ULUSLARARASI .. .. USKUDARSEMPOZYUMU

V 1-5 Kasım 2007

BİLDİRİLER

CİLT II

EDİTÖR

DR. COŞKUN YILMAZ

Tas. No:

OS KO DAR BELEDiYESi

USKUDAR SEMPOZYUMU V

KURULUProf. Dr. Mehmet Prof. Eriinsal

Prof. Dr. Mustafa Uzun Prof. Dr. Zekeriya Prof. Dr. Tufan Buzpinar Dr. Mustafa Sabri

Doc. Dr. Erhan Afyoncu

YAYINDr. Mustafa Sabri

YAYINA HAZIRLIKZafer Cinar, Ugur Demir

VE HProf. Dr. Mustafa Uzun,

GORSEL ARASTIRMAZafer Ugur Demir

FOTOGRAFZekiye A. Bilal Aslan,

SEMPOZYUM FOTOGRAFLARIKoca,

TASARIMCelebi

VEDizayn Matbaacilik Tic. Ltd. Sti.

Istanbul 2008ISBN 978-9944-5807-5-5

Telif Belediyesine aittir, tamami veya bir izinsizbasilamaz, kaynak gosterilmeden iktibas edilemez.

Hakimiyeti Milliye Caddesi,Atlas No: 69

Tel: 216 531 30 00 Faks: 216 531 31 03

Hezarfen Hattat Necmeddin Okyay'ın Sanatkar Ogulları

PROF. OR. ÇİÇEK DERMAN Marmara Üniversitesi

Bir asra yaklaşan hayatını Üsküdar'da geçirip, tebligimize konu teşkil eden üç oglunu da Üsküdar'da yetiştiren Hattat Necmeddin Okyay (1883 -1976),ı ailesiy­le beraber bu semtin unutulmaz isimlerindendir. Onun üç sanatkar evladı, Üsküdar'ın Toygartepesi'ndeki2 baba evinde büyüye­rek çocukluklarından itibaren zaman zaman burayı ziyaret eden baba dostu kıy­metli sanatkarları tanımak imk8.nını bulmuşlar ve sanattan kendi çaplarında na­sip almışlardır. Tebligimizin dar çerçevesi içinde onları tanıtmaya çalışacagız. Necmeddin Okyay 91 yaşındayken büyük oglu Nebih ve küçük oglu Saç:id bey­lerle görülmektedir, yıl: 1974 (Resim 1).

Necmeddin Efendi'nin ancak birkaç yıl süren ilk evliliginin yadigarı olan ve 1907'de dagan Nebih'i, babasının ikinci eşi Seniye Hanım (1889?-1967}, kendi ogulları Sami ve Sacid kadar dikkat ve özenle büyütmüştür. Küçük yaşlarında babasından ebruculugu ögrendiyse de bunu meslek edinmeyen Nebih Bey, gençliginden itibaren maden kesme işlerine merak sardı. Bahriye Mektebi'ne girdikten sonra askerligin getirdigi mecburiyetler dolayısıyla Üsküdar'dan uzak­laştı. 1960 yılında deniz albaylıgından emekli olduktan sonra, fırsat buldukça eskiden de meşgul oldugu altın _oymacılıgrna tamamen yöneldi; bu yolda hat (tuğra) ve tezyinat işleriyle ugraştı. İşledigi altın oygulara bazı illelerde ziynet olarak rastlanmaktadır. Akrabası olan Üsküdarlı aktar Ahmed Düzgünman (1917-2007} ve Mehmed Zeki Kuşoglu aynı konuda Nebih Bey'in yetiştirdikle­rindendir. 1983 yılında vefat eden sanatkarımızın kabri, babası ve diger kardeş­leri gibi Karacaahmed mezarlıgrndadır. Altın oygu tezyinat örnegi olarak onun üç işini gösteriyorum: · 1} Müsenna celi divamhattıEminBarın'a ( 1913-1987) ait olan Çiçekisıni (Resim 2),

150

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

Resim 3; Nebih Okyay'ın altın oygu rumili desen or­tasında sülüs Biirekôllah istifi

Resim 5; Sami Necmeddin

Resim 4; Nebih Clkyay'ın altın oygu celi sülüs Yd Hafiz istifi

Resim 1; Necmeddin Okyay 91 yaşındayken büyük oğlu Nebih ve küçük oğlu Sacid beylerle. yıl: 1974

Resim 2; Nebih Okyay'ın altın oygu müsenna celi diviini hat ile Çiçekismi ·

HEZA-RFEN HATTAT NECMEDDiN OKYAY'IN SANATKAR OGULLARI

2) Rumili desen ortasında sülüsle Necmeddin Okyay'ın Bô.rekfıllah istifi (Resim 3).

3) Celi sülüs Ya Hôfız yazısı (Resim 4 ). Ailenin ortanca eviadı olan Sami Necmeddin ise, 23 Ocak 1911'de yine Toygar­tepesi'ndeki evde doğdu, ilk ve orta tahsilini Üsküdar'da tamamladı (Resim 5). Daha sonra Sultanahlned'deki Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi'nde okudu. Türk kitap sanatlarıriın birçoğunun fiilen uygulandığı baba evinde, küçük yaş­tan itibaren bunlarla tanışıp meşgul oldu.

Evvela, babasından olağanüstü kabiliyetiyle ebruculuğu öğrendi; Necmeddin Efendi'nin 1926 yılında başlayan kadim mücellidlik çalışmalarında ona önce öğ­renci, sonra da yardımcı oldu ve kalıbla gömme olarak kitap kabları hazırladı. Cildcilikte -zamanla terkedilmiş olan- müşebbek şemse tarzını, deri oygu adını vererek yeniden ihya etti ve sayılı da olsa, müstesna eserler verdi (Resim 6-7). Bu iki takım kitap kabı ve kağıd para cüzdanı çok sanatkarane işlenıniş olup ha­len Türkpetrol Vakfı koleksiyonunda bulunmaktadır (Resim 8).

Daha sonra müzehhib ve mücellid Bahaddin Tokatlıoğlu'na (1866-1939) devam ederek tezhip sanatım ve rugani kap yapımını öğrendi; hacasından 1931'de ica­zet aldı. Üsküdar Mavlevilianesi eski şeyhi Ahmed Remzi Dede (Akyürek, 1872 -1944) tarafından yazılan sekiz beyitlik "Sami Necmeddin'in Tezhib San'atı Me­zuniyet Tarihi" şöyledir:

İbn-i Necmeddin Efendi Sami-i dô.niş-karin

Nilr-ı isti'dadı ziynet-bô.hş-ı ayn-ı nazırin

San'at-ı tezhibe ba'zılar diyorken kad-zeheb

Yaptı zerendfıdlar Behzad'dan da bihterin

Şemseler ser-levhalar gfıya birer Nfır ayeti

Görmemiş mislin kitab-ı dehrde çerh-i berin -

Açmak üzre gösterir bir gonce tasvir eylese Şekl-i ezhô.ra verir gfıya ki bfıy~ı anberin

Görmedik Erteng-i Mô.ni'de bu nakş u ziveri Sureta efsane söylerler am "fi'l-gabirin"

Cehd ile üstad-ı kamilden alınca san'atı

Eylemiş hayr du'a vallô.hi hayru'n-nasırJn

151

152

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

Ma'rifet-efzô: Bahô:eddin Efendi pür-Jtüner

Lfıtjuna hemvô:re şô:kirdô:m olsun şô.idrin

Ben de nakş etdim güher tô:rihi Remzi, zer-nigô:r

Aldı, yed tezhibden Sô:mi, sezô:-yı aferin.

1349, 25 Receb 1350 a

Genç Sami, çok kısa süren sanat hayatında, duyup ögrendiklerini klasikden ay­rılnıadan yaptıgı yeni motif ve renk denemeleriyle uygulama gayreti içinde ol­du. Eger yaşasaydı, bu farklı çalışma. ve arayışları ile, ugraştıgı sanat dallarına birbirinden 8la eserler katacagı, babası Necmeddin Okyay'dan bize intik_l eden çalışma örneklerinden anlaşılmaktadır. Metrfıkatı incelendigi zaman, Sami'nin bütün çalışma.J,arında, o günün tariliini ve saatini, hatta nerede bulundugunu belirtmiş oldugu görülmektedir. AyrıcaBahaddin Efendi'yle beraber, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki incelemelerinde, baktıkları eseriere dair hoca­sının görüş ve düşüncelerini kaydederek bugünlere aktarması, sanat tarihi açı­sından büyük ehemmiyet taşır (Resim 9). Tarihini tam olarak belirleyemedigi­miz bu döneme ait çalışmaları, aldıgı örnekler ve gördüklerini not edişi, henüz 19 yaşındaki bir genç sanatkar için çok mühim sayılmak gerekir. Mesela, tami­re muhtaç bir rugani Şehname kabının sanat degeri -eb'adı, deseni ve motifleri ile- hocasının agzından; kayda geçirilmiştir (Resim 10).

Sami Necmeddin'in kitap sanatları tarihine kazandırdıgı bir diger mühim çalış­ma da, babasının tavsiyesi üzerine, Bahaddin Efendi'den aldıgı dersler sırasın­da, tezhip ve cild sanatıyla ilgili olarak onun kullandıgı eski ıstılah ve tabirleri tesbit etmesidir. Nesilden nesile devam edegelen ve yazıya geçirilmemiş olan pek çok deyim, böylece dogru şekliyle günümüze ulaşabilmiştir. İki renk altınla tarama.halkari üslubunda işledigi "kuşlu pano" (Resim11) çalış­ması için Sami'nin çeşitli eskizler hazırladıgı bilinmektedir. Eserin aslı Türkpet­rol Vakfı koleksiyonunda muhafaza edilmekte olup imzalıdır. Eskizlerinin kenarına koydugu notlardan ögrenebildigimiz eserlerinden bazıları şunlardır:

- Es'ad Fuad Tugay ( 1884-1973) için Hacı K8.mil Akdik'in (1861-1941) yazdıgı En'am-ı Şerif'in bezemesi-1931 (Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi); -Neyzen Emin Yazıcı'nın (1883-1945) kıt'a bezemesi - 1933 (Resim 12-13); kıt'anın çerçevesi de deri üzerine kalıp basma teknigi ile hazırlanmış olup bu eser Türkpetrol Vakfı koleksiyonundadır. - Tantavizade İzzet Bey içinEnam-ı Şerif bezemesi; - K8.mil Akdik tarafından yazılıp Mısır'a götürülen bir hattın tezhibi- 1931; - Etrafı rugani tarzda bezenmiş olan Necmeddin Okyay'ın cell ta'llk Bô:rekô:llah levhası -1931 tarihli olup imzalıdır (Resim 14);

H E Z A ·R F E N H A T T A T N E C M E D D i N O K Y A Y ' 1 N SANATKAR OGULLARI

Resim 6-7; Sami Necmeddin tarafından hazırlanan ve Türkpetrol Vakfı Müzesi'nde muhafaza edilen deri oygu iki takım kitap kabı ( Türkpetrol Vakfı, 114, 115].

153

154

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

Resim 8; Sami Necmeddin'in kağıd para cüzdanı ( Türk- : petrol Vakfı, 123).

Resim10; Şehnfuı:ıe kab deseni Resim 9; Sami Necmeddin'in kütüphane notları (Derman ko­leksiyonu).

Elimize geçen diger örneklerden; deri oygu denemeleri, farklı rugani çalışmala­rı ve igneli kalıblar halinde çeşitli çiçek demetleri; ayrıca, 12 x 22 cm.lik küçük bir ebru teknesinde farklı ebru denemeleri yaptıgı bilinmektedir.4 (Resim 15-16) Yine o yıllarındaki notlarından, gülcülükde de babasına yardımcı oldugu anla­şılıyor.

Müzeler Müdürü Halil Edhem Bey'in ( Eldem,1861-1939) ısrarlı tilibiyle 1931 yılında mezun oldugu Şark Tezyini Sanatlar Mektebi'ne 26 Mayıs 1932'de min­yatür muallimi olarak tayin edilen Sami Necmeddin, bundan bir yıl sonra, yan­lış tedavi neticesinde oluşan karın zarı iltihabından (peritonit) kurtulamayarak henüz 22 yaşındayken, 12 Haziran 1933 tarihinde vefat etıniş ve Karacaahmed mezarlıgına defnedilınişm. ·

HEZARFEN HATTAT NECMEDDiN OKYAY'IN SANATKAR oifULLARI

Resimll; Sami Necmeddin'in kuşlu panosu ( Türkpetrol Vakfı. 31).

Resim12; Neyzen Emin Yazıcı'nın kıt'a bezemesi-1933, Kıt'anın çerçevesi deri üzerine

kalıp basma tekniği ile Sami Necmeddin tarafından hazırlanmıştır. ( Türkpetrol Vakfı 57). 155

156

Resim12-13; Neyzen Emin Yazıcı'nın kıt'a bezernesinden bir kesit. -1933, Kıt' anın çerçevesi deri üzerine kalıp

basma tekniği ile Sami Necmeddin tarafından hazırlanmıştır.

( Türkpetrol Vakfı 57).

Resim14-15; Sami Necmeddin'in ebru denemeleri (Derman koleksiyonu):

Ölümü, 1934 yılındaki soyadı kanunundan evvel oldugu için imzasını "Sami Necmeddin" olarak kullanan ve bu hususta istif denemeleri de yapan sanatkarı­mızın Sami Okyay olarak tanıtılması karışıklık dogurmaktadır. Eger bir yıl daha yaşasaydı, o da elbet Okyay soyadını kazanmış olacaktı. Mehmed Sacid Okyay da Necmeddin Efendi'nin Toygartepesi'ndeki evinde 8 Şubat 1915'de dagan üçüncü ogludur (Resim 17). Ebru, ahar, şemse kalıp ve cilt kapları imalini babasından ögrenmiş, 1936 yılında Devlet Güzel Sanatlar Aka­demisi Türk Te.zyini Sanatları şubesillde ebru, ahar, şemse ögretmeni olarak ça­lışmaya başlamıştır.s 1938 senesinde İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Makte­bi'nden mezun olmuştur. Akademi'de devam eden ögretmenliginin yanısıra, 1939 yılında Bahaddin Tokatlıoglu'nun vefatıyla boşalaıi Topkapı Sarayı mücel-

Resim 16; Sami Necmeddin'in hazırladığı celi ta'lik Bôı:ekôllah ya­zısının dış pervazı.

litliğine vekil olarak getirilmiş ve bu vazifesini 1943 yılına kadar devam ettir­miştir ..

Uzun müddet mahkemelerde yazı ve imza bilirkişisi olarak görevlendirilmiş, bu işini emeklilik döneminde de titizlikle yürütmüştür. 1946 da Devlet Güzel Sa­natlar Akademisi cilt atölyesi ögretmenligine tayin edilmiş, babasının aYnı yer­den 1948'de emekli oluşundan sonra ebru ögretimini de -ögrenci oldugunda­sürdürmüştür. Kendisi tarafından hazırlanıp da 1969 yılında Akademi müdür­lügüne verilen dilekçede, yapmış oldugu eserlerinden hatırlayabildiklerini aşa­gıdaki şekilde sıralamaktadır:

-Güzel Sanatlar Akademisi şeref defteri (Resim 18); 32,5 x 20 cm eb'adında 53 sayfadan oluşan şeref defterinin üst kabı şemse cilt olarak yapılmış, şemse ve köşebendler alttan ayırma teknigi ile boyanmıştır. Kab içinde kullanılan battal ebrusuda Sacid Okyay'ındır (Resim 19).

- M.S.G.S. Üniversitesi, Resim Heykel Müzesi'nde bulunan ve 1937 yılında Ze­ki Kocamemi tarafından yapılan Atatürk portresi'nin çerçevesi (39 x 29,5 x 4 cm) Sacid Okyay'ın eseridir (Resim 20);

- Sacid Okyay'a ait üsttenayırmalı şemse kab (Resim 21);

- Ankara Devlet Operası şeref defteri.

-Makam sumeni ve bloknot defteri (Hasan Ali Yücel için).

157

158

Resim 17; Sacid Okyay

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

Resim 18; Sacid Okyay'ın Güzel Sanatlar Akademisi şeref defteri şemse kabı.

Resim 19; Sacid Okyay'ın yaphğı ve iç kapakla kııllandığı baital ebru.

HEZARFEN HATTAT NECMEDDiN OKYAY'IN SANATKAR OGULLARI

Resim 20; M.S.G.S. Üniversitesi, Resim Heykel Müzesi'nde s.n.298, d.b. 211'e kayıtlı bulunan Zeki Kocamemi'nin yaptığı Ata­türk portresi çerçevesi, Sacid Okyay'a aittir.

- Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan şemse ciltler ve restore edilmiş ciltler.

- İsmet İnönü Cumhurreisi iken İstanbul Vilayeti için 3 adet şemse albüm. - İnönü Nutku /nun şemse cildi.

- Şemse çerçeve (1952'de Ürdün Kralı Abdullah'a hediye edilmek üzere hazır-lanmıştır).

- Şemse çerçeve ve şemse cüzdan ( Hamdullah Suphi Tanrıöver için).

- Şemse albüm (Dr. Gıyas Korkut için).

- Şemse ve çargfı.şe ciltler (Halil Edhem Arda koleksiyonu için).

- Memluk, Selçuk, Herat, Osmanlı devri şemse ciltlerin onarımları (Ekrem Hak-kı Ayverdi koleksiyonu için).

1969 yılında D.G.S.A.'de akademik ünvanlar tevcih olunurken, Sacid Okyay'a da profesör ünvanı verilmiştir. Zamanımızın namlı klasik mücellidi İslam Se­çen, Sacid Bey'in ögrencilerindendir. 9 Nisan 1973'te kendi arzusuyla emekli olan Sacid Bey, 19 Nisan 1999 günü Üsküdar Doğancılar'daki evinde vefat etmiş ve babasının Karacaahmed' deki mezarı yanına defnedilmiştir. 6

İnsanların karakter ve şahsiyetlerinin oluşmasında, doğup büyürlükleri ve ikamet ettikleri toprakların tesiri inkar edilemez. Asırlar içinde kültür dünyası­nın nabzının ·attığı bir merkez halini alan Üsküdar, münbit toprağı üstünde

159

160

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V

Resim 21; Sacid Okyay'm yaptıgı üstten ayınna şeınse cildi.

yıllarca sanatkar yetiştiTıneye devam ebniştir. İşte Necmeddin Hoca'nın tanıt­maya çalışbgrm üç oglu da bu zümredendir. XX. asrın başından 1960'lara kadar süren faaliyetleriyle Üsküdar'ı bir klasik sanatlar merkezi haline getiren Okyay ailesini rahmet ve minnetle anarak balısimizi nihayetlendiriyoruz.

DİPNOTLAR

1 M. Uğur Derman, "Hezarfen Hattat Üsküdarlı Necmeddin Okyay (1883-1976)", Üsküdar Sempozyumu I {23-25 Mayıs 2003} Bildiriler, II, 182-194.

2 M. Uğur Derman, "Toygar Tepesindeki Ev", Türk Edebiyatı, sy. 389 (Nisan 2006), s.24-32.

3 Hasibe Mazıoğlu, Ahmet Remzi Akyürek ve Şiirleri, Ankara 1987, s.263-4.

4 M. Uğur Derman, Türk Sanatında Ebrii., İstanbul1977, s.48.

5 a.g.e., s. 48.

6 Sacid Okyay hakkındaki bazı resmi bilgileri ve resimleri bana temin eden Gürcan Mavili'ye teşekkür ederim.