ULUSLARARASI .. .. USKUDARSEMPOZYUMU

V 1-5 Kasım 2007

BİLDİRİLER

CİLT II

EDİTÖR

DR. COŞKUN YILMAZ

Tas. No:

OS KO DAR BELEDiYESi

USKUDAR SEMPOZYUMU V

KURULUProf. Dr. Mehmet Prof. Eriinsal

Prof. Dr. Mustafa Uzun Prof. Dr. Zekeriya Prof. Dr. Tufan Buzpinar Dr. Mustafa Sabri

Doc. Dr. Erhan Afyoncu

YAYINDr. Mustafa Sabri

YAYINA HAZIRLIKZafer Cinar, Ugur Demir

VE HProf. Dr. Mustafa Uzun,

GORSEL ARASTIRMAZafer Ugur Demir

FOTOGRAFZekiye A. Bilal Aslan,

SEMPOZYUM FOTOGRAFLARIKoca,

TASARIMCelebi

VEDizayn Matbaacilik Tic. Ltd. Sti.

Istanbul 2008ISBN 978-9944-5807-5-5

Telif Belediyesine aittir, tamami veya bir izinsizbasilamaz, kaynak gosterilmeden iktibas edilemez.

Hakimiyeti Milliye Caddesi,Atlas No: 69

Tel: 216 531 30 00 Faks: 216 531 31 03

Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda Yer Alan Üsküdar Manzaraları

UZM. PlNAR BOLEL KOÇ :tvlimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi

XVIII. yüzyılın son çeyreginden itibaren Osmanlı egitim sisteminde varlık gös­termeye başlayan askeri okullar, Türk plastik sanatlarının gelişmesinde diger resmi kurumlara göre öncü rol üstlenmişlerdir. Askeri okulların millredatma re­sim dersi 1794 yılında dahil edilmiş, bunun sonucunda bu okullarda saglam bir perspektif bilgisi verilıniştir. Bu okul ögrencileri veya mezunları kendilerine ve­rilen sıkı bir sanat egitiminden sonra batılı tarzda özellikle de peyzaj konulu tu­val resmi yapabilme yetisine sahip olmuşlardır. Böylece, Osmanlı plastik sanat­larında görülen batılı tarzda resim çalışmalarının ilk ortaya çıkışı askeri okullar­la olmuştur. Mühendishane-i Berri-i Hümayun'un ders programları içersinde yer alan resim dersleri ve bunu izleyen yılİarda Harbiye Mektebi müfredat prog­ramına konulan resim dersleri ve ayrıca, ilk resim ögretmen yardımcılarının 1868-69 yıllarında mezun olmalarıyla, Türkiye'de batılı tarzda ilk resim egitimi­nin ve çalışmalarının başlangıcını oluşturur.

Osmanlı İmparatorlugu'nda, resim sanatının öncelikle saray ve bunun yanı sıra aydın kesim tarafından benimsenmesi sonucu, İmparatorlugun başkenti olan İs­tanbul'da sanat egitimi veren güzel sanatlar okulu açılması düşüncesi dogmuş ve MaarifNezareti tarafından düzenlenen bir tezkere ile karara baglanmıştır. Re­sim egitimi ve ögretimi verilmek üzere kurulan okulun müdürlügüne, Fransız ressam olan Guillment getirilmiş, okulun egitime başlama tarihi 1874 yılı ve okulun adının da "Desen ve Resim Akademisi" oldugu bilinmektedir.ı Ancak, Osmanlı-Rus savaşının başlaması ve ressam Guillemet'nin, tifo mikrobuna ye­nik düşmesi sonucu bu özel resim okulu kapanmıştır. Bu girişimin sonrasında müzeci, ressam Osman Harndi Bey'inz (Fot. 1) çabaları ile 3 Mart 1883 tarihinde Sanayi-i Nefise Mektebi adı altında güzel-sanatlar.egi-

16

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

(Foto 1) Osman Harndi Bey (Foto 2) Halil Edhem Bey

timi vermek üzere bir okul açılmıştır. Okulun müdürlügü görevine de, aynı za­manda 11 Eylül1881 tarihindeMüze-i Hümayun Müdürlügü görevine atanmış olan Osman Harndi Bey'e verilmiştir. Bu durumda Müze-i Hümayun Maarif Bakanlıgına, yeni kurulan Sanayi-i N efi­se Mekteb-i de Ticaret Bakanlıgına baglanacagı bir teblig ile yayınlanmıştır. Okulun işleyişini belirleyen on beş maddelik Güzel Sanatlar yönetmeliginin, on üçüncü maddesinde şöyle bir ibare yer almaktadır; "şimdilerde bulunan Eski Eserler Müzesinden başka resimle oyma işlerine ayrılan bir Müze ve birde Milli Sanatlar Müzesinin kurulmasını" ayrıca, on dördüncü madde de "Resim ile oy­ma nesnelere ayrılacak müzeye gelince eserlerin toplanması ve sıralanması çok zaman istediğinden, okulda şimdilik eski ustaların eserleri olmasa bile günümü­zün sanatçılarının ve özellikle doğru eserleriyle uğraşmış olanların eserlerini top­layan bir resim salonu oluşturmak istenmesi." Güzel Sanatlar yönetmeligin de görülen müze ve eser oluşumları ile ilgili maddelerde, Türkiye'de resim kolek­siyonunun ilk oluşumu ve bu eserleri barındıracak ilk müzenin adımları atılır.

Osman Harndi Bey'in, resim müzesi kurmak ve milli ressamların eserleriyle be­raber, bazı batılı ressamların tablolarının kopyalarının yaptırmak ve bunları teş­hir etmek en büyük isteklerinden biri idi. Ne yazık ki, sanatçı bu istegine ulaşa­madan 27 Şubat 1910 yılında vefat eder. Osman Harndi Bey'in -ölümü üzerine, Müze-i Hümayun Müdürlügü görevine

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSiYONU'NDA YER ALAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

kardeşi Halil Edhem Bey3 (Fat. 2) getirilir. Avrupa'da egitim almış, Halil Edhem Bey, agabeyi Osman Harndi Bey'in istegi olan müze kurmak ve resim koleksiyo­nu oluşturma fikrine sahip çıkar ve Elvah-ı Nakşiye4 adı altında ilk resim kolek­siyonunu oluşturur. 1910 yılında Osmanlı Mebuslar Meclisinde, bir resim koleksiyonunun oluştu­rulması sorunu üzeri.İıde dikkatle durularak, Müze-i Hümayun bütçesine yıllık 1000 lira ek ödenek verilmesine ve klasik batı ressamların resimlerinin kopya­larının yaptırılması kararı alınır. Bu dogrultuda, Maarif Bakanlıgmm kararınca, müze yönetimi tarafından Avrupa'nın önde gelen müzeleri ile baglantıya geçile­rek kopya edilmesine karar verilen eserler, bumüzelerin denetiminde, dönemin başarılı ressamlarına kopya ettirilir. Bu eserleri, kopya edenlerin içersinde bazı Türk ressamlarımızda yer almıştır. Osmanlı Mebuslar Meclisi tarafından Müze­i Hümayun'a ayrılan bu bütçede11 dönemin önemli Türk ressamlarının eserleri de satın alınarak koleksiyana dahil edilmiştir.

İlk resim koleksiyonumuzu oluşturmak amacıyla, 1910-1913 yılları arasında Müze-i Hümayun bütçesine yıllık 1000 lira ödenek ayrılınıştı. Ancak, savaş yıl­larının olumsuz koşulları ve İmparatorlugun maddi zorluklar içersinde olması nedeni ile 1913 yılından sonra bu bütçe 170 liraya düşürülmüş, 1916 yılından itibaren demüzenin diger ödenekleri ile birleştirilerek lav edilmiştir.

Türk resim tarihimizin ilk koleksiyonu Elvah-ı Nakşiye olmuştur. Elvah-ı Nak­şiye kelimesinin günümüz Türkçe karşılıgı, levha resmi, tablo anlamını içer­mektedir. Türkiye'nin ilk resim koleksiyonu olan Elvah-ı Nakşiye Koleksiyo­nu'nu oluşturan eserler iki ana grup olarak belirlenmiş, dönemin önemli Türk ressamlarının eserlerinden oluşan bölümde seksen yedi (87) adet tablo yer al­makta olup bu sanatçılar içersinde; İbrahim (Çallı), Ahmet Ali (Şeker Ahmet Pa­şa), Hikmet (Onat), Halil (Paşa), Namık (İsmail), Nazmi Ziya yer alır. Koleksiyo­nun diger kısmını oluşturan eserler ise, Batı resminde yer alan önemli tablola­rın kopyalarından oluşmaktadır. Maarif Bakanlılıgmm istegi dogrultusunda Pa­ris, Berlin, Münich, Viyana ve Madrit gibi müzelere, batı resminden önemli eserlerin kopyalarının yapılması için girişimlerde bulunmuş ve kopya edilen bu eserler elli üç(53) adet olup bunların on adeti Türk ressamlar tarafından kopya edilmiştir.

Sanayi-i Nefise Mektebi'nde oluşturulan bu ilk resim koleksiyonu, okulun bir bölümünde 27 Ekim 1915 tarihinde sergilerneye açılınıştır. (Fat. 3)

H.1333 (1917), H.1335 (1919) tarihlerinde hazırlanmış olan resim eserleri hak­kında tüzük tasarısı On iki maddeden oluşmakta olup tasarının maddelerinde müze kurulması ve eserlerin oluşturulması ile ilgili detaylı açıklamalar yer al­mak idi. Tasarının birinci maddesi, "İstanbul'da resim eserlerine ayrılan bir mü­ze kurulmuştur. İllerde de birer şube açılabilir. Tasarıda yer alan bu madde ile İs­tanbul'da resim müzesinin kurulması için ilk adımın atılmış oldugunu anlamak­tayız.

17

18

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

(Foto 3) Müze-i Hüınayun ve Sanayi-i Nefise Mekteb-i Müdür ve Muallimleri 1908 yilında ilave olunan binanın açılışında

(Foto 6) Elvab-ı Nakşiye Koleksiyonu kitapında Halil Etbem Bey'in ifadeyi meraını (önsözü)

;...... .. ,>--:•-'

.... :...-_._,.._,

(Foto 5) Elvab-ı Nakşiye Koleksiyonu kitapının iç kapagı

(Foto 4) Elvab-ı Nakşiye Koleksiyonu kitap kapağı

(Foto 7) Elvab-ı Nakşiye Koleksiyonu kitapının arka kapagı

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSIYONU'NDA YER ALAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonun oluşumunda katkılarını yadsıyamadıgurnz Halil Edhem Bey bu eserleri tanıtmak ve aynı zamanda Türk resim sanatını anlatan bir kitap yayınlanır. Halil Edhem Bey tarafından yazılan Elvah-ı Nakşiye Koleksiyo­nu kitabı (Fat. 4-5) 1340 (1924) yılında İstanbul Maatbaa-ı Amire'ye bastırılmış, kitap da Halil Edhem'in ifade-i meram (önsözü) (Fat. 6) daha sonraki sayfalarda minyatür sanatı ve Türk resim tarihi hakkındaki bilgiler ve Elvah-ı Nakşiye Kolek7 siyonu'nu anlatan detaylı bilgileri içermektedir. Halil Edhem Bey tarafından kale­me alınmış Elvah-ı Nakşiye kitabı Osmanlıca yayınlanmış, 61 sayfalık kitabıİı sa­tış fiyatı 17 guruş (kuruş) olarak belirtilmiştir. Halil Edhem Bey tarafından kaleme alınmış Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu adlı kitap, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi Ş.K.(Şark Kütüphanesi) 770 sayıya kayıtlıdır (Fot.7). Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu kitabı Gültekin Elibal tarafından aslına sadık kalınarak günümüz Türkçesine çev­rilerek, Milliyet Yayınları tarafından 1970 yılında basılmıştır (Fat. 8). XIX yüzyıl Türk resminde konular, genelde peyzaj (manzara) ve natürmort agrr­lıklı olarak çalışılmıştır. İstanbul'un sanat merkezi ve eşsiz güzellikler içeren bir şehir olması itibarıyla manzara içerikli çalışmalarda genel olarak İstanbul'un bogaz ve kıyılarının tuvale aktarılması sıklıkla karşılaştıgımız konulardır. Bu dönem ressamlarının tuvale aktardıgı manzara içerikli konulardan, Üsküdar ve çevresi ressamlar tarafından begenil~rek çalışılan konular içersindedir. Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu içersinde tespit ettigirniz Üsküdar ve çevresi konu­lu manzara resimlerinden; Asaf (Osman) Üsküdar'da Dogancılar, Harndi (Nuri) (Hamdi Kenan) Çamlıca'da Bir Manzara, Halil (Paşa) Deniz Manzarası (Çengel­köyü), Halil (Paşa) Çengelköy Kıyısı, Halil (Paşa) Bagaziçinde Sandal, Zekai (Hüseyin Paşa) Çamlıca Manzarası, Sami Beykoz'da Bir Manzara, Ferit (Şerif) Çamlıca'da Çilehane, Nazmi Ziya Kır Manzarası (Bogaziçi) ve İsmail Hakkı Bey'in Çengelköyü Sırtlarından yer almaktadır.

ASAF (OSMAN)5 ÜSKÜDAR'DA DOGANCILAR- Eser, Elvah-ı Nakşiye Koleksi­yonu'na Fuat Paşa Türbesi civarında bulunan Mülga Sadaret Konagırrdan taşı­narak koleksiyana dahil edilıniştir. Günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel MüzesiB koleksiyonunda yer alan eserin sol alt köşesinde sanatçının imzası bulunan eser, 46x32 cm ölçülerinde, tuval üzeri yaglıboyadır. Ressam, Üsküdar Dogancılar'dan bir sokak arasını betimlemiştir. Resmin ön pla­nında, parke taşlarla döşeli hafif yokuş yol; sol ön planda Dogancılar Maksem'i ve hemen gerisinde çeşme ve köşede eli bögründe destekli ahşap yapı, resmin geri planda bir camii minaresi üst şerefeden ve bir agaçın üst dalları betimlen­miştir (Fot.9-10). Pitoresk bir görünümün agrrlıkta oldugu çalışmada sanatçı, fır­ça darbelerini serbest kullanmıştır. Üsküdar Dogancılar semtinde yaptıgımız alan araştırmalarımızda (Fat 11-12-13) hızlı kentleşmenin en güzel örneklerin­den diyebilecegimiz bu görüntülerde yok olan Üsküdar'ı, Dogancılar Makse­mi'nin yüksek katlı binaların arasında nasıl sıkıştıgım üzülerek fotografladık.

19

20

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

[Foto 8) Gültekin Elibal tarafından günümüz Türkçesine çevrilmiş Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu kitapı ·

[Foto 9) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonundan Osman Asaf, Üsküdar'da Dogancılar, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim· Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

[Foto 11) Günümüz, Üsküdar Dogancılar Maksenıi'nden görünüm.

(Foto 10) Elvah-ı. Nakşiye Koleksiyonundan Osman Asaf, Üsküdar'da Dogancılar, imza detayı. Eser, günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSiYONU'NDA YER ALAN

(Foto 12] Günümüz, Üsküdar Doğancılar Maksami'nden görünüm.

ÜSKÜDAR MANZARALARI

(Foto 13] Günümüz Üsküdar Doğancılar Maksami'nden detay görünüm.

(Foto 14] Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonundan Harndi (Nuri] (Foto 15] Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonundan Harndi (Nuri] (Harndi Kenan], Çanılıca'da Bir Manzara, eser günümüzde (Harndi Kenan] Çanılıca'da Bir Manzara imza detayı, eser M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi yer ainıaktadır. Koleksiyonu'nda yer ainıaktadır.

HAMDİ (NURİ)7 ÇAMLICA'DA BİR MANZARA- Elvah-ı Nakşiye Koleksiyo­nu'na Güzel Sanatlar Okulu yarışmalarından dahil edilmiştir. Günümüzde Mi­mar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesi B Kolek­siyonu'nda yer alan eser, 1,32x90 cm ölçülerinde, tuval üzeri yaglıboyadır. Ese­rin sol alt köşesinde imza görülmektedir (Fat 14-15}.

İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer alan bu eserde; sanatçı adı Harndi Kenan olarak belirtilmiştir. Ancak, eserin ölçüleii ve eser adı. Çam­lıca'da bir Manzara olarak kayıtlarda yer alması nedeni ile Elvah-ı Nakşiye Ko-

21

oto 16) Günümüzde klı Meydanı'nda yer 11an Kısıklı Çeşmesi

Görünümü

19) Elvah-ı Nakşiye ılesiyonundan Halil ;a), Çengelköy, eser imüzde M.S.G.S.Ü. nbul Resim Heykel si Koleksiyonu'nda

yer aimaktadır.

22

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

[Foto 17) Kısıklı'nın eski sakinlerinden Nihat Arıp. [Foto 18) Nihat Ann'ın oğlu tarafından 1960 yılmda çekil­miş Kısıklı Meydan Görünümü

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSiYONU'NDA YER ALAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

leksiyonu'nda yer alan tablo ile birebir örtüştügünü ve araştırmalarımızda Türk resim tarihimizde Harndi Nuri olarak adı geçen bir sanatçıya rastlayamadık. Resimde, dikey bir kompozisyon kurgusu olmasına ragmen ön plandaki çeşme­nin eğri saçak örtüsü ile arka planda yer alan binaların çatı örtüleri ile hareket etkisi saglanmıştır. Burada ki ana tema ön plandaki çeşmedir. Sanatçı çeşrrienin etrafındaki duvarlardaki ve yoldaki taş dokuyu korupozisyona taşıyarak resmin görsel açıdan daha da zenginleşmesini saglamıştır. Bu taşlar aynı zamanda ritim duygusunu da vermiştir. Resim perspektif bakımdan güçlü çalışmalardandır. Kısıklı Meydanı'nda yer alan çeşmenin hemen gerisinde Bostancıbaşı Abdullah Aga'nın 895(1489-1490) tarihlerinde yaptırdıgı Kısıklı Camii yer alır. Kısıklı

Çeşme'sinin ilk defa İvaz Fakili Efendi tarafından yaptırıldıgı sanılmaktadır. Da­ha sonradan harap olan çeşme 1914 yılında tamir edilmiştir.9 Harndi Kenan'ın (Hamdi Nuri) Kısıklı semtinden XIX. yüzyılda çalışmış oldugu Çamlıca'dan Manzara görünümünün yaptıgımız alan araştırmalarımızda, eserde görülen çeşme ve çeşmenin yerinin degiştigini tespit ettik (Fat. 16). Kısıklı Mey­danı'nda yaptıgımız araştırmalarda, Kısıklının eski sakinleri ile görüşmelerimiz­de ancak elli yıl öncesini anımsayan kişilerle konuşabildik. Ancak, Kısıklılı bir esnafın yönlendirmesi sonucu Kısıklı'nın eski sakinlerinden, bugün Üsküdar Baglarbaşı'nda oturan 1914 yılı dogumlu Nihat Arın (Fot.17) ile yaptıgımız gö­rüşmede kendisinin bize aktardıgı "Bufotografı. oturdugumuz evin balkonundan oglum çekti. (Fot.18) Bu Kısıklı Camisidir. Çeşmenin şurada olması gerekir. Bu dibek taşıdır. Üstünde haç resmi vardı. Nalbant keski ile kazıdı. Şurada bir çeş­me yalagz vardı. Bu çeşmeyi · caminin hanisi Abdullah Aga yaptırmış. Orada bir iki çeşme daha vardı ki onlarda yok oldu. Burada bir tulumba vardı, .altında ku­yu vardı. Onu da körlediler. Demek ki bu meydan büyütülürken bu çeşme de bu­radan kalkmış; ama ben bunu hatırlamıyorum. Meydan çdlışması sd.mrım işgal sırasında senesinde oldu. Herhalde ecnebiler çalıştı. Çamlıca yolunda İngilizle­rin karargahı vardı. Kısıklı da fırın vardı, fı.rımn bitişiginde oturuyorduk, bu fırın ve evdedemin de dedem bakkaldı, aynı bakkalı babam daha sonra da ben işlet­tim. Ben çok küçüktüm ama bu çeşmeyi hatırlıyorum, üstünün süsü filan bozul­madı, elimde sürahiyle çeşmeye suya giderdim. Bu çeşmenin sadece yalagı kal­riuştı. Dibek taŞı da caminin önünde dururdu. Hatta köylünün biri götürmek iste­di mani oldular. "ıo

Bu bilgiler doğrultusunda, Harndi Kenan'ın (Hamdi Nuri) Çamlıca'dan Manzara Çalışmasında gördügümüz çeşmenin 1914 yıllarındayıkıntı durumda oldugu ve meydan düzenlenmesinde camiinin ön tarafına yeni bir çeşmenin yapıldıgım söyleyebiliriz. Bu eserde görülen çeşme ile günümüzde ki çeşmenin belirgin farkları da bunu kanıtlamaktadır.

HALİL (PAŞA)11 DENİZ MANZARASI (ÇENGELKÖYÜ)- Elvah-ı Nakşiye Kolek­siyonu'na Galatasaraylılar Yurdunun 1916 yılı sergisinden alınmış olan eser, (Fot.19) 80x1,44 cm ölçülerinde tuval üzeri yaglıboya olarak çalışılmıştır.

23

24

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

(Foto 20) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonundan Halil [Paşa), Çengelköy Kıyısı, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykal Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

(Foto 22) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykal Müzesinin denizden görünümü:

(Foto 24) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Ali Cemal, Erkek Portresi, imza detayı, 40,5x32 cm, Tuval üzeri yağlıboya.

(Foto 21) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonundan Halil [Paşa). Çengelköy Kıyısı imza detayı, eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykal Müzesi Koleksiyonu'nda yer almak­tadır.

(Foto 23) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Ali Cemal, Erkek Portresi, 40,5x32 cm Tuval üzeri yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykal Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

(Foto 25) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Şeker Ahmet Paşa, Natürmort (Kavun-karpuz,kabak,üzüm), 63x105 cm,

· Tuval üzeri yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykal Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSiYONU'NDA YER ALAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

Halil Paşa, bu eserini empresyonist sanatçılara özgü bir tavırla çalışmış; rahat fuça tuşları, renkli ve aydınlık paleti ile gün ışıgmm etkilerini çok güzel betim­lemiştir. Resmin ön ve arka plan ilişkileri renk perspektifi ile oluşturulmuştur. Eser, günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesiız Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

HALİL (PAŞA) ÇENGELKÖY KIYISI- Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda yer alan eser, 1918 yılında düzenlenen Viyana sergisine katılmıştır. Eser, günümüzde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesi13 Koleksiyonu'nda yer almaktadır. (Fot.20-21) Halil Paşa'ya ait eser 67x 90 cm öl­çülerinde tuval üzerine yaglıboyadır. Bu çalışmada sanatçı ana tema olarak kayıgı ele almış, kayık ile arka plandaki kayıklar arasında koyu ve açık lekelerle geçişi saglamıştır.

Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda yer alan eserlerden, Osman Asafın Üsküdar Dogancılar, Harndi Kenan'ın Çamlıca'dan Manzara, Halil Paşa'nın Deniz Manza­rası (Çengelköyü) ve Çengelköy Kıyısı eserleri Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni­versitesi Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır. Ancak bu ko­leksiyonda tespit ettigirniz diger eserler, İsmail Hakkı Bey'in Çengelköyü Sırtla­rından,14 Zekai (Hüseyin Paşa), Çamlıca Manzarası,ıs Halil (Paşa), Bagaziçinde Sandal,ı6 Sami, Beykoz'da Bir Manzara,ı7 Ferit (Şerif), Çamlıca'da Çilehane,ıa N azmi Ziya, Kır Manzarası (Bogaziçi)19 günümüzde bu eserlerin yerleri bilinme­mektedir. Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonun'da tespit ettigirniz on adet Üsküdar konulu resim­lerden günümüzde ancak dört tablonun Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversi­tesi Resim ve Heykel Müzesinde tespit edebildik. Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu içersinde yer alan bu eserlerin birçogu degişik nedenlerden dolayı günümüze ulaşamamıştır.

Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonun ilk kez yer aldıgı Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi birbirlerinden ayrılarak Müze-i Hümayun bugün Arkeoloji Mü­zesi olarak, Sanayi-i Nefise Mektebi de Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversite­si adı altında işlevini sürdürmektedir. Sanayi-i Nefise Mektebinin 1928 yılına kadardegişik rnekanlara taşınması, Osmanlı İmparatorlugunu yaşadıgı savaşlar, İstanbul'da görülen degişik yangınlar ve birçok olumsuz nedenden dolayı Elvah­ı Nakşiye Koleksiyonu günümüze birçok kayıp vererek ulaşabilmiştir. Bu kolek­siyanda yer alan eserlerin birçogu, bugün Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniver­sitesi Resim ve Heykel Müzesi'nde bulunmaktadır (Fot.22 ).

Atatürk, Cumhuriyet'in ilanından sonra Türk ressam ve heykeltraşlarına ait olan eserler için resim ve heykel müzesine gereksinim oldugunu belirtmiş ve bu müzenin Dalınabahçe Sarayı ek binalarından olan Veliaht Dairesi'nin müze ola­rak uygun oldugunu, Resim ve Heykel Müzesi yönetiminin qe Güzel Sanatlar Akademisi'ne ait olmasını uygun görmüştür. 18 Temmuz 1937 tariliinde yazı­lan bir mazbata ile binanın idare muhafazası Güzel Sanatlar Akadeİnisi Müdür-

25

26

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

(Foto 26) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Hikmet Onat, Bir İskele, 76x116 cm, Tuva! üzeri yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

lügü'ne ait olmak üzere, Resim ve Heykel Müzesi Eylül1937 tarihinde hizme­te girmiştir. 1937 yılında müzenin koleksiyonu hızlı bir şekilde oluşturulmaya başlanmıştır. Resim koleksiyonunun büyük bir çogunluğu Dalınabalıçe Sara­yı'ndaki tablolardan, Türkiye'nin değişik kurumlarından Ankara Halkevi, Ma­arif Vekaleti, Büyük Millet Meclisi, birçok enstitülerden ve Güzel Sanatlar Aka­demisinde yer alan tablolar ve bu okuldaki ögretmenlerin eserlerinden oluştu­rulmuştur. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müze­si'nin çekirdeğini oluşturan koleksiyonun içersinde yer alan Elvalı-ı Nakşiye Ko­leksiyonundaki eserler günümüzde bu müzede korunmaktadır. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi resim koleksiyonu içerisin­de yer alan Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda Türk sanatçılarına ait· eserler (Fot.23-24-25-26-27:-28 ) ve yabancı sanatçılara ait eserlerin kopyaları (Föt.29-30) bulunmaktadır. Osmanlı İmparatorluğunda başlayan Türk resim sanatının yaşaması için oluşturulmak istenilen plastik sanatlar müzesine Atatürk'ün giri­şimleri sonucu, ancak 1937 yılında kavuşulmuştur. Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonu içerisinde yer alan Türk ressamlarının eserlerin­den oluşan bölümde seksen yedi adet tablodan, on adeti Üsküdar ve çevresin­den manzara olarak çalışılmıştır. Bu çalışmalardan, ancak dört adetini, Resim ve Heykel Müzesi'nde tespit edebildik. Umudumuz yok olan veya akıbetini bileme­diğimiz bu eserlere brr an önce ulaşabilmektir. Amacımız, geçmişteki Üsküdar ve çevresine ışık tutac8.k Üsküdar manzaralı bu tabloların yerlerini ve kayıp olanlarında akıbetine ulaşabilmektir.

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSiYONU'NDA YER ALAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

S aloıııoıı

(Foto 27) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Joseph Warnia Zarzecki, Salomon, 50x37,5 cm, Tuval üzeri yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G~S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

(Foto 30) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Franzs Halls (Kopist:Bayan Mihri) Çingene Kızı 56,5x49 cm yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

(Foto 28) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Joseph Warnia Zarzecki, Salomon, imza detayı 50x37,5 cm, Tuval üzeri yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır.

(Foto 29) Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu'ndan Rembrand (Kopist:Mr.E.Delobre] Altın Miğferli Erkek; 69x52 cm, Tuval üzeri yağlıboya. Eser günümüzde M.S.G.S.Ü. İstanbul Resim Heykel Müzesi Koleksiyonu'nda yer almaktadır. ·

27

28

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

KAYNAKÇA

Cezar, Mustafa, Sanatta BatıyaAçılış ve Osman Hamdi, İstanbul1995.

Cezar, Mustafa, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, İstanbul 1991.

Çoker, Adnan, Osman Hamdi ve Sanayi-i Nefise Mektebi, İstanbul1983.

Gören, Ahmet Kamil, Türk Resim Sanatında Şişli Atölyesi ve Viyana Sergisi, İstanbul1997.

Devellioğlu, Ferit, Osmanhca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1995.

Halil Edhem, Elvah-ı Nakşiye.Koleksiyonu, İstanbul1340.

Halil Edhem, Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu (çev. Gültekin Elibal), İstanbul Mayıs 1970.

Koç, Bolel Pınar, İstanbul Resim ve Heykel Müzesinin Türk Müzeciliğindeki Yeri, II. Müzecilik Semineri Bildi­rileri, 19-23 Eylül 1994 Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Harbiye İstanbul1994.

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Envanter Kayıtları.

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Arşiv BölÜmü Sanatçı Dosyaları.

Sakaoğlu, Necdet, "Askeri Okullar", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I, İstanbul1996.

Sarıdikmen Ahraz, Gül, "Gravür ve Resinılerle Üsküdar Çeşme ve Sebilleri'ne Bakış", Üsküdar Sempozyumu I, II, İstanbul 2004.

Tanışık, İbralıim ~·İstanbul Çeşmeleıi, II, İstanbul1943.

DİPNOTLAR

1 Mustafa Cezar, XIX Yüzyıl Beyoğlusu, İstanbul1991, s. 276.

2 Ülkemizdeki müzecilik, arkeoli:ıji biliminin öncüsü ve Güzel Sanatlar Eğitiminin kurucusu ressam Osman Harndi Bey, 1842 yılında İstanbul'da dünyaya geldi. Hukuk eğitimi almak için gittiği Paris'te resim tutkusu­nun baskın çıkması nedeniyle, iki yıl süre ile· Boulanger ve Gerome Atölyeleri'nde sanat eğitimi aldı. Osman­lı İmparatorluğu üst kademelerindeçeşitli görevler yapan Osman Harndi Bey, 1881 yılında imparatorluk Mü­zesi (Müze-i Hümayun) Müdürlüğüne atanır. Bu göreviyle Türk müzeciliğinde yeni bir dönem açılınış oldu. Eğitinıci, sanatçı alınasının yanı sıra arkeolog yönü de olan Osman Harndi Bey, Nemrut Dağı, Lagina Tapına­ğı ve Sayda'da kazılar yapmıştır. Osman Hamdi.Bey, arkeoloji bilimi için gerekli yasal düzenlemeleri içeren, eski eserlerin yurt dışına çıkarılınalarını yasaklayan ve o gün için Türk müzeciliği ve eski eserlerin korunma­sı bakınıından büyük bir adım olan Asar-ı Atika Nizanınamesi'ni 1884 yılında çıkararak uygulamaya koyınuş­tıır. Osman Harndi Bey, Batılı anlamda giizel sanatların temelini oluştııran "Sanayi-i Nefise Mektebi"nin de kurucusudur. 1883'de Sanayi-i Nefise Mektebini (Güzel Sanatlar Okulu) kurarak okulun müdürlüğünü göre­vini de üstlenmiştir. Ölüm taribi olan 1910 yılına kadar Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi Müdür­lüğü görevlerinde kalan Osman Harndi Bey, ülkemizde müzeciliğin modernleşmesi yönünde büyük çabalar göstermiştir. Osman Harndi Bey biyografisi ve dönemi hakkında daha detaylı bilgi için bk. Mustafa Cezar, Sa­natta BatıyaAçılış ve Osman Hamdi, İstanbul1995.

3 Sadrazam İbralıim Ethem Paşa'nın çocuklarından biri olan Halil Edhem Bey, 17 Haziran 1861 yılında İstan­bul Bebek'te doğınuştıır. Aynı zamanda, Osman Harndi Bey'in kardeşi olan Halil Ethem Bey, ilköğrenimini Kaptan İbralıim Paşa Rüştiyesi'nde, orta öğrenimini Berlin' de, yüksek tahsilini ise Zürilı, Viyana ve Basel'de tamamlamıştır. Halil Edhem Bey, Viyana Politeknik'de Kinıya ve Maden Mühendisliği eğitimi görmüş, Basel Üniversitesi Felsefe Fakültesi'nde de doktora yapmış ve 1885'te İstanbul'a dönmüŞtür. Bu yıllarda başlayan memuriyet.hayatı emekli olduğu 1931 yılına kadar kesintisiz sürmüştür. HalilEthemBey'in sırasıyla görev yaptığı kurunılar, Bab-ı Seraskeri Fabrikalar Nezareti, Erkan-ı Harbiye Dairesi, Dil.rüşşafakati'l-İslil.nıiye, Mek­teb-i Mülkiye, Dil.rülınuallimin, Dil.rülfünfın, Asar-ı Atika M üze-i Hümayunu, İstanbul Şehrenıinliği, İstanbul Asar-ı Atika Muhipleri Cemiyeti, Asar-ı Atika Encümeni, Tarih-i Osmil.ni Encümeni, Türk Tarih Kurunıu gibi kurunı ve kuruluşlarda çalışmıştır. 1 Mart 1931'de emekli olan Halil Bey, aynı yıl içinde İstanbul'dan millet­vekili seçilerek iki dönem bu görevi sürdürmüş ve 17 Kasım 1938'de vefat etıniştir. Halil Edhem Bey, Türk kültür tarihinin önemli şahsiyetidir. Türkiye'nin Bilim Tarilıi'nde Arkeoloji ve Müzecilikte büyük bir isim yapmış olan HalilEthemBey'in jeoloji eğitiminde de hizmetleri olınuştıır 1910 yılındaAsarı Atika Müzesi mü­dürlüğü görevine getirilen Halil Edhem Bey daha çok ilkçağ eserleriyle ilgilenmiş, fakat bunun yanında Türk­İslam kitabe ve sikkeleriyle ilgili araştırmalarda bulunmuş, ayrıca, Til.rih-i Osmil.ni Encümeni Mecmuası ve Türk Tarih Encümeni Mecmu~ı'nda yayınlanan makalelerinin birkaçı hariç hepsi kitabeler hakkındadır. Türk müzeciliğinin gelişmesinde önemli katkıları oliın Halil Edhem Bey'in, Anadolu'daki birçok kitabenin

ELVAH-I NAKŞiYE KOLEKSiYONU'NDA YER ALAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

toplanıp yayınlanması, Türk mimari eserlerinin korunması ve yaşatılması konusunda birçok girişimleri ol­muştur. bk. Havva Koç, Bir Belge !şığmda İbrahim Edhem Paşa ve Ailesi Hakkında Hatırlamalar, Osman Ham­di Bey ve Dönemi, 17-18 Aralık 1992, İstanbul1993, s. 105.

4 Elvalı-ı Nakşiye kelimesinin sözlük anlamınakışlı levhalar olarak çevrilınektedir.

5 Ressam Asaf Osman, 1868 yılında Saraybosna'da doğmuştur. Sanayi-i Nefise Mektebi'ni bitirmiş ilk resim öğrencilerirıdendir. Sanatçı, aynı zamanda Dsınarılı Ressamlar Gerniyeti kurucularından ve Dsınarılı ressam­lar dergisi yayın yönetmenliği· görevirıi de üstelenmiştir. Osman Asaf, resimlerirıde empresyonist eserler ver­miştir. Sanatçı, İstanbul'un çeşitli semtlerirıden pitoresk resimler çalışmış başarılı ressamlarımızdandır. Os­man Asaf, 1935 yılında ölmüştür. bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi, Arşiv Bölümü Sanatçı Dosyaları Tasnifi, B44/428.

6 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No. 53/466.

71870 yılında İstanbul'da doğan Harndi Kenan'ın (Hamdi Nuri) hakkında araştırmalarımıza rağmen detaylı bil­gi elde edemedik.

8 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No.536/1493.

9 Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul 2001, m, 1102.

10 17 Ekim 2007 tarilıirıde Nilıat Arın'ın Üsküdar Bağlarbaşı'ndaki evirıde yapılan konuşmalardan birebir ak­tarılınıştır.

11 Türk izlenimcilerinin öncüsü olan Halil Paşa, 1852' de İstanbul'da doğmuştur. Askeri rüştiyeyi bitirdikten sonra Mühendishane-i Berri-i Hümayun' dan teğmen rütbesiyle 1873 yılında mezun oldu ve yüzbaşı olarak Askeri Lise'de resim öğretmenliğirıe başladı. Daha sonra çağdaş sanat eğitimi içirı Sultan Abdülaziz tarafından Paris' e gönderildi. 1888'de Paris Dünya Sergisi'nde bir resmi ile madalya kazandı. Ayrıca Paris'teki Salon des Artistes Français' de (Fransız Sanatçılar Salonu) sergilenen "Madam X" portresiyle bronz madalya aldı. Viya­na'daki uluslararası sergide natürmort tablosuyla birirıci oldu. 1906'da paşalığa yükseltildi ve Harbiye Makte­bi'ne resim öğretmeni olarak atandı. Ancak, iki yıl sonra Meşrutiyet'irı ilanıyla çıkarılan bir yasaya dayarula­rak rütbesi albaylığa irıdirilirıce ordudan ayrıldı ve bütünüyle resme yöneldi. 1914 yılında Sanayi-i Nefise Mektebi'nde resim öğretmenliği ve müdürlük görevlerinde bulundu. Yaşamının son yıllarında Mısır'a giderek burada çok sayıda marızara resmi yaptı. Marızara ve natürmort resimlerinin yanı sıra yalın ve gerçekçi tarzda çalıştığı portreleri de vardır. bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi, Arşiv Bölümü Sanatçı Dosyaları Tasni­fi, B21/210.

12 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No.61/474.

13 bk. M.S.G.S.Ü Resim ve Heykel Müzesi Envanter Ana Defteri. No. 64/477.

14 Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda yer alan eser, 1918 yılında Viyana'da düzenlenen sergiye katılınış, resim 27x 42 cm ölçülerirıde olup suluboya olarak çalışılınıştır.

15 Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda yer alan eser, Galatasaraylılar Yurdu'nun 1916 sergisirıe katılınış, 60x 80cm ölçülerinde olup tuval üzeri yağlıboya olarak çalışılınıştır.

16 Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonuna Sadaret Konağından alınarak dalıil edilmiş olan eser, 44x 61cm ölçülerin­de olup tuval üzeri yağlıboyadır.

17 Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonunda yer alan eser, 1919 yılında Galatasaraylılar Yilldunda düzenlenen sergiye katılınış, resim 60x73 cm ölçülerinde olup tuval üzeri yağlıboyadır.

18 Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonu'na Sadaret Konağı'ndan alınarak dalıil edilmiş olan eser, 92x1,29 cm ölçüle­rirıde olup yağlıboya tekniğirıdedir.

19 Elvalı-ı Nakşiye Koleksiyonu'nda yer alan eser, 1916 yılında Galatasaraylılar Yurdu'nda düzenlenen sergi­ye katılınış, resim 83x59 cm ölçülerinde olup tuval üzeri yağlıboyadır.

29

30