Bàn về Tinh thần pháp luật - sachvui.com · V. Đối tượng và phương pháp của sách tinh thần pháp luật VI. Ảnh hưởng của sách tinh thần pháp luật

BànvềTINHTHẦNPHÁPLUẬT

Nguyêntác:Del'EspritdesLois

Tácgiả:Montesquieu

Ngườidịch:HoàngThanhĐạm

Nhàxuấtbản:NXBLýluậnChínhtrị

Nămxuấtbản:HàNội,2006

Làmebook:NguyễnTuấnLinh

Ngàyhoànthành:18/5/2016

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

http://sachvui.com/

MỤCLỤC

LỜINGƯỜIDỊCH

TIỂUSỬMONTESQUIEU

TIỂUDẪNI.Nhữngviệcđãxảyravàonăm1748

II.Montesquieusoạnthảovàxuấtbảnsáchtinhthẩnphápluật

III.Cáchbốcụcsáchtinhthầnphápluật

IV.Nhữngnguồngốccủasáchtinhthầnphápluật

V.Đốitượngvàphươngphápcủasáchtinhthầnphápluật

VI.Ảnhhưởngcủasáchtinhthầnphápluật

LỜICẦUNGUYỆNCÁCNỮTHẦNĐỒNGTRINHTRÊNNÚIPIERIE

LỜITỰA

LỜINÓIĐẦU

QUYỂNI:BÀNVỀLUẬTPHÁPNÓICHUNGChương1:Luậtpháptrongmốitươngquanvớicácsựvật

Chương2:Luậtcủathiênnhiên

Chương3:Cácluậtthựctiễn

QUYỂNII:PHÁPLUẬTRÚTTRỰCTIẾPTỪTRONGBẢNCHẤTCỦACHÍNHTRỊ

Chương1:Bảnchấtcủabachínhthểkhácnhau

Chương2:Chínhphủcộnghoàvàcácluậtliênquanđếndânchủ

Chương3:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquýtộc

Chương4:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquânchủ

Chương5:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcchuyênchế

QUYỂNIII:BÀNVỀNHỮNGNGUYÊNTẮCCỦABALOẠICHÍNHTHỂ

Chương3:Nguyêntắccủachínhthểdânchủ

Chương7:Nguyêntắccủachínhthểquânchủ

Chương9:Nguyêntắccủachínhthểchuyênchế

Chương11:Suynghĩvềnhữngđiềunóitrên

QUYỂNIV:LUẬTVỀGIÁODỤCPHẢITƯƠNGỨNGVỚINGUYÊNTẮCCỦACHẾĐỘ

Chương1:Vềluậtgiáodục

Chương2:Giáodụctrongchínhthểquânchủ

Chương3:Giáodụctrongchínhthểchuyênchế

Chương4:Sựkhácnhaugiữatácdụnggiáodụccủangườixưavớichúngtangàynay

Chương5:Giáodụctrongchínhthểcộnghoà

QUYỂNV:CÁCLUẬTDONHÀLẬPPHÁPĐƯARAPHẢITƯƠNGỨNGVỚINGUYÊNTẮCCỦACHÍNHTHỂ

Chương1:ÝtưởngcủaquyểnV

Chương2:Đạođứclàgìtrongnhànướcchínhtrị

Chương3:Thếnàolàlòngyêumếnnềncộnghoàtrongchínhthểdânchủ

Chương4:Ngườitacảmnhậnlòngyêubìnhđẳngvànếpsốngthanhđạmnhưthếnào

Chương5:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápthiếtlậpsựbìnhđẳngnhưthếnào

Chương6:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápduytrìtínhthanhđạmnhưthếnào

Chương11:Cáihaycủachínhthểquânchủ

Chương12:Tiếpchủđềtrên

Chương13:Ýniệmvềchínhthểchuyênchế

Chương14:Trongchínhthểchuyênchế,cácluậtliênquanvớinhaunhưthếnào

Chương17:Nhữngquàcáp

QUYỂNVI:HỆQUẢCỦANGUYÊNTẮCTRONGMỐILIÊNQUANĐẾNVIỆCĐƠNGIẢNHÓACÁCLUẬTDÂNSỰ,HÌNHSỰ,HÌNHTHỨCXÉTXỬVÀPHƯƠNGTHỨCTRỪNGPHẠT

Chương3:Trongchínhthểnàovàtrongtrườnghợpnàongườitaphánxửtheođúngvănbảnluậtpháp

Chương4:Phươngphápxáclậpsựphánxét

Chương10:CácluậtcổxưaởPháp

Chương13:SựbấtlựccủaluậtphápNhậtBản

Chương14:TinhthầncủaViệnNguyênlãoởRome

Chương16:Tỷlệcôngbằnggiữahìnhphạtvàtộiphạm

Chương17:Tratấnhayhỏicungngườiphạmtội

Chương18:Phạttiềnvàphạtthânthể

Chương19:Vềluậtmiếngtrảmiếng

Chương20:Phạtchavìtộicủacon

QUYỂNVII:HỆQUẢCỦACÁCNGUYÊNTẮCKHÁCNHAUTRONGBACHÍNHTHỂLIÊNQUANTỚILUẬTHẠNCHẾXAHOAVÀĐIỀUKIỆNPHỤNỮ

Chương1:Vềsựxahoa

Chương7:HệquảtaihạicủatệxahoaởTrungHoa

Chương17:Phụnữcầmquyềncaitrị

QUYỂNVIII:SỰSAĐOATRONGNGUYÊNTẮCCỦABALOẠICHÍNHTHỂ

Chương1:Ýchungcủaquyểnnày

Chương2:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểdânchủ

Chương3:Tinhthầnbìnhđẳngcựcđoan

Chương5:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquýtộc

Chương6:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquânchủ


Chương10:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểchuyênchế

QUYỂNIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNGPHÒNGTHỦ

Chương1:Cácnướccộnghoàcóđượcanninhbằngcáchnào

Chương6:Vềlựclượngphòngthủcủacácquốcgianóichung

QUYỂNX:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNGTẤNCÔNG

Chương1:Bànvềlựclượngtấncông

Chương2:Bànvềchiếntranh

Chương3:Bànvềquyềnchinhphục

Chương4:Mộtvàiđiềulợicủadântộcbịchinhphục

QUYỂNXI:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐIQUANHỆVỚIHIẾNPHÁP

Chương1:Ýchung

Chương2:Cácđịnhnghĩadùngchotừtựdo

Chương3:Thếnàolàtựdo

Chương6:HiếnphápnướcAnh

Chương9:CáchsuynghĩcủaAristote

Chương11:CácvuatrongthờiđạianhhùngcủaHyLạpxưa

Chương12:SựcaitrịcủacácvuaRomevàbathứquyềnlựcđượcphânphốinhưthếnào

Chương13:SuynghĩchungvềnhànướcRomesaukhixoábỏvua

QUYỂNXII:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐIQUANHỆVỚICÔNGDÂN

Chương1:Ýchínhcủaquyểnnày

Chương2:Tựdocủangườicôngdân


Chương7:Tộichốngvua(Lèse-majesté)

Chương11:Vềchuyệnýnghĩ

Chương12:Vềchuyệnlờinói

Chương13:Vềchuyệnvănchương

Chương20:Cácluậtcólợichotựdocủacôngdânnướccộnghoà

QUYỂNXIII:TỰDOTRONGQUANHỆGIỮAMỨCĐÓNGGÓPVỚISỰDỒIDÀOCỦATHUNHẬPCÔNGCỘNG

Chương1:Thunhậpquốcgia

Chương12:Quanhệgiữamứcđónggópvớitựdo

Chương13:Nhữngngườithuthuế

Chương17:Sựtănggiaquânđội

QUYỂNXIV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIKHÍHẬUTỰNHIÊN

Chương1:Ýchungcủaquyềnnày

Chương2:Conngườikhácnhautuỳtheokhíhậunhưthếnào

Chương4:Nguyênnhâncủasựtrìtrệtôngiáo,phongtục,phongcách,phápluậtởcácnướcphươngĐông

Chương12:Cácluậtchốnglạinhữngngườitựsát

Chương14:Cáctácđộngkhácnhaucủakhíhậu

QUYỂNXV:LUẬTNÔLỆDÂNSỰCÓQUANHỆNHƯTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTCỦAKHÍHẬU

Chương1:Bànvềnôlệdânsự

Chương5:Nôlệhoádândađen

Chương6:Nguồngốcthậtsựcủaquyềnnôlệ

Chương7:Nguồngốckháccủaquyềnnôlệ

Chương11:Phápluậtphảilàmgìđốivớiquanhệnôlệ

QUYỂNXVI:LUẬTVỀNÔLỆTRONGGIAĐÌNHQUANHỆTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTKHÍHẬU

Chương1:Việcphụcdịchtrongnhà

Chương2:Ởcácxứphươngnamcósựbấtbìnhđẳngtựnhiêngiữanamvànữ

Chương4:Tụcđathêvàhoàncảnhcủanó

Chương5:LýdocủaluậtMalabar

Chương7:Bìnhđẳngtrongtrườnghợpđathê

Chương15:Lydịvàruồngbỏ

QUYỂNXVII:CÁCLUẬTPHỤCVỤCHÍNHTRỊTRONGQUANHỆVỚIKHÍHẬU

Chương1:Vềviệcphụcvụchínhtrị

Chương2:Sựkhácnhaugiữacácdântộcvềtínhdũngcảm

Chương3:VềkhíhậuchâuÁ

Chương8:Vềthủđôcủavươngquốc

QUYỂNXVIII:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚITÍNHCHẤTĐẤTĐAI

Chương1:Tínhchấtđấtđaiảnhhưởngđếnluậtnhưthếnào

Chương5:Dânởđảo

QUYỂNXIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚINHỮNGNGUYÊNTẮCTẠORATÍNHCÁCHCHUNG,TỨCLÀPHONGTỤC

TẬPQUÁNCỦADÂNTỘCChương4:Tínhcáchchunglàgì

Chương5:Chớthayđổitínhcáchchungcủamộtdântộc

Chương9:Tínhkhoekhoangvàkiêucăngcủacácdântộc

Chương13:TậpquáncủangườiTrungHoa

Chương17:ĐặcđiểmriêngcủachínhthểTrungHoa

Chương18:Hệquảcủachươngtrên

Chương19:Tôngiáo,phápluật,phongtụctậpquánhoànhậpnhưthếnàoởTrungHoa

Chương20:GiảithíchmộtnghịchlývềngườiTrungHoa

QUYỂNXX:XÉTVỀBẢNCHẤTVÀĐẶCĐIỂMCÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚITHƯƠNGMẠI

Chương1:Bànvềthươngmại

Chương2:Tinhthầnthươngmại

Chương5:Cácdântộcđãtừnglàmkinhtếthươngmại

Chương7:TinhthầnthươngmạicủanướcAnh

Chương13:Cáigìpháhoạitựdothươngmại

Chương19:Vuachúavàcônghầukhôngnênbuônbán


QUYỂNXXI:PHÁPLUẬTTRONGMỐIQUANHỆVỚITHƯƠNGMẠIKHICÓCÁCCUỘCBIẾNĐỔILỚNTRÊNTHẾGIỚI

Chương4:Điềukhácbiệtchínhyếugiữathươngmạixưavànay

Chương5:Nhữngđiềudịbiệtnữa

Chương21:PháthiệnhaithếgiớimớivàtìnhtrạngchâuÂutrướcsựkiệnnày

QUYỂNXXII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCSỬDỤNGTIỀNTỆ

Chương1:Lýdocủaviệcdùngtiềntệ

Chương2:Bảnchấtcủatiềntệ

Chương21:ChovayquahợpđồngvàchovaynặnglãiởRome


QUYỂNXXIII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIDÂNSỐ

Chương1:Ngườivàloàivậttrongvấnđềtăngnòigiống

Chương16:Cácquanđiểmcủanhàlậppháptrongvấnđềsinhsôinòigiống

Chương24:NhữngbiếnthiênởchâuÂuliênquanđếndânsố


Chương26:Hệquả

Chương27:LuậtởnướcPhápkhuyếnkhíchtănggiadânsố

Chương28:Cóthểcứuvãntìnhtrạnggiảmsútdânsốnhưthếnào

Chương29:Cácviệncứutế(DesHôpitaux)

QUYỂNXXIV:PHÁPLUẬTTRONGTƯƠNGQUANVỚITÔNGIÁOỞCÁCNƯỚC

Chương1:Cáctôngiáonóichung

Chương2:NghịchlýcủaBayle

Chương3:ChínhthểônhoàthíchhợpvớiđạoThiênChúa.ChínhthểchuyênchếthíchhợpvớiđạoHồi

Chương4:KếtquảcủatínhchấtđạoThiênChúavàtínhchấtđạoHồi

Chương5:ThiênChúagiáo(Catholique)thíchhợpởmộtnướcquânchủ,CơĐốctângiáo(Protestant)thíchhợpởmộtnướccộnghoà

Chương10:Mônpháikhắckỷ

Chương15:Cácluậtdânsựđôikhiuốnnắnlỗilầmtôngiáo

Chương16:Cácluậtcủatôngiáouốnnắnđiềubấttiệntrongthểchếchínhtrị

QUYỂNXXV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCTHIẾTLẬPTÔNGIÁOỞMỖINƯỚCVÀCHÍNHSÁCHĐỐINGOẠICỦATÔNGIÁO

Chương1:Tìnhcảmtôngiáo

Chương3:Cácđềnchùa

Chương8:ToàthánhGiáochủ

Chương9:Sựkhoandungvềtôngiáo


Chương12:Luậthìnhphạt

Chương13:LờikhuyêncanrấtcungkínhtrìnhlêntôngiáophápđìnhTâyBanNhavàBồĐàoNha

QUYỂNXXVI:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆTẤTYẾUVỚI

TRẬTTỰCÁCSỰVẬTLÀMCƠSỞXÂYDỰNGNÊNPHÁPLUẬTChương1:Ýchínhcủaquyểnnày

Chương2:Luậtcủatrờivàluậtcủangười

Chương5:Trườnghợpxửtheoluậtnhânsự,cóthamkhảocácnguyêntắccủaluậttựnhiên

Chương13:Trongviệchônnhân,trườnghợpnàonêntheoluậttôngiáo,trườnghợpnàonêntheoluậtdânsự

QUYỂNXXVII:NGUỒNGỐCVÀCÁCCUỘCCÁCHMẠNGTRONGLUẬTROMEVỀQUYỀNTHỪAKẾ

Chươngduynhất:LuậtRomevềquyềnthừakế

QUYỂNXXVIII:VỀNGUỒNGỐCVÀNHỮNGCUỘCCÁCHMẠNGTRONGCÁCLUẬTCỦANGƯỜIPHÁP

Chương17:Cáchsuynghĩcủaôngchachúngta

Chương20:Nguồngốccủavấnđềdanhdiện

Chương42:SựphụchưngluậtRomevàhậuquảsựđổithaytrongcáctoàán


Chương45:VềphongtụcnướcPháp

QUYỂNXXIX:CÁCHSOẠNTHẢOLUẬTChương1:Tinhthầncủangườilậppháp


Chương3:Nhữngđạoluậtcóvẻtráivớiquanđiểmngườilậpphápcũngđôikhithíchhợp

Chương4:Nhữngđạoluậtmâuthuẫnvớiquanđiểmngườilậppháp


Chương16:Nhữngđiềucầnchúýtrongviệcsoạnthảoluật

Chương19:Vềcácnhàlậppháp

QUYỂNXXX:LÝTHUYẾTCỦALUẬTPHONGKIẾNỞPHÁPTRONGMỐITƯƠNGQUANVỚIVIỆCTHIẾTLẬPNỀNDÂNCHỦ

Chương1:Vềcácluậtphongkiến

Chương2:Cộinguồncủaluậtphongkiến

Chương5:CuộcchinhphụcngườiFrancs

Chương6:NgườiGoths,ngườiBourguignonsvàngườiFrancs

Chương7:Nhưngcáchchiađấtkhácnhau


Chương9:VậndụngđúngđắnviệcchiađấttrongluậtWisigothsvàluậtBourguignons

Chương10:Vềchếđộnôdịch


Chương21:Quyềntàiphántrongđịavựcgiáohội

QUYỂNXXXI:LÝTHUYẾTLUẬTPHÁPPHONGKIẾNCỦANGƯỜIFRANCSTRONGMỐIQUANHỆVỚICÁCCUỘCCÁCHMẠNGTRONGTHỜIQUÂNCHỦ

Chương17:Chuyệnriêngtưtrongviệcbầucácvuadòngthứhai

Chương18:VuaCharlemagne

PHẦNPHỤLỤCPhụlụcI:BảovệtácphẩmTinhthầnphápluật

PhụlụcII:TómtắtTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu

PhụlụcIII:NhữnglờibìnhvềtácphẩmTinhthầnphápluật

PhụlụcIV:NhữngbứcthưBaTưKháiquátnộidungNhữngbứcthưBaTưVềnguồngốccủaNhữngbứcthưBaTưThưsố48:USBECgửiRHE’DIởVENISEThưsố52:RICAgửiUSBECThưsố24:RICAgửiIBBENởSMYRNEThưsố37:RICAgửiIBBENởSMYRNE

PhụlụcV:NhữngnhậnđịnhvềnguyênnhâncườngthịnhvàsuythoáicủaROME1.KháiquátvềsáchNhậnđịnh2.BảngphântíchsáchNhậnđịnh3.D’AlembertphântíchsáchNhậnđịnh4.HaichươngtrongsáchNhậnđịnh

ChươngIX:HainguyênnhânsuyvongcủaRomeChươngXIII:AUGUSTE

PhụlụcVI:HaitácphẩmvănhọccủaMontesquieu1.ARSACEvàISMÉNIE2.LYSIMAQUE

PhụlụcVII:Chúgiảitênriêng

LỜINGƯỜIDỊCH

Năm1982,tôidịchxongcuốnBànvềKhếướcxãhội(DuContratsocial)củaJ.J.Rousseau.Mườinămsau(1992),bảndịchđượcNhàxuấtbảnThànhphốHồChíMinhấnhành.NhiềubạnđọcphảnánhvớitôiniềmphấnkhởilầnđầutiênđượcđọcbảndịchđầyđủContratsocialmàtrướckiachỉcóNguyễnAnNinhlượcdịchmộtchương.Tuyvậy,cũngcóbạngợiý,đánglẽThanhĐạmnêndịchEspritdeslois(Tinhthầnphápluật)củaMontesquieu,vìđólàmộtbộđôixâydựnglýthuyếtvềxãhộicôngdânvàNhànướcphápquyền,dẫntớicuộcĐạicáchmạngPháp1789,màMontesquieulạilàngườiđitrước.(“Espritdeslois”rađờinăm1748,14nămsau(1762)mớicó“Contratsocial”).

Gợiýnàygiúptôithấyrõđiềubấtcậpcủamình.Thậtratrướcđâytôichưatừngđọc“Espritdeslois”.

MaysaoanhDươngTrungQuốc,hồimiềnNammớigiảiphóng,muađượccuốnVạnpháptinhlý–bảndịchEspritdeslois,doTrịnhXuânNgạndịchthuật,xuấtbảntạiSàiGònnăm1962.BảndịchnàydựatheosáchEspritdeslois–Extraitcónhiềuphần“tiểudẫn”.BiếttôiđangquantâmtìmhiểuvấnđềKhaisángnênanhQuốcđãtặngtôicuốnsáchnày.

ĐọcVạnpháptinhlý,tôivuisướngthâunhậnnhữngýkiếnlỗilạccủaMontesquieu.Nhưngmộtđiềubănkhoănnảyra,vìsaoNhàxuấtbảnClassiqueLaroussetụcbảnchỉcómấychụcchươngcủa“Espritdeslois”?Vậythìdiệnmạotoànbộtácphẩmquantrọngnàynhưthếnào?TheolờitiểudẫntrongbảndịchcủaTrịnhXuânNgạnthì“Espritdeslois”gồm31quyển,màởđâyNhàxuấtbảnchỉinlại18quyển,mỗiquyểncũngchỉtríchlấymấychương.

Tuyvẫnchỉlàtríchdịchnhưngtôiđãchọnlọcnhữngchương,nhữngđoạnthựcsựcầnthiếtchobạnđọcViệtNamngàynay.Nhữngchương,đoạnkhôngdịchthuộcvềnhữngvấnđềmàtôithấylàkhôngcầnthiếtlắmhoặckhôngphùhợp.

Tiêuđềsách“Del’Espritdeslois”tôiđãdịchlà“TinhthầnPhápluật”,nayđổilạichođúngnguyêntác,là“BànvềTinhthầnphápluật”nhưMontesquieuđãviết.Tôicũngdịchthêmmộtsốphầncótínhchấttiểudẫnvà

phụlục,đượcintronghaicuốnsách“Montesquieu–Pageschoisies–Espritdeslois–Extrait”và“Montesquieu–Pageschoisies–LettrespersanesetConsidérations”,nhằmgiúpbạnđọchiểuthêmvềtácphẩm“Tinhthầnphápluật”cũngnhưquátrìnhchuẩnbịcủaMontesquieutrướckhiviếttácphẩmvànhữnglờibìnhluậnsaukhitácphẩmrađời.

1

Riêngphầntiểudẫn,vềbốcục,soạnthảo,xuấtbản,vềphươngphápcủaMontesquieuvàvềảnhhưởngcủatácphẩm“Tinhthầnphápluật”thìtôixingiữnguyênnhữngtrangdịchcủaTrịnhXuânNgạn.VìbảndịchnàydựatheobảntiếngPhápinnăm1958(màtôikhôngsưutầmđược),sovớibảntiếngPhápinnăm1934(màtôicótrongtay)thìnócungcấpchotanhiềutưliệuvànhậnđịnhphongphúhơn.Tôichỉthaythuậtngữ“Vạnpháptinhlý”bằng“Tinhthầnphápluật”

2.Tronglầntáibảnnămnay(2004)tôiphảidịchbổ

sungChương3vàChương4QuyểnII(tríchdịchvàbổsung)vàophầnPhụlụcmộtbàinghiêncứucủatôi:“TómtắtTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu”đểphụcvụbạnđọctốthơn.

Vìtòmòkhoahọc,thíchthútìmhiểucácnhàKhaisángPháp,vàmuốngópphầnnhỏbévàoviệcgiaolưuvănhoáViệt–Pháptronggiaiđoạnđấtnướcđãvươnlênđổimới,nêntôiđãdịchsáchnàyvớitấtcảcốgắngvànhiệttâm.Nhưngchắcrằngkhótránhkhỏithiếusót.Xinsẵnsàngtiếpthusựchỉbảocủabạnđọc.

HàNội,mùathu2004

HOÀNGTHANHĐẠM

TIỂUSỬMONTESQUIEU

Vànhữngsựkiệntrọngđạitrongthờiđạicủaông3

CharlesdeSecondat–namtướcdeLaBrède–Montesquieurađờingày18tháng1năm1689,đúngtrướcmộtthếkỷcuộcđạicáchmạngtưsảnPhápnổratạilâuđàiLaBrèdegầnBordeauxởtâynamnướcPháp,trongmộtgiađìnhdòngdõiquýtộc.

Cùngnăm:

–NhàvănRacinetrìnhdiễnlầnđầuvởkịchEsther.

–ỞNga,PierreĐạiđế(lênngôitừnăm1682)bắtđầuthựchiệnchươngtrìnhcáchtân,họctậpvănminhphươngTây,cảitạotìnhtrạnglạchậu,cổhủcủanướcNga.

*Năm1696:ngườimẹquađời4.

*Năm1700:theohọcvớicácgiáosĩthuộcGiáođoàn“Oratoire”ởJuilly.ÔnghọcchữLatinhgiỏihơnchữHyLạp.

*Năm1705-1708:họcluậtởthànhphốBordeaux.

*Năm1709:lênParistiếptụchọctập.

Cùngnăm:

–VuaLouisXIVgiảitántuviệnPostRoyaldeschamps.

–VuaCharlesVII(ThụyĐiển)thuaNgatrongtrậnPoltava.

*Năm1713:ngườichaquađời.

*Năm1714:đượccửlàmnghịsĩtạiNghịviệnBordeaux.

Cùngnăm:

–Fénelonviết“ThưgửiViệnHànlâmPháp”.

–HoudartdelaMotteđịch“llliade”vàgiảibàivềHomère.

*Năm1715:cướivợ.

*Năm1716:thaythếôngchú5,giữchứcvụchánhán5Bordeaux;đượccử

làmviệnsĩViệnHànlâmBordeaux(thànhlậptừ1712);đọcluậnvănvề“ChínhsáchtôngiáocủangườiRome”vàluậnvăn“Kýứcvềcáclầnquốctrái”.

Cùngnăm:

–CuộctranhluậnthứhaigiữapháiCổđiểnvàpháiTântiếnkếtthúc;rạphát“HàikịchItalia”đượcmởcửatrởlại.

–NhàtàichínhLawthiếtlậpngânhàngđầutiên.

–HoàướcPháp–AnhđượckýkếttạiLaHaye.

*Năm17186:thiếtlậpgiảithưởngvềkhoahọcgiảiphẫu;đọccácbáocáo

khoahọc“Vềtiếngvang”,“Côngdụngcủacáchạchởthận”,“Tínhtrongsuốtcủavậtthể”,“Lịchsửtráiđấtcổxưavàhiệnđại”.

Cùngnăm:

–F.M.ArouetlấytênlàVoltairechodiễnvởkịchđầutiên“Oedipe”củaông.

–NgânhàngLawđượccôngnhậnlàngânhàngquốcgia.

*Năm1721:xuấtbản“NhữngbứcthưBaTư”(LettresPersanes)7,không

ghitêntácgiả.Sáchđượchoannghênh,táibảnbốnlầntrongnămđó,cókẻinlậunữa.ÔngtrởthànhnhânvậtnổitiếngtừđấyvàthườngluitớiphòngkháchcủaphunhânDeLambert,gianhậpcâulạcbộ“Entresol”–mộtthứhànlâmviệntựdo,đểcùngnhaunghiêncứucácvấnđềkhoahọcvềđạođứcvàchínhtrị.Câutạcbộnàycósựthamgiacủalinhmục(SaintPierred'Argention).

Cùngnăm:

–ChínhphủPhápmởcuộcđiềutravềngânhàngLaw(hiệntượngthualỗ).

–HiệpướcđồngminhPháp–Anh–TâyBanNhađượckýkết.

*Năm1722:trìnhbàybài“ĐốithoạigiữaSyllavàd’Eucrate”.

*Năm1723:xuấtbảntácphẩm“Bànvềchínhtrị”(Delapolitique).

*Năm1724:xuấtbảntácphẩm“Suynghĩvềchínhthểquânchủphổthông”(Réflexionssurlamonarchieuniverselle).

*Năm1725:xuấtbảntiểuthuyết“ĐềnthờGnide”(LatempledeGnide)–tiểuthuyếttrữtình.

Cùngnăm:

–Marivauxxuấtbản“Hònđảovànhữngngườinôlệ”(L’iledesesclaves).

–Voltairetrìnhdiễnvởbikịch“HérodevàMarie”.

–BanggiaoPháp–TâyBanNhatrởnêncăngthẳng.

–VuaPierreĐạiđếởNgabănghà.

*Năm1726:thôigiữchứcvụChánhánBordeauxmàtrướcđâyôngđãlàmthếchânôngchúmình.

*Năm1727:xuấtbảntiểuthuyếttrữtìnhngắn“DulịchởPaphos”(LevoyageàPaphos);đượcbầulàmViệnsĩViệnHànlâmnướcPhápngày22-12-1727.

*Năm1728:dulịchquacácnướcÁo,Hung,Ý,ThụySĩ,HàLan.

Cùngnăm:

–Voltaireviết“NàngHăngriađơ”(LaHenriade).

–J.J.RousseausốngởTurin.

–Marivauxviết“Điềubấtngờthứhaitrongtìnhyêu”(Lasecondesurprisedel'amour).

–GeorgesIIlênngôiởAnh.

–PháthiệnraeobiểnBéring.

*Năm1729:sangAnhsốnghainăm,ởnhàLordChesterfield;đượcnhậnlàmthànhviênHiệphộiHoànggiaAnhtạiLuânĐôn.

Cùngnăm:

–VoltairetừAnhtrởvềParis.

–J.J.RousseaulàmviệctạinhàmệnhphụDeVaren.

–HoàướcSicileđượckýkếtgiữaPháp–Anh–HàLan–TâyBanNha.

*Năm1731:trởvềPháp,đọcnhiềubáocáotạiViệnHànlâmBordeaux(cácvănbảnnàyđềuđãthấtlạc).SauđóôngluivềởlâuđàiBrède.

Cùngnăm:

–Voltaireviết“LịchsửvuaCharlesVII”.

–LinhmụcPrévostviếttiểuthuyết“ManonLescaut”.

–DainelDeFoequađời.

*Năm1734:xuấtbảnsách“NhậnđịnhvềnguyênnhânthịnhđạtvàsuythoáicủaRome”(ConsidérationssurlescausesdelagradeurdesRomainsetdeleurdécadence);kếtgiaovớilinhmụcCastel,ngườitrởthànhcộngtácviênđắclựccủaông.

Cùngnăm:

–Voltairerasách“Thưtíntriếthọc”(Lettresphilosophiques).

–Bach(JeanSébastien),nhạcsĩthiêntàingườiĐứcsoạnbảngiaohưởngnổitiếng“OratoiredeNoel”.

–ChiếntranhkếvịởBaLan.

–QuânPhápthắngtrậnởParmevàGuastalla(Italia).

*Năm1741-1747:tậptrungtoànlựcnghiêncứu,soạnthảotậpsáchlớn“Tinhthầnphápluật”.PhầnlớnthờigiansốngởlâuđàiBrède,ônglàmviệcquásứcđếnnỗigầnnhưbịloàmắt.

*Năm1748:xuấtbảnsách“Tinhthầnphápluật”ởGenève,inthành2tập,cómộtloạiinthành3tập,khoảng1000trang.

Cùngnăm:

–Voltaireviếttruyện“Zadig”.

–DiderotkếtbạnchíthânvớiJ.J.Rousseau.

–Richardson(ởAnh)viếttiểuthuyết“ClarisseHarlowe”.

*Năm1749:bịcôngkích:TạpchíNouvellesEcclésiastiques(TinGiáohội)viếtbàiphêphánTinhthầnphápluật,coitácgiảlàthuộcpháithầngiáo(déiste).

Cùngnăm:

–Diderotchora“Thưviếtvềnhữngngườimù”(Lettressurlesaveugles).

–Buffonviết“Lịchsửtựnhiên”(Histoirenaturelle),bịtrườngSorbonnebácbỏthuyếtcủaôngvềtráiđất.

*Năm1750:trảlờinhữngngườiJansénistesbằngtácphẩmluậnchiến“BảovệTinhthầnphápluật”(Défensedel’Espritdeslois).

Cùngnăm:

–J.J.Rousseauviết“Khảoluậnvềcáckhoahọcvànghệthuật”(Discourssurlessciencesetlesarts).

–VoltairesangthămnướcPhổ.

–Dupleix,toànquyềnPhápởẤnĐộgiànhthắnglợitrongviệctranhchấpvớiAnh.ThiếtlậpquyềnbảohộcủaPhápởvùngCarnatic.

*Năm1751:viếttruyệncổtích“Lysimaque”đăngtạpchí“LeMercure”.

Cùngnăm:

–Voltaireviết“ThếkỷcủaLouisXIV”(LesiècledeLouisXIV).

–Diderotxuấtbảnquyển“Báchkhoatoànthư”.

–Nổracuộcbútchiếnquanhbài“Khảoluậnvềkhoahọcvànghệthuật”củaJ.J.Rousseau.

*Năm1752:sách“Tinhthầnphápluật”bịcơquankiểmduyệtcủaToàthánhRomephêbìnhmộtcáchônhoà.TrườngSorbonnecũnggiámđịnhtácphẩmnàynhưngkhôngtuyênbốgìchínhthức.NhưngChínhphủPhápbanhànhlệnhcấmlưuhànhsách“Tinhthầnphápluật”(lệnhrangày29-11-1751).

Cùngnăm:

–Viếtbài:“HứngthúvớiBáchkhoatoànthư”(GoutpourL'Encyclopédie).

*Năm1754:viếttruyệncổtíchhuyềnthoại“ArsacevàIsménie”.

Cùngnăm:

–Condillac“Nghịluậnvềcảmxúc”(Traitédessensations).

–J.J.RousseaukhởicôngxâydựngcôngtrườngVuaLouisXV.

–ToànquyềnDupleixrờibỏẤnĐộ.

*Năm1755:quađờingày10tháng2,đểlạinhiêunguyêncảotrongđócótập“Nhữngtưtưởngcủatôi”(Mespensées),thọ56tuổi.

Cùngnăm:

–J.J.Rousseauviết“Khảoluậnvềsựbấtbìnhđẳng”(Discourssurl’inégalité).

–QuânđộiAnhvàMỹchiếmđóngxứArcadie.

–LiênlạcngoạigiaogiữaAnhvàPhápbịcắtđứt.

TIỂUDẪNVềquátrìnhMontesquieuchuẩnbịsoạnthảoTinh

thầnphápluật8

I.Nhữngviệcđãxảyravàonăm1748(Khi“Del’Espritdeslois”rađời)

Vềchínhtrị

NhữnghồicuốicùngcủatrậnchiếntranhkếvịtạinướcÁo,khởitừnăm1740trongđónướcPhápliênminhvớinướcPhổđánhnhauvớinướcÁo–nướcÁoliênminhvớinướcAnh.QuânPhápvâythànhMaestricht,hoàướcAix-La-Chapelle(vàotháng10)bấtlợichonướcPhápvìbịbuộcphảihoàntrảnhữngđấtđaiđãchiếmcứđược.TạiẤnĐộ,DupleixtiếptụcchínhsáchthôntínhcònLaBourdonnaisbịtriệuhồivềPhápvàbịgiamtạingụcLaBastillecùngbịcáotộimưuphảnvìnhữnghànhđộngcủayhồichiếmthànhphốMadras,ởAnhCátLợi,ảnhhưởngcủaWilliamPitcàngngàycànggiatăng,mặcdầulúcđóWilliamPitchỉlàmộtchiphóviêncủathủyquân.

Vềvănchương

Voltaire–ủyviênViệnHànlâmPháp,sứthầntạinướcPháptừnăm1746,lúcthìởParis,lúcthìởlâuđàiCirey,lúclạiởtạitriềuđìnhLunéville.Voltairechotrìnhdiễnbikịch“Sémiramis”.Diderotđangsoạnthảobộ“Báchkhoatừđiển”thìgặpgỡJ.J.Rousseauvàkếtgiaovớinhàvănnày.Quyểnđầucủacuốn“Bácvậthọc”(Histoirenaturelle)củaBuffonđượcấnhành.LesagevàVauvenarguesquađời(1747).Marivauxkhôngviếtthêmđượcvởtuồngnàokểtừnăm1740.VănchươngAnhCátLợiđượchoannghênh:LaPlacedịchcuốn“CáckịchbảnAnhCátLợi”(1745-1748),trongđócónhữngkịchbảncủaShakespeare.

Vềmỹthuật

Vềhộihọa,BoucherđượcbàDePompadournângđỡ,Bouchercònlàhọasĩđượchoannghênh.Kểtừnăm1740,ngườitađãtánthưởngchủnghĩatảchâncủaChardin.CácnhàhộihọachândungQuentindelaTourvàNattiervẽchândungtấtcảcácvĩnhâncủathờiđại…Vềđiêukhắc,Bouchardon,nhàthiếtkếkiếntrúc“bểnướcbốnmùaởphố”Grenelle,tạctượngvuaLouisXV;J.B.LemoynetạctượngbánthâncủaVoltaire.KiếntrúcsưHéréhoànthànhcôngtrườngStanislasởNancy.MộtxưởngchếtạođồsứđượcthiếtlậptạilâuđàiVincenne.

II.Montesquieusoạnthảovàxuấtbảnsáchtinhthẩnphápluật

TrongbàitựatácphẩmcủaMontesquieucónóirằngôngđãmấthaimươinămlàmviệcđểsoạncuốnsáchnày.Thựcra,ngaytrongcuốn“Lettrespersanes”(NhữngbứcthưBaTư),ngườitađãthấybằngchứnglàMontesquieulưuýrấtsớmtớinhữngvấnđềtrọngđại

9,liênquanđếnbản

chấtluậtpháp,việctạothànhluậtlệ,sựtiếntriểncủacácthứluậtcùngmốitươngquangiữaphápluậtvàphongtục,chếđộcùngtôngiáo.Trongcuốnkháiluậnngắnngủi“Khảovềchínhtrị*(Delapolitique),cólẽđượcviếtnăm1723,tacũngthấynhữngmốibậntâmnàyrấtlàtựnhiênnơimộtluậtgiarấtthiếtthavớinghềnghiệpcủamình,mặcdầukhôngtỏvẻthathiết.Nhưngmàhìnhnhưlàvàocácnăm1728-1729,Montesquieumớinghĩmộtcáchrõrệttớiviệcđịnhphântíchtrongtoànthểmộttácphẩm,nhữnglýdođãkhiếnchocácluậtphápbấtđồngtrongcácnước.Nhưvậy,Montesquieuđãcóýđịnhviếtsách“Tinhthầnphápluật”,vàonhữngnămmàôngdulịchtạilụcđịaÂuchâuvàsangAnhCátLợi.Sauđó,từnăm1729đếnnăm1748,tácphẩmnàyđãđượcsửasoạnnhưthếnào?Cáchọcgiảthửtìmkiếmnhữnggiaiđoạncủacôngtrìnhlâudàiấy,nhưngvìkhôngcótàiliệuvàbằngcớ,họchỉđitớinhữnggiảthuyết,chứkhôngđitớinhữngkếtquảxácthực.ĐiềumàgắnnhưchắcchắnlàviệcMontGsquisuchỉbắtđầusoạnthảocuốn“Tinhthầnphápluật”saukhiđãviếtxongcuốn“KhảovềnguyênnhânsựcườngthịnhvàsựsuyvongcủangườiLaMã”(1734).

Chínhquyểnđầucólẽđượcsoạnthảotừnăm1734đếnnăm1738,baquyểnkếtiếp,từnăm1738đếnnãm1740.

Theomộtbứcthưđềngày20-12-1741củaMontesquieugửichobạnôngởBordeauxlàôngChánhánBorbotthìcôngviệcsoạnthảotácphẩmtiếnhànhđềuđềuvàbộsáchsẽgồm24quyển.Nhưngsauđóítlâu,ngày2-2-1742Montesquieulạinóitớinhữngmốiưutưcủaôngvềtácphẩmấy,càngviếtnhiềucuốnsáchcàngpháttriển.MontesquieuởtạilâuđàiLaBrèdetrongtấtcảnhữngnămtừ1743đến1745đểsoạnthảolầncuốicùngtácphẩmcủaông;cuốinăm1746,cuốnsáchlêntới30quyển.Rốtcuộcđếntháng10năm1748,khicuốn“Tinhthầnphápluật”đượcNhàxuấtbảnBarillotchoấnhànhtạiGenève,thìtácphẩmnàygồm31quyển,họpthànhhaitậpnhỏ,tấtcảước1000trang.Đólàkếtquảcủamộtcôngtrìnhlâudài,

khiếnchosứckhoẻcủatácgiảđãvìthếmàsuynhượcrấtnhiều.

Sách“Tinhthầnphápluật”nhanhchóngđượchoannghênh.Vàolầnxuấtbảnđầutiên,cuốnsáchnàyđãđượcgiấugiếmđưaquabiêngiới,nhưngkhônggặpsựkhókhănnào;tiếptheođócònnhiêulầntáibảnnữa,cólầnđượcinởPháp,mặcdầukhôngđượcphépchoin,nhưngcácnhàchứctráchđãlàmngơđểchoin.

NếutabằngvàolờicủachínhMontesquieuthìđầunăm1750,sách“Tinhthầnphápluật”đãđượcxuấtbảntới22lần,kểcảmộtbảndịchratiếngAnhvàmộtbảndịchratiếngItalia.

Tronggiớitriếtgia,ngườitahoannghênhnhiệtliệttácphẩmcùaMontesquieu.ChỉcóHelvétius,mặcdầucũngđồngthanhkhenngợicuốnsáchấytheophéplịchsự,nhưngônglạichorằng,tốthơnlàtìmkiếmnềntảngchomộttrậttựmới,chứkhôngnêngiảithíchnhữngđịnhchếđãlỗithời.ChỉcócácgiớithuộcGiáohộilàphầnnhiềuchỉtríchsáchcủaMontesquieu:“Trévouxnhậtbáo”–cơquancủadòngGiatô,hồitháng4năm1749,chỉtríchmộtcáchônhoàvàichươngcủacuốn“Tinhthầnphápluật”;còntạpchí“TintứcGiáohội”cókhuynhhướngJanséniste

10thìđả

kíchtácphẩmnàymộtcáchkịchliệthơn.NgườitatốcáoMontesquieulàkẻvôđạo,làkẻbênhvựctôngiáotựnhiênvàthầngiáo.

Ngườitabàibácmạnhnhấtlànhữngchươngtrongcuốnsáchcóvẻmuốnchứngminhrằngtôngiáolàmộthiệntượngxãhội,tuythuộcphongtục,khíhậu,tìnhtrạngchínhtrị.Đểtrảlờibọnngườidèmpha,Montesquieuchoxuấtbảnvàotháng2năm1750bài“ĐểbênhvựccuốnTinhthầnphápluật”,trongđóchứngminhrằngtácphẩmcủaôngchỉđêcậptớicáctôngiáogiảtạovànhữnglờikếtluậncủaôngkhôngliênquantớiCơĐốcgiáo.CâutrảlờicủaMontesquieukhôngđủsứcthuyếtphụcnổinhữngngườiphảnđốiông.Vàcũngkhôngkhiếncho“KiểmduyệtThánhhội”

11đượchàilòng.Vìvậy,Thánhhộinàyđãquyếtđịnhlênántácphẩm

củaMontesquieuthôngquasắclệnhngày29-1-1751.ĐạihọcviệnSorbonnecũngxemxétcuốn“Tinhthầnphápluật”,yêucầutácgiảgiảithíchlậptrườngcủamình,và(từnăm1752)đãdựthảomộtbảnkiểmduyệttácphẩm,nhưngbảnnàykhôngbaogiờđượccôngbố.Trongnhữngnămcuốiđời,nhữngmốiphiềnnhiễuấyđãkhiếnchoMontesquieulonghĩnhiều,chắcchắnlàôngđãsửachữalạinguyêncảocủamình.Điềuđótathấyrõtronglầntácphẩmđượctáibảnnăm1757,saukhiôngquađờivìcácsựsửachữaấy,tácphẩmđãkhiếnchogiáohộiđượchàilòng.Phảichăngdođómà

kếtluậnrằng,Montesquieulàmộttriếtgiakhônngoan,hayônglàmộttínđồCơĐốcgiáothànhthực,đãkhiếpsợnhữnglờichúgiảithiênlệchcủangườitađốivớitácphẩmcủaông?ĐólàhailốigiảithíchđãđượcđềnghịđểcắtnghĩanhữngsựsửachữatrongtácphẩmcủaMontesquieu.

III.Cáchbốcụcsáchtinhthầnphápluật

Sách“Tinhthầnphápluật”gồmcó31quyển,trướckiaMontesquieunhậpcácquyểnấylạivàchiarathànhsáuphần,vềsauôngkhôngphânchiatácphẩmcủaôngnhưthếnữa,dùsao,lốiphânchiađócũngcònquanhệ.

Trongphầnthứnhất(từquyểnIđếnquyểnVIII),saukhiđãxácđịnhsơlượcrằngluậtpháplànhữngmốitươngquanbềnchặt,pháisinhtừbảntínhcácsựvậtvàcácvậtthể(quyểnI),Montesquieunghiêncứungaynhữngnguyênnhânchínhtrịđãquyếtđịnhcácluậtpháp.Trongphầnnày,tácgiảđịnhnghĩabaloạichínhthể(dânchủ,quânchủvàđộctài)vànguyêntắccủamỗichínhthể(đạođức,danhdự,sợhãi).Tiếpđến,ôngchứngminhrằngnhữngquytắccủanềnđạođứccôngdân,nhữngluậtlệdânsựvàhìnhsự,nhữngquyluậtliênquanđếnnhữngsựtiêuphaphíphạmvàthânphậncủacácngườiđànbàthayđổituỳtheonhữngnguyêntắccủachínhthể.

Phầnthứhai(từquyểnIXđếnquyểnXIII),ôngtiếptụcnghiêncứunhữngyếutốchínhtrịbằngcáchphântíchtrướchếtnhữngluậtlệnàocầnthiếttrongbaloạichínhthể,khiếnchoquốcgianàybảotồnđượcsứcmạnhđểchốngđốivớiquốcgiakháchayđểtấncôngcácquốcgiaấy.Nhữngcũngcầnphảixácđịnhnhữngquyềnhạncủacánhântrongmộtquốcgia,dođóMontesquieuđãnghiêncứusựtựdochínhtrị,vàđãcóthểđịnhnghĩatamquyền(lậppháp,hànhphápvàtưpháp).TrongchươngrấtdàinóivềHiếnphápnướcAnh(chươngVI,quyểnXI),tácgiảđãlàmsángtỏcáchthứcquânbìnhvàphânđịnhtamquyềnấyởAnhCátLợi.Đoạncuốiphầnthứhainàynóivềnhữngbảođảmcủaluậtphápchomỗicôngdânvềthânthểvàtàisản.

Trongphầnthứba(từquyểnXIVđếnquyểnXIX),Montesquieuchứngminhrằngnhữngnguyênnhâncótínhcáchvậtchất(tínhchấtcủakhíhậu,củađấtđai)haytinhthần(tậpquánvàphongtụccủamộtnước)thamgiavàoviệctạothànhcácluậtpháp.

Phầnthứtư(từquyểnXXđếnquyểnXXIII),nghiêncứunhữngnguyênnhâncótínhcáchkinhtếvànhânkhẩu(nhữngmốitươngquangiữacácluậtphápvànềnthươngmại,tiềntệ,dânsố).

Phầnthứnăm(từquyểnXXIVđếnhếtquyểnXXVI),trìnhbàynhữngnguyênnhânthuộcvềtâmlinh,cóảnhhưởngđếncácluậtpháp(mốitươngquangiữacácluậtphápvàtôngiáo),rồixemxétnhữngmốiquanhệgiữa

cácluậtphápvàđốitượngmàluậtphápquyđịnh:tuỳtheolàtưpháp,côngpháp,quốctếpháp,cácluậtlệphảiphùhợpvớimụcđíchmàcácluậtlệmuốnđạttới.

Phầnthứsáu(từquyểnXXVIIIchođếnhếtquyểnXXXI),làmộtphầncótínhcáchlịchsử.Trongphầncuốicùngcủatácphẩm,cónhữngbàikhảocứuvềcácluậtlệcủangườiLaMãliênquanđếnchếđộthừakế,vềnguyênnhâncácluậtlệdânsựởPháp,vềnhữngluậtlệphongkiếnthờicácngườiFrancs.

Ngườitađãtranhluậnnhiềuvềlốibốcụcnhưđãkểởtrêncủasách“Tinhthầnphápluật”.Vàinhàphêbìnhchorằngđólàmộtbốcụchợpvớimộtlýluậncựckỳchặtchẽ,nhưthếcólẽquáđáng.Tuynhiên,đổlỗichoMontesquieulàkhôngtuântheomộtthứtựnào,nhưmộtsốnhàphêbìnhkhácđãlàmthìcũngkhôngkémphầntháiquá.Chắcchắnlàmườibaquyểnđầuchứngminhrằng,dướimắtcủaMontesquieu,hiếnphápchínhtrịlàyếutốchínhyếuxácđịnhbảnchấtcủaluậtpháp.NhữngyếutốmàMontesquieuphântíchvềsau(khíhậu,phongtục,nềnthươngmại,tôngiáo)lànhữngyếutốphụthuộc.Nhưvậy,haimươisáuquyểnđầucủacuốn“Tinhthầnphápluật”hợpthànhmộtchỉnhthểcótínhcáchliêntục.Ghépnămquyểncuốicùngvàobốcụckểtrêncóphầnkhóhơn,bởilẽ,phầnlớncácquyểnsaunàylàdoMontesquieuthêmvàotrongnhữngthángcuốicùngtrướckhiôngchoxuấtbảntácphẩmcủamình.Cáikhiếnchotangạcnhiênhơnhếtlàviệctácgiảkhảosátvàivấnđềvềphươngdiệnlịchsử,tráilạitrongnhữngquyểntrước,ôngđãkhôngchịuápdụngphápchếsửđểnghiêncứunhữngnguyênnhânđãtạonêncácluậtphápmộtcáchkhôngthayđổi.

IV.Nhữngnguồngốccủasáchtinhthầnphápluật

Viếtmộttácphẩmphongphúnhưthếthìcầnphảicórấtnhiềutàiliệu.ChínhMontesquieucólầnđãkểtrongbảnđềcương“Tinhthầnphápluật”nhữngtácgiảmàôngđãphỏngtheo,nhưngcốnhiênlàsốtácphẩmmàôngđãđọcnhiềuhơnlànhữngsáchmàôngđãámchỉtới.Gầnđây,ngườitađãtìmđượcbảnmụclụcthưviệncủaMontesquieutạiLaBrèdevàđãbiếtcónhữngđiểmđếnnaychỉlàphỏngchừng

12.

Ngoàimộtsốtàiliệuvềluậtvàvềlịchsửbằngtiếnglatinh,màtrướckiaMontesquieuđãdùngđểviếtcuốn“KhảovềnhữngnguyênnhâncủasựcườngthịnhvàsuyvongcủacácngườiLaMã”,cònphảikểthêmcuốn“Chínhtrị”(Lapolitique)củaAristote,cuốn“Vuachúa”(Leprince)củaMachiavel(1514),cuốn“Ảotưởng”(L'Utopie)củaThomasMorus(1516),“Sáuquyểnnóivềchínhthểcộnghoà”(LessixlivresdelaRépublique)củaJeanBodin(1576-1578),cuốn“Kháiluậnvềngườicôngdân”(Ducitoyen)củaHobbes(1642),trongthưviệncủaMontesquieucònnhiềusáchvềlịchsửliênquanđếntấtcảcácnướcchâuÂu,châuÁvànhữngdukýcủacácnhàtruyềngiáo.

Trongbảnmụclụckểtrên,ngườitalấylàmngạcnhiênkhikhôngthấycóghinhữngtácphẩmmàMontesquieuđãdùnglàmtàiliệu,nhưcuốn“Lượckhảovềchínhthểdânsự”(EssaisurleGouvernementcivil)củaLocke(MontesquieuđãdùngcuốnnàyđểviếtchươngnóivềHiếnphápnướcAnhCátLợi),haylàcuốn“Nhữngnguồngốcluậtdânsự”(LesoriginesJuriscivilis)củaGravina,mộttácgiảngườiÝĐạiLợi.CólẽMontesquieuđãmượncuốnsáchấyởnơikhácđểviếttácphẩmcủaống.DùsaochắcchắnlàMontesquieuđãđọcrấtnhiềusáchvàđọccóphươngpháp,bởivìngườitacòngiữđượcmộtphầncácquyểnvở

13trongđóMontesquieuđãghichép

nhữngcâuvăn,nhữngđoạnsáchmàôngcholàcóthểcóíchchoôngsaunày.Nhữngtríchvănấyđãđượcxếptheođềtài:luậthọc,địalý,chínhtrị,kinhtếhọc.Sauhết,Montesquieulạicònghichéprảiráctrênnhữngsốsáchkhácnhữngcảmtưởnghàngngàycủaôngvànhữngmẩuchuyệnmàôngđãđọcđượctrênnhậtbáo,hayngẫunhiên,ôngđãđượcngườikháckểlại.

Thêmvàonhữngtàiliệudoôngđọcsáchhaytrầmtưmặctưởngmàcócònphảikểkinhnghiệmmàôngđãrútđượcởnhữngchuyếndulịch

phươngxa.Nếucuộcviễnduhồicácnăm1728–1731củaôngđãđượcthựchiệntừtrướckhiôngquanniệmtớiviệcviếtsách“Tinhthầnphápluật”,dầusaoôngcũngđãnhớlạinhữngđiềuôngquansát,kếtquảcủaviệcônglưutrúnhiềunămbênAnhCátLợiđãkhiếnchoôngxácđịnhđượccácýniệmchínhtrịcủamình.

V.Đốitượngvàphươngphápcủasáchtinhthầnphápluật

Vớinhữngtàiliệunóitrên,tácgiảđãviếtmộttácphẩmkhiếnchocôngchúnglưuýtớimộtkhoahọcthườngdànhchocácnhàchuyênmôn:luậthọc.Montesquiueđãphổthônghoáluậthọc.Mặcdầuđềtàirộnglớnnhưngyêucầucuốnsáchphảingắngọn,lạikhôngquákhóhiểuvàkhôngtrừutượng.Dođó,cầnphốihợpnhữngýtưởngkháiquátvớinhữngdậtsửvànhữngsựkiệncụthể.Cuốnsáchcầnphảilinhđộng,dođócầnthayđổigiọngvăn,giọngvănnàykhôngthểcótínhcáchlýthuyếtquá,vàlúcthìphảihùngbiện,lúcthìphảichâmbiếm.Cuốnsáchsauhếtcầnphảiviếtchominhmạch,dođócầnphảichiađềtàilàmnhiềuphầncầnthiếtđểchosựtrìnhbàyđượcrõrệt.ĐólànhữngsựkhókhănmàMontesquieuphảivượtquavàđólànhữnggiảiphápmàMontesquieuđãđềra.CómộtsốđộcgiảtráchMontesquieuđãdùngnhiềukỹxảoquá,chẳnghạnnhưbàDuDeffandkhibàquảquyếtrằngMontesquieuđã“làmbộtàikhívềphápluật”.VàVoltairethìloantruyềnmộtcáchdễdãilờinóikhôihàirằng,ôngtiếclàtácphẩmcủaMontesquieuđãviếtkhôngcóphươngpháp

14,cònđộcgiảhiệnđạithì

khôngkhỏingạcnhiênkhithấytácphẩmđượcphânchiaralàmnhiềuchương,màcóvàichươngchỉgồmcóhaihaybadòng(xinxemquyểnV,chươngXIII).Độcgiảhiệnđạilạicònngạcnhiênvềgiọngchâmbiếmcủatrangnóivềvấnđềnôlệ(quyểnXVchươngV)hayvềtràthuậtdùngtrong“LờicangiánrấtkínhcẩngửicácphánquantạiTôngiáophápđìnhởTâyBanNhavàởBồĐàoNha”(TrèshumbleremontranceauxInquisiteured'EspagneetdePortugal–quyểnXXV,chươngXIII).Nhưngchínhnhữngphươngsáchấylạikhiếnchocôngchúngđượcvừalòngvàkhiếnchocácđộcgiảhoannghênhmộttácphẩmmàchủđềcóvẻkhôngđượcthíchthúcholắm.

Tuytàmộtluậtgiachuyênnghiệp,nhưngMontesquieuđãkhôngđềcậpnhữngvấnđềpháplývớinhữngphươngphápcổtruyền.Làmộttriếtgia,Montesquieucũngnhưrấtnhiềungườicùngthờivớiông,tinrằngchỉcóphươngphápthựcnghiệmlàphươngphápduynhấtcóthểđemlạikếtquảchắcchắn.Xưanay,ôngvẫnyêuthíchkhoahọctựnhiênvànhiềulần,ôngđãđệtrìnhHànlâmviệnBordeauxnhữngbảnbáocáovềnhữngvấnđềthuộcvậtlýhọc.Giờđây,đếnlượtcácluậtlệđượccoinhưlànhữngsựkiện,việcxemxétcácsựkiệnấycóthểkhiếnchotakhámpháranhữngnguyên

nhâncủacácsựkiệnđó.Nhưvậy,trongphạmvicácluậtphápcũngcómộtđịnhluậtgiốngnhưđịnhluậtchiphối“bảnchấtcủacácsựvật”.

Tuynhiên,Montesquieucũngkhôngtránhkhỏimộtvàiđiềulưỡnglự:mặcdầuôngthựccóýmuốnthiếtlậpmộtkhoahọckháchquanvềcácluậtpháp,ôngvẫnlàmộtluânlýgia.Ôngviết:“Trướckhinhữngluậtphápđượccấuthành,đãcónhữngmốitươngquancóthểcóđượcvềcônglý”.Nhưthế,phảichăngôngđãquảquyếtrằngýniệmcônglýcótrướcluậtpháp?Nhưngmànếutrongbảntínhđạođứccủangườiđờitheotiềmthế,đãcókhảnăngquanniệmrõrệtnhữngluậtphápnàolàcôngminh,thìkhôngthểgiảithíchcácluậtphápnhưchỉlàkếtquảcủamộtsốđiềukiệnnàođóđãđượcđưaramộtcáchkháchquan.Nhàbáchọcgiảithíchcácluậtlệtheobảnchấtcủanhữngluậtlệấy.Nhàđạođứcquanniệmcácluậtlệtheocáchmàcácluậtlệấyphảitạothành.

Vàtrongnhiềuchương,haiquanniệmấyđisongsonghaytrộnlẫnvớinhau:chẳnghạntrongnhữngchươngchínhyếucủatácphẩm,nhàđạođứcchứkhôngphảinhàbáchọcđãđịnhnghĩanhữngnguyêntắc(đạođức,danhdự,sợhãi)củabaloạichínhthểnhưlànhữngcănbảnđạođứcđãquyđịnhnhữngchếđộkhácnhau.Mặcdầunhữngkếtquảcủasựphântíchấyrấtđúng,ngườitacóthểtựhỏirằng,phảichăngMontesquieuđãcoinhữngkếtquảnhưlànhữngnguyêntắc,nhưngmàMontesquieuđãmuốntìmkiếmtâmlýcủamộtchếđộchínhtrị,cũngnhưviệcngườitasuyluậncáchxửsựcủamộtcánhântừtínhnếtcủacánhânđó.Lốilýluậnấy,mộtlýluậnđặcbiệtcủariêngnhàđạođức,tạothànhmộtđẳngcấpgiữacácchếđộ:nếuchínhthểdânchủcăncứvàomộtgiatàitinhthần,làmsaongườitakhôngkếtluậnrằngchínhthểấyhơnchínhthểquânchủcăncứvàothànhkiếndanhdự,vàhơnchínhthểđộctàinhiều,chínhthểnàysởdĩmạnhlàdosựsợhãi,tứclàsựphủđịnhmọicảmtìnhđạođức?Mộtkếtluậnnhưthế,ngaytrongtrườnghợpngườitacholàđúngcũngbiểutộnhữngsựmongướccủamộtnhàđạođứchơnlàkếtquảkháchquancủamộtsựnhậnxétcótínhcáchkhoahọc.

ĐốivớiMontesquieu,việcđiềuhoàphươngphápthựcnghiệmvớicáckiếngiảicủaôngvềlịchsửcũnglàmộtviệckhó.Chắcchắnlàôngđãdựavàonhữngsựkiệnlịchsửđểchứngminhcácđiềuôngđưara,nhưngmàtrongkhitìmcáchkhámphánhữngnguyênnhânphổquátcủaluậtlệ,vớithànhkiếncủamộtsửgia,ôngmuốngánchomộtvàitỷdụrútởlịchsửramộtgiátrịưutiên.Khiôngnóivềchínhthểdânchủ,ôngnghĩtớicácnướccộnghoàởthờithượngcổ,ôngnghĩtớiAthène,hơnnữa,ôngnghĩtớiLa

Mãvàđịnhnghĩachungvềchínhthểcộnghoà,hìnhnhưôngmuốngánchonhữngđịnhchếchỉlàmộtgiaiđoạntrongsựtiếnhoávềchínhtrịcủaAthènevàcủaLaMãmộtgiátrịvĩnhviễn.

Ngườitacóthểkhángbiệnrằng,vàothờiđạicủaMontesquieu,ôngkhôngthểnàoviệndẫnnhữngtỷdụkhácđược?ÍtrathìhìnhnhưôngđãkhôngđểýtớichínhthểdânchủởnhữngtiểubangThụySĩ:sửgiaMontesquieuquanniệmdânchủtheokiểumẫuduynhấtcủacácnướccộnghoàthờithượngcổ.Vềchínhthểquânchủcũngthế,ôngđãnghĩtớinướcPháphồithếkỷXVIII.Khinóivềsựđộctài,ôngđãnghĩtớisựđộcđoáncủahoàngđếThổNhĩKỳ.Việcđemchínhthểcộnghoà,chínhthểquânchủvàchínhthểđộctàisosánhvớinhaukhiếnchotacócảmtưởnglàtácgiảđãđặtcùngtrênmộtbìnhdiệnnhữngthựcthểlịchsửthuộcvềnhữngthờirấtkhácnhaucủasựtiếnhoávềchínhtrịvàcácdântộc.

VI.Ảnhhưởngcủasáchtinhthầnphápluật

KhôngnênvìnhữnglờichỉtríchđốivớiphươngphápcủaMontesquieumàquênmấtgiátrịlớnlaocủatácphẩm:trongcuốn'Tinhthầnphápluật”,Montesquieuđãtỏralàngườisánglậprakhoaxãhộihọc.KhoahọcnàythuộcngànhcáckhoahọctriếtlýmàphảiđợiđếnthờiAugusteComte(1798–1857)mớicócáitênấy.NhưngmàMontesquieuđãýthứcđượctầmquantrọngcủanhữnghiệntượngxãhội.Khoahọcxãhộiđốivớiôngkhôngphảilàmộtkhoahọctrừutượngnữa:dướitấtcảcáchìnhthức(dânluật,hìnhluật,luậthiếnpháp,quốctếcôngpháp),khoaluậthọcdínhlíutớimộtsốlớncácyếutốlịchsử,địalýkinhtếluânlý.Nhưvậy,Montesquieukhôngnhữngkhámpháratínhchấttươngđốicủaluậtpháp,màcòntìmratínhchấtphứctạpcủanhữngnguyênnhânthamdựvàoviệcxácđịnhluậtpháp.Thựcra,Montesquieucókhichỉđoántrướcmộtvàisựthựchơnlàchứngminhcácsựthựcấy.CácnhàxãhộihọchiệnđạidùchỉtríchnhữngphươngphápcủaMontesquieu,nhưngcũngkhôngbaogiờphủnhậnônglàmộtbậctiềnbối.Cuốn“Tinhthầnphápluật”đượcđặtlạivàothờiđạicùanó,làmộttácphẩmhếtsứcmớimẻ.

CònnhữngngườiđồngthờivớiMontesquieuđềunhậnthấytácgiả'Tinhthầnphápluật”làmộttriếtgiađãcócanđảmphảnđốirõrệtnhữngsựlạmdụngcủathờiđạiông,sựcốchấpvềphươngdiệntínngưỡng,sựtratấn,vấnđềnôlệ,tấtcảmọihìnhthứcđộctàiđềubịlênán.Nhữngsựbàixíchấylạicàngcógiátrị,vìcuốn“Tinhthầnphápluật”đưaracùnglúcấynhữngphươngphápcứuchữahợplýcăncứvàomộtlýtưởngtựdovừaphải:chươngnóivềHiếnphápnướcAnhđềnghịnhưlàgươngmẫu,nhữngđịnhchếtrongđóthếquânbìnhđượcduytrìdosựphânquyền.Chủtrươngthểhiệntháiđộthiệnchívớitrậttựxãhộiđượcthiếtlập,Montesquieuđãđưaramộtchươngtrìnhcảicáchvềchínhtrịmàảnhhưởngrấtlớn.Năm1789,cácluậtgiathuộcpháiBìnhdânsửdụngchươngtrìnhcảicáchấy.Nhiềuđiềukhoảntrongbản'Tuyênngônnhânquyền”phỏngtheonhữngýtưởngcủaMontesquieuvàbảnhiếnphápnăm1791đãthựchiệnnguyêntắcphânquyền,tuynhiênLậphiếnnghịhộiđãbãibỏnhữngđặcquyềncủatấtcảcácđoànthểtrunggian(nghịhộiquýtộc)màMontesquieuxétlàcầnthiếtđểduytrìsựquânbìnhtrongmộtquốcgiađãđượckhaihoá.Dẫusaothìcuốn“Tinhthầnphápluật”đãđưavàotrongđịnhchếchínhtrịcủanướcPháp

mộtnguyêntắcmàsaunàychínhthểquânchủ(Đếchế,Vươngchếtrunghưng)vẫntôntrọng,luônluôntỏýkhôngmuốnxâmphạmđếnsựđộclậptamquyền,tuyrằngtrongthựctế,cácchínhthểấymuốnmọiquyềnđềubịquyềnhànhphápchiphối.MontesquieuđãlàmchodânPhápkinhsợsựđộctài,cònnhưlýtưởngtựdovàđạođứcmàMontesquieucholàđặctínhcủachínhthểdânchủvàcoilàđặcđiểmcủacácnướccộnghoàthờithượngcổ,thìcólẽôngkhôngchỉnghĩtớiviệclýtưởngấysẽkíchthíchnhiệttâmcủapháidânchủcấptiếnvàonăm1792.

LỜICẦUNGUYỆNCÁCNỮTHẦNĐỒNGTRINHTRÊNNÚI

PIERIE15

HỡicácNữthẩnđồngtrinhcủanúiPiérie16,cónghechăngcáitêntôigọi

cácnữthần?Tôiđangtheođuổimộtsựnghiệplâudàivàchịubaophiềnmuộn,nhọcnhằn

17.Xinhãyđặtvàođầutôiniềmvuiêmdịumàtrướcđâytôi

từngcảmnhận,nhưnggiờđâyđangrờixatôi.NữthầnsẽvôvànthánhthiệnkhiNgườidùngniềmvuihứngthúđểdẫndẳtxãhộitớinơisángsuốtvàchânlý.

NhưngnếucácNữthầnkhôngmuốnlàmdịunỗinhọcnhằntrongsựnghiệpcủatôithìhãygiấukínngaycảtácphẩmđó.Xinhãylàmchongườitahiểubiết,màkhôngphảidotôigiảnggiải.Xinhãylàmchotôisuytưởngvàdườngnhưtôixúccảm

18vàkhitôinóilênnhữngđiềumớimẻthìxinhãylàm

chomọingườitinrằngtôichẳnghiểugìhết,màđólàchínhcácNữthầnđãnóigiúptôi.

KhinhữngtianướccủacácNữthầntuônratừcácmỏmđáthươngyêu,xinđừngđểchúngtungtoélênkhôngtrungrồirơirớtmất,hãyđểchúngchảyvàođồngcỏ,chúngsẽlàmvuicácNữthầnvìchúngtạoniềmvuichocácmụcđồng

HỡicácNữthầnkiềudiễm,nếuNgườiđoáinhìnđếntôithìmọingười19sẽ

đọctácphẩmcủatôi,vàcáigìvốnchỉlàmộttròchơisẽtrởthànhniềmhứngkhởi.

HỡicácNữthần,tôicảmthấyNgườiđanggợiniềmcảmhứngtrongtôi,khônggiốngnhưlờicatiếngsáoởTempé

20haytiếngđànthấttruyềnở

Délos20,Ngườiđangmongchotôinóilênđượctiếngnóicủalýtrí,điềuhoànthiệnnhất,caoquýnhấtvàngọtngàonhấtchocácgiácquanngười.

LỜITỰA

Nếunhưtrongvôsốnhữngđiềusáchnàyviếtra,cóđiềunàolàmchobạnđọckhóchịu,tráivớimongđợicủatôi,thìítracũngkhôngphảilàtôiviếtvớiácý.Tôikhônghềcóđầuócbàixích.PlatonđãtừngcảmơnTrờiđượcsinhvàothờicủaSocrate,thìtôicũngxincảmơnTrờiđượcsốngdướithờichínhphủnày,vàTrờiđãmuốnchotôituântheonhữngđiềutôiyêuthích.

Tôixin,vàchỉsợkhôngđược,xinđừngphánxétquachốclátcảmộtviệclàmcủatôitrong20năm.Xinhãytánthànhhayphảnđốitoànbộcuốnsách,chứkhôngphảichỉmộtvàicâu.Nếumuốntìmýđồcủatácgiảthìxinkhámphánóngaytrongýđồtácphẩm.

Trướctiên,tôixemxétngườiđời,vàtôitinrằngtrongvôsốluậtlệvàphongtụcrấtkhácnhau,conngườikhôngchỉtuântheonómộtcáchngẫuhứng.

Tôiđãđềranhữngnguyêntắc,tôithấycáctrườnghợpcábiệtđềukhéptheonguyêntắc.Lịchsửcácdântộcchỉlànhữngsựnốitiếp,vàmỗiluậtlệcábiệtđềuliênquanđếnmộtluậtlệkhác,hoặclàluậtlệthuộcvàomộtquyluậtchunghơn.

Khitôinhắclạithờicổxưa,tôicốnắmlấytinhthầncủasựviệc,khôngxemxétcáctrườnghợpkhácnhaumộtcáchgiốngnhau,vàtôikhôngquênrằngtrongnhữngsựviệccóvẻgiốngnhauđềucócáikhácnhau.

Tôiđềranhữngnguyêntắckhôngphảitừđịnhkiến,màtừbảnchấtcủasựviệc.

Ởđây,nhiêusựthậtchỉđượcnhậnrakhingườitanhìnthấymốitươngquanvớicácsựthậtkhác,càngsuynghĩvềcácchitiếtngườitacàngthấysựđúngđắncủacácnguyêntắc.Ngaycảnhữngchitiếttôicũngkhôngnóirahếtđâu.Chẳngainóirađượchếtmọiđiềumàkhôngchánngán!

Ởđây,ngườitakhôngthấynhữngnétlồilõmmàcáctácphẩmthờinaythườngcó.Khingườitanhìnsựvậtvớimộttầmbaoquátnhấtđịnh,thìnhữngchỗlồilõmsẽmấtđi;nóchỉxuấthiệnkhiđáuócngườitahướngvềmộtphíamàbỏquamọiphíakhác.

Tôiviếtkhôngphảiđểphêpháncáiđãđượcthiếtlậpởmộtvàixứsởnào

đó.Mỗidântộcđềutìmralýdocủacáckỷcươngtrongdântộcmình.Vàchỉnhữngngườithôngminhbẩmsinh,hiểuthấuhiếnphápnướcnhàmớikiếnnghịđượcnhữngđiểuthayđổi.Đólàlẽtựnhiên!

Nhândâncầnđượcsoisáng.Đólàđiềutachớthờơ.Nhữngđịnhkiếncủacácnhàcầmquyềnthườngbắtđầulàđịnhkiếncủadântộc.Thờicòndốtnát,ngườitachẳnghoàinghigì,ngaycảkhingườitalàmđiểubậybạnhất.Đếnthờisángsuốtngườitacònrunlênkhilàmđiềutốtđẹpnhất.Ngườitabiếtđiềulạmdụngngàyxưavàtìmthấycáchsửachữa,nhưngngườitacònthấyđượccảsựlạmdụngtrongkhisửachữanữa.Ngườitađểnguyêncáixấunếuhọsợcáitồitệhơn.Ngườitagiữcáitốtvừaphảinếuhọcònhoàinghicáiưuviệthơn.Ngườitachỉnhìnvàocáicụcbộđểphánđoáncáitổngthể.Ngườitaxemxétmọinguyênnhânđểnhìnchoranhữngkếtquả.

Tôisẽvôcùngsungsướngnếucócáchlàmchomọingườitìmralýdođểthíchthúvớinhiệmvụcủamình,đểyêunhàvua,yêutổquốc,yêuluậtphápcủamình,làmchomọingườicảmnhậnsâuhơnniềmhạnhphúcngaytrongxứsở,trongnềncaitrị,trongcươngvịcôngtáccủamình.

Tôisẽlàngườisungsướngnhấtđờinếucócáchgìlàmchomọingườicầmquyềntăngthêmtrithứcvềnhữngviệchọphảiquảnlý,vàlàmchomọingườithừahànhthêmhứngthúkhihọtuânlệnh.

Tôicũngsẽsungsướngvôcùngnếucóthểlàmchongườiđờichữakhỏithànhkiến.Thànhkiến,theotôi,khôngphảivìngườitakhôngbiếtmộtđiềugìđó,màvìngườitakhôngtựbiếtchínhmình.

Trangkhigiáodụcchongườiđời,tamớihiểuđượclòngbácái.

Ngườilàloàicóthểuốnnắnđược.Họbịuốnnắntheotưtưởngcủangườikháctrongxãhội.Họcóthểhiểuđượcbảnchấtcủamìnhnếungườitachỉrachohọ,vàkhibịtướcđoạtthìhọcóthểmấtcảcảmgiácvềbảnchấtcủamình.

Tôiđãtừngbắttayvàoviếtrồilạihủybỏcôngtrìnhnày.Tôiđãxé,vứtđihàngnghìntranggiấy,vàmỗingàytôicảmthấybàntayrũrượi.Tôitheođuổiđốitượngcủamìnhmàkhôngvạchramộtđịnhhướng,khôngbiếtgìvềcácngoạilệ.Tôiđãcólúctìmrachânlýrồilạiđánhmấtnó.Nhưngđếnkhitôikhámpháracácnguyêntắcthìmọicáitôiđãtìmtòiđềuquaylạivớitôi;vàtrong20năm,tôiđãthấytácphẩmcủamìnhđượcbắtđầu,rồitiếnlên,pháttriển,vàkếtthúc.

Nếunhưtácphẩmnàyđạtthànhquả,tôiphảicảmơnbảnthânđềtàicủatácphẩmcótínhbaoquátrộnglớn.Tuynhiên,tôicũngtinrằngmìnhcónăng

lực.KhitôiđọccácvĩnhânởPháp,ởAnh,ởĐứcđãviếttrướcđây,tôichiêmngưỡnghọ,nhưngkhônghềnhụtchí,vàtựbảomình:“TacũnglàhọasĩnhưCorrègeđấychứ!”

LỜINÓIĐẦU

“Prolemsinematrecreatam”OVIDE

(Đứaconrađờikhôngcómẹ)

Xinlưuý:tinhthầncủabốnquyểnđầutrongtácphẩmnàylà:

1)Điềutôinóivềphẩmhạnhtrongnướccộnghoàchínhlàtìnhyêutổquốc,cũngtứclàtìnhyêuđốivớisựbìnhđẳng.Đókhôngphảilàphẩmhạnhluânlý,cũngkhôngphảiphẩmhạnhThiênChúagiáo,màlàphẩmhạnhchínhtrị.Phẩmhạnhchínhtrịlàđộngcơthúcđẩyhoạtđộngcủachínhthểcộnghoà,cũngnhưdanhdựlàđộngcơthúcđẩychínhthểquânchủ.Vìvậy,tôigọiphẩmhạnhchínhtrịlàtìnhyêutổquốcvàtìnhyêubìnhđẳng(…)

2)Nênchúýsựkhácnhaurấtlớngiữahaicáchnói:nóirằngmộtphầnphẩmhạnhnàođókhôngphảilàđộngcơthúcđẩychínhthể,thìkháchẳnnóirằngchínhthểấykhôngcóphẩmhạnh.Nếutôinóicáibánhxenàykhôngphảilàđộngcơlàmchođồnghồchạythìchớhiểurằngtrongcáiđồnghồkhôngcóbánhxeấy.Khitanóirằngphẩmhạnhluânlývàtôngiáobịđẩyrangoàichínhthểquânchủthìcũngnhưnóirằng,chínhthểấykhôngcóphẩmhạnhchínhtrị.Tómlại,trongnướccộnghoàcócảdanhdự,mặcdầudanhdựmớilàđộngcơcủachínhthểquânchủ.

Cuốicùng,vấnđềtrìnhbàytrongchương5củaquyểnIIIlàvấnđềconngười.KhôngphảiconngườitốttrongđạoThiênChúalàconngườitốtvềchínhtrị,cóphẩmhạnhchínhtrị.Đólàconngườiyêuluậtphápcủanướcmìnhvàhànhđộngvớitìnhyêuấy,

Nhữngđiềutrênđâylàcáimớimẻtrongtácphầmđểxácđịnhtưtưởng,vàhầuhếtnhữngchỗtôinóiđếnphẩmhạnhđểulàphẩmhạnhchínhtrị.

QUYỂNI:BÀNVỀLUẬTPHÁPNÓICHUNG

Chương1:Luậtpháptrongmốitươngquanvớicácsựvật

Luật,theonghĩarộngnhất,lànhữngquanhệtấtyếutrongbảnchấtcủasựvật.Vớinghĩanàythìmọivậtđểucóluậtcủanó.Thếgiớithầnlinh,thếgiớivậtchất,nhữngtrítuệsiêuviệt,chođếncácloàivậtvàloàingườiđềucóluậtcủamình.

Nóirằngmộtđịnhmệnhmùquánglàmnênmọiviệctrênthếgiớinày,thếlànóiquàngxiên,vìcòngìphilýhơnlàcáimùquánglạitạoracáithôngminh!

Vâythìphảicómộtcáilýnguyênthủyvàcácquyluật,tứclàmốitươngquangiữacáilýnguyênthủyấyvớicácsựvật,vàgiữacácsựvậtvớinhau.Thượngđếquanhệvớivũtrụtrongtưcáchcủangườisángtạovàngườibảotồnvũtrụ.Thượngđếdùngquyluậtđểtạonênvàcũngdùngquyluậtấyđểbảotồn.ChínhThượngđếlàmracácquyluật,vìquyluậtấyliênquantớitrítuệvàquyềnlựccủaNgười.

Nhưchúngtathấy,thếgiớihìnhthànhbằngsựvậnđộngcủavậtchấtvốnluônluôntồntại,sựvậnđộngấycónhữngquyluậtkhôngthayđổi.Vànếungườitatưởngtượngramộtthếgiớikhácvớithếgiớinày,thìcáithếgiớiấycũngphảicónhữngquyluậtbấtbiến,nếukhôngnósẽphảitanrã.

SựsángtạocủaThượngđếhiệnranhưmộthànhđộngđộcđoán,cũngphảicóquyluật,chẳngkhácnàocáiđịnhmệnhvôthầnmùquángnóitrên.

Nóirằngđấngtạohoácaitrịthếgiớikhôngtheomộtquyluậtnàolànóichuyệnmơhồ,vìkhôngcóquyluậtthìthếgiớikhôngtồntại.

Cácquyluậtcómốiquanhệtấtyếu.Giữahaivậtvậnđộngkhácnhauđềuphảitheonhữngquanhệvềkhốilượngvàtốcđộmàmọisựvậnđộngđềucó:tăng,giảm,hayđìnhchỉ.Mọisựkhácnhauđềunhấtquán.Mọisự

thayđổiđềulàkiênđịnh.

Nhữngloàithôngminhcábiệtcóthểtựtạonênquyluậtchonó,nhưngcũngphảituântheonhữngquyluậtkhôngdonótạonên.Trướckhicóloàithôngminhcábiệtấythìđãcónhữngquanhệcácloàivànhữngquyluậttươngứng.Trướckhingườitalàmraluậtthìđãcónhữngquanhệvềsựcôngbằngtấtyếurồi.

(…)

Nếunhưaiđóđãchịuơnmộtngườinàothìphảibiếtơn.Mộtvậtnọsinhravậtkiathìvậtmớisinhphảitồntạiphụthuộcvàonguồngốccủanó.Aiđãlàmhạimộtngườikhácthìphảicóngàynhậnhậuquảtươngđương,v.v..

Thếgiớitrítuệcũngphảiđượccaiquảntốtnhưthếgiớivậtlý.Vìthếgiớitrítuệtuycónhữngquyluậtkhôngthayđổitheobảnchất,nhưngnókhôngtuântheomộtcáchnhấtquánnhưthếgiớivậtlý.Đólàvìnhữngcánhânthôngminhđềubịhạnchếtheobảnchấtcủahọ,dođóhọhayphạmsailầm.Mặtkhác,theobảnchấthọcứtựmìnhhànhđộng,họkhôngnhấtquántuântheocácluậtnguyênthủy,vàngaycảnhữngluậtlệdohọđặtrahọcũngchẳngluônluôntuânthủ.

Ngườitakhôngbiếtloàivậtcóbịcaiquảnbởinhữngquyluậtvậnđộngchunghoặcđặcbiệtnàokhông.LoàivậtkhôngcómốiquanhệmậtthiếtvớiThượngđếnhưlàcácloàikháctrongthếgiớivậtchất,chúngchỉcócảmxúcgiữachúngvớinhauhoặccùngvớicácgiốngkhác.Loàivậtbảotồnnòigiốngbằngsựthíchthú,đólàluậttựnhiên,chúngliênkếtvớinhauquacảmxúcchứkhôngphảiquahiểubiết.Chúngkhôngtuântheocácluậttựnhiênmộtcáchbấtbiến.Cònloàithảomộckhôngtrithứcmàcũngkhôngcảmxúcthìtuântheoluậttựnhiêntốthơn.

Loàivậtkhôngcótínhưuviệttốicaonhưloàingườichúngta,nhưnglạicócáimàchúngtakhôngcó.Chúngkhôngbiếthyvọngnhưta,nhưngchúngcũngkhôngcócáisợhãinhưta.Chúngcũngchếtnhưta,nhưngchếtmàkhôngtựbiết.Phầnđôngloàivậtcònbiếtbảovệhơnta,nhưngkhôngcómộthànhđộngbảotồnnàothoátrangoàicáithíchthúcủachúng.

Conngười,nhưmộtthựcthểvậtlý,cũngbịcácquyluậtbấtbiếncaitrị,giốngnhưmọivậtthểkhác.Nhưngconngườilàmộtthựcthểcótrítuệ,lạikhôngngừngviphạmcacluậtdoThượngđếquyđịnh,vàthayđổingaycảcácquyluậtdochínhmìnhquyđịnhra.Conngườiphảitựdẫndắtlấymình,nhưnghọlạibịhạnchế;hayphạmđiềudốtnátvàlầmlẫnnhưtấtcảnhững

trítuệhữuhạn,cókhihọcònđánhmấtcảnhữngkiếnthứcđơnsơcủamìnhnữakia.Conngườinhưmộtthựcthểbiếtcảmxúc,họbịlôicuốntheohàngnghìnthứdụcvọng,vàlúcnàohọcũngcóthểquênđấngtạohoásinhramình.Thượngđếphảinhắclạichohọbằngcácluậtcủatôngiáo.Conngườitrongmọitrườnghợpcóthểquêncảbảnthânmình,nêncácnhàtriếthọcphảinhắcnhởhọbằngcácluậtcủaluânlý.Conngườisinhrađểsốngtrongxãhội,nhưngcóthểquênmấtcảđồngloạinêncácnhàlậpphápphảinhắcnhởhọnhớđếnnghĩavụbằngcácluậtchínhtrịvàdânsự.

Chương2:Luậtcủathiênnhiên

Trướckhicónhữngquyluậtnóitrênthìđãcónhữngluậtcủathiênnhiêntạorasựtồntạicủachúngta.Đểhiểuđượcluậtthiênnhiênthìphảixemxétmộtconngườitrướckhihìnhthànhxãhội

21,xemanhtatiếpnhận

cácquyluậtcủathiênnhiêntrongtìnhtrạngđónhưthếnào.

LuậtthiênnhiênđưavàođầuóctaýniệmvềĐấngtạohoá.Đólàđiểuquantrọngnhất,quantrọngnhấtchứkhôngphảixếpthứtựđầutiên.Conngườitrongtrạngtháitựnhiêncókhảnăngnhậnthứctrướckhicóđượcnhữnghiểubiết.Nhữngýnghĩđầutiêncủaanhtachưaphảilàsuylý.Anhtanghĩđếnchuyệngiữmìnhtrướckhisuytìmnguổngốccủamình.Trướchết,anhtacảmthấymìnhyếuđuốinênrấtítnói.Nếucầnmộtthínghiệm,hãytìmmộtngườinguyênthủytrongrừng:cáigìcũnglàmchoanhtasợhãivàchạytrốn.Trongtrạngtháiđó,mỗingườiđềuthấymìnhthấpkémvàhầunhưthấyaicũngnhưmình.Họkhôngtìmcáchtấncôngnhau,vàhoàbìnhlàluậttựnhiênđầutiên.

Hobbeschorằng,ngaytừđầuconngườiđãkẻnàychinhphụckẻkhác.Nóithếlàkhôngđúng.Tưtưởngvềđếquốcvàthốngtrịlàmộttưtưởngphứctạp,phụthuộcvàonhiềutưtưởngkhácchứkhôngphảilàtưtưởngphátsinhbanđầu.

Hobbeshỏi:nêuconngườikhôngởtrongtrạngtháichiếntranhthìtạisaođiđâuhọcũngmangvũkhí,vàhọphảicóchìakhóađểđóngchặtcửa?Nhưvậylàôngtagánchoconngườitựnhiênnhữngviệclàmkhihọđãthànhxahội.Thànhxãhộirồiconngườimớicónhữnglýdođểtiếncônglẫnnhauvàđểtựvệ.Nhữngcảmgiácvềnhucầusốnggắnliềnvớicảmgiácvềsựyếuđuốicủamình,chonêntiếpsauđólàquyluậtconngườiphảitìm

cáchđểtựnuôisống.

Tôiđãnóirằngvìsợhãimàngườitaphảichạytrốn,nhưngkhihaingườinhậnrađốiphươngcũngsợhãinhưmìnhthìhọlạigầnvớinhau.Ngoàira,họcòncósựthíchthúcủahaiconvậtđượcsốngvớiđồngloại,nhấtlàkhiconđựcvàconcáigầnnhauthìsựthíchthúcàngtănglên.Vìvậy,luậtthứbalàlờicấukhẩntựnhiênmàluônluônnamnữthườngnóibênnhau.

Ngoàitìnhcảmnóitrên,conngườicòncầncókiếnthức.Đólàmốiliênhệcủaconngườimàloàivậtkhôngcó.Chonên,nguyệnvọngđượcsôngthànhxãhộilfàluậtthứtư.

Chương3:Cácluậtthựctiễn

Khiconngườiđượctổchứcthànhxãhộithìhọmấtcảmgiácyếuđuối,cảmgiácvềbìnhđẳngtrướcđâycũngmất.Trạngtháichiếntranhbắtđầu.

Mỗixãhộiriêngbiệtdầndầnnhậnthứcđượcsứcmạnhcủamình,điềuđódẫntớitrạngtháichiếntranhgiữacácdântộc.Thếrồimỗicánhântrongmộtdântộccũngbắtđầunhậnthứcvềsứcmạnhcủamìnhvàtìmcáchchiếmưuthếtrongxãhội.Đólàđiềudẫntớitrạngtháichiếntranhtrongtừngxãhội.

Haitrạngtháichiếntranhnóitrêndẫntớiviệcphảithiếtlậpluậtlệgiữangườivớingười.Làcưdântrênmộthànhtinhlớn,tấtnhiêncónhiềudântộcnênphảiquyđịnhquanhệgiữacácdântộc.Đólàcôngphápquốctế(droitinternationalpublic).

Sốngtrongmộtxãhội,muốnduytrìđượctrậttựphảiquyđịnhrõquanhệgiữangườicaitrịvớingườibịcaitrị.Đólàluậtchínhtrị.Lạiphảiquyđịnhquanhệgiữacáccôngdân.Đólàluậtdânsự.

Côngphápquốctếtấtnhiênphảidựatrênnguyêntắc:mỗimộtdântộctronghoàbìnhphảilàmđiềutốtnhất,trongchiếntranhphảicốgắnghếtsứclàmítđiềuxấucholợiíchthựctếcủaloàingười.

Mụcđíchcủachiếntranhlàchiếnthắng.Mụcđíchcủachiếnthắnglàchinhphục.Mụcđíchcủachinhphụclàbảotồncáiđãgiànhđược.Mấyđiềunàyphảilànguyêntắcchocácđiềukhoảncủacôngphápquốctế.

Tấtcảcácdântộcđềucóquyềncủahọ.NgaynhưdânIroquois(Irôqua)từngănthịttùbinhcũngcóluậtlệcủahọ:họtraođổingườithươngthuyết,quyđịnhchiếntranhhayhoàbình.Cóđiềulàluậtcủahọkhôngdựatrênnhữngnguyêntắcđúngđắn.

Ngoàicôngphápquốctếliênquanđếncácxãhộikhácnhau,còncóluậtchínhtrịchotừngxãhội.Mộtxãhộikhôngthểtồntạinếukhôngcónềncaitrị.Gravinanóirấtđúngrằng:“Mọilựclượngcábiệthọpthànhcáigọilànhànướcchínhtrị”.

Lựclượngchungcủamọingườicóthểđặttrongtaymộtngườihoặcmộtsốngười.Cókẻnghĩrằng,trờiđấtđãsinhraphụquyềnthìmộtngườicaiquảnxãhộilàhợpvớitựnhiên.Nhưngđemquyềnngườichatronggiađìnhvívớiquyềntrịnướccủamộtcánhân,thìsaukhingườichachếtsẽđếnquyềnngườianh;saukhingườianhchếtsẽđếnquyềnconchú,conbác(nhưởdântộcGermain),thìquyểnđósẽlàquyềncủanhiềungười.Quyềnlựcchínhtrịtấtyếuphảilàsựliênkếtnhiềugiađình.

Sựcaitrịphùhợpvớitựnhiênhơncảlàlàmchođịavịtừngcánhânphùhợpmộtcáchtốtnhấtvớiđịavịcủatoànthểnhândân.

Nhưngsứcmạnhcánhânkhôngthểhoànhậplạinếumọiýchíkhônghoànhập.“Mọiýchícánhânhoànhậplạithànhcáigọilànhànướcdânsự”.ĐâycũnglàmộtlờinóiđúngcủaGravina.

Luậtđólàlýtrícủaloàingườikhitanóivềluậtchungchomọidântộctrêntráiđất.Luậtchínhtrịvàluậtdânsựcủamỗidântộcchỉlàsựvậndụngcụthểlýtríloàingườinóitrênvàotừngtrườnghợpmàthôi.Nêunhưluậtchínhtrịvàluậtdânsựcủahaidântộctrùnghợpvớinhauthìđólàđiềungẫunhiênlớn.Nóphảiphùhợpvớitínhchấtvànguyêntắccủanềncaitrịmàngườitamongmuốn.

Luậtchínhtrịlàluậttạoranềncaitrị.Luậtdânsựlàluậtđểduytrìnềncaitrịấy.Cácluậtphảitươngứngvớivậtlýcủađấtnước,tứclàvớikhíhậulạnh,nóng,hayônhoà;vớidiệntích,vịtríđấtđai;vớicáchsốngcủadânchúnglàmnôngnghiệphaysănbắn,chănnuôi.Luậtphảitươngứngvớitrìnhđộtựdomàhiếnphápcóthểchấpnhận,hợpvớitôngiáotrongnhândân,vớisốlượngnhânkhẩu,vớikhuynhhướngvàmứctàisản,vớicáchbuônbán,phongtụcvàtậpquáncủanhândân.

Cuốỉcùng,luậtchínhtrịvàluậtdânsựcómốitươngquanvềnguồngốc,vềđốitượngcủangườilậppháp,vớitrậttựcủacácsựviệcmàluậtquyđịnh.Đólànhữngquanđiểmkhôngthểbỏqua.

Trênđâylànhữngđiềumàtôidựđịnhtrìnhbàytrongtácphẩmnày.Tôisẽxemxétđếnmọiquanhệ,tổngquátlạithìgọilàTinhthầnphápluật.

Tôikhôngtáchrờiluậtchínhtrịvớiluậtdânsự,vìtôikhôngsoạnluậtmàchỉnghiêncứutinhthầncủacácluật.Tinhthầnđótồntạitrongmọiquanhệgiữaphápluậtvớicácsựvật.Tôisẽbámchặtvàocácmốiquanhệấyhơnlàviếttheothứlớptựnhiêncủacácluật.

Trướctiên,tôixemxétcácquanhệgiữaphápluậtvớithiênnhiênvàvớinhữngnguyêntắccủamỗinềncaitrị.Vìrằng,nguyêntắcđócóảnhhưởngquyếtđịnhđốivớiluậtnêntôiphảitìmhiểuthậtkỹ,vànếutôixácđịnhđượcnguyêntắcthìngườitasẽthấyrõphápluậtngaytừnguồngốccủanó;sauđótôisẽchuyểnquatìmhiểucácmốiquanhệkháccóphầncábiệthơn.

QUYỂNII:PHÁPLUẬTRÚTTRỰCTIẾPTỪTRONGBẢN

CHẤTCỦACHÍNHTRỊ

Chương1:Bảnchấtcủabachínhthểkhácnhau

Cóbacáchcaitrịkhácnhau:dânchủ,quânchủvàchuyênchế.Muônhiểubảnchấtcủabachínhthểnày,chỉcầntìmhiểuýnghĩacủanhữngngườiíthọclàđủ.Tôigiảđịnhcóbacáchgiảinghĩa,hoặcbacáchlàm:“Chínhthểdânchủlàchínhthểmàdânchúnghaymộtbộphậndânchúngcóquyềnlựctốicao.Chínhthểquânchủthìchỉmộtngườicaitrị,nhưngcaitrịbằngluậtphápđượcthiếtlậphẳnhoi.Trongchínhthểchuyênchếthìtráilại,chỉmộtngườicaitrị,màkhôngluậtlệgìhết,chỉtheoýchívàsởthíchcủahắntamàthôi”.

Đólàbảnchấtkhácnhaucủabachínhthểcaitrị.cầnxemxétnhữngluậtnàotrựctiếpthuộcvềbảnchấtvàlàluậtcơbảncủamỗichínhthểnóitrên.

Chương2:Chínhphủcộnghoàvàcácluậtliênquanđếndânchủ

Trongnướccộnghoà,khitoànthểdânchúngnắmquyềnlựctốicaothìđóchínhlàchínhthểdânchủ.Khiquyềnlựctốicaonằmtrongtaymộtbộphậndânchúngthìđólàchínhthểquýtộc.

Trongchínhthểdânchủ,theomộtcáchnhìnnàođó,cóthểcoidânchúngnhưvua,màcũngcóthểcoilàthầndân.Dânlà“vua”bởihọđượcthểhiệnýchícủamìnhbằngcáccuộcđầuphiếu.Ýchícủavuachínhlàôngvua!

Cácluậtquyđịnhquyềnđầuphiếulàluậtquyđịnhcơbảntrongchínhthểdânchủ,cầnphảiquyđịnhcáchđầuphiếunhưthếnào,chẳnghạn:aiđibầu,bầuai,bầutrêncơsởnào.Điềunàycũnggiốngnhưtrongchínhthểquânchủphảibiếtrõôngvualàthếnàovàvuacaitrịnhưthếnào.

Libaniuscóghirằng,ởAthène,nếumộtngườingoạibangtràtrộnvàocuộchọphộiđồngtoàndânthìngườiđóbịphạttừhình,vìngườiđócóthểtranhđoạtchủquyền

22.

Điềucốtyếulàphảiquyđịnhsốlượngcôngdânhọpthànhhộiđồng,nếukhôngthìsẽkhôngbiếtđólàtiếngnóicủatoàndânchúnghaychỉlàmộtbộphậnmàthôi.ỞLacédémonequyđịnhhộiđồnggồm10.000côngdân

23).ỞRomengườitakhôngấnđịnhconsốnày,vìRometừchỗnhỏnhoi

màpháttriểnlênthànhvĩđại,trảiquanhiềugiaiđoạnthăngtrầm,cókhihọptoànthểcôngdântrongvàngoàithành,cókhihọpcảxứItaliavàmộtphầndânchúngtrongthành.ĐâylàmộttrongnhữngnguyênnhânđưatớisựsuyvongcủaRome.

Dânchúngcóquyềnlựctốicaophảitựmìnhlàmlấynhữngđiềucóthểlàmtốtđược,cònnhữngđiềumàdânkhôngthểlàmtốtđượcthìphảigiaochocácvịbộtrưởngthừahành.Cácvịbộtrưởngnếukhôngdodâncửthìkhôngphảilàcủadân.Châmngôncơbảncủachínhthểdânchủlà:dânbầurabộtrưởngtứclàbầurangườiquanchấpchínhđểcaitrịmình.

Dânchúngcầnđượcnhưôngvua,vàcònhơnthế,cầnđượcsựhướngdẫncủamộthộiđồng,hoặcmộtnghịviện.Hộiđồnghaynghịviệnnàyphảiđượcdântincậy,chonênnóphảidodânbầuranhưởAthène,hoặcdocácvịphápquanđượcdânchỉđịnhvàgiaochothànhlậpnghịviệnnhưmộtđôitrườnghợpởRome

24.

Dânchúngrấtgiỏikhichọnngườiđểgiaochomộtphầnquyềnlựccủamình.Họchỉcầnxácđịnhnhữngđiềumàhọbiết,họthấy,họcảmnhậnđược.Dânbiếtrấtrõaiđãđánhthắngnhiềutrận,nênhọcóthểbầuramộtngườichỉhuyquânđội.Dânbiếtôngquantoànọkhôngnhậnhốilộ,xửáncươngquyếtkhiếnnhiềungườithamdựphiêntoàhàilòng,thếlàđủđểhọbầuôngtalàmthẩmphán.Dânrấtnhạybénbiếttinmộtcôngdânkiatrởnêngiàusanglàdođâu,đểhọbầuhaykhôngbầuanhtalàmnghịviệnthànhphố.Đólànhữngđiềudânchúnghọcđượcnơiquảngtrườngmộtcáchsâusắcmàôngvuakhôngthểhọcđượctrongcungđiện.

Nhưngdânchúngcóbiêtcáchchọnđịađiểm,địnhthờiđiểm,tìmcơhội

thuậnlợiđểđiềuhànhmộtcôngviệcquốcgiahaykhông?Điềunàythìkhông.

ChỉcầnnhìnquacáchchọnlựatàitìnhcủadânchúngAthènevàRomengàyxưathìchúngtasẽkhônghoàinghivềkhảnăngtựnhiêncủadânchúngkhicầnphânbiệtailàngườixứngđáng.ỞRome,mặcdầucóquyềnchọnphápquantrongtầnglớpbìnhdân,nhưngkhicânnhắcđểbầucửthìdânchúngthườngkhôngbầungườibìnhdân.CònnhưởAthène,mặcdầuĐạoluậtAristidequyđịnhchọnphápquantrongtấtcảcácgiaitầng,nhưngXénophonghilạirằng,chưabaogiờngườidânhạđẳngởđâythíchlàmmộtchứcvụquantrọnghoặcvinhquang.

Sốđôngcôngdânđủtưcáchlàmcửtrinhưngchưađủtrìnhđộđểraứngcử.Đúngthế!Dânđủtrìnhđộđểcânnhắcnênbầuchọnngườinọhayngườikia,chứkhôngphảiaicũngđủtrìnhđộđểtựmìnhquảnlýcôngviệc.Côngviệcthìphảitiếntriểntheonhịpđộthíchđáng,khôngchậmquámàcũngđừngnhanhquá.Nhưngdânchúngkhithìquáhiếuđộng,khithìlạichầnchừ.Nhiềukhivớingànvạncánhtayhọlậtđổtấtcả,vànhiềukhivớingànvạnđôichânhọdichuyểnchậmchạpnhưsên.

Trơngmộtnhànướcthândân(étatpopulaire),ngườitachiadânlàmmấygiaitầng.Đólàcáchmàcácnhàlậppháptàigiỏiđãthựchiệnđểlàmchonềndânchủđượctồntạilâudàivàthịnhvượng.

CácnhàsửhọcTite-LivevàDenysd’HalicamasseđềughilạirằngvuaServiusTulliusđãlàmtheotinhthầnquýtộctrongcáchsắpxếpcácgiaitầng,trongđónhữngngườigiàu,sốlượngítnhấtđượcđặtvàotổđầutiên;cáctổtiếptheogồmsốđôngnhữngngườitrunglưu,cònđámdânnghèođôngđảothìxếpvàocactổcuốicùng.Thếmàmỗitổchỉcómộtphiếu,chonênthựctếlàgiaitầnggiàucóvàtrunglưuđibầuchứkhôngphảitừngcánhâncôngdânđibầu.

SolonthìchiadânchúngAthènelàmbốngiaitầng.Ôngtheotinhthầndânchủ,xácđịnhailàngườiđượcứngcử,vàquyđịnhmỗicôngdânđềucóquyểnbầucử.Ôngmuốntrongcảbốngiaitầngđềucóngườiđượcbầulàmphánquan(juge),cònnhưchứcphápquancaitrị(magistrat)thìchỉchọntronggiaitầngtrêngồmnhữngcôngdânphonglưumàthôi.

Phânchiacácngườicóquyềnbầucử,ứngcửlàmộtluậttrongnướccộnghoà,cònnhưcáchbầucửlạilàmộtluậtcơbảnkhác.

Tuyểncửbằngcáchrútthămlàthuộcvềthểchếdânchủ.Tuyểncửbằngcáchbầuchọnlàthuộcvềthểchếquýtộc.Rútthămthìkhôngaiphảibất

bình,vìmỗimộtcôngdânđềucóthểhyvọngđượclàmquanchứcphụcvụtổquốc.Nhưngcáchnàycũngcóchỗchưathỏađángnêncácnhàlậppháplớnđềutìmcáchđiềuchỉnh,uốnnắnlại.

Solonbầuchọntấtcảcácquanchứcnhàbinh,còncácphápquanvànguyênlãonghịviênthìrútthăm…Cácvịphápquancầmquyềnthìphảibầuchọn,còncácviênchứcdânsựkhácđềurútthăm.Nhưngđếuốnnắncáchrútthăm,Solonquyđịnhchỉrútthămtrongsốngườihiệndiện,kẻtrúngthămphảiquasựthẩmxétcủaphápquan,vàmỗicôngdânđềucóquyềnkhiếunạinếuthấykẻtrúngthămkhôngxứngđáng.Nhưvậythìcònphảiquaphánxétxemanhtađãphụcvụtốthayxấunhưthếnào.Dođó,nhữngkẻbấttàithườngkhôngmuốnđưatênmìnhvàođểrútthăm.

Luậtvềcáchbầucửcũnglàmộtluậtcơbảntrongnềndânchủ:bầucửcôngkhaihaybímậtlàmộtvấnđểquantrọng.CiréronghirằngnhữngđiềuluậtquyđịnhbầucửcuốithờiRomelànguyênnhânquantrọngđưaRometớisuyvong.

Vìcáchbầucửởmỗinướccộnghoàlàmmộtkhác,nêntôichorằngcũngnênbànthêm:tấtnhiênkhidânđibỏphiếuthìcuộcbầucửphảicôngkhai.Đâyphảilàmộtđiềuluậtcơbảncủanềndânchủ.Đámtiệndânnhỏnhoicầnđượcnhữngcôngdânsángsuốthướngdẫn,vàviệcbầucửcủahọphảimangnộidungnghiêmchỉnhcủangườiđiloviệcnước.VậymàởRomekhibầucử,ngườitađãhủybỏtấtcảnhữngviệcđó,bầucửbímật,đámtiệndânđôngđảobịmấthút,mấttácdụng,vìkhôngđượchướngdẫn.CònnhưởVenise,khicácnhàquýtộcđibỏphiếu,hoặckhidânchúngđibầucácnguyênlãonghịviên(ởnướcdânchủ)thìchỉcómộtđiềuphảingănchặn,đólàâmmưuchạychọt,chonênởđâycuộcbầucửkhôngcógìphảibímậtcholắm.

Âmmưuchạychọtlàđiềunguyhiểmtrongnghịviệndânchủcũngnhưtrongcơchếquýtộc,cònđốivớidânchúngthìkhác,bảnchấtcủahọlàhànhđộngtheosởthích,nênâmmưuchạychọtkhôngnguyhiểmgìlắm.Trongmộtnướcmàdânkhôngthamdựvàoviệcquảnlýđấtnướcthìhọchỉnồngnhiệtlênvìmộtdiễnviênhayvìmộtcôngchuyệngìđócủahọ.Điềubấthạnhchomộtnướccộnghoàlàkhimàngườitakhôngdùngâmmưuchạychọtnhưnglạidùngtiềnđểlàmbạihoạidânchúng,khiêndânchúngthờơ,chỉthíchthúvớitiềnbạcmàkhôngthíchthúcôngviệcquốcgia,chẳngcầnbiếtđếnchínhphủvàcácdựánquốcgialàgìmàchỉlẳnglặngchờđượcthuêtiềnđểbỏphiếu.

Lạicònmộtđiềuluậtcơbảnnữachochínhthểdânchủlà:tuyrằngdânchúnglàmraluật,nhưngcũngcóhàngnghìntrườnghợpmànghịviệnphảiđịnhrathểlệ.Cókhiphảiđemmộtdựluậtralàmthíđiểmtrướckhibanhànhchínhthức.HiếnphápRomevàAthènengàyxưathậtlàthôngminh:cácnghịđịnhcủaViệnNguyênlãochỉđượccóhiệuquảtrongvòngmộtnăm,sauđónếudânchúngbiểuquyếtđồngtìnhthìmớitrởthànhluậtthườngxuyênmãimãi.

Chương3:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquýtộc

Trongchếđộquýtộc,quyềnlựctốicaonằmtrongtaymộtsốngười.Chínhhọlàmraluậtvàchấphànhluật.Sốđôngdânchúngcònlạidướiconmắthọchỉlànhữngthầndân.

Ởđâyngườitakhôngtổchứcđầuphiếu,vìnótrởngại.Chonêntrongchếđộcónhiềusựphânbiệtđốiđãiphiềntoái,ngườitachỉthíchlàmnhàquýtộcmàkhôngthíchlàmquantoà.

Khimàsốngườiquýtộcquáđôngthìphảicómộtnghịviệnđểđiềutiếtcácsựviệcvàbàyvẽracácsựviệctheoýđịnhcủanghịviện.Trongtrườnghợpnàycóthểnóinhànướcquýtộclànhànướctrongnghịviện.Dânchủchỉcótronggiớiquýtộc,vàdânchúngchẳnglàcáigì.(…)

Chương4:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquânchủ

Cácthứquyềnlựctrunggianvàphụthuộctạorabảnchấtcủanhànướcquânchủ,tứclànhànướcchỉdomộtngườicaitrịbằngnhữngđạoluậtcơbản.Ởđây,ôngvualànguồngốccủamọiquyềnlựcchínhtrịvàdânsự.Cácđạoluậtcơbảnchỉtínhđếncácdòngquyềnlựctrunggian:dođókhôngcógìthậtsựđánggọilà“luậtcơbản”.

Cáigọilaquyềnlựctrunggianvàphụthuộcchínhlàquyềnlựccủagiớiquýtộc.Giớiquýtộclàmộtbộphậncủanềnquânchủ(…)thựcchấtchếđộ

nàycũngchỉlàmộtthứchuyênchếmàthôi.

(…)

Chương5:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcchuyênchế

(…)Mộtconngườimàcảnămgiácquanluônluônthểhiệnrằngôngtalàtấtcả,vàmọingườikháckhônglàcáigìhết,thìtấtnhiênôngtachỉlàmộtkẻnhácnhớn,nguxuẩn,đầydụcvọng.Ôngta(vua)bỏmặcmọiviệc,nhưngnếuôngtagiaoviệcchonhiềungườithìsẽxảyratranhchấp,ngườinàocũngtìmcáchchạychọtđểđượclàmtênđầytớhạngnhấtcủaôngta.Thếlàôngvuađànhphảitìmcáchnắmviệccaitrị,màđơngiảnnhấtlàgiaochomộtanhlàmtểtướng,lúcđầucũngcóquyềnlựcnhưvua.Trongmộtnhànướcchuyênchế;việcđặtchứctểtướnglàmộtluậtcơbản.

(…)

Đấtnướccàngrộnglớn,cụngđiệncàngtránglệ,ôngvuacàngsaysưalạcthú.Ởnhữngnướcnhưthếnày,dâncàngđôngvuacàngítnghĩđếnviệcnước,côngviệccàngnhiềuvuacàngnhởnnhơ.

QUYỂNIII:BÀNVỀNHỮNGNGUYÊNTẮCCỦABALOẠI

CHÍNHTHỂ

Chương3:Nguyêntắccủachínhthểdânchủ

Trorơmộtnhànướcquânchủhaymộtnhànướcchuyênchế,khôngcầnphảicóđạođứcnócũngcứtồntạiđược.Luậtcủavuavàcánhtaychuyênchếlàđủđểduytrìtấtcả.Nhưngtrongnhànướcdânchủthìphảicóthêmmộtđiều,đólàđứchạnh

25.

Điềutôinóitrênđâyđượclịchsửkhẳngđịnhvàrấtphùhợpvớibảnchấtcủasựvật.Trongmộtnướcquânchủvualàkẻbắtmọingườiphảilàmtheoluậtlạitựmìnhđứnglêntrênphápluật,nênkhôngcầnnhiềuđạođứchạnhnhưtrongnướcdânchủ,nơimàngườidânchấphànhluậtphápvóiýthứcmìnhlàmchomình,tựgánhlấygánhnặngcủamình.

Ôngvua,nếuvìchểnhmảnghoặcvìnghelờixunịnhmàđểcholuậtphápkhôngđượcchấphành,thìôngtacóthểsửachữabằngcáchthayđổisắcdụ,hoặcbỏthóichểnhmảng,lơlà.Tráilại,trongmộtnuớcdânchủ,khiluậtphápkhôngđượcchấphànhchínhlàkhicơchếcủanềncộnghoàbịsuyđốn,nhànướckhôngcònlànhànướcnữa.

Mộtkhiđạođứccủanềndânchủđãmất,tínhthamlamlọtvàocáctráitim,cáihưhỏnglồngvàotấtcảmọingócngáchcủaxãhội,cácướcvọngbịđổimụctiêu:cáingườitavốnyêuthìngườitakhôngyêunữa,ngườitathấymìnhvẫntựdo,nhưngtựdolàmtráiluậtpháp.Mỗicôngdângiốngnhưmộtnôlệtrốnkhỏinhàchủnô.Điềutrướcđâyđượccoilàkỷcươngthìnayngườitacoilàhàkhắc.Cáitrướcđâyđượccoilàluậtthìnayhọcoilàphiềnnhiễu.Điềuđánglưuýthìngườitacoilàđángsợ.Cáchsốngthanhđạmbịcoilàthóihàtiện.Trướckia,tàisảncủamỗicôngdânđượccoinhưmột

phầnsựgiàucócủaquốcgia,thìnaykhotàngchungbịcoinhưsởhữutưnhân,nướccộnghoàchỉlàcáitúichongườitabònrút,vàsứcmạnhquốcgiachỉcònlàquyềnlựccủamộtvàicôngdân,lànơiphárốicủamọingười.(…)

Chương7:Nguyêntắccủachínhthểquânchủ

Nhưtrênđãnói,chínhthểquânchủắtphảicónhữngđặcquyền,nhữngđẳngcấpvàcảnguồngốcquýtộc.Bảnchấtcủadanhdiện

26đòihỏiphảicó

sựưuđãi,phảikhácngười,hơnngười.Vậythìdanhdiệnphảiđặtvàotrongchínhthểquânchủ.

Trongmộtnướccộnghoà,thamlamlàmốinguyhại,nhưngtrongmộtnướcquânchủthamlamcòncótácdụngtốt,làmchochínhthểcósinhkhí.Nókhôngnguyhiểm,vìlúcnàonhàvuacũngcóthểchếngựđượcnó.

Cũngnhưtrongvũtrụcólựclytâmvàlựchấpdẫnđểthuhútcácvậtthể,thìtrongmộtnướcquânchủ,danhdiệnlàmchomọibộphậntrongcơthểchínhtrịlaychuyển,liênkếtlạitronghànhđộng,làmchomọingườithấymìnhhướngvềcáilợicủađấtnướcvàtinrằngnhưthếsẽcólợichocánhânmình.

Nóimộtcáchtriếtlý:mộtdanhdựhãohuyềnđanglôicuốnmọibộphậncủaquốcgia,nhưngnócũngcóíchnhưdanhdiệnthậtsựđốivớinhữngaitheođuổinó.

Chương9:Nguyêntắccủachínhthểchuyênchế

Nêutrongchínhthểdânchủphảicóđạođức,trongchínhthểquânchủphảicódanhdiện,thìtrongchínhthểchuyênchếphảicósựsợhãi.Vìởđâyđạođứclàkhôngcầnthiếtvàdanhdiệnsẽlànguyhiểm.

Quyềnuyvôhạnđộcủaôngvuachuyênchếđượctraochongườicận

thầntincậy.Nhữngngườicónănglựcmàkhôngđượcdùngthườngởtrạngtháimuốnnổidậy.Chonênphảilấycáisợhãiđểđánhbạtlòngcanđảmvàdậptắtcảnhữngthamvọngdanhdiệnnhỏnhất(…).

Chương11:Suynghĩvềnhữngđiềunóitrên

Trênđâylànhữngnguyêntắccủabachínhthểcaitrị.Nókhôngcónghĩarằngtrongmộtnướccộnghoàdânchủthìaiaicũngsẵncóđạođức.Cũngkhôngphảitrongmộtnướcquânchủnàođóthìaiaicũngsẵncódanhdiện,hoặctrongmộtnướcchuyênchếmọingườiđềuluônluônsợhãi.Vấnđềlàphảilàmchocáiđạođức,cáidanhdiện,cáisợhãiđượcthểhiện,nêukhôngthìtínhchấtcủachínhthểsẽkhôngtrọnvẹn.

QUYỂNIV:LUẬTVỀGIÁODỤCPHẢITƯƠNGỨNGVỚINGUYÊN

TẮCCỦACHẾĐỘ

Chương1:Vềluậtgiáodục

Cácđiềuluậtvềgiáodụclànhữngđiềutiếpnhậnđầutiêncủachúngta.Vìgiáodụclàchuấnbịchochúngtalàmngườicôngdân,vàkhiếnchomỗigiađìnhriênglẻcũngphảiđượccaiquảntheokếhoạchcủa”đạigiađình”toàndân.

Nếunhândânnóichungcómộtnguyêntắcthìmỗigiađìnhcũngphảicónguyêntắc.Cácluậtvềgiáodụctrongmỗichínhthểtấtnhiênkhônggiốngnhau:trongchínhthểquânchủ,mụcđíchcủagiáodụclàdanhdiện,còntrongchínhthểdânchủlàđứchạnhvàtrongchínhthểchuyênchếlàsợhãi.

Chương2:Giáodụctrongchínhthểquânchủ

Ởcácnướcquânchủ,khôngphảilàtừtrongnhàtrườngdạytrẻngườitađãtiếpthuđượcsựgiáodụcchínhyếu.Chỉđếnkhivàođời,ngườitamớibắtđẩutiếpthugiáodục,đólànhàtrườngcủadanhdiện,làôngthầyhọctổngquátdìudắtchúngtaởkhắpnơi.

Ởđâyngườitaluônluônthấyvànghebađiều:“Phảiđặtvàocácđứchạnhmộtýniệmvềsựcaoquý,đặtvàocácphongtụcýniệmvềsựthậtthà,đặtvàocáccửchỉýniệmvềlễđộ”.

Nhữngđạođứcmàngườitadạybảochúngtabaogiờcũngíthơncáiđạo

đứcmàtaphảigiữđốivớingườikhácvàđốivớibảnthânmình.Nhưngđạođứcấylàmchotacaoquýkhácngườihơnlàlàmchotachanhoàvớinhândânmình.

Ngườitađánhgiácáchànhđộngcủaconngườikhôngphảiởđiểmtốtmàởđiểmđẹp,khôngphảiởsựđúngđắnmàởsựcaocả,khôngphảiởchỗhợplýmàởchỗphithường.

Danhdiệnkhôngphảilúcnàocũngđổngnhấtvớisựcaoquý.Nhiềukhiphảidùngđếnngườiphánxéthaydùngđếnphépngụybiệnmớixácđịnhđượcmộthànhđộngdanhdiệncóbaohàmýnghĩacaoquý.

Ngườitachophépdùngmánhkhoélừalọckhinógắnvớiýniệmtrítuệcaosiêuhoặchànhđộngvìmộtviệctrọngđại,vìtrongchínhtrị,mưumô,lừalọckhôngtráivớisựkhônkhéo,tinhvi.

Ngườitachỉngăncấmsựnịnhhótkhinóbiểuthịtínhcáchhènhạhoặckhôngdínhvớiýđồmưucầunghiệplớn.

Vềmặtphongtục,tôiđãnóirằngnềngiáodụctrongchínhthểphongkiếnphảimangtínhchânthựcởmộtmứcđộnàođó.Ngườitathíchcácdiễngiảnóilênsựthậtkhôngphảivìngườitayêusựthậtđâu,màchỉvìngườidiễngiảnàodámnóisựthậtthườnglàngườitỏradũngcảm,phóngkhoáng,tựdo.Trongchínhthểphongkiên,cácdiễngiảnhưthếđủbảovệmộtsựviệcnàođóchứkhôngbảovệsựthậtnhưngườitatưởngđâu.

Chonên,cáitínhchânthựckiểuđókhôngphảilàtínhchânthựccủanhândân;vìnhândânhiểutínhchânthựclàsựthậtvàsựgiảndị.

Cuốicùng,nềngiáodụccủachínhthểphongkiếnđòihỏitrongcáchcưxửphảicólễđộmộtmứcnàođó.Ngườiđòisinhrađểsốngchungvớinhauvàlàmvừalòngnhau,aikhônggiữlễđộ,làmchướngtaigaimắtngườikhácthìsẽthấtbạichẳnglàmđượcđiềugìtốtđẹp.Nhưngtrongchếđộphongkiến,lễđộkhôngbắtnguồntừquanniệmchungcủangườiđờinhưvừanóitrênmàngườitalễđộchỉđểtỏrahơnngười.Khilễđộ,ngườitatựkiêurằngthếlàkhônghènkém,khôngsốngnhưhạngngườibịbỏrơitrongmọithờiđại.

Ởcácnướcquânchủ,lễđộtrởthànhchuyệncốhữutrongtriềuđình.Vualàcaocảthìmọingườiphảinhỏbélại.Từđó,suyracáchnhìnđốivớimọingười.Đãởtrongtriềuđìnhthìngườitaphảixứngđánglàngườicủatriềuđình.Phongtháicácđạithầntrongtriềuđìnhlàtừbỏcáioaivệcủamìnhvìsựoaivệcủavua.Mứcđộcủaoaivệhaycủakhiêmtốntuỳtheo

hoàncảnhôngđạithầnởxahayởgầnôngvua.

Trongsinhhoạtcungđình,ngườitatỏratếnhịvềsởthíchđểthểhiệnsựgiàusang,sựthừathãi.Cókhihọtỏrachánchườngcáclạcthúvìđãhưởngquánhiều.Ýthíchcủangườitabịlẫnlộn,haythayđổi,nhưngkhimàlạcthúđượcvừaýthìbaogiờnócũngđượcchấpnhận.Nềngiáodụchướngvàođó.Aimàthểhiệnđúngđiềunóitrênthìđượccoilàngườiquântử(honnêtehomme)

27,tứclàngườiđủphẩmcáchđượcchínhthểquânchủ

thừanhận.

Ởđây,danhdiệnxenvàomọithứ,thamgiavàomọicáchsuynghĩcũngnhưcảmgiác,vàchỉhuycảnguyêntắcxửthế!

Cáidanhdiệnkỳquặcấybịaramọithứđạođức,đặtramọithứquytắctheoýnó,mởrộnghaythuhẹpnghĩavụcủachúngta,mànghĩavụnàythậtrabắtnguổntừtrongtôngiáo,trongchínhtrịhaytrongluânlý.

Trongchínhthểquânchủ,chỉcóluậtpháp,tôngiáovàdanhdựtruyềnbảochúngtavângtheoýchínhàvua;nhưngdanhdiệncũngphánbảorằngnhàvuachớnênbắtthầndânlàmđiềuônhục,vìnhưvậythìdânsẽkhôngxứngđángđểphụcvụvuanữa.

CrillontừchốikhôngámsátcôngtướcGuise,nhưnglạiđềnghịvuaHenryVIIlàmviệcđó.SautrậnSaintBarthélémy,vuaCharlesIXralệnhchocácthốngđốcgiếthếtnhưngngườiHuguenot,nhưngTửtướcOrtođangchỉhuyởBayonneviếtsớđệtrìnhvua:“Tâubệhạ,thầnchỉtìmđượctrongđámquanquâncủamìnhnhữngcôngdânvàchiếnbinhtốtmàkhôngcóailàngườiđaophủ.Xinbệhạhãydùngcánhtaycủathầnvàthuộchạvàonhữngviệccóthểlàmđược”.Tráitimkhoandungcaocảcủaôngcoiviệclàmhènnhátlàđiềukhôngthểchấpnhận.

Danhdiệnralệnhchocácnhàquýtộchếtsứcphụcvụnhàvuatrongchiếntranh,đâylàmộtnghềđặcbiệtmàchiếncông,hạnhngộhayrủirođềumangýnghĩacaocả.Nhưngkhibuộcngườitatheoluậtnàythìdanhdiệnmuốnlàmtrọngtài,vànếunhưnókhôngưngýthìnóralệnhhoặcchophépngườitarútlui.

Danhdiệnđểchongườitacầuxinhaytừchốimộtchứcvụ,điềutựdonàycòncaohơncảsốphậnthầndân.

Nhưvậy,danhdiệncónhữngquytắctốicaomànềngiáodụcbuộcphảithíchứngvớinó.Quytắcchủyếulàphảinghĩđếnvậnmệnhchung,sựnghiệpchung,tuyệtnhiênkhôngtínhđếnđờisốngcủamình.Quytắcthứ

hailàmộtkhiđãđượcđặtvàođịavịnàođóthìkhôngđượclàmđiềugìbiểulộrằngtadướitầmcủađịavịđó.Quytắcthứbalàđiềugìdanhdiệnđãcấmđoánthìphảicoilànghiêmngặthơncảluậtphápcấmđoánđiềugìdanhdiệnđòihỏiphảilàmthìcoiđólàcầnthiếthơncảđiềuluậtbắtlàm.

Chương3:Giáodụctrongchínhthểchuyênchế

Trongchínhthểquânchủ,giáodụcchỉtìmcáchnângcaotráitim.Trongchínhthểchuyênchế,giáodụcchỉtìmcáchhạthấptráitim.Ởđây,giáodụcphảilàmộtcôngcụnôdịch.Cáiđócũngsẽlàmộtđiềuhayngaytronghệthốngnhữngngườichỉhuy,khôngmộtaivừalàkẻđộctàimàlạikhôngđổngthờilànôlệ.

Sựphụctùngtuyệtđốiđòihỏisựngudốtcủangườithừahành,vàcảsựngudốttrongngườichỉhuy.Anhtakhôngcầnphảihiểurõ,khôngcầnphảihoàinghi,khôngcầnphảilýgiải.Anhtachỉcầnmuốn.

Trongmộtnướcchuyênchế,mỗigiađìnhlàmộtvươngquốcriêngrẽ.Giáodụcởđâychủyếunóivềcáchănởvớingườikhácnênrấthạnchế,chỉquyvàomộtđiểmlàđưasựsợhãivàotráitimvàđưaítnhiềunguyêntắcthậtđơngiảncủatôngiáovàođầuóc.Nhưvậy,hiểubiếtrộnglànguyhiểm,thíchganhđualàtaihại,cònvềđứchạnhthìAristotecũngkhôngthểtinrằngcómộtthứđứchạnhnàothíchhợpđểdạychonhữngngườinôlệ.Tấtcảnhữngcáiđólàmhạnchếnềngiáodụctrongchínhthểchuyênchế.

Giáodụcởđây,nóimộtcáchnàođó,làconsốkhông.Phảitướcbỏtấtcảđểđưavàođầuócngườitamộtcáigì,vàbắtđầubằngcáchbiếnmộtthầndânxấuthànhmộtnôlệtốt.

Này!Tạisaonềngiáodụclạicộtvàomìnhcáisứmệnhđàotạoramộtngườicôngdântốtđểanhtathamgiavàonỗikhổhạnhchungcủamọingười?Nếuanhtayêunướcthìanhtasẽgắngsứclàmchođộngcơcủachínhthểchuyênchếphảichùnglại,vànếuthấtbạithìanhtakhôngthểtiếptụctồntạiđượcnữa,cònnếuanhthànhcôngthìanhsẽlàmchomấthết,mấtcảvua,mấtcảnhànướcchuyênchế.

Chương4:Sựkhácnhaugiữatácdụnggiáodụccủangườixưavớichúngtangày

nay

Nhiềudântộccổxưasốngdướichínhthểdânchủ,lấyđạođứclàmnguyêntắc.Khimàđạođứcpháthuytácdụngthìhọlàmđượcnhiềuviệcmàngàynaychúngtakhôngcònthấynữa.Sựgiáodụccủathờixaxưaấyhơnhẳnthờinayởchỗnókhôngbaogiờlừadối.(…)

Ngàynay,chúngtatiếpnhậnbaloạigiáodụckhácnhauhoặcmâuthuẫnnhau:giáodụccủangườichađẻ,củathầygiáovàcủaxãhội.Nhữngđiềuxãhộidạytalàmđảolộntấtcảtưtưởngcủangườichađẻvàthầygiáotruyềnchota.Vềmặtnàođótathấynhữngđiềucamkếttrongtôngiáothậttươngphảnvớinhữngđiềucamkếttrongxãhội.Ngườiđờixưakhôngbaogiờbiếtchuyệnnàyđâu!

Chương5:Giáodụctrongchínhthểcộnghoà

Trongchínhthểcộnghoà,ngườitacầnđếntấtcảsứcmạnhcủagiáodục.Sựsợhãitrongchínhthểchuyênchếlàdosựtrừngphạtvàđedọamàsinhra.Danhdiệntrongchínhthểquânchủlàdocácdụcvọngkíchthích,vànócũngkíchthíchlạidụcvọng.Nhưngđạođứctrongchínhthểcộnghoàlạilàsựđấutranhvớibảnthânmình,đólàchuyệnrấtkhó.

Cóthếđịnhnghĩađạođứcchínhtrịlàtìnhyêuluậtphápvàtìnhyêutổquốc.Tìnhyêuấyđòihỏiluônluônđặtlợiíchchunglêntrênlợiíchcánhân.Tìnhyêuấyđặcbiệtphùhợpvớicácchínhthểdânchủ.Ởđây,vậnmệnhcủachínhthểđượcgiaochomỗicôngdân,màchínhthểlàđủmọithứtrênđời,muốnbảovệnóthìphảiyêumếnnó.

Chưabaogiờnghenóimộtôngvualạikhôngyêuchínhthểquânchủ,mộtnhàđộctàilạighétchínhthểchuyênchế.

Trongchínhthểcộnghoà,tấtcảtuỳthuộcởtìnhyêutrongsángnóitrên,dođómàphảiquantâmđếngiáodục.Muốnchotrẻemcóđượctình

yêuluậtphápvàtổquốcthìđiềuchắcchắnlàcácôngbốtronggiađìnhphảicótìnhyêuấyđã!

Thầygiáotruyềnkiếnthứcchohọctrò,thìphảigợichocácemsựđammê,hứngthú.Ngườitakhônglàmđượcđiềunàylàvìsựgiáodụctronggiađìnhđãbịhủyhoạibởinhữngtìnhcảmngoạilai.

Khôngphảingườitasinhrađãmấtgốc,màvìnhữngconngườithànhnhântrướcđóđãbịhưhỏng.

28

QUYỂNV:CÁCLUẬTDONHÀLẬPPHÁPĐƯARAPHẢITƯƠNG

ỨNGVỚINGUYÊNTẮCCỦACHÍNHTHỂ

Chương1:ÝtưởngcủaquyểnV

Cũngnhưviệcgiáodục,cácluậtphảitươngứngvớinguyêntắccủachínhthể.Mốiquanhệgiữaluậtphápvớinguyêntắclànhằmthúcđẩychochínhthểpháttriểnvàngượclại,tạothêmsứcmạnhchonguyêntắc.Tathấyrằng,trongcácvậnđộngvậtlý,mỗitácđộngđềukèmtheophảntácđộng.

Chúngtasẽxemxétmốiquanhệnàytrongmỗichínhthểkhácnhau,vàhãybắtđầuvớichínhthểcộnghoà,nơimàđạođứcđượccoilànguyêntắc.

Chương2:Đạođứclàgìtrongnhànướcchínhtrị

Đạođứctrongchínhthểcộnghoàlàmộtđiềurấtgiảndị:đólàlòngyêumếncộnghoà,đólàtìnhcảmchứkhôngphảimộtchuỗikiếnthức.Ngườikémcỏinhấtcũngnhưngườigiỏigiangnhấtđềucóthểcóđượctìnhcảmấy.Khidânchúngcólòngtinởkỷcươngthìhọgiữvữngkỷcươnghơnlàngườiquântửtrongchínhthểphongkiến.Rấtítkhisựpháhoạikỷcươngbắtđầutừdânchúng,vìdânchúngchỉhiểubiếtsơlượcnênthườnggắnbóchặtchẽvớinhữnggìđãtừngđượcthiếtlập.

Lòngyêunướcdẫntớiphongtụctốtvàphongtụctốtnhắcnhởlòngyêunước.Chúngtacàngíthàilòngvớithịhiếuriêngthìlạicàngsaysưavớicác

thịhiếuchung.

(…)

Chương3:Thếnàolàlòngyêumếnnềncộnghoàtrongchínhthểdânchủ

Lòngyêumếnnềncộnghoàtrongchínhthểdânchủlàlòngyêudânchủ.Lòngyêudânchủlạilàlòngyêusựbìnhđẳngvàkhôngnhữngyêuvìquyềnlợimàyêucảvềnghĩavụ.Lòngyêudânchủcònlàlòngyêucuộcsốngthanhđạm.

Trongkhimọingườiđềucónhữnghạnhphúcvànhữngthuậnlợichungthìhọphảiđượchưởnglạcthúnhưnhauvàcùngchungướcvọng.Điềunàychỉcóthếđạtđượctrongsựsốngthanhđạmnóichung.

Dolòngyêubìnhđẳng,ngườitachỉcómộtthamvọngduynhấtlàđượcgiúpíchtổquốcnhiềuhơnngườikhác.Khôngthểtraochomọingườinhữngcôngviệcnhưnhau,nhưngphảicoimọingườilàngangnhaukhitraocôngviệc.Nhưvậy,sựkhácnhauchỉnảysinhtrongnguyêntắcbìnhđẳngkhicónhữngcôngviệcmaymắnhaytàinăngxuấtchúng.

Tínhthanhđạmhạnchếướcvọngthuvénriêngchogiađìnhmình,màkhuyếnkhíchtìnhcảmướcmongchotổquốcđượcgiàucó,thừathãi.Củacảiquốcgiatạonênsứcmạnhchungmàmộtcôngdânkhôngthểdùngriêngchomình,vìdùngriênglàkhôngcôngbằng.(…)

Chonêncácnướcdânchủtốtthườngthiếtlậpnếpsốngthanhđạmtrongcácgiađình,nhưnglạimởcửachocácchiphíhàophóngcôngcộng,nhưởAthènevàRomengàyxưa

29.Vẻhuyhoàngvàhàophóngnơicông

cộngchínhlàdựavàosựthanhđạmcủacáccôngdânmàcóđược.CũnggiốngnhưtôngiáoyêucầuconchiêndânglễChúavớibàntaysạchsẽ,luậtphápmongmuốnxâydựngnếpsốngthanhđạmđểcôngdâncóthểđónggópnhiềuchotổquốc.

Lươngtrivàhạnhphúccánhânphầnnhiềulàdotàinăngvàtàisảnkhiêmtốnmàcó.Mộtnướccộnghoàmàluậtpháptạonênthậtnhiềunhữngconngườichừngmựcthìsẽcónhiềunhàuyênbác,biếtcáchcaitrịthôngminh,sẽcónhiềungườisungsướngvàcảnướcsẽsungsướng.

Chương4:Ngườitacảmnhậnlòngyêubìnhđẳngvànếpsốngthanhđạmnhưthế

nào

Trongcácnướcquânchủvàcácnướcchuyênchế,khôngaimongđượcbìnhđẳng.Mỗingườichỉvươnlênđịavịbềtrên,làmthầy,làmchủkẻkhác.Họcũngchẳngnghĩđếnnếpsốngthanhđạm.Chỉcónhữngngườiđãbịphásảnvìtráctángthìđànhphảichịusốngthanhđạmmàthôi(…),cònnhữngngườiđangthèmkhátxahoathìchẳngaihamgìnếpsốngthanhđạm.Họcònkhinhrẻcuộcsốngthanhđạm,xalánhkẻnghèonànnữakia.Nhữngkẻđanghauháunhìnvàocácnhàgiàucóvànhìnlạinhữngngườicùngkhổnhưhọ,thìhọchỉghétsựnghèonàncủahọmàthôi.Họchẳngyêumàcũngchẳngbiếtcáigìlàmnênsựnghèonànấy.

Đốivớinếpsốngthanhđạmcũngvậy,muốnyêunóthìphảicócáigìhưởngthụtrongnếpsốngthanhđạmđó.

Chonên,ngaytrongchínhthểcộnghoàcũngphảicónhữngđiềuluậtđểđưangườitađếnchỗnảysinhlòngyêubìnhđẳngvànếpsốngthanhđạm.

Chương5:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápthiếtlậpsựbìnhđẳngnhưthếnào

(…)

Mặcdầutrongchínhthểdânchủ,linhhổncủanhànướcphảilàsựbìnhđẳngthựctế,nhưngthậtkhómàthiếtlậpnómộtcáchtuyệtđốichínhxác.Chỉcầnmộtcáchđịnhmứctươngđốiđểrútngắnkhoảngcáchchênhlệnh,vídụnhưyêucầungườigiàuđónggópchoxãhộinhiềuhơnngườinghèovàcónhữngchínhsáchcụthểnângđỡngườinghèo.Chỉnhữngngườitrunglưumớithoảmãnvớichínhsáchđó,cònnhữngngườicựckỳgiàucómàkhôngđượchưởngquyềnlợivàvinhdựhơnngườithìhọcoichínhsáchnàylàđángnguyềnrủa.

Mọisựbấtbìnhđẳngtrongchínhthểdânchủđềuphảitươngđốihợpvớibảnchấtcủanềndânchủ.Vídụ,nhữngngườinàođócầncóviệclàmthườngxuyênđểkhôngbịnghèokhổquá,thìhọkhôngđượclườibiếngtrongcôngviệc;vàngươithợcảthìkhôngđượclênmặtkiêungạo.(…)Nhưvậylàvẫntồntạimộtphầnchưabìnhđẳng,tồntạitheolợiíchcủanềndânchủ,vàđóchỉlàchưabìnhđẳngvềbềngoàimàthôi.(…)

Chương6:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápduytrìtínhthanhđạmnhưthếnào

(…)

Khichínhthểdânchủđượcxâydựngtrênmộtnềnkinhtếthươngmạithìsẽcómộtsốcôngdântrởnêngiàuto,vàphảilàmsaochothuầnphongmĩtụckhôngbịsađọa.

Tưtưởngthươngmại,vềbảnchấtlàhướngtớisựthanhđạm,tínhtiếtkiệm,tínhkhiêmtốn,thíchlàmviệc,thíchyêntĩnh,chuộngtríthôngminh,cầncótrậttựvàkỷcươngv.v.(…).Chỉkhinàotìnhtrạngthừathãicủacảipháhoạimấttưtưởngthươngmạithìmớinảysinhđiềutồitệvàmọithứlộnxộncủabấtbìnhđẳng.

Đểduytrìtưtưởngthươngmạithìngườicôngdânchủyếu30phảilàm

gương,khiếnchotưtưởngthươngmạichânchínhđóngvaitròchủđạo,khôngbịphatạp,mọiđiềuluậtđềuphùhợpvớinó,khiếnchothươngmạilàmtăngtàisảncủamọingười,đặtcáccôngdânnghèovàocảnhngộdễchịu,cóthểlàmviệcnhưmọingườikhác,vàđặtcáccôngdângiàucóvàomộtđịavịkhiêmtốn,khiếnhọcũngphảilàmviệcthìmớicóthunhập,mớitồntạiđược.(…)

Chương11:Cáihaycủachínhthểquânchủ

Chínhthểquânchủcónhiềuđiểmưuviệthơnchínhthểchuyênchế31.

Vềbảnchất,nhiềuchỉdụcủanhàvuaphảidựatheohiếnpháp,nhànướcđượccốđịnh,hiếnphápkhólunglay,nhâncáchcủanhữngngườicầmquyềnkháổnđịnh.

(…)

Trongsựvậnhànhcủachínhthểchuyênchế;dânchúngtựlolấychomình,thườngđẩysựviệcđiquáxa.nhiềukhigâyralộnxộnđếncựcđiểm.Trongkhiđó,ởcácnướcquânchủ,sựviệckhôngmấykhibịđẩytớiquákhích.Cácquancũngphảilochomình,họsợbịthấtsủng.Cáclựclượngtrunggianphụthuộcthìkhôngmuốnđểdânchúngchiếmthếthượngphong.Chonênhiếmkhithấytrậttựnhànướcquânchủbịtêliệthoàntoàn.Vuathìcốgiữkỷcương,nhữngkẻgâyrốithườngthiểuýchívàíthyvọnglậtđổđượctriềuđạinênkhôngthểvàcũngkhôngmuốnthoánđoạtngôivua.

Trongtrườnghợpnhànướccórốiren,nhữngngườiuyênbácvàcóuytíncanthiệpvào,họgiữlạimứcđộ,họdànxếp,họuốnnắnlệchlạc,dođóluậtpháplấylạiđượctínhnăngđộng,làmchongườitaphảinghetheo.

Chẳngthếmàtronglịchsửchếđộphongkiếncủachúngtacónhiềunộichiếnchứkhôngcócáchmạng,còntrongcácnướcchuyênchếthìthườngcócáchmạngmàkhôngcónộichiến.

(…)


Chớhoàicôngđitìmcáiphóngkhoáng,rộnglượngtrongnhữngnhànướcchuyênchế.Ôngvuaởđâykhôngcógìlàcaocảđểbanphát:ôngtakhôngcóvinhquang.

Trongchínhthểquânchủ,cácquầnthầntiếpnhậnhàoquangcủavua.Họcókhônggiankhárộngđểthểhiệntínhcáchvàtâmhồnmình,tuyđóchưaphảilàsựthểhiệnmộtcáchđộclập,nhưngcũnggiữđượctínhcaothượngcủahọ.

Chương13:Ýniệmvềchínhthểchuyênchế

NhữngngườidãmanởxứLouisianemuốnănquảthìchặtcâytừgốcchocâyđổxuốngđểháiquả.Chínhthểchuyênchếlànhưthếđó!

Chương14:Trongchínhthểchuyênchế,cácluậtliênquanvớinhaunhưthếnào

Nguyêntắccủachínhthểchuyênchếlàsợhãi.Nhưngđốivớiloạidânchúngdốtnát,ítănnói,đãbịđècổxuốngrồithìkhôngcầnphảinhiềuluậtlệ.Tấtcảsẽvàokhuônphépvớivàibaýnghĩ:khôngcầnđổimới.Khianhdạymộtconvậtanhchỉcầngiữchonóđừngthayđổichủ,đừngquênbàihọc,đừngquênnếpsống.Anhchicầnnhồinhétvàoócnósaochonóthuộcmộtvàicửchỉ,thếlàđủ.Khôngcầngìhơn.

(…)

Mộtôngvuanhiềukhuyếtđiểmtấtnhiênkhôngmuốnphôbàycáingốcnghếchcủamìnhra.Dânkhôngthểbiếtôngtalàngườinhưthếnào.Maythaychonhữngconngườitrongmộtnướcnhưthế,họchỉcầnbiếtmộtcáitêncủaconngườiđangcaitrịmìnhmàthôi!

(…)

Ởđây,sứcmạnhkhôngcótrongnhànướcmàcótrongquânđội,quânđộiđãtạodựngranhànước.Muônbảotồnnhànướcthìphảibảotồnquânđội.Nhưthế,quânđộicũngtrởnênđángsợđốivớicảnhàvua.Vậyphảilàmthếnàokếthợpđượcsựantoàncủanhànướcvớisựantoàncủacánhânnhàvua…

(…)

Trongnhữngnướcnhưthế,tôngiáocónhiềuảnhhưởnghơnởcácnướckhác.Mộtthứsợhãigópthêmvàomộtsựsợhãicósẵn.TrongcácnướcHồigiáo,dânchúngkínhtrọngvuangmộtcáchkỳlạchínhlàdomộtphầnthôngquatôngiáo.ChínhtôngiáođãsửachữaítnhiềuHiếnphápởThổ

NhĩKỳ.Cácthầndânquantâmđếnvinhquangvàsựvĩđạicủanhànướckhôngphảivìdanhdiệnmàvìsứcmạnhđángsợvànguyêntắccủatôngiáo.

(…)

Ởđâykhôngcócácluậtcơbản.Quyềnnốingôilàdonhàvuaquyđịnh,chọnlựa,nộitronghoànggiamàcũngcóthểngoàihoànggia.Vuacóthểchọnhoàngtửlàmtháitửmàcũngcóthểchọnngườikhác.Ngườinốingôicókhidovuađặtlên,cókhidocácvịthượngthư,cókhidomộtcuộcnộichiến.Chonên,mộtnhànướcchuyênthếdễbịtanrãhơnmộtnhànướcquânchủ.

(…)

Quanhữngđiềuvừanóiởtrên,tathấydườngnhưbảntính“người”sẽkhôngngừngnổidậychốnglạichínhthểchuyênchế.Mặcdầungườitayêutựdo,ghétbạolựcnhưnghầuhếtvẫncứphảiphụctùng.Điềunàydễhiểuthôi!Đểtạoramộtnềncaitrịvừaphải,ngườitakếthợpcácsứcmạnhđểđiềuchỉnhnó,ứcchếnóvàlàmchonóvậnđộng,nhưlàdùngmộtvậtđốitrọngcholựcnàyđểhạnchếlựckhác.Đâylàmộttuyệttácvềlậppháp,nhiềukhidongẫunhiênhơnlàdosựkhônngoanmàlàmnênđược.Mộtchínhthểchuyênchếthìtráilại,họdámlàmđiềungangtaitráimắt:đâuđâucũngmộtthứđồngphục,chỉcầnmộtsởthíchduynhấtlàthứđồngphụcấy,mọingườicứmặcđồngphụclàtốtrồi!

(…)

Chương17:Nhữngquàcáp

(…)

Trongmộtnướcdânchủ,chuyệnđútlót,quàcáplàđiềuônhục,vìđạođứcchínhtrịkhôngcầnđếnđộngtácđó.Trongmộtnướcquânchủ,danhdiệnlàđiềuquýhơncảquàcáp.Nhưngtrongnướcchuyênchế;đạođứcvàdanhdiệnđềukhôngtồntại,ngườitahoạtđộngchỉvớimộthyvọnglàkiếmthêmđượctiệnnghichocuộcsống,chonênviệcquàcáp,hốilộlàbìnhthường,phổbiến.

Vớitưtưởngcộnghoà,Platonyêucầukẻnàonhậnquàcápmớilàmnhiệmvụcủamìnhthìphảichịutộichết.Ôngnói:“Khôngđượcnhậnquàcáp,dùđólàcủaquýbáuhayvậtxoàngxĩnh”.

CònnhưởRomexưacóluậtxấulàchophépcácquannhậnquànhỏkhôngquá200đồngêquymộtnăm.Rõrànglànhữngkẻđưaquàđềumongđượcmangvềmónlợitohơnmónquà.Kẻđãnhậnmộtmónquàsẽmongđượccómónquàtohơnnữa,vàhọcốtìmralýlẽ,hoặcviệncớđểthathứchohànhđộngthamnhũngcủamình.

QUYỂNVI:HỆQUẢCỦANGUYÊNTẮCTRONGMỐILIÊN

QUANĐẾNVIỆCĐƠNGIẢNHÓACÁCLUẬTDÂNSỰ,HÌNHSỰ,HÌNHTHỨCXÉTXỬVÀ

PHƯƠNGTHỨCTRỪNGPHẠT

Chương3:Trongchínhthểnàovàtrongtrườnghợpnàongườitaphánxửtheođúng

vănbảnluậtpháp

Chínhthểcànggầnvớidânchủthìcáchphánxửcàngcốđịnh.ỞRome,cácquanchấpchínhđầutiênphánxửtheoýmìnhnhưcácvịphápquan(éphores)ởSparteHyLạpthờixưa.Vềsau,ngườitathấythếlàbấtlợinênhọđặtracácđiềuluậtcụthểđểcứtheotừngđiềumàphánxử.

Ởcácnướcchuyênchếthìchẳngcóluậtnàocả.Ôngquancaitrịvớicácphéptắccủaôngtalàmột.Ởcácnướcquânchủthìcómộtluật.Gặpcảnhngộngangtráikhôngphùhợpvớiluậtthìquandùngđầuócphánđoáncủamìnhmàxử.

Ởcácnướcdânchủ,cóhiếnpháphẳnhoi,phánquancứtheođúnglờivăntrongtừngđiềukhoảncủahiếnphápmàxétxử.Khôngcómộtđiềuluậtnàocóthểvậndụngđếlàmhạiđếntàisản,danhdựvàsinhmạngcủangườicôngdân.

ỞRomexưa,phápquanchỉtuyênbốkẻgâytộiđãphạmvàođiềuluật

nàovàhìnhphạtđượcquyđịnhluôntrongđiềuluậtấy,

ỞnướcAnh,quantoàxácđịnhsựviệcđangxétxửlàcóthậthaykhông.Nếucóthậtthìtoàtuyênánphạttheođúngđiềuluậttươngứng,nêukhôngcóthậtthìthôi.Nhưvậy,chỉcầnmắtthấytaingheđượcsựviệclàxácđịnhđượchìnhphạt.

Chương4:Phươngphápxáclậpsựphánxét

(…)

ỞRome,ngườitahọctheoHyLạp,vậndụng“côngthứchànhvi”đểdẫndắtsựviệcđúngtheohànhvicủabảnthânngườicóliênquan.Trongcáchphánxétphảixácđịnhhìnhthứccâuhỏiđểdânchúngdễthấyđượcsựviệcmộtcáchhiểnnhiên.

(…)

CácphápquanRomechỉchấpnhậnlờicungkhaichínhxác,khôngthêm,khôngbớt,khôngvặnvẹo.Nhưngnhữngcungchứngcònnghĩđếnnhữngcôngthứchànhvikhácmàngườitagọilà“lòngthành”(bonnefoi),màcáchtrìnhbàycủahọcóthểtácđộngthêmvàosựcânnhắccủaphápquan.Điềunàycóphầnphùhợpvớitinhthầncủachínhthểquânchủ.Ngàynay,ngườiPhápthườngnói:“ỞPhápmọihànhviđềucólòngthành”.

(…)

Chương10:CácluậtcổxưaởPháp

NgườitathấycácluậtcổxưaởPhápcótinhthầnquânchủ.Khiphạtbằngtiềnthìdânthườngbịphạtnhẹhơnquýtộc.Tráilại,khixửtộithìquýtộcphạmtộibịtruấtdanhdựtrongtriềuđình,cònngườidânthườngkhôngcódanhvịgìthìphảichịuhìnhphạtthânthể.

Chương13:SựbấtlựccủaluậtphápNhậtBản

Cáchìnhphạtquáđángcóthểhủyhoạingaycảnềnchuyênchế.ChúngtahãyliếcnhìnquaNhậtBản,ởđâyhầunhưtấtcảcáctộitrạngđềubịphạttửhình,vìbấttuânlệnhnhàvualàtộiphạmrấtto,ngườitakhôngđặtvấnđểsửachữachongườiphạmtộimàchỉcóvấnđềtrảthùchonhàvua.MọitưtưởngđềuxuấtpháttừlòngtrungthànhvớiThiênhoàng.Ôngtalàchủsởhữucủamọithứ,nênhầuhếtcáctộiphạmđềubịcoilàtrựctiếpchốnglạilợiíchcủaôngta.

(…)

Chương14:TinhthầncủaViệnNguyênlãoởRome

ỞRome,cótrườnghợpchỉbắtngườiphạmtộinộpmộtmóntiềnphạt(theoluậtAcilia),rồisaunàyanhtakhôngđượcứngcửvàoViệnNguyênlãohaylàphápquan.Nhưvậylàđểchấmdứtmọithứchạychọtlộnxộn.Dionnói:ViệnNguyênlãođưaraluậtnàylàvìtrướcđó,ôngBảodânquanđãthiếtlậphìnhphạtghêgớm,khiếndânchúngphảichịuđựngnặngnề.ViệnNguyênlãochorằnghìnhphạtquámứcchỉgieorắcsợhãitrongdân.Nhưngphạtnặngthìmớicóhiệuquả,sauđóítngườibịtốcáo,ítngườiphạmtội.Tráilại,phạtnhẹquáthìlúcnàocũngcóngườibịtốcáovàphảilậptoàánluôn.

Chương16:Tỷlệcôngbằnggiữahìnhphạtvàtộiphạm

VuaCharlesIIthấyngườibịtreolêncột,ônghỏi:Tạisaohắnbịphạt?–Vìhắnlàmthơchâmbiếmcácvịbộtrưởngạ!–Hắntađiênrồi–vuanói–nếuhắnviếtthưchâmbiếmgửithẳngchotathìchẳngbịaiphạtcảđâu!

LạicònchuyệncủaBasilebị70ngườiâmmưulàmphảnnhưngôngchỉđánhroivàđốttrụirâutóchọ.Tráilại,khiôngdùngdâyvàgậyđánhbẫyđượcconnaimàcóngườidùnggươmchặtđứtdây,giảithoátconnaithìvuaralệnhchémđầuanhta,vớilýdoanhtađãdùnggươmxúcphạmđếnbảnthânnhàvua.

ỞTrungHoa,bọntrộmcướptànácbịxửtộitùngxẻo,cònbọnphạmcáctộikhácthìkhôngbịphạtnặngnhưthế.

ỞNga,kẻăntrộmvàkẻgiếtngườiđềubịphạtngangnhau,vìvậyluônluôncótệnạngiếtngười.Dânchúngnói:ngườichếtkhôngkểlạiđượctộigìcả.

Đãkhôngphânbiệtcácloạihìnhphạtthìphảicócáchkhoanhồngđểgâyhyvọng,ởnướcAnhkhôngaigiếtngười,vìkẻtrộmcắpcònhyvọngđượcđưasangcácnướcthuộcđịa,chứkẻgiếtngườithìphảixửởtrongnước,khôngđượcđuổirathuộcđịa.

Chương17:Tratấnhayhỏicungngườiphạmtội

Vìcónhiềungườitànác,nênluậtphápphảigiảđịnhnhưlàngườiđờikhôngđếnnỗitànácnhưthế.Cóhainhânchứngthìđủchokẻphạmtộibịtrừngphạt.Luậtpháptinvàonhânchứng,coilờinóicủahọlàphátngôncủasựthật.Ngườitaxácđịnhmọiđứaconđượcthainghéntronghônthúlàconhợppháp,vìtinrằngngườimẹlàhiệnthâncủasựtrinhbạch.

32Nhưng

việctrakhảokẻphạmtộikhônggiốngnhưvấnđềnhânchứngnóitrên.Ngàynay,ởmộtnướcrấtvănminh

33đãhủybỏviệctrakhảo,vìvềbảnchất,

việctrakhảolàkhôngcầnthiết34.

Biếtbaongườikhônkhéo,baothiêntàigiỏigiangđãviếtđểchốnglạiviệctrakhảo.Tôikhôngdámnóigìthêmsauhọ.Tôisẽnóirằngviệctrakhảocóthểthíchhợptrongchínhthểchuyênchế,vìmọithứgâysợhãiđềunằmtrongđộngcơcủachínhthểnày.TôisẽnóiđếnnhữngngườinôlệởHyLạpvàRometừngbịđánhđập…Nhưngtôiđangnghethiênnhiênphánbảotôiđừngnóinữa.

Chương18:Phạttiềnvàphạtthânthể

ÔngchataxưaởĐứcchỉchấpnhậnphạttiền.Nhữngconngườichinhchiếnvàtựdoấychỉthíchđượctuônmáukhicóvũkhítrongtay.

NgườiNhậtthìtráilại,khôngchấpnhậnphạttiền,vìphạttiềnthìbọngiàucósẽluồnlọt,tránhđượchìnhphạt.

Nhưngphảichăngngườigiàukhôngsợmấtcủacải?Nhữngmóntiềnphạtphảichăngkhôngthểtươngứngmộttỷlệnàođóvớigiatàicủahọ?Vàcuốicùngcũngcóthếlàmchohọmấtcảthanhdanhnữachứ!

Nhàlậpphápgiỏisẽgiữđúngvịtrícủamình:khôngphảilúcnàocũngphạttiền,vàkhôngphảilúcnàocũngdùnghìnhphạtthânthể.

Chương19:Vềluậtmiếngtrảmiếng

Cácnhànướcchuyênchếthíchnhữngluậtgiảnđơn.Nhiềukhingườitavậndụngluật“miếngtrảmiếng”.Cácnhànướcloạiônhoàcũngthỉnhthoảngdùngđếnluậtnày,nhưngcóchỗkháclàkhônghàkhắcnhưbọnchuyênchế;màluônluôngiữmứcvừaphải.

Bộ“Luật12bảng”thờiRomecổđạichấpnhậnhìnhphạt“miếngtrảmiếng”trongtrườnghợpnếukhôngcócáchgìlàmdịusựcămphẫncủaphíabịthiệthại.Ngoàira,saukhituyênphạtkẻphạmtộimộtmứcvừaphải,cònbắtybồithườngquyềnlợichongườibịthiệtvàđổihìnhphạtthânthể“miếngtrảmiếng”rathànhphạttiên.

Chương20:Phạtchavìtộicủacon

ỞTrungHoa,ngườitaphạtchavìtộicủacáccon.CáchnàyởPéroucũngthườngápdụng.Đâycònlàcáchthểhiệncủatưtưởngchuyênchế.

ỞTrungHoa,ngườitacònlýgiảirằng,sởdĩngườichabịphạtnhưthếlàvìôngtakhôngthựchiệntốtchứcnănglàmchamàthiênnhiênđãtraochovàluậtphápcũngbuộcngườichaphảilàm.Nhưvậy,ngườitaluônluôn

giảđịnhrằngởTrungHoakhôngcóvấnđềdanhdiện.ỞPháp35chúngta,

nếuôngchacónhữngngườiconphạmtội,hoặcconcáicóngườichaphạmtộithìbịphạtbằngcáchlàmchomấtdanhdựtươngứng,nếunhưởTrungHoathìhọbịmấtđầu.

QUYỂNVII:HỆQUẢCỦACÁCNGUYÊNTẮCKHÁCNHAUTRONGBACHÍNHTHỂLIÊNQUANTỚILUẬTHẠNCHẾXAHOAVÀĐIỀUKIỆNPHỤNỮ

Chương1:Vềsựxahoa

Xahoaluônluôntỷlệthuậnvớitìnhtrạngbấtbìnhđẳngvềtàisản.Nếutrongmộtnước,củacảiđuợcphânbổcôngbằngthìsẽkhôngcóxahoa.Xahoàlàdựatrênnhữngtiệnnghisắmđượcbằnglaođộngcủakẻkhác.

(…)

TrongchínhthểcộnghoàtheokiểuPlaton,sựxahoacóthểtínhđượcchínhxácvàđịnhrabốnmứcthuế.Mứcthứnhấtđánhvàongườiđãchấmdứtnghèokhổ.Mứcnàycoilàbậcxahoasốkhông.Mứcthứhaicaogấpđôimứcthứnhất,đượccoilàbậcmộtxahoa.Mứcthứbacaogấpbamứcthứnhất,đượccoilàbậchaixahoa.Mứcthứtưcaogấpbốnmứcthứnhất,đượccoilàbậcbaxahoa…,vàcứthếtheotoánhọcmàtínhthuế(…).Ngườisauxahoagấpđôingườitrướcthìcáchtínhcộngthêmmộtđơnvịtheocáchluỹtiến:0,1,3,7,15,31,63,127…

(…)

Càngcónhiềudânsốtrongmộtvùngthìconngườicàngtrởnênkiêusavàhọnảysinhhammuốnđượctrộihơnngườikhácbằngnhữngthứnhỏnhặt(…).Mộtsốngườinghĩrằngtậphợpthêmdânchúngvàothủđôthìbuônbánsẽgiảmđi,vìngườitaởgầnnhauhơn.Tôikhôngtinnhưthế.Tụtậplạivớinhaungườitacàngthêmnhiềudụcvọng,nhiềunhucầu,nhiềuthị

hiếuxahoa,nênbuônbántấtnhiêncàngtăng.

(…)

Chương7:HệquảtaihạicủatệxahoaởTrungHoa

TronglịchsửTrungHoa,haimươihaitriềuđạinốitiếpnhau.Batriềuđạiđầukéodàivìcaitrịthôngminhvàđấtnướcchưarộnglắm.Nhưngcũngcóthểnóichunglàcáctriềuđạiđềukhátronggiaiđoạnđầu.Tínhđạođức,cẩnthận,cầnmẫnrấtcầnchobuổiđầucủamỗitriềuđại,nhưngvềsaunhữngđứctínhấymấtdầnđi.Thườnglàcácôngvuađầutriềuđạichịuđựnggiankhổquachiếnchinh,đãđánhđổôngvuatrướcđangchìmtrongxahoa,lạcthú.Nhưngđếnđờivuathứba,thứtưthìbịthóixahoa,đồibại,lườibiếng,tráctángquyếnrũ.Họkhépmìnhtrongcungđiện,đầuócthoáihóa,đờisốngrútngắnlại,hoàngtộccũngsuyvi.Cácvịđạithầnngoilên.Bọnhoạnquanđượctindùng.Bọnhọđặtmấychúbéconlênngaivàng.Cungđiệntrởthànhkẻthùcủađấtnước.Bọnănkhôngngồirồitrongcungđìnhbònrúthếtcủacảicủangườilaođộng.Thếrồiôngvuabịmộttêngianhùngthoánđoạtgiếthạihoặcthanhtoánđi.Mộttriềuđạimớixuấthiệnđểrồicácôngvuathứba,thứtưcủanólạichìmtrongcungđiệnchẳngkhácgìtriềuđạicũ.

Chương17:Phụnữcầmquyềncaitrị

ThậtlàtráivớilýtrívàtráicảtựnhiênkhimàđànbàlàmchủtronggiađìnhnhưchuyệnởAiCập,nhưngchuyệnđànbàcầmđầucảquốcgiathìchẳngcógìlàtráivớilýtrívàtráitựnhiên.

Ởtrongnhà,ngườiđànbàmềmyếunênkhôngđượcphépnắmquyền.Cònnhưviệcnướcthìngườiđànbàgiỏigiang,mềmyếunhưngthườngcóđứctínhdịudàngvàmứcđộvừaphảikhiếnchonềncaitrịđượctốthơnđứctínhcứngrắnvàhungbạocủađànông.

ỞẤnĐộ,ngườitathấyđànbàcaitrịlàtốt.Cólệrằng,nếuhoàngtửkhôngcùngdòngmáuvớinữhoàngthìcôngchúađíchdanhconcủanữ

hoàngsẽlênngôi.Ngườitasẽđặtmộtvàingườinăngcángiúpcôngchúađảmđươnggánhnặngquốcgia.

Theosách“DulịchởGuinée”củaM.SmiththìđànbàởchâuPhicaitrịđấtnướccũngrấthay.

CònnhưởNgavàởAnh,cácnữhoàngthànhcôngcảtrongchínhthểchuyênchếvàtrongchínhthểquânchủônhoà.

QUYỂNVIII:SỰSAĐOATRONGNGUYÊNTẮCCỦABA

LOẠICHÍNHTHỂ

Chương1:Ýchungcủaquyểnnày

Sựsađọacủamỗichínhthểhầunhưbaogiờcũngbắtđầutừsađọatrongnguyêntắccủachínhthểấy.

Chương2:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểdânchủ

Nguyêntắccủachínhthểdânchủtựnósađọachẳngnhữngkhingườitađểmấttưtưởngbìnhđẳng,màcòntrongtrườnghợpngườitahiểutưtưởngbìnhđẳngmộtcáchcựcđoan,vàmọingườiđềumuốnngangbằngvớicácvịmàhọđãbầulàmngườiđiểukhiểnxãhội.Nhưthếlàdânchúngkhôngchịunổichínhquyềnmàhọđãủythác.Họmuốntựmìnhlàmlấytấtcả,bàncãithaychoviệnnguyênlão,hànhphápthaychoquanchấpchínhvàxétxửthaycácvịthẩmphán.

Nếunhưthếthìtrongchínhthểdânchủkhôngcònđạođứcnữa.Ngườitakhôngcònkínhtrọngnhàcầmquyền.Quyếtđịnhcủaviệnnguyênlãomấttrọnglượng.Đãcoithườngcácnguyênlãonghịviệnthìngườitacũngkhôngkínhnểngườigiàcả;conkhônghiếuthảovớichamẹ,vợkhôngkínhtrọngchồng,đầytớkhôngphụctùngchủ.Mọingườithíchcáikiểu“tựdoquátrán”(libertinage)ấy.Dầndầnviệcchỉhuycũngnhưviệctuânlệnhtrởthànhphiềntoái(…).Phongtục,tậpquán,lòngyêutrậttự,rồiđếncảđạođứcđềukhôngcònnữa.

Cuốnsách“Đạitiệc”củaXénophonđãkhéovẽnênmộtnướccộnghoà

ngâythơ,trongđódânchúnglạmdụngquyềnbìnhđẳng.Chuyệnnhưsau:mỗithựckháchlầnlượtnóilênvìsaoanhtatựthoảmãnvớimình.Charnudèsnói:“Tôimãnnguyệnvìcáinghềcủatôi.Trướckiatôigiàucóthìcứphảichiềuchuộngbọnvucáo,vìchúngcóthểlàmhạitôinhiềuhơnlàtôicóthểlàmhạichúng.Nhànướccộnghoàthìluônluônđòihỏitôiđónggópnhữngmóntiềnmàtôikhôngthểtừchối.Từngàytôinghèođitôilạicóquyềnuy:khôngaiđedọatôinữa,màtôilạicóthểđedọangườikhác.Tôimuốnđithìđi,muốnởthìở,đếnđâuđãcónhữnganhnhàgiàunhườngchỗ,nhườngbướcchotôi.Bâygiờtôilà“vua”,còntrướckiatôilànôlệ,vìtrướckiatôicứphảicốngnạpchonhànướccộnghoà,cònbâygiờtôichỉphảinuôilấythânmình,khôngsợmấtmát,chỉhyvọngđượcthunhậnthêmmàthôi”.

Nhândânrơivàotaihọa36khimànhữngkẻđượcdângiaophómuốn

chegiấusựsađọacủabảnthânhọ,đangtìmcáchlàmbạihoạidânchúng.Đểdânchúngkhôngnhậnthấysựthamlamcủahọ,họchỉcangợisựvĩđạicủadânchúng.Đểdânchúngkhôngnhìnthấysựbiểnlậncủahọ,hocứcangợitínhtằntiệncủadân.

Sựđồibạigiatăngtrongđámngườigâyrađồibại.Họngàycàngđồibạithêm.Dânchúngsẽchianhaumọithứcủacông.Khicôngviệcquảnlýchunggắnliềnvớitínhlườibiếngthìdânchúngcũngthíchchơibờixaxỉtrongcảnhnghèonàn.Nhưngđãnghèomàlạixaxỉ,nênchỉcònmộtcáchlàbònrúttrongkhotàngquốcgiamàthôi.

Khônglạgìkhitathấydânchúngbỏphiếuchoaiđóđểlấytiền.Họphảichodânkhánhiềutiềnkhimuốnlấycủadânđượcnhiềuhơn.Nhưngmuốnvơvétđượccủadânthìphảilậtđổchínhthể.Dâncàngcóvẻthuđượclợilộcvì“tựdo”thìcàngđitớigầnchỗmấttựdo.Sẽcócảmộtlũđộctàilaunhaumangđủtínhxấucủatênđộctàiđầusỏ.Chẳngbaolâu,mộtchútíttựdocònsótlạicũngtrởthànhkhóchịu;tênđộctàiduynhấtngóclên,dânchúngthìmấthếtmọithứ,mấtluôncảnhững“lợilộc”củatìnhtrạngđồibại!

Vậythìchínhthểdânchủphảitránhhaiđiềutháiquá:mộtlàtưtưởngbấtbìnhđẳngsẽkéonólùilạichínhthểquýtộchoặcchínhthểmộtngườicaitrị;hailàtưtưởngbìnhđẳngcựcđoansẽđẩynósangchínhthểchuyênchếcủamộtngười,chínhthểnàysẽkếtthúcbằngsựxâmphạmquyềnlợicủamọingười!

Chương3:Tinhthầnbìnhđẳngcựcđoan

Tinhthầnbìnhđẳngchânchínhkhácxatinhthầnbìnhđẳngcựcđoan.Bìnhđẳngchânchínhkhôngphảilàlàmchomọingườiđềuchỉhuyhaykhôngaibịchỉhuy,màlàchỉhuynhữngngườibìnhđẳngvớimìnhvàphụctùngconngườibìnhđẳngvớimình.Nềndânchủkhôngphảilàvôchủ,màlàdonhữngngườibìnhđẳnglàmchủ.

Trongtrạngtháitựnhiên,mọingườisinhrabìnhđẳng.Nhưngkhihọhợpthànhxãhộithìhọmấtbìnhđẳng,vàhọchỉtrởthànhbìnhđẳngnhờcóluậtpháp.

Đólàsựkhácbiệtgiữadânchủcómứcđộvớidânchủcựcđoan.Trongdânchủmứcđộ,mọingườiđềubìnhđẳngvớitưcáchcôngdân.Trongdânchủcựcđoan,ngườita“bìnhđẳng”nhưthểaicũnglàquancaitrị,aicũnglàthẩmphán,aicũnglàmthầy,làmchủ.

Vịtrítựnhiêncủađạođứclàgầnvớitựdochânchínhchứkhôngphảitựdocựcđoanvàphụctùngnhưnôlệ.

Chương5:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquýtộc

Chínhthểquýtộcsẽđồibạikhimàquyềnbínhcủacácnhàquýtộctrởthànhquyềnđộctài.Ởđâysẽkhôngcònđạođứccủacácnhàcaitrịcũngnhưđạođứctrongđámngườicaitrị.

Trongtrườnghợpnày,chínhthểcộnghoàchỉtồntạitrongđámngườiquýtộcmàthôi,còndânchúngbịcaitrịthìphảichịuchínhthểchuyênchế.

(…)

Chương6:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquânchủ

(…)

MộtnhàsửhọcTrungHoađãviết:“NhàTầnvànhàTuỳmấtlàdokhôngbiếttựứcchếmìnhnhưngườithờixưa.Cácvuaxưathườngchịusựgiámsátchung.Đólàđiềuthíchđángduynhấtvớivua.Cònnhưcácôngvuasaunàychỉthíchtựmìnhcaiquảntấtcảvàngaytứckhắc”.Tácgiảnàyđãnóilênđượcnguyênnhânsâusắcnhấtcủahầuhếtmọinềnquânchủ.

Nềnquânchủsẽtiêuvongkhiôngvuatưởngrằngcóthểbiểudươngthếlựccủamìnhthậtnhiềubằngcáchthayđổitrậttựcủamọisựvậtchứkhôngphảilàtuânthủtrậttựtựnhiêncủasựvật.Hoặclàkhiôngvuaxoábỏnhữngchứcnăngtựnhiêncủangườinàyđểthayvàochứcnăngcủangườikhácmộtcáchđộcđoán.Hoặclàkhiôngvuasaysưavớinhữnglạcthúngôngcuồnghơnlàsaysưavớiýchíkinhbangtếthế.

Nềnquânchủsẽtiêuvongkhiôngvuaquytấtcảvàochobảnthânmình:toànbộquốcgiacoinhưthủđôcủaông;toànbộthủđôchỉlàtriềuđìnhcủaông,toànthểtriềuđìnhchỉlàbảnthânmộtmìnhông.

Cuốicùng,nềnquânchủsẽtiêuvongkhiôngvuakhônghiểugìvềquyềnnăngcủamình,vịtrícủamình,tìnhcảmcủamìnhvớidânchúng,vàôngkhôngcảmthấymộtcáchsâusắcrằngphảigiữchovữngsựanninh,cũngnhưkẻđộctàiphảibiếtđềphòngtaihọa.


Nguyêntắccủanềnquânchủtựnósađọakhimàcácônglớnkhôngđượcnhândânkínhtrọngnữa,vàngườitaphảidùngđếnnhữngcôngcụtồitệcủachínhquyềnđộctàiđểbắtdânkínhtrọng.

Tựnócũngsẽsađọakhimàmộtdanhdiệnnàytrởnênđốilậpvớimộtdanhdiệnkhác,màngườitacóthểvừalàbỉổivừalà“xứngđáng”.

Tựnócũngsẽsađọakhiôngvuađổitháiđộcôngbằngthànhratháiđộkhắcnghiệt.

(…)

Nguyêntắccủanềnquânchủsẽsađọakhinhữngtâmhồnbìnhdịvàhènkémvốnrấthãnhdiệnđượcphụcvụnhàvuathìbâygiờhọnhậnrarằngphụcvụvuachẳngphảilàphụcvụtổquốc.

Nhưngphảichăng(trongmọithờiđạingườitađềuthấyrằng)mỗikhiquyềnlựcôngvuatrởnênbaolathìsựanninhcủaôngtalạigiảmsút,rồisuysụpdầnchođếnlúcbiếnchất;phảichăngđólàmộtthứtội“xúcphạmquânvương”màchínhôngvuađãmắcphải?

Chương10:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểchuyênchế

Nguyêntắccủachínhthểchuyênchếthìlúcnàocũngkhôngngừngsađọa,đólàdobảnchấtcủachínhthể.Cácchínhthểkhácsađọalàvìnhữngsựcốriênglẻviphạmnguyêntắc.(Cònnhưchínhquyềnchuyênchếthìbảnchấtcủanólàsựtànbạo;sựtànbạoấyluônluôntồntại,mặcdầumộtđôikhicódịubớttíchút).

QUYỂNIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNG

PHÒNGTHỦ

Chương1:Cácnướccộnghoàcóđượcanninhbằngcáchnào

Nếulànướccộnghoànhỏthìnócóthểbịnhữngthếlựcngoạilaipháhủy.Nếulànướccộnghoàlớnthìnócóthểbịpháhủybằngnhữngđiềuxấuxatừbêntrong.Cảhaiđiềubấtlợiấyđềucóthểlàmchonướccộnghoàdânchủhaynướccộnghoàquýtộcbịtanrã.Điềuxấucónguyênnhântừngaytrongsựvậtthìkhôngcócáchnàochữađược.

(…)Tôibànvềnướccộnghoàliênbang:

Hìnhthứcquốcgialiênbanglàmộtcôngước,theođónhiềucơthếchínhtrịđồngtìnhtrởthànhcôngdâncủamộtnhànướclớnhơnmàhọmuốncùngnhauthànhlập.Đâylàmộtxãhộicónhiềuxãhộinhậplại.Xãhộilớnnàycóthểlớnthêmbằngcácxãhộimớithamgiathêmvào,chođếnlúccóđủlựclượngđểbảođảmanninhchomọithànhviên.

NhữngmốiliênkếtnàyđãlàmnênnhànướcHyLạpnởhoavănhiếnlâuđời.NhữngngườiRomechinhphụcđượcthếgiớicũngnhờnhữngmốiliênkếtnhưthế.ChonênlúcRomeđãbànhtrướngtốiđathìcácnướcphíasausôngDanubevàsôngRhinvìsợhãimàliênkếtlạithanh“bọnmanrợ”đểchốnglạiRome.

CũngnhờmốiliênkếtđúngđắnmàcácnướcnhưHàLan37,Đức,Thụy

SĩđượcchâuÂucoinhưnhữngnướccộnghoàvĩnhcửu.

Ngàyxưa,việcliênkếtgiữacácthanhphốlàcầnthiếthơnngàynay.Mộtthànhbangkhôngcólựclượngthìsẽgặptaihọa.Mộtkhibịxâmlượcthìchẳngnhữngcơquanhànhphápvàlậpphápbịtantác,màđếncủacảisở

hữu,tựdocánhân,vợcon,đềnđài,mồmảv.v.đềumấtnốt.

Muốnchốnglựclượngxâmlăngbênngoàithìnướccộnghoàphảigiữđượclựclượngbêntrongkhôngbịthốinát.Hìnhthứcxãhộitốtsẽgiúpnướccộnghoàđềphòngđượcnhữngđiềubấtlợi.Trướchếtphảiđềphòngkẻâmmưuthoánđoạt,khôngđểhắngâyđượclòngtintrongtấtcảcácnướccộnghoàliênbang.Nếuhắnthànhcôngtrongmộtnướcnàođóthìcácnướckhácđãđượcbáođộng.Nếuhắncưỡngchếđượcmộtbộphậnthìcácbộphậnkhácsẽchốnglạihắnbằnglựclượngđộclậpcủamình,khiếnhắnkhôngthểhoànthànhcôngviệcởnhữngnơivừamớithoánđoạt.

Nếuxảyranổiloạnởmộtnướcthànhviênliênbangthìcácnướckháctrongliênbangsẽtớidẹploạn.Nếubộphậnnàotrongliênbangbịthoáihoávìlạmquyềnthìcácbộphậnkhácsẽgópphầnsửachữa.Nhưvậy,nhànướcliênbangcómấtmộtmảngthìvẫncòncácmảngkhác.Liênbangcộnghoàcóthểtanrã,nhưngtừngnướccộnghoàriêngrẽvẫncóthểtồntại.

Liênbangcộnghoàđượchưởngtínhưuviệttrongsựcaitrịcủamỗinướccộnghoànhỏ,vànhìnbềngoài,ngườitathấytấtcảnhữnglợithếcủacácnướcquânchủlớn,đólàdosứcmạnhliênkếttừbêntrong.

Chương6:Vềlựclượngphòngthủcủacácquốcgianóichung

Mộtnướcmuốngiữđượcsứcmạnhthìlãnhthổcủanónênrộngvừaphảiđểcóthểnhanhchóngvậndụngcáclựclượngchốnglạimộtmưuđồtấncôngnàođóvàlậptứclàmchonóthấtbại.Lựclượngtấncôngcóthểxuấthiệnởbấtcứnơinàothìlựclượngphòngthủphảibiểuthịngaytạinơiđó.

NướcPhápvànướcTâyBanNhađềucódiệntíchrộngvừaphải.Cáclựclượngcóthểgiaolưuvớinhaurấtthuậnlợi.Cácđạoquâncóthểhộisưvàdichuyểnnhanhtừbiêngiớiphíanàysangbiêngiớiphíakia,vàngườitakhôngsợbấtcứmộtviệcgìcóthểxảyramàphảiđốiphótrongmộtthờigiannhấtđịnh.

NướcPhápcócáihaylàthủđôkhôngxacácvùngbiêngiớikhácnhau.Độcáchxatỷlệthuậnvớimứcyếukémcủatừngvùng,vànhàvuacóthểnắmđượctìnhhìnhtấtcảcácvùngtrongnước.

MộtnướcrộnglớnnhưBaTư,nếubịtiếncôngthìphảimấtnhiềuthángmớitậphợpđượclựclượngcủatấtcảcácquânđoàn.(…)

Sứcmạnhcủamộtôngvuakhôngphảiởchỗcósựthuậnlợiđểthâutóm,màchínhlàởchỗcócáikhókhănđểkhắcphục(…).Cácbậcquânvươngcầncótàitríđểgiatăngthếlực,đồngthờikhôngđượcthiếucảnhgiácđểhạnchếthếlựcấy.Trongkhikhắcphụcsựyếukémvìnhỏbé,phảiđểmắttớinhữngbấttrắckhibànhtrướngrato.

QUYỂNX:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNGTẤN

CÔNG

Chương1:Bànvềlựclượngtấncông

Lựclượngtấncônglàdoquyềnconngườiđiềuchỉnh.Quyềnnàythuộcvềluậtchínhtrị,xácđịnhmốiquanhệgiữacácquốcgiavớinhau.

Chương2:Bànvềchiếntranh

Đờisốngcủacácquốcgiacũngnhưđờisốngcủaconngười.Mỗingườicóquyềngiết(đểtựvệ)trongtrườnghợpbịtấncôngtựnhiên,mỗiquốcgiacóquyềntiếnhànhchiếntranhkhicầnphảitựvệ.(…)

Giữacáccôngdân,quyềntựvệtựnhiênkhôngnhấtthiếtbaogồmviệctâncôngkẻkhác.Đánglẽ,nếubịtâncôngthìngườicôngdânchỉcầnkiệnratoàán;trừtrườnghợpnếuchờsựcanthiệpcủaphápluậtthìđãnguyđếntínhmạng,lúcđóngườicôngdânmớiđượctấncôngđểtựvệ.

Nhưnggiữacácxãhộithìquyềntựvệtựnhiênđôikhicóthểkéotheosựcầnthiếtphảitấncông.Vìmộtdântộcnếucứđểtìnhtrạngbịtấncôngkéodàithìđốiphươngsẽtiêudiệtmình,lúcđótấncônglàbiệnphápduynhấtđểgiữchodântộckhỏibịtiêudiệt

38.

Dođó,cácnướcnhỏthườngcóquyềntiếnhànhchiếntranhnhiềuhơncácnướclớn,vìnướcnhỏthườnghaybịtấncôngvàsợbịtiêudiệt.

Nhưvậy,quyềnchiếntranhphátsinhtừtínhtấtyếuvàtừlẽcôngbằngcứngrắn.Nhữngngườihướngdẫnlươngtâmvàhộiđổngtưvấncủacácôngvuamàkhôngnắmvữngđiềunàythìsẽmấthết.Tráilại,khingườita

nắmđiềunàymàlạidựatrênnguyêntắcđộcđoánđểtìmvinhquang,đểgiữlờihứa,đểthulợiíchkỷthìmáusẽchảytràntráiđất!

Mongrằngngườitađừngnóiđếnvinhquangcủavuachúa.Vinhquangđósẽđưatớikiêungạo.Đólàdụcvọngchứkhôngphảilàquyềnlợichínhđáng.

Thậtrathìtiếngtămvềsựhùngmạnhcủavuachúacũnglàmtăngthêmlựclượngquốcgia,nhưngnếuvuanổitiếnglàcôngminhthìđấtnướccònmạnhlênhơnnữa.

Chương3:Bànvềquyềnchinhphục

Từquyềnchiếntranhmàdẫntớiquyềnchinhphục,đólàhệquả,nhưngphảinắmtinhthầncủavấnđềnày:

Khimộtdântộcbịchinhphụcthìkẻchinhphụccântuântheobốnthứluậtsauđây:mộtlàluậttựnhiên,tứclàluậtbảotồnmọithứ;hailàluậtánhsáng,tứclàchỉđượclàmchongườinhữngđiềumàmìnhmuốnngườilàmchomình;balàluậtcấutrúcxãhộichínhtrị,màthiênnhiênđòihỏimỗixãhộiphảitồntạilâudài;cuốicùnglàluậttrongtừngsựvật,tứclàchinhphụcthìphảithuhoạch,màmuốnthuhoạchthìphảibảotồnvàsửdụngchứkhôngđượchủydiệt.

Mộtnướcđãchinhphụcđượcnướckhácthìthườngđốixửvớinướcbịchinhphụcbằngmộttrongbốncáchsauđây:hoặclàcaitrịnướcnàyđúngnhưluậtcủanướcmình;hoặclàlậprachonướcđómộtchínhthểchínhtrịvàdânsự;hoặclàphábỏxãhộisẵncóđểditảnnóvàomộtxãhộikhác;hoặclàdiệtchủng,loạitrừhếtmọicôngdânbịchinhphục.

Cáchthứnhấtphùhợpvớicôngphápquổctếmàngàynaychúngtađangtheo(…).Nêncangợithờihiệntạicủachúngtavớilýtrí,tôngiáo,triếthọcvàcảphongtụctốtđẹp…

Chương4:Mộtvàiđiềulợicủadântộcbịchinhphục

(…)Kẻchinhphụcđếnvớimộtdântộcthườngcóhàngtrămcungcáchtinhranh.Bongiàucótìmđủmọicáchđểthoánđoạt;kẻnghèokhóthìđaulòngnhìnnhữngđiềulạmdụngbiếnthànhluậtpháp.Trongkhiápbức,ngườitanghĩrằngkêucalàcótội.Kẻchinhphụccóthểđánhlạchướngtấtcả,vàbạolựctạoramộtthứcườngquyềnđiếcđặc(…).

Thỉnhthoảng,nướcđichinhphụcdễtínhcũngđểlạichodânbạitrậnmộtđôithứcầnthiếtmàtrướckiahọbịvuamìnhtướcđoạtmất.Tôidámnóirằngcuộcchinhphụccóthểxoáđinhữngmêtíncóhạivàđặtmộtdântộcdướimộtvịthầntốthơn.

NgườiBồĐàoNhacóthểgiúpdânMexiquenhiềuchuyện,nhưđưalạichohọmộttôngiáodịudàng;nhưnghọlạibàyranhữngđiềunhảmnhítồitệ.ĐánglẽhọcóthểgiảiphóngnôlệthìhọlạibắtnhữngngườitựdoMexiquelàmnôlệ.ĐánglẽhọgiảithíchchodânbảnđịachớđemmạngngườilàmlễtếthầnthìhọlạithựchiệntiệtchủngngườiMexique…

Tôimuốnkểmãinhữngđiềutốtlànhmàkẻchinhphụckhôngchịulàm,vàvôsốnhữngđiềuxấuxahọđãlàm!

Nhữngngườiđichinhphụccótráchnhiệmsửachữalạinhữngđiềuxấuxamàhọđãlàm.

Tôiđịnhnghĩavềquyềnchinhphụcnhưsau:đólàmộtquyềncầnthiết,hợpphápvàbấthạnh,nóluônluônđểlạimónnợtolớnđôivớibảnchấtcủaloàingười.

(…)

QUYỂNXI:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐI

QUANHỆVỚIHIẾNPHÁP

Chương1:Ýchung

Tôiphânbiệtcácluậttạoratựdochínhtrịtrongquanhệvớihiếnphápkhácvớicácluậttựdochínhtrịtrongquanhệvớicôngdân.Trongquyểnnàytôitrìnhbàycácluậttrên,còncácluậtdướisẽtrìnhbàyởquyểnsau.

Chương2:Cácđịnhnghĩadùngchotừtựdo

Khôngcómộttừnàolạicónhiềucáchđịnhnghĩatheonhữnglốisuynghĩkhácnhaunhưtừtựdo.

Cókẻchorằng,tựdolàdễdàngcáchchứcngườiđãđượcgiaoquyềnmàlạitrởnênđộcđoán.Kẻkháclạichorằng,tựdolàbầurangườimàmìnhphảiphụctùng.Mộtsốngườinóitựdolàcóquyềnmangvũkhívàthựchànhbạolực.Đốivớimộtsốdântộc,tựdolàđượcngườinướcmìnhcaitrịlấydânmình,hoặcđượccaitrịbằngluậtphápcủanướcmình.MộtsốdântộckhácđãtừlâucoitựdolàđượcđểrâudàinhưdânMạcTưKhoa

39.Họ

gántựdochochínhthểcaitrịcủanướcmìnhmàchêbaichínhthểcaitrịcủanướckhác.Aiđãnếmmùichínhthểcộnghoàthìchocộnghoàlàtựdo.Aiđãsốngtrongchínhthểquânchủthìchoquânchủlàtựdo.Tómlại,mọingườigọitựdolàchínhthểphùhợpvớitậpquánvàkhuynhhướngcủamình.

Vìrằng,ởnướccộnghoà,ngườitakhôngthấynhũngcôngcụgâyxấukhiếntaphảikêuca;ởđâyluậtphápnóinhiềumàngườicầmquyềnthìnóiít,chonênthườngthườngngườitacoichínhthểcộnghoàlàtựdomàgạtbỏýniệmtựdokhỏichínhthểquânchủ.

Cuốicùng,trongcácnướcdânchủ,nhândânhầunhưđượclàmđiềumìnhmuốnlàm,chonênngườitađặtýniệmtựdovàoloạichínhthểnày,vàngườitađồngnhấtýniệm“quyềncủanhândân”với“tựdocủanhândân”.

Chương3:Thếnàolàtựdo

Thậtra,trongcácnướcdânchủ,nhândâncóvẻlàđượclàmđiềumìnhmuốn.Nhưngtựdochínhtrịtuyệtđốikhôngphảilàmuốnlàmgìthìlàm.Trongmộtnướccóluậtpháp,tựdochỉcóthểlàđượclàmnhữngcáinênlàmvàkhôngbịépbuộclàmđiềukhôngnênlàm

40.

Cầnghinhớthếnàolàđộclậpvàthếnàolàtựdo.Tựdolàquyềnđượclàmtấtcảnhữngđiềumàluậtchophép.Nếumộtcôngdânlàmđiềutráiluậtthìanhtakhôngcònđượctựdonữa,vìnếuđểanhtatựdolàmthìmọingườiđềuđượclàmtráiluậtcả.

Chương6:HiếnphápnướcAnh41

Trongmỗiquốcgiađềucóbathứquyềnlực:quyềnlậppháp,quyềnthihànhnhữngđiềuhợpvớiquốctếcôngphápvàquyềnthihànhnhữngđiềutrongluậtdânsự

42.

Vớiquyềnlựcthứnhất,nhàvuahayphápquanlàmracácthứluậtchomộtthờigianhayvĩnhviễn,vàsửađổihayhủybỏluậtnày.

Vớiquyềnlựcthứhai,nhàvuaquyếtđịnhviệchoàhaychiến,gửiđạisứđicácnước,thiếtlậpanninh,đềphòngxâmlược.

Vớiquyềnlựcthứba,nhàvuahayphápquantrừngtrịtộiphạm,phânxửtranhchấpgiữacáccánhân.Ngườitasẽgọiđâylàquyềntưpháp,vìtrênkialàquyềnhànhphápquốcgia.

Tựdochínhtrịcủacôngdânlàsựyêntâmvìmỗingườinghĩrằngmình

đượcanninh.Muốnbảođảmtựdochínhtrịnhưvậythìchínhphủphảilàmthếnàođểmộtcôngdânnàykhôngphảisợmộtcôngdânkhác

43.

Khimàquyềnlậpphápvàquyềnhànhphápnhậplạitrongtaymộtngườihaymộtviệnnguyênlão,thìsẽkhôngcòngìlàtựdonữa,vìngườitasợrằngchínhôngtahayviệnấychỉđặtraluậtđộctàiđểthihànhmộtcáchđộctài.

Cũngkhôngcógìlàtựdonếuquyềntưphápkhôngtáchkhỏiquyềnlậpphápvàquyềnhànhpháp.Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnlậpphápthìngườitasẽđộcđoánđốivớiquyềnsốngvàquyềntựdocủacôngdân,quantoàsẽlàngườiđặtraluật.Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnhànhphápthìôngquantoàsẽcócảsứcmạnhcủakẻđànáp.

Nếumộtngườihaymộttổchứccủaquanchức,hoặccủaquýtộc,hoặccủadânchúngnắmluôncảbathứquyềnlựcnóitrênthìtấtcảsẽmấthết.

ỞphầnlớncácnướcchâuÂu,việccaitrịthườnglàcómứcđộ,vìôngvuađãnắmcảhaiquyềnlậpphápvàhànhpháprồi,nênôngđểchothầndânnắmquyềntưpháp.CònởThổNhĩKỳ,cảbaquyềnlựcđềunằmtrongđầucủaSultan,nềnchuyênchếnghiệtngãđèlênđấtnước.

ỞcácnướccộnghoàItalia,nơimàcảbaquyềnnóitrênđềunhậplại,thìtựdoíthơnlàởchâuÂuchúngta.ChínhthểcộnghoàởItaliacũngphảidùngđếncácbiệnpháphungbạonhưởThổNhĩKỳ.ChứngcớlàcácquanchứcthanhtracủanhànướcItaìiacóthểtốgiácsai,vàbấtcứlúcnàobọnngườixấucũngcóthểbỏvàohòmthưtốgiácnhữngláthưvucáongườivôtộimàchúngghét.

Hãyxemngườicôngdântrongcácnướccộnghoàkiaởtrongcảnhngộ:cơquancầmquyềnvừalàkẻthihànhluậtvừatựchomìnhlàkẻlậppháp.Họcóthểtànpháquốcgiabằngnhữngýchíchungsailầmcủahọ.Màhọcònnắmcảquyềnxétxửnữathìhọcóthếđènátmỗicôngdântheoýmuốncủahọ.

Ởđây,tấtcảquyềnlựcchỉlàmột44.Tuybềngoàichẳngcósựphôtrương

gìcủaôngvuachuyênchế;màngườitavẫncảmthấysựchuyênchếvàobấtcứlúcnào.

Cácvuachúamuốnchuyênchếbaogiờcũngbắtđầubằngviệctậphợpbọnquanlạiquanhmình.NhiềuôngvuachâuÂuthâutómmọichứcvụlớncủaquốcgiavàotaymình.

Tôinghĩrằng,chếđộquýtộctruyềnđờitrongcácnướccộnghoàởItaliakhônggiốnghẳnchínhthểchuyênchếởchâuÁ,vìởđâysốlượngđôngđảocácphápquanlàmdịubớtphươngthứccầmquyền.Khôngphảimọinhàquýtộcđềucóýđồgiốngnhau.Ngườitalậpracáctoàánđểchếhoàlẫnnhau.Vậyđó,ởVenise,Đạihộiđồngcóquyềnlậppháp;nắmquyềnhànhpháplàcácPrégadi,cóquyềntưpháplàcácGuaranties.Nhưngcáidởnhấtlàcáctoàánkhácnhauđềudonhữngtậpđoànquancaitrịchianhaunắmlấy,nêncũngchỉlàmộtthứquyềnlựcduynhấtmàthôi.

Quyềnphánxétkhôngnêngiaochomộtviệnnguyênlãothườngtrực,màphảidonhữngngườitrongđoànthểdânchúngđượccửratừngthờigiantrongmộtnăm,doluậtquyđịnh,lậpthànhtoàán,làmviệckéodàibaolâutuỳtheosựcầnthiết.

Làmnhưthếthìquyềnxétxử,mộtthứquyềnđángsợđốivớingườiđời,khônggắnvàomộtcơquannàohaymộtchứcvụnào,nótrởthànhnhưlàvôhình,nhưconsốkhông.Ngườitakhôngluônluônnhìnthấytoàántrướcmắtmình,nênngườitachỉsợcơchếcaitrịchứkhôngsợcácquancaitrị.

Trongcácvụhìnhánlớn,ngườibịcáotranhchấpvớiluậtphápcầnđượctựmìnhchọnthẩmphán

45chomình,hoặcítralàcóquyếntừchối

ngườithẩmphánđãđượcchỉđịnhmàbịcáokhôngthích.

Cònnhưquyềnlậpphápvàquyềnhànhphápthìcóthểgiaochocáccơquanthườngtrựcvàcácquanchức,vìnókhôngápdụngchotừngcánhân.Quyềnlậpphápthểhiệnýchíchungcủaquốcgia,quyềnhànhphápthìthựchiệnýchíchungđó.

Nhưngnếucáctoàánkhôngnênlàcốđịnhthìcácánvẫnlạiphảicốđịnh,đếnmứcchỉghilạinhữngđiềucụthểtrongluật.Nếuánvănlàquanđiểmriêngtưcủaphápquanthìngườicôngdântrongxãhộisẽkhôngbiếtmìnhđãthamgiakhếướcxãhộinhưthếnào.

Cácthẩmpháncũngcầnphảingangđịavịnhưbịcáohoặcđồngđẳngvớibịcáo,đểngườibịcáokhôngnghĩrằngmìnhđangnằmtrongtaynhữngkẻsẵnsànglàmhạimình

46.

Nếubênlậpphápđểchobênhànhphápcóquyềnbắtnhữngcôngdâncóthểtựbảolãnhnhâncáchcủamình,thìtựdokhôngcònnữa.Chỉcóthểbắtcôngdânkhihọphảitrảlờingaylậptứcđiềubuộctộimàluậtphápcoilàtộinặngnhất.Trongtrườnghợpnày,ngườicôngdânvẫntựdo,vìhọchỉphụctùnguyquyềncủaluậtmàthôi

47.

Trongtrườnghợpcónguycơxảyraâmmưuphảnloạnhoặctưthôngvớigiặcngoài,thìcơquanlậpphápcóthểchophépcơquanhànhphápbắtcôngdânbịtìnhnghitrongmộtthờigianngắn.Trongthờigianngắnnày,ngườicôngdânbịbắtmấttựdo,nhưnglàđểbảovệtựdomãimãi.

(…)

Trongmộtnướctựdo,nếumọingườiđềuđượcxemnhưcótâmhồntựdothìhọphảiđượctựquản,nhưvậy,tậpđoàndânchúngphảicóquyềnlậppháp.Nhưngtrongmộtnướclớnthìkhôngthểmỗicôngdânđềulàmviệclậppháp.Trongmộtnướcnhỏ,việcnàycũngrấtkhókhăn,chonêndânchúngthựchiệnquyềnlậpphápbằngcáchgiaochocacđạibiểucủamìnhlàmmọiviệcmàcánhâncôngdânkhôngthểtựmìnhlàmlấyđược.

Ngườidânbiếtrõnhữngnhucầucủathànhphốmìnhhơnlàcủacácthànhphốkhác.Ngườitahiểunănglựccủangườilánggiềngmìnhhơnlàlánggiêngcủangườikhác.Vìvậycácthànhviêncủacơquanlậpphápnênđểdânchúngmỗiđịaphươngchọnlấymộtngười,chứkhôngnênbầuchungtrongcảnước.Ưuthếlớncủacácđạibiểulàhọcóthểbàncãivềmọicôngviệc.Dânchúngthìkhônglàmnhưthếđược.Đâylàmộttrongnhữngđiềubấttiệnlớncủathểchếdânchủ

48.

Cácđạibiểuđãnhậnđượcýkiếnchungcủanhữngngườibầuramình,khôngnhấtthiếttrongtừngviệcnhỏđềuphảihỏiýkiếncửtrinhưtrongNghịhộiởĐức

49.

Đànhrằnglàmnhưthếthìtiếngnóicủacácđạibiểuphảnánhđượctiếngnóicủacảnước,nhưngnhưvậythìsẽkéodàivôtậnvàtrongtrườnghợpcấpbách,tấtcảsứcmạnhquốcgiasẽbịngưngtrệvìlốilàmviệcđó.

ÔngSidneynóirấtđúngrằng,khicácđạibiểuthaymặtchomộttậpđoàndânchúngnhưởHàLanthìhọphảibáocáolạicôngviệcvớicáccửtri.CònnhưởAnh,cácđạibiểudocảthịtrấnbầurathìlạikhác.

Tấtcảcôngdântrongmọiquận,huyệnđềuđượcbỏphiếuđểchọnđạibiểu,chỉtrừnhữngngườitrongtìnhtrạngquáthấpkémđếnnỗiphảicoinhưkhôngcònchútýchícánhân.

50

Trongphầnlớncácnướccộnghoàthờixưacómộtđiềukhônghaylà,dânchúngtrựctiếpthamgiagiảiquyếtviệcnước.Họđòithựchiệnmộtsốviệcmàhọkhôngđủsứclàm.

Dânchúngchỉnênthamgiaviệcnướcbằngcáchchọnđạibiểucủamình

lànhữngngườiđủnănglựclàmviệc.Chẳngmấyaihiểurõđượctrìnhđộcụthểcủatấtcảmọingười,chonênmỗingườilạicóthểtinrằngngườimìnhchọnlàmđạibiểulàsángsuốthơncảngườikhác.

Cơquanđạibiểudânchúngkhôngnêngiảiquyếtcáccôngviệccụthể,vìhọkhôngthểlàmtốtđiềunày.Cơquanđạibiểuchodânchỉnênlàmraluật,vàxemxétngườitathựchiệnluậtnhưthếnào.Điềunàythìcóthểlàmtốt,vàkhôngaicóthểlàmtốthơnlàcơquanđạibiểucủadân.

Trongmộtnướcluônluôncónhữngngườinổibậtlênvìdònggiống,vìcủacải,hoặcvìdanhvọngcủahọ.Nếuhọcũngchỉđượcdùngmộtláphiếubầunhưdânchúngnóichung,thìsựtựdochunglànôlệđốivớihọ,họkhôngthathiếtgìbảovệsựtựdochungđó,vìphầnlớncácđiềuquyếtnghịchungsẽchốnglạihọ.Chonên,khihọthamgiacôngcuộclậpphápthìhọnênđượcmộttỷlệcaotươngứngvớivịthếưuviệtmàhọcótrongquốcgia.Nhưvậyhọsẽhợpthànhmộtcơcấuriêng

51;cơcấunàyđượcquyềnđìnhchỉ

cácdựđịnhcủadânchúng,cũngnhưdânchúngcóquyềnđìnhchỉcácdựđịnhcủahọ

52.

Nhưvậylàquyềnlậpphápđượcgiaochohaicơcấu:mộtbênlàđạibiểuquýtộc,bênkialàđạibiểudânchúng.Mỗibêncónghịviênthảoluậnriêngtheoquanđiểmvàquyềnlợicủamình.

Trongbaquyềnlựcmàchúngtanóitớithìquyềntưphápdườngnhưkhônglàcáigìcả,cònhaiquyềnlậpphápvàhànhpháplạicầncómộtuylựcđiềuchỉnhđểdunghoà,màbộphậnlậpphápgồmcácnhàquýtộcthậtlàthíchhợpđểpháthuytácdụngđiềuhoànày.

Cơcấuquýtộcnênlàchatruyềnconnối,trướchếtdobảnchấtcủanó,mặtkhácvìnóphảibảovệđặcquyền,màđặcquyềntựnólàcáiđángghét,luônbịđedọa,nênmớiphảibảovệ.

Nhưngquyềnlựcchatruyềnconnốicóthểchỉbiếtđếnlợiíchriêngtưcủanómàquênmấtlợiíchdânchúng;chonênphảicómộtluậttốicaođểcóthểlàmchonóbịtêliệt,giốngnhưluậttịchthutiềnbạcvậy.Luậttốicaonàychophépnghịviệnquýtộcchỉđượcthamgiacôngcuộclậpphápvớichứcnăngngăncảnchứkhôngcóchứcnăngquyđịnh

53.

Tôigọichứcnăngquyđịnhlàquyềntựmìnhralệnh,hoặctựmìnhsửalạiđiềumàngườikhácralệnh.

Tôigọichứcnăngngăncảnlàquyềnlàmchoquyếtđịnhcủangườikhác

trởthànhvôhiệu,giốngnhưquyềncủachấpchếquan(tribun)thờiRomexưa

54.Vàaiđãcóquyềnngăncảnthìcũngcóquyềnchuẩny,màđãchuẩny

tứclàkhôngdùngtớiquyềnngăncảnnữa.

Quyềnhànhphápthìphảinằmtrongtaymộtvịvuachúa,vìrằngquyềnhànhphápluônluôncầnđếnmộthànhđộngnhấtthời;nókhácvớiquyềnlậppháp,donhiềungườithìhơnlàmộtngườibanhành.

Nếukhôngcóvuachúathìquyềnhànhphápsẽủythácchomộtsốngườitrongcơquanlậppháp,vànhưthếthìsẽkhôngcòntựdonữa,vìhaiquyềnhànhphápvàlậpphápnhậplàmmột,vàmấyngườiấycóthểnhúngtayvàocảquyềnnàyvàquyềnkia

55.

Nếucơquanlậppháptrongmộtthờigiankhádàikhônghọpbàngìcảthìcũngsẽkhôngcótựdo,vìnhưvậysẽxảyramộttronghaiđiều:hoặclàkhôngcónghịquyếtlậpphápgìthìnhànướcsẽrơivàotìnhtrạngvôchínhphủ,hoặclàcácnghịquyếtlậpphápcũbịcơquanhànhphápnắmlấyvàthaotúng,thànhratìnhtrạngchuyênchế.

Nếucơquanlậpphápcứhọpluônthìcũngvôích.Đósẽlàđiềubấttiệnchocácđạibiểu,vàlàmchocơquanhànhphápquábậnrộn,khônglođượcviệcchấphành,màchỉlobảovệquyềnhạnchuyêntráchcủamình.Hơnnữa,nếucơquanlậppháphọpliênmiên,thìchỉtínhchuyệnđưacácnghịviênmớithaychâncácnghịviênđãchết,vàtrongtrườnghợpnày,nếucơquanlậpphápbịsađọathìsẽvôphươngcứuchữa.Khimàcơquanlậpphápkhoánọthaythếkhoákialiêntụcthìnhândânsẽcóquanniệmxấuđốivớinghỉviệnđươngthời,chỉhyvọngởnghịviệnkhoásaunhưngrồikhóanàocũngnhưnhaucảthìnhândânsẽthấyrõcơquanlậpphápđãbạihoại,chẳnghyvọnggìởluậtphápnưa,họsẽtứcgiận,hoặchữnghờvớiviệcnước.

Cơquanlậpphápkhôngnêntựmìnhtriệutậplấymình.Nênđểcơquánhànhphápquyđịnhthờihạnvàthờigiancáccuộchọpnghịviện,tuỳtheotìnhhuốngmàcơquanhànhphápcholàcầnthiết.Cơquanlậpphápchỉđượccoilàcóýchínếunóhọpbàn.Màđãhọpthìhọptoànthểnếukhôngthìdânchúngsẽkhônghiểubộphậnnàothựcsựlàcơquanlậppháp–bộphậnđanghọp,haylàbộphậnsẽhọpsau.

Nghịviệncóquyềntriểnhạnchomìnhkhông?Nếunghịviệncóquyềntựtriểnhạnthìcũngcóthểlànókhôngbaogiờtựtriểnhạncả;nhưvậysẽlànguyhiểmkhinghịviệncầnphảicôngkíchcơquanhànhpháp(…)

56.

Nếucơquanhànhphápkhôngcóquyềnngăncảncácdựđịnhcủacơquanlậppháp,thìcơquanlậpphápsẽtrởthànhchuyênchếtựbanchomìnhmọithứquyềnhànhmàxoábỏcácquyềnlựckhác.

Nhưngkhôngnênđểchoquyềnlựclậpphápcóđượcchứcnăngngăncảnquyềnlựchànhpháp,vìquyềnhànhphápcónhữnggiớihạntheobảnchấtcủanó,baogiờnócũngchỉgiảiquyếtnhữngcôngviệcnhấtthời,ởRomexưa,cácchấpchếquancóquyềnngăncảncảcơquanlậpphápvàcơquanhànhpháp.Nhưvậylàsailầm.Đóchínhlànguyênnhânđưatớinhữngtaihọalớn.

Nhưngtrongmộtnướctựdo,nếucơquanlậpphápkhôngcóquyềnngăncảncơquanhànhphápthìnóphảicóchứcnăngxemxétcácđạoluậtđãbanhànhđượcthựchiệnnhưthếnào.(…)

Mặtkhác,cơquanlậppháptuycóchứcnăngxemxétnhưtrên,nhưngvẫnkhôngcóquyềnxétxửcánhânconngườitrongbộmáyhànhpháp.Cánhânconngườihànhpháplàbấtkhảxâmphạm,vìôngtalàcầnthiếtchoquốcgia.Nếucơquanlậpphápxâmphạmôngtathìnósẽtrởthànhchuyênchếvànhưvậylàkhôngcòntựdonữa.

(…)

Mặcdầuquyềnlựctưphápkhôngnênkếthợpvớimộtbộphậnnàocủaquyềnlựclậppháp,nhưngcóbangoạilệdựatrênlợiíchcábiệtcủangườibịxétxử:

Mộtlà,cácônglớnthườngbịganhtị,nếugiaochodânchúngxétxửthìdễbịnguyhiểm,vàhọkhôngđượchưởngđặcquyềndongườiđồngđẳngxétxử.Chonênkhôngđưamộtnhàquýtộcraxửởtoàánthường,màchỉnênđưaratrướcmộtbộphậncủacơquanlậpphápchỉgồmcácnhàquýtộcmàthôi.

Hailà,luậtphápcókhisángsuốtnhưngcũngcókhimùquánghoặcquákhắcnghiệt;màcácôngquantoàthìchỉlàcáimồmđọcluậtmộtcáchmáymóc.Chonên,trongtrườnghợpnàythìbộphậnquýtộctrongcơquanluậtphápnênvậndụngquyềnnăngcủamình,vìlợiíchcủaluậtphápmàđiềuchínhđểkhituyênánthìđiềuluậtxétxửbớtphầnkhắcnghiệt.

Balà,cũngcómộtvàiquanchứcviphạmquyềncủadânchúng,gâytộiác,màcácquantrênkhôngbiếthoặckhôngmuốntrừngphạt.Cơquanlậpphápnóichunglàkhôngthếxửánmặcdầunólàđạibiểudânchúng,đạibiểuchomộtbênliênđớitrongvụán.Nhưvậy,trongtrườnghợpthứba

này,cơquanlậpphápcóthếlàmngườitốcáo.Nhưngcơquanlậpphápsẽtốcáotrướccơquannào?Nócóthểhạmìnhđếntrướctoàánluậtđịnhthấpkémhơnquyềnlậpphápđượckhông?(…)Trongtrườnghợpnày,đểbảotồndanhdựdânchúngvàanninhchocánhân

57thìbộphậnlậpphápcủa

dânchúngcầntốcáotrướcbộphậnlậpphápcủaquýtộckhôngcóchungquyềnlợivàýđồ

58.

Đâylàưuđiểmcủachínhthểnày59sovớiphầnlớncácnướccộnghoà

thuởxưa,hồiấythườngcósựlạmdụng:dânchúngvừalàngườitốcáovừalàquantoà.

Nhưtrênđãnói,quyềnlựchànhphápphảivậndụngchứcnăngngăncảnđểthamgiaviệclậppháp,nếukhôngnósẽbịtướcmấtưuquyền.Nhưngtráilại,nếuquyềnlựclậpphápthamgia

60vàoviệchànhphápthì

quyềnhànhphápsẽbịthủtiêu.

Nếunhàvuathamgiaviệclậpphápvớichứcnăngquyđịnhluậtthìsẽkhôngcòntựdonữa.Nhưngdầusaothìnhàvuacũngphảithamgialậpphápđểtựbảovệ,nênôngchỉthamgiavớichứcnăngngăncảnmàthôi

61.

NguyêndokhiếnchínhthểRomethayđổilà:ViệnNguyênlãocómộtphầnhànhpháp,cácquancaitrịcómộtphầnlậppháp,nhưngcảhaibênđềukhôngcóquyềnngăncảnnhưlàdânchúng.

Đâylàcâutrúccơbảncủachínhthểmàchúngtađangnóitới:cơquanlậpphápcóhaibộphậnràngbuộcnhaubằngchứcnăngngăncảnbênnàyđốivớibênkia.Cảhaibộphậnđềubịràngbuộcbởiquyềnhànhpháp,màquyềnhànhphápthìcũngbịràngbuộcbởiquyềnlậppháp.

Cảbaquyềnlựcnàydoràngbuộclẫnnhaumàdườngnhưnghỉngơihaybấtđộng.Tuynhiên,vìtínhtấtyếucủamọisựvậtlàvậnđộngnêncảbaquyềnlựcvẫnbuộcphảiđitới,màđitớimộtcáchnhịpnhàng

62.

Quyềnhànhphápchỉthamgiaviệclậpphápbằngchứcnăngngăncản,chứkhôngchenvàobàncãicôngviệc,màcũngkhôngphảilàmcáckiếnnghị.Nhưthếlàvìphíahànhpháplúcnàocũngcóthểkhôngchuẩnchấpmộtquyếtđịnhnàođóvàbácbỏmộtkiếnnghịnàođóđãđượcthôngquathànhnghịquyếtnhưngphíahànhphápkhôngđồngtình.

Trongmộtvàinướccộnghoàngàyxưa,dânchúnglậpthànhđoànthể,bàncãiviệcnướcthìtấtnhiênlàcơquanhànhphápcũngđưarakiếnnghị

vàcùngbàncãivớidânchúng,nếukhôngthìtrongcácquyếtnghịsẽcósựhỗnđộn,xalạvớichínhthể.

Nếucơquanhànhphápquyđịnhviệcthuthuếmàdânchúngkhôngđồngtìnhthìkhôngcòntựdonữa,vìnhưvậylàngườihànhpháptrởthànhngườilậpphápngayởđiểmquantrọngnhấtcủaviệclậppháp.

Nếucơquanlậpphápquyđịnhviệcthuthuếmộtcachvĩnhviễnchứkhôngphảithuhàngnăm,thìcũngsẽcónguycơlàmmấttựdo,vìnhưthếquyềnhànhphápsẽkhôngtuỳthuộcquyềnlậpphápnữa(…).Vànếuđólànhữngquyđịnhcủacơquanlậpphápvềcôngviệclụcquânvàhảiquânthìhậuquảcũngthếthôi,vìhảiquânvàlụcquânlàphảigiaochoquyềnhànhphápquảnlý.

Đểchongườihànhphápkhôngápbứcđượcdânchúngthìquânđộitrongtaycơquanhànhphápphảimangtínhnhândân,cùnglòngvớidânnhưlàởRomexưadướithờiMarius

63.Vàmuốnđượcnhưvậythìchỉcóhai

cách:hoặclànhữngngườithamgiaquânđộiphảicótàisảnđểbảođảmtínhmạngcủamìnhtrướccáccôngdânkhácvàchỉtòngquântrongmộtthờihạnmộtnămnhưởRomexưa;hoặclàcómộtđộiquânthườngtrựcmàquânnhânthuộctầnglớpthấpkémnhấttrongnước,đểchocơquanlậpphápmuốngiảitánnólúcnàocũngđược.Binhsĩthườngtrựcnàyởngaytrongdânchúng,khôngcódoanhtrạihayđồnlũytáchbiệtvớidân.

Quânđộikhiđượcthànhlậpkhôngnênphụthuộcvàocơquanlậpphápmànênphụthuộcvàocơquanhànhpháp.Thếlàhợpvớibảnchấtcủasựviệc,vìquânđộilậpralàđểhànhđộngchứkhôngphảiđểbàncãi.

Theocáchsuynghĩthôngthườngthìsựcanđảmđượccoitrọnghơnsựnhútnhát,sựhăngháihànhđộngđượccoitrọnghơnlàsựquáưcẩnthậnđểphòng,sứcmạnhđượccoitrọnghơncảlờikhuyên.Quânđộisẽluôncoikhinhviệnnguyênlãomàkínhtrọngcácsĩquancủahọ.Họchẳngcoiragìcácmệnhlệnhdomộtcơquangồmnhữngngườinhútnhátkhôngxứngđángchỉhuyhọ.Chonên,khiquânđộichỉphụthuộcvàocơquanlậpphápthìchínhthểsẽtrởthànhquânphiệt

64vànếuchuyệnđókhôngxảyrathìchỉ

domấytrườnghợpbấtthường:khiquânđộiluônluônbịphântán;khimỗiquânđoàntrựcthuộcmộttỉnhriêngbiệt;khicácthànhphốcóvịtrítuyệthảocóthểtựbảovệnhờđịathếtốtmàtrongthànhphốthìkhôngcóquânđội.

NướcHàLan65cònanninhhơnlàthànhVenise.Nếuquânđộilàm

phản,họsẽtháonướcvàlàmchobinhlínhchếttrôi,chếtđói.Quânđộilạikhôngởtrongnhữngthànhphốcóthểcungcấpquânnhuchonó,quânnhulàcáitốicầnmàlạibấpbênhthìnguyhiểmchoquânđộilắm.

Cơquanlậpphápquảnlýquânđộimàkhôngxảyratìnhtrạngquânphiệthoáthìcũngsẽsavàotìnhthếrốirenkhác:hoặclàquânđộiphábỏchínhthể,hoặclàchínhthểlàmchoquânđộisuynhượcđi

66,vàsựsuy

nhượccủaquânđộilàcótínhnhânquả,tứclàdosựsuynhượccủachínhthể.

NếuđọckỹtácphẩmrấthaycủaTaciteVềphongtụcngườiGermain,tasẽthấychínhlàtừlịchsửĐứcmànguơiAnhrútraýniệmvềchínhthểchomình

67.

Mọithứdongườilàmnênđềucólúckếtthúc.Nhànướcmàchúngtađangbàntớisẽmấthếttựdo.Rome,Lacédémone,Carthageđềuđãtiêuvong,tiêuvongkhimàquyềnlậpphápđãbạihoạihơnquyềnhànhpháp.

Ởđây,tôikhôngtìmxemngườiAnhngàynaycóđượccáitựdonhưcácnướccổđạinóitrênhaykhông.TôichỉnóirằngtựdocủangườiAnhcóđượclàdoluậtphápcủahọvàtôikhôngtìmtòigìhơnnữa.

TôikhôngcóýđịnhlấychuyệnHiếnphápnướcAnhđểxoábỏcácchínhthểkhác.TôicũngkhôngnóirằngchínhthểngườiAnhsẽlàmchocácnướckémtựdohơnphảixấuhổ.Lamsaotôicóthểnóinhưthếkhimàtôitinrằngsựhợplýtháiquácũngkhôngphảiluônluônđángmongước,vàngườiđờiluônluônthíchứngvớicáitrungdunghơnlàcáicựcđoan.

Chương9:CáchsuynghĩcủaAristote

SựbốirốicủaAristotebộclộkhiôngviếtvềchínhthểquânchủ.Ôngphânbiệtnămloạiquânchủkhôngdựatrênsựkhácnhauvềhìnhthứchiếnpháp,màchỉdựatrênsựkhácnhauvềcácsựcố,nhưđứchạnhvàtậtxấucủaôngvua,chuyệncướpngôi,nốingôicủacácnhàđộctài.

AristoteđặtnganghàngđếquốcBaTưchuyênchếvớivươngquốcLacédémonecộnghoà.

Ngườixưachưatừngbiếtsựphânbiệtgiữabaquyềnlựctrongmộtchínhthểnênkhôngthểcóýniệmđúngvềchínhthểquânchủ.

Chương11:CácvuatrongthờiđạianhhùngcủaHyLạpxưa

ỞHyLạp,trongthờiđạianhhùng,ngườitathiếtlậpmộtchếđộquânchủmànótồntạithậtsự.Nhữngngườiđãtạoracáctácphẩmnghệthuậtvànhữngngườiđãđiđánhgiặcchodân,tậphợpdânlưutáncácnơilại,cấpđấtchohọ,rồicoicảlãnhthổđólàvươngquốccủamình,khichếtchỉtruyềnlạichocon.Họvừalàvua,vừalàngườigiảngđạo,vừalàngườixétxử.ĐâylàmộttrongnămhìnhthứcchínhthểquânchủmàAristoteđãghilại,vàđâylàhìnhthứcduynhấtcóthểgợiraýniệmvềchínhthểquânchủ.Nhưngthiếtchếhiếnphápkiểunàytráihẳnvớihiếnphápquânchủcủachúngtangàynay.

(…)

Thờiấy,ngườitachưapháthiệnrachứcnăngthậtsựcủaôngvualàphảichỉđịnhngườiphánxétchứkhôngphánxétmộtmình.Nhưvậy,chínhthểcủamộtngườiduynhấttrởnênkhôngthểkhamchịuđược.Cácvuađềubịđuổiđi.NgườiHyLạpxưakhôngthểnghĩracáchphânchiabaquyềnlựctrongchínhthểmộtngườicaitrị,họchỉcóthểtưởngtượngrachínhthểcủanhiềungườicùngcaitrị,vàhọgọihiếnphápkiềuđólànhànước(Police).

Chương12:SựcaitrịcủacácvuaRomevàbathứquyềnlựcđượcphânphốinhưthế

nào

SựcaitrịcủacácvuaRomexưacũngcóquanhệítnhiềuvớicáchcaitrịtrongthờiđạianhhùngcủaHyLạp.Họthấtbạivìnhữngkhuyếttật,mặcdầutrongbảnchấthọđãlàrấttốt.

ĐểhiểuchínhthểRome,tôiphânbiệtchínhthểcủaôngvuađầutiên,củaServiusTulliusvàTarquin.

Dướinămtriềuđạiđầutiên,ngôivualàdobầucử.ViệnNguyênlão

phầnlớncũngdobầucử.

Saukhivuabănghà,ViệnNguyênlãohọpbànxemconêngiữnguyênhìnhthứccaitrịcủaôngtanữakhông.NếuquyếtđịnhgiữnguyênthểchếthìngườitachọnmộtvịphápquancóchântrongViệnNguyênlãođểtônlênlàmvua.ViệnNguyênlãoduyệtyquyếtđịnh,dânchúnghọplạithôngquavàdùngcuộcbóichim(auspice)đểbảođảmrằngôngnàyđúngsốlàmvua.Nếumộttrongbathủtụctrênkhôngthựchiệnđượcthìphảitiếnhànhcuộcbầucửkhác.

Hiếnphápthờibấygiờvừalàquânchủ,vừalàquýtộc,vừalàbìnhdân.Chínhquyềntỏrahàihoà,khôngcóganhtỵhoặctranhcãigìtrongcáctriềuvuađầutiên.Vuachỉhuyquânđộivàtrợcấpcácgiađìnhliệtsĩ.Vuanắmquyềnxétxửcácvụándânsựvàhìnhsự.VuatriệutậpViệnNguyênlão,tậphợpdânchúngbànmộtsốcôngviệc,cònsốcôngviệckhácthìbànvớiViệnNguyênlão.

ViệnNguyênlãocóuytínlớn.VuathườngchỉđịnhmộtsốnghịviệnNguyênlãothamgiacácvụxửán.NhữngviệcbàncãitrongViệnNguyênlãokhôngxongthìvuađemrabànvớidânchúng.

Dâncóquyềnbầuracácquancaitrị.Dânđồngtìnhvớicácđạoluậtmớibanhành,vàđượchỏiýkiếnkhituyênchiếnhaynghịhoà.Nhưngdânkhôngcóquyềnxétxử.(…)

ĐếnthờiServiusTulliusthìhiếnphápcóthayđổi:ViệnNguyênlãokhôngbầuravua.Vualàngườihọpdânchúngđểdânchúngsuytônônglênngôivua.Ôngkhôngxửcácvụándânsựmàchỉxửcácvụhìnhsự.Mọiviệclớnđềuđemrachodânchúngquyếtđịnh.Ônggiảmcácthứthuếchodânthường,traogánhnặngkinhphíquốcgiachotầnglớpquýtộc.Nhưvậy,ônggiảmnhẹquyềnlựcHoànggiavauylựcViệnNguyênlão,vàgiatăngquyềnlựcchodân

ĐếnthờiTarquin,ôngtacoiServiusTalliuslàkẻthoánđoạtvàcướplấyvươngmiện,tựcoilàcóquyềnchatruyềnconnối.ÔngtatiêudiệtphầnlớncácnghịviênNguyênlão,khônghỏiýkiếncácvịcònlạivàkhônggọihọthamgiacácphiêntoàxétxử.Quyềnlựccủaôngtănglên,nhưngtrongđócónhiềuđiềuxấuxa:ôngcướpquyềncủadânchúng,bàyracácluậtkhôngcầnýdânmàcònchốnglạidânnữa,ôngthâutómcảbaquyềnlựcvàotaymình.Nhưng,dânchúngđếnmộtlúcnàođónhớlạirằngmìnhđãtừngnắmquyềnlậppháp,nênđãđánhđổTarquin.Ôngtakhôngtồntạiđượcnữa.

Chương13:SuynghĩchungvềnhànướcRomesaukhixoábỏvua

Mộtnhànướccóthểbiếnđổibằnghaicách:hoặclàhiếnpháptựđiềuchỉnhhoặclàchínhthểtựhủyhoại.Nếucòngiữđượcnguyêntắcthìkhihiếnphápthayđổi,chínhthểvẫncòntồntạitrongsựđiềuchỉnh.Nếunguyêntắcđãbịthủtiêuthìdùhiếnphápcóthayđổigìđinữa,vẫncoinhưchínhthểtựhủyhoại.

Romesaukhiđãxoábỏvua,đãtrởthànhnhànướcdânchủ,dâncũngcóquyềnlậppháp,vìtrướcđódânchúngđãdùngláphiếucủamìnhđểxoábỏvuakiamà!NhưngnếudânkhôngkiêntrìýchícủamìnhthìbọnTarquincóthểtrởlạilúcnàocũngđược.(…)

Quốcgiathườnghưngthịnhlêntrongquátrìnhthayđổihiếnpháp.Trongtrườnghợpnày,cácđộngcơcủachínhthểđềucănglên,vìmọingườicôngdânđềucóýđồcủamình,ngườitacôngkíchnhauhoặcvuốtvenhau.Cómộtcuộcthiđuacaothượnggiữanhữngngườibảovệhiếnphápđangthoáihóavớinhữngngườiđangmuốnxoábỏhẳnhiếnpháp.

QUYỂNXII:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐI

QUANHỆVỚICÔNGDÂN


Tôiđãphântíchtựdochínhtrịtrongquanhệvớihiếnphápnhưthếchưađủ,cònphảiphântíchtựdochínhtrịtrongquanhệvớicôngdân.

Trongquanhệvớihiếnphápthìtựdochínhtrịbaogồmtrongsựphânphốibaquyềnlực,nhưngtrongquanhệvớicôngdânthìtựdochínhtrịphảiđượcxemxétdướimộtýkháctứclàvềmặtanninhhaytrongquanniệmvềanninh.

Cókhihiếnphápthìtựdođấy,nhưngcôngdânthìchẳngtựdotínào.Cókhicôngdânthìtựdomàhiếnpháplạikhôngtựdo.Trongcáctrườnghợpấy,hiếnphápchỉtựdovềphươngdiệnphápluậtchứkhôngtựdotrongthựctế,còncôngdânthìtựdotrongthựctếchứkhôngtựdotrênphươngdiệnluậtpháp.

(…)Trongquyểnnày,chúngtasẽthấytựdochínhtrịtrongquanhệvớicôngdânlàdophongtục,tậpquán,donhữngsựviệchàngngàymànảysinh,vàcómộtsốluậtdânsựtạothêmthuậnlợichonó.

Hơnnữa,trongphầnlớncácnước,“tựdo”làmộtcáigìlàmchongườitakhóchịu,chướngtaigaimắt,muốngạtbỏđi,màhiếnphápcũngkhôngmuốnnóiđến.Tốthơnlànóiđếntựdochínhtrịtrongmộtvàiđiềuluậtriênglẻ,màtrongbảnhiếnphápthìcólúcthuận,lúctráivớinguyêntắccủatựdo,vàmỗimộtđiềuluậtcụthểnàyđềucóthểgâytranhchấp.

Chương2:Tựdocủangườicôngdân

Tựdo,vớiýnghĩatriếthọc,làđượcthựchiệnýchícủamình,hoặcítralàđượcnóilênquanniệmvềthựchiệnýchíấy.

Tựdochínhtrịbaohàmtrongsựanninh,hoặcítralàtrongquanniệmvềsựanninh.

Sựanninhnàykhôngbaogiờbịxâmphạmtrongnhữnglờibuộctộicủacôngchúnghaycủatưnhân.Chonên,tựdocủacôngdânphụthuộcchủyếuvàosựđúngđắncủaluậthìnhsự.

Cácđạoluậthìnhsựkhôngphảimộtlúcmàcóthểhoànthiện,ngayởnhữngbộluậttốtnhấtcũngthếthôi(…).DướithờicácvuaRome,luậtphápkémhoànchỉnhđếnnỗivuaServiusTulliusđứngrađọcbảnkếttộicácconcủaAncusMartiusđãgiếtbốvợcủaôngta.DướicáctriềuvuangườiFrancsđầutiên,Clotaireramộtđạoluậtnóirằngkẻbịcáocóthểbịkếtánmàkhôngcầnchoanhtađượcnghe.Charondasthìđưaralờiphánquyếtchốngkẻlàmchứnggiandối.

Khingườicôngdânvôtộikhôngđượcbảođảmanninhthìtựdokhôngcònnữa.

Nhữnghiểubiếtcóđượcvềnhữngluậtlệkhôngxácđịnhtrongcáctoàánhìnhsựởnướcnàyhaynướckháclàđiềuđángquantâmhơncảđốivớiloàingười.Thựchiệnđượccácluậtlệnàythìmớicóđượctựdotrongxãhội.

Ởcácnướccóluậtpháptốtđẹpvàcôngbằngngàyxưa,mộtngườiratrướctoà,dùchongàymaingườiđóbịtreocổ,ngàyhômnayanhtavẫncòntựdohơnlàvịquantoàThổNhĩKỳngàynay.


Luậtquyđịnhtộitửhìnhmàchỉcầnmộtnhânchứnglàtráivớitựdo.Đểhợplýthìphảicóhainhânchúng.Mộtnhânchứngbuộctội,mộtbịcáophảnbác,thếlàhoà;phảicóngườithứbalàmchứngthìmớirõđượcđúngsai.

NgườiHyLạpvàngườiRomeđòiphảicóbanhânchứng.LuậtnướcPhápcủachúngtachỉđòihỏihainhấnchứng.NgườiHyLạpchorằng,luậtcủahọdoThầnlinhthiếtlập,nhưngchínhlàluậtcủachúngtamớihợpýTrời.

Chương7:Tộichốngvua(Lèse-majesté)

LuậtTrungHoaquyđịnh,kẻnàophạmtộibấtkínhvớivuathìphảitửhình.Vìluậtkhôngđịnhnghĩathếnàolàbấtkínhnênchuyệngìcũngcóthểlấylàmcáicớđểxửngườibịghét,cókhitrudicảgiatộcngườitanữa.

Haingườiđượcgiaonhiệmvụlàm“báocáohàngngàytrongcungđình”(gazettedelacour)đãghilạimộtvàisựviệctrongnhữngtrườnghợpkhôngxácthực,vềnhữngngườibịkhépvàotộibấtkínhvớitriềuđình,thếlàhọbịxửtử.Mộthoàngthânvìđãghimấylờicẩuthảlêntờchiếucóchữkýnhàvuabằngbútlông,códấusonđỏchótnênôngtabịkhéptộibấtkínhvớihoàngđế;vàcảnhàôngbịphạtrấtnặng.Lịchsửkhôngghilạihìnhphạtnhưthếnào.

Điềuđóchothấy,kháiniệmvềtộichốngvualàrấtmơhồ,làmchochínhthểtrởthànhchuyênchế.(…)

Chương11:Vềchuyệnýnghĩ

ChàngMarsyaschiêmbaothấymìnhcắtcổvuaDenys.Nhàvuabiếtchuyệnchiêmbaođó,đãgiếtanhtavànóirằng:“Điềunóchiêmbaobanđêmchínhlàcáinóđãnghĩlúcbanngày”.Đâylàlốihànhđộngđộcđoánvàrấttệhại.Vìdẫuchoanhtacóýnghĩgìđinữathìanhtacũngchưahànhđộng.

Luậtbaogiờcũngchỉtrừngphạthànhđộngđãthểhiệnra.68

Chương12:Vềchuyệnlờinói

Khôngcógìđộcđoánhơnlàlấymộtlờinóibépxépđểlàmchứngcóchocáitộichốngvua.Cáclờinóilànhữngmụctiêuchongườiđờibìnhluận.Mộtcâubépxépkhácxavớimộtýđồmưuhại,chonênkhôngthểlấylờinóilàmcáicớđểkhépngườitavàotrọngtội.

Lờinóikhôngbaogiờlàmthànhthựcthểcủatrọngtộiđược.Lờinóichỉtồntạitrongýnghĩ.Nhiềukhilờinóitựnókhôngcóýnghĩabằnggiọngđiệunói.Thôngthường,khingườitanhắclạimộtcâuđãnói,nhưnghailầnnóiđómanghaiýnghĩakhácnhau,vìmỗilầncâunóiliênquanđếnmộtviệckhácnhau.Nhiềukhi,sựimlặnggiảithíchđượcnhiềuhơnlờinói.Khôngcógìmậpmờhơncáilốiimlặngnày.Vậythìlàmthếnàokhépngườitavàocáitộichốngvuađược?Ởđâumàxétxửtheokiểunàythìởđókhôngcòntựdo.Ngaycảbóngdángcủatựdocũngmấtnốt.

(…)

Tôikhônghềcóýbênhvựckẻthoámạnhàvua,nhưngxinnóirằngmuốngiảmbớttínhđộctàithìôngvuachỉcầnmộthìnhphạtđơngiảnvừađủđểuốnnắnkẻnóinăngbépxép,vôlễ,chứđừngkhépngườitavàocáitộichốngvuavàdùnghìnhphạtghêgớmđốivớingườivôtội.(…)

Nhữnglờinóigắnliềnvớihànhđộngthìmớimangtínhchấtcủahànhđộng.Mộtngườiđứngtrênquảngtrườngdiễnthuyết,kíchđộngquầnchúngnổidậythìđánggọilàphạmtộichốngvua,vìlờinóiấygắnliềnvớihànhđộng,thamgiavàohànhđộng;chonên,xửphạtởđâylàxửphạthànhđộngchốngvuathểhiệnbằnglờinói.Lờinóichỉtrởthànhphạmtộikhinóchuẩnbịhayđikèmhoặcđitheosaumộthànhđộngtộilỗi.Nếuchỉvìlờinóimàbịcoilàtộitrọngthìsẽlậtngượchếtmọithứ.Chỉnêncoilờinóilàdấuhiệucủamộttộitrọngmàthôi.

MấyôngvuadòngThéodore,ArcadiusvàHonoriusviếtchoRuffin,Tổngtưlệnhcậnvệquânrằng:“Nếuaicónóixấugìvềtahoặcvềchínhthểcủatathìtacũngkhônghềmuốnphạthọ.Nếuhọchỉnóimàchơithìtakhinhmiệthọ;nếunóivìđiêncuồngthìtatộinghiệpchohọ;nếuđólàlờinguyềnrủathìtathathứchohọ.Nhàngươilàmtheoýtrẫmtứclàđểchosựvậttồntạitựnhiên,vàkhiếnchotrẫmđượcdânchúngbiếtơn,rồisauđótasẽphánxétlờinóiquaconngườivàcânnhắcxemkẻđónênbịxửphạthaythathứ”.

Chương13:Vềchuyệnvănchương

Vănchươngviếtrađượcgiữlạilâudàihơnlờinói,nhưngnếuvănchươngkhôngchuẩnbịđểlàmnênviệcchốngđốithìkhôngphảilàchứngliệuđểkếttộichốngvua.

Augusteđãbuộctộicácnhàtríthứcvềnhữngbàihọviết.Tibèrecũngbuộctộitríthứcvìnghĩrằnghọviếtđểchốnglạiôngta.CrémutiusCordusbịkếttộichỉvìôngviếtsửbiênniênmàgọiCassiuslà“ngườiRomecuốicùng”.

Trongcácnướcchuyênchế,vănthơchâmbiếmhầunhưhiếmthấy,vìngườitachánnảnhoặcdốtnátnênítnảyratàinăngcũngnhưýmuốnviếtloạivănthơnày.Trongcácnướcdânchủ,vănthơtràophúngkhôngbịcấmnhưởcácnướcchuyênchế;vìloạivănthơnàythườngchốnglạikẻmạnhvàkhuyếnkhíchsựtinhnhanhcủadânchúngđangnắmquyền.Trongcácnướcquânchủ,vănthơtràophúngchỉbịcảnhsáttheodõi,coichừng,chứkhôngbịkếttội;nókíchthíchtínhhoạtbát,anủingườibấtmãn,hạnchếthamvọngđịavị,giúpdânchúngchịuđựngđượcbấtcông,cườicợttrướcđaukhổcủamình.

Chínhthểquýtộclànơiđầyảivănthơtràophúng,ởđây,cácnhàquýtộclànhữngôngvuacon,khôngđủtâmlớnđểcoithườngvănchươngchốngđốihọ.Víphỏngtrongmộtnướcquânchủ,ôngvuaởnơicaovòivọi,lờichâmbiếmítkhiđếntaivua.Cònnhưmộtvịcônghầuquýtộcthườngkhibịchâmbiếmtớisố;chonên,cáchộiđồngquýtộcthườngxửtộitửhìnhnhữngngườilàmthơvănchâmbiếmhọ.

Chương20:Cácluậtcólợichotựdocủacôngdânnướccộnghoà

Trongcácnhànướcthândân(populaire)thườngcóviệcbuộctộicôngcộngvàmỗingườiđềucóquyềnbuộctộibấtcứngườinào.Điềuđódẫntớithiếtlậpcácluậtbảovệsựvôtộicủacôngdân.ỞAthène,kẻbuộctộingườitamàkhônggiànhđượcmộtphầnnămsốphiếutánthànhthìphảinộpphạtmộtnghìnđồngdraches(tiềnởHyLạp,tươngđương33xutiềnPháp).ỞRome,kẻbuộctộikhôngchínhđángthìbịbêuriếubằngcáchinlêntránmộtchữK(theonghĩaLatinhlàkẻvukhống).Ngườitacòncảnhgiácđểphòngkẻbuộctội,đểanhtakhôngthểđútlótlàmhưhỏngquantoàvàcácnhânchứng.

TôicũngđãnóivềmộtđạoluậtcủaAthènevàRomechophépngườibuộctộiđượcrútluiýkiếntrướckhimởphiêntoà.

QUYỂNXIII:TỰDOTRONGQUANHỆGIỮAMỨCĐÓNGGÓP

VỚISỰDỒIDÀOCỦATHUNHẬPCÔNGCỘNG

Chương1:Thunhậpquốcgia

Thunhậpquốcgialàmộtphầnđónggópcủamỗicôngdân,đểđảmbảoanninhquốcgiavàđểhưởngnềnanninhấymộtcáchthoảimái.

Muônxácđịnhthunhậpquốcgiathìphảitínhtoáncácnhucầucủaquốcgiavànhucầucủanhândân.Khôngđượclấynhucầucủadânlàmnhucầuquốcgiamộtcáchhồđồ.

Nhữngnhucầuhồđồcủaquốcgialànhữngđòihỏicủadụcvọngvàsựyếuđuốicủangườicầmquyền.Họmơtưởngvềmộtdựánphithường,thamvọngngôngnghênhvềmộtvinhquangvôích,vàmộtsựbấtlựctrítuệnàođótrướcnhữngýđồkhôngtưởng.Thườngkhicókẻđượcvuagiaochođiềukhiểnmộtcôngviệcthìcứlotoantínhtoán,coinhữngnhucầuthamlamíchkỷcủamìnhlànhucầucủaquốcgia.

Phảivậndụngtríthôngminhvàtínhthậntrọngđểtínhtoán,điềuchỉnhgiữahaiphần:phầnlấycủadânvàphầnđềlạichodân.

Khôngphảilàtínhtoáncáigìmàdâncóthểđónggóp,màcầntínhtoándânphảiđónggópcáigì.Nếutínhcáidâncóthểđónggópthìphảitínhkhảnăngđónggópthườngxuyênởmứcítnhất

Chương12:Quanhệgiữamứcđónggópvớitựdo

Quyluậtchung:cóthểnângcaomứcđónggóptỷlệvớimứchưởngtựdocủanhândân,vàphảicốhạnchếmứcđónggópchừngnàonhànướccòntăngmứcyêucầuthầndânphảiphụcvụ.Điềunàyđãtừngcóvàluônluôntồntại.Đólàmộtquyluậttựnhiênkhônghềthayđổi.CóthểthấyquyluậtnàyởnướcAnh,HàLan,vàởcảnhữngnướcmàtựdođangxuốngdốcnhưThổNhĩKỳ.NướcThụySĩthìhìnhnhưđangviphạmquyluậtnày,vìởđâydânkhôngphảiđónggópgìcả,nhưnghọcólýdoriêng,vàhọvẫnkhẳngđịnhđiềutôinói,vìởđây,trongcácvùngnúicằncỗi,thựcphẩmđắtđỏ,màdânthìđôngđúc,đếnnỗimộtngườidânThụySĩphảiđónggópchothiênnhiênnhiềuhơnmộtngườidânThổNhĩKỳđónggópchovuacủahọtớibốnlần.

MộtdântộcthốngtrịnhưAthène,Romecóthểbỏquamọithứthuếvìhọđangcaitrịcácnướcchưhầunênhọkhôngphảiđónggóptheotỷlệmứctựdomàhọđượchưởng.Vềmặtnày,haidântộcđókhôngphảimộttậpđoàndânchúng,màlàmộttậpđoàn“hoàngđế”đicaitrịcácdântộckhác.

Nhưngquyluậtchungthìvẫnluônluôntồntại.Trongcácquốcgiavừaphải,sứcnặngcủađónggópđượccânbằngvớimứchưởngthụtựdo.Trongcácquốcgiachuyênchếthìdânmấttựdo,mứcđónggóplàrấttuỳtiện.

TrongmộtsốnướcquânchủchâuÂu,cónhữngtỉnh69sốngtrongđiều

kiệntốthơncáctỉnhkhácnhờcóthểchếcaitrịtốtdobảnchấtcủanó;ởđâydâncóthểđónggópnhiềuhơn,vìhọđượchưởngthụkháhơncácnơikhác.

Chương13:Nhữngngườithuthuế

Khimàcáinghềbéobởcủanhữngngườithuthuếđượctônlênlàmmộtnghề“vinhdự”vìsựgiàucócủahọ,thìcóthểcoinhưmọisựđềutiêutan!Chuyệnnàycóthểlàtốtđẹpởcácnướcchuyênchế,nơimàviệcthuthuếlàmộttrongcácchứcvụcủaquantổngtrấn.Nhưngởmộtnướccộnghoàthìviệcnàylàkhôngtốt.ChínhviệcthuthuêbừabãiđãlàmchoCộnghoàRomesuyvong.Ởmộtnướcquânchủ,chuyệnnàycũngchẳnghayhogì,vìnótráingượcvớitưtưởngcủachínhthểquânchủ.Ởtấtcảcácnướckhác,ngườitađềukhôngthíchcáinghềthuthuế,vìtrongnghềnàydanhdiệnítđượccoitrọng,màngườithuthuếcũngchẳngcầngiữtháiđộtừtốn,tựnhiênđểnângphẩmgiámìnhlêncaohơnngườikhác.Ởđây,chínhthểbị

tổnthươngngaytrongnguyêntắccủanó.

Thờixưađãcóbaokẻlàmgiàuvôliêmsỉ.Đólàmộttrongnhữngtaihọacủachiếntranh50năm;nhưngthờiấyngườitanhạobángnhữngtàisảnvôliêmsỉđó;thếmàbâygiờngườitacholàmgiàunhưthếlàhay!

Mỗinghềcómộtsốphận,sốphậncủanghềthuthuếlàgiàucó,phầnthưởngcủangườithuthuếlàsựgiàusang.Sốphậncủacácnhàquýtộclàvinhquangvàdanhdiện;họchỉbiết,chỉthấy,chỉcảmnhậnđượcvinhquangvàdanhdiệnmàthôi.Sốphậncủacácvịbộtrưởngvàquanlạilàđượctrọngvọng;họchỉthấycôngviệclàcôngviệc,ngàyđêmcanhgiữhạnhphúcchoquốcgia.

Chương17:Sựtănggiaquânđội

MộtchứngbệnhmớiđanglantrànchâuÂu:cácvuachúatănggiacácđạoquâncủahọmộtcáchtùmlum.Bệnhlanrộngvàtấtyếutrởthànhtruyềnnhiễm,vìkhimộtnướcđãtăngquânthìcácnướckháccũngphảităngtheo.Làmnhưthếquốcgiasẽphásản.Mỗivịhoàngđếđềusợnướcmìnhsavàonguycơbịtiêudiệt,nêntấtcảcácnướcđềutrongtưthếkìnhđịchnhau,vàngườitagọiđólà“hoàbình”

70.ThếlàchâuÂutànlụiđếnmức

dânchúngtrongbacườngquốcgiàusụnàycũngkhôngcòngìđểănnữa!

ChâuÂuchúngtanghèođivớinhữngcủacảivàhệthốngthươngmạikhắpthếgiới,vìphảinuôiquânlínhvàchỉcòncóquânlínhnữamàthôithìchúngtasẽgiốngnhưngườiTartarevậy

71.

Cáchoàngđếlớnkhôngnhữngchỉmuachuộcquânđộicácvuachúachưhầumàcònmuachuộccácđồngminhlánggiềng.Thếlàcácngàicứphảiluônluônbỏtiềnrachỉphí.Tiếptheođólàsựtănggiađónggópliênmiên.Vànhưmộtcáchuốngthuốcdựphòng,ngườitachẳngtínhtoánthunhậpmàcứtiếnhànhchiêntranhvớisốvốnsẵncótrongtay.Đãtừngnghenóicóôngvuađemcầmsốtàisảnnướcmìnhngaytrongthờibình,vàdùngđếnnhữngcáchthứcgọilà“biệnphápbấtthường”đểtựlàmchođấtnướcmìnhphásản.Cácbiệnphápnày“bấtthường”quáđếnnỗibọnconnhàhưhỏngnhấtcũngkhôngtưởngtượngnổi.

QUYỂNXIV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIKHÍHẬU

TỰNHIÊN72

Chương1:Ýchungcủaquyềnnày

Ởcácvùngkhíhậukhácnhau,tínhcách,tinhthần,tìnhcảmvàdụcvọngcủaconngườicũngrấtkhácnhau.Nếunhưthếthìluậtphápcũngphảitươngứngvớisựkhácnhauấy.

Chương2:Conngườikhácnhautuỳtheokhíhậunhưthếnào

Khôngkhílạnhlàmchocácđầuthớbênngoàicủacơthểchúngtaxiếtlạivớinhau,dođólàmtăngđộnglựccủathớ,giúpchomáutừphíangoàitrởvềtimdễdànghơn.Khôngkhílạnhlàmchocácthớcongắnlại

73,dođó

tăngthêmsứcmạnhchonó.Tráilại,khôngkhínónglàmdãncácđầuthớ,khiếnnódàira,nênsứcmạnhvàđộnglựccủanóđềugiảmđi.

Ởvùnglạnh,conngườinăngđộnghơn,hoạtđộngcủatimvàphảnứngcácđầuthớlinhhoạthơn,cácchấtnướctrongcơthểđượcđiềuhoàhơn,máulưuthôngvềtimđúngmựchơn,dođótimkhoẻlên,tạoratácdụngtốt,vídụ:tựtinhơn,canđảmhơn.Ngườixứlạnhdohiểurõvềưuthếsứcmạnhcủamìnhnênítthùhằn;doquanniệmvềanninhvữngmạnhnênngườitacótínhthậtthà,ítnghikỵ,bớtchínhtrị,bớtmưumô.(…)

Hãyđặtmộtngườixứlạnhvàovùngnóngvàbí,anhtasẽrênrỉvìnhữnglýdongượclạivớilýdotôinóitrên:tìmanhtasuynhược;nếucóaigợiývàanhtalàmmộtviệctáobạo,tôitinrằnganhtasẽlúngtúng.Vìyếusứcnên

tâmhồnanhtacũngchánnản,anhtasợhếtmọithứvìanhtacảmthấymìnhchẳnglàmđượcgìcả.Dânchúngxứnóngthườngnhútnhátnhưngườigiàcả.Dânchúngxứlạnhthườngcanđảmnhưcácchàngtrai

74.

(…)

Trongcácxứlạnh,ngườitaítnhạycảmvớikhoáilạc;ởxứấmthìnhạycảmhơn,vàởxứnóngthìcựckỳnhạycảm.Ngườitaphânbiệtkhíhậutheovĩtuyến,vàchúngtacũngcóthểtheovĩtuyếnmàphânbiệtđộnhạycảmcủaconngười.TôiđãxemopéraởAnhvàởItalia:cũngbảnnhạcấyvànghệsĩấy,thếmàâmnhạctạoracảmgiáckhácnhautrongrạpháthainướcnóitrên,mộtbênngherađiềmđạm,bênkiasôinổi.Cótinhýmớinhậnrađiềunày.

Chương4:Nguyênnhâncủasựtrìtrệtôngiáo,phongtục,phongcách,phápluậtở

cácnướcphươngĐông

Vớisựyếuđuốicủacơthể,nếucácdântộcphươngĐôngcónhậnđượccảmgiáccủaxứlạnhkhoẻmạnhkia,thìđầuóclườibiếngcủahọcũngkhôngđủsứcđểcóđượcmộttácđộng,mộtcốgắng,mộtcưỡngchốngnào.Chonên,mộtkhitâmhồnđãnhậnnhữngcảmxúccũthìnókhôngthểthayđổi;dođómàphápluật,phongtục,phongcách,cảđếnkiểuănmặccủaphươngĐôngngàynaychẳngkhácgìhàngngànnămtrước.

Chương12:Cácluậtchốnglạinhững

ngườitựsát75

ChúngtakhônghềthấytrongsửsáchcủanhữngngườiRomenóiđếnhiệntượngtựsátmộtcáchvôcớ.NhưngngườiAnh,họtựsátmàtachẳnghiềuvìlẽgìcả.Họtựsátngaytrongkhiđanghạnhphúc.HànhđộngtựsátcủangườiRomelàdotácđộngcủagiáodục,cáchsuynghĩvàphongtụccủahọ.CòntựsátởngườiAnhlàdotácđộngcủabệnhtật;nónhưtìnhtrạng

vậtlýtrongcỗmáykhôngphụthuộcvàomụcđíchnào.Nhìnbềngoàithìđólàsựsailệchtrongtuầnhoàncủadịchnão,cũngnhưcỗmáyđãmệtmỏi,độngcơngưnghoạtđộng,tâmhồnkhôngcảmthấycáiđaucủaxácthịtnhưnglạicảmnhậnnỗikhókhăncủacuộcsống.Cáiđauthểxáclàđautừngchỗ,khiếntamongchohếtđau;cònđiềukhổtâmvềcuộcsốngnặngnềthìkhôngnằmởmộtnơinàocủacơthể,nódẫnngườitatớiýnghĩmuốnchấmdứtsựsốngnặngnề.

Chonêncácluậtdânsựởmộtsốnướccóđủlýlẽlênánkẻtựsát;nhưngởngườiAnh,ngườitakhôngthểphạttộitựsátcũngnhưkhôngphạttộidotáchạicủabệnhđiên.

Chương14:Cáctácđộngkhácnhaucủakhíhậu

NgườiGermain,ôngchata,sốngtrongmộtkhíhậukhiếnchodụcvọngrấttrầmlặng.Luậtphápcủacáccụdựavàonhữngđiềumắtthấychứkhôngsuydiễngìcả.Họxửtộingườikhácnhưkiểuđovếtthương.ViệcphạttộilàmnhụcphụnữởĐứccũngrấtgiảnđơn.Nếuanhtrậtkhănchùmđầucủamộtcôgáithìbịphạtsáuxu,tốcváycôtalêntớiđầugốithìcũngphạtsáuxu,nhưngtốclênquáđầugốithìbịphạtgấpđôi.Ngườitađonỗinhụcnhằncủaphụnữbịxúcphạmnhưđohìnhvuônghayhìnhtrònvậy.

NhưngnếunướcĐứcđượcchuyểnchỗsangvịtrícủangườiTâyBanNhathìkhíhậulạitìmthấynhữngluậtlệkhác.LuậtcủangườiWisigothkhôngchobácsĩchíchhuyếtmộtngườiphụnữngâythơtrướcmặtcha,mẹ,anh,em,chúbáchayconcủachịta.Óctưởngtượngcủadântộcđãhâmnóngcácnhàlàmluật;luậtcũnghoàinghinhưcảdântộccóthểhoàinghibấtcứmộtthứgì.

Nhữngphápluậtloạinàyđặcbiệtchúýđếnvấnđềnamnữ.Nhưngdườngnhưluậtnghĩđếnbáothùcánhânhơnlàsửachữachungchomọingười.Trongnhiềutrườnghợpluậtcoinhẹtộibấthiếuvàtộixúcphạmchồng.Mộtphụnữngâythơrơivàotaymộtngườiđànôngđãcóvợvềquanhệtìnháithìchịtabịgiaochobàvợcủaanhkiaxửtrí:theoluật,nhữngngườinôlệsẽtróichịtadắtđếntrướcmặtngườivợnhưmộtkẻdâmphụ,đểchomấyngườicọnkếttộivàlàmchocácanhnôlệcũngphảitinnhưthế.Ởđây,luậtphápdànhchoviệcthanhlọcdanhdựhơnlàtạoramộttrậttự

anninhtốt.ChảthếmàôngbátướcJulientinrằngcáilốixúcphạmconngườinhưthếthìđángchomấtnước,mấtcảvua;vàkhônglạgìtrướcviệcngườiMaurescóphongtụcthíchhợpđãvàocưtrúđấtTâyBanNha,đứngvữngtạiđây,duytrìđượccộngđồngcủamình.

QUYỂNXV:LUẬTNÔLỆDÂNSỰCÓQUANHỆNHƯTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTCỦAKHÍHẬU

Chương1:Bànvềnôlệdânsự

Quanhệnôlệ,nóiđúngralàbiếnmộtngườithànhsởhữucủamộtngườikháclàmôngchủtuyệtđốicảcuộcđờivàtàisảncuaanhta.Nhưvậylàkhôngtốt,chẳngíchgìchoôngchủvàchongườinôlệ.Anhnôlệkhôngthểlàmđiềugìtheođạolý,cònôngchủthìtrúthếtmọitậtxấulênngườinôlệ,mấthếtđạođứcmàkhôngtựbiết,trởnênkiêusa,láutáu,cứngnhắc,nóngnảy,dâmđãng,tànác.

Tạicácnướcchuyênchế,conngườiđãởtrongtìnhtrạngnôlệchínhtrịrồi,thìquanhệnôlệdânsựcòncóthểthathứhơnlàtạicácnướckhác.Ởđây,mọingườiphảibằnglòngvớichuyệnđượctồntại,đượcsống;chonêncảnhsốngcủangườinôlệcũngkhôngnặngnềhơncảnhsốngcủamộtthầndânởnướcchuyênchế.

Nhưngtrongchínhthểquânchủ,điềuvôcùngquantrọnglàkhôngđượchạthấpvàkhôngđượclàmnhụcconngườithìrấtkhôngnêncónôlệ.Trongchínhthểdânchủ,mọingườiđềubìnhđẳngvàtrongchínhthểquýtộc,luậtphápcốgắngtạorabìnhđẳngtươngứngvớibảnchấtchếđộthìquanhệnôlệlàtráingượcvớitinhthầnhiếnpháp,nótạorachocáccôngdânmộtthếlựcvàmộtsựxahoakhôngđángcó.

Chương5:Nôlệhoádândađen

Nếutôiphảiủnghộquyềncủangườidatrắnglànôlệhoádândađenthìtôixinnóinhưsau:

CácdântộcchâuÂusaukhiđãtiêudiệtdânbảnđịaởchâuMỹthìphảibiếnngườichâuPhithànhnôlệđếkhaikhẩnnhữngvùngđấtđairộnglớn.Giáđườngsẽrấtđắt,nếungườitakhôngdùngnôlệdađenđểtrồngcâylàmrađường.Nhữngnôlệnàyđentừchânđênđầu,vàmũitẹttrongđếnlàáingại.NgườitakhôngthểnghĩrằngThượngđếrấtthôngminhlạiđặtmộttâmhồn,màlàtâmhồntốtvàomộtcơthểđenthuinhưthế.

Tấtnhiên,cóthểnghĩrằngmàudaphảnánhthựcchấttínhngười.CácdântộcchâuÁsửdụngbọnhoạnquanchứcódùngngườidađenlamnôlệđâu.

Ngườitacóthểxétđoánmàudatheomàutóc.NgườiAiCậplànhữngnhàtriếthọcgiỏinhấtthếgiới,họrấtcoitrọngmàutóc,đếnnỗigiếthếtnhữngngườitóchungđỏvàotayhọ.

Dândađenkhôngcóýthứcnhưmọigiốngngườikhác;bằngchứnglàhọthíchmộtcáivòngthủytinhhơnlàvòngvàngmàvànglàrấtquýởcácnướcvănminh.

Thậtkhôngthểnàonghĩrằngnhữngnôlệdađenấylạilàngười,vìnếunghĩrằnghọlàngườithìchúngtađâycònlàngườihaykhông?TalàngườitheođạoThiênchúakiamà.

NhữngđầuócnhỏbéđãthổiphổngquámứcsựbấtcôngđốivớidânchâuPhi;nếunhưthếthậtthìlàmsaocácvuachúachâuÂulạikývớinhaunhữngcôngướcvôíchđểcổđộngcholòngtừbivàtínhnhânđạothươngngười!

76

Chương6:Nguồngốcthậtsựcủaquyềnnôlệ

Đãđếnlúcphảitìmnguổngốcthậtsựcủaquyềnnôlệ.Nóphảidựatrênbảnchấtcủasựvật.Chúngtahãyxemnhữngtrườnghợpxuấtxứcủanó.

Trongtấtcảmọinướcchuyênchế,ngườitatựbánmìnhmộtcáchrấtdễdàng,vìởđâytìnhtrạngnôlệchínhtrịđãtướcbỏbằngcáchnàyhaycáchkhácquyềntựdodânsự.

ÔngPerrytrongtácphẩm:“HiệntrạngnướcĐạiNga”xuấtbảnởParisnăm1717đãnóirằng:NgườidânMạcTưKhoatựbánmìnhrấtdễ.Tôihiểu

rõlýdo:chỉvìquyềntựdocủahọchẳngcóýnghĩagìcả.

ỞAchim,mọingườiđềutìmcáchtựbánmình.Mộtsốlãnhchúavànhàquýtộcchủyếuthườngcókhôngíthơnhàngnghìnnôlệlànhữngnhàbuôn,màchínhbọnnhàbuônnàycũngcónhiềunôlệdướiquyềnmình.Ngườitahưởnggiatàibằngnôlệ,vàđemnôlệlàmmónhàngmuabán.TrongcácnướcnàynhữngngườitựdoquáưyếuđuốitrướcChínhphủcủahọ,nênđãtìmcáchđểtrởthanhnôlệcủanhữngkẻcaiquảnđấtnướcmộtcáchđộctài.

Đólànguổngốcđúngvàhợplẽcủacáiluậtnôlệrất“mềmmỏng”màchúngtathấyởmộtsốnước.Nóphảimềmmỏngvìnódựatrênsựlựachọntựdocủaconngườivìlợiíchcủamình;điềunàytạoramộtthứquyướccóđicólạigiữahaingười:chủnôvànôlệ.

Chương7:Nguồngốckháccủaquyềnnôlệ

Sauđâylàmộtnguồngốcnữacủaquyềnnôlệ,màlàthứquyềnnôlệtànbạotrongxãhộingườiđời.

Cónhữngxứkhíhậunónglàmchoconngườimấthếtcanđảm;vìsợbịđánhđập,họphảichịulàmmọiviệcnặngnhọc.Ởđây,quanhệnôlệkhôngtráingượcgìlắmvớilýtrí.Ngườichủnôcũnghènnháttrướcnhàvuachẳngkhácgìanhnôlệtrướcmặtchủ.Quanhệnôlệdânsựkéotheosauquanhệnôlệchínhtrị.

Aristotetrongsách“Politique”muốnchứngminhrằngnhữngngườinôlệlàtựnhiênmàcó.Nhữngđiềuôngnóikhônghềđượcchứngminh.Tôinghĩrằngnếuquảlànhưthếthìthậtlàtráingược.

Mọingườisinhrađềubìnhđẳng.Vậythìquanhệnôlệlàtráivớitựnhiên.Mặcdầuquanhệnôlệtrongmộtsốnướcđãtồntạivớilýdotựnhiên,nhưngchúngtacầnphânbiệtcácnướcấyvớicácnướcchâuÂuđãxoábỏquanhệnôlệmộtcáchvuisướng.

Plutarquenóirằng,trongcuộcđờiNumathờiđạiSaturnekhôngcóchủnômàcũngkhôngcónôlệ.Ngàynay,trongkhíhậuchâuÂu,ThiênChúagiáođãđưathờiđạiấytrởvềvớichúngta.

Chương11:Phápluậtphảilàmgìđốivớiquanhệnôlệ

Quanhệnôlệ,vôluânvớitínhchấtnàothìluậtphápcũngcầnphảixoábỏhẳnđi;xoábỏcảsựlạmdụngquanhệnôlệvànhữngđiềunguyhạicủanó.

QUYỂNXVI:LUẬTVỀNÔLỆTRONGGIAĐÌNHQUANHỆTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTKHÍHẬU

Chương1:Việcphụcdịchtrongnhà

Nhữngngườinôlệtrongnhàkhôngphảilàthànhviêncủagiađình.Vậynêntôiphânbiệtsựphụcdịchcủahọvớisựphụcdịchcủacácbàvợtronggiađìnhởmộtvàinước,màtôigọiđíchdanhlànôdịchgiađình(servitudedomestique).

Chương2:Ởcácxứphươngnamcósựbấtbìnhđẳngtựnhiêngiữanamvànữ

Ởcácxứnhiệtđới,phụnữtám,chíntuổiđãtớituổicậpkê.Hônnhânthườngdiễnrakhihọcòntrẻcon.Trên20tuổihọđãgià(…).Vìvậy,rấtgiảnđơnlàngườiđànôngbỏvợđểlấymộtngườikhác,khimàtôngiáokhôngngăncấm.Thếlànảysinhtụclệđathê.

Ởcácxứônđới,phụnữdậythìmuộn,sinhconkhiđãtrưởngthành,tuổigiàđếnvớivợvàchồngtươngđươngnhau,vảlạikhithànhhôn,họđãhiểubiếtnhiều,cólýtrírồi,nênhọcóthểsốngbênnhaulâubền.Dođóxuấthiệnquanhệbìnhđẳngnamnữvàcóluậtchỉchophépđànôngđượclấymộtvợ.

LuậtmộtvợthíchhợpvớikhíhậuchâuÂuhơnlàkhíhậuchâuÁ.ĐâylàmộtlýdokhiếnchotôngiáoMohametđượcthiếtlậpởchâuÁ,cònThiênchúagiáothìđượcduytrìởchâuÂumàbịdiệtởchâuÁ.

Chương4:Tụcđathêvàhoàncảnhcủanó

TheosốliệutínhtoánthìởcácvùngchâuÂuthìcontrainhiềuhơncongái.Tráilại,ởchâuÁvàchâuPhithìcongáinhiềuhơncontrai.LuậtmộtvợởchâuÂuvàluậtđathêởchâuÁlàcóliênquantớikhíhậu.

(…)

NếucáctàiliệuthôngtinlàchínhxácthìởBantam(ẤnĐộ)thườnglàmộtanhđànônglấy10vợ.Đâylàmộttrườnghợpđặcbiệtvềquanhệđathê.

Trongtrườnghợpnày,tôikhôngthừanhậnnhưthếlàcầnthiết,nhưngcóthểtìmralýdotồntạicủanó.

Chương5:LýdocủaluậtMalabar

TrongbộlạcNaireởvùngbờbiếnMalabar,đànôngchỉđượccómộtvợ,nhưngđànbàcóthểlấynhiềuchồng.Tôitinrằngcóthểtìmralýdocủaphongtụcnày.Nairelàmộtbộlạccủanhữngngườiquýtộc,họlàchiếnbinhchotấtcảcácnướctrongvùng.

ỞchâuÂu,ngườitacấmbinhlínhlấyvợ.NhưngởMalabar,dokhíhậuthúcđẩy,phảicholínhlấyvợ,hoặcđểngườiphụnữcóthểlấynhiềungườilínhlàmchồngmình.Nhưvậybớtđượcviệcbậnrộnvềchămsócgiađình,đểchobinhsĩgiữvữngtinhthầnthượngvõ.

Chương7:Bìnhđẳngtrongtrườnghợpđathê

Từluậtđathênảysinhtiếpluậtbìnhđẳngđốixử.Mahometchophéplấybốnvợvàyêucầungườichồngphảiđốixửvớibốnvợngangnhauvềănuống,yphụcvànhiệmvụgiađình.LuậtnàycũngđượcthiếtlậpởMaldive,

mộtnamđượclấybavợ.

LuậtcủaMoisequyđịnhgiađìnhnàocướichocontraimìnhmộtcônôlệlàmvợ,rồisauđólạicướithêmmộtcôvợngườitựdo,thìhaicôvợnàyphảiđượchoàntoànbìnhđẳngtừănmặcđếncôngviệcnộitrợ.

Chương15:Lydịvàruồngbỏ

Lydịkhácvớiruổngbỏ.Lydịlàcảhaibênvợchồngđồngýchấmdứtquanhệvìkhôngthôngcảmđượcvớinhaunữa.Ruồngbỏlàýmuốnvàưuthếcủamộtbên,bấtchấpphíabênkianhưthếnào.

Đôikhingườivợcầnphảiruồngbỏchồng,vàchịtathậtđángthương,vìluậtchỉchophépchồngchứkhôngchophépvợcóquyềnruồngbỏ.Ôngchồnglàchủgiađình,anhtacóhàngnghìnphươngphápđểépngườivợvàokhuônkhổvànắmtrongtaycảcáiquyềnruồngbỏ,mộtthứlạmdụngmớivềquyềnlực.Nhưngngườivợ,mộtkhiđãmấthếthứngthúvàhạnhphúcbêncạnhchồngmàmuốnbỏchồngđểlấyngườikhácthìthậtlàđaukhổ.Nhữngcôvợtrẻđầyduyêndáng,khivềgiàvẫncònlợithếlàđượcôngchồngnhớtớinhữngkỷniệmêmđềm,khoáilạccủathờithanhxuân.

(…)

Vậythìcầncómộtquytắcchunglà:ởcácnướccóluậtchophépchồngđượctựýbỏvợthìcũngphảichophépvợđượctựýbỏchồng.Hơnthếnữa,ởxứmàphụnữsốngtrongcảnhnôdịchgiađìnhthìcólẽluậtphápchỉnênchophépvợđượcbỏchồng,cònchồngthìchỉđượcphéplydịkhicảhaibênthuậntìnhchứkhôngđượcđơnphươngruồngbỏvợ.

(…)

LuậtcủangườiMaldiveschophépngườichồnglấylạingườivợmàanhtađãruồngbỏ.LuậtcủangườiMexiquecóvẻhợplýhơnluậtMaldives:khimộtbêntựýruồngbỏthìluậtnhắcnhởhọnêncoitrọngtínhbềnvữngcủahônnhân.Luậtnàychỉchấpnhậnlydịkhicảvợchồngđềuthuậntình,nhưngđãthuậntìnhlydịrồithìkhôngđượcphéptáihợpnữa.

Việctựýđơnphươngruồngbỏcóvẻlàmộttrạngtháitâmlýbịkhíchđộng.Việclydịlàmộthànhđộngcócânnhắc.

Lydịtựnhiênlàthuậnvềmặtchínhtrị,cònnhưvềmặtdânsựthìnóchỉ

thuậnđốivớianhchồngvàchịvợthôi,chứđốivớiconcáithìchẳngbaogiờlàthuậncả!

QUYỂNXVII:CÁCLUẬTPHỤCVỤCHÍNHTRỊTRONGQUANHỆ

VỚIKHÍHẬU

Chương1:Vềviệcphụcvụchínhtrị

Việcphụcvụchínhtrịcũngphụthuộcvàotínhchấtcủakhíhậu,chẳngkhácgìviệcphụcvụdânsựvàphụcvụgiađình.Chúngtasẽthấyởchươngsau.

Chương2:Sựkhácnhaugiữacácdântộcvềtínhdũngcảm

Chúngtađãbiết,khíhậunóngthìsứcmạnhvàtínhdũngcảmcủaconngườibịchùnlại.Khíhậulạnhgiúpchothânthểvàđầuócngườitathíchứngvớinhữnghoạtđộngdaidẳng,nhọcnhằn,gangóc.Điềunhậnxétnàyđượcchứngtỏtừnướcnàyquanướckhácvàtừvùngnàyquavùngkháctrongmộtnước.

DânmiềnBắcTrungHoacanđảmhơndânởHoaNam,dânNamTriềuTiênkhôngcanđảmbằngdânBắcTriềuTiên.

Chẳnglạgìdânxứnóngnhútnhát,nênhầunhưbaogiờcũngthànhnôlệ,còndânxứlạnhcanđảmnêngiữđượctựdo.Đólàkếtquảcủanguyênnhântựnhiên.

ĐiềunàycũngđúngvớitìnhhìnhởchâuMỹ.VươngquốcchuyênchếMexiquethìởvùngnóng,cònhầuhếtcácdântộcnhỏbévàtựdolạiởgầnBắcCựcvàNamCực.

Chương3:VềkhíhậuchâuÁ

QuacáctưliệuvềkhíhậuchâuÁnhưnêutrên,tôiphánđoán:châuÁkhôngcómộtvùngkhíhậutrungbình,nhữngnơilạnhnhấttiếpgiápngayvớinơinóngnhất:ThổNhĩKỳ,BaTư,MôngCổtiếpgiápvớiTrungHoa,TriềuTiênrồiNhậtBản.

TráilạiởchâuÂuvùngkhíhậutrungbìnhrộngbaola.TuyvẫncònnhữngloạikhíhậukhácnhaunhưngsựtươngphảngiữaTâyBanNhavớiItalia,giữaNaUyvàThụyĐiểnlàkhôngđángkể.

ChonênởchâuÁ,nướcmạnhđốidiệnngayvớinướcyếu;nhữngdântộcthiệnchiến,dũngcảm,hiếuđộngởsátkềnhữngdântộcyếuđuối,lườibiếng,nhútnhát,tấtnhiêndântộcnàybịchinhphụcthìdântộckialàkẻđichinhphục.

ChâuÂuthìtráilại,nướcmạnhsátkềnướcmạnh,họcùngcanđảmnhưnhau.ĐâylàlýdochủyếutạonênchâuÂucườngthịnhvàchâuÁyếuhèn;tạonêntựdoởchâuÂuvànôdịchởchâuÁ.Nguyênnhânnàyđãđượcnhậnxéttừlâumàtôikhôngbiết

77.TựdoởchâuÁkhôngtăngtiếnlên

được,cònởchâuÂuthìtựdotănghaygiảmtuỳtheotừngtrườnghợp.

Chương8:Vềthủđôcủavươngquốc

Mộttrongnhữnghệquảcủađiềunóitrênlà:ôngvuatrongmộtnướcrấtlớnphảichọnnơiđóngđôcủavươngquốcmình.Đặtthủđôởphíanamthìrấtdễmấtmiềnbắc,nhưngnếuđặtthủđôởphíabắclạikhógiữmiềnnam.Tôikhôngnóivềnhữngtrườnghợpcábiệtđâu.Máymócthườngcónhữngmasát,nhiềukhilàmthayđổihayngưngtrệtácđộngtheolýthuyếtcơhọc.Chínhtrị,đôikhicũngcónhữngmasáttươngtự.

QUYỂNXVIII:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚITÍNH

CHẤTĐẤTĐAI

Chương1:Tínhchấtđấtđaiảnhhưởngđếnluậtnhưthếnào

Mộtxứcóruộngđấttốtthìtựnhiênlànhiềungườiphụthuộcvàođó.Nôngdânlàbộphậnchínhcủadâncưởđây,họkhônghamgìlắmvềquyềntựdo.Họquábậnrộnvềnhữngcôngviệcriêngtưđầyắplên.Mộtnôngthôngiàucủacảithườngsợcướpvàsợquânđội.

CicéronnóivớiAtticusnhưsau:“Dânbuônvàdâncàycótrởthànhđồngminhtốtcủatađượckhông?Chỉcầnchúngtađừngnghĩrằnghọchốnglạinềnquânchủ.Đốivớihọthìchếđộnàocũngnhưnhau,miễnlàđểchohọđượcyênổnlàmăn”.

Chínhthểcủamộtngườithườnglàởcácxứphìnhiêu.Chínhthểcủanhiềungườithìởcácxứkémphìnhiêu.Điềunàyđôikhilàmộtsựbùtrừ.

ĐấtđaicằncỗiởAttiqueđãthiếtlậpnênchínhthểnhândân,vàđấtđaiphìnhiêuởLacédémonethiếtlậpnênchínhthểquýtộc.Thờiấy,ởHyLạp,ngườitakhôngthíchchínhthểmộtngười,thếmàchínhthểquýtộcởđâylạicónhiềuquanhệvớichínhthểmộtngười.

78

Plutarquenói:“CuộcnổiloạnCilonbịdậptắtởAthène,thànhphốrơivàotìnhtrạngbấthoà,chiarathànhnhiềumảnhlãnhthổtrongvùngAttique.Ngườimiềnnúithíchchếđộnhândân,ngườiđồngbằngthíchchếđộvươngquốc,ngườimiềnbiểnthíchchếđộhỗnhợp.

Chương5:Dânởđảo

Dânởđảovừatầmvớitựdohơnlàdânởđấtliền.Đảothườnglàdiệntíchhẹp,mộtbộphậndânchúngnàykhómàápbứcđượcmộtbộphậndânchúngkhác.Vìcáchtrởbiểnkhơinêncáclãnhchúađộctàitrongđấtliềnkhóvớitớiđượcdânđảo.Bọnxâmlượccũngphảidừnglạitrướcbiển.Dânđảokhôngbịlôicuốnvàocuộcchinhphụcnênhọbảotồnđượcluậtphápcủahọmộtcáchthuậnlợi.

QUYỂNXIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚINHỮNGNGUYÊNTẮCTẠORATÍNH

CÁCHCHUNG,TỨCLÀPHONGTỤCTẬPQUÁNCỦADÂNTỘC

Chương4:Tínhcáchchunglàgì

Cónhiềuyếutốthốngtrịconngười:khíhậu,tôngiáo,luậtpháp,kỷcươngnhànước,gươngthànhbạiđãqua,phongtục,tậpquán…từđómàhìnhthànhtínhcáchchungcủamộtxãhộingười.

Trongtừngnướckhácnhau,mộtyếutốnàođótrongcácyếutốnóitrêntácđộngmạnhhơn,mộtyếutốnàođótácđộngyếuhơn.Thiênnhiênvàkhíhậuhầunhưchỉthốngtrịcácdântộcdãman

79.

CáctậpquánđãthốngtrịngườiTrungHoa;cácluậtchuyênchếthốngtrịngườiNhậtBản;cácphongtụcthìtạoranguyênkhívàtưthếởLacédémone.KỷcươngnhànướcvàphongtụccổxưatạonênnguyênkhívàtưthếởRome.

Chương5:Chớthayđổitínhcáchchungcủamộtdântộc

Nếutrênđờinàycómộtdântộcmangphongtháichanhoà,tráitimrộngmở,đờisốngtươivui,cósởthích,dễgiaolưutưtưởng;mộtdântộc

sinhđộng,thoảimái,hạnhphúc,đôikhinhẹdạ,thỉnhthoảnghớhênhđồngthờilạicanđảm,rộnglượng,thậtthà,cónétdanhdự,thìtachớnêndùngcácluậtphápquấyrầynó,đểkhôngxúcphạmđếntínhcáchtốtđẹpcủadântộcấy.Nếunóichungtínhcáchlàtốtthìmộtvàikhuyếtđiểmcũngkhôngđángkế.

Ởđâyngườitacóthểứcchếphụnữ,racácluậtđểuốnnắntậpquánphụnữ,hạnchếtínhxahoacủahọ;nhưngcóbiếtđâurằngứcchếphụnữnhưthếthìcóthểmấtmộthứngthúnàođóvốnlànguồngốccủasựgiàucó,mộtphongcáchlịchthiệpthuhútkháchnướcngoàivàođấtnướcmình.

Vìvậynhàlậpphápcầntôntrọngtínhcáchcủadântộcnếunókhôngtráingượcvớinguyêntắccủachínhthể(…).Víphỏngởmộtdântộccóbảntínhvuivẻmàluậtpháplạiđưavàođótinhthầnthôngtháirởm,đồnhogàn,thìđấtnướcchẳngđượcthêmgì,cảởbềtronglẫnbềngoài.Hãyđểchodânchúngởđâylàmnhữngviệcphùphiếmmộtcáchnghiêmtúcvàlàmnhữngviệcnghiêmtúcmộtcáchvuivẻ.

Chương9:Tínhkhoekhoangvàkiêucăngcủacácdântộc

Tínhkhoekhoanglàmộtđộngcơtốt,màtínhkiêucănglạilànguycơcủachínhthể.Tínhkhoekhoangkhiếnngườitatrưngbàyvôsốcáihaynhưkỹnghệ,mỹthuật,hàngsangtrọng,cácmốtmới,vẻlịchthiệpvàthịhiếudântộcmình.Tráilại,tínhkiêucăngcủamộtsốdântộcchỉphơibàysựlườibiếng,nghèonàn,bấtchấpmọithứ,tiêudiệtcácdântộckhôngmaybịhọcaitrịvàhủydiệtcảchínhdântộchọnữa.Sựlườibiếnglàkếtquảcủathóikiêungạo;sựhamlàmlàkếtquảcủatínhkhoekhoang.NgườiTâyBanNhakiêungạomàkhôngthíchlàmviệc;ngườiPhápkhoekhoangthìcốlàmchohơnngười.

Chương13:TậpquáncủangườiTrungHoa

ỞTrungHoa,cáctậpquánlàkhôngthểthayđổi.Ngoàiviệcphụnữphảiluônluôncáchbiệtvớinamgiới,ngườitacòndạyởnhàtrườngnhiềuthứtậpquánđãtrởthànhphongtục.Ngườitacoitrọngcácnhosĩ.Nhữngđiềucácnhosĩnóirađượccoinhưkhuônthước,làmnguyêntắcluânlýkhôngbaogiờthayđổi.

Chương17:ĐặcđiểmriêngcủachínhthểTrungHoa

CácnhàlậpphápTrungHoanhậpcảtôngiáo,phápluật,phongtục,tậpquánlạilàmthànhluânlývàđạođức.Nhữnggiáođiềutrongbốnloạihìnhtrênđượcgọilàlễ.NhờgiữđúngnhữnglễấymàchínhthểTrungHoachiếnthắng.Tuổitrẻngườitahọclễvàtrọnđờingườitathựchànhlễ.Cácnhosĩdạylễvàcácphápquantruyềnbálễ.Vìlễbaotrùmmọiviệclớnnhỏtrongđời,nênmộtkhilàmchomọingườituânthủlễthìnướcTrungHoađượccaitrịtốt.

CóhaiđiềulàmcholễkhắcsâuvàotimócngườiTrungHoa.Mộtlàchữviếtmàphầnlớncuộcđờingườitaphảihọcchothuộcsáchvàlàmđúngtheosách.Hailànhữnggiáođiềuchungvềlễkhôngcógìlàtrítuệcaoxamàchỉgiảnđơnlànhữngquytắcthựchànhchung,nêndễchinhphụclòngtinvàinsâuvàođầuóc.Cónhữngôngvuakhôngcaitrịbằnglễmàbằnghìnhphạt,dùnghìnhphạtđểtrừkhửnhữngcôngdânđãquênphongtục,viphạmphápluật.Nhưngnếumọingườiđãquênmấtphongtụcthìvuacódựnglạiđượcphongtụchaykhông?Cáchìnhphạtchỉlàmngưngảnhhưởngcủatậtxấuchungmàkhôngsửachữađượctậtxấu.Chonênmộtkhinguyêntắccủachínhthể(tứclàlễ)bịloạibỏthìluânlýcũngmất,nướcTrungHoarơivàohỗnđộn,vôchínhphủ,cáccuộccáchmạngbùnglên.

Chương18:Hệquảcủachươngtrên

TừcâuchuyệntrêntathấyphápluậtTrungHoakhôngmấtkhiđấtnướcTrungHọabịchinhphục.Tậpquán,phongtục,phápluậtvàtôngiáocũngthế,khôngthểnàothayđổicùngmộtlúc.Vànếucóthayđốithìchínhlàkẻ

chinhphụcphảithayđổidầndầntheophongtục,tậpquán,phápluậtvàtôngiáocủadânTrungHoa.

Cònmộthệquảđángbuồnnữalà:đạoThiênChúahầunhưkhôngthểnàothiếtlậpđượcởTrungHoa.Nhữngbuổilễcầunguyện,đưaphụnữvàonhàthờliênlạcvớichacố,thútộithầmthì,xứcdầuthánh,truyềnbátụcmộtvợmộtchồngv.v..tấtcảđềuđảolộnphongtụctậpquáncủanhândânvàđảolộncảtôngiáocũngnhưphápluậtTrungHoa.

Chương19:Tôngiáo,phápluật,phongtụctậpquánhoànhậpnhưthếnàoởTrung

Hoa

CácnhàlậpphápTrungHoalâyviệcổnđịnhđếquốclàmmụctiêu.Đểduytrìổnđịnh,phảitạorasựphụthuộc.Từýtưởngnàymàtạoraquanhệchacon:thờchakhiđãchết,lễnàyliênquanđếntôngiáo.Kínhchakhicònsống,lễnàyliênquanđếnphápluậtvàphongtục,tậpquán.Đâychỉmớilàmộtphậntrongbộluậtchungbaoquátvàrấtnhiềumặt.

Kínhtrọngchaliênquanvớisựkínhtrọngngườigià,thầyhọc,quantrên,hoàngđế.Sựkínhtrọngnàygợiramộtsựphảnhồiđólàlòngthương:chaphảithươngcon,giàthươngtrẻ,quanthươngdân,vuathươngbầytôi.Tấtcảcáiđótạothànhlễvàlễtạoratínhcáchchungcủadântộc.

ĐếquốcTrungHoađượckiếntạotrêntưtưởngcaitrịgiađình.Nếugiảmbớtquyềnuyngườichatronggiađìnhthìsựkínhtrọngđốivớiquancaitrịcũnggiảmsút,vìquanlà“chamẹcủadân”.Quankhôngchămdânnhưconthìvuađôivớitôicũngnhạttình.Mộtkhicáchoạtđộngthựctiễnkhôngtheolễnữathìquôcgiasẽlunglay.

Chương20:GiảithíchmộtnghịchlývềngườiTrungHoa

CóđiềukỳlạlàngườiTrungHoahoàntoànbịđiềukhiểntheolễ,nhưng

tráilại,đólàmộtdântộcláulỉnhnhấthoàncầu.Trongbuônbán,mỗinhàcóbacáicân:cângiàđểmua,cânnonđểbán,cânđúngdùngvớingườiđãcảnhgiác.Tôitưởngcóthểgiảithíchđiềutráingượcnày.

CácnhàlậpphápTrungHoanhằmhaimụctiêu:dânphảiphụctùng,imlặng,mặtkhácphảichămchỉvàkhéoléolàmăn.Doảnhhưởngcủakhíhậuvàđấtđai,đờisốngcủadânbấpbênhnênhọchỉnhờvàosựcầncùvàtinhxảomàtồntại.

Mọithứđềubịcấmđoánkhingườitathuhoạchbằngbạolực.Mọicáiđềuđượcphépkhingườitathuhoạchbằngsựkhéoléovàkhônngoan.XinchớsosánhlýluậnTrungHoavớilýluậnchâuÂu.AiởTrungHoađềuphảilưuýtớicáicóíchchomình.Nếubọntrộmcắpđãnhìnngóthìkẻngốcnghếchnêngiữmình.ỞRomengườitađượcphépăntrộm,ởTrungHoangườitađượcphéplừađảo.

QUYỂNXX:XÉTVỀBẢNCHẤTVÀĐẶCĐIỂMCÁCLUẬTTRONG

QUANHỆVỚITHƯƠNGMẠI

Chương1:Bànvềthươngmại

Nhữngđiềusauđâycầnphảiluậngiảimộtcáchdàidòng,nhưngtínhchấtcủacôngtrìnhnàykhôngchophép.Tôimuốnlặnglờtrôitrêndòngsôngnhưnglạibịcuốntheongọnthác.Thươngmạichữalànhđượccácđịnhkiếncủatínhpháhoại.Hầunhưcómộtquyluậtchunglàởđâucóphongtụcthuầndịuthìởđócóthươngmại,vàởđâucóthươngmạithìởđócóthuầnphongmỹtục.

Khônglạgìphongtụccủatabâygiờíthungdữhơnngàyxưa.Thươngmạiđãlàmchongườitahiềubiếtvềphongtụccácnướcvàsosánhvớinhau.Đólàđiềurấthay.

Cóthênóirằng,cácluậtthươngmạitraudồichophongtụctốtlênvàlàmmấtđinhữngphongtụcxấu.Platonthanphiềnrằngthươngmạilàmđồibạicácthuầnphongmỹtục.Thậtrathươngmạiđãlàmchophongtụccácdântộcdãmantrởnêntinhtếvàthuầnhơn.Đólàđiềutathấyhàngngày.

Chương2:Tinhthầnthươngmại

Tácdụngtựnhiêncủathươngmạilàđưatớihoàbình.Hainướcđangbuônbánsẽtrởthànhphụthuộclẫnnhau:nếubênnàymuacólợithìbênkiabáncũngcólợi,vàmọikhốiliênkếtđềudựatrênnhữngnhucầu“cóngườicóta”.

Nhưngnếuthươngmạiliênkếtđượccácnướcthìnókhôngliênkết

đượccáccánhânđâu!Chúngtathấyrằngởcácnướcchuyênvềthươngmạingườitabuônbántấtcảmọichuyệntrênđời,buônbáncảđứctínhconngườinữa!Nhữngcáinhỏnhấtmàxãhộingườicầnđếnđềucóthểđemđổilâyđồngtiền

80.

Tinhthầnthươngmạitạochoconngườimộtýthứcvềcôngbằngđúngmức.Mộtmặtnóphảnđốicướpbóc,mặtkhácnóphảnđốiđạođứcđơnthuầnkhiếnngườitakhôngmuốntranhchấpgaygắtvềmìnhmàsaonhãnglợiíchngườikhác.

Nơinàohoàntoànkhôngcóthươngmạithìsinhracướpbóc.TheoAristotecưỡngbứccũnglàmộttrongnhũngbiệnphápđểthuhoạch.Tinhthầnthươngmạiđôikhitráivớimộtvàiđứctínhtốt.Vídụ:tínhhiếukháchítthấyởcácdântộcthươngmạinhưnglạithườngthấyởcácdântộccướpbóc.

Chương5:Cácdântộcđãtừnglàmkinhtếthươngmại

Marseillelànơiẩnnáucầnthiếtgiữamộtvùngbiểnbãotố.Marseille,nơimàgió,bãicát,bờbiểnthuậnlợichothuyềncậpbến,vốnđãđượccácngườiđibiểnqualạiluôn.Đấtđaicằncỗiđãbuộcdânđịaphươngnàylàmnghềbuôn.Họphảichămchỉlàmănđểbùvàothiênnhiênbạcđãihọ.Họphảicôngbằngđểsốngđượcgiữanhữngdântộcmanrợđãlàmchohọđượcthịnhvượng.Họphảichừngmựcđểchoviệccaitrịluônluônđượcyênổn.Cuốicùnghọphảicónhữngphongtụcvànếpsốngthanhđạmđểnếugặplúcbuônbánthualỗvẫncóthểduytrìthươngmại.

Ởđâucóbạolựcvàphiềnhàthìởđónảysinhrathươngmạikinhtế,khiconngườiphảilẩntránhvàocácđầmlầy,rahảiđảo,xuốngđáybiểnhaycácvùngcómỏmđángầm.ChínhvìthếmàvùngđấtTyr,VenisevàcácthànhphốởHàLanđượcthiếtlập.Nhữngngườitrốntránhtìmthấyanninhởcácnơinày.Họphảisống.Họkiếmđồnuôisốngmìnhtừkhắpnơitrênthếgiới.

Chương7:TinhthầnthươngmạicủanướcAnh

NướcAnhkhôngcómứcthuếđượcthươnglượngvớicácnước.Mứcthuếcủahọđượcthayđổicóthểnóilàtuỳởmỗiviện,cóquyềnđịnhmứcthuếhaymiễnthuế.NướcAnhgiữcáiđólàđểgiữquyềnđộclậpcủamình.Cạnhtranhmộtcáchđếvươngvớicácnướcvềthươngmại,nướcAnhítchịuràngbuộcbởicáchiệpđịnhmàchỉphụthuộcvàoluậtcủahọ.

Mộtsốnướckhácđặtlợiíchthươngmạidướilợiíchchínhtrị;nướcAnhthìluônđặtlợiíchchínhtrịdướilợiíchthươngmại.

Đâylàmộtdântộctrênđịacầubiếtgiànhưuthếtrênbalĩnhvựclớn:tôngiáo,thươngmạivàtựdo.

Chương13:Cáigìpháhoạitựdothươngmại

Ởđâucóthươngmại,ởđócóthuếquan.MụcđíchcủathươngmạilàxuấtvànhậpcảngnhữnghànghóacólợichoNhànước.MụcđíchcủathuếquanlàgiữmộtsốquyềntrongviệcxuấtnhậpcảngcũngđểlàmlợichoNhànước.Vìvậy,Nhànướcphảitrunglậpgiữathươngmạivàthuếquan,khiếnchohaiphíanàykhôngchồngchéonhau.Cónhưvậymớihưởngđượccáilợicủatựdothươngmại.

Ngànhtàichínhpháhoạithươngmạibằngcáchlàmbấtcông,nhũngnhiễu,thuthuếquámức.Nócònpháhoạithươngmạibằngnhữngthểlệphiềnhà,thủtụcrắcrối.

ỞAnh,quanthuếđượcquảnlýkhiếnchoviệcthươnglượngbuônbánđượcdễdàng.Mộtchữviếtlàmnênđạisự;ngườinhàbuônkhôngphảimấtthờigianliênmiên.Cónhữngnhânviênkiểmtrađểchấmdứtnhữngkhókhăndongườithuthuếgâyrađãbuộcngườithuthuếphảinghiêmlệlàmnhiệmvụ,khôngđượcdễdãiquá.

Chương19:Vuachúavàcônghầukhôngnênbuônbán

ThéophiletrôngthấycontàucócáchànghóacủavợônglàThéodora,liềnhạlệnhđốttàunày.Ôngnói:“Talàvuamàcácngườibiếntathànhôngchủkhohàngư.Ngườinghèolấygìănnếuchúngtatranhmấtnghềcủahọ?”.Vàôngnóithêm:“Tađãlàvuathìaicóthểphạtta,nếutalàmhãngđộcquyền?Aisẽbuộctathựchiệncáchợpđồng?Tabuônthìcáctriềuthầncũngsẽbuôn,họsẽthamlamhơn,bấtcônghơnta.Dânchúngtinvàotínhcôngbằngcủatachứkhôngtinvàosựgiàucócủatađâu.Thuếđánhvàodânquánặnglàmchodânnghèođói,đólàđiềuchắcchắnđưachúngtađếnchỗsuyvong”.


KhingườiBồĐàoNhavàngườiCastillethốngtrịvùngTâyẤnĐộ,cónhữngngànhthươngmạibéobởđếnnỗicáccônghầuđềumuốnnắmlấy.Điềunàyđãlàmchomấyxínghiệpcủanhàbuônbịphásàn.PhóvươngvùngGoachophéptaychânmìnhđượchưởngđặcquyềnquáđáng.Dânkhôngtintưởnggìởbọnnày.Việcbuônbánbịgiánđoạnvìngườiquảnlýcứthayđổixoànhxoạch,khôngailotoanchuđáoviệcbuônbán,vàhọchẳngsợmấtmátchongườisau.Tiềnlãivàotaytưnhânmàthươngmạiquốcgiachẳngtăngđượcmấynỗi.

QUYỂNXXI:PHÁPLUẬTTRONGMỐIQUANHỆVỚITHƯƠNGMẠIKHICÓCÁC

CUỘCBIẾNĐỔILỚNTRÊNTHẾGIỚI

Chương4:Điềukhácbiệtchínhyếugiữathươngmạixưavànay

Trênthếgiớitrướcnay,tuỳvàotừngđiềukiệnhoàncảnhxãhội,tựnhiêncủatừngthờiđiểmkhácnhaumàlàmchothươngmạithayđổi.NgàynaythươngmạichâuÂuchủyếulàgiữaBắcvớiNam.KhíhậuNam,Bắckhácnhaukhiếnchohaivùngcầncónhữnghànghóacủanhau.Vídụ,nhữnghànghóatừNamlênBắctạorathươngmạimàngàyxưakhônghềcó.Hànghóangàyxưatrêntàulàlúamìđongbằngđấu,naylàcácthứrượutínhbằngthùnglớn.ThươngmạingàyxưamàtabiếtđượclàchởtừcảngnàyđếncảngkiaởĐịaTrungHải,hầunhưchỉtrongmiềnNamvớinhau.Dokhíhậucácvùngởđâyđềugiốngnhaunênkhôngcónhucầuthươngmạinhưvớicácvùngkhíhậukhácnhau,chonênthươngmạichâuÂungàyxưakhôngpháttriểnnhưngàynay.

Chương5:Nhữngđiềudịbiệtnữa

Thươngmạingàyxưakhithìbịpháhoạibởinhữngkẻcạnhtranh,khithìbịvuachúacảntrở.Buônbánquađườngbộ,trốntránhchỗnàocũngbịđànáp,chỉdámdừnglạiởchỗnàongườitachothởđược.Cònnhưngày

nay,thươngmạingựtrịngayởvùngsamạc,ởtrênbiểnvàcảởnhữngvùngmỏmđálởmchởm.

VùngColchidebâygiờchỉcònlàkhurừngmênhmông,dânsốgiảmsúthàngngày,hànghoáchỉbánlẻchongườiThổNhĩKỳvàBaTư.ChẳngmấyaibiếtrằngthờiRomecổđại,nơiđâylànhữngphốphườngvẫygọicácnướcđếnbuônbán.NaychỉcònlạidấuvếtcáclâuđàiđượcghitrongsửsáchcủaPlinevàStrabon.

Lịchsửthươngmạilàlịchsửquanhệgiữacácdântộc.Nhữngbướcsuythoái,nhữngcuộcthăngtrầmtạonênbiếtbaosựkiệnlớntronglịchsửthươngmạithếgiới.

Chương21:PháthiệnhaithếgiớimớivàtìnhtrạngchâuÂutrướcsựkiệnnày

Cóthểnói:labànmởhướngravũtrụ:ngườitatìmthấychâuÂuvàchâuPhimàtrướckiachỉmớibiếtquaphíangoàibờ,rồitìmthấychâuMỹtrướckiachưabiếttígì.

NgườiBồĐàoNhabơitrênĐạiTâyDương,tìmramỏmcựcNamchâuPhi.Họquaylại,quabiểnlớn,tớivùngĐôngẤnĐộ.NỗigiantruâncủahọđượcthơcaghilạicóvẻnhưanhhùngcaOdysséevàEnéide,

NgườiVénétieđãtừngbuônbánvớiẤnĐộquaThổNhĩKỳcứđeođuổimãivớibaonỗinhọcnhằn.ThếrồisaukhipháthiệnHảoVọngGiácítlâuthìItaliamấtvịtrítrungtâmthươngmạitoàncầu,vàcóthểnóichỉcònlàmộtgóccủavũtrụmàthôi.Chođếnnayvẫnlànhưvậy.(…)

NgườiBồĐàoNhabuônbánvớiẤnĐộnhưnhữngkẻchinhphục.HọđãđặtracácluậtphiềnhàchocáctiênvươngẤnĐộtrướckhicóluậtcủangườiHàLan.

Sốphậncủa“NgôinhànướcÁo”thậtlàkỳdiệu.CharlesQuinttiếpnhậnquyềnthừakếBourgogne,Castille;vàngườiAragontrởthànhđếquốc,uyvọngngàycànglớn,vàngườitathấycảthếgiớimớiđềuvânglờinướcÁo.

ChristopheColombtìmrachâuMỹ,vàmặcdầuTâyBanNhakhônggửiquânsangchâuMỹ,vùngđấtmớinàyvẫnnằmdướiquyềnhaiđếquốcTây-Bồvànhiềunướckhác.

KhingườiTâyBanNhachinhphụcbờphíatâythìngườiBồĐàoNhapháthiệnvàchinhphụcbờphíađôngchâuMỹ.HainướcsátnhaunênphảinhờGiáohoàngAlexanderVIvạchrađườngranhgiới,xửmộtvụtranhchấplớn.

NhưngcácnướckhácởchâuÂukhôngđểyênchohọchianhau.NgườiHàLanđuổingườiBồĐàoNhakhỏihầuhếtvùngĐôngÂu;nhiềunướcchâuMỹlatinhhìnhthànhquốcgia.

NgườiTâyBanNhacoinhữngvùngđấtpháthiệnlàđốitượngchinhphục,nhưngcácnướcvănminhhơnthìcoiđólàđốitượngbuônbánvàhướngtầmmătvàođấy.Họkhônngoantổchứccácđoànđàmphán,nhờđàmphánmàcaiquảnđượcnhiềunướcxaxôi,họtrởthànhmộtlựclượngtháptùnglớnlaomàkhônglàmbậntâmnướcTâyBanNhalànướcchủyếuởđây.

CácthuộcđịamàngườitathiếtlậpởchâuMỹdướimộthìnhthứcđộclậpkháchẳncácthuộcđịacũ,coinhưmộtbộphậntáchtừchínhquốcra,hoặcdomộtcôngtythươngmạicủachínhquốcthiếtlậpnên.

Mụctiêucủanhữngthuộcđịanàylàđểlàmthươngmạivớicácđiềukiệntốt,hơnlàthươngmạivớicácnướclánggiềngchỉcóđôibêncùngcólợinhưnhau.Ởthuộcđịa,ngườitaquyđịnhchỉcómẫuquốcnắmquyềnthươngthuyếtthuộcđịa,vìmụcđíchthiếtlậpthuộcđịachỉlàbuônbánchứkhôngphảiđểxâydựngthêmthànhphốhaymởrộngthêmvươngquốc.

Nhưvậy,đâycònlàmộtthứluậtcơbảncủachâuÂu:tấtcảviệcbuônbánvớithuộcđịaởngoàinướcđềucoinhưmộtthứđộcquyềnthuầntuý,màchỉcóluậtcủachínhquốcđượctrừngphạtchứkhôngtheoluậtlệcủabảnđịangàytrước.

Lạicònphảichấpnhậnrằng,luậtthươngmạigiữacácchínhquốckhôngđượcvậndụngvàothươngmạigiữacácthuộcđịa.

Nỗithiệtthòicủacácthuộcđịavềmấttựdothươngmạiđượcđềnbùlạibằngsựbảohộcủachínhquốc,bảovệbằngvũkhívàduytrìbằngphápluậtcủachínhquốc.

TừđiềunàynảysinhluậtthứbacủachâuÂulà:khingoạithươngvớithuộcđịabịcấmthìviệcđilạitrênbiểnphảiđượcthiếtlậpthôngquahiệpước.

PháthiệnchâuMỹdẫntớiviệcnốiliềnchâuÁvàchâuPhivớichâuÂu.ChâuMỹcungcấpchochâuÂuchấtliệuthươngmạivớicảmộtvùngrộng

lớncủachâuÁmàngườitagọilàĐôngẤn.Bạc,thứkimloạihữuíchtrongthươngmạitrởthànhcơsởchogiaolưutoàncầu,nhưmộtthứhànghóa.RốtcuộcđườnghànghảiquachâuPhitrởnêncầnthiết,nócungcấpnhânlựcchoviệckhaimỏvàkhẩnhoangởchâuMỹ.

ChâuÂutrởnênmộtthếlựcsiêucườngchưaaisánhkịptronglịchsử,xétvềcácmặtchiphí,vềcáclĩnhvựccamkết,vềsốlượngquânđội,vàvềtínhliêntụccủacáccuộcđàmpháncókhichỉkéodàivôíchvàchỉlàđàmphánđểkhoatrương.

QUYỂNXXII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCSỬ

DỤNGTIỀNTỆ

Chương1:Lýdocủaviệcdùngtiềntệ

Cácdântộcmanrợcóíthànghoáđểbuônbán,cácdântộcvănminhlạichỉcóvàibathứhànghoáđểbuônbán.Thếnênhọthươnglượngvớinhaubằngcáchtraođổi.CácđoànlạcđàcủangườiMaureschởsảnphẩmđếnTombouctouởcuốichâuPhiđổilấymuối.Họchẳngcầntiềntệ.NgườiMauresbỏmuốivàotúi,ngườichâuPhiđựnghạtvàngvàomộttúikhác.Họbớtvàngthêmmuốihaybớtmuốithêmvàngchođếnlúchaibênưngýthìthôi.

Nhưngkhimộtdântộcđãbuônbánsốhànghoálớnthìphảidùngmộtthứtiềntệ.Mangkimloạiđitraođổithìdễvậnchuyển,ítkinhphíhơnlàmangvậtphẩmđitraođổi.

Tấtcảcácnướccónhucầutraođổithườngxảyratìnhtrạngsauđây:nướcthứnhấtcầnnhiềuhànghoácủanướcthứhai,mànươcthứhaichẳngcầnhànghoácủanướcthứnhất,trongkhimộtnướcthứbalạicầnhànghoácủanướcthứnhất.Thếlàngườitadùngtiềntệđểthaychotraođổitrựctiếp.Ngườitatrảchophầnhànghoátraođổidôirabằngbạc.

Chương2:Bảnchấtcủatiềntệ

Tiềntệlàmộtdấuhiệuđạidiệnchogiátrịcủamọihànghoá.Ngườitađúctiềnbằngmộtvàithứkimloạiđểkhitraođổilạithìítmòn,khônghỏng,lạicóthểchianhỏra.Ngườitachọnkimloạiquýđểcóthểmangđigọngàng.Kimloạiquýrấttiệnlợichoviệcđọgiá,vìdễquyrathànhmộtdanh

hiệuđơnvịchung.Mỗiquốcgiacódấuấnriêngchotiềntệcủamình,tươngứngvớitrọnglượng,têngọi,đểnhìnqualàbiếttiềntệcủanướcnàynướcnọ.

Nếutiềntệlàdấuhiệucủagiátrịhànghoá,thìgiấytờlàdấuhiệugiátrịcủatiềntệ,vàtiềngiấytốtthìhiệuquảchẳngkhácgìtiềnkimloại.

Nếuđồngbạclàdấuhiệuvàđạidiệnchomọivật,thìmọivậtcũnglàdấuhiệuđạidiệncủatiềnbạc,vàmộtkhinhànướchưngthịnhthìcónhiềuhànghoáhaycónhiềutiềnbạccũnglànhưnhau.

Nhưngnếuphápluậtkhôngđượccôngbằngthìnhiềukhivậtdụngvàotaymộtkẻkhôngliêmchínhnóvẫnkhôngđạidiệnchotiềnbạc.Trongmộtnướcchuyênchế,sựđộcđoánvàsựmấtlòngtinchỉkhiếnchongườicónhiềubạcthìđemchônchứkhôngđemralưuthông.Nhưvậythìvậtdụngcũngkhôngđạibiểuchotiềnbạc.

Đoikhinhàlậpphápdùngnghệthuậtlấyvậtdụngcoinhưtiềnbạc.NhàđộctàiCésarchophépngườivaynợđượctrảchochủnợbằngnhữngôđấttínhtheogiátrịtrướcngàynộichiến.Tibèrethìralệnh:Aimuốnvaytiềntrongcôngkhốphảinộpthếchấpgấpđôisốtiềnvay.DướithờiCésartàisảnđấtđaiđượccoilàtiềntệđểthanhtoánmọikhoanvay,trả.ThờiTibèrethì10.000sestercesđấtđaiđượccoilàmộtđơnvịtiềntệtươngđương5000sestercesbạc

81.

ĐạiHiếnchươngởAnhcấmkhôngcholấyđấtđailàmcủathếchấp,chỉcóthểlấyđồdùngcủangườivaynợlàmcủathếchấp.Nhưvậy,cácloạitàisảncủangườiAnhđềucóthểđạibiểuchotiềnbạc.

LuậtcủangườiGermainchấpnhậndùngbạcđểchuộclỗiđãphạmphảivàchuộctộikhibịhànhphạt.Nhưngvìtrongnướccórấtítbạcnênđượcphépdùngđấtcanhtáchoặcgiasúcthaychobạckhichuộctội.

Chương21:ChovayquahợpđồngvàchovaynặnglãiởRome

Ngoàimónvayđếbuônbáncòncómộtloạivaytheohợpđồngdânsự.ỞRome,dânchúngcóquyềnlựcngàycàngtăng,nêncácquantưpháptìmcáchnịnhdân,làmranhưngđiềuluậtcólợichodân.Họcắtbớtnhững

ngườicóvốnlớn,giảmbớtlãi,xoábỏsựcưỡngbứcthânthể;cuốicùnglàxoánợmỗikhicóBảodânquanmuốntranhthủlòngdân.

Nhữngđổithayliêntục,khithìdophápluật,khithìdocáccuộctrưngcầudânýphổthôngđãlàmchoviệcvaynặnglãihìnhthànhmộtcáchtựnhiênởRome,vìcácnhàchovaykhôngcòntintưởngvàocáctờhợpđồngcủangườivaynợcũngnhưngườilàmluậtxửánnữa.(…)Dầndầnnhữngcáchthứcđivayvàchovaymộtcáchtửtếkhôngcònnữa.Cáchchovaynặnglãitànnhẫnxuấthiện.


NhữngngườiRomeđầutiênkhôngcóluậtđiềutiếtlãisuấtcủangườichovay.Nguờitacứtheogiaoướcthôngthườnglà12phầntrămmộtnăm.TrongngônngữRomecổđại,ngườitanói“sáuphầntrăm”tứclànói“mộtnửa”vànói“baphầntrăm”thìngườiđivayhiểungaylàmộtmộtphầntưsốtiềnlãiphảitrả.

VìsaoRomethờiấyhầunhưchưacóbuônbánmàđãcóchuyệnvaylãinặngnhưvậy?Tôinghĩrằngthờiấyngườitacứphảiratrậnmàkhônghưởnglương,nêncứphảiđivay;vàhọluônluôncónhữngchuyếnxuấtngoạibéobở,nêncũngrấtdễtrảnợ.

Rồiđếnmộtthời,ViệnNguyênlãocấmchovaynặnglãi.ỞRome,ngườitalạicócáimốtyêusựnghèokhổ,yêunếpsốngthanhđạmvàcáchsốngluộmthuộm.Cáccôngdânchủyếuthìgánhvácmọicôngviệcquốcgia,dânchúngthìchẳngphảiđónggópgìcả.(…)Taciteghilạirằng:“Luật12bảngquyđịnhlãisuấtchỉ1phầntrămmộtnăm”.ChắclàôngđãlầmLuật12bảngvớimộtluậtnàokhác.LuậtLiciniennerađờisaubộLuật12bảng85nămquyđịnhrằng,sẽtrừmộtphầnvốnchongườiđãtrảnợlầnđầu,sauđósẽtrảlàmbalầnbằngnhau.

Năm398lịchRome,haiôngBảodânquanDuelliusvàMénéniusthôngquađạoluậtquyđịnhlãisuấtmộtphầntrămmộtnăm.ĐólàđạoluậtmàTacitenhầmvớiđạoLuật12bảng.Đâymớilàđạoluậtđầutiênquyđịnhlãisuất.Mườinămsau,lãisuấtlạiđượcgiảmxuốngmộtnửa.Sauđóngườitaxoánốt.TheoTite-LivethìđólàvàothờiChấpchínhquanC.MartiusvàQ.Servilliusnăm413lịchRome.

Luậtnàyđượccoilàmộttrongnhữngđiềumànhàlậpphápđãđẩyviệc

đếnmứctháiquákhiếnngườitatìmcáchtrốntránh.

KhiởRomecấmchovaylãithìngườitanghĩrađủcáchđếtrốntránhluật.ThuởấymộtsốdântộcLatinhkhôngphụthuộcvàoluậtRome,ngườitanhờmộtngườiLatinhđứngtên,vàthếlàcứcóthểvayvàchovaynặnglãi.

ỞRomecónhữngnhàgiầuđầythếlựccóthểlàmchophápquanngậmmiệng,làmchophápluậtimtiếng.Họcứtáobạochovay,táobạođặtlãisuấtcao…,vàkhicómộtphápquanđếnnhậnchứcởmộttỉnhnào,ôngtacứphảivayđểtranhchức,vàcứphảichịulãisuấttheothoảthuận.

Thếlàkẻchovaynặnglãichìataychoquyềnlậppháp,vàquyềnlậpphápcũngchìatayravớihắn.

Tôisẽnóiđiềunày:luậtphápcóchừngmựcthìcaitrịđượcngườiđời.Luậtphápđẩylêntháiquáthìkhôngcaitrịđượcđâu!Ulpientừngnói:aitrảmuộnthìphảitrảít.ĐólànguyêntắchướngdẫncácnhàlậpphápsaukhicộnghoàRomebịtiêudiệt.

QUYỂNXXIII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIDÂNSỐ

Chương1:Ngườivàloàivậttrongvấnđềtăngnòigiống

ÔithầnVệNữ!Mẹcủatìnhyêu!82

KhisaoVệNữchiếusángtrầngianGióhiuhiuthở…Tìnhyêuchứachan!Mặtđấtbừnglên…muônvànánhỏi.Vàkhítrờithơmdịubởimuônhoa…!ChimvỗcánhtheoNữthầnquyếnrũ.Trongyêuđương…ríurítmuônlờica…VànhảycuồnglênnhữngchàngbòmộngTheogótnữthầntrênnhữngcánhđồngxaĐâyloàingườitựrừngsâunúithẳmTừbiển,sông,đồngnội,…muônnhàTấtcảcháybừngtìnhyêu,dụcvọngVuisinhsôi…khoáicảmchanhoàVệnữơi!TatheoNgườitrongvươngquốcbaolaNgườibanphátchotrầngianbaođiềumỹlệ…

Trongcácloàivật,giốngcáidườngnhưpháttriểnkhôngngừng.Nhưngtrongloàingườithìtưtưởng,tìnhcáchdụcvọng,ướcmơcũngnhưtínhthíchđổithay,ýmuôngiữgìnsắcđẹp,điềulosợvềthainghén,sinhnở,nỗilotoanvềgiađìnhđôngđúc,nặngnềv.v..đãlàmchoviệcsinhsôinòigiốngcủapháinữgặpvôvàncảntrở.

Chương16:Cácquanđiểmcủanhàlậppháptrongvấnđềsinhsôinòigiống

Nhữngđiềuquyđịnhvềdânsốtuỳthuộcnhiềuởhoàncảnh.Cónhữngxứsởmàthiênnhiênđãlàmhếtmọiviệcthìnhàlậpphápkhôngphảilàmgìnữa.Khimàkhíhậutốtlànhđãtạoradânsốvừaphải,thìcầngìđặtraluậtlệvàpháttriểndânsốnữa.Cũngđôikhikhíhậutốthơnđấtđai,dânsốcứtănghoàimàthựcphẩmkhôngđủ,nạnđóitiêudiệtconngười.ĐâylàtrườnghợpởTrungHoa,chaphảiđembáncongái,hoặcquẳngconrađườngvìkhôngnuôiđượcchúng.ỞxứBắcKỳcũngvậy,cũngcónguyênnhânvàhậuquảnhưởTrungHoa.TakhôngnênlàmnhưcácdukháchẢRậpđitìmquanniệmvềthuyếtluânhồitrongvấnđềdânsố.

Cũngvìnhữnglýdomêtínnhưthế,ởĐàiLoan,tôngiáokhôngchophépđànbàsinhcontrước35tuổi.Nếuhọcómangtrướctuổi35thìbàthầytôngiáosẽnhồibụnghọchotrụythaiđi.

Chương24:NhữngbiếnthiênởchâuÂuliênquanđếndânsố

ChâuÂutrướckia,dướithờiCharlemagnechỉlàmộtđếquốcrộnglớn,nhưngchiathànhnhiềuvươngquốc.Mỗiônglãnhchúacaiquảnmộtvùnghaymộtthànhphố;khônglấygìlàmgiàumạnh,chỉtrôngvàodânsốtronglãnhđịa,nênôngnàocũngtìmcáchlàmchoxứsởnhỏnhoicủamìnhtăngthêmsốdân.Thờiấythểchếcaitrịởcáctiểuvươngquốckhônggiốngnhau,lạithiếunhữnghiểubiếtvềthươngmại,thườngxảyrachiếntranhvàtranhchấpliênmiên.Mặcdầuthế,dânsốởnhiềuvùngchâuÂucònđônghơnngàynay.

Tôikhôngcógìđểphântíchtriệtđểvấnđềnày,nhưngcũngxinkểvềnhữngđạoThậptựquânphithườnggồmđủloạingười.ÔngPuffendornnóirằngdướithờivuaCharlesIXnướcPhápcótới20triệudân.

Nhữngcuộcsápnhậpcácvươngquốcnhỏthườngxảyrađãdẫntớisựgiảmsútdânsốnóichung.Ngàyxưa,mỗilàngcómột“thủphủ”,naythìcảnướcchỉcómộtthủđô.Ngayxưa,mỗitiểuvươngquốclàmộttrungtâmthếlực,ngàynaythìtấtcảquyvàomộttrungtâm,đólàtrungtâmquốcgia.


Tronghaithếkỷqua,hànghảichâuÂutănggiarấtnhiều.ĐiềunàymộtmặtđưathêmngườivềchâuÂu,mặtkháclạirútbớtngườikhỏichâuÂu.NướcHàLanhàngnămđưasangẤnĐộrấtnhiềuthủythủmàchỉcóđộhaiphầnbatrởvề;sốcònlạibịchếthoặclậpnghiệpngaytạiẤnĐộ.CácnướckhácbuônbánvớiẤnĐộcũngcótìnhtrạngnhưthế.

KhôngnêncoichâuÂulàmộtvùngriêngbiệt,chỉcóchâuÂulàtiếnhànhviệchànghải.CácnướckháccũngđếnchâuÂubằngđườnghànghảilàmchochâuÂutăngthêmdânsốbằngnhữngngườithủythủtừcácphía.NhưngchâuÂuvẫntáchbiệtvớiphầncònlạicủathêgiớibởitôngiáokhácnhau

83,bởicácvùngbiểnvàsamạc,nêncũngkhôngbùđắpdânsốđượcbao

lăm.

Chương26:Hệquả

Từnhữngđiềunóitrên,phảikếtluậnrằngchâuÂungàynayđangcầncóluậtkhuyếnkhíchsinhsôinhânkhẩu.CácchínhkháchHyLạpxưaluônnóivềsốdânđôngđảolàmnênnướccộnghoà.Cácchínhkháchngàynaycũngchỉnóivớichúngtavếcácbiệnphápđểtănggianướccộnghoà.

Chương27:LuậtởnướcPhápkhuyếnkhíchtănggiadânsố

VuaLouisXIVralệnhtrợcấpchocácgiađìnhđẻ10convàtrợcấpcaohơnchocácgiađìnhcó12con.Nhưngđâychưaphảilàkhenthưởngngườilắmcon.MuốnkhuyếnkhíchtinhthầnchungcủanhândânlàmsinhsôinòigiốngthìphảilàmnhưngườiRomexưa,cóthưởngvàcóphạtchungđốivớimọingười.

Chương28:Cóthểcứuvãntìnhtrạnggiảmsútdânsốnhưthếnào

Khimộtnướccódânsốgiảmdochiếntranhhaydịchbệnhnạnđóiv.v..đềulàcónguyênnhâncủanó.Nhữngngườicònlạicóthểgiữvữngtinhthầnlaođộngvàkỹthuậtcủamìnhđểvượtquađaukhổ,vàcòntrởnêngiỏigianghơnvìtaibiếnvừaqua.

Mộtkhitìnhtrạnggiảmsútdânsốxảyradosailầmtừbêntrong,donềncaitrịxấuthìthậtlàtaihọahầunhưkhôngchữanổi.Ởđây,conngườisẽhéomònvìcáibệnhvôcảmgiáchaylàchaisạnvớicáixấu.Sinhratrongsuythoáivàđóinghèo,trongbạolựcvàđịnhkiếncủanềncaitrị,họthấymìnhbịhủyhoạimàkhôngcảmthấyđượcnguyênnhâncủasựhủyhoạinày.

Cónhữngnướcbịhoangtànvìchínhthểchuyênchếhoặcvìchếđộđặcquyềnquáđángcủagiớituhành.Đólàhaitấmgươnglớncholoàingười.Muốnphụchồinhữngnướcnhưthếkhôngthểtrôngmongvàoviệcsinhđẻthêmtrẻcon.(…)

Tronghoàncảnhnày,muốncứuvãntìnhthếthìphảilàmnhưngườiRomengàyxưađãtừnglàmtrongmộtphầnlãnhthổcủahọ:chiađấtchotấtcảcácgiađìnhkhôngcóđất,cấpchohọphươngtiệnkhẩnhoangvàgieocấy,khiếnchoainấyđềuthathiếtvớicôngviệclàmăn.

Chương29:Cácviệncứutế(Des

Hôpitaux)84

Ngườitanghèokhôngphảivìchẳngcócủacải,mànghèovìkhônglàmviệc.Ngườikhôngcótàisảnmàchịulàmviệcthìcònphonglưuhơnngườicó100đồngécuslợinhuậnmàcứngồiănkhông.Ngườikhôngtàisảnmàcómộtnghềtrongtaycũngkhôngnghèohơnngườicómườimẫuđấtmàtựcàycấylấy.Ngườithợtruyềnnghểchocáccontứclàđểlạigiatàichochúng,màgiatàinàyđượcnhânlênbằngsốconôngtacó.Nhưthếcònhơnlàmườimẫuđấtđểchiađềuchomỗingườiconmộtphần.

Trongnhữngnướcbuônbán,dânchỉcónghếcủamìnhmàthôi.Ởđây,

nhànướcthườngphảitrợcấpchongườigià,ngườiốmvàtrẻmồcôi.Chínhphủkhéovạchchínhsáchthìrútđượccáckhoảntiềntrợcấpấytừcácnghềnghiệp.Ailàmđượcviệcthìgiaoviệcthíchhợpchohọ.Aichưacónghềthìdạynghềchohọ.

Mâyđồngtiềnbốthíchongườithấtnghiệpkhốncùngngoàiđườngchưaphảilàtráchnhiệmđầyđủcủanhànước.Bổnphậncủanhànướclàlàmchomọicôngdâncóđượccuộcsốngbảođảm,cócơmănáomặcđầyđủ,cáchsốngkhônghạiđếnsứckhỏe.

CóngườihỏivuaAurengZebvìsaokhôngxâydựngviệncứutế?Ôngnói:“Tasẽlàmchođếquốctagiàucóđếnmứckhôngcầnviệncứutếnữa”.Lẽraôngphảinói:tasẽlàmchonướctagiàuđã,rồimớixâyviệncứutếsau.

Mộtnướccónhiềungànhcôngnghiệpthìmớigiàulênđược.Trongbaonhiêungànhthươngmạithếnàorồicũngcómộtngànhbịsasút,dođóthợthuyềntrongngànhphảitạmthờithiếuthốn.Nhànướccầnkịpthờicứutrợđểdânkhỏiđaukhổvàđểhọđừngnổiloạn.Trongtrườnghợpnàycầncónhữngnhàcứutrợhoặcmộtvàibiệnpháptươngđươngđểđềphòngtìnhtrạngkhốncùng.

Khiđấtnướcnghèothìcáinghèocủacánhânlàdocáinghèochung,vànhưvậycáinghèocánhâncũngbiểuhiệncáinghèochungcủacảnước.Mọiviệntếbầntrênđờiđềukhôngthểchữađượcbệnhnghèocánhân,tráilạinókhuyếnkhíchtínhlườibiếng,làmtăngsựnghèokhóchung,vàdođólạităngthêmcáinghèocánhân.

VuaHenrymuốncảitạoGiáohộiAnh,đãtiêudiệtcácthầytu.Đólàmộttậpđoànlườibiếngkéotheosựlườibiếngcủanhiềungườikhác.Bởivìtrongkhithựchànhviệncứutrợ,vôsốbọnănkhôngngồirồi,quýphái,trưởnggiảsuốtđờichỉchạytừtuviệnnàysangtuviệnkia.Vuaxoábỏviệncứutrợlànơidântìmnguồnsốngcũnggiốngnhưbọnquýpháitìmnguồnsốngtrongcáctuviện.Từngàyấy,tinhthầnthươngmạivàcôngnghệphátsinhởnướcAnh.

ỞRome,cácviệncứutếlàmchomọingườisốngphonglưu,trừnhữngngườilàmviệccôngnghệ,theođuổinghệthuật,ngườicóruộngđấtvàngườibuônbán.

Tôiđãnóiđếncácnướcgiàucầncóviệncứutếvìởđóhàngnghìnthứnguycơđangnhằmđánhvàovậnmệnhconngười.Nhưngngườitacảmthấysựcứutrợnhấtthờicógiátrịhơnsựcứutrợthườngxuyên.Taihọalànhấtthờithìviệccứutrợcũngnênnhấtthờivàchỉnhằmgiúpnhữngngười

gặptaihọacábiệt.

QUYỂNXXIV:PHÁPLUẬTTRONGTƯƠNGQUANVỚITÔN

GIÁOỞCÁCNƯỚC

Chương1:Cáctôngiáonóichung

Ngườitacóthểphánđoántrongbóngtốikhoảngnàolàíttốitămhơn,vàtronghangsâukhoảngnàolàkémsâuhơn.Ngườitacũngcóthểtìmtrongcáctôngiáoxemsailầmtôngiáonàocòncóchỗphùhợphơnvớilợiíchxãhội,tuytôngiáosailầmđókhôngđưađượcloàingườiđếnchânhạnhphúcởthếgiớibênkia.

Vậythìtôisẽxemxétcáctôngiáokhácnhautrongmốitươngquanvềlợiíchmàtôngiáocóthểtạoratrongtrạngtháidânsự,dùđólàtôngiáocónguồngốctrêntrời

85haytôngiáocónguồngốcdướiđất

86.

Tôichưahềlàmộtnhàthầnhọc.Tôilàmộtvăngiachínhtrịnêntrongtácphẩmnàycóthểcónhữngđiềuchỉhoàntoànđúngtrongcáchsuynghĩcủangườiđời,chứkhôngxemxéttrongmốitươngquanvớicácchânlýcaoxa.

Đốivớitôngiáochânchính,chỉcầnmộtchútvôtưcũngđủthấyrằngtôikhôngbaogiờcóýđịnhbuộclợiíchtôngiáophảinhườngbướccholợiíchchínhtrị,màlàliênkếthailợiíchnày.Muốnthếthìphảihiềurõhailợiíchấy.

ThiênChúagiáovốnkhuyênconngườiphảithươngyêunhau,tấtnhiênmongchocácdântộcđềucóđượcnhữngluậtchínhtrịvàluậtdânsựtốtnhất,vìrằngsautôngiáothìphápluậtlàtàisảntolớnnhấtmàconngườicóthểchovànhận.

Chương2:NghịchlýcủaBayle

ÔngBaylemuốnchứngminhrằngvôthầntốthơnlàsùngbáingẫutượng.Nóicáchkhác,khôngtheotôngiáonàothìítnguyhiểmhơnlàtheomộttôngiáoxấu

87“Tôithíchngườitabảorằngtôikhôngtồntạicònhơnlà

bảorằngtôiđộcác”.Nóinhưthếchẳngqualàngụybiệntheokiểu:conngườitồntạithìchẳngíchgì,màThượngđếtồntạimớilàcóích.

Từýnghĩ“Thượngđếkhôngtồntại”tasẽnảyraýnghĩ“tađộclập”hoặc“tanổiloạn”.Nóirằngtôngiáokhôngphảilàmọtnhântốđànápvìkhôngphảilúcnàotôngiáocũngđànáp,tứclànóirằngluậtdânsựcũngkhôngphảimộtnhântốđànáp.Nếuchỉkểramộttràngdàinhữngđiềumàtôngiáogâynênmàkhôngnóigìđếnnhữngđiềutôngiáođưalạithìđólàcáchluậngiảisailạcvềtôngiáo.Nếutôimuốnkểratấtcảcáixấumàluậtdânsựgâyratrênđờinày,trongchínhthểquânchủ,trongchínhthểcộnghoà,thìtôisẽnóinhữngđiềuđángsợ.

Khimàcácthầndânkhôngcầnđếnmộttôngiáonàocảthìvuachúacũngchẳngcầnđếntôngiáonữa,vàcáiphanhhãmđốivớinhữngngườikhôngsợphápluậtsẽtanthànhbụimấtthôi!

Mộtôngvuayêutôngiáomàbiếtsợtôngiáothìcoinhưsưtửchịulàmtheobàntayvuốtvehaylờinóivuốtvecủangườidạythú.Kẻnàosợtôngiáomàghéttôngiáothìgiốngnhưconthúdữđangcắnphádâyxích,toanvồlấyngườiquamặtnó.Kẻnàokhôngcótôngiáothìgiốngnhưcondãthúkiachỉcảmthấytựdokhiđượcchồmlênvồlấyconmồi.

Vấnđềkhôngphảilàcótôngiáothìhơnlàlạmdụngtôngiáo,màlàxétgiữavôtôngiáovớilạmdụngtôngiáothìcáinàoíttệhạihơn.

Đểbớtsợchủnghĩavôthần,ngườitathựchànhngẫutượnggiáomộtcáchquáđáng.Khôngphảingườiđờixưalậpbànthờmộtvịthầnxấutứclàhọyêuvịthầnấyđâu;tráilại,chínhlàhọghétvịthầnấy.KhidânchúngLacédémonexâymiếuthờ“CáiSợ”thìkhôngphảilàdântộchiếuchiếnnàymuốnvịthầnnàyđếnvớibinhsĩcủahọtrongchiếnđấu.Ởđâycónhữngvịthầnđểngườiracầuxinđừngkhuyếnkhíchtộiphạmvàcầuxinđượctránhkhỏitộiphạm.

Chương3:ChínhthểônhoàthíchhợpvớiđạoThiênChúa.Chínhthểchuyênchế

thíchhợpvớiđạoHồi

ĐạoThiênChúakhácvớichínhthểchuyênchế.TínhdịuhiềntrongKinhPhúcâmtráingượcvớitínhgiậndữtrongchínhthểchuyênchế,nơimàôngvuacứtựchomìnhlàđúngvàthểhiệnsựtànbạocủamình.

ĐạoThiênChúabảovệưuthếcủaphụnữ.Cácvuatheođạonàythườngcởimở,ítxathầndânchonêncótìnhngườihơn;họcóđủkhảnăngđểlàmraphápluậtvàcảmnhậnđượcrằngmìnhkhôngphảilàtấtcả.

TrongkhicácvuatheođạoHồithườnghayralệnhgiếtngườihoặcchấpnhậnviệcgiếtngười,thìđạoThiênChúalàmchovuamạnhdạnhơnvàcũngíttànbạohơn.Vuatinvàobềtôivàbềtôitinvàovua.Đólàđiềuđángquý!ĐạoThiênChúadườngnhưnhằmmụcđíchđượccứurỗiởthếgiớibênkianêncònmuốntạorahạnhphúcởtrầngiớinày.

Chương4:KếtquảcủatínhchấtđạoThiênChúavàtínhchấtđạoHồi

XemnhưtínhchấthaitôngiáođãnóitrênthìngườitaphảiưuáivớiThiênChúagiáomàkhướctừHồigiáo,vìmộttôngiáophảithuầnhoáphongtụcconngườithìmớilàtôngiáothậtsự.

Khingườitađemtôngiáođếnchomộtdântộcbằngbàntaycủamộtkẻchinhphụcthìđólàđiềuđaukhổchobảnchấtconngười.ĐạoHồichỉnóiđếnquyềnsinhsátvàcòntácđộnglênconngườivớitưtưởngpháhoạicủanó.

LịchsửcủaSubbacon,mộtôngvuadumục,cũngđángxem:ôngtachiêmbaothấythầncủangườiThèbesralệnhphảidiệthếtcácgiáosĩAiCập.ÔngphánđoánthếlàcácthầnkhôngmuốnchoôngngựtrịAiCậpnữa,vàôngrútsangEthiopie.

Chương5:ThiênChúagiáo(Catholique)thíchhợpởmộtnướcquânchủ,CơĐốctân

giáo(Protestant)thíchhợpởmộtnướccộnghoà

Khimộttôngiáorađờivàhìnhthànhởmộtnướcthìnóthườngdựatheochínhthểởnướcđó,vìnhữngngườitruyềnbávàtiếpnhậntôngiáoấykhôngthểcóýtưởngnàokhácvớichínhthểhiệnhànhởnướcmình.

Cáchđâyhaithếkỷ,đạoThiênChúabịphânbiệtlàmhai:ThiênChúagiáovàCơĐốctângiáo.LúcđócácdântộcphíabắcthíchCơĐốctângiáovàcácdântộcphíanamthíchThiênChúagiáo.

Nhưvậylàdocácdântộcphíabắcluônluôncótinhthầnđộclậpvàtựdomàcácdântộcphươngnamkhôngcó.

Mộttôngiáokhôngcógiáochủhữuhìnhthìthíchhợpvớitínhđộclậpcủadânchúngtrongvùnghơnlàtôngiáocógiáochủthậtsự.

TrongcácnướccóCơĐốctângiáo,cáccuộccáchmạngthườngtiếnhànhtrênbìnhdiệnchínhtrịquốcgia.Lutherđượccácvualớnhâmmộ,nhưngtôngiáocủaôngkhôngđểcácvuanếmmùiquyềnlựcGiáohội,màGiáohộicũngkhônggiữvịtríưuthắngbềngoài.Calvinthìđượcdânchúngcácnướccộnghoàvàlớptrưởnggiảmờnhạttrongcácnướcquânchủtintheo;ôngđãkhôngthiếtlậpnhữngưuquyềnvàtướcvịchotângiáo.

Cảhaitôngiáonóitrênđềutựtinởtínhhoànhàocủamình.ĐạoCalvinchomìnhlàphùhợpvớilờidạycủaĐứcchúaJésusChrist,cònđạoLuthertinrằngmìnhlàphùhợpvớihànhđộngcủacácThánhtôngđồ.

Chương10:Mônpháikhắckỷ

Cácmônpháitriếthọccủangườiđờixưacóthểcoilànhữngmônpháitôngiáo.Chưabaogiờcónhữngnguyêntắcxứngđángvớiconngườivàthíchhợpđểtạonênconngườilươngthiệnnhưlànguyêntắccủamônpháikhắckỷ.NếucómộtlúcnàotôikhôngnghĩrằngtôilàngườiThiênChúa

giáothìtôisẽcoiviệctiêudiệtmônpháicủaZénonkhắckỷlàmộttaihọachonhânloại.

Mônpháikhắckỷchỉtỏratháiquátrongnhữngviệccótầmlớn:đólàtháiđộkhinhthườngkhoáilạcvàkhinhthườngđauđớn.

Chỉcómônpháikhắckỷbiếtlàmnhữngcôngdântốt,tạonênnhữngnhânvậtlớn,nhữnghoàngđếlớn.Bạnhãytrừutượnghoátrongchốclátnhữngsựthậtđãbiểulộ,vàhãytìmtrongcảthiênnhiênthìbạnsẽthấykhôngcócáigìlớnhơnnhữngngườikhắckỷtheopháiAntonin;kểcảJulien,tuyôngtừngbịkếttộibộigiáo.Tôikhôngđồngloãvớiôngđâu,nhưngxemrakhôngcóaisauôngxứngđánglàngườicaitrịthếgiannhưông.

Nhữngngườikhắckỷcoigiàusang,danhvọng,khổđau,phiềnnão,lạcthúđềulàvônghĩa,họchỉlotoanchohạnhphúcconngười,lotoanthựchànhnghĩavụtrongxãhội.

Họchorằngtưtưởngấytồntạitrongbảnthânhọ,vàđóchínhlàsứmệnhthầnthánhchămsócloàingười.Sinhrachoxãhội,họtinrằngsứmệnhcủamìnhlàlàmviệcchoxãhội,phầnthườngchohọlàởngaytrongmìnhhọ.Họvuisướngvìchínhtriếthọccủamình;hìnhnhưchỉcóhạnhphúccủangườikháclàcóthểlàmtănghạnhphúccủabảnthânhọ.

Chương15:Cácluậtdânsựđôikhiuốnnắnlỗilầmtôngiáo

Sựtôntrọngcáccổvật,tínhgiảnđơnhaymêtínđôikhidựngnênnhữngchuyệnthầnbí,bàyralễlạt,xâmphạmđếntrinhtiếtcủacongái.Trênđờinàychẳngthiếugìnhữngchuyệnnhưthế.Aristotenóirằngtrongtrườnghợpnàyphápluậtchophépcácngườichacủagiađìnhđếnmiếuthờđểlàmlễthầnbíchovợvàcácconmình.Đâylàmộtđiềuluậtdânsựrấthay,nhằmduytrìđượcphongtụcvàchốnglạisựlầmlẫntrongtôngiáo.

Augustecấmthanhniênmộtnammộtnữcùngthamgialễhộivàobanđêmnếukhôngcóngườithânđứngtuổicùngđi.KhiôngtổchứclễtếthầnởđồiLupercalesthìkhôngchophépthanhniêntrầntruồngthamgiacuộcchạyđua.

Chương16:Cácluậtcủatôngiáouốnnắnđiềubấttiệntrongthểchếchínhtrị

Tôngiáocóthểủnghộnhànướckhimàluậtchínhtrịbấtlực.

Nhànướcthườngbịlunglaybởicáccuộcnộichiến.Tôngiáosẽlàmđượcnhiềuchuyệnnếunóthiếtlậplạihoàbìnhtrongmộtbộphậncủaquốcgia.ỞHyLạp,ngườiEléensvớitưcáchlàkẻtruyềngiáocủathầnApollonđượchưởngnềnhoàbìnhvĩnhcửu.ỞNhậtBản,thànhphốMéacoluônluôngiữđượcbìnhyên,vìđólàthànhphốcủaThần:tôngiáođãduytrìtụclệrằngthànhphốnàylànơiduynhấtkhôngđượccómộtnguồnlợinàocủangườinướcngoài,chonênviệcbuônbánởđâykhôngbaogiờbịchiếntranhquấyphá.

Trongnhữngnướcmàchiếntranhthườngnổra,khôngcầnbànluận,hoặcphápluậtkhôngcócáchgìđểngănngừahaychấmdứtchiếntranh,thìtôngiáocóthểtuyênbốnhữngthờiđiểmhoàbìnhhoặcđìnhchiếnđểchodânchúnggieohạthaylàmnhữngviệctươngtự,nhữngviệcmànếukhônglàmthìquốcgiakhôngthểtồntạiđược.

TrongcácbộlạcARập,mỗinămcóbốnthángkhôngaiđượclàmchuyệnthùhằnnhau,mọiđiềugâyrốinhỏnhặtnhấtđềubịcoilàviphạmtôngiáo.ỞPhápmỗikhicácquậnchúatiếnhànhchiếntranhhaykýkếthoàbình,thìtôngiáotốchứclễđìnhchiếnvàomộtmùanàođó.

QUYỂNXXV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCTHIẾTLẬPTÔNGIÁOỞMỖINƯỚCVÀCHÍNHSÁCHĐỐI

NGOẠICỦATÔNGIÁO

Chương1:Tìnhcảmtôngiáo

Nhữngngườimộđạovànhữngngườivôthầnđềunóivềtôngiáo.Ngườinàynóivềđiềuanhtayêu,ngườikianóivềđiềuanhtaengại.

Chương3:Cácđềnchùa

Hầuhếtcácdântộcvănminhđềucónhàở.TừđóngườitanảyraýnghĩxâynhàchoThầnđểcónơithờphụng,vàhọđitìm,đưaThầnvềvớisựsợhãivàniềmtinhyvọng.

Thậtvậy,khôngcógìanủiconngườihơnlàtìmthấythầnthiênghiệndiệnđểcùnghọnóilênniềmkhổđauvàsựyếuđuốicủamình.

Nhữngýtưởngấychỉnảyraởcácdântộccàyruộng;cònởcácdântộcdumụcthìkhôngthấyaixâyđềnthờ.

ThànhCátTưHãntỏrarấtkhinhbỉcácđềnthờHồigiáo88trừmộtđiều

làviệchànhhươngtớiđềnthờởLaMecque.Ôngtahiểuđượcrằngngườitakhôngthểbạđâuthờđây.VìngườiTartareskhôngcónhàởnênhọkhônghềbiếttớiđểnthờ.

Thầnthánhlàbậcchechởngườikhổđau,vàchẳngaikhổđauhơnkẻtùtội,ngườitathườngnghĩrằngđềnthờthầnthánhlànơitrúngụchohọ.ÝnghĩnàyrấttựnhiênđốivớingườiHyLạp,nơimànhữngkẻtộiphạmbịđuổirakhỏithànhphố,chỉcònmộtcáchlàtìmđếnđềnthờđểcónơitrúngụvàsựchechở.

Tìnhhìnhnàylúcđầuchỉxảyravớinhữngkẻngộsát,vềsauđếnkẻtrọngtộisátnhânbịđuổicũngchạyvàođềnthờ:chúngđãtừngchốnglạiconngườithìcũngcóthểchốnglạiquỷthầnmộtcáchtáobạohơn.

LuậtcủaMoisethậtthôngminh:ôngchorằngnhữngkẻngộsátlàvôtội,nhưngphảiđểhọtránhxatầmmắtngườithâncủakẻbịgiết;vàôngtạochonhữngkẻngộsátmộtnơitrúngụriêng,cònbọnphạmtrọngtộigiếtngườithìkhôngcónơitrúngụ,họchỉđượcmộtcáilềuvảimangvácđiđượctớiđâudựnglềutạiđó.Tấtnhiênlàchúngcầncómộtngôiđền,nhưngbọntộiphạmtứxứtớiđâysẽquấyrốiviệcthờcúng.NếubọngiếtngườiđãbịđuổikhỏixứsởnhưHyLạpthìngườitaphảilongạirằngchúngsẽcúngváicácthầnxalạ.Cáchnhậnđịnhtrêndẫntớiviệcthànhlậpnhữngthànhphốngụcư(villesd'asile)màcưdânphảiởđâychođếnkhigiáochủcầmquyềnthànhphốngụcưquađời.

Chương8:ToàthánhGiáochủ

Khimàtôngiáođãcónhiềugiáosĩ,thìtựnhiênđòihỏiphảicómộtgiáosĩcầmđầu.DođómàlậpraToàthánhGiáochủ.Ởcácnướcquânchủ,ngườitathườngđặtToàthánhGiáochủxakinhđôvìkhôngmuốnnhậpcảquyềnlựcnhànướcvàquyềnlựctôngiáochungvàocáiđầucủanhàvua.Cònởmộtnướcchuyênchếthìmọiquyềnlựcđềunằmtrongtayvua,nhưngtrườnghợpnàyvuaphảicoitôngiáonhưphápluậtcủamình,nhưlàhiệuquảcủaýchícánhânnhàvua.Đểtránhđiềubấttiệnnóitrên,cầnphảicónhữngcôngtrìnhnhưđềnđàitôngiáo,cácsáchkinhquyđịnhnộidungtôngiáo.VuaBaTưlàchủđạoHồi,nhưngKinhCoranđiềuhànhtôngiáo.HoàngđếTrungHoalàvịthượngtọatốicao,nhưngcónhữngbộsách

89

nằmtrongtaymọingườimàhoàngđếcũngphảiứngxửđúngtheosách.Vuamuốnxoábỏkinhsáchcũngkhôngđược.Cáckinhsáchnàyđánhthắngkẻđộctài.

Chương9:Sựkhoandungvềtôngiáo

Chúngtalànhàchínhtrị,khôngphảinhàthầnhọc,màngaynhàthầnhọccũngcầnphânbiệtsựkhoandungđốivớitôngiáovàsựtánthànhtôngiáoấy.

Khiphápluậtmộtnướcphảichấpnhậnnhiềutôngiáothìphápluậtcũngphảibuộccáctôngiáokhoandunglẫnnhau.Mọitôngiáobịđànápđềutrởthànhkẻđànáptôngiáokhác.Đâylàmộtnguyênlý.Vìmộtkhithoátkhỏivòngđànáp,nósẽđànáplạitôngiáođãđànápmìnhnhưhànhđộngcủamộtnhàđộctài,chứkhôngnhưhànhđộngcủamộttôngiáo.

Dođó,phápluậtnênđòihỏicáctôngiáochẳngnhữngkhôngquấyrốinhànướcmàcònkhôngđượcquấyrốilẫnnhau.Mộtcôngdântôntrọngphápluậtchẳngnhữngkhôngquấyrốinhànướcmàcònkhôngquấyrốicáccôngdânkhác.


Chỉnhữngtôngiáocốchấpmớicótàikhéoléotruyềnbásangcácvùngkhác.Mộttôngiáokhoandungthìkhôngnghĩđếnviệctruyềnbárộngracácnơi.

Mộtnướcđãcósẵntôngiáothìcũngđừngnêncấmviệcthiếtlậpmộttôngiáokhác.Đólàluậtdânsựrấttốt

90.

Vậythìnguyêntắccơbảncủamộtluậtchínhtrịtrongvấnđềtôngiáolà:khimộtnướccóthểtựchủcânnhắcgiữaviệcnhậnhaykhôngnhậntôngiáomớithìchớnênnhận,nhưngmộtkhitôngiáođãthiếtlậprồithìnênkhoandung.

Chương12:Luậthìnhphạt

Nêntránhhìnhphạtđốivớitôngiáo.Hìnhphạtgâyrasợhãi.Cáisợhãinàyxoácáisợhãikia.Đứnggiữahaithứsợhãiđó,tâmhồngiáodântrởnên

hungtàn.

Tôngiáobaogiờcũngcónhữngđiềuđedọavànhữngđiềuhứahẹnlớnlao,đếnmứcmàmộtkhiphápquanépbuộcchúngtatừbỏtôngiáothìhìnhnhưlàtamấthếttấtcả,vàkhiphápquanđểchotatựdotínngưỡngthìtađượcnhiềumàchẳngmấtmộttígì.

Muốnlàmchongườitarờikhỏimộttôngiáothìbiệnphápchắcchắnhơncảlàđánhvàotôngiáoấybằngânsủng,bằngtiệnnghiđờisống,bằnghyvọnglàmgiàu.Đừngcảnhcáongườitamàhãylàmchongườitaquênđi.Đừnggâyratứcgiậnmàhãylàmchongườitalạnhnhạt;đólàkhicáchammuốnthếtụclayđộngtâmhồn,cònhammuốndotôngiáogợinênthìchìmvàoimlặng.

Quyluậtchungtrongviệcthayđổitôngiáolànhữnglờimờimọccósứcmạnhhơnnhữnghìnhphạt.

Tínhchấtcủatinhthầnnhânloạilộrõtrongthứtựcáchìnhphạtmàngườitađãdùng,hãynhớlạiviệcngượcđãitôngiáoởNhậtBản:ngườitavùnglênphảnkhángcácnhụchìnhkhốcliệtnhiềuhơnlàchốnglạicáchìnhphạtdaidằng,đủgâychánnản,khônggâysợhãi.Hìnhphạtdaidẳngkhóvượtquahơn,vìnócóvẻnhẹnhàng,dễdànghơn.

Chương13:LờikhuyêncanrấtcungkínhtrìnhlêntôngiáophápđìnhTâyBanNha

vàBồĐàoNha

Vìmộtcôgái18tuổibịthiêutronglễhoảhìnhvừaquanêntôiviếtbàinày,vàtôitinrằngđâylàđiềuvôíchnhất;chưabaogiờtôilàmnhưthếnày.TácgiảtuyênbốrằngmặcdầuônglàngườiDoThái,ôngvẫntôntrọngvàyêuđạoThiênChúaởmứcđộcóthểkhuyêncácvuachúakhôngphảitínđồThiênchúagiáođừnghànhhạngườiThiênChúagiáo

91.

Ôngtaviếtnhưsau:

“CácôngthanphiềnThiênhoàngNhậtBảnđãhoảthiêumọingườiThiênChúagiáotrongnướcNhật.NhưngvuaNhậtsẽtrảlờicácôngrằng:chúngtôixửcácngườivìcácngườikhôngtínngưỡngnhưchúngtôi;cũng

nhưởđấtnướccácngườicũngxửnhữngkẻkhôngcùngtínngưỡngvớimình.Cácngườichỉcóthểthanphiềnsaokhôngđủsứcmạnhđểtiêudiệtchúngtôivàđểchúngtôitiêudiệtđượccácngười.

“NhưngphảithúthậtrằngcácôngcòntànbạohơncảvuaNhậtBản.Nếucácôngcóđượcchânlýthìchớchegiấuchúngtôibằngcáikiểucáchcủacácôngđanglàmvớichúngtôi.Tínhchấtcủachânlýlàsựchiếnthắngmọitráitimvàkhốióc,chứkhôngphảicáikiểubấtlựcmàcácôngtựthúnhậnkhidùngnhụchìnhđếbuộcchúngtôichấpnhận.

“Cácôngsốngtrongmộtthếkỷmàánhsángtựnhiênbừnglênchưatừngthấy,triếthọcđãmởmangtrítuệ,đạolýcủaKinhThánhđãphổcậphơntrước,quyềncủangườinàyđốivớingườikhácvàlĩnhvựccủalươngtrinàyvớilươngtrikhácđãđượcxácđịnhrõrệthơntrước.Nếucácôngcứgiữnguyênđịnhkiếncũthìnósẽtrởthànhthịdụccủacácông;vàphảithúthậtrằngcácônglànhữngkẻkhôngthểsửachữa,khôngthểtiếpthuhọcvấnvàánhsáng.Đấtnướcnàođãtraoquyềnbínhchonhữngkẻnhưcácôngthìđấtnướcấysẽvôcùngđaukhổ.

“Cácôngcómuốnchúngtôinóithậtmộtcáchngâythơ,khônglắtléochocácôngnghevềtưtưởngcủachúngtôikhông?Cácôngcoichúngtôilàkẻthùcủabảnthâncácônghơnlàkẻthùcủatôngiáocácông.Nếucácôngyêutôngiáocủamìnhthìcácôngsẽkhôngđểchotôngiáomìnhbạihoạivìmộtsựdốtnátthôbạonhưthế.

“Phảibáotrướcvớicácôngđiềunày:nếuconcháucácôngdámnóirằngchâuÂuvàothờicácôngvàchúngtôiđãsốnglànhữngdântộcvănminh,thìsẽcóngườiphảnđối,chorằngchâuÂuthờinàychỉcónhữngdântộcdãman.Chínhtưtưởngcủacácôngđãbôixấuthờiđạivàlàmchongườitathùghétnhữngngườiđươngthờivớicácông”.

QUYỂNXXVI:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆTẤTYẾUVỚITRẬTTỰCÁCSỰVẬTLÀMCƠSỞXÂYDỰNGNÊNPHÁPLUẬT


Conngườibịcaitrịbởicácthứluậtkhácnhau:luậttựnhiên,luậtthầnthánh,luậttôngiáo,luậtgiáohộihaylàtônquytônpháp,tứclàphéptắcanninhtrongtôngiáo;bởicôngphápquốctếmàtacóthểcoinhưluậtnhânsựtoàncầuvớiýnghĩacoimỗidântộclàmộtcongdân;bởiluậtchínhtrịtổngquátnhằmthểhiệntrítuệnhânloạiđểlàmnềnmóngchomọixãhội;bởiluậtchínhtrịcábiệtchotừngxãhộimột;bởiluậtchinhphụcvậndụngchomộtdântộcđangmuốnhaycóthểphảidùngbạolựcvớimộtdântộckhác,bởiluậtdânsựcủatừngxãhộinhằmlàmchomỗicôngdâncóthểbảovệlợiíchvàđờisốngcủamìnhtrướcsựxâmphạmcủamỗicôngdânkhác;cuốicùnglàchỉbởiluậtgiađình,domỗixãhộibaogồmnhiềugiađình,màmỗigiađìnhđềucócáchcaiquảnriêng.

Nhưvậylàcónhiềuthứtựcủaluật,màtínhtônnghiêm,caothượng,lýtrícủaconngườicầnbiếttrậttựnàothíchứngvớisựvậtnào,vàchớlẫnlộncácnguyêntắctrongviệccaiquảnconngười.

Chương2:Luậtcủatrờivàluậtcủangười

Khôngnêndùngluậtcủatrờiđểxáclậpcáigìcầnphảixáclậpbằngluậtcủangười.Cũngkhôngnêndùngluậtcủangườiđểđiềuchỉnhcáigìcầnphảiđiềuchỉnhbằngluậtcủatrời.

Haithứluậtnàykhácnhauvềnguồngốc,đốitượngvàtínhchất.

Mọingườithừanhậnrằngluậtcủangườikháchẳnluậttôngiáovềbảnchất,vàđólàmộtnguyêntắc,nhưngnguyêntắcnàylạituỳthuộcnhữngnguyêntắckhácmàtaphảitìmkiếm.

1.Tínhchấtphápluậtcủangườilàphảiphụthuộcvàonhữngbiếncốvàthayđổituỳtheonhữngthayđổicủaýchíconngười.Tráilại,tínhchấtphápluậtcủatôngiáothìkhôngbaogiờthayđổi.Luậtngườiđờiđượcxáclậptrêncáithiện.Luậttôngiáothìxáclậptrêncáiưuviệt.Cáithiệncóthểlànhiềuthứnêncóthểthayđổimụctiêu.Cáiưuviệtthìchỉcómộtnênkhôngthểthayđổi.Ngườitacóthểthayđổiluật,vìluậtchỉcầnthiệnlàđủ;nhưngthiếtchếtôngiáothìbaogiờcũngđượccoilàưuviệt.

2.Cónhữngquốcgiatrongđóphápluậtchẳnglàcáigìcả,hoặcchỉlàýchínhấtthờivàthấtthườngcủaôngvua.Nếuởđâyluậtcủatôngiáocũngcùngmộttínhchấtvớiluậtngườiđờithìluậttôngiáocũngkhônglàcáigìcả.Tuynhiên,xãhộivẫncầncómộtcáigìcốđịnh,chonêntôngiáophảilàcáicốđịnhđó.

3.Sứcmạnhchủyếucủatôngiáonảysinhtừchỗngườitatinvàotôngiáo.Sứcmạnhchủyếucủaphápluậtngườiđờinảysinhtừchỗngườitasợphápluật.Tôngiáothíchhợpvớithờicổxưavìchúngtatinvàonhữngđiềuđãlùivàodĩvãng,màđầuóctakhónảyranhữngýnghĩđểchốnglạinó.Luậtphápngườiđờithìtráilại,càngmớimẻcàngcólợithế.Cáimớimẻnàynóilênrằngnhàlậpphápđặcbiệtchúýđếnhiệntạiđểchongườiđờiphảituântheophápluật.

Chương5:Trườnghợpxửtheoluậtnhânsự,cóthamkhảocácnguyêntắccủaluậttự

nhiên

CómộtđạoluậtởAthènebắtbuộcngườiconphảinuôingườichakhingườichabịrơivàocảnhnghèotúng,trừmấytrườnghợp:khinhữngngườiconxuấtthângiađìnhquyềnquý;khingườichaphạmvàomộtviệcxấuxabôinhọsựliêmchính;khingườiconkhôngcónghềnghiệpgìđểnuôithân.

Nhưvậy,đạoluậtnhậnđịnhrằng,trongtrườnghợpthứnhất,ngườicha

đãkhônglàmtrònnghĩavụthiêngliêngcủamình;trongtrườnghợpthứhai,ngườichađãlàmtànlụicuộcsốngcủamìnhvàđểlạichongườiconđiềuxấuxa,vàtrongtrườnghợpthứba,ngườichađặtcácconvàohoàncảnhkhôngthểnàochiuđựngnổi.

Luậtphápcoingườichavàngườiconnhưhaicôngdân,đềuchỉtồntạitheomộtcáchnhìnchínhtrịvàdânsự.Điềuluậtnhậnđịnhrằngtrongmộtthểchếcộnghoàtốtđẹp,nóichungmọithứphảidophongtụcquyếtđịnh.

Chương13:Trongviệchônnhân,trườnghợpnàonêntheoluậttôngiáo,trườnghợp

nàonêntheoluậtdânsự

Thờinàocũngvậy,trongtấtcảcácnước,tôngiáođềucanthiệpvàochuyệnhônnhân.Khimàmộtsốsựviệcbịcoinhưbẩnthỉuhaybấtchínhnhưngvẫnlàcầnthiếttrongthựctếthìphảinhờđếntôngiáođểhợpphápsựviệcnọvàbácbỏsựviệckia.

Mặtkhác,hônnhânlàmộttrongnhữnghànhvinhânloạimàxãhộiquantâmhơncảnêncầnphảiđượcđiềutiếtbằngcácđạoluậtdânsự.

Tấtcảnhữnggìthuộcvềbảnchấtcủahônnhân,vềhìnhthứcvàcáchthểhiệnhônnhân,vềsựsinhsôidohônnhânmàcó…Cácdântộcđềucoihônnhânlàđốitượngcủamộtlễbanphướcđặcbiệt,tuỳthuộcvàomộtânsủngnàođócủabềtrên,vềmặtnàythìhônnhânliênquanđếnđộnglựccủatôngiáo.

Cònvềhậuquảcủahônnhâncóliênquanđếntàisản,đếnđiềulợicủađôibênvợchồng,tấtcảnhữnggìliênquanđếncáigiađìnhmớilập,đếngiađìnhgốccủađôibên,đếnnhữngviệcmàhônnhânphảitạora…thìđềuliênquanđếncácđiềuluậtdânsự…

Mộttrongnhữngmụctiêulớncủahônnhânlàxoábỏnhữngđiềuhồnghivềquanhệnamnữbấthợppháp;dođóhônnhâninđậmtínhcáchtôngiáo,cácđiềuluậtdânsựcũngthamgiavàođểlàmchocuộchônnhâncóđủtínhhợplệ.Nhưvậy,ngoàinhữngđiềumàtôngiáođòihỏithìluậtdânsựcóthểyêucầucuộchônnhânphảituânthủcácđiềukiệnkhácnữa.

Nhữngđiềumàluậtdânsựđềrachỉcótínhchấtbổsungchứkhôngcó

tínhchấtphảnđốitôngiáo.Luậttôngiáomuốncónhữngnghilễnàynọ.Luậtdânsựthìmuốncósựđồngýcủachamẹđôibên;nóđòihỏimộtcáigìđóthêmvàochứkhôngđòihòicáigìtráingượcvớilễnghi.

Luậttôngiáođặtsợidâyràngbuộcđôibênnamnữkhiếnhọkhôngthểlìatan.Luậtdânsựthìđiềutiếtkhinócóthểlìatan.

Đôikhiđiềumàluậtdânsựépvàochohônnhâncũngkhôngphảilàtuyệtđốicầnthiết.Vídụ:đánglẽxoábỏcuộchônnhânthìngườitalạiphạtcảhaibênđểchohọlấyđượcnhau

92.Luậtdânsựtựđặtchứcnăngcho

mình,cókhitrangtrảiđiềukhônghay,cókhiđềphòngngăncảnchuyệnxấuđừngxảyra.

QUYỂNXXVII:NGUỒNGỐCVÀCÁCCUỘCCÁCHMẠNG

TRONGLUẬTROMEVỀQUYỀNTHỪAKẾ

Chươngduynhất:LuậtRomevềquyềnthừakế

Câuchuyệnnàyliênquanđếnnhữngthiếtchếrấtxaxưa.Muốnđàosâuvấnđề,tôiphảitìmtòinhữngbộluậttốicổkhôngbiếtđãcóaitừngbiếthaychưa.

Romuluschiađấtcủavươngquốcnhỏbéchocáccôngdân.TheotôicólẽtừđâynảysinhcáiluậtthừakếRome.Luậtchiađấtyêucầutàisảncủagiađìnhnàykhôngđượcchuyểnsangmộtgiađìnhkhác.Từđâynảyrahaiđiềukhoảnvềthừakếgiatàidoluậtđịnh:mộtlàcácconvàhậuduệsốngdướiquyềnngườichathìgọilàngườithừakếnộithuộc.Hailànếukhôngcócondòngđíchthìđếnngườithânvềbênchagọilàconcháuhọnội.

Nhưvậy,nhữngngườithânvềbênmẹ,tứclàconcháuhọngoạikhôngđượchưởnggiatài.Nhưngnếungườicongáihưởnggiatàicủachamìnhrồiđilấychồngthìtàisảncủahọnàyvẫncứmangsangchohọkhác,vềđiểmnày,bộ“Luật12bảng”khôngphânbiệtngườithừakếlànamhaynữ;vàđênđờicháunội,nếulàmộtcôgáithìcóđượchưởnggiatàicủaôngnộinữahaykhông?

LuậtvềdichúcthừakếđượcthôngquatrongĐạihộiđồngdânchúng,mỗinămchỉhọphailần.Thếmàdânsốngàycàngtăng,việcdichúckếthừagiatàingàycàngnhiều.Dovậy,ngườitaphảichophépcôngdânlàmdichúctrướcmặtnămcôngdânđãthànhniên,thaymặtchodânchúngđểchứngkiến.(…)

CácluậtthừakếđầutiêncủangườiRomechỉmớinghĩđếnviệcchiađất,khônghạnchếvềtàisảncủaphụnữ;dođóđểhởmộtcánhcửachothóixahoagắnliềnvớiphụnữ.ĐiềubấtcậpnàyđượcluậtVoconiensửachữa.LuậtVoconienđềphòngtìnhtrạngphụnữcótàisảnquálớn.Luậtquyđinhphụnữchỉđượchưởngmộtsốlượngnhấtđịnhtrongkhoảngiatài.SaunàyCicéronkhôngnóirõsốlượnglàbaonhiêu,nhưngDionquyđịnhlà500.000đồngsesterces.

VớicácluậtcủaRomexưa,ngườimẹkhôngcóphầntrongviệchưởnggiatàicủacácconmình.(…)

CuốicùngvuaJustinienxoábỏhầuhếtdấutíchcủaluậtthừakếthuởxưa.Ôngquyđịnhbahạngthừakếgiatài:mộtlàcon,cháu,cha,mẹ,họhàngthânthuộckhôngphânbiệt.Hailànamvànữkhôngphânbiệt.Balàbênnộibênngoạikhôngphânbiệt.Ôngxoábỏmọiđiềutráivớicácquyđinhnóitrên.Ôngtheođúngđạolýtựnhiên,thoáthẳnsựlúngtúngcủaluậtlệcũ.

QUYỂNXXVIII:VỀNGUỒNGỐCVÀNHỮNGCUỘCCÁCHMẠNGTRONGCÁCLUẬTCỦA

NGƯỜIPHÁP

Chương17:Cáchsuynghĩcủaôngcha

chúngta93

Ngườitasẽngạcnhiênthấyôngchachúngtađểchodanhdự,tàisản,sinhmạngcủacôngdânphụthuộcvàocáingẫunhiênhơnlàphụthuộcvàođộngcơcủalýtrí.Cáccụluôndùngđếnnhữngcáchthửtháchchẳngchứngminhgìvàcũngchẳngliênquanđếnsựtrongtrắngvôtộivàsựphạmtội.

NgườiGermainschophépcácgiađìnhtiếnhànhchiếntranhđểphânrõphảitráikhicóngườibịgiết,haycóvụtrộm,haycólờilăngnhục.Ngườitađiềuhànhcáccuộcchiếntranhgiađìnhnàytheođiềulệ,trướcmặtphápquan,chẳngkhácgìlàmchứngchocôngdântiêudiệtlẫnnhau.

CũnggiốngnhưngườiThổNhĩKỳngàynaycoitrậnthắngđầutiêntrongcáccuộcnộichiếnlàbằngchứngquyếtđịnhcủaThượngđế.

TaciteghilạirằngtrongdântộcGermain,khimộtnướcnàymuốnđánhnhauvớimộtnướckhác,họtìmcáchbắthaingườitùbinhđánhnhau.Sựthắngbạicủahaitùbinhđượccoilàsựthắngbạicủachiếntranhhainước.

Cáchchứngtỏphảitráibằngcuộcđọsứccánhâncủathờixưacũngcólýphầnnào.Đólàdựatheokinhnghiệm.Trongmộtnướchaychiếntranh,ngườinhútnhátthườngbịcoilàcónhiềutậtxấu.Tínhnhútnhátchứngtỏrằnganhtacưỡnglạinềngiáodụcđãđàotạoanhta,rằnganhtakhôngnhạycảmvềdanhdự,màdanhdựlànguyêntắccaitrịđốivớimọingười.Tínhnhútnhátkhiếnmọingườithấyrằnganhtakhôngsợbịkhinhbỉ,không

mongđượcmếnyêu;ítrathìanhtacũnglàconnhàdòngdõi;đãlàdòngdõithìkhôngthiếusựkhéoléogắnliềnvớisứcmạnh,màsứcmạnhphảiđiđôivớicanđảm;nếubiếttrọngdanhdựthìtrọnđờianhtaphảiluyệntậpnhữngđiềumàthiếunókhôngthểcódanhdựđược.Hơnnữa,trongmộtnướchayxảyrachiếntranhthìsứcmạnhvàlòngcanđảmtứclàdanhdự,cònnhữngtộiácxấuxanhấtlàconđẻcủasựgiảoquyệt,ranhma,tứclàconđẻcủatínhnhútnhát.

Cáchchứngtỏtộilỗibằnglửa:ngườitabắtkẻbịcáođặttaylênsắtnóng,hoặcnhúngbàntayvàonướcsôi,rồibọcbàntayấytrongcáitúi,niêmphonglại;bangàysaunếubàntaykhôngcóvếtbỏngthìkẻbịcáoấyđượccoilàvôtội.Aichẳngthấyrằng,trongmộtdântộcluônluôncầmvũkhíthìbàntaychaisạnsẽkhôngcócảmgiáckhiđặtlênsắtnónghoặcnhúngvàonướcsôiđểbangàysaukhôngcònghilạidấuvết;vànếucódấuvếtthìnhấtđịnhbàntayấylàcủamộtkẻnhútnhát,lườibiếng.Ngườinôngdâncóbàntaychaisạncầmsắtnóngmộtcáchthoảimái.Cònnhưnữgiớithìbànàohaylàmlụngtayhọcũngchịuđượcsắtnóng…

TheoluậtcủangườiThuringe,mộtphụnữbịcáolàthôngdâm,nếukhôngtrìnhramộtchànghiệpsĩđểbênhvựcmìnhthìmớibịđemthửbằngnướcsôi.CònnhưluậtRiquaire

94ngàyxưathìchỉdùngphépthửnướcsôi

nếungườiđànbàbịcáothôngdâmấykhôngtìmđượcnhânchứngđểthanhminhchosựtrongtrắngcủamình.

Mộtngườiđànbàmàkhôngcóaithânthíchbênhvựccho,vàmộtngườiđànôngkhôngviệndẫnđượcbằngchứngvềsựchínhtrựccủamìnhthìđủbiếtlàkẻcótộirồi!

Vậythìtôixinnóirằng:trongthờixaxưaấyphápluậtphùhợpvớiphongtục.Cáchsuynghĩcủaôngchata,dùngsứcđấucánhân,dùngsắtnóngvànướcsôiđểchứngtỏphảihaytrái,tộilỗihaytrongtrắng,nhưthếlàdẫntớibấtcông;nhưngcònđỡbấtcônghơnlàbảnthânphápluật.Cáchậuquảvôhạihơnnguyênnhân!Cáchsuynghĩấytráivớilẽcôngbằngmàkhôngviphạmluật!Cácluậtlệấychỉbấthợplýchứkhôngchuyênchếđộctài!

Chương20:Nguồngốccủavấnđềdanhdiện

Ngườitatìmthấynhữngđiềukhóhiểutrongcácbộluậtcủadândãman.LuậtcủangườiFrisonchokẻbịđánhbằnggậyđượcbồithườngnửaxu.Khôngcóthươngtíchnàođượcbồithườngnhiềuhơnthế.TheoluậtSalique

95,nếumộtngườitựdođánhmộtngườitựdokhácbagậythìphải

đềnbaxu.Nếunhưđánhngườitachảymáuthìcoinhưđánhbằngsắtvàphảiđền15xu.Hìnhphạtđượctínhtheođộlớncủavếtthương.LuậtcủangườiLombardsđịnhmứcbồithườngtheosốcúđánh.Ngàynaymỗicúcũngbằngtrămngàncúngàyxưa!

HiếnphápcủavuaCharlemagneghitrongluậtngườiLombardsyêucầunhữngkẻđượcphépđấugươmchỉnêndùnggậy.Chắcrằngđólàápdụngchogiớitănglữ.Khiđãmởrộngluậtđánhnhaubằnggậy,ngườitamuốnđổmáu.PháplệnhcủavuaLouisNgườihiềnhậuchophépchọnlựađánhnhaubằnggậyhaybằngvũkhísắt.Saunàychỉcónôngnômớiđánhnhaubằnggậymàthôi.

Ởđâythấyrõcácđiềuluậtvềdanhdựđãxuấthiệnvàcấuthành:Ngườinguyêncáotuyênbốtrướctoàrằngkẻbịcáođãphạmmộttộinàođó.Anhbịcáophảnđối.Thếlàquantoàralệnhchohaibênđấugươm.Theophongtụcđãđịnh,khilờibuộctộicủaanhbịphảnđốithìanhphảigiaođấu.Khimộtngườiđãtuyênbốgiaođấuthìkhôngđượcbỏcuộc;nếubỏcuộcsẽbịphạt.Từđiềunàyrútraquytắc:aiđãhứabằnglờithìdanhdựkhôngchophéprútlạilờihứa.

Nhữngngườiquýpháigiaođấutrênngựa,bằnggươm.Ngườitiệndânđichân,giaođấubằnggậy.Cáigậyđượccoinhưmộtcôngcụhènmạt,vàkẻnàobịđánhbằnggậytứclàbịđốixửnhưhạnghènmạt.

Chỉcócáctiệndânmớiđểhởmặtkhigiaođấuvàcóthểbịđánhvàomặt;chonênmộtcáitátlàsựlăngnhụcnặngnềnhấtphảiđượcrửabằngmáu;vìaibịtátvàomặttứclàbịđốixửnhưmộtkẻtiệndân.

CácdântộcGermainkhôngkémgìngườiPhápchúngtavềcoitrọngdanhdự.Họcòntrọngdanhdựhơntanữakia.Chođếnbàconxanhấtcủahọcũngxúcđộngkhimộtngườitronghọbịlăngnhục;vàmọiphápluậtcủahọđềudựatheotinhthầnđó.

LuậtcủangườiLombardsbắtngườituỳtùngmộtkẻđiđánhngườikhôngcóphòngbịđểrửanhụchaychữathẹnthìphảichịumộtnửakhoảntiềnbồithườngnếungườikiabịđánhchết;vànếucũngvìduyêncớtrênmàytróingườitalạithìyphảichịubaphầntưkhoảnbồithường.

Ôngchachúngtavôcùngnhạycảmtrướcnhữngsựlăngnhục,bấtkểđólàlăngnhụccáchgì,bịđánhbằngthứgì,đánhvàochỗnàotrênthânthểvàđánhbằngcáchnào.Tấtcảđềunằmtrongýniệmlăngnhụcvìbịđánh,vàtrongtrườnghợpbịđánhcàngđauthìnỗinhụccàngsâucay.

Chương42:SựphụchưngluậtRomevàhậuquảsựđổithaytrongcáctoàán

Bộ“Phápluậtvựngtập”(LeDigeste)củaJustmientìmđượcvàokhoảngnăm1137,thìdườngnhưlàluậtRomeđượcphụchồilầnthứhai.NgườitamởtrườngởItaliachosinhviênhọcluậtJustinienvàhiếnphápthờiJustinien.ẢnhhướngcủaluậtJustineđãlàmlumờluậtphápcủangườiLombards.

CáctiếnsĩItaliađưaluậtJustiniensangPháp.Ởđây,trướckiangườitachỉbiếtcóluậtThéodosien.LuậtJustiruencũnggặpnhiềutrởngạivìbịphảnđối,nhưngvẫntồntại,mặcdầuGiáohoàngbàixíchnóđểbảovệluậtcủaToàthánhRome.

PhilippeleBelchodạyluậtJustinientrongcácxứcủanướcPháptừtrướcvẫntựcaitrịtheophongtụccủamình.LuậtJustinienđượccoilà“lýtríthànhvăn”vàđượcchấpnhậnlàmphápluậtởxứtrướcđóchỉbiếtcóluậtRome.

ThờiBenamanoirtừngtồntạihaicáchphánxử.Cónơidocácquannguyênlãonghịviện(pairs)đứngraxử;cónơidophápquan(baillis)chủtrìphiêntoà.Theocáchthứnhấtthìcácquannguyênlãocứtheothóiquencủamìnhmàphánxét.Theocáchthứhaithìcácbôlãovànhữngngườiliêmchínhđứngrachỉvẽlềthóiđịaphươngchophápquanđểxétxửkhôngtráivớiphongtục.Tấtcảcáchlàmnàykhôngcầnđếnmộtchữ,khôngcầnphảinghiêncứusáchvởnàohaybộluậtnàohết.

Nhưngđếnkhixuấthiệncáccôngtrìnhphápluật,luậtRomeđượcdịchra,dạyởcáctrường,thìbắtđầuhìnhthànhnghệthuậttốtụngvànghệthuậtxétxử;xuấthiệncácôngtrạngsư(praticiens)vàcácôngcốvấnphápluật(jurisconsulte).Cácnguyênlãonghịviệnvàcácbôlãođịaphươngkhôngdựvàoviệcxửánnữa.Cácphápquantựlàmlấyviệcxétxử.

TìnhhìnhnàytạorathựctiễnlàluậtToàThánhcùngvớiluậtdânsựthinhauloạibỏquyềnuycủacácnguyênlãonghịviện.

Tụclệxétxửcủathểchếquânchủvốnđượcduytrìcoinhưvĩnhcửuthìnayđãbịthủtiêu.QuantoàkhôngbaogiờxétxửmộtmìnhnhưtrướckiatheoluậtSaliquehayluậttăngđồcổxưa.Mộtđôinơicònlạmdụngphépcũthìcũngphảiđiềuchỉnhphầnnào,nhưđểmộtsĩquanbêncạnhquantoàthaychobôlãođểlàmngườicốvấn;hoặclàquantoàchọnhaingườicótướcvịthamgiatrongtrườnghợprắcrốỉ.


Nhưvậy,khôngcómộtđạoluậtnàocấmcáclãnhchúachủtrìtoàáncủahọ;khôngcóđạoluậtnàogiaochonguyênlãonghịviệnxửán;cũngkhôngcóđạoluậtnàovềbổnhiệmchứcphápquanvàcũngkhôngcóđạoluậtnàonóivềquyềnxétxử.Tấtcảcứhìnhthànhtừtựdotácđộngcủasựvật.TrithứcvềluậtRome,vềcácchiêudụcủatriềuđình;vềcácvănbảnghichépphongtụctậpquánv.v.đòihỏimộtsựnghiêncứumàcácnhàquýtộcvàdânchúngvôhọcđềukhôngđủtrìnhđộ.

Mệnhlệnhphápquyduynhấtmàtacóđượcvềvấnđềnày(năm1287)làđiềulệnhbuộccáclãnhchúaphảituyểnchọnphápquantrongđámngườithếtục,khôngphảitănglữ.Bảnđiềulệnhghi“Phápquansẽbịphạtnếukhônglàmtrònchứcvụ”vàchỉđượcdùngphápquantronggiớithếtục.

Aicũngbiếtrằngthờiấygiớitănglữcònnhiềuđặcquyềnđặclợi.

Khôngnênnghĩrằngcáclãnhchúabịtướcquyềnphánxửmộtcáchthôbạo.Chínhcácônglãnhchúađãlơlà,bêtrễmàbỏmấtquyềnphánxửcủamình.Vảlạinhiềuchuyệnđổithaytrongcáctriềuđìnhquanhiềuthếkỷđãdẫntơitìnhtrạngđó.

Chương45:VềphongtụcnướcPháp

NướcPhápngàyxưađượcquảnlýbằngcácphongtụckhôngthànhvăn.Tụclệriêngcủacáctháiấplãnhchúatạothànhluậtdânsự.Mỗitháiấpcóluậtdânsựcủanó,nhưBeaumanoirđãnói,mỗilãnhchúalàmộtluồngsáng

riêng.Khómàtìmthấytrongcảvươngquốcrộnglớncóhaitháiấpmàluậtdânsựgiốnghệtnhau.

Tínhđadạngkỳdiệunàycónguồngốcthứnhấtvànguồngốcthứhaicủanó.Nguồngốcthứnhấtlàcácphongtụcđịaphương.Nguồngốcthứhailàcácyếutốcủađấutranhtrongxétxử;nhữngtrườnghợpbấtngờliêntiếpxảyratrongkiệntụnggợinênnhữnglànlốiđâutranh.

Nhữngphongtụcnàyđượclưulạitrongtrínhớcáccụgià,dầndầnhìnhthànhnhữngđiềuluậthayphongtụcthànhvăn.

1.Cácôngvuachoranhữnghiếnchươngcụthểvềtừngvấnđềvànhữnghiếnchươngtổngquát.Đólànhững“thiếtchế’(établissements)củavuaPhilippeAuguste,củaSaintLouis.Đồngthời,cácvuachưhầulớnđượccáclãnhchúaủnghộcũngđưaramộtvài“hiếnchương”hoặc“thiếtchế'trongkhilậpphápđìnhtrongcôngquốchaytháiấpcủahọ;nhưHiếnchươngphápđìnhcủaGeofroybátướcvùngBretagnequyđịnhphânchiaquyềnlợigiữacácquýtộc;nhưcáctụclệvùngNormandiedocôngtướcRaoulthiếtlập;nhưtụclệvùngChampagnedovuaThibaudquyđịnhv.v..

2.Đốivớihầuhếtdânchúnghạtiệnlànôngnô,cónhiềulýdokhiếnchocáclãnhchúagiảiphónghọ;khigiảiphóngthìchohọtàisảnnênphảicóluậtlệđểđiềuhoà,phânbổcáctàisảnấy;màđãphânbổnhưthếthìtàisảncủalãnhchúaphảihụtđi,chonêncầnquyđịnhquyềnhànhdolãnhchúanắmgiữđểcânbằngvớitàisảnđãbanphát.Đólànhững“hiếnchươnggiảiphóngnôngnô”.CáchiếnchươngnàytạothànhmộtphầnquantrọngtrongphongtụcnướcPháp.Phầnnàyđượcghilạithànhvăn.

3.DướitriềuvuaSaintLouisvàcácvuanốinghiệp,cácphápquankhônkhéonhưDéfontaines,Beaumanoirv.vthảoranhữngtụclệchophápđìnhcủahọ.Nhữngtụclệnàylúcđầuchỉnhằmviệcphánxử,rồiđượcvậndụngvàoviệcphânphốitàisản,nhưngmọichuyệnđềughitrongđócả.Khôngnghingờgìviệclàmcủacácôngđãgópphầnquantrọngphụchưng“luậtnướcPháp”.Thờiấynhưvậyđó:luậtcótínhcáchphongtụcthànhvăn.

Tiếpđếnmộtthờiđạilớn:CharlesVIIvàcácvịnốingôiôngchobiêntậplạicácphongtụcđịaphươngtrongcảnước,quyđịnhcácthểthứctheođúngchínhbiên.Nhưngviệcbiêntậplàdocáctỉnhlàm,từmỗitháiấpngườitatậphơplạiởHộiđồnghàngtỉnhcácbảnghichépphongtục,làmchophongtụcmangtínhchấtchungtoàntỉnhmàkhôngphươnghạiđếnlợiíchcábiệtcủamỗitháiấp;cáigìriêngbiệtthìvẫnđượcđịaphươngduytrì.

Nhưvậy,phongtụcnướcPhápchúngtacóbatínhchất:mộtlàphong

tụcthànhvăn,hailàtínhchấtchungtoànquốcvàbalàmangdấuấnnhàvua.

NhiẽuđiêutrongphongtụcPhápđãđượcbiêntậplại,ghinhiềusựđổithay,cóđiểmkhôngănkhớpvớiluậthọc(jurisprudence),cóđiểmđượcthêmthắt,rúttừtrongluậthọcngàynay.

TuyrằngluậttheophongtụccủanướcPhápchứađựngmộtcáigìđốilậpvớiluậtRome,đếnmứcnhìnvàoluậtmàphânbiệtđượclãnhthổhainước;thếmànhiềuđiềutrongphongtụcRomecổxưavẫncòndấuvếttrongphongtụcPháp.Nóđượcphatrộnvàonhautừnhữngthờichưaphảilàxaxưalắm;từcáithờimàngườitakhôngtựhàovềchuyệnphảilờđinhữngđiềucầnbiếtvàphảibiếtnhữngđiềunênlờđi;cáithờimàhọcnghềdễhơnhànhnghề,cáithờimàvuithútriềnmiênkhôngphảilàthuộctínhcủaphụnữ.

Cólẽtôiphảikéodàichođếnhếtquyểnnàyvềnhữngđiềuchitiếtlớnnhất,theodõinhữngđổithaytếnhịtrongphongtụcPhápđãgópphầnlàmnênbộsáchlớnveluậthọcnướcPháp!Nhưngnhưthếthìtôisẽđặtmộtcôngtrìnhlớnvàocôngtrìnhlớnnàymất.TôigiốngnhưmộtanhchàngbuônđồcổđếnxứAiCập,chỉnhìnquaKimTựTháprồiquaytrởvề.

QUYỂNXXIX:CÁCHSOẠNTHẢOLUẬT

Chương1:Tinhthầncủangườilậppháp

Tôinóivềtìnhthầncủangườilậpphápvàcólẽtôiviếttácphẩmnàycũngchỉđểchứngminhtinhthầncủangườilậpphápmàthôi.Tinhthầnđiềutiếtphảilàtinhthầncủangườilậppháp

96.Cáihayvềchínhtrịvàcái

hayvềluânlýluônluônnằmởngoàigiớihạn97.Đâylàvídụ:

Nhữngquythứcvềtưpháplàcầnthiếtchotựdo.Nhưngsốlượngcácquythứcquánhiềuđếnnỗinómâuthuẫnvớimụcđíchcủachínhphápluậtđãxáclậpracácquythứcấy;cácsựkiệnxảyravôtận,quyềnsởhữutàisảnthànhramơhồ;ngườitađemtàisảncủabộphậnnàysangchobộphậnkhácmàkhôngthẩmtra,hoặclàlàmchocảhaibộphậnđềubịphásảnbằngcáchthẩmtra.

Cáccôngdânmấttựdovàanninh,ngườitốcáokhôngcóphươngtiệnđểchứngminh,thuyếtphục,màngườibịcáocũngkhôngcóphươngtiệnđểthanhminh.


Cicéliustrong“Aulu-Gelle”quyển20chươngInóivềbộLuật12bảngchophépngườichovayđượccắtthịtcủaconnợkhôngtrảđượcnợ.Cáchxửthôbạonàylàđểngănngườitachớvayquákhảnăngtrảnợ

98.

Phảichăngluậtcàngáclạicàngtốt?Cáitốttrởthànhtháiquáthìmọiquanhệcủasựvậtsẽbịhủy.

Chương3:Nhữngđạoluậtcóvẻtráivớiquanđiểmngườilậpphápcũngđôikhi

thíchhợp

LuậtcủaSolontuyênbố:trongmộtcuộcnổiloạn,nhũngaikhôngđứngvềmộtđảngpháinàođềubịcoilàphầntửxấu.Điềuluậtnàycóvẻkỳkhôi.NhưngcầnlưuýhoàncảnhHyLạpthờiấyphânchialàmnhiềunhànướcrấtnhỏ;ngườitasợrằngtrongmộtnướccộnghoànhỏbéđượctạonênquaphântranhdânsự,thườngcónhữngkẻkhônlỏitìmcáchgiấumìnhkhôngtheođảngpháinào,chỉđứngđằngsauxúibẩy,đểlàmchomọiviệcrắcrốiđếncựcđộ.

Trongcáctiểuquốcnày,khixảyrabạoloạnthìsốđôngtrongthànhbangđềuthamdựvàocuộctranhchấp.Cònnhưtrongnướcquânchủlớncủachúngtathìcácđảngpháicóítngườithamgia,còndânchúngthìmuốnsốngyênổn,bấtđộng.Trườnghợpnàynêngọisốđôngcôngdânlàkẻnổiloạn.Tráilại,trongtrườnghợpnếutrênkiathìsốítnhữngngườithôngminh,xảoquyệtlạilàkẻnổiloạngiấumặt;họnhưmộtgiọtrượuloạinàynhỏvàocảthùngrượuloạikialàmngưnghẳnquátrìnhlênmen.

Chương4:Nhữngđạoluậtmâuthuẫnvớiquanđiểmngườilậppháp

Cónhữngđạoluậtmàngườilậpphápítkhibiếtrằngcáchlàmnhưthếlàtráivớimụcđíchcủachínhbảnthânđạoluật.ỞPháp,cóđạoluậtquyđịnhhaingườidựphầnvàomộtmónlời,nếumộtngườichếtthìngườikiađượchưởnghết.Nhữngngườilàmrađạoluậtnàynghĩrằngquyđịnhnhưthếlàđểchosựviệckếtthúcnhanh.Nhưnghậuquảlạikháchẳn,tathấybiếtbaovịgiáochức,tusĩvìtranhlợimàxungđộtnhaunhưnhữngconchógiữnhàcủangườiAnh,cắnnhauđếnchết.


ĐạoluậtsauđâyđượctìmthấytronglờituyênthệmàEschinelưulại:“TathềsẽkhôngbaogiờpháhủythànhphốcủaAmphictyonvàkhôngkhuấyđụcnướcsốngcủahọ.Nếumộtdântộcnàodámlàmđiềuđóthìtôisẽtuyênchiếnvớichúngvàsẽhủydiệtcácthànhphốcủachúng.”Đoạnsaucủalờithềcóvẻkhẳngđịnhđoạntrước,màthựctếlàtráingượcvớiđoạntrước.AmphictyontuymuốnrằngngườitakhôngbaogiờpháhủycácthànhphốHyLạp,nhưngđạoluậtnóitrênmởcửachongườitapháhủycácthànhphốđó.

MuốnxâydựngmộtcôngphápthậtđứngđắntrongdânchúngHyLạpthìphảilàmchongườitaquenvớinếpsuynghĩrằngpháhủythànhphốHyLạplàđiềuxấuxa.LuậtcủaAmphictyonlàđúng,nhưngkhôngkhônngoan,vìnóchứngminhchoviệclạmdụngngayđạoluật.ChẳngphảilàvuaPhillippeđãtựchophéppháhủycácthànhphốvớilýdolàcácthànhphốnàyđãviphạmluậtHyLạpđósao?ĐánglẽraAmphictyoncóthểdùngcáchìnhphạtkhác,vídụnhưxửtửhìnhcácphápquanhayngườichỉhuyquânđộicủacácthanhphốtráiluậtkia,hoặctướcquyềnưutiênHyLạpcủadânchúngcácthànhphốlàmtráiluật,hoặcbuộchọphảitrảmộtkhoảntiềnbồithườngchođếnkhinàoxâydựnglạixongthànhphốbịpháhủy.Đạoluậtphảinhằmvàoviệctrangtrảiđiềubậybạđãxảyra.

Chương16:Nhữngđiềucầnchúýtrongviệcsoạnthảoluật

Nhữngbậccótàinănglớncóthểlàmraluậtchonướcmìnhvànướckhác,đềuphảichúýđếncáchsoạnthảoluật.

Phongcáchthảoluậtphảingắngọn,rõràng.BộLuật12bảngcủaRomecổđạilàmộtmẫumựcvềtínhchínhxác.Trẻconhọcthuộclòngcácđiềuluậtnày

99.

Phongcáchcácđạoluậtphảigiảndị.Cáchnóithẳngrathìhơnlàcáchnóivòngvo.ThờiRomemạtkỳ,phápluậtkhôngcòntínhuynghiêmnữa.Luậtvuabanmànhưlờinóicủabiệnsĩ.Nếuvănphongcủađạoluậtlòngthòngthìngườitacoiđónhưmộtbàikhoekhoang.

Điềucốtlõilàlờilẽcủaluậtphảigợinêntrongđầuócngườiđờinhữngý

nghĩđúngnhưluậtnói.HổngyGiáochủRichelieuđồngýchongườitalênánmộtvịbộtrưởngtrướcmặtnhàvua,nhưngnếunhữngđiềubuộctộiấykhôngthoảđángthìngườilênánsẽbịphạt.ĐiềunàyđãcảntrởmọingườikhôngdámnóisựthậtchốnglạiGiáochủvìchữthoảđángcótínhchấttươngđối.Mộtviệcthoảđángvớingườinàycóthểlàkhôngthoảđángvớingườikia.

LuậtHonoriusphạttửhìnhkẻnàođedọanôngnôđãđượcgiảiphónghoặcmualạianhtavềlàmnôngnô.Ởđâycómộttừmơhồ:đedọatứclàlàmchongườitasợ,sợhaykhôngsợlàtuỳởcảmxúccủatừngngười.

Khiphápluậtphảighimộtđiềuvềphạtthìcầnhếtsứctránhghithànhgiátiền.Hàngnghìnduyêncớcóthểlàmchođồngtiềnthayđổigiá,nênđiềuquyđịnhphạtbằngtiềnsẽmỗithờicómộtgiátrịkhácnhau.NgườitabiếtchuyệnmộttênláoxượcởRomegặpaicũngtátngườitamộtcáirồixìra25xubồithườngđúngtheohìnhphạtluậtđịnh.

Khiluậtđãxácđịnhýnghĩacủamộtsựviệcthìchớnêndùngnhữngtừngữmơhồ.TrongsắcdụhìnhluậtcủavuaLouisXIVđãliệtkêchínhxácnhữngtrườnghợpliênquanđếnhoànggia,nhưngsauđócònghithêmmấychữ:“vànhữngkẻmàcácphápquanhoànggiađãxétxử”.Mấychữnàylàmchotínhnghiêmnghặtcủasắcdụbịlỏnglẻo.

CharlesVIInóirằngcácbênkiệncáocóthểkhángánsaukhixétxửbatháng,bốnthángvàsáutháng,khôngtheonhưtụclệcủavươngquốc

100.

Ôngchophépkhángánbấtkỳlúcnào,miễnlàpháthiệnsựgiandốicủachánhán

101,hoặccónhữnglýdotrọngđạiphảipháthiệnđểxửlại.Nhưvậy,

phầncuốicủađạoluậtđãphámấtphầnđầu,đếnnỗivềsaungườitakhángántrongkhoảng30năm.

MộtđạoluậtcủaConstantinquyđịnhchỉcầncógiáochủlàmchứnglàđủ,khôngphảinghenhânchứngthứhai.Nhưvậy,ôngxửviệctheongườivàxửngườitheodanhphận.

Luậtkhôngcầnphảimềmmỏng,tếnhị.Luậtlàđểđốixửvớingườiđủmọiloạiquanniệmkhácnhau,khôngphảilàmộtnghệthuậtlôgíc,màlàlýlẽđơngiảncủamộtôngbốtronggiađình.

Trongmộtđạoluật,nếuxétcáctrườnghợpngoạilệ,giớihạnhoặcđiềuchỉnhlinhhoạtlàkhôngcầnthiếtthìchớđưavàovănbảnluật,khiếnchocácchitiếtdễbịlồnglẫnvàonhau.

Chớthayđổimộtđiềuluậtkhichưacóđủlýdocầnthiết.Justiniencho

phépmộtngườivợđượclydịmàkhôngmấtcủahồimôn,nếutronghainămanhchồngkhôngtrangtrảiđượccuộchônnhân.Sauđóôngsửalại,chongườinghèokhổthìđượchạnbanăm.Nhưngtrongtrườnghợpnghèokhổnhưthếthìhainămcũngchẳngkhácgìbanăm,màbanămcũngchẳngkhácgìhainăm.

Khingườitadùngbaonhiêulýdođểbảovệmộtđạoluậtthìlýlẽphảixứngvớinó.MộtđạoluậtRomequyđịnhnguờimùkhôngđượckhiếukiện,vìratoàanhtakhôngnhìnthấygìcả.Thậtlàmộtcáchlýgiảihồđồ!.

LuậtcủaPlatonphạtnhữngngườiđịnhtựsátkhôngphảivìtránhđiềunhụcnhãmàchỉvìyếuđuối.Luậtnàykhôngtốt,vìngườitakhôngthểmoiđượclờithúnhậncủabịcáovềđộngcơthúcđẩyanhtađịnhtựsátvìyêuđuốihayvìsợnhục,vànhưthếthìphánquanphảinóithayđộngcơcủangườibịcáo!

Nhiềuđạoluậtvôbổlàmyếumấtcácđạoluậthữuích.Nhữngđạoluậtđểchongườitadễlẩntránhlàmyếucảphápchếnóichung.

Luậtthìphảicóhiệuquả;khôngđểngườitaviphạmvìnhữngđiềuthoảthuậncábiệt.

Cầnquantâmđểphápluậtđượcnhậnthứcđúngvớiýnghĩacủasựvật,chứđừngtráingượcvớibảnchấtsựvật.TrongdịpphếtruấthoàngtửOrange,vuaPhilippeIIđãhứarằngaigiếtđượchoàngtửthìsẽthưởngchokẻấyhoặcchongườithừakếcủaymóntiềnhaimươingànđồngécusvàphongtướcquýtộcchonữa.Đâylàlờinóicủaôngvua,tựxưnglàtôitớcủaThượngđế;vậymàtướcquýtộclạiđemphongchomộthànhvigiếtngười,vàhànhđộnggiếtngườiấylạilấytưcáchlàcủa“đầytớThượngđế”?Tấtcảcácchuyệnnàyđảolộnmọiýnghĩvềdanhdự,vềluânlývàvềtôngiáo.

Luậtphápphảicócáigìtrongsáng.Làmraluậtlàđểtrừngphạtcáiác.Luậtphảicótâmhồnvôtư,caocả!

Chương19:Vềcácnhàlậppháp

AristoteđôikhimuốnthoảmãnlòngganhtỵvớiPlaton,đôikhilạimuốnthoảmãnsựsaysưacủaôngđốivớiAlexandreĐạiđế.Platonthìtứcgiậnvớisựkiêusa,ngỗngượccủadânchúngthànhAthène.MachiavelthìtràntrềhìnhtượngcủaônglàcôngtướcxứValentin.ThomasMorenóivề

nhữngđiềuôngđãđọchơnlànhữngđiềuôngđãnghĩ,chỉmongcácnướcđượccaitrịnhìnvàonướccộnghoàAnhCátLợi,trongkhimộtlũnhàvănchỉthấysựlộnxộnởkhắpnơimàchẳngthấyvòngnguyệtquếvinhquangcủanướcAnhởđâucả.

Luậtphápluônluôngặpsựhammêvàcảthànhkiếncủacácnhàlậppháp;cókhinóđiquavàtắtngấm;cókhinólưulạivàhoànhậpvớingườilậppháp.

QUYỂNXXX:LÝTHUYẾTCỦALUẬTPHONGKIẾNỞPHÁP

TRONGMỐITƯƠNGQUANVỚIVIỆCTHIẾTLẬPNỀNDÂNCHỦ

Chương1:Vềcácluậtphongkiến

Thiếttưởngtácphẩmnàycủatôisẽkhônghoànchỉnhnếutôibỏquamộthiệntượngxảyramộtlầntrênđờivàcólẽkhôngbaogiờtáihiện,nếutôikhôngnóiđếnnhữngphápluậtxuấthiệnmộtthờiởkhắpchâuÂumàđếnnayítngườibiết.Nhữngphápluậtấyđãlàmnênvôvànđiềutốtvàđiềuxấu,đãđểlạinhữngthứquyềnkhácnhaukhibanphátcáclãnhđịachonhiềungười,giảmbớtquyềnlựccảmộtlãnhđịa,đặtragiớihạntrongcácđếquốcquárộnglớn,đặtraluậtlệvớimộtkhuynhhướngvôchínhphủ,mộtthứvôchínhphủvớiđịnhhướngđitớitrậttựvàhàihoà.

Việcnàyđòihỏimộtcôngtrìnhnghiêncứurànhmạch,nhưngquatínhchấtcủanó,ngườitasẽtìmracácthứluậtnhưtôiđãxemxétvàphântích.

Cácluậtphongkiếnthậtlàmộthiệntượngđẹp:mộtcâysồicổthụcaovút,từxangườitatrôngthấytánlá,đếngầnsẽthấythâncây,nhưngkhôngthấyrễ,phảichọcxuốngđấtmớihiểuđượcgốcrễcủanó.

Chương2:Cộinguồncủaluậtphongkiến

CácdântộcchiếmlĩnhvươngquốcRomeđãxuấtpháttừđấtĐức.Tuychỉcóíttácgiảcổđạimiêutảphongtụccủahọ,chúngtacũngtìmđượchaiôngthậtlàuytín:CésarvàTacite.

CésartrongkhitiếnhànhchiếntranhởĐứcđãmiêutảphongtụccácdântộcGermain.Dựavàocácphongtụcnày,ôngđãđiềuchỉnhnhữngdựáncủamình.Ítnhiềutrangghichépcủaôngvềvấnđềnàyđánggiábằngcảmấyphosách.

TaciteviếtmộtcôngtrìnhrànhmạchvềcácphongtụccủangườiGermain.Ôngviếtngắnthôi,nhưngđólàcôngtrìnhtómtắtđượctấtcả,vìôngđãthấytấtcả.

Haitácgiảnàythậtănýnhauvềcácbộluậtcủacácdântộcdãman.ĐọcCésarvàTacite,chỗnàotacũngthấyđượcnhữngbộluậtấy;vàđọcnhữngbộluậtấychỗnàotacũngthấyđượcconngườiCésarvàTacite.

Trongkhitìmhiểucácluậtphongkiến,tôitựcảmthấymìnhđivàobátquáitrậnđồ,toànlànhữngconđườngvànhữngkhúcngoặtquanhco.Đọchaitácgiảnày,tôitinrằngmìnhđãnắmđượcđầusợidâyvàcóthểđiđượctrongbátquáitrậnđồ.

Chương5:CuộcchinhphụcngườiFrancs

KhôngphảingườiFrancstrongkhitiếnvàoxứGauleđãchiếmhếtđấtcủaxứnàyđểlàmcáctháiấpcủamình.Mộtsốngườiđãnghĩnhưvậy,vìhọthấycuốithờicủadòngthứhai

102,hầuhếtđấtđaiđãbiếnthànhtháiấpvà

thứấp103

,hoặcnhữngtrangtrạiphụthuộctháiấpnọ,tháiấpkia.Nhữngđiềunàycónguyêndomàtasẽgiảiđápsau.

Chương6:NgườiGoths,ngườiBourguignonsvàngườiFrancs

XứGaulebịcácdântộcGermainxâmchiếm.NgườiGoths(cũnggọilàWisigoths)chiếmvùngNarbonnaisevàgầnhếtcảphíaNam;ngườiBourguignonschiêmvùngtrôngraphíaĐông;ngườiFrancschiếmphầncònlại.

Khôngnghingờgìlànhữngngườirợấyđãđểlạiphongtục,khuynhhướngvàtậpquáncủahọ,vìmộtdântộckhôngthểthayđổicáchsuynghĩ

vàthóiquenhànhđộngtrongchốclát.Nhữngdântộcnóitrên,theoCésarvàTacitecóvẻrấtthíchứngvớicuộcsốngdumục.Chảthếmàluậtlệcủahọnóirấtnhiềuđếncácđànthúchănnuôi.Roricon,ngườiđãviếtvềlịchsửngườiFrancs

104chínhlàmộtchàngdumục.

Chương7:Nhưngcáchchiađấtkhácnhau

NgườiGothsvàngườiBuorguignonssaukhiđãtìmcớnàycớnọvàođượctronglãnhthổGaule,thìdânRomainởđâyđànhphảicấpcácnhưyếuphẩmchohọđểhọđừngtànphádâncư.Lúcđầuchohọlúamì,vềsaucấpchohọđấtđểtrồngtỉa,CácvuachúahoặcquanlạingườiRomainkývớihọnhữngbảngiaoướcphânchiavùnglãnhthổtrongnước,màsaunàysửbiênniênvàcácbộluậtWisigothsvàluậtBourguignonsđềughilại.

NgườiFrancskhônglàmtheocáchnày.TrongcácbộluậtSaliquevàluậtRiquairekhôngcódấuvếtgìvềviệcchiađấtnhưthế.NgườiFrancsđếnvàdùngthủđoạnchínhphục.Họhọclâynhữngcáihọmuốnbiết.Họtựđặtraluậtlệtrongnộibộhọ.

CũngcầnphânbiệtcáchlàmcủangườiWisigothsvàngườiBuorguignonsởxứGaulecũngnhưởTâyBanNha,vớicáchlàmcủabọnlínhthuộcquyềnAugustulevàOdoacreởItaliacũngnhưngườiFrancsởxứGaule,củangườiVandalesởchâuPhi.NgườiWisigothsvàngườiBourguignonskýkếtchiađấtvớidânsởtại,cònngườiFrancsvàngườiVandalesthìkhônglàmnhưthế.


NgườiWisigothsvàngườiBourguignonscóđượchaiphầnbađấtđaicủangườixứGaule,nhưngphântánratừngkhuvựcdoviệckýkếtgiaoướcnhưđãnóiởtrên.NgườiFrancstuycướpbócnhưngcũngcómứcđộ.Làmsaohọcóthểcanhtácnổimộtvùngrộnglớnnhưthế!Họchỉlấynhữngvùngđấtthíchhợpvàđểlạinhữngvùngkhácchodânbảnđịa.

Chương9:VậndụngđúngđắnviệcchiađấttrongluậtWisigothsvàluật

Bourguignons

Việcchiađấtnàykhônglàmtheotìnhthầnchuyênchếmàlàmvớiýnghĩatươngtrợvềnhucầuđờisốnggiữahaidântộcphảichungsốngtrênmộtlãnhthổ.

LuậtBourguignonsquyđịnh,mỗingườidânBourguignonsđượcnhậnđấtvớitưcáchlàkháchmờicủangườiRomain.ĐiềunàyphùhợpvớiphongtụcGermainlàmộtdântộchiếukhách.LuậtquyđịnhngườiBourguignonsđượchaiphầnbađấtvàmộtphầnbanôngnô.Luậttôntrọngthầnthánhcủacảhaidântộc.NgườiBourguignonslàmnghềchănnuôinêncầnnhiềuđấtnhưngchỉcầnítnôngnô.NgườiRomaintrồngtỉathìcầnítđấtnhưnglạinhiềunôngnô.Rừngthìchiađôivàcảhaidântộcđềucầnnhưnhau.

TrongluậtBourguignonstathấymỗingườiBourguignonsđượcthuxếpchoởtrongnhàcủangườiRomain.SốngườiRomaincóđấtđượcchiacũngđôngbằngsốngườiBourguignons.NgườiBourguignonsquenviệcchinhchiến,sănbắnvàchănnuôikhôngchênhữngvùnghoangvu,đểngườiRomaingiữlạivùngđấtphìnhiêuhợpvớicanhtác.NhữngđàngiasúccủangườiBourguignonsđãcungcấpphânbónchocáccánhđồngngườiRomain.

Chương10:Vềchếđộnôdịch

BộluậtcủangườiBourguignonsnóirằng,ngườiBourguignonsđếnxứGaulenhậnđượchaiphầnbađấtđaivàmộtphầnbanôngnô.ChếđộnôdịchđãcóởxứGauletừtrướckhingườiBourguignonstớiđây.

LuậtBourguignonsápdụngchocảhaidântộc,cóphânbiệtmộtcáchhìnhthứcbaloạingười:quýtộc,thườngdânvànôngnôtrongmỗidântộc.NhưvậylàchếđộnôdịchkhôngphảichỉcóriêngđốivớingườiRomainvàtầnglớpquýphái,vàdântựdocũngkhôngphảichỉcótrongsốngườiBourguignonsmàthôi.

LuậtnàynóirằngmộtnôngnôBourguignonsđãđượcgiảiphóngmàchưanộptiềnchochủvàchưanhậnphầnđấtthìvẫncoilàngườinhàcủaôngchủ.CònngườidânthườngRomainvẫnlàngườitựdovìanhtakhôngphụthuộcvàomộtgiađìnhquýtộcnào,vàphầnđấtcủaanhtalàbiểuhiệnquyềntựdocủaanhta.

CònnhưluậtSaliquevàluậtRiquairethìkhôngthấynóigìvềngườiRomainphảichịuchếđộnôdịchchongườiFrancshoặcnhữngkẻchinhphụckhácởxứGaule.


Ýniệmvềmộtquyluậtchungtrongthờibịchinhphụclà:nướcPhápthờiấycónhiềunôdịch,

Khibắtđầudòngthứnhất105

cóvôsốngườitựdotrongdânchúngFrancshoặcRomain,nhưngsốngườinôdịchtănglên.Bắtđầudòngthứba

106thìtoànbộdâncàyvàhầuhếtthịdânđềulàngườinôdịch.Trongthời

kỳcủadòngthứnhất,ởthànhthịcòncómộttầnglớptiểutưsản,mộtViệnNguyênlão,mộtToàTưpháptrongđámngườiRomain;nhưngđếnthờikỳcủadòngthứbathìchẳngcònlãnhchúavớinôngnônữa.

KhicácngườiFrancs,BourguignonsvảGothstrànsangxâmchiếmthìhọlấycảvàng,bạc,bànghế;quầnáo,bắtcảđànông,đànbà,giaochoquânđộiquảnlýlàmcủachung.Thờikỳấyluậtquốctếlà:tướcđoạthếttrongthờichiếnvàthoảthuậncholạihếttrongthờibình.TathấytrongluậtSaliquevàluậtBourguignonsđầyrẫynhữngmâuthuẫnvềchếđộnôdịchnóichungđốivớiconngười.

Nhữngcáimàcuộcxâmchiếmchưatạorađượcthìđếnsaukhiđãchinhphụcxongmớixảyra,đólàluậtquốctế:khángcự,nổidậy,thànhphốbịchiếmđóng,sauđóchếđộnôdịchđốivớicưdân.RồitrongnộibộngườiFrancs,việcchiangôithứquânchủlàmnảysinhnộichiếnliênmiêngiữaanhem,chúcháu.Luậtquốctếlạitácđộng.ChếđộnôdịchtrởthànhphổbiếnởnướcPhápnhiềuhơncácnướckhác.TôichorằngđâylàđiểmkhácnhaugiữaluậtnướcPhápvớiluậtItaliavàTâyBanNhavềquyềncủacáclãnhchúa.

Cuộcchinhphụcchỉlàcôngviệcmộtthời.Luậtquốctếthờiấyđãnảy

sinhrachếđộnôdịch;vàsauđónhiềuthếkỷ,việcnôdịchđãlanrộngmộtcáchkỳlạ.

Théodoric,vuaItalia,cóđầuócchínhtrịsángsuốthơnngười,khigửiquânsangxứGauleđãviếtthưdặndòtướnglĩnh:“TamuốncácngườihãytheoluậtcủangườiRomain;hãytrảnhữngnôngnôbỏchạyvềchochủcủachúng.Ngườibảovệtựdokhôngbaogiờủnghộviệcxoábỏchếđộnôdịch.Mặcchocácvuachúakhácthíchthúvớiviệccưỡngbứcvàphápháchnhữngthànhthịhọchiếmđược;chúngtathìkhác:chúngtachỉmuốnchiếnthắngkhicácthầndânmớiđềuthanphiềnvìsaohọđượclàmthầndâncủatamuộnnhưvậy”.

RõrànglàvuaThéodoricmuốnlàmchocácvuangườiFrancsvàngườiBourguignonstrởthànhđángghét,đángghêtởm,đểnêucaoluậtquốctếcủamìnhmộtcáchbónggió.

Vôsốđấtđaicủangườitựdotrởthànhđấtđaicủalãnhchúa.Nhữngkẻcónhiềunôngnôchiếmlĩnhnhữngvùngđấtrộnglớn,lậpthànhlàngmạc.

CónhữngchủđấtđemhiếnđấtchoGiáohộiđểđượcghivàosổkiểmkê,họtinrằngthếlàđượcphụcvụĐấngthiêngliêngquaGiáohội.

Chương21:Quyềntàiphántrongđịavựcgiáohội

Giáohộiđượchưởngsốtàisảnđángkể.CácôngvuađềucấpchoGiáohộinhữngvùngđấtrộnglớn,vàtrongđịavựcGiáohộicócảcơquantưpháp.

LuậtRiquairecấmcácnôngnôcủaGiáohộiđãđượcgiảiphóngkhôngđượcthamdựcáccuộchọpxétxửliênquanđếnkhuvựccưtrúcủahọ.Giáohộicóquyềntưphápđốivớicảnhữngngườitựdo,vàđãtừngxửnhữngkhiếunạicủahọngaytừthờibanđầucủachếđộphongkiến.

VuaClotaireIIchophépcácgiámmụchaycácvịquanlớncóđấtởnhữngvùngxaxôiđượcchọnđấtngaytrongvùngcủanhữngngườiđượchọgiaânhoặcnhữngngườiphảibồithườngchohọ.

ClotaireIIđiềuchỉnhquyềnhànhgiữacácngườixétxửcủaGiáohộivớicácsĩquancủanhàvua.Pháplệnhnăm802củavuaCharlemagnechocác

giámmụcvàtuviệntrưởngcóđượctưcáchnhưngườixétxửcủatriềuđình.MộtđạoluậtkháccũngcủaCharlemagnecấmcácsĩquanhoànggiakhôngđượcxửnhữngngườicàyruộngcủaGiáohộitrừkhingườiđóphạmtộigiandốivềruộngđấtvàtrốntránhcôngvụ.CácgiámmụchọpởReimstuyênbốcácvịchứcsắccủagiáohộiđềuđượchưởngquyềnmiễntrừ.Pháplệnhnăm806củaCharlemagnequyđịnhGiáohộiđượcxửcácvụhìnhsựvàdânsựđốivớimọingườicưtrútrongđịahạtGiáohội.

Cuốicùng,pháplệnhcủavuaCharleshóiđầu(CharlesleChauve)mớiphânbiệtrànhmạchviệcxétxửcủanhàvua,củacáclãnhchúavàcủaGiáohội.

QUYỂNXXXI:LÝTHUYẾTLUẬTPHÁPPHONGKIẾNCỦANGƯỜIFRANCSTRONGMỐI

QUANHỆVỚICÁCCUỘCCÁCHMẠNGTRONGTHỜIQUÂNCHỦ

Chương17:Chuyệnriêngtưtrongviệcbầucácvuadòngthứhai

TrongcôngthứctruyềnngôicủaPépinthìCharlesvàCarlomanđượcxứcdầuthánhvàbanphướcđểkếvịvuacha.Cáclãnhchúabuộcphảichấpnhận,cấmkhôngđượctruyềnrangoài,vàtừđâyvềsaukhôngđượcbầungườikhácdònggiốngcủaPépinlênngôi.

Sauđó,lờithềcủaCharlemagne107

vàlờithềcủaLouisngườihiềnhậu108

đềunóirõ:“NgườiFrancschỉchọnconcácvua”,rấtphùhợpvớidihuấnnóitrên.

Vềsaunày,khiđếquốcchuyểnsangtaymộtnhàkháckhôngphảidòngCharlemagnenữathìcáchbầuchọnvualàmtheocácđiềukiệnrấtnghiêmngặt,màlạithuầntuývàgiảndị,ngườitaxarờihiếnphápcũ.

VuaPépinhồitrướcbiếtmìnhsắpchết,đãtriệutậpcáclãnhchúagiáohộivàdânsựhọptạiSaintDenischiavươngquốcchohaiconlàCharlesvàCarloman.Ngàynay,vănbảngốccủacuộchộinghịnàykhôngcònnữa,nhưngcácnhàsưutầmsửhọcthườngnhắcđếnnó.Câuchuyệnnàychứngminhđiềutôiđãnói:quyềncủanhândânthờinàylàchỉđượcbầunhữngngườitronghoàngtộc,nóiđúngra,đólàquyềnloạibỏthìhơnlàquyềnđượcbầu.

Cáckiểubầuchọnnàyđượckhẳngđịnhtrongcáclưutrữcủadòngthứhai.XemtrongchỉdụcủavuaCharlemagnechiavươngquốcchobangườicon,cócâu:“nếumộttrongbaanhemsinhđượccontraimànhândânmuốnbầulàmngườikếvịcủachanóthìchú,bácnósẽchấpnhận”.

Cáchchiangôibáunhưvậy,vềsau,năm877lạiđượcvuaLouisNgườihiềnhậuthựchiệnchobaconcủaôngtalàPépin,LouisvàCharles,trongcuộcHộiđồngởAixLaChapelle.

Haimươinămsau,ôngvuanàylạilàmcuộcchianữagiữaLothairePépinvàLouis.KhiLouisleBèguenhậnvươngmiện,ôngđọclờithề:“Tôi,LouisđượclênngôinhờlòngthươngxótcủaThượngđếvàsựbầuchọncủanhândân,xinhứa…”.

Vềsau,vươngquốcvùngArlescũngnhưcácnhánhkhácvàcácchưhầulệthuộcđếquốcCharlemagnexưađềubầuchọnvuatheonguyêntắctruyềnngôitronghoàngtộc.

Chương18:VuaCharlemagne

Charlemagnenghĩrằng,phảigiữquyềnlựccủagiớiquýtộctrongmộtgiớihạnnhấtđịnh,phảingănchặnsứcépcủagiớitănglữvàdântựdo.Trongtưtháiđó,ôngxâydựngkỷcươngnhànướcvớinhữngđốitrọngứcchếlẫnnhau,màônglàchủ.Tấtcảphảithốngnhấtdướiquyềnlựccủaông.Vớiquýtộc,ôngliêntụcphânpháihọđinơinàynơikia,khiếnhọkhôngcònthìgiờđểlotoanvậnmệnhriêngcủamình,màchỉlotoanđếnvậnmệnhnhàvua.

Đếquốcđượcduytrìbởitínhvĩđạicủaôngchủ:ngôivualàvĩđại.Conngườicủavuacònvĩđạihơn.Cácvuaconcủaônglànhữngquầnthầnbậcnhất,làcôngcụquyềnlựccủaông,làmẫumựccủatínhphụctùng.Ôngđềranhữngluậtlệthậthay,tựôngthựchiệncònhayhơn,vàôngbuộcngườitaphảithựchiệnthậtnghiêmtúc.

Tàinăngcủaôngtruyềnlantrênmọimiềnđấtnước.CácđạoluậtcủaCharlemagnecótầmnhìnbaoquátmọimặt,cósứcmạnhlôicuốntấtcả.Mọilýdođểlảngtránhnghĩavụđềubịtướchết.Mọisựtrễnảiđềuđượcnhắcnhở.Mọisựlạmdụngđềuđượcuốnnắnhayngănngừatừtrước.

Charlemagnebiếttrừngphạtnhưngcũngbiếtkhoandungnhiềuhơn.

Dựkiếncủaôngthìbaolamàbiệnphápthểhiệnlạigiảndị.Khôngmộtaicónghệthuậtcaohơnôngkhilàmnhưngviệcthậtlớnmộtcáchdễdàng,giảiquyếtnhữngvấnđềthậtkhókhănmộtcáchđiềmđạm.

Ôngchudukhắpđấtnướcmênhmông.Nơinàođến,ôngđềunhúngtayvàoviệc.Côngviệcsinhsôikhắpnơi,ônggiảiquyếtgọnkhắpnơi.Nhàvuadámmạohiểmtrướcmọinguycơvàkhéotránhđượcnguycơhơnaihết.Ôngdámchơivớinhữngcảnhhiểmnghèo,đặcbiệtlàvớinhữngkẻmuốnchứngminhhọlàngườichiếnthắng,bởichínhhọlànhữngkẻâmmưu.

Nhàvuathánhthiệnnàythậtcóchừngmực,tínhônghiềnhậu,phongcáchgiảndị,thíchsốngchanhoàvớibầytôitrongcungđình.Cólẽôngcũngrấtnhạycảmtronglạcthúvớiđànbà,nhưnglạilàôngvualuônluônlàmchủđượcmìnhvàsaysưavớicôngviệc,nêndầucóđammêtíchútcũngđángđượcthathứ.

Ôngđặtranhũngthểlệrấthaytrongviệctựvệ.Vớitríthôngminh,tínhcẩnthậnvàtiếtkiệm,ônglàmchokhuvựccưtrúriêngcủamìnhnângcaogiátrịkinhtế.Cácôngbốgiađìnhcóthểhọcđượcởôngcáchquảntrịgiađìnhmình.SáchgialễcủaCharlemagnecónguồngốctrongsángvàthánhthiệnlàmnênsựgiàucó:ôngchođembántrứngtrongsânchănnuôigàvịtcủanhàmình,báncảcỏvôdụngtrongvườnmình.ÔngđemnhữngcủacảicủangườiLombardsvàcáckhovàngphongphúcủacủarợHungNôđãtừngcướpphánhiềunướcđểphânphátchonhândântrongnướcông.

PHẦNPHỤLỤC

PhụlụcI:BảovệtácphẩmTinhthần

phápluật109

1.MặcdầuTinhthầnphápluậtlàmộttácphẩmthuầntuýchínhtrịvàluậthọc,tácgiảvẫncódịpnóiđếnThiênChúagiáo,biểudươngtinhthầncaocảcủatôngiáo,nhằmgiatăngniềmtinvàlàmchonhândânyêumếntôngiáonày.

Vậymàhaisốbáoliêntụcđãbuộctộitácgiảmộtcáchđángsợ,coiônglàkẻtheochủthuyếtSpinozavàthầngiáo(déiste)(…).

TácgiảlàngườitheoSpinozaư?Ngaytừbàiđầuôngtađãphânbiệtthếgiớivậtchấtvớithếgiớitinhthần.

TácgiảlàngườitheochủthuyếtSpinozaư?Trongbàithứhai,ôngtađãtấncôngchủnghĩavôthần:“Kẻnàonóirằngcómộtcáitấtyếumùquángđangtácđộngmọithứtrênđờilànóichuyệnhồđồ,vìcòngìhồđồhơnlàchorằngcáimùquángsảnsinhranhữngthựcthểthôngminh!”.Tácgiảnóirằng:“Thượngđếcóquanhệvớivũtrụ.Ngườiđãsángtạoracácquyluậtvàbảovệquyluậtấy.Ngườihoạtđộngtheoquyluật,vìNgườibiếtnó.Ngườibiếtnóvìđãlàmranó.NgườilàmranóvìnócóquanhệvớisựthôngtuệvàquyềnuycủaNgười”.(…)

TómtắtđôilờibắtbẻcủapháiJésuite:

–Tácgiảnóirằng:“Luậtpháptrongýnghĩarộngnhấtlànhữngmốiquanhệtấtyếuxuấtpháttừbảnchấtcủasựvật”.Nhưvậy,tácgiảkhôngcòncoiThượngđếlàxuấtphátđiểmcủatấtcả.

–TácgiảtríchdẫnPlutarquenói:“Quyluậtlàchúatểcủamọivậtthểcóthểchếtcũngnhưmọivậtthểbấttử”.ChínhPlutarquelàmộtkẻtheongẫutượnggiáo!

–Tácgiảnói:“Sựsángtạothếgiớidườngnhưmộthànhđộngđộcđoán,phảigiảđịnhcónhữngquyluậtbấtbiến,cũnggiốngnhưquanđiểmcủanhữngngườivôthần”–Thếlàtácgiảđãchấpnhậncácthuậtngữcủapháivôthần!

–Tácgiảcónhữngchươngsáchcangợinhữngngườikhắckỷ(…),bọn

khắckỷchínhlàbọntheothuyết“Tôngiáotựnhiên”.

–Tácgiảnói:“Luậtđầutiêncủathiênnhiênlàhoàbình”,lạicònnói“nghĩavụcủangườiđờiđốivớiThượngđếlàquantrọng”,màkhôngnóirằngđólà“quantrọngbậcnhất”.

–Tácgiảnói:“Ngườiđờilàmộtloàivậthạnchế,bấtcứlúcnàongườiđờicũngcóthểquênmấtđấngTạohoácủamình…”.

–Tácgiảcònchorằng:“Thượngđếkhôngthểcaitrịtốtnhữngloàitựdonhưcaitrịcácloàikhác,vìmộtkhiđãtựdothìngườitaphảihoạtđộngtheoýmình”.

v.v..vàv.v..110

2.(…)CácnhânvậtcólýtrínhấtởchâuÂu,nhữngngườiđượcsoisángvàuyênbácnhấtđềucoiTinhthầnphápluậtlàmộttácphẩmhữuích,trongđócóđạolýtrongsáng,nguyênlýchínhxác,xứngđángtạoranhữngconngườitửtế.Vớicuốnsáchnày,ngườitacóthểtiêuhủynhữngquanđiểmđộchại,khuyếnkhíchnhữngquanđiểmlànhmạnh.

Vậymàcóngườibảorằngđâylàmộtcuốnsáchnguyhiểm?!Thậtlàmộtsựđảolộnquayquắttháiquá!

(…)Aiđãđượcnhìnmộtchútánhsángthìthoạtđầumớiđọcsáchnàyđãhiểuđốitượngcủasáchlàvấnđềphápluật,phongtục,tậpquáncủamọidântộctrêntráiđất.Họcóthểnóirằngchủđềcủacuốnsáchlàrấtbaola,vìnóđụngđếnmọicơchếliênquantớiconngười,vìtácgiảphânbiệtđượccácthứcơchếấy,xemxétcáigìlàphùhợpvớixãhộivớimỗiloạixãhộikhácnhau;tácgiảcốtìmchoranguồngốccủacáccơchếđó,tìmchoranhữngnguyênnhânvậtlývàluânlýcủanó.(…)

3.Ngườitathấyquahaiphầntrên,baonhiêulờichỉtríchchuacay,cóthểtómtắtlạilà:tácgiảcuốnsáchTinhthầnphápluậtkhôngviếttácphẩmcủamìnhđúngtheodànbàivàcáchnhìncủanhữngngườiphêbìnhông;vànếucácnhàphêbìnhnọđíchthânviếtsáchnàythìhọsẽnóinhữngđiềumàhọbiết.(…)Từđiềunày,tacóthểnhậnthấyrằngngườiphêbìnhlànhữngnhàthầnhọcmàtácgiảlạilànhàluậthọc.Cácnhàthầnhọckiaphêbìnhnhưthếtứclàhọđanglàmcáinghềthầnhọccủahọ,màlàmchẳngnênthân!(…)

Khingườitaphêbìnhmộttácphẩm,màlạilàmộttácphẩmlớnthìhọphảicốmàhọcchođượcngànhkhoahọcmàtácphẩmđónghiêncứu.Họphảiđọccáctácgiauytíntrongngànhkhoahọcđó,đểthấyđượcrằngtácgiảcuốnsáchđócósailạchaykhông.(…)

Khingườitaviếtđểphêphánmộttácgiảmàphátkhùnglênnhưthếthìhọphảiđánhgiáphẩmchấtquatácphẩmchứđừngđánhgiátácphẩmquaphẩmchấttheođịnhkiếncủahọ.(…)

Trongnhữngcuốnsáchviếtchovuithìđọcquababốntrangđầuđãcóthểthấyrõphongcáchvàýtứđùagiỡncủatácgiả.Cònnhưtrongnhữngcuốnsáchlýluận,nếukhôngnắmđượctoànbộsợidâychuyềnthìkhônghiểuđượctígìđâu!

Viếtmộttácphẩmthìrấtkhó,cònphêbìnhthìrấtdễ.Vìtácgiảthìphảigiữgìntấtcảmọikhíacạnh,cònngườiphêbìnhchỉcầnnhắmvàomộtđiểm.Mànhưvậythìngườiphêbìnhkhôngđượclầmlẫn,vànếuanhtalầmlẫnliêntụcthìkhôngthểnàothathứchoanhtađược.(…)

Cáicáchphêbìnhmàtanóiởđâylàcáchlàmcóthểdễdàngcắtxén,xuyêntạccáitổngthểcủatinhthầndântộc,nếunhưtôidámdùngthuậtngữnày.

Thầnhọccónhữnggiớihạnvànhữngthểthứccủanó.Đãhọcvàbiếtđượcchânlýcủathầnhọcthìngườiđờinêngiữlấy,đừngđểnóbungralungtungmàhãygiữnótrongkhuônkhổnhấtđịnh.Thậtlàtrớtrêu,ngạođờikhingườitamuốnđemkhuônkhổcủachânlýthầnhọcđểchụplênnhữngngườinghiêncứuchânlýkhoahọccủanhânloại.Cácnguyênlýcủakhoahìnhhọcthậtlàchínhxácnhưngnếuđemốpvàonhữngchuyệncủathịhiếuthìlýtrícũngtrởthànhphilý!Muốnbópnghẹtmộttôngiáothìkhônggìhơnlàkhoáccáiáotiếnsĩthầnhọclênmọithứtrênđời.Nhữngkẻlúcnàocũngmuốndạyđờithìhọchỉngăntrởviệchọchỏimàthôi.Chẳngcómộtthiêntàinàokhôngbịthuichộtkhingườitabọcnólạibằngmuônvànnhữngđiềudodự,đắnđovụnvặtvàvớvẩn.Nếubạncónhữngýtưởnghay,tiếnbộthìngườitacũnglàmchobạnphảichầnchừ,ngờvực.Bạnkhôngthếnóimộtcáchmạchlạckhimàbạnchỉsợcáimìnhnóilàsai.Đánglẽphảinóitheođúngýnghĩcủamìnhthìbạnlạicứphảicốtìmnhữngtừngữtếnhịđểtránhnéphêbình.Ngườitasắpchụplênđầuchúngtamộtcáimũđànbàcódâythắtchặtvàocổ(béguin),đểmỗicâunóiratađềuphảinhớrằng:“Coichừngvấpngãđấy!Mimuốnnóitheoými,nhưngtalạimuốnminóitheoýta”.Nếubạnấyđàđểnhảy,ngườitaníuáobạnlại!Bạncósứcmạnhvàsinh

khí,họdùngkimđâmxỉachobạnthuichộtđi!Bạnđangchạytrênnẻođườngcủamình,họlạimuốnbạnphảinhìnnhữngmẩulitimàlũkiếnđangthatrênđường!Khoahọcnào,vănchươngnàomàchịunổicáithứthôngtháirởmnhưthế?!

Thếkỷnàyđãcónhữngviệnhànlâmởtrungươngvàcáctỉnh,nhưnghọmuốnnhốtchúngtavàomấynhàtrườngtiểuhọccủanhữngthờitămtốixaxưakia!

Descartesthườnghaykhuyếnkhíchnhữngngườitàinăngthuakémônghãycốmàômấpnhữnghoàivọngtốtđẹp.Ôngluônluônbịlênánlàvôthầnchủnghĩa.VậymàbâygiờngườitalạidùngcácluậnđiểmmạnhcủaDescartesđểphêphánnhữngngườivôthần!

Ngoàira,chúngtaphảicoinhữnglờiphêbìnhchỉlàýkiếncánhân,vìchínhkẻphêbìnhcũngmuốnnhưthế.

Rấtnênphêbìnhnhữngtácphẩmđãđưaracôngchúng,vìaimuốnsoiđườngchocôngchúngmàtựmìnhlạikhôngmuốnđượcsoiđườngthìthậtlàđángbuồncười.Aichỉbảochotađiềunàyđiềunọđềulàbạnđườngcủata.Nếunhàphêbìnhvàtácgiảcùngđitìmchânlýthìhọcùngchungmộtlợiích;vìchânlýlàtàisảncủatấtcảmọingười;họsẽlànhữngngườiđồngđiệuchứkhôngphảilàkẻthùcủanhau.

PhụlụcII111

:TómtắtTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu

ĐọcTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu,nhiềungườibângkhuângvìcấutrúccuốnsáchhầunhưkhôngtheomộthệthốngrànhrọt.Cả31quyển,dàytrênmộtnghìntrang,viếtliềnmộtmạch,khôngphânrõcácphầnkhácnhauđểngườiđọcnắmvấnđềmộtcáchdễhiểu,cóchươngdài13trang(chươngnóivềhiếnphápnướcAnh);cóchươngchỉbadòng(chươngnóivềchínhthểchuyênchế);cóquyểnchỉmộtchương,cóquyểnnămchương,hoặctámchương,quyểndàinhấtlàbốnmươilănchương.Dođó,cáchọcgiảđờisautranhluậnnhiềuvềbốcụccủaTinhthầnphápluật.

Dầusao,đọchếttácphẩmchúngtavẫncóthểphánđoántrìnhtựvấnđềmàMontesquieumuốndìudắtngườiđọc:

1.Mởđầucuốnsách,tácgiảphântíchmốiquanhệgiữaluậtcủaloàingườivớiluậtcủathiênnhiên:“Mọivậtđềucóluậtcủanó.Từthếgiớithầnlinhđếnthếgiớivậtchất,từnhữngtrítuệsiêuviệtchođếnloàivậtvàloàingườiđềucóluậtcủanó(…).Thếgiớihìnhthànhbằngvậnđộngcủavậtchấtluônluôntồntại.Sựvậnđộngấycónhữngquyluậtkhôngthayđổi.(…)SựsángtạocủaThượngđếhiệnranhưmộthànhđộngđộcđoáncũngphảicóquyluật,chẳngkhácnàocáiđịnhmệnhvôthầnmùquáng.(…)Khôngcóquyluậtthìthếgiớikhôngtồntại.(…)Mọisựkhácnhauđềulànhấtquán.Mọisựthayđổiđềulàkiênđịnh.(…)Trướckhingườitalàmraluậtthìđãcónhữngquanhệvềsựcôngbằngtấtyếurồi”.

Montesquieukháiquát:“Luậttựnhiênđầutiêncủaloàingườilàhoàbình.(…)Tiếpsauđólàquyluậtconngườiphảitìmcáchtựnuôisống.(…)Luậtthứbalàlờicầukhẩntựnhiênmànamnữmongmuốnbênnhau.(…)Luậtthứtưlàconngườimongmuốnđượcsốngthànhxãhội”.

Khiloàingườiđãsốngthànhxãhộithìmớicónhữngluậtthựctiễn(loispositives).Nhưngmộtkhihìnhthànhxãhộithìconngườimấtđisựbìnhđẳng,phátsinhcạnhtranhvàchiếntranh,trướchếtlàchiếntranhgiữacáctộcngười.Dođóphảicóluậtquanhệgiữacáccộngđồngngười,tứclàLuậtquôctế(droitdesgens).Sauđóphảitạolậpnềncaitrịquốcgia,quyđịnhquanhệgiữangườicaitrịvàbịcaitrị,đólàLuậtchínhtrị.Mặtkhác,phải

xácđịnhquanhệgiữacáccôngdânvớinhau,tứclàLuậtdânsựđểduytrìnềncaitrịtrongmỗiquốcgia.

NgaytrongquyểnIbànvềvấnđềnóitrên,chúngtanắmbắtbaýniệmlớncủaMontesquieu:“Mỗimộtdântộctronghoàbìnhphảilàmđiềutốtnhất;trongchiếntranhphảicốhếtsứclàmítđiềuxấunhất.Mụctiêucủachiếntranhlàchiếnthắng.Mụcđíchcủachiếnthắnglàchinhphục.Mụcđíchcủachinhphụclàbảotồncáiđãgiànhđược”.Cáchcaitrịphùhợpvớitựnhiênhơncảlàlàmchođịavịtừngcánhânphùhợpvớiđịavịcủatoànthểnhândân–“Luật,đólàlýtrícủaloàingườikhitanóivềluậtchungchomọidântộctrêntráiđất”.

2.Đểdẫndắtngườiđọctìmhiểucácluậtthựctiễn,Montesquieuphântíchsựkhácnhaugiữabachínhthểhaylàbacáchcaitrị:dânchủ,quânchủvàchuyênchế.Ôngđịnhnghĩa:

“Chínhthểdânchủlàchínhthểmàdânchúnghaymộtbộphậndânchúngcóquyềnlựctốicao.Chínhthểquânchủthìchỉmộtngườicaitrị,nhưngcaitrịbằngluậtphápđượcthiếtlậprõràng.Chínhthểchuyênchếthìtráilại,chỉmộtngườicaitrị,màkhôngcóluậtlệgìhết,chỉtheoýchívàsởthíchcủahắntathôi.”

Bànvềchínhthểdânchủ,MontesquieudựavàotiềnlệtrongxãhộicổđạiHyLạpvàRome.Ôngviết:“Dânchúngrấtgiỏikhihọchọnngườiđểgiaochomộtphầnquyềnlựccủamình(…).Dânbiếtrõailàngườiđãđánhthắngnhiềutrận,ailàquantoàkhôngnhậnhốilộvàphánxửcôngminh,ailàngườiđãlàmnêngiàucómộtcáchchínhđáng,đểbầuhọvàoNghịviện(…).Đólàđiềudânchúnghọcđượcnơiquảngtrườngmộtcáchsâusắcmàôngvuakhôngthểhọcđượcnơicungđiện”.

Tácgiảvạchranguyêntắccủachínhthểdânchủlàđạođứcchínhtrịvớiđịnhnghĩarõràng:“Đạođứcchínhtrịlàtìnhyêuluậtphápvàtìnhyêutổquốc.Tìnhyêuấyđòihỏiluônluônđặtlợiíchchunglêntrênlợiíchcánhân.Ởđây,vậnmệnhcủachínhthểđượcgiaochomỗingườicôngdân”.

Đểsángtỏthêm,ônggiảithích:“Đạođứctrongchínhthểcộnghoàlàlòngyêunềncộnghoà.Đólàtìnhcảmchứkhôngphảichỉlàmộtchuỗikiếnthức.Ngườikémcỏicũngnhưngườigiỏigiangnhấtđềucóthểcóđượctìnhcảmấy”.Lòngyêunềncộnghoàchínhlàlòngyêudânchủ,màyêudânchủchínhlàyêubìnhđẳng,khôngnhữngyêuvìquyềnlợimàyêucảvìnghĩavụ.Lòngyêudânchủcònlàlòngyêucuộcsốngthanhđạm.Bởivìdolòngyêu

bìnhđẳng,ngườitachỉcómộtthamvọngduynhấtlàđượcgiúpíchtổquốcnhiềuhơnngườikhác,chonênhọkhôngthíchlốisốngxahoa.

TuyvậyMontesquieuphântíchthêm:“Thậtkhómàthiếtlậpbìnhđẳngmộtcáchtuyệtđối,nêncầncómộtcáchđịnhmứctươngđốiđểgiảmbớtsựchênhlệch,nhưyêucầungườigiàuđónggópnhiềuhơnngườinghèovàcóchínhsáchnângđỡngườinghèo(…).Aicầncóviệclàmđểkhôngbịnghèokhổquáthìkhôngđượclườibiếngtrongcôngviệc”.Bànvềđứctínhthanhđạmtrongchínhthểdânchủ,Montesquieuthừanhậnmộtsốcôngdântrởnêngiàucólàđiềuhợplý,nhưngcầnphảiđặthọvàomộtđịavịkhiêmtốn,khiếnhọcũngphảilàmviệc.Ôngnói:“Tưtưởngthươngmạivềbảnchấtlàhướngtớisựthanhđam,tínhtiếtkiệm,tínhkhiêmtốn,thíchlaođộng,chuộngtríthôngminh,trậttựvàkỷcương(…),đólàđiềubảođảmlàmtăngtàisảnchomọingườivàđặtcáccôngdânnghèovàocảnhngộdễchịu”.

Tuyđếcaochínhthểdânchủ,nhưngMontesquieuchưahìnhdungrađượcmộtnềndânchủcộnghoàhiệnđại.Đốivớiông,dướiquyềncaitrịcủamộtôngvuasángcũngcóthểthựchiệnchếđộdânchủnếugiữvữngnguyêntắcđạođứcchínhtrịtrongxãhộicôngdân.Ôngvạchrarằngchínhthểdânchủcóthểbịsađọatrongnguyêntắccủanó;sađọatronghaitrườnghợp:mộtlà,dânchúngsavàokhuynhhướngbìnhđẳngcựcđoan;tựdochủnghĩa(libertinage),khiếnchoviệcchỉhuycũngnhưviệctuânlệnhtrởthànhlộnxộn,phongtụctậpquán,lòngyêutrậttự,rồiđếncảđạođứccũngkhôngcònnữa.Trườnghợpthứhailàngườicaitrịđánhmấttưtưởngbìnhđẳng,khimànhữngkẻđượcdântintưởngmuốnchegiấusựsađọacủabảnthânhọ,tìmcáchlàmbạihoạidânchúng.Đểdânchúngkhôngthấysựthamlamcủahọ,họcangợitính“vĩđại”củadânchúng.Đểdânchúngkhôngnhìnthấysựbiểnlậncủahọ,họcangợitínhtằntiệncủadânchúng.Sựđồibạigiatăngtrongđámngườigâyrađồibại.Dânchúngthíchchơibờixaxỉtrongcảnhnghèonàn.“Đãnghèomàlạixaxỉthìchỉcònmộtcáchlàbònrúttrongkhotàngquốcgiamàthôi”.

Bànvềchínhthểquânchủ,trướchếtMontesquieukhẳngđịnhnguyêntắccủachínhthểnàylàdanhdựvàthểdiện,gọitắtlàdanhdiện(honneur).Vìtrongchếđộquânchủắtphảicónhữngđặcquyền,nhữngđẳngcấpvànguồngốcquýtộc;chonênđòihỏiphảicósựưuđãi,phảikhácngười,phảihơnngười.

Danhdiện,trongnhànướcquânchủcũnggiốngnhưlựchấpđẫnvàlựclytâmtrongvũtrụ,nólàmchomọibộphậntrongcơthểchínhtrịlaychuyển,liênkếtlạitronghànhđộng,hướngvềcáclợiíchcủađấtnướcvàtin

rằngnhưthếsẽcólợichocánhân.

Việcgiáodụctrongchínhthểquânchủchútrọngbađiều:“Đặtvàođứchạnhýniệmvềsựcaoquý,đặtvàocácphongtụcýniệmvềsựthậtthà,đặtvàocáccửchỉýniệmvềsựlễđộ”.Ởđây,ngườitađánhgiácáchànhđộngkhôngphảiởđiểmtốtmàởđiểmđẹp,khôngphảiởsựđúngđắnmàởsựcaocả,khôngphảiởchỗhợplýmàởchỗphithường.Trongchínhthểphongkiến,ngườitakhôngchêbaisựnịnhhótnóichung,màchỉchêbainịnhhótkhinóbiểuthịtínhcáchhènhạ,hoặckhôngdínhvớiýđồmưunghiệplớn.Ngườitacưxửlễđộchỉđểtỏrahơnngười.Vualàcaocảthìmọingườiphảibénhỏlại.Cácquanlớnphảitừbỏsựoaivệcủamìnhtrướcmặtvua.Mứcđộoaivệcủamộtôngquantuỳthuộcvàovịtríôngtaởgầnhayxavua.Ngườitatỏratếnhịđểbiểuhiệnsựgiàusang,tỏrachánchườnglạcthúđểbiểuthịmìnhđãhưởngquánhiều.Ởđây,danhdiệnđềranhữngquytắctốicaomànềngiáodụcphảithíchứngvớinó.Ngườitađượcgiáodụcphảinghĩđênvậnmệnhchung,sựnghiệpchungcủanhàvua,tứclàcủađấtnước,khôngđượctỏramìnhởdướitầmchứcvụđượcgiaophó.Cáigìdanhdiệnđòihỏiphảilàmthìcoiđólàcầnthiếthơncáimàphápluậtbắtlàm.

Nhưvậy,trongmộtnềnquânchủđúngđắncũngcócáihay:cácsắcdụcủanhàvuaphảidựatheohiếnpháp.Nhànướcđượccủngcố,hiếnphápkhólunglay.Nhâncáchngườicầmquyềnkháổnđịnh.

Nhưngchínhthểquânchủcũngcóthểbịsađọatừtrongnguyêntắccủanó.TácgiảlấyvídụthựctếtrongcáctriềuđạiquânchủTrungHoavàkháiquátthànhlýluậnchung:đólàlúcôngvuakhôngtựứcchếmình,khôngchịusựkiểmsoátcủahiếnpháp,thíchtựmìnhcaiquảntấtcảvàngaytứckhắc.Tìnhtrạngsađọanàybiểuhiệnnhưsau:ôngvuabiểudươngthếlựccủamìnhbằngcáchthayđổitrậttựtựnhiêncủasựvật.Ônghànhđộngvàrasắcdụmộtcáchđộcđoán,saysưavớinhữnglạcthúngôngcuồng.Ôngquytấtcảvàochobảnthânmình.Toànbộquốcgia,thủđô,triềuđìnhchỉlàcánhânông

112.Vuakhônghiểugìvềtìnhcảmđốivớidânchúng,không

cảmnhậnsâusắcvềsựanninhcủaquốcgia.Trongtìnhtrạngđó,vuavàquankhôngđượcnhândânkínhtrọngnữa,họphảidùngđếncôngcụtồitệcủachínhquyềnđộctàiđểbắtdânkínhtrọng.Cáigọilàdanhdiệntrởthànhbỉổi.Cáigọilàcôngbằngtrởthànhkhắcnghiệt.

Bànvềchínhthểchuyênchế,Montesquieutỏtháiđộcămghét,phỉbángvàchếnhạobằnglờiđịnhnghĩavắntắtnhư:ôngvuachuyênchếlà“mộtconngườimàcảnămgiácquanluônluônnóirằngôngtalàtấtcả,vàmọingườikhônglàcáigìhết(…).Nếuônggiaoviệcchonhiềungườithìngườinào

cũngtìmcáchchạychọtđểđượclàmtênđầytớhạngnhấtcủaôngta”.

Nhưvậythìnguyêntắcchínhthểchuyênchếphảilàsựsợhãi.Ngườitaphảilấysựsợhãiđểđánhbạtlòngcanđảm,dậptắtmọidanhdiệnvàthamvọngnhỏnhất.

Vớinguyêntắcđó,việcgiáodụctrongchínhthểchuyênchếchỉquyvàomộtđiểmlàđưasựsợhãivàotráitímvàđưaítnhiềunguyêntắctôngiáovàođầuócthầndân.Muốncóđượcsựphụctùngtuyệtđối,ngườitacầnđếnsựngudốtcủangườithừahành.Họkhôngcầnphảihoàinghi,khôngcầnphảilýgiải.Giáodụcởđâycóthểnóilàconsốkhông.Nóbắtđầubằngcáchbiếnmộtthầndânxấuthànhmộtnôlệtốt.

Trongchínhthểchuyênchế;nếucómộtngườiyêunướcchânchínhthìanhta“sẽlàmchođộngcơcủachínhthểphảidừnglại,nếuanhthấtbạithìanhkhôngthểtiếptụctồntạiđượcnữa,cònnếuanhthànhcôngthìanhsẽlàmchomấthết;mấtcảvua,mấtcảnhànướcchuyênchế”.

Montesquieukháiquát“ýniệmvềchínhthểchuyênchế”bằngbadòngvắntắt:“NhữngngườidãmanởLouisianemuốnănquảthìhọchặtcâytừgốcchocâyđổxuốngđểháiquả.Chínhthểchuyênchếlànhưrứađó”,(badòngnàylàtoànbộchương13quyểnV).

Khibànđếnsựsađọacủanguyêntắcchínhthểchuyênchế,Montesquieucũngnóivắntắt:“Nguyêntắccủachínhthểchuyênchếthìbaogiờcũngkhôngngừngsađọa.Bảnchấtcủanólàtànbạo.Sựtànbạoấyluônluôntồntại,mặcdầucókhidịubớtđôichút”.

3.Nhưtrênđãnói,Montesquieuphânbiệtbathứluật:luậtquốctế,luậtchínhtrịvàluậtdânsự.ÔngdànhphầnlớncôngtrìnhTinhthầnphápluậtđểbànvềluậtchínhtrịvàluậtdânsự,trongđónổibậtlênphátkiếnvềquanhệgiữabaquyềnlậppháp,hànhphápvàtưpháp,màngườiđươngthờicũngnhưthờinayđềucôngnhậnrằngMontesquieulànhàKhaisángđầutiênxâydựngquanđiểm“tamquyềnphânlập”.

Timhiểuvấnđềnày,ngườiđọcnênnghiêncứukỹquyểnXI:“Cácluậttạoratựdochínhtrịtrongquanhệvớihiếnpháp”.

Mởđầu,tácgiảbànvềhaichữ“Tựdo”:“KhôngcómộttừnàolạicónhiềucáchđịnhnghĩanhưlàtừTựdo(…).Ngườitađịnhnghĩanótheocáchsuynghĩvàmongmuốnriêng,vànóichunghọgánTựdochochínhthểcủanướcmìnhmàchêbaichínhthểcủanướckhác(…)Mọingườigọi

Tựdolàchínhthểphùhợpvớitậpquánvàkhuynhhướngcủamình”.

MontesquieuxácđịnhrằngchỉởnướcCộnghoàmớicóTựdothậtsự.Ởđâyluậtphápnóinhiềumàngườicầmquyềnthìnóiít,vàngườitađồngnhấtkháiniệmQuyềncủanhândânvớiTựdocủanhândân.Ôngviết:Tựdochínhtrịtuyệtđốikhôngphảilàmuốnlàmgìthìlàm.Cicerón(106-43tr.CN)địnhnghĩa:“Tựdochỉcóthểlàđượclàmnhữngcáinênlàmvàkhôngbịépbuộclàmnhữngđiềukhôngnênlàm”,vàMontesquieubìnhluậnthêm:“Tựdolàquyềnđượclàmtấtcảnhữngđiềumàluậtchophéplàm”(…).“Tựdochínhtrịcủacôngdânlàsựyêntâmvìmỗingườinghĩrằngmìnhđượcanninh.Muốnbảođảmtựdochínhtrịnhưvậythìchínhphủphảilàmthếnàođểcôngdânnàykhôngphảisợmộtcôngdânkhác”.Theoông,mộthiếnpháptốtlàhiếnphápbảođảmđượctựdochínhtrị.Trongbấtcứquốcgianàocũngđềucóbathứquyền:lậppháp,hànhphápvàtưpháp.Nếumốiquanhệgiữabathứquyềnđólàchínhxácthìchínhthểmớicótựdo.Tráilại,nhữngtrườnghợpsauđâylàmmấttinhthầntựdo:

–Nếuquyềnlậpphápvàquyềnhànhphápnhậplạitrongtaymộtngườihaymộtviệnnguyênlãothìsẽkhôngcógìlàtựdonữa.

–Cũngkhôngcógìlàtựdonếuquyềntưphápkhôngtáchkhỏiquyềnhànhphápvàquyềnlậppháp.

–Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnlậpphápthìngườitasẽđộcđoánđốivớiquyềnsốngvàquyềntựdocủanhândân.Quantoàsẽlàngườiđặtraluật.

–Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnhànhphápthìôngquantoàsẽcócảsứcmạnhcủakẻđànáp.

–Nếumộtngườihaymộttổchứccủaquanchức,củaquýtộc,hoặccủadânchúngnắmhếtcảbathứquyềnlựcnóitrênthìtấtcảđềusẽmấthết.“Hãyxem:nếucơquancầmquyềnvừalàkẻthihànhluậtvừatựmìnhlàkẻlậppháp,thìhọcóthểtànpháquốcgiabằngnhữngýchísailầmcủahọ.Nếuhọcònnắmluôncảquyềnxétxửnữathìhọcóthểđènátmỗicôngdântheoýmuốncủahọ”.

Bànvềquyềntưpháp,Montesquieumongmuốnsaochongườicôngdânchỉbiếtsợcơchếcaitrịmàkhôngsợcácôngquan.Nhưthếthìngườibịcáophảiđượctựmìnhchọnluậtsư,hoặctừchốiluậtsưdotoàánchỉđịnhmàbịcáokhôngthích.Trướctoàán,ngườithẩmpháncũngchỉngangđịavịnhưngườibịcáothìxétxửmớithậtsựcôngminh.

Trongchương“BànvềHiếnphápnướcAnh”,Montesquieuchorằngcơquanlậpphápcóthểchophépcơquanhànhphápbắtgiữ(tạmgiam)ngườicôngdânbịtìnhnghitrongmộtthờigianngắnnhấtđịnh,yêucầuhọphảitrảlờiđiềubuộctộimàphápluậtcoilàtộinặngnhất.Nhưngtrongtrườnghợptạmgiamnày,ngườicôngdânvẫntựdovàchỉphụctùnguyquyềncủaLuậtmàthôi.ÔngnhắctớiđạoluậtHaleasCarpus(anhhãylàmchủthânthểanh)củanướcAnhnăm1697,cóđoạnviếtkhôngmộtthẩmphánnàođượctừchốingườibịgiamtrong24giờ,khianhtaxinthựchiệnđiềuluật“tựchủthânthể”đểđưaanhtaratoàxácđịnhvìsaomàanhbịbắt.

Bànvềquyềnlậppháp,Montesquieuyêucầumỗicôngdânđềuđượcbỏphiếucửrađạibiểucủađịaphươngmìnhđểthamgiavàonghịviệnquốcgia.Cácđạibiểuthaymặtchomộttậpđoàndânchúngphảibáocáolạicôngviệcđãbànvớicáccửtriđãbầuramình.Nghịviệnlàcơquanđạibiểudânchúng,khôngnêngiảiquyếtcácviệccụthểcủaquốcgiamàchỉnênlàmraluậtvàxemxétngườitathựchiệnluậtnhưthếnào.

Tuyvậy,Montesquieuchủtrươngbêncạnhnghịviệndânchúngnêncónghịviệnquýtộc.Ôngbiệnminhchochủtrươngnàynhưsau:trongmộtnướcluônluôncónhữngngườinổibậtlênvìdònggiống,vìcủacải,hoặcvìdanhvọngcủahọ.Nếuhọcũngchỉđượcdùngmộtláphiếunhưcôngdânthườngthìtựdochungsẽlàđiềunôlệđốivớihọ,vìcóthểphầnlớncácquyếtnghịchungchỉphảnánhquyềnlợinguyệnvọngcủadânchúngchứkhôngphảicủahọ,cókhicònchốnglạihọ;chonênhọsẽkhôngthathiếtgìbảovệsựtựdochungcủadânchứng.Vớilýdotrên,Montesquieuchủtrươngnhữngngườiquýtộcthamgiacôngcuộclậpphápnêncóđượcmộttỷlệcaotươngứngvớivịthếưuviệtmàhọcótrongquốcgia.Họsẽhọpthanhmộtcơcấuriêng,tứclànghịviệnquýtộc..Cơcấunàyđượcquyềnđìnhchỉcácdựđịnhcủahọ.Nghịviệnquýtộcchỉđượcthamgiacôngviệclậpphápvớichứcnăngngăncảnchứkhôngcóchứcnăngquyđịnh.

Ởđây,Montesquieuquanniệmvềtựđovàbìnhđẳngcósựkhácnhau:bìnhđẳnglàtĩnh,cókhuynhhươngdẫntớiđộctàicủađasố.Tựdolàđộng,kíchthíchtàinăng,dẫntớikhuynhhướngvôchínhphủ,chonênphảidunghoàhaiđiềunày.

QuanđiểmtrênđâycủaMontesquieuđượccácnướcthuộchệtưbảnchủnghĩathựchiệnmộtcáchphổbiến.

Bànvềquyềnhànhpháp,Montesquieuchorằngquyềnhànhphápphảinằmtrongtaymộtvịvuachúa.Dohạnchếlịchsửôngchưahìnhdungđược

mộtnhànướckhôngcóvua.Tuyvậy,vềnguyêntắc,ôngđãgiảithíchđúng:“Quyềnhànhphápluônluôncầnđếnmộthànhđộngnhấtthời,đểchomộtngườinắmthìhơnlànhiềungườicùngnắm.Nókhácvớiquyềnlậppháp,donhiềungườibànthìhơnlàmộtngười”.

Cơquanhànhpháplànơichấphànhluậtdocơquanlậpphápbanhành,nhưngnólạicóquyềnngăncảncácdựđịnhcủacơquanlậppháp.Kỳhạnhọpcơquanlậppháplàdocơquanhànhphápquyđịnh.Quânđộikhôngthểtraochocơquanlậpphápmàphảidocơquanhànhphápquảnlý.Nhưngđểchongườihànhphápkhôngthểdùngquânđộiđànápdânchúngthìquânđộiphảimangtínhchấtnhândân,đồnglòngvớidânnhưthờiMarius

113ởRomexưa(157-86tr.CN)

CuốiquyểnXI,Montesquieukếtluận:“Mộtnhànướccóthểbiếnđổibằnghaicách:Hoặclàhiếnpháptựđiềuchỉnh,hoặclàchínhthểtựhủyhoại.Vấnđềlàphảigiữđượcnguyêntắc.Nếunguyêntắcđãbịthủtiêuthìhiếnphápcóthayđổigìđinữavẫncoinhưchínhthểtựhủyhoại”.

4.Saukhiđãgiảithíchnhữngnguyêntắccủathuyết“tamquyềnphânlập”,Montesquieuluậngiảisâusắcvềquyềntựdocủanhândân.

Tìmhiểuvấnđềnày,ngườiđọcnênnghiêncứukỹquyểnXII:“Cácluậttựdochínhtrịtrongmốiquanhệvớicôngdân”.Ởđây,tựdochínhtrịđượcxemxétvềmặtanninhcủangườicôngdân,tứclàxemxétcáchvậndụngluậtdânsự.Ôngviết:“Khingườicôngdânvôtộikhôngđượcbảođảmanninhthìtựdokhôngcònnữa(…).Ởcácnướccóphápluậttốtngàyxưa,nguờicôngdânratrướctòa,dùchongàymaisẽbịtreocổ,ngàyhômđóanhtavẫncòntựdohơnlàngườiquantòaởThổNhĩKỳ”.

Montesquieubànthấutriệtvềcáchxử“tộichốngvua”(cũnggọilà“tộikhiquân”).

–NgườicậnthầnMarsyaskểlạicâuchuyệnanhtachiêmbaothấymìnhgiếtvua.LậptứcvuaDénis(Italia,405-367tr.CN)hạlệnhxửtửhìnhMarsyasvớilýdo:“Điềunóchiêmbaobanđêmlàcáinóđãnghĩbanngày”.Đâylàmộtchuyệnđộcđoántệhại:luậtbaogiờcũngchỉlàtrừngphạthànhđộngđãthểhiệnra,chứkhôngđượctrừngphạtýnghĩ.

–Cũngkhôngthểlấylờinóilàmcáicớđểkhépngườicôngdânvàotrọngtội,vìcáclờinóichỉlàmụctiêuchongườiđờibìnhluận.Mộtcâubépxépkhácxavớimưuđồlàmhại.Nhiềukhilờinóitựnókhôngcóýnghĩabằng

giọngđiệunói.Nhiềukhisựimlặngcòntỏrõtháiđộchốngđốihơnlàlờinói.Chonên,“Ởđâumàxửtộicôngdânchỉcăncứtrênlờinóithìởđókhôngcòntựdonữa”.

–Tuyvậy,trongtrườnghợplờinóigắnliềnvớihànhđộng,nhưdiễnthuyếttrênquảngtrườngkêugọidânchúngnổiloạnthìđángxửlàtộichốngvua.Nhưngđâylàxửphạthànhđộngchốngvuathểhiệnbằnglờinói,chứkhôngphảixửphạtvìlờinói.

–Cũngkhôngthểbuộctộingườivìchuyệnvănchương,nếuvănchươngấykhôngchuẩnbịđểlàmnênviệcchốngđối.Montesquieunhậnxét,ởcácnướcchuyênchếrấthiếmthấyvănchươngchâmbiếm,vìngườitasợbịtrịtội.Ởcácnươcdânchủ,vănthơchâmbiếmbịcảnhsáttheodõichứkhôngbịkếttội.Chínhthểquýtộclànơiđầyảivănthơtràophúng,vìcácnhàquýtộclànhữngôngvuacon,khôngđủtầmquảngđạiđểcoithườngvănthơtràophúng.Chỉtrongcácnướcdânchủ,vănthơtràophúngmớikhôngbịcấmđoán,vìnóthườngchốnglạikẻmạnh,khuyếnkhíchsựtinhnhanhcủadânchúng,anủingườibấtmãn,hạnchếthamvọngđịavịv.v..

MontesquieucangợimộtsốđiềuluậtcủaHyLạpvàRomexưa:ỞAthène,kẻbuộctộingườitamàkhônggiànhđượcmộtphầnnămsốphiếutánthànhthìbịphạt1.000đồngdraches.ỞRome,kẻbuộctộikhôngchínhđángthìbịbêuriếubằngcáchinlêntránmộtchữK,nghĩalàvukhống.Luậtnàycòncảnhgiácđềphòngkẻbuộctộicóthểđútlótđểlàmhưhỏngquantoàhoặcmuachuộcngườilàmchứng.

5.TácphẩmđồsộcủaMontesquieucònđềcậphàngloạtvấnđềquantrọng,liênquanđếnđờisốngnhândânvàcôngcuộcxâydựngđấtnướcnhư:

–Vấnđềanninhquốcgia,phòngthủvàtấncông,xâydựngquânđội;

–Vấnđềthuế,thunhậpquốcgiavàthunhậpnhândân;

–Phápluậttrongquanhệvớikhíhậuvàđịalý;

–Phápluậttrongquanhệvớitínhcáchdântộc;

–Phápluậttrongquanhệvớithươngmại,tiềntệ;

–Phápluậtvớivấnđềdânsố,hônnhân,giađình,quyềnthừakếv.v.;

–Cáchsoạnthảoluật;

–LịchsửphápluậtcủangườiPhápxưa,cáccuộccachmạngtrongphápluậtcủaRomevàcủangườiPhápv.v..

Trongmộtbàinghiêncứukháiquát,khôngthểdàntrảitrìnhbàyhếtmọivấnđềnóitrên.Chỉxinnhấnvàomộtđôivấnđềđángquantâmvềmặtnhậnthứccủachúngtangàynay.

Quanđiểm“khíhậu–địalýquyếtđịnhsựpháttriểncủaxãhội”đượcMontesquieubảovệmộtcáchquántriệttrongsuốtnămquyển,từquyểnXIVđếnquyểnXVIII.Đãtừngcómộtthờiquanđiểmnàyđượcnhiềungườihoannghênh,coinhưmộtphátkiếnlớn.Tuyvậy,ngaytừthờiấyVoltaiređãchỉtríchmộtluậnđiểmcủaMontesquieuchorằng“dânchúngxứnóngnhútnhátnhưngườigiàcả,dânchúngxứlạnhcanđảmnhưcácchàngtrai”.Voltairedẫnchứng:“KhôngbaogiờcóthểbảongườiLaponiehayngườiSamoyède(xứlạnh)ratrận.NgườiArập(xứnóng)thìtrong80nămđãchinhphụccácvùngrộnglớnhơncảkhuvựccủangườiRomexưa(…).Cácđấusĩdađentừnglàquánquânthếgiới”.Vềsau,đếnlầnxuấtbảnnăm1794đãcóngưòighichúphảnbácthuyết“khíhậuquyếtđịnh”củaMontesquieunhưsau:“rõràngrằnggiáodụcvàphápluậtcóthểthắngđượcnhữngkhuynhhướng,phongtụcsẵncó,tạorahạnhkiểmhaykhuyếttậtconngười.Lịchsửghinhiềuchuyểnbiến(…),thếhệsaukhônggiốngthếhệtrước.Nhữngcáiđókhônggắnvớikhíhậu.

Bànvềtínhcáchdântộc,Montesquieucónhữngluậngiảiđộcđáo.Ôngviết:“Cónhiềuyếutốthốngtrịconngười:khíhậu,tôngiáo,kỷcươngnhànước,gươngthànhbạiđãqua,phongtụctậpquán(…),từđómàhìnhthànhtínhcáchmộtxãhộingười(…).Vìvậy,nhàlậpphápcầntôntrọngtínhcáchcủacácdântộc”.

Triểnkhaiquanđiểmnóitrên,MontesquieubìnhluậnvềhiếnphápvàtínhcáchdântộcTrungHoa:“CácnhàlậpphápTrungHoanhậpcảtôngiáo,phápluật,phongtụctậpquánvàluânlýđạođứclại.Cácgiáođiềutrongbốnloạihìnhtrênđượcgọilà“lễ”.Cácnhosĩdạylễvàcácphápquantruyềnbálễ,lễbaotrùmmọiviệclớnnhỏtrênđời,nênmộtkhimọingườiđềutuântheolễthìnướcTrungHoađượccaitrịtốt.(…)Nhữnggiáođiềuchungvềlễkhôngcógìlàtrítuệcaoxa,màchỉgiảnđơnlànhữngquytắcthựchànhchungnênđãchinhphụclươngtrivàinsâuvàotríóc.(…)Dođó,phápluậtTrungHoakhôngmấtngaycảkhinướcTrungHoabịchinhphục.Tậpquán,phongtục,phápluật,tôngiáovẫnthế,vànếucóthayđổithìchínhlàkẻchinhphục

114phảithayđổidầndầntheongườiTrungHoa.

(…)CóđiềukỳlạlàngườiTrungHoahoàntoànbịđiềukhiểntheolễ,

nhưngtráilại,đólàmộtdântộcláulỉnhnhấthoàncầu”.VillemaintánthưởngquanđiểmcủaMontesquieuvàchúthích:“Tínhcáchchungcủamộtdântộclàkhônggìthắngnổi.Nótácđộngđếncảnhữngkẻmuốntừchốinó.Nólàmraphápluật,hoặcvôhiệuhoáphápluật”.

Bànvềcáchsoạnthảoluật,Montesquieucónhiềuluậngiảixácđáng,cóýnghĩahướngdẫnchongườilàmluậtđờinay.Nhữngýlớnlà:

–“Tinhthầnđiềutiếtphảilàtinhthầncủangườilàmluật”;

–“Nhữngquytắctưpháplàcầnthiếtchotựdo.Nhưngnếusốlượngcácquytắcquánhiềuthìcóthểsẽgâymâuthuẫn,nócóthểlàmchoquyềnsởhữutàisảnthànhramơhồ,cóthểlàmchongườitốcáokhôngđủphươngtiệnđểchứngminhvàngườibịcáokhôngđủphươngtiệnđểthanhminh”;

–“Mộtchínhphủcàngxacácđảngpháivàgầnvớiphươngsáchtrungdungthìcàngđượcvữngvàng.(…)Ưuthếcủanhàgiàuđánhđổchínhphủnhiềuhơnưuthếcủangườinghèovàcủamuôndân”;

–“Phongcáchvănluậtphảingắngọn,rõràng(…),chớvòngvo,chớkhoekhoang.Luậtkhôngcầnphảimềmmỏng,tếnhị.Luậtlàđểđốiphóvớimọingười,vớiđủmọiquanniệmkhácnhau;nókhôngphảilàmộtnghệthuậtlogicmàlàlýlẽgiảnđơncủaôngbốtronggiađình”(xemquyểnXXIX).

*

**

Gần250nămđãtrôiqua,từngàyTinhthầnphápluậtcủaMontesquieurađời(1748),tuycónhữngluậnđiểmcủaMontesquieuđãbịlịchsửvượtqua,nhưng“ôngvẫntồntại”nhưVoltaiređãnói.Điềuđónhắcchúngtangàynaykhôngngừngtìmtòi,sángtạo,đổimớiđểsớmcóđượcmộtxãhộithậtsựcôngbằng,dânchủvàvănminhtrongcảnhdângiàunướcmạnh,nhưcươnglĩnhĐảngCộngsảnViệtNamđãđềra.

PhụlụcIII:Nhữnglờibìnhvềtácphẩm

Tinhthầnphápluật115

LờibìnhcủaVoltaire(1694-1778):

“TôimongướccuốnsáchcủaMontesquieuđượcviếtđúngphươngpháp,vàquảthậtcuốnsáchđầytrítuệvànhữngchâmngônlớn.Vớitôi,cuốnsáchnhưthếlàhữuích.Tácgiảluônluônsuynghĩvàlàmchongườitaphảisuynghĩ.“Đâylàmộtđấusĩcứngrắm”nhưMontaigneđãnói.Trítưởngtượngcủaônglàmchotrítưởngtượngcủatôivươnlên.BàDuDeffandgọicuốnsáchnàylà“Bộócvềcácluậtpháp”(TEspritsurleslois).Quảlàkhôngcócáchđánhgiánàohayhơn!Phảithừanhậnrằngkhôngmấyaicónhiềutrítuệnhưông,vàtháiđộdũngcảmcủaônglàmchobấtcứaisuynghĩtựdođềuphảitánthường”.

(TríchthưV.gửiCôngtướcxứUzesngày14tháng9năm1751)

“XinnóithậtrằngMontesquieuthườngkhiviếtmàkhôngtheomộttrậttựchặtchẽ,mặcdầuôngđãchialàmcácchương,cácquyển.Đôikhiôngchoramộtcâuchâmbiếmmànhưlàđịnhnghĩacảmộtkháiniệm.Cuốnsáchcủaôngphảilàsáchgốiđầugiườngchonhữngaiđangcaitrịmọingười.Ôngsẽtồntại!”

(TríchthưV.gửiAM.X.ngày5-1-1759)

“Giátrịchínhyếucủa“Tinhthầnphápluật”làthiếtlậpquyềnchomọingườiđượctựmìnhsuynghĩ.”

(TríchthưgửiA.Marmontelngày28-1-1764)

“TôisẽnóivớiôngChánhánMontesquieurằng,nếuôngmuốnchứngminhtrongmộtnướcquânchủngườitađitìmdanhvọng,thìtrongcácnướccộnghoàngườitacònchạytheodanhvọngnhiềuhơn,vìhọmongđượchoanhô,đượcgiànhphầnthắng,đượcdanhvị.NếucácbạnmuốnxácminhnhữngcâutríchdẫncủaMontesquieuthìcácbạnsẽkhôngtìmnổibốncâutríchdẫnchínhxác.Trướcđâytôicũngđãtừngthíchlàmnhưthế!

116“

(TríchthưgửiAM.Gis20-6-1777)

LờibìnhcủaDeMaupertus(1698-1759):

“Từtrangđầutiênđếntrangcuối,cuốnsáchcủaMontesquieulàmchongườitathấyrõtínhcáchcủatâmhồnông:tìnhyêunhânloại,mongmuốnhạnhphúc,thathiếttựdo(…).

Cácchươngmụctrongcuốnsáchbaoquáttấtcảnhữngđiềuhữuíchcholoàingười.Ôngkhôngquênmộtbộphậnquantrọngbànđếnthươngmại,tàichính,dânsốvàkhoahọc,nhữngđiềumớimẻmàchúngtachưatừngngheđếntên.ĐólàXãhộihọc.

(…)DườngnhưMontesquieuđãcườngđiệutácdụngcủakhíhậu,độnónglạnh,khôngkhí,thứcăntrongviệchìnhthànhphongtục,luậtpháp,hìnhthứccaitrịvàcảtôngiáocủacácdântộckhácnhau.Ởđây,lậpluậncủaôngchưađủsứcthuyếtphục.”

(Tríchdiễntừ“CangợiMontesquieu”)

LờibìnhcủaHelvétius(1715-1771)117

:

“MontesquieucùngmộtdạngvớiMontaigne,vẫngiữđịnhkiếncủatầnglớptrưởnggiảáodài.Đólànguồngốcsựsailầmcủaông.Tôithấyítngườiphảnđốiôngvàxétđoánôngđúngmức;nêncànglorằngôngsẽdẫndắtchúngtalạchướngcònlâu.”

(TríchthưgửiSaurin)

LờibìnhcủaD'Alembert(1717-1783):

“Tácphẩm“Tinhthầnphápluật”sẽlàmộtcôngtrìnhbấttửnóilêntàinăngvàđứchạnhcủatácgiả.Nóđánhdấumộtgiaiđoạnkhôngthểnàoquêncủalịchsửtriếthọctrongquátrìnhtiếnbộcủalýtrígiữathếkỷnày.(…)

Sưutầmđầyđủvàthấutriệtchủđềcủamình,tácgiảcủa“Tinhthầnphápluật”cómộtkhốitưliệuđồsộvàxửlýrấtgọn,rấtsâu!Vừađọcvừasuynghĩmộtcáchkiêntrìthìmớicảmnhậnđượcgiátrịcuốnsách(…).Ýnghĩacủa“Tinhthầnphápluật”thậtbaola!

Điềulàmchotácgiảtrởnênthânthiếtđốivớicácdântộcchínhlàtinhthầncôngdâncủaông.Lòngyêuquýtàisảncôngcộng,lòngướcmongđượcthấymọingườiđềuhạnhphúclộrõtrênmỗichươngsách.”

(TríchLờimởđầucủa“TừđiểnBáchkhoa”năm1751)

LờibìnhcủaLaHarpe(1739-1803):

“Từlâu“Tinhthầnphápluật”đượckhenngợivềgiátrịcủanócũngnhưtàinăngcủatácgiả.Sáchđượclưugiữởcácnướcđãđọcnó.Nhưngmuốnhiểusáchđượckhenngợithếnàothìcầnphảinghiềnngẫmnó.Cácnhàhọcgiả(thíchđốichiếusáchvở–ND)thấysáchnàychưađủmứcthôngthái,vìcáccâutríchdẫntrongsáchthườngkémchínhxác.Ngườiđờiđọcsáchnàynhưđọccáccuốnsáchbìnhthườngkhácthìthấynódườngnhư“viểnvông”và“thiếumạchlạc”.

“BàDuDeffandđọcthấynhiềuđoạnlýthú,khenrằng“đâylàbộócvềcácluậtpháp”,vàôngVoltairecũngtánthànhnhưvây.TôibiếtbàDuDeffandkhárõ.Bàtachỉcóthểđọclướtquacuốnsáchđểnóivàicâuvềnómàthôi.Cầnphảinghiềnngẫmmớihiểuhếtsáchnày.”

(Trích“Triếthọcthếkỷ18”,tập1,chương2)

LờibìnhcủaRivarol(1753-1801):

“Vềchínhtrị,rõrànglàMontesquieuchưathấyhết,chưanắmhết,cũngchưanóihết.Đólàđiềukhôngthểlàmđượctrongthờiđạicủaông.Ôngchưatrảiquacuộccáchmạngrộnglớnnăm1789.Cuộccáchmạngnàyđãmổxẻtoànbộruộtgancủaxãhội,đãsoisángtấtcả,lộttrầntấtcả(…).ĐólàMontesquieu,conngườiduynhấtmàtôithíchđọchômnay.Nhữngcáimàôngđãthấythìôngthấysâuhơnmọingườivànhìndướimộtgócđộrộngbaola.TầmmắtPhượnghoàngcủaôngsoitớiđáysựvật,xuyênquanóvàđểlạiánhsáng(…).Sovớicuốnsáchnghiêmtúcvàsángngờitrítuệnàythìmọitácphẩmkhácđềumờnhạt.Mỗilầntôimởsách“Tinhthầnphápluật”rađọc,tôilạithâunhậnthêmýmớivàbàihọccaoxavềphongcách.”

(TríchLờiphátbiểutrongcuộcđàmthoạidoChênedolléghilại)

LờibìnhcủaM.J.Chenier(1762-1794):

“Cuốnsách“Tinhthầnphápluật”cóđôichỗlầmlẫn,chẳngqualàbàntayconngườiviếtrathìkhôngsaotránhkhỏi.Nhưngđólàcuốnsáchchínhxác,sâusắc,hùngbiện.Đólàmộttrongnhữngsảnphẩmtriếthọccóảnhhưởnglâudàiđếnvậnmệnhloàingười.”

(Trích“ToàncảnhlịchsửvănhọcPháp”–tập2)

LờibìnhcủaStendal(1763-1832):

“VănphongcủaMontesquieulànổibậthơncả,thứctỉnhhơncả.Ôngcũnglàngườihàihước,maumắnhơncả,đểlạiấntượngâusắctrongđầubạnđọc.Ônglàngườiviếtvắntắtvàchínhxácnhấtmàchúngtađượcbiết.Bảydòngviếtcủaôngcóthểtạora40trangnghịluậnmởrộng.”

(Tríchtácphẩm“RacinevàShakespeare”)

LờibìnhcủaDésiréNisard(1806-1888):

“ChắcchắnrằngMontesquieukhôngphảimộtchiếnbinhthếkỷXVIIIđiđánhvàochếđộhiệnhành.Tưtưởngcủaôngthiênvềgiữgìnsựổnđịnhcủachếđộ

118hơnlàđậptantrậttựđãđượcthiếtlập.Nhưng,đứnggiữa

nhữngngườihướngdẫnquốcdân,cónhữngkẻđưaquốcdânđilạchướngthìphảicónhữngngườisoisáng.Montesquieuchínhlàngườisoisáng.Chưacóaivượtlênhơnông.SoiSáng:đólàđiềuôngmongmuốn.“Tinhthầnphápluật”làngọnđuốctrongkhoahọcxãhội,mộtlầnnóđượcthắplênthìsẽkhôngbaogiờtắt.Trongtácphẩmnày,cónhữngđiềulàmchochínhthểcaitrịtốtđẹphơnlên,khôngcóđiềugìlàmơtưởnghãohuyền.”

(Trích“Lịchsửvănhọcpháp”–tập4)

LờibìnhcủaA.E.Villemain(1790-1870):

““Tìnhthầnphápluật”làmộtcôngtrìnhphụcvụnhânloạiđượclâudàihơncả.Tácphẩmđãthunhậnđủmọihìnhthứcvàpháthuyđượchìnhthứchoànchỉnhnhấtcácnguyêntắccủatựdochínhtrịvàdansự.”

(Trích“TậpbàigiảngvềVănhọcPháp”)

LờibìnhcủaSaintBeuve(1804-1869):

“Tinhthầnphápluật”cótácdụngcaocảvàlâubền,đưatrítuệconngườilêntầmcaolịchsửvàlàmnảysinhnhưngnhữngcuộctranhluậnđẹp.Trongtrậttựcủacácchínhthểtựdovàônhoà,ngườitatìmthấyởcuốnsáchnàynhữngkhêugợichung,nhữngluậnđềđángghinhớ.Aithíchnhữngchuyệnphithườngcũngcóthểtìmthấyởsáchnày.Cuộcsốngloài

ngườidiễnratrongcáivòngcónhiềuđường,lắmlối,quanhđi,quẩnlại,dườngnhưcólúcngườitachoMontesquieulàđúng,cólúclạichoônglàsai.AilinhhoạtvàbiếttintưởngthìsẽthấyđượcMontesquieuđãkhẳngđịnhmộttrậttựxãhộihẳnhoichứkhôngphảichỉlàbànchuyệntangthươngbiếnđổicủaxãhộiloàingườimãimãi.

(Trích“Câuchuyệnngàythứhaitrongtuần”–tậpII,chương7)

LờibìnhcủaTaine(1828-1893):

“VănchươngcủaMontesquieucónhữngcâudứtđoạn,táchrời,nhưnhữngthứcấttronghộptrangsức,cóthứtrầntrụi,cóthứhàonhoáng,chạmtrổtinhvi;hộpnàocũngđầyắp.Hãymởhộpra,mỗithứlàcảmộtkhotàng.Trongmộtkhônggianchậthẹp,ôngđãchấtchứabiếtbaosuytưởng,biếtbaocảmxúc,biếtbaopháthiệnvàchúngtathíchthúvìbấynhiêucáihay,cáiđẹp,trongchốclát,nằmgọngiữalòngbàntayta!

Tácgiảnói:“Ngườicótưtưởnglớnchỉnóimộtcâuđãgợichomọingườithầynhiềuđiềukhác,vàgiúpchúngtapháthiệntrongchốclátđiềumàtatưởngrằngphảitìmtòicôngphuquanhiềusáchvở”.ĐólàphongcáchcủaMontesquieu.Ôngsuynghĩbằngcáchthâutómnhiềuthứlại.Trongmộtchương,chỉcóbadòng,ôngđãnóigọnthựcchấtcủachínhthểchuyênchế.Nhiềukhi,mộtcâutómtắtcủaôngcóvẻbíẩnmàgợihứngthúgấpđôi,vừalàthúđượchiểubiết,vừalàcáithúđượcsuyđoán,tìmtòi.”

(Trích“Chếđộngàynay”–quyển4,chương1)

LờibìnhcủaEmileFaguet(1847-1916):

“Sáchnàyđềlà“Tinhthầnphápluật”,thậtranênđặtnhanđềlà“MONTESQUIEU”.Cuốnsáchnhưmộtcuộcđờikhôngvạchrakếhoạchmàchỉđịnhhướngchung.Cuốnsáchnhưkhốióc,khôngdàndựngthànhthứlớpmàchỉlàmộtkhuynhhướngkiêntrì.Khuynhhướngấy,địnhhướngấyđủtạonênđườnglốitrungtâmchotrítuệhoànchỉnhvàđờisốngtốtđẹp.

Làngườiônhoà,Montesquieucămghétchuyênchế:vìđólàmộtchếđộhungbạokhiếnchoguồngmáyxãhộibịcăngthẳng.Ônghướngsựcămghétấyvàobấtcứaimangtínhchuyênchế.ÔngghétsựchuyênchếcủavuamìnhvàghétcảsựchuyênchếcủaThượngđế.Ôngcựtuyệtýnghĩ“xinThượngđếphùhộ”.Mộtvịthầnlinhcanthiệpvàocôngviệcriêngcủangườiđờilàchuyệnđộcđoán,ôngphảnđốiquanniệmcoiđólà“sựđộcđoántốt

lành”.Ôngchorằngđịnhmệnhlàmộtthứ“chuyênchếsúcvật”.Ôngkhôngmuốncómộtvịthầnlinhđộcđoán,đóchỉlàmộtthóichuyênchếvớitínhkhíthấtthường.

Cămghétchuyênchế;đồngthờiôngcũngcoikhinhdânchủcựcđoan.Tưtưởngdânchủcựcđoansẽđưaxãhộiđếnchỗcoingườicầmđầuxãhộiđượcchọnlựaranhưmộtôngchủvàsanbằngmọithứtừdướilêntrên.”

(Tríchtácphẩm“ThếkỷthứXVIII”xuấtbảnnăm1890)

PhụlụcIV:NhữngbứcthưBaTư119

KháiquátnộidungNhữngbứcthưBaTư

NHỮNGBỨCTHƯBATƯ120

đượcviếttừtháng2-1711đếnđầunăm1720.ĐólàthờikỳphảnứngsaucáichếtcủavuaLouisXIV,nêntácphẩmcónhữnglờilẽphêphántáobạo.

Usbec,mộtquantướclớnởBaTư,thấymìnhbịthấtsủngđốivớinhàvuavàtểtướngnênmượncớđitìmhiểucáckhoahọcphươngTâyđểrờikhỏiđấtnước.ÔngtacóbạntuỳtùnglàRica.(…)

Gửithưchobạnbè,UsbecnêunhữngnhậnxétcủamìnhvềđờisốngngườiParis,vềnhữngsựviệcchínhtrị,tôngiáoởPháp.(…)

Vốntínhhayghenvàđanghi,Usbecralệnhchongườiquảngiahoạnquandađenphảihếtsứcchúýmọisinhhoạttronggiađìnhông.Ôngnhậnđượcnhữngbứcthưnóngbỏngcủangườithântronggiađìnhkêuca,phànnànvềanhquảngiadađen,nhấtlàbứctâmthưcủanàngFatimayêudấukểrằngnànghếtsứcchămchút,giữgìnsắcđẹp,thếmàanhquảngialạicứkêucavềđờisốngcựckhổ.(…)ThậtsựlàmọiviệctronglâuđàiUsbecdiễnratồitệ:phụnữghentuôngnhau,toànlànhữngchuyệnlủngcủng,nhữnghànhđộngkhôngtrungthành.ThếmàUsbeclạichỉbiếtđedọachặtđầungườita.

Nhữngđiềunóitrongcácbứcthưlàchuyệnbịanhưtiêuthuyết,tạonênmàusắckhôngđúngvềchâuÁ.Thậtra,xãhộiHồigiáothờiấyđangthịnhvượng,mộtchâuÁcónhiềucungđiện,hươngliệu,đồtrangsứcvàcảnhữngphongtụctrừngphạtkhủngkhiếpchếtngười.

NếunhưnhữngđiềumiêutảtrongNhữngbứcthưBaTưvềđờisốngBaTưlàsai,thìviệcmiêutảxãhộiPhápdướithờivuaLouisXIVvàthờiPhụchính

121lạithậtlàthúvị,linhhoạttếnhịvàvuimộtcáchhàihước.(…)Bức

thư92củaUsbecbáotinvuaLouisXIVbănghà(ngày1-9-1715)chứađựngnhiềuđiềuphêphán;nóđộngđếncảsắcdụUnigénitus(thốngnhấtgiáohội)củaGiáohoàng,độngđếncảhệthốngcaitrịcủaLaw.

Trongkhuônkhổcodãncủacácbứcthư,cónhữngcâuchuyệnkhádàidòng.(…)Từláthưthứ100trởđi,Montesquieukhôngmiêutảnhữngchuyệnbềngoàinữađểnóithẳngđếncácvấnđềlịchsửvàxãhội.Đâylà

nhữngvấnđềdẫnôngtớiviếttácphẩmNhậnđịnhvềnhữngnguyênnhâncườngthịnhvàsuyvongcủaRome(gọitắtlàsách“Nhậnđịnh”)xuấtbảnnăm1734,vàtácphẩmvĩđạiTinhthầnphápluật(…).

DướingòibútcủaMontesquieu,nhữngngườiBaTưdườngnhưđãđọccácsáchcủaLaBruyèrenênhọthườngmượnlờinhàvănnày.

Vớivănphongsángtỏ,tuyhơikhôkhannhưnglinhhoạt,khêugợi;cónhiềuchỗtỏlòngnônnóng,lờilẽhaohoakiềuÁĐông;thỉnhthoảngcónhữngýcầukỳ,tầmchươngtríchcúnhữngtừngữđậmđà;vàkhicầnthiếtphảiđộngđếnnhữngvấnđềquantrọngthìlờithưsosánhsátsườnmộtcáchnghiêmkhắc,chặtchẽ.

QuanhữngđiềuMontesquieuviếttrongNhữngbứcthưBaTưtathấytácphẩmTinhthầnphápluậtkhôngcònxanữa.

VềnguồngốccủaNhữngbứcthưBaTưCácnguồntưliệumàMontesquieuvậndụngđểviếtNhữngbứcthưBa

Tưvôcùngphongphú.GợiýchoôngvềmặtphươngpháplàtácphẩmcủaDufresnay:Nhữngchuyệnvuinghiêmtúcvàhàihước(Amusementssérieuxetcomiques)xuấtbảnnăm1705.SáchkểchuyệnmộtngườinướcXiêm(naylàTháiLan)nhưtừtrênmâyrơixuốngParis,thấybaođiềukỳlạ(…)vàcuốn:NhânchứngngườiAnh(Spectateuranglais)củaAddsonghilờimộtngườiởđảoJavađếnLuânĐônkểlạiđiềutainghemắtthấy.

Đểtạoramàusắcđịaphương(châuÁ)Montesquieuthamkhảobatập:TavernierdulịchởBaTưvàẤnĐộvàbatập:NhậttrìnhdulịchcủahiệpsĩChardinởBaTưvàmiềnĐôngẤnĐộxuấtbảnởAmsterdamnăm1711.Cũngcầnkểthêmsáutập:GiánđiệpcủaĐứcôngtrongcungđiệnHoàngtửtheođạoGiaTôcủaP.MaranaxuấtbảnởParisnăm1681.Cuốnsáchnàythờitrướcbánrấtchạy,đếnnỗiởHàLan,khitáibảnsáchNhữngbứcthưBaTưcủaMontesquieuthìngườitađãghidướiđềsáchlà:“Gợiýtheosách“Giánđiệptrongcungđình”đểcâuđượcnhiềungườimuasách.(…)

NhữngphầncótínhcáchtiểuthuyếttrongNhữngbứcthưBaTưbâygiờkhôngđángquantâmlắm.Nhàxuấtbảnchỉchọnlọcvàtậphợpcácbứcthưcóýnghĩatheocácmụcnhư:nhữngchândung,vềchuyệnchínhtrị,vềchuyệntôngiáo,vềchuyệndânsốv.v..

Thưsố48122

:USBECgửiRHE’DIởVENISENhữngngườihamhọckhôngbaogiờngồikhông.Tahiệnnaydùchẳng

bậnmộtviệcgìquantrọngnhưnglúcnàocũngcóchuyệnphàilàmliêntục.Taxemxétmọithứtrênđời.Buổitốitaghilạinhữngđiềuđãthấy,đãnghe,đãnhậnxéttrongngày.Cáigìcũnglàmtathíchthú.Cáigìcũnglàmtangạcnhiên.Tanhưmộtđứatrẻmàmọigiácquanmịnmàngđềurunglêntrướcmỗiđốitượngnhỏnhặt.

Cólẽnhàngườikhôngtinđiềunàyđâu:bọnchúngtaởđâyđượctiếpđãirấtdễchịutrongmọigiớibạnbầuvàxãhội.Tacảmơnđầuócnhạycảmvàtínhtìnhvuivẻ,hồnnhiêncủaRica.Ôngtatìmđếnvớimọingườivàcũnglàmchomọingườitìmđếnvớiôngta.Cáivẻngườingoạiquốccủabọntakhônglàmchoaikhóchịu.VìngườitakhôngngờrằngkhíhậukhắcnghiệtcủaBaTưlạicóthểsảnsinhrađượcconngười.Tuyvậy,cũngnênlàmchohọnhậnrasựhiềulầm.

TađãởvàingàytrongmộtngôinhànôngthôngầnParis,củamộtngườicóđịavịxãhội,ôngtarấtthíchthúcóbạntớinhà.Ôngcómộtbàvợrấtdễthương:khôngnhữngrấtkhiêmtốnmàcònvuivẻ,mộtđứctínhmàphụnữBaTưchúngtakhisốngxalánhkhôngthểnàocóđược.

Làngườingoạiquốc,tachẳngcóviệcgìlàmhơnlàngắmnhữngđoànngườiđếnđâyliêntiếp,luônluônphôdiễnranhữngcáimớimẻ.Tađểýngaymộtngườiđànông,tínhtìnhgiảndịlàmtathích,dođótagầngũiôngtaluôn.

Mộthômcócuộchọpbạnlớn,tavớiôngnàychỉnóichuyệnriêngvớinhau:

Tanói:–Cólẽngàithấynơitôimộtvẻtòmònhiềuhơnlàsựlễđộ.Nhưngtôixinngàigiaânchotôinếuvàicâuhỏi,vìởđâytôichẳngcóviệcgìlàm,lạisốngvớinhữngngườimàmìnhchưaphânbiệtđược.Tôicứsuynghĩtronghaingàyqua.Mỗingườiđượcgặpđềulàmchotôiphânvân,tưởngnhưhọđãsốnghàngnghìnnăm,tưởngnhưhọlànhữngmệnhphụtrong“sađiện”củavuachúaBaTưchúngtôi.

Ôngđáp:–Xinmờingàicứnói.Tôixinlàmrõnhữngđiềungàimuốnbiếtchừngnàotôitinchắcrằngngàilàngườikínmiệngvàkhônglạmdụnglòngtincậy,cởimởcủatôi.

Tahỏi:–Trongcuộchọpbạnnàycómộtôngnóirấtnhiềuvềcácbữa

tiệclớnmàôngtachiêuđãicácvịthượngquan;rằngôngtalàbàconvớicácquậncông,thườngchuyệntròvớicácbộtrưởng.Chắcôngtaphảilàmộtngườithượnglưu,nhưnggươngmặtôngtalạicónétthấphènvàvôgiáodục.Làngườingoạiquốc,tôinghĩrằnggiữacácdântộcđềucómộtcáigìchungvềquythứclễphép,thếmàxemraôngtakhôngcó.Phảichănggiớithượnglưuởnướcngàiđượcđàotạokémthuacácnướckhác?

–Đólàmộttrạichủ–ôngtacườitrảlờita–loạingườiphảiđóngthuếchonhànước.Hắnxuấtthânhạđẳng,nhưngdocủacảinhiềumàhóarađứngtrênmọingười.HắntanhậuởnhữngquánănsangtrọngnhấtParis,khôngmấykhiănởnhà.Hắntakệchcỡmnhưngàithấyđó,nhưnglạitrởnênthanhlịchnhờcácbữatiệcmàhắnkhôngquêncôngbọnđầubêp.Bữatiệchômnaychínhlàdođầubếpnhàhắncungphụngđó!

–Cònnhưcáiôngtocao,mặcđồđenvớicáibàđượcxếpngồicạnhôngta,cũngmặctangphục,màđiệubộthìvuitươirạngrỡnhưthếkia.ÔngtacườirấtduyênkhicóaihỏicònbàtathìtrangsứchơnhẳnđámphụnữquýpháiBaTưchúngtôi!

–Ôngtalàthầygiảng,tệracũnglàgiámđốctrườngtruyềngiáo,gầnnhưlàĐứcchaDòngTên(J’esuite).Ngàithấyđấy,ôngtahiểubiếtvềphụnữhơncácôngchồng,hiểurõchỗnhượccủacácbà,màcácbàthìcũngbiếtôngtacónhữngchỗnhược.

–Thếnào?Tôichỉngheôngtanóitoànnhữngchuyệnvềơnhuệ?

–Khôngphảilúcnàocũngvậyđâu.Bêncạnhmộtgáiđẹpôngtadámnóicảvềsựsađọacủamìnhnữakia.Giữađámđôngôngtahùnghổ,nhưngởchỗriêngtưôngtalạinhũnnhưconcừu.

–Tôixemrathìngườitacóvẻcoitrọngôngtahơnnhiềungườikhác.

–Thếư!Nếungườitacóvẻcoitrọngôngta,vìôngtacầnchohọ.Ôngtagiữvẻdịuhiềncủamộtngườilánhđờiđưaranhữnglờikhuyênnhỏnhẹ,bàytỏnhữngsựsănsocđúnglúc,nhữngcuộcthămhỏiđángghinhớ.Ôngtagiảihoànhữngđiềukhóxửmộtcáchkhéoléohơnmọingười.Ôngtalà“ngườituyệthảo”.

–Thếcòncáiôngngồiđốidiệnvớiôngtalàai?Ôngnàyănmặcxoàngxĩnh,đôikhinhănnhở,cáchnóinăngcũngkhácngười,ôngkhôngtỏravẻcóđầuócmàlạicứnóichuyệnlýlẽ?…

–Ấy,đólàmộtnhàthơvàmộtnhàkhôihài.Nhữngngườinhưôngtavốnsinhrađãnhưthế,vàcảđờirồicũngcứnhưthếlàmtròcườichothiên

hạ.Chonênngườitakhinhthườngôngta.Cáinghèođưaanhtavàogiađình,đượcchamẹlànhữngngườitốtbụngchămchút,khilấyvợthìtựlàmthơmừngcướimình,đólàđiềutốtđẹpnhấttrongđờianhta,vìcướivợlàđiềusungsướngnhấtmàanhtabáotrướcvớimọingười.

Ngườiđốithoạivớitanóitiếp:–NgàilàngườiphươngĐông,cứngđầucứngcổ,cólẽngàikhôngtinvàothànhkiến,chứnhưởnướctôicónhữngcuộchônnhânthậtđẹpmàngườivợđứchạnhtrởthànhkẻcanhgácnghiêmkhắc.Họsốngbênnhauhoàthuận,đượcmọingườiyêumến.Nhưngchỉcómộtđiềulàdolòngtốttựnhiênmàhọphảinhậnmọithứtrênđời,cócáikhiếnchohọphảitrởthànhbạnxấu.Nóithếchẳngphảilàtôichêbaigìhọđâu.Ngườitaphảisốngvớimọingườitheocáchcủamọingười.Nhữngkẻmàngườitacoilàbạntốtthườnglànhữngkẻcónếtxấurấtkínđáo,cóthểvínhưmộtthứthuốctrônggiốngnhưthuốcbổmàthậtralàloạithuốcđộcnguyhiểmnhất.

Tanóithầmvàotaiôngta;–Cònônggiàcóvẻphiềnmuộnkia?Lúcđầutôitưởngôngtalàngườingoạiquốc,vìôngtaănmặckhácngười,đểýxemxétmọithứ,nhưnglạitỏrakhônghiểugìvềquyềnvịcủangàiởđây.

–Đólàmộtcựuchiếnbinh.Ôngtalàmchothínhgiảphảighinhớthờichinhchiếnlâudàicủamình.ÔngtachỉđaukhổvìnướcPhápđãthắngnhữngtrậnmàôngtakhôngthamchiến,hoặcđãphámộtvòngvâymàôngtakhôngcómặttrongchiếnhào.Ôngtatinrằngôngtaphảicómặttronggiaiđoạnlịchsửmàôngtalàngườikếtthúc.Ôngtanhìnmộtvàithươngtíchtrênmìnhnhưlàdấuvếtcủađếchếtanrã.Ngàynay,cónhữngloạitriếtlýchorằngngườitachỉthíchthúvớihiệntạimàcoiquákhứnhưkhôngđángkể;ôngtathìkhác:chỉthíchthúvớiquákhứ,chỉtồntạivớinhữngchiếntrườngmàôngtađãtrảiqua.Ôngtahítthởbằngkhôngkhíthờiquákhứnhưcácvịanhhùngđangphảisốngvớingườihậubốivậy.

–Nhưngtạisaoôngtabỏcôngviệccủamình?

–Ôngtachẳngbỏcôngviệcđâu.Chínhcôngviệcđãbỏôngtađấy.Ngườitaxếpôngvàomộtvịtrínhỏbé,khiếnôngchỉcóthểkểlạinhữngngàymạohiểmxaxưachođếnhếtđời;nhưngôngtacũngkhônglàmđượcgìthêm.Conđườnglậpcôngvinhquangcủaôngtađãkhéplạirồi.

–Vìsaothế?

–NgườiPhápchúngtôicómộtcâuchâmngôn:chớđềbạtnhữngsĩquanmàlòngkiênnhẫnđãmònmỏivìlàmviệcởcấpdưới.Đầuóchọđãteolạivìnhữngcáivụnvặt;vàaiđãquenvớicáinhỏnhoithìkhôngthíchhợpvớicái

tolớnđược.Mộtngườiđãkhôngđủphẩmchấtlàmtướngởcáituổi30thìvềsaucũngchỉthếthôi.Kẻnàokhôngcótầmmắtnhìnmộttrậnđịarộnglớntrongcáctìnhhuốngkhácnhauthìkhôngthểđủtàinăngứngxửtrongchiếnthắngcũngnhưkhibạitrận.Vìvậy,chúngtôitraonhữngcôngviệcnổibậtchocácbậctaimắtmàTrờiđãbanchohọcảtráitimdũngcảmlẫntàinănganhhùngvàgiaoviệcbénhỏchonhữngngườihènkémtươngứng.Nhữngngườihènkémnàyđãgiàcỗiđitrongcuộcchiếntranhtốitămchođếncuốiđời,khôngnêntraochohọviệcgìkhihọđãtrởnênyếuđuối.

Mộtlúcsautalạitòmòhỏi:–Cáianhchàngtrẻngườilắmtóc,coiraítthôngminh,nóinăngxấcxược,dươngdươngtựđắckialàai?

–Anhtalàmộtngườiđanggặpvậnmayđấy.

Giữalúcnày,kẻrangườivàorộnrịp,cóaiđóđếnnóinhỏvớichàngtraikia,rồimộtlát,chẳnghiểusao,chàngtraiđếnbênta,cấttiếngnói:

–Ngoàikiađẹptrời,ngàicómuốncùngtôiđidạomộtlúckhông?

Tatrảlờiđồngývớitháiđộlịchsựnhấtvàmộtlúcsaucùnganhtađirangoài.

Anhtanói:–Tôiởnộithànhravùngnôngthônnàyđểlàmvuilòngbàchủnhà.Trênđờinàycónhiềuphụnữchẳngragì,nhưngbiếtlàmsaođược!ỞPariscónhiềucôđẹphơn,nhưngtôikhôngdínhvớihọmàcònphảicoichừnghọnữakia.Giữangàivớitôithìtôichẳnglàcáiquáigìquantrọngđâu,nhưngvớicácbàthìkhác.

–Tôixemraanhcómộtvàinhiệmvụhaycôngviệcgìđókhiếnanhcầnđốixửdịudàngvớihọthìphải?

–Khôngđâuthưangài.Tôichỉcómộtviệclàlàmchomộtôngchồngphảiphátđiênlên,hoặclàmchomộtôngchaphảithấtvọng.Tôithíchkhêugợichomộtbànàođótưởngrằngbàtasẽtómđượctôi,rồitôilàmchobàtaphảituộttay.Bọntrẻchúngtôinhưthếđây.MấyđứachúngtôicùngchiasẻParisbằngnhữnghoạtđộngnhưvậyđó.

–Theotôihiểuthìcácanhđãquáầmĩ,nhưmộtchiếnbinhlậpnhiềuchiếncôngvàđượccoitrọnghơnmộtôngquantođấy.NhưngnếuanhởBaTưthìchẳngđượclợithếgìmàchỉđángdùngvàoviệctrôngnom,hầuhạcácbàmệnhphụđểlàmvuichohọmàthôi.

Tabỗngđỏmặt,tưởngđâurằngnếutacònnóinữathìtasẽnóithôbạovớihắnta.Tasẽnóigìđây,ởmộtxứsởmàbọnngườinhưthếnàyđượctha

thứ,chúngvẫncứđượchànhnghề.Thóiphảntrắc,dốitrá,cướpbóc,đènén,bấtcôngđãlàmchobọnchúngđượccoitrọngchăng?Ởđâyngườitalạithíchmộtthằngđểuđicướpvợngười,dụdỗcongáingười,quấyđảocảmộtxãhộihiềnlànhthánhthiệnnhưvậy?

SungsướngthayconcáicủaHali,dòngđạoMohametcủachúngta.Họbiếtbảovệgiađìnhhọ,khôngđểchonhữnghammuốnquyênrũvàdưluậnchêcười!ÁnhsángbanngàycũngkhôngtrongtrẻobằngngọnlửatrongtimcácchịemphụnữBaTưchúngta.CáccôgáiBaTưluônlosợthiếumấtnhữngđứctínhtốtđẹpkhiếnhọgầnvớithầntiênvàcácsứcmạnhvôhìnhphithểxác.HỡiquêchađấttổBaTưthânyêu,nơimàmặttrờirọiánhmắtđầutiên,Ngườikhônghềbịbôibẩnbởinhữngtộilỗikinhtởm,khiếnchovừngTháiDươngcũngphảichemặtkhixuấthiệnởphươngTâyđentốinày.

ViếttạiParis,ngày5thángMặtTrăngcủaRhamazan,năm1713.

Thưsố52123

:RICAgửiUSBEC124

Hômnọtôigặpmộtđámngườilàmchotôiđượcmộtmẻđùathúvị,Họlànhữngphụnữđủmọilứatuổi:mộtbàtámmươi,mộtbàsáumươi,mộtbàbốnmươi,bànàycócôcháugáikhoảnghaimươiđếnhămhaituổi.

Hìnhnhưtheobảnnăngmàtôixíchlạigầncôgáivànàngnóinhỏvàotaitôi:

–Anhnghĩnhưthếnàovềbàdìcủaem,ngầnấytuổimàvẫnthíchcónhântìnhvàcònlàmđỏm?

Tôiđáp:–Bàấyphátrồđấy!Chuyệnấychỉthíchhợpvớiemthôi.

Mộtlát,tôiđitớigầnbàdìcủacôgái.Bàhỏitôi:

–Ảnhbảosaovềcáibàkiakìa.Sáumươituổilàít,thếmàhômnaybàtađãngồitôsontrátphấnđếnhơnmộttiếngđồnghồ!

Tôinói:–Thậtlàphíthờigiờvôích,phảicócáinhansắckiềudiễmnhưbàthìmớicầnnghĩđếnchuyệntrangđiểm.

Tôilạiđivềphíabàgiàsáumươituổiấy,tronglòngcònđangáingạichobà,thìbàđãnói:

–Còngìlốlănghơnthếkiakhôngnào!Ônghãynhìnbàcụtámmươi

tuổikiakìa,thắtruybăngđỏchót!Bàtamuốnlàmravẻmìnhcòntrẻtrungđây,màbàấycũngđạtđượcthật,bởivìbàấytrôngnhưconnítấy!

Tôinghĩthầmtrongbụng:–Lạychúa!Hóarabaogiờngườiđờicũngchỉthấycáilốlăngcủangườikhácthôiư?

Rồitôilạinghĩ:cóthểđólàmộtniềmhạnhphúckhichúngtatìmđượcnguồnanủitrongnhữngcáiyếuhèncủakẻkhác.

Vìchưamuốnchấmdứttròđùanày,tôitựnhủ:lúcnãytađitừdướilên,bâygiờtađitừtrênxuốngnhé,bắtđầutừbàcụgiànhất.

–Thưabà,bàvớibàmàtôivừatiếpchuyện,cảhaisaomàgiốngnhauthế,nhưthểhaibàlàchịemruộtvậy,vàtôicứnghĩlàhaibàtuổixấpxỉnhưnhau.

–Đúngthếđấyôngạ.Tronghaichúngtôi,nếumộtngườiquađờithìngườikiasẽrấtsợ,vìtôikhôngtinrằngtừbàấyđếntôicótớihaingàycáchbiệt.

Rờibàcụgiàkhọm,tôitrởlạibàsáumươi.

–Thưabà,tôiđánhcuộcrằngvớibàkia(tôitrỏbàbốnmươi),haibàlàđồngtuếvớinhau.Chỉcóbàmớiphângiảiđượclờiđánhcuộccủatôi.

–Quảvậy,bàtađáp–tôikhôngtinrằngchúngtôihơnkémnhưđếnsáutháng.

Tôitựbảo:haylắm!Tahãycứđixuốngnữa.Vàtôitớibênbàbốnmươi:

–Thưabà,xinbàlàmơnchotôibiêtcóphảibàcóýđùacợttíchútkhibàgọicáicôngồiởbànbênkialàcháugáicủabà?Bàcũngtrẻnhưcôấyđấychứ!Màcôấylạicócáivẻtàntạtrêngươngmặtcònbàthìkhông.Làndacủabàcònrấttươitắn,mịnmàng.

–Đúngđấyôngạ.Tôilàdìcủanó,nhưngmẹnólạihơntôiítnhấtlàhămlămtuổi.Mẹnóvàtôilàchịemcùngchakhácmẹ.Tôinghemẹnókhicònsốngnóirằngtôivànócùngsinhmộtnăm.

–Thưabà,tôinóicũngđúngđấychứvàtôingạcnhiêncũngcólýđấychứnhỉ!

Usbecthânmến,đànbàkhihọcảmthấytrướccáithờikếtthúccuộcđờidomấtcácthúvuithìthườngmongđượcquaytrởvềthờikỳtrẻtrung.Thếthìlàmsaomàhọkhôngtìmcáchlừadốingườikhácvàcòntìmcáchđểtựlừadốimìnhđểxuađuổicáiýnghĩbuồnthảmnhấtvềsựgiànua!

Paris,ngày3thángMặtTrăngChavai,1713

Thưsố24125

:RICAgửiIBBENởSMYRNE126

VuanướcPháplàôngvuaquyềnuynhấtchâuÂu.ÔngkhôngcómỏvàngnhưvuaTâyBanNhalánggiềng,nhưnglạicónhiềucủacảihơn,bởivìcủacảicủaôngđượckhaitháctrongcáihưdanhcủathầndân,làmộtthứkhovôtận,hơncảmỏvàng.

Ngườitathấyôngtatiếnhànhvàủnghộnhiềucuộcchiếntranhlớntrongkhiôngtakhôngcóngânkhoảnnàongoàiviệcđembáncácchứctước

127.Nhờvàođầuóchámdanhvịmộtcáchkỳlạcủangườiđờimànhà

vuanuôiđượcbinhlính,dựngđượcpháođàivàtrangbịđượchạmđội.

Chẳngquaôngtalàmộtnhàảothuật:ôngápquyềnlựcvàongayđầuócthầndân.Ôngbắttrămhọsuynghĩnhưôngmuốn.Nếutrongngânkhốchỉcònmộttriệuđồngêquy,ôngchỉcầnhạlệnhrằngmộtđồngănhaiđồngkhiôngcầnchitớihaitriệuêquy.Dâncũngcứtintưởngnhưvậy.

Nếucómộtcuộcchiếntranhkhógiảiquyếtmàvualạikhôngcótiền,ôngchỉviệcgieovàođầuócngườitarằnggiấycũnglàtiền

128vàmọingười

thừanhậnngaytứckhắc.

Ôngcònlàmchongườitatinrằngchỉsờvàongườiốmlàôngcóthểchữakhỏimọibệnhtật

129.Sứcmạnhvàquyềnuycủaôngđốivớithầndânto

lớnbiếtbao!

Nhữngđiềutôinóivớianhvềôngvuanàychắchẳnchưalàmanhngạcnhiên,vìcòncómộtnhàảothuậtkhác,mạnhhơnvuaPháp.Ôngnàynhấtquyếtrằngchínhôngtalàlinhhồncủamọingườikhác.NhàảothuậtnàytôigọilàgiáohoàngvàlàngườilàmchovuaPháptinrằngsố3chỉbằngsố1,rằngbánhngườitaănkhôngphảilàbánh,rượungườitauốngkhôngphảilàrượu…vàhàngngànchuyệnđạiloạinhưthế.

VàmuốnlàmchovuaPháplúcnàocũngphảichămchútgiữvữngđứctin,thìGiáohoàngthỉnhthoảnglạitặngôngtadămbabàiviếtvềtínngưỡng…

Paris,ngày4thángMặtTrăngRebiab,1712

Thưsố37130

:RICAgửiIBBENởSMYRNEVuanướcPhápđãgià.TronglịchsửBaTưchúngta,chẳngcóainhư

ôngvuanày,trịvìdaidẳngđếnthế131

.Họkểrằngnhàvuacóbiệttàilàmchomọingườiphảivânglờiông;ngaytronggiađìnhhoàngtộccũngnhưtrongtriềuđìnhvàcảnước.NgườitathườngngheôngnóirằngtrongtrườnghợpngoạigiaovớiphươngĐôngôngtathíchnhấtvuaThổNhĩKỳvàđấngSultanvĩđạicủaBaTưchúngta

132.

Tôiđãtìmhiềutínhcáchôngtavàthấycónhữngmâuthuẫnkhôngthểhiềunổi.Vídụ:ôngtacómộtanhchàngbộtrưởngmới18tuổi

133vàmộtbà

nhântình80tuổi134

.Ôngyêutôngiáocủamình,nhưnglạikhôngchịunổingườitabảophảituântheogiáolýmộtcáchnghiêmkhắc

135.Ôngtatránhsự

ồnàocủađôthịvàítgiaotiếp,nhưngtừsángtớichiềuôngtabậnbịunghengườitacatụngmình.Ôngtathíchcácđồchiếnlợiphẩmtreotrêntườngđểtrangtrí,thíchcáctrậnchiếnthắng,nhưnglạisợnhìnthấyviêntướngvừathắngtrận,chìvìsợanhtachạysanghàngngũquânthù.

Tôinghĩrằngôngtalàngườigiàucóđếnmứckhôngmộtvịvuachúanàodámmơướcđượcnhưthế;đồngthờiôngtacũngnghèonànđếnmứckhôngmộtcánhânnàochịunổi.

Ôngtathíchbanthưởngchonhữngkẻhầuhạmình,nhưngcũngtrảcôngrấtthoảimáichobọnnịnhthầncầnmẫnhoặcănkhôngngồirồi,trảcôngthoảimáitươngđươngnhưthưởngcôngcácsĩquandũngcảmngoàichiếntrường.

Đôikhiôngtayêuthíchmộtngườihầuphòngngủhaymộtanhhầuphòngănhơncảôngtướngđãđánhthắngnhiềutrận,chiếmđượcnhiềuthànhdânglênôngta.Ôngtakhôngtinrằngngôivuacaocảphảirấtthậntrọngtrongviệcphânphátânsủng,ôngtakhôngcầnxétduyệtkỹcàngnhữngaiđángkhenthưởngvìcónhiềucôngtrạng,ôngtacứnghĩrằngviệckhenthưởngcủaôngtalàmchokẻđóthànhracócônglao.Chảthếmàngườitathấyôngphátmộtxuấtthưởngnhỏchomộtanhchàngchạythuagiặcđượchaidặmvàphongchứctướccaitrịchomộtanhkhácđãchạydàibốndặm.

Ôngthậtlộnglẫytrongcungđiệncủamình.NhữngphotượngcủaôngvuanàydụngtrongcácvườncủaHoàngcungcònnhiềuhơnsốdântrongmộtthànhphốlớn.Độicậnvệcủaôngmạnhngangvớiđộicậnvệcủamột

hoàngđếđãđánhđổmọivuachúakháctrênđời136

.Quânđộicủaôngtacũngrấtđông.Nguồnlợicủaôngtarấtlớn,khotàngcủaôngthìvôtận.

Parisngày1thángMặtTrăngChaval,1718

PhụlụcV:Nhữngnhậnđịnhvềnguyênnhâncườngthịnhvàsuythoáicủa

ROME137

1.KháiquátvềsáchNhậnđịnhCuốnNhậnđịnhlàmộttácphẩmlớncủaMontesquieu.Nguồntưliệu

củatácgiảrấtdồidào.TrướchếtlàbộLịchsửcủaPolybe,rồiđếnSallustreTite-Live,Tacite.SáchcủaWalterMoylesngườiAnhvềhiếnphápcủanhànướcRome(1726),sáchcủaBossuetvềlịchsửtoàncầuCácđếquốc(1681).

Tácphẩmdành8chươngđểphântíchcáivĩđạivà13chươngphântíchsựsuythoáicủaRome.

(…)TừchươngIđếnchươngIII,MontesquieunghiêncứuRomehồikhởithủy,vạchrasựthôngminhcủacácđạoluật,cáccuộcchinhphạtđểduytrìtrậttựkỷcương,sứcmạnhcủacácđạoquânhoànchỉnh,tháiđộcủangườiRomekhiếnchocáckẻthùbịchinhphụcphảithừanhậnlàtốt.

HaichươngIVvàVnóiđếnhaiđốithủlớnlàngườiGaulevàngườiCarthagecùngvớichiếnthắngcủaRome.

HaichươngVIvàVIIphântíchchínhsáchcủangườiRome,đãkhẳngđịnhdứtkhoátthựcthểRomesaukhitiêudiệtquânCarthage.

MithridatelàôngvuacuốicùngđưaRometớinguycơsuythoái.

TừchươngVIIIđếnchươngXIInóivềnhữngcáchphânchiatrongthànhbanglàcóích,tươngxứngvớisựvĩđạicủaRome,duytrìđượchoạtđộngdânsự,đạolýcủangườiRomevàtạonênsựcânbằngcủađấtnước.

BossuetchỉthấyrằngnhữngcáchphânchianàylànguyênnhânphásảncủaRome;cònMontesquieuthìvạchrahaiđiềulàmchoRomebịtiêuvong.Đólàsựtolớnquámứccủađôthịthànhbang,trongđócósựsađọacủangườiRomevàsựnguyhạicủacáccuộcnộichiến.Syllađãpháhoạicáckỷcương,làmchoquânđộimềmyếu.Césarđộctàichínhlàkẻgiếtchếtnềntựdo.

CácchươngtừXIIIđếnXVIIInóivềviệcAugustelậplạitrậttự,xóaviệcchiếnthắng,giữlạihoàbình,tạorathiếtchếcốđịnhcholục,hảiquân.Sau

đó,nềnchuyênchếđạtđượcmộtsốtiếnbộ.Montesquieu,ngườitheoquanniệmkhắckỷđánhgiácaoMarcAurèle,mộtôngvuakhắckỷ.ChươngXVIIlàmộtbứcminhhọanhữngđổithaytrongđấtnướcvàchươngXVIIItrìnhbàynhữngphươngchâmmớiđượcnhândânRometiếpthu.

TừchươngXVIIIđếnchươngXX,ngườiRomeđãmấtkỷcươngquânsự.Romebịcácdânrợuyhiếp.ĐếquốcphươngTâymấttrước.ĐếquốcphươngĐôngtồntại,nhưngchỉcònlàmộtbóngmađếquốcmàthôi.

TrongsáchNhậnđịnh,Montesquieubắtđầuvậndụngphươngpháp“quyếtđịnhluậnlịchsử”(détemmiismehistorique)màôngsẽdùngthườngxuyêntrongTinhthầnphápluật.Cácnguyênnhântácđộngvàphảntácđộngxenlẫnnhau,tấtnhiênsẽdẫnđếnnhữnghệquảnhấtđịnh.Lịchsửmộtdântộchaymộtthờiđạitrởthànhmộtvấnđềcótínhcáchcơgiới,mộtvánbàihay“mộttròchơivềlực”củatácđộngvàphảntácđộng,dẫntớinhữngkếtquảtấtyếu:

“Cónhữngnguyênnhânchungvềđạolýhoặcvậtlýtácđộngtrongmỗinềnquânchủ,đểnângcaonólên,haygiữnguyênnó,hoặcđẩynómaulẹdấntới.Mọisựcốđềutuỳthuộcvàonhữngnguyênnhânđóvànếuđiềubấtngờxảyratrongmộttrậnđánhlànguyênnhâncábiệtlàmchonhànướcsuyvong,thìvốnlàđãcómộtnguyênnhânchungnóbuộcnhànướcphảisuyvongvìcáitrậnthuaấy”.Cáchđánhsailầmdẫnđếnthuatrậnlànguyhiểm,nhưngcáinguyênnhânchungkiamớilàtổnghợpcáclực;màcáclựcnàythìnhàsửhọccóchắcchắnlàđãpháthiệnđượchếthayđánhgiáđượchếthaykhông?Víphỏngnhàsửhọckhôngpháthiệnhếtmộtsốlực,hoặcchỉmộtlựcbịpháthiệnlầmthìkếtluậncủaôngtavẫnlàsailầm.NhữngnhậnxéttrênđâycủaMontesquieuchứađựngtrongchươngIXvàchươngXVIII(…);còntrongchươngVIII:nhữngsựphânchialuônxảyratrongđôthịthìphươngphápquyếtđịnhluậnlịchsửkhôngđượcvậndụngvì:

Tacầnphảibiếtđếnnơiđếnchốnnhữngđiềukiệnxãhội,kinhtếđãcóởRometrongquátrìnhtồntạicủanó;thếmàchúngtangàynaykhôngthểbiếtđếnnơiđếnchốnđược.Chúngtachỉcóđượcmộtvàitiasángtrênnhữngvấnđềhếtsứcphứctạp,rốiren.Cóthểđặtcâuhỏi:đếntậnngàynaychúngtađãcóđủnhữnghiểubiếtvềRomecổđạichưa?

Cuốicùngvànóichung,nhữngsựkiệnlịchsửkhôngthểthâutómhếtvàotrongcáchiệntượngkhoahọc.Tronglịchsửloàingườicónhữngcúngẫunhiênmaymắnhoặcbấthạnh,nócóthểlàmđảolộntấtcả,dẫndắtsựkiệntheomộthướngkhônggiốngnhưcáitấtyếu(…).

MộtvàisuynghĩkểtrêncóthểgiúpbạnđọchiểurõsáchNhậnđịnhmàkhôngxuyêntạcmấttinhthầncủaMontesquieu.Ôngđãviếtmộtcuốnsáchgiảiđápđúngvàochủđề,Nhậnđịnhcócáchphântíchrấtđadạngvànhữngsuytưrấtphongphú.

2.BảngphântíchsáchNhậnđịnh138

SựvĩđạicủaRomevànguyênnhânvĩđạiấy(ChươngIđếnchươngVIII):

1–Nhữngchiếnthắng

2–ViệcchấpnhậncácphongtụctậpquánnướcngoàimàdânRomecholàthíchhợpvớimình.

3–Khảnăngcủacácđạoluật.

4–NhữngthắnglợimàcácvịTổngtàichấpchínhtheođúngphongcáchquântửnênđãgiànhđược.

5–Traoquyềnbẩucửchobinhlínhvàchiađấtchiếmđượcchocôngdân.

6–Chiếntranhcótínhliêntục.

7–Sựvữngvàng,nhấtquáncủahọquamọithửtháchđãngănchặnđượclòngchánnản,thấtvọng.

8–Sựkhéoléocủahọdùngkẻthùnàyđểtiêudiệtkẻthùkhác.

9–Sựhoànhảotrongcaitrịvàkếhoạchđềranhữngbiệnphápuốnnắnsựlệchlạc.

SựsuysụpcủaRomevĩđạivàcácnguyênnhân(chươngIXđếnchươngXXIII):

1–Cáccuộcchiếntranhởnhữngvùngxaxôi.

2–Sựnhượng“quyềntrưởnggiả”củacôngdânRomechocácđồngminhcủahọ.

3–Sựbấtlựccủaluậtpháptrongtìnhtrạngđấtnướcđãbànhtrướng.

4–Sựbạihoạicủaphongtục.

5–Việcxóabỏcácchiếnthắng.

6–CuộcxâmlăngcủaquânrợBarbarevàođếquốcRome.

7–CácđạoquânrợđượcbiênchếvàoquânđộiRomequánhiều.

3.D’AlembertphântíchsáchNhậnđịnhÔngDeMontesquieutìmthấynhữngnguyênnhâncườngthịnhcủa

RomeởtrongtìnhyêuTựdo,LaođộngvàTổquốc,màtừtuổinhỏôngđãđượcbồidưỡng.Ôngcònthấynhữngnguyênnhânđótrong:

–Tínhnghiêmkhắccủakỷluậtquânsự;

–Nhũngbấtđồngýkiếnnộibộđãtừngtạonênđộngcơpháttriểntrítuệvàbiếtchấmdứtnhanhchóngbấtđồngnộibộkhiđấtnướcđốimặtvớiquânthù;

–Tínhcáchcủanềncộnghoàkhônghềthấtvọngsaumỗilầntrảiquabấthạnh;

–Trongnguyêntắc,chỉkýkếthoàbìnhsaukhiđãchiếnthắng;

–Trongviệcđộngviêntướnglĩnhtìmvinhquangquachiếncông;

–TrongchínhsáchbảovệcácdântộcđãnổidậychốnglạivuacủahọđểphụctùngRome;

–Chínhsáchtuyệtvờiđểchocácdântộcbịchinhphụcđượcgiữnguyênphongtụcvàcácvịthầncủahọ;

–Sáchlượckhôngbaogiờđồngthờiđánhhaikẻthùmạnh,màchịuđựngchođếnlúckẻthùnàytiêudiệtxongkẻthùkiarồimớiđánh.

MontesquieuđãtìmthấynhữngnguyênnhânsuythoáicủaRomengaytrongsựbànhtrướngcủađấtnướcnày.Romeđãchuyểnnhữngchuyệnxônxaotrongdânchúngthànhnộichiến.Mặtkhác,họtiếnhànhchiếntranhởnhữngvùngxaxôi,buộccôngdânRomephảirờiquêhươngquálâu,làmchohọnhạtdầntinhthầncộnghoàmàkhôngtựbiết.

NgườiRomeđãcôngnhậnquyềntrưởnggiả(droitdebourgeoisie)củacôngdânRomechongườiởnhiềunước,khiếnhọtưởngrằngRomechỉlàmộtconquỷcónhiềuđầu.

RomesuythoáicònvìđãdunhậpnhiềuthứxaxỉcủachâuÁvàonướcmình,vìSyllatráctáng,tọalạc,hủyhoạitinhthầncộnghoàcủadântộc,chuẩnbịđưadântộctrởvềthờikỳnôlệ.NgườidânRometựthấykhổsởvớicácnhàcầmquyềncủahọkhimàcáiTựdođãthànhgánhnặng.VìsựthayđổiphươngchâmcaitrịmỗilầnthayđổiChínhphủ.Mộtchuỗinhữngbọnquỷdữliêntiếpnhauđèđầunhândân,từTibèređếnNervavàtùCommodeđếnConstantin.

Cuốicùng,Romesuyvongdosựchuyểnhóa,sựchianhỏđếquốc,bắtđầulàđếquốcphươngTâybịrợBarbaresxâmchiếm,rồiđếnđếquốcphươngĐôngbịmònmỏiquanhiềuthếkỷvìmấylãovuakhốnnạn,bạotàn,rồitiêuvongmàkhôngtựbiết,giốngnhưnhữngdòngsôngchảyvàotrongcátvàbiếnmất.

4.HaichươngtrongsáchNhậnđịnh

ChươngIX:HainguyênnhânsuyvongcủaRome

KhisựthốngtrịcủaRomechỉmớihạnchếtrongđấtItaliathìnềncộnghoàcòncóthểduytrìmộtcáchdễdàng.Mọingườilínhđềulàcôngdânnhưnhau;mỗiôngquanchấpchính(consul)nắmmộtđạoquânvàmỗingườidânchờđếnphiênmìnhđểgianhậpquânđội,điđánhnhau

139.Số

đơnvịquânđộichỉvừaphải,khôngdưthừa;ngườitachỉnhậnvàoquândịchnhữngngườicóđủmứctàisản,thathiếtvớiviệcbảovệthànhbang.Cácôngquanchấpchínhnhìnthấycáctướnglĩnhtrongkhoảngcáchgầngũinêncácôngtướngkhôngnghĩđếnviệclàmtráiphậnsựcủamình.

NhưngmộtkhicácđạoquânRomeđãvượtquabênkiadãynúiAlpesvàvượtquabiểnđểđichinhphụccácdântộckhácrồithìngườichiếnbinh

140

phảilưulạitrêncácchiếntrường,sẽmấtdầnýthứccôngdântrướckia;vàcácôngtướngđãcósẵnquânđộivàcảnhữngvươngquốcmớichinhphụcnằmtrongtaymìnhrồi,họkhôngphảiphụctùngainữa.

Binhlínhbắtđầuchỉbiếtcóvịtướngcủamình,đặtmọihyvọngvàonơiôngtướngcủahọvàcàngthấymìnhxavớithànhbang.HọkhôngcònlàbinhsĩcủanướccộnghoànữamàlàlínhcủaSylla,củaMarius,củaPompée,củaCésar.Romekhôngcònbiếtmìnhcònlàngườicầmđầuđạoquântrong

mộttỉnhđãchinhphụchaylàđangtrởthànhkẻthùcủađạoquânấy.

TrongkhitầnglớpbìnhdânởRomeđượccácvịhộdânquan(tribun)nuôngchiều,chỉbiếtthừanhậnquyềnlựccủamình,thìcơquanchấpchính(consulat)còncóthểtựbảovệmộtcáchdễdàngvìhọcứtheochínhsáchđãbanhànhmàlàmviệc.Thếlàđámdânđencứluônluônbịđánhđậpvàtrởthànhyếuđuối.Nhưngmộtkhidânchúngcóthểvuốtrâutựhàovềquyềnlựccủamìnhởngoàinướcrồithìmọikhônngoancủacơquanchấpchínhtrongnướccũngtrởnênvôíchvànềncộnghoàbịtiêuvong.

Điềulàmchocácnhànướctựdotồntạingắnngủihơncácloạinhànướckhácchínhlàvìnhữngđaukhổcũngnhưnhữngthànhcôngcủahọluônluônlàmchotựdocủahọbịmấtmátđi;tráilại,nhữngthànhcôngvànhữngđaukhổởmộtnhànướckhôngtựdothìlàmchodânchúngchịuphụctùngvàthừanhậnsựnôdịchcủahọ.

Mộtnướccộnghoàthôngminhthìchớnênphómặcsốphậntốthayxấucủamìnhchonhữngđiềungẫunhiên.Điềutốtđẹpduynhấtmànướccộnghoàphảicầumongchínhlàsựtồntạibềnvữngcủachínhthể.

NếunhưsựbànhtrướngcủađếquốcRomeđãlàmchochínhthểcộnghoàbạihoạithìsựpháttriểnquámứccủathànhbangcũnglàmchochínhthểbạihoạikhôngkém.

Romeđãchinhphụcđượccả“thếgiới”nhờsựgiúpsứccủadânItalia,nênnhiềukhiRomeđãdànhchoItalianhữngđặcquyền.Lúcđầu,sốđôngtrongcácdântộcItaliakhôngengạigìlắmvềquyềntrưởnggiả

141củariêng

ngườiRome,mộtsốngườilạicònthíchtôntrọngquyềntrưởnggiảnày.NhưngmộtkhiquyềntrưởnggiảtrởthànhquyềnchúatểtrêncảmộtthếgiớirộnglớnthìmọingườichẳngcònlàcáiquáigìnữanếuhọkhôngphảilàcôngdânRome.Cóđượcdanhhiệu“DânRome”thìhọlàtấtcả;chonêncácdântộcItaliaquyếtđịnhhoặclàchịutiêuvong,hoặclàtrởthànhcôngdânRome”.Thếlàhọtìmmọicáchxoaysở,chạychọtđểlàmcôngdânRome,nếukhôngđượcthìhọphảidùngtớivũkhí.HọnổidậytrongkhắpcácvùngtrôngrabiểnIonie;cácđồngminhkháccủaRomecũngtheohọ.Romebuộcphảiđánhnhauvớinhữngdântộctừnglàchântaygiúpmìnhbànhtrướngmàbâygiờđãtuộtkhỏi;vàphảibanquyềntrưởnggiả,tứcquyềncôngdânRomechocácđồngminhcònchưaphảnbộilạimình

142,rồidầndầnbancho

tấtcảmọixứkhác.

Tùđây,Romekhôngcònlàcáiđôthịmàtoànthểdânchúngchỉcómột

đầuócchung,mộttìnhcảmchung,yêutựdo,ghétđộctài,tuycókhiganhtỵvớingườichấpchínhvàbọnquantođặcquyềnđặclợinhưnghọcòngiữđượclòngkínhtrọng.

CácdântộcItaliatrởthànhcôngdânRomethìmỗiđôthịcủahọvẫngiữnguyêncácvịthần,quyềnlợiriêngcủahọvàcảsựphụthuộctrướckiađốivớicácnướcbảohộlớn

143.ThanhbangRomethếlàbịxélẻ,khôngcònlà

mộttổngthểthốngnhấtnữa.NgườitalàcôngdânRometheomộtcáidanhhão,nênhọkhôngcóchungnhữngphápquanvàkhôngcóchungnhữngbứctườngthành,nhữngvịthần,nhữngđềnđài,nhữngnghĩatrang.NgườitakhôngnhìnthànhbangRomebằngconmắtchung,khôngchiasẻchungmộttìnhyêuTổquốcvàkhôngcòntìnhcảmRomechungnữa.

BọnthamlamđưavàoRomecảnhữngđôthị,cảdântộccủahọđểlàmrốicáccuộcbầucử,hoặcđòihỏiphảilàmnhữngcuộcbầucử.Cáccuộchộiđồngthườnglànơibàymưutínhkếtranhchấp

144.Ngườitagọiủybanđại

diện(Comice)là“mộtnhómmấyanhxoayxở”.Cáigọilàquyềnlựcnhândân,cáigọilàluật,tựnóchỉcònlànhữngthứphùphiếmmàthôi;vàtìnhtrạngvôchínhphủpháttriểnđếnmứckhôngcònbiếtlànhândânđãlàmraluậtpháphaychỉlàkẻphảituântheoluậtphápmàthôi.

Từngàyấy,cáctácgiảviếtsáchchỉnóiđếnnhữngcuộcchiarẽlàmtiêuvongRome;nhưnghọkhôngthấyrằngnhữngcuộcchiarẽấylàtấtyếu,lúcnàocũngcóvàlúcnàocũngxảyranhưvậy.ChỉcósựbànhtrướngquálớncủanướccộnghoàRomeđãtạonênđiềunguyhại,nóbiếnnhữngcuộctranhchấpnộibộdânchúngthànhnộichiến.Cácchiếnbinhđẩyniềmtựhào,dũngcảm,rấtđángsợkhiđichinhphụcnướcngoài,khôngthểnàotựkiềmchếkhitiếnhànhnộichiến.Trongmộtnhànướctựdocónhữngconngườikhichiếntranhthìrấtdũngcảmvàkhihoàbìnhthìelệ,ítnói,đólàđiềuđòihỏikhôngthểnàocóđượcnữakhiRomesuythoái.Vàtheoquyluậtchung,mỗikhitathấytrongmộtnướctựxưnglàcộnghoàmàmọingườiđềuimlặngthìcóthểtinchắcrằngđólàlúctựdokhôngcònnữa!

Cáimàngườitagọilà“thốngnhất”trongmộtcơthểchỉlàmộtđiềumơhồ.Đúngrathìnêngọilàsựhàihoàcủadànnhạc,khiếnchomọibộphận,dẫubềngoàicóvẻđốilập,khácnhau,vẫncùngdẫntớiđiềulợiíchchungcủatoànxãhội,cũngnhưnhữngkhổđộc(dissonnances)trongâmnhạcgópphầnvàohoàđiệuchung.Cóthểcósựthốngnhấttrongmộtnhànướcmàngườitacảmthấyđôilúclộnxộn,tứclàmộtthứhoàđiệudohạnhphúcmàcó.Chỉcáihạnhphúcđómớilàhoàbìnhthậtsự.Cũngnhưcácbộphận

trongvũtrụmãimãiliênhệvớinhaubằngtácđộngcủabộphậnnàyvàphảntácđộngcủabộphậnkhác.

NhungtrongsựhoàhợpcủachínhthểchuyênchếchâuÁ145

,tứclàcủatấtcảcácchínhphủkhôngônhoà,thìlúcnàocũngcómộtsựchiarẽthậtsự

146.Ởnướcchuyênchếngườidân,ngườilính,nhàngoạigiao,ôngquan

toà,nhàquýtộcchỉliênhệvớinhauvìkẻnàyápbứckẻkiamàkhôngaikhángcự;đókhôngphảilànhữngcôngdânđoànkếtmàchỉlànhữngthihàibịchônvùikẻnọsaukẻkia.

ThậtracácluậtcủaRomeđãtrởnênbấtlực,khôngthểcaitrịnướccộnghoàđượcnữa;nhưngđólàcáimàngườitaluônluônthấylà“nhữngluậthay”đãlàmchomộtnướccộnghoànhỏtrỏthànhnướclớn,và“nhữngluậthay”ấytrởthànhgánhnặngkhinướccộnghoàđãbànhtrướngquámức,vìnhữngluậtnàychỉcótácdụnglàmthànhmộtdântộclớn,chứkhôngcótácdụngcaitrịdântộcđó.

Cósựkhácnhaugiữakháiniệm“luậttốt”vàkháiniệm“luậtthỏađáng”(loiconvenable);giữacácluậtlàmchomộtdântộctrởthànhchủnhâncủacácdânkhácvớicácluậtduytrìđượcquyềnlựckhimàdântộcđóđãthànhkẻđôhộ.

Romeđượctạodựngnênđểmàbànhtrướng,vàluậtcủaRomecócáihayởchỗđó.Mặtkhác,trongmộtsốtrườnghợp,khiRomeđặtdướiquyềnvua,haytrongchínhthểquýtộc,haytrongchínhthểnhândân(populaire)baogiờcũngđòihỏiphảicótinhthầnliêntục

147,vàđiềunàyđãđạtđược.

Romekhôngsángsuốthơnbấtcứmộtnhànướcnàotrêntráiđấtdùchỉmộtngày.Romeđãduytrìmộtthànhbangnhỏbé,tầmthườngtrongmộtsốphậnlớnlao,mộttínhkẻcảhơnngười;vàRomeđãhưởngphồnvinhcũngnhưđãchịuđiềubấthạnh.

RomeđãđánhmấttựdocủamìnhvìRomeđãhoànthànhsựnghiệpcủamìnhquásớm

148.

ChươngXIII:AUGUSTE

(…)KhiAugustecóvũkhítrongtay,ôngsợnhữngcuộcnổidậycủaquânđộichứkhôngsợâmmưuquấyđảocủacáccôngdân.Dođó,ôngquantâmsănsócquânđộivàrấttànbạovớidânchúng.

Nhưngtrongthờibìnhyên,ônglạisợnhữngâmmưuquấyđảovàluônluônnhìnvàocáigươngsốphậncủaCésar

149,cốlàmkhácphongcáchcủa

Césarđểtránhcáichếtbấtđắckỳtử.

ĐâylàchìakhóađểtìmhiểutoànbộcuộcđờiAuguste:

KhivàohộitrườngNghịviện,ôngmặcgiápsắtbêntrongáodàingựtriều.Ôngtừchốikhôngnhậndanhhiệulà“Nhàđộctài”,tráivớiCésarđãtừnghuênhhoangrằng:“Nềncộnghòalàcáiquáigì?Lờinóicủatachínhlàluật”.

AugustechỉnóivềphẩmgiácủaNghịviệnvàlòngkínhtrọngcủaôngđốivớinềncộnghòa.Ôngtínhtoánthiếtlậpsựcaitrịđểcóthểthỏamãnnhiềungườinhấtmàkhôngmấtmátgìquyềnlợicủariêngông.Ôngtỏraminhlàmộtnhàquýtộctrongquanhệvớidânchúng,vàtỏramìnhlàvịhoàngđếchuyênchếtrongquanhệvớiquânlính.

Đâylàlốicaitrịmậpmờhaimặt,nócóđượcsựủnghộcủalựclượngbảnthân,vàchỉtồntạiđượckhinóthỏamãngiớiquânchủ,vàtấtnhiênphảilàquânchủthậtsự.

Nguờitađặtvấnđề:liệuAugustecócáisốphậnthựcsựlàlàmđảolộnđếquốcRomehaykhông?Nhưngaimàchẳngthấyrằngnếuôngtamuốnthếthìcũngchẳnglàmđược.Tathấyrõđólàmộttròchơinhưđánhbài,nhàvuacầnmườinămđểđượcngườitaủnghộ,vớimộtgánhnặngnhưthếmàôngluônluônchịuđựng.Đólànhữngmẹovặtđểgiànhđượcsựủnghộmànhàvuatưởngchừngkhóđạtđược.

NghiêncứutoànbộcuộcđờicủaAuguste,tôitựxácđinhvớimìnhrằng:nhữngconngườidùkỳquặctớiđâucũngchẳngmấykhitựýbỏtrongchốclátđiềumàhọấpủ,suytưtrongsuốtcuộcđời.TấtcảmọihànhđộngcủaAuguste,mọiluậtlệcủaôngđềuhiểnnhiênmangdụngýthiếtlậpchínhthểquânchủ.

Syllatừchốiđộctài,nhưngtrongcảcuộcđờiSylla,quatấtcảhànhđộngbạolựccủaông,ngườitathấycótinhthầncộnghoà.Mọiluậtlệcủaông,mặcdầuđượcthựchiệnvớiphươngthứcđộctàinhưngvẫncótinhthầnhướngtớimộthìnhthứcnàođócủathểchếcộnghoà.Sylla,conngườinhiệttình,lôicuốn,đãdẫndắtngườiRomeđếntựdomộtcáchcứngrắnnhưlàbạolực.CònAuguste,nhàđộctàiquỷquyệtthìđưanhândânvàovòngnôdịchmộtcáchêmả.

DướithờiSylla,nướccộnghoàlấylạiđượcsứcmạnhcủamìnhmàmọi

ngườigọiônglàđộctài,cònnhưdướithờiAuguste,nhàđộctàitựmìnhđứngvững,ngườitalạichỉnóiđếntựdo!

PhụlụcVI:Haitácphẩmvănhọccủa

Montesquieu150

1.ARSACEvàISMÉNIE

Lờidẫn

Saukhiđãtrảiquanhiềucuộcphiêulưukỳlạvàrốiren,phảimạodanh,bịbắtcóc,rồitrốnthoát,nhưngbịđánhthuốcmê,rồilạilậpchiếncông,vàbịtranhchấpghentuông,vướngvítnhữngtìnhcảmvôvị…,nàngIsménie,nữchúaxứBactrianetìmlạiđượcchàngArsace,vịanhhùnghuyềnbívừamớicứuđượcxứsởbịvuaHyrcaniexâmchiếm.NhờcóquanThượngthưtàigiỏiNarbalmàchàngArsaceđượcnhândânchọnlàmchồngcủanữchúaIsménie.QuatácphẩmnàytathấytưtưởngMontesquieucónhiềunétgiốngFénelon.ChuyệnhưcấuởchâuÁ(củaMontesquieu)thaychochuyệnhưcấucổđại(củaFénelon).TrongchuyệnnàyngườitatìmthấydấuvếtcủaTélémaque,Antoine,vàMeritor,nhữngnhânvậtchínhtrongchuyện“CuộcphiêulưucủaTélémaque”củaFénelon.

ChưabaogiờdânBactrianeđượcsốngnhữngngàysungsướngnhưthế!ArsacevàIsménienóirằnghọđượccaiquảnmộtdântộctốtnhấttrầngian.Vàdânchúngthìnóihọcóđượcvịchúatểanhminhhơnmọichúatểkhác.

Arsacenóimìnhđãtừnglàmộtthầndân,từngướcaođượcsốngdướiquyềnmộtôngvuatổt;vàchắcrằngcácthầndâncủaArsacebâygiờcũngcónguyệnvọngnhưchàng.

Chàngnóithêm:cóđượctráitimcủaIsméniethìchàngphảidânglênnàngnhữngtráitimthươngyêucủatoànnhânloại.Tacóthểđemlạichonàngcảngôivua

151,nhưngtasẽđemchonàngmọiđứchạnhkhảdĩchứa

đầyngaivàngnày.

Chàngtinrằngtìnhyêucủamìnhsẽtraolạichohậuthếcùngvớivinhquangcủachàng;vàtrênngôimộchàngsaunàyngườitasẽghi:“ChồngcủaIsménielàmộtôngvuađượcngườiđờiyêumến”.

ArsaceyêuTểtướngAspar,vìôngđãnóiđếnnhiềuchuyệnmàítnóivềvua,càngkhôngbaogiờnóiđếnbảnthânông.Ôngtacóbacáilớn:đầuóc

côngbằng,tráitimnhạycảmvàtâmhồnthànhthật.

Arsacethườngnóivềtínhvôtưtrongnềncaitrị.Ôngcốgiữđôibàntaycủamìnhthậtsạchsẽ,vìnếunhúngtayvàotộiáclầnđầuthìcảđờisẽlàmộtchuỗitộiáctriềnmiên.

Ôngnói:“Cóthểtasẽxửoanmộtngườichỉvìnghikỵ.Tưởngthếlàxong,nhưngkhôngphảiđâu,Baođiềunghịkỵkhácsẽnảyravớibàcon,họhàng,bạnbècủangườiđãbịxửoan.Đâylạilàmầmmốngcủamộttộiácthứhai.Nhữnghànhđộngtànbạoấykhiếntaphảinghĩrằngrồiđâythầndânsẽghétta.Tabắtđầulosợ.Đâysẽlàcáicớchonhữngcuộchànhhìnhmới,nósẽgâychotanhữnglosợtiếptheo.

“Nếuđờitamộtlầnđãdínhvếtnhơnày,tasẽdaydứtkhôngcònhyvọnggiữđượcuytínnữa;vàmộtkhitakhôngcònbiếtlosợvềhànhđộngsailầmtrongquákhứthìtasẽbỏmấtcảtươnglai”.

ArsacerấtthíchgiữgìnluậtlệvàphongtụccũcủadânBactriane.Ônggiậnrunlênkhingườitagọisựlạmquyềnlà“cảicách”,vìôngthườngthấycónhữngkẻhễcáigìtráivớiquyềnlợicủahọthìhọgọilà“lạmquyền”.

Ngườitacứdùngcáilốilạmquyềnđểsửaluật,sửađisửalạimãihóaraxóabỏhếtluậtlệ.

Ôngtinrằngchỉcóthểlàmchoquốcgiatốtđẹpbằngconđườngluậtpháp.Muốnthườngxuyênlàmđiềutốtthìhãylàmtheoluật;cònnhưthườngxuyênlàmđiềuxấuthìchỉlàchốnglạiluật.

Ôngtinrằngnhiệmvụcủavuachúalàbảovệluật,chốnglạithịhiếusailầmcủangườikhác;chẳngnhữngthếcònphảichốnglạithịhiếusailầmcủamình.

Ôngtinrằngđiềumongmuốntựnhiêncủavuachúalàmongchonhândânđượcsungsướng.Nhưngnguyệnvọngấychỉcóthểđạtđượcnếuvuachúathườngxuyênhọchỏi,nắmvữngkiếnthứcđểlamđiềuđó.

Ôngtinrằngnghệthuậtcaocảđểtrịvịđòihỏinhiềulươngtrihơnlàtàinăng,cầnđếnlònghammuốntìmánhsánghơnlàthamvọnglàmchomìnhchóilọi,cầnnhữnghiểubiếtthựctiễnhơnlàtrithứctrừutượng,cầnmộttháiđộnhậnchânđểtìmhiểumọingườihơnlàýđồđàotạoranhữngconngườitheoýmình.

Ôngtinrằngmuốnhiểungườithìphảigầngũingười,cũngnhưphảihọccácthứkhác.Giấudốt,giấulỗilàkhônghay.Sốđôngngườiđờicócáivỏ

bọc,nhưngnóchỉchekínđượcphầnnàothôi,chẳngchóngthìchầymộtkhíacạnhnàođósẽbịlộra.

Arsacekhôngbaogiờnóivềnhữngcôngviệcônglàmvớingườinướcngoài,nhưnglạithíchhỏivềnhữngcôngviệctrongnước,vìđólàcáchduynhấtđểhiểurõnướcmình.Vềvấnđềnày,ôngnói:làmvuaphảicẩnmật,đôikhiphảikínđáoquámứcnữakia.

Ôngcũngtựbiếtmìnhlàmộtnhàvuatốt,hiềnhậu,nhãnhặn,cótínhngười,thíchvinhquangvàyêuquýthầndân,nhưngnếuđầuócôngkhôngkhắcsâunhữngnguyêntắctrọngđạicủachínhthểthìthầndânsẽđượchưởngrấtíthạnhphúc,vàmónquàThượngđếbanchodân(tứclàcómộtôngvuatốt)cũngchẳngnghĩalýgì.

Ôngnói:đừngtưởngcứlàmvualàcóhạnhphúc.Hạnhphúcphảitựmìnhmangtớingaivàng,vàtừngaivànghạnhphúccũngcónguycơbịmấtđi.Ôngnóithêm:nếucácThầnminhkhôngphùhộchongườilàmvuathìxinhãyphùhộnhữngkẻthừahành.

Arsacebiếtbanphátvìôngbiếttừchối.Ôngnói:đôikhiphongđấtbốnlàngkhôngđủgiúpchomộtlãnhchúahưhỏngđangphásản,hoặcbiếnmộtngườicùngkhổthànhralãnhchúa.Tacóthểlàmchonướcnhàđangnghèonàntrởnêngiàucó,nhưngkhôngthểlàmchobọnxahoađangphásảntrởnêngiàucóđược.

Ônghaytòmòđivàonhữngtúplềutranhhơnlàngựgiáđếncáclâuđàiquýtộc.Ôngnói:trongnhữngtúplềutranhtatìmđượclờikhuyênbảochânthật.Ởđâytanhớlạiđượcnhữngđiềumàtađãquênđikhingồitrongcungđiện.Ởđâytamớihiểuđượcnhữngđiềumàdânchúngđangcần.Nỗiđaunhỏcủanhữngngườidâncộnglạithànhnỗiđauchungcủaquốcgia.Tahọcđượcngaytrongnhữngniềmđauấy,vìtấtcảhợplạithànhniềmđaucủabảnthânta.Trongcáclềutranh,tathấyngườidânthườngchuyểncáiđángbuồnthànhđiềuhạnhphúc,vàtacóthểtrởthànhmộtôngvualớnhơn.Ởđâytathấyniềmvuinốitiếpsaugiọtnướcmắt,tráilạiởtrongcungđiệntachỉthấyniềmvuinốitiếptheosaucuộcvui.

Mộthôm,ngườitatâuvớinhàvuarằngtrongcáccuộcvui,bọnhềđãhátbàicatụngvua.Ôngnói:tachophéphọcatụnglàđểchotaphảikhinhmiệtsựnịnhhótvàlàmchosựnịnhhóttrởthànhbỉổiđốivớimọingườilươngthiện.MongrằngcácThầnminhđừngbaogiờđểchonhữnglờinịnhhótlàmvuilòngta.Cácbạnơi,hãynóitanghesựthật.Đólàđiềuduynhấttrênđờimàtacóthếcònthiếuđó.

ThờivuaArtamène(chacủaIsménie)còntrẻ,ôngđãtừnglàbạnđồngminhcủamấynướclánggiềngnằmgiữavùngMédie;nhưngôngtalạimuốnbiếnhọthànhchưhầucủamình.Thếlàôngtalấybạnlàmthù.Nhưngđâylànhữngdântộcvùngnúikhócaitrị.DântộcMèdesxuihọquấyrốikhiếnchovịHoàngđếnàybịsuynhược.ĐếnngàyArsacelênngôithìcácdântộcnàyvẫnchưayên.NgườiMedievẫncứxuihọnổidậy.Arsacetứctốcdẹpyêncáccuộcbạoloạn.Ôngtriệutậpquốcdânởcácnướcđóvàtuyênbố:

“TabiếtcácngườiđaukhổvìsựthốngtrịcủangườiBactriane.Điềuđókhôngcógìđángngạcnhiên.Tayêuquývuacũcủacácngườiđãtừngmưuhạnhphúcchocácngười.Naytaxinlấyđứcđộvàsựcôngbằngđểcácngườicoitalàkẻthừakếcácvịminhquânmàcácngườitừngyêumến”.

VuaArsacechogiảihaithủlĩnhkhởinghĩanguyhiểmnhấtratrướcquảngtrườngvànói:“Tađểcácngườitựxửtrívớinhau”.Dânchúnglênánkẻcầmđầukhởinghĩavàtựthanhminhchomình.Arsacenóitiếp:“Xinnhândânbiếtchorằngtakhôngthíchthúgìvớiviệctrừngphạtmàchỉvuikhibanthưởng.Tatinrằngvinhquangtrongchiếnthắngchỉlànhờsốphận.Tachỉgiữđượcvinhquangtrongkhithathứ.Cácngườisẽhưởnghạnhphúctrongvươngquốccủata.Cácngườihãygiữnguyênphongtụcvàcácluậtphápcủamình!Xinhãyquênđicácviệctachiếnthắngcácngườibằngvũkhí,vàhãyhưởnghạnhphúcbằngsựchămchútcủata”.

CảnướcchúcmừngArsace,cangợilòngnhântừvàsựnghiệphoàbìnhcủaông.Cácbôlãođứngdậy:

–Cụthứnhấtnói:“Nhữngđạithụkiađangtrangđiểmđấtnướcnày.Ngàilàthâncây,chúngtôixinlàmcànhláđểnuôidưỡnggốcrễdướiánhmặttrời.

–Cụthứhainói:“Ngàiđãcầunguyệnchonúinonhạthấpxuốngđểchúngkhônggiúpchúngtôichốnglạingài;vàhômnayngàihãybắtnúinondângcaolênđếnmâyxanhđểbảovệngàitrướcmọikẻthù”.

–Cụthứbanói:“Hãynhìnconsốngchảyquađấtnướcnày.Nơikianướcđãcuộnlêngiậndữ;saukhicuốntrôitấtcả;nósẽlắngxuống,phânluồngmàchảy,đếnmứccáccôgáicóthểvénváylộiqua.Nhưngnếungàinhìnvàonhữngkhúcsôngnướcchảylặnglờthìnướcsẽtừtừdânglên,chảymạnh,đểcácquốcgiaphảitôntrọngnó,cácđạoquânphảidừngchântrướckhúcsôngnày”.

Từngàyấy,cácdântộctrởthànhnhữngthầndântrungthànhcủađấtnướcBactriane.

NhưngvuaxứMédienhớlạicáinhụcbạitrậnngàyxưa;ôngtacầucứuvuaxứHyrcanieđểđánhArsace.ÔngtaviếtthưchovuaxứHyrcanierằng:“Ônghãyliênminhvớitôi,chúngtasẽcùngtrảmốithùchung.TrờiđãmuốndànhnàngcôngchúaIsméniechoông,thếmàhắntađãphỗngmấtcủaông.Ônghãytớiđâyvớitôiđểchiếmlạinàng”.

NhưngvuaxứHyrcanietrảlờiôngta:“CólẽhômnaytôiđãlànôlệởBactrianerồinếutôikhônggặpnhữngkẻthùcólượngkhoandungnhưArsace.Tôiđộiơntrờiđãmởđầucuộccaitrịcủatôibằngnhữngđiềubấthạnh.Rủirolàmẹđẻcủachúngtôi,phổnvinhlàmẹkế.Ôngđãxuitôilàmnhữngđiềutranhchấpkhôngxứngvớicáiđịavịđếvương.HãyđểNhàvuavàHoànghậunướcBactrianehưởnghạnhphúctrongtìnhyêucủahọ”.

2.LYSIMAQUELờidẫn

LysimaquelàmộtsĩquancủavuaAlexandre,vềsautrởthànhvuaxứThrace,rồivuaxứMacédoine.Ôngmấtnăm281.

TácphẩmnàyMontesquieuviếtchoHộiVănhóatỉnhNancy,vượtquásựmongđợicủahọ.Trongtácphẩmnày,chủnghĩakhắckỷthờixưađượcmiêutảmộtcáchsinhđộng.

KhivuaAlexandreĐạiđếtiêudiệtđếquốcBaTư,ngàimuốndânchúngtinrằngngàilàconcủathầnJupiter.DânchúngMacédoine,nơixuấtphátcủaAlexandrekhônghàilòngkhithấyrằngngàisợxấuhổ,khôngmuốnnhậnmìnhlàconvuaPhilippeởMacédoine.Họcàngbấtbìnhkhithấynhàvuabắtchướcphongtục,tậpquánvàcáchănmặccuangườiBaTư.HọtựtráchmìnhrằngđãcốsứcgiúpAlexandređểbâygiờbịôngtakhinhbỉ.Nhưngtrongquânđộithìchỉxìxào,khôngaidámnóira.

TriếtgiaCallisthènephògiánhàvuatrongcuộcviễnchinh.MộthômôngchàovuatheocáchHyLạp.Vuahỏi:saokhôngquỳlạyta?Callisthèneđáp:“KínhtâuHoàngđế,ngàilàchúatểhainước,mộtnướclànôlệtừtrước,naybịngàiđánhchiếm,cànglànôlệhơn.Cònmộtnướctựdotừkhigiúpngàiđánhthắngbấynhiêutrận,bâygiờvẫnlàtựdo.ThầnlàngườiHyLạp,đấtnướctựdomàngàiluônluôntônvinh,chúngtôikhôngđượclàmnhụcdanhhiệuHyLạpbằngcáchchàonhàvuatheolốiBaTư,vìnhưthếlàlàmchongàimắclỗi”.

NhữngthóixấucũngnhưđứchạnhcủanhàvuaAlexandređềulàtộtbậc.Khingàinổigiậnthìthậtkinhkhủng.Ngàiralệnhchặtchân,khoétmũi,cắttaiCallisthène,bỏôngvàocũisắt,đẩyđitheosauquânđội.

LysimaquelàtướnglĩnhcủaAlexandrekểlạirằng:tôiđếnthămCallisthènevìrấtyêuquýnhàtriếthọc.Ônglàngườiđãtừnggiảnggiảichotôinhiềuđiềubổíchkhiếntôibiêtchămlotraudồiđạođức.TôinóivớiCallisthènerằng:“kínhchàongài,conngườinổitiếngtrongthiênhạmàcựckhổnhườngnày,bịnhốtvàocũisắtnhưthúvật.Ngàilàconngườiduynhấttrongquânđộivậy”.

Ôngtađáplờitôi:–NàyLysimaque,khitarơivàocảnhngộphảidùngsứcmạnhvàchícanđảmthìtađứnggầnđúngchỗcủamìnhrồi

152.Thậtra,

nếucácvịThầnminhđặttaxuốngtráiđấtnàyđểtasốngmộtcuộcđờihàohoaphúquýthìhọđãkhôngthếbanchotamộttâmhồnvĩđạivàbấttử.Hưởngthụkhoáilạccủacácgiácquanthìngườiđờirấtdễlàm.VànếucácThầnminhchỉđểchotahưởngthụkhoáilạc,tứclàhọđãlàmđiềumàhọkhôngmuốn,họđãthựchiệnquádựđịnhbanđầu.

Ôngnóithêm:–Chẳngphảilàtakhôngcảmthấyđauđớn.Anhcũngchẳnglàmchotahếtđauđược.Khianhlạithămtathìtrướchếttacóniềmvuilàđượcthấyanhđãxửsựdũngcảm.NhưngnhândanhcácThầnminh,đâykhôngphảilàlầncuốicùng;hãyđểchotachịunỗiđaunày,vàđừngbắttaphảinhìnthấynỗiđaucủaanhthêmvàođâynữa!

Tôinói:–ThưangàiCallisthène,tôisẽđếnthămngàihàngngày.Nếunhàvuathấyngàibịnhữngngườiđứchạnhruồngbỏthìôngtasẽkhôngbaogiờhốihận,vàôngtacứtinrằngngàicótộithậtsự.Chaoôi!Tôichỉmongrằngôngvuađókhôngđượchưởngniềmvuivìcuộctrừngphạtcủaôngtakhiếntôilìabỏbạnmình.

MộtngàykhácCallisthènenóivớitôi:–CácThầnminhbấttửđãanủita,nêntathấynỗiđaudịubớt.TanằmmộngthấythầnJupitercóanhđứngbêncạnh,taycầmvươngtrượng,đầuđộivươngmiện.Thầnchỉvàoanhvàbảota:“Ngườinàysẽlàmchoanhhạnhphúchơn”.NghelờiThần,tacảmđộngquánêntỉnhgiấc.Tavộichắptaycầunguyện:“XinthầnJupitehãyphùhộchoLysimaqueđượctrịvìvớilẽcôngbằng,nếuanhtasẽlàmvua”.

VàCallisthènebảotôi:–NàyLysimaque,anhhãytinrằngaichịukhổđauvìđứchạnhthìkẻấysẽđẹplòngtrời.

ThếrồivuaAlexandrebiếttintôiđãthôngcảmvớiCallisthène,nhàvua

nổicơnthịnhnộ,hạlệnhchotôi:“Misẽphảigiaođấuvớisưtử.Milàkẻkhốnnạnthíchsốngvớiloàithúdữ”.

Ngườitahoãnngàyhànhhìnhtôiđểđưatôiralàmtròvuichomọingười.Trướcngàyđó,tôiviếtthưchoCallisthène:“Tôisắpchếtđây.Tôikhôngcònmơướcvềmộttươnglaiđẹpđẽnhưngàimơthấy.Tôixinchúcngàidịubớtnỗiđau”.

Ngườimangthưchuyểnlạichotôilờiphúcđáp:“HỡiLysimaque,nếuTrờiđãquyếtđịnhchobạnlàmvuathìAlexandrekhôngthểlàmhạitínhmệnhcủabạn,vìngườiđờikhôngthểchốnglạiýđịnhcủaThầnminh”.

BứcthưcủaCallisthènegiúptôithêmcanđảm.TôinghĩrằngnhữngngườisungsướngvànhữngngườikhổđauđềutrongvòngtaycủaThầnminh.Tôiquyếtđịnhxửsựkhôngtheohyvọngmàtheolòngcanđảm,vàquyếtbảovệtínhmạngmình.

Ngườitađưatôivàotrườngđấu.Dânchúngđếnxemrấtđôngđểchứngkiếntinhthầndũngcảmhaysựsợhãicủatôi.Mộtconsưtửchồmra.Tôikhoácáochoàngtrêntay.Tôiđưatayrachoconácthúđangmuốnvồtôi.Tôitúmngaylấylưỡinó,rúttuộtra,rồiquẳngxuốngdướichânmình.

VuaAlexandrevốnyêuthíchnhữnghànhđộngdũngcảm,ngàitánthưởngchiếncôngcủatôi;vàtronggiờphútđó,tâmhồncaocảcủangàiđượcphụchồi.Ngàigọitôilại,chìatayvànói:“HỡiLysimaque,tatraotìnhbạnchongươi.Nhàngươicóđượcmộthànhđộngdũngcảmmàđờitachưatừngcó!”

Tôinhậncácânsủngcủanhàvua.TôichờđợilờihứahẹncủaThầnminh,khôngđitìmmàcũngkhônglẩntránh.ThếrồivuaAlexandrebănghà.Cácnướcdướiquyềnvuatrởnênvôchủ.Cácconcủavuađềucònnhỏtuổi.(…)MọingườitrongHoànggiachỉbiếtkêugàomàkhôngaibiếtcaitrịđấtnước.CáctướnglĩnhcủaAlexandređềunhòmngóngaivàng.Nhưngthamvọngcủamộtngườithườnggặpthamvọngcủanhiềungườikhác.Chúngtôichianhautrịvìđếquốc.Mỗingườitinrằngthếlàchianhaucáigiátrịcủamọinỗigianlaomàchúngtôiđãtrảiquađểdựngnênđếquốcnày.

SốphậnđưatôilênngôivuamiềnÁchâu.Vàgiờđây,khitôicóthểlàmtấtcả,tôichỉthấycầnthiếthơnhếtlàthựchànhnhữngbàihọccủaCallisthène.Callisthènevuithìtôihiểurằngmìnhđanglàmviệctốt.Callisthènethởdàithìtôihiểurằngmìnhsắplàmđiềukhônghay.Tôithấy

Callisthènetrongtôivàtrongdânchúngcủatôi153

.

Tôilàmộtôngvuađượcdânyêumến.Cácôngbốcủamỗigiađìnhchúctôisốnglâunhưlàconcháucủahọ.Concáihọthìsợmấttôinhưlàsợmấtchamẹhọ.Thầndâncủatôiđềusungsướngnhưtôi.

PhụlụcVII:Chúgiảitênriêng

–A–

–Addison(Joseph):(1672-1719)nhàvăn,nhàchínhluậnAnh.Xâydựngđiểnhìnhngườiquântử(gentlemen),cóảnhhưởngrộng.

–AixLaChapelle:đôthịnaythuộcnướcĐức.

AlexandreĐạiđế:vuaMacédoine(356-323tr.CN);contraiPhillippeII,họctròcủaAristote;chiếncônghiểnhách.Saukhichết,đếquốccủaôngbịchiasẻvàotaycáctướnglĩnh.

–AlexandreVI(1431-1503):làGiáohoàngtừnăm1492.NgườiđờiđánhgiáônglàmộtHoàngthânhơnlàmộtGiáohoàng.

–Amphiction:nơinhândânHyLạphọphộiđồngbàncácviệcluậtpháp,tôngiáo,chínhtrị.

–AncusMartius:vuathứtưcủaRome(640-616tr.CN),theohuyềnthoại,ônglàngườisánglậprabếncảngOstietrênsôngTibre.

–Antonin:dònghọtrịvìRometừnăm69đếnnăm192,trongđóHoàngđếMarcAurèlelànhàkhắckỷ,rấtcôngbằngvàônhoà.

–Áo(Autriche):quốcgiachâuÂu,gồmsáuvươngquốc,luônluônbịchiacắttừthếkỷXVII(1642-1644),đãtừngbướchìnhthànhquốcgiaÁo,khẳngđịnhnăm1889;đếnnăm1901cóhiếnphápchínhthức.

–Apollon:ThầnÁnhsángvàsắcđẹptrongthầnthoạiHyLạp.

–Bayle(Pierre):nhàvănPháp(1647-1706);haitácphẩmcủaông:“SuynghĩvềsaoChổi”và“Từđiểnlịchsử-phêphán”(1696-1706)báohiệuchotưtưởngtriếthọcmớithếkỷXVIII.

–Bayonne:thủphủcủavùngnúiPyrénéesphíabiểnAtlantique;nơicónhiềuditíchkiếntrúcRomecổđại;naylàmộtcảnglớnvàtrungtâmcôngnghiệp.

–Beaumanoir(Philippede):nhàvănvàluậtgiaPháp(1250-1296),

–BồĐàoNha(Portugal):nướcởchâuÂu,cótênlàVươngquốcBồĐàoNhatừthếkỷXII;nướcmởđầuthámhiểmđạidương,pháthiệnchâuPhivà

ẤnĐộ.

–Bossuet(JacquesBégnine):nhàvănPháp(1627-1704)đượcchọnlàmgiasưchotháitử,ủnghộchínhsáchtôngiáocủavuaLouisXIV;viếtsách“Nhữngbàigiảngvềlịchsửtoàncầu”và“Oraisonfunèbre”(Điếuvăn);đượcxếpvàohàngtácgiảkinhđiển,

–Bourgogne:vùngđấtphíađôngnướcPháp;cónhiềuditíchvànhữngmốiliênhệlịchsử.

–Bourguignos:mộttộcngườiởvùngBourgogne,phíađôngnướcPháp.

–C–

–Callisthène:triếtgiacổHyLạp;hộgiáAlexandreĐạiđếtrongcáccuộcchinhphạt;bịvuagiếtvìcangiántráiývua.

–Calvin(Jean):nhàcảicáchtôngiáongườiPháp(1509-1564);ngườikếthừacôngtrìnhcảicáchtôngiáocủaLutherMartin.

–Cannes:thànhphốcổvùngnúiAlpesgiápbiển;nơiđâyquânAnnibalđãđánhbạiquânRomenăm216tr.CN.

–Carloman:cóhaiôngcùngtên,Carlomanthứnhất(715-754)vàCarlomanthứhai(751-771)đềulàvuaxứAustrasie.CarlomanthứhailàemcủaCharlemagneĐạiđế,trợtýchoanh;trướckhichết,ôngđưatấtcảcácconvàotuviện.

–Carthage:vùngđấtcổchâuPhi,cótừthếkỷVIIItr.CN,gầnTunisngàynay–đãtừnglàthủđôcủamộtnhànướccộnghoàmạnhthờicổđại.

–Cassius:tướnglĩnhRomecổđại,mộttrongnhữngngườiđãgiếtCésarnăm44tr.CN.

–Castilles:vùngđấtởTâyBanNha;cóCastillescổđạiởphíabắcvàCastilleshiệnđạiởphíanamMadrid.

–César(CaiusJulius):chínhkháchRome(100hoặc101-44tr.CN),làtổngtàitừnăm59đếnnăm56tr.CN,lậpnhiềuchiếncông,chinhphụcxứGaulestiếnvềRome…,cuốiđờibịgiết,ôngđồngthờiđượccoilàmộtsửgia,đãđểlạinhữngtậphồiứccótên“BìnhluậnvẻchiếntranhvớingườiGualesvànộichiếnRome”.

–CharlesII:vuaPháp,còngọilàCharleslaChauve(Charleshóiđầu)

(823-877),lênngôinăm843,làHoàngđếphươngĐôngtừnăm875;tiếnhànhnhiềucuộcchiếntranh,pháttriểnchếđộphongkiếnPháp.

–CharlesVII(1403-1461):vuanướcPháptừnăm140.Thờiđầucủatriềuvuanày,quânAnhchiếmhầuhếtnướcPháp.NhờcóJeand'Artnổidậy(1429)vàtiếptụckhángchiếnđuổiđượcquânAnh(1454).Ônglàmnhiềucảicách,banhànhhiếnchương,đặtnhàthờphụthuộcvàonhànước.

–CharlesIX:vuaPháp(1550-1574);lênngôinăm1560;ralệnhthảmsátởBarthélémy;cuốicùngbịámsát.

–CharlesQuint(còngọilàCharles)(1500-1568):vuaĐứcvàcảTâyBanNha(1515-1556).

–Charlemagne(742-814):hoàngđếPhápvàphươngTây,lênngôinăm768;sựnghiệphiểnhách,đượcGiáohoàngLéonIIIphong“HoàngđếphươngTây”;cónhiềucôngtrìnhchínhvềsáchlậppháp,vănhoá,giáodục.

–Charandas:nhàlậpphápcổđạiởSicile(?-600tr.CN).

–ChristopheColomb(1450-1506):nhàhànghảipháthiệnchâuMỹnăm1492(vớisựhỗtrợcủavuaBồĐàoNha).

–Chênedollé(Charles):nhàthơPháp(1769-1883);cótậpthơmangtínhtriếthọc:Tàinăngconngườicủaôngđượclưutruyền.

–Chénier(Andréde):nhàthơPháp(1762-1794);thamgiacáchmạngPhápnăm1789.Sauđó,ôngphêbìnhnhữngviệctháiquáthờikhủngbốnênbịxửtửhình.

–Cicéron:chínhkháchhùngbiệnLatinh(106-43tr.CN);mạnhdạnphêpháncácnhàcầmquyềnmàôngtừngliênminhvớihọnhưPompée,César,Antonin,Octavien;bịámsát;nhiềudiễnvănvàlờikhángnghịcủaôngcònđượclưutruyền.

–ClotaireI(511-561):vuangườiFrancs;truyềnngôiđượcbốnđời,vuaClotaireIVmấtnăm719.

–Cléôpâtre:mộttrongbảynữhoàngAiCập.NổitiếnglàCléôpâtre7caitrịvùngđôngĐịaTrungHải;bịCésarchinhphục.

–Clovis(465-511):vuaPháptừnăm481;sánglậpnềnquânchủ,làvuaduynhấtcủaxứGaulethờiấy.Saukhiôngmất,đấtnướcchiaphầnchocácconông:ClovisII,III,IV.

–Colchide:mộtxứởchâuÁcổđại,ởphíaNamvùngnúiCaucase.

–Commode(MarcusAurélius)(161-192):vuaRometừnăm180;tínhcáchkiêungạo,tựsánhmìnhvớithânHercule,làmnhiềuviệctáobạo;bịámsát.

–ComteJulien:vịbátướccaitrịvùngAndalousie.Cóhuyềnthoạirằngvìtứcgiận,muốntrảthùnênôngđãmởcửathànhchodânMauresxâmnhậpnướcTâyBanNhanăm711.

–ConstantineI(còngọilàConstantineĐạiđế)(sinhkhoảngnăm270-288,mấtnăm337):vuaRometừnăm306;tuyênbốchoThiênChúagiáođượctựdo(năm312);coiGiáohộilàchỗdựacủaNhànước.

–E–

–EmileFaguet(1847-1916):giáosư,nhàphêbìnhngườiPháp,đượcđánhgiálàmộtđầuócuyênbác.

–Eschine:nhàhùngbiệnHyLạp(390-314tr.CN).Cácdiễnvăncủaông:“Bànvềđạisứ”,“Bànvềvươngmiện”đượccoilàmẫumựcvềvănchươnghoamỹởAthène.

–Ethiopie:nhànướcởvùngđôngchâuPhi,trênbờHồngHải;thếkỷIđếnthếkỷIXvươngquốcAksounthốngtrịcảvùngsôngNil;cườngthịnhnhấtvàothếkỷVI.

–F–

–Fénelon(1651-1715):làgiáochủcungđìnhvànhàvănPháp,tácgiả“TruyệnphiêulưucủaTélémaque”,vìtácphẩmđãbónggióphêbìnhchínhsáchcủaLouisXIVnênFénelonbịthấtsủng.

–Francs:dântộcdòngGermain,nguồngốccólẽởvùngBaltique;chiếmcứxứGaulletừthếkỷV-VI;sauphântáchhainhánhlàFrancsSaliquesvàFrancsRiquaires.

–Frison:mộttỉnhởphíabắcHàLan,còngọilàFrisehayFrisland.

–G–

–Gaule:vùngđấtthờixưanằmkhoảnggiữakhuvựcsôngRhin,dãynúiAlpes,ĐịaTrungHải,dãynúiPyrénéevàĐạiTâyDương.ClovischinhphụcxứGaulevàngựtrịnhưmộtvươngquốcthốngnhất.HầuhếtxứGaulexưalàlãnhthổnướcPhápngàynay.

–Geoffroi:têngọisáuvịcônghầu,bátướcdòngAnjouởPhápthếkỷX-XII.

–Germain:dântộcdòngẤn-Âu,phânbốtrênvùngđồngbằngchâuÂu,gồmcáctộcngườiGoths,Vandales,Bourgondes,Francsv.v…VàothếkỷIsauCN,sốngthànhcácbộlạc;đãcóthờiphụthuộcvàoRome,cóthờibànhtrướngracácvùngchungquanh(vàothếkỷV);đóngvaitròlớntrongviệchìnhthànhnênnhiềudântộctâyÂuhiệnđại.

–Goa:quốcgiatrênbờbiểntâycủaẤnĐộ;bịBồĐàoNhachiếmtừnăm1510đếnnăm1961-1962.

–Goths:mộtdântộcthuộchệGermaincổđại,hồithếkỷItr.CNđếnthếkỷIIIsauCN,từBắcẤntrànxuốngvàthiếtlậpquốcgiavùngTâyBiểnĐen;thếkỷIVmớicóvăntự;sauchiathànhhainhánhWisigothsvàOstrogoths.

–Gravina(1664-1718):cốvấnluậtphápItalia;mộttrongnhữngngườisánglậpViệnHànlâmArcadenổitiếng.

–Guise(1519-1563):côngtước,dònggiốngcônghầutừthếkỷXVIởvùngLorraine;bịthấtsủng,vuaHenryIIralệnhámsát,

–H–

–HảoVọngGiác(CapdeBonneespérance):vùngđấtcựcNamchâuPhi,xưagọilàMũiBãoTáp.DoBartolomeuDiasvàsaulàVascodeGamapháthiệnnăm1487và1497.

–Helvétius(ClaudeAndrieu):triếtgiaPháp(1715-1771);cótácphẩm“Del’esprit”(1758)nêuchủthuyếtduyvậtvềcảmtínhluận.

–HenryIII:vuaPháp(1519-1563),trongchiếntranhtôngiáo,ralệnhámsátanhemcôngtướcGuise.

–HenryVII:vuaAnh(1485-1509),mởđầutriềuđạiTudor.

–HenryVIII(1491-1547):vuanướcAnhtừ1509;tựxưngthủlĩnhtốicaoGiáohộiAnh(1534);thựchiệntrungươngtậpquyền.

–Hobbes(Thomas):nhàtriếthọcAnh(1586-1679);chủthuyếtduyvậtcơgiới.

–Honorius(Flavius)(384-423):HoàngđếphươngĐôngtừnăm395;đểmấtItaliavàotayquânrợBarbares.

–Huguenots:tênmàngườiThiênChúagiáothờitrướcdùngđểgọingườitheođạoCalvin,đòicảicáchtôngiáo.

–Hyrcanie:mộttiểuquốcxưatrênđấtBaTư,phíađôngbắcbiểnCaspienne.

–I–

–Ionie:địadanhcổởvùngbờbiểnTiểuÁ;cónềnvănminhrạngrỡhồithếkỷVI-Vtr.CN.

–Iroquois:dântộccổvùngBắcMỹ;naysốngởvùngQuebectrongbangNewyork.

–Ispahan:thànhphố,thủđôcũcủaBaTư;cónhiềukiếntrúcHồigiáođồsộ.

–Italia:bánđảochâuÂu;cácdântộcẤn-ÂucưtrútừthiênkỷIII-IItr.CN.RomexâmchiếmhồithếkỷItr.CN,đượccoinhưmộtphầncủaRome.DâncácthànhphổItaliađượchưởngquyềncôngdânnhưthànhbangRome.TừthếkỷVbịquânBarbarexâmchiếm.Cuộccáchmạng1846-1849doMazzinicầmđầuđặtvấnđềItaliađộclập.Năm1861thànhlậpVươngquốcItaliavớithủđôlàFlorence.Năm1870RomemớitrởthànhthủđôItalia,trongđócóQuốcgiaRomecủaGiáohoàng.

–J–

–Janséniste:mộtpháitrongThiênChúagiáo,tồntạiởPháphồithếkỷXVII-XVIII,khuynhhướngkhắcnghiệt.

–Jésuite:dòngđạoGiaTô,thànhlập1539-1540vớitinhthầnbảothủcựcđoan.Khoảng1762-1773,ởcácnướcChâuÂuchịuảnhhưởngphongtràoKhaisángnêndòngJésuitebịgiảitán;đếnnăm1814GiáohoàngPieVIIchophụchồilại.

–Julienbộigiáo(331-363):vốnlàngườiCơĐốcgiáonhưngkhilênngôiHoàngđếRome,ôngchủtrươngphụchồitôngiáocũcủangườiRomeđểquốcgiakhỏitanrã.TuyôngtừbỏCơĐốcgiáonhưngkhônghànhhạtínđồCơĐốcgiáo.Tưtưởngtriếthọccủaôngcómầuvẻkhắckỷ.

–Jupiter:trongthầnthoạiHyLạp,làchavàthàycủacácthầntrongVạnthầnmiếuRome;đượcmệnhdanhlàThầnánhsáng,sấmchớp,banpháttàinguyênchothếgian,độtrìKinhThánhvànhànướcRome.

–Justinien(Sabastius)(482-565):hoàngđếBizantintừ527;từngchinhphụccảItaliavàTâyBanNha;tácgiảnhiềucôngtrìnhvềluật,trongđóbộ“Digeste”(Phápluậtvựngtập)đượclưutruyền.

–L–

–LaBruyère:nhàvănPháp(1645-1696),viếtvềcácvấnđềxãhộiPhápthếkỷXVII;đặctrưngbútphápẩndụ,chốngbảothủ.

–Lacédémone:têngọicủathànhbangSpartethờicổ.

–LaHarpe(JeanFrançois):nhàphêbìnhvănhọcpháp,theoquanđiểmvănhọccổđiển.

–Laponie:vùngcựcBắcchâuÂu,thuộccácnướcNaUy,ThụyĐiển,PhầnLan;dânthưathớt,địnhcư,nghéchănhươuBắccựclàchủyếu.

–Latin:quốcgiaởvùngConstantinoplehìnhthànhnăm1204sauThậptựchinhthứ4.Bịtiêudiệtnăm1261,sátnhậpvàođếquốcBazantin.TrongvănhọcngườitathườnggọiRomelàLatin.

–Law(Jhon):nhàtàichính,quêhươngVenise,sốngởPháp,sánglậpCôngtyẤnĐộvàTổngngânhàngnăm1716saukhivuaLouisXIVquađời.

–Libanius:giáosưhùngbiệnhọccổđạiHyLạp(314-391).

–Lycurgue:nhàhùngbiệnvàchínhkháchAthène(khoảng390-324tr.CN)liênminhvớiDémosthènechốngvuaPhilppellMacédoine.

–Livoume:cảngItaliatrênĐịaTrungHải.

–Locke(Jhon):triếtgiaAnh(1632-1704);cótácphẩmlớn“Thửbànvềtrítuệconngười”(1690)và“bànvềkhoandung”(1689)chủtrươngxãhộiphảicóphápluật,màvuachúacũngphảituântheo,nếukhôngdânsẽcóquyềnnổidậy.

–Lombards:mộtnhánhdântộcGermain,ởvùnggiữasôngElbevàsôngOder,lanxuốngvùngsôngDanube;chiếmlĩnhItaliathếkỷVI,vềsaubịvuaCharlemagnethôntính;tồntạiđếnthếkỷXI.

–LothaireIvàII(795-855và835-869)cháu,chắtcủavuaCharlemagne.

–LouisXIV(1618-1715):lênngôivuaPháp1643;đượcmệnhdanh“VuaMặttrời”,“LouisXIVvĩđại”;caitrịtheochếđộcựcquyền,tậptrung.Hạthấpvịtrícácnhàquýtộc.Tiếnhànhchiếntranh,tranhchấpliênmiênvớicácnướclánggiềng.Mâuthuẫnvớichínhsách“Thốngnhấttôngiáo”củaGiáohoàng.TrừngtrịgiáopháiJanséniste.QuátrìnhcaitrịlâudàicủaôngđãlàmnướcPhápkiệtquệ.

–LouisleBègue(846-879):vuaPháptừ877,concủavuaCharleshóiđầu.

–Louisiane:mộtbangtrongHợpchủngquốcHoaKỳ,thuộcPháptừ1699dovuaLouisXIVđặttênlàLouisiane.Từ1803NapoléonBonapartenhượnglạichoHoaKỳ.

–LouisHiềnhậu(LouisLeDébonneire,còngọilàLouischíhiếu(LePieux),convuaCharlemagne,sinhnăm778,từnglàvuaItalia,vuangườiFranc(814-840),phảidẹpnhiềucuộcnổiloạncủacháuvàcácconLothaire,Pépinv.v..

–Luật12bảng(LoidesDouzetables):bộluậtcổđạiRome,đượckhắctrên12bảngbằngđồng.ĐàoDuyAnhdịchlà“Đồngbiểuphápđiển”.

–LuậtLicinienne:doBảodânquanLiciniusStolonsoạnthảonăm376-377cótácdụnglàmdịumẫuthuẫngiữalớpdânhènvàdânquýtộcRome.

–LuậtRiquaire:côngtrìnhlậpphápGermaincổđại,đượccoilàtácphẩmcủavuaThierrynướcÁo(511-534),connốingôiClovis.

–Lucrèce:nhàthơLatinRome(98-55tr.CN)theokhuynhhướngtriếthọcEpicure.

–Luther(Martin):nhàthầnhọccảicáchngườiĐức(1483-1546),gâyphongtràođòicảicáchThiênChúagiáorộnglớnởchâuÂuhồithếkỷXVI.

–M–

–Macédoine:địadanhlịchsử,trênbảnđồbánđảoBalcan,baogồmBulgarie,HyLạpvàNamTưngàynay.Từ359-336tr.CN,vuaPhilippeII

đưaMacédoinelênđỉnhcao,thốnglĩnhcảHyLạp.ThờiAlexandreĐạiđế,conPhilippeIImởrộngđếquốc,xâmchiếmcảBaTư,AiCập.

–Machiavel(NicoloMachiavelli):chínhkhách,nhàvăn,triếtgiaItalia(1467-1527).Từnglàmđạisứchonhiềunước,gópcôngtổchứclạiquânđội.SaucuộcđảochínhMédicis(1513)bịgạtrakhỏichínhtrường.Viếtnhiềucôngtrìnhkhoahọcvềchínhtrị,xãhội,lịchsử.Ôngchủtrươngmộttrậttựmớicóluânlý,tựdo,khôngcósựcanthiệpcủatôngiáo,đểnhànướctoàntâmtoànýnângcaoconngườivàxãhội.

–Maldive:đảoquốctrênẤnĐộDương,phíaTâyNamSrilanca,Anhbảohộtừnăm1887.Giànhđộclậpnăm1965,thànhnướccộnghoànăm1968.

–Malabar:mộtphầnbờbiểnTâyNamvùngDeccanẤnĐộ.

–MarcAurèle(Antunius)(121-180):vuaRometừnăm161,tăngcườngthểchếtrungươngtậpquyền.Làmộtôngvuatriếtgia,đểlạinhiềulờinóitheoquanniệmkhắckỷ.ConlàCornéliuslạilàbạochúa.

–Marius:tướnglĩnhRome(157-186tr.CN),sánglậpquânđộinhànghề,lãnhtụdânchúng,thânvớinhữngngườiđứngđầuquýtộc.ĐượcbầulàmChấpchínhquanbảykhoáliền.

–Marmontel(JeanFrançois):nhàvănPháp(1723-1799),nổitiếngtrongcácphòngkháchtriếthọcbởicáctácphẩmtiểuthuyếtvàtruyệnkểmangýnghĩaluânlý.

–Marseille:ThủphủvùngProvence-Alpes-Côted'Azur,tỉnhCửasôngRhône,miềnNamnướcPháp.

–Maupertus(PierreLouisMoreaude):nhàtoánhọcPháp(1698-1759);đềxuấtnguyênlýtốithiểuhànhđộng(Principedemoindreaction),xâydựngthuyếtquyluậtvũtrụtựnhiên;sauđólàmChủtịchViệnHànlâmnướcÁo.

–Maures:cácbộlạccưtrútrênbờbiểnphíatâySénégalchâuPhi.

–Médie:vùngđấtphíatâybắcIranngàyxưa,nơicưtrúcủadântộcMèdes.

–Mexique:nướclớnởchâuMỹ,cótừvạnnămtrướcCôngnguyên;trởthànhthuộcđịaTâyBanNhakhoảngnăm1519-1520;độclậptừnăm1810-1815.

–Ménénius(Agrippa):tổngtàiRomenăm502tr.CN.Nổitiếngvềbài

ngụngôn“Cácbộphậncủadạdày”hoàgiảiđượctầnglớptiệndânvớicôngdânquýtộc.

–Mecque(LaMecque):thánhđịaHồigiáo,thuộcđấtArập;quêhươngcủaMahomet.

–Mithridate:têncácvuachúathờiHéllénistique(thờiHyLạpxâmchiếmRome123-63tr.CN).NổitiếnglàMithridateVI,vuacuốicùng,quyếtchiếnchođếnlúcbịRomeđánhbại.

–Mahomet(MuhammedIbnAbdAlwahhal)(1703-1792);ngườiđềxướngcảicách,chốngápbứcvàhàkhắctrongHồigiáoởNadjithuộcArậpXêutngàynay.

–Moise:ngườigiảiphóngvànhàlậpphápIsrael(thếkỷVIItr.CN).KinhThánhghirằngôngđãchongườiHébreuxcóđượcTổquốc,tôngiáovàluậtpháp.

–Montaigne;nhàvănPháp(1533-1592).Cáccôngtrìnhkhảoluậnvàkýsựcủaôngbìnhluậnvềsựbấtlựccủaconngườitrongviệctìmchânlývàxâydựngphápluậtthậtđúngđắn.

–K–

–Nerva(MarcusCorcéius)(30-98):vuaRometừnăm96,sánglậptriềuđạiAntonin;thựchiệnchínhsáchhợptácvớiNguyênlãoviện,năm97traongôichoTrajzan.

–NgôinhànướcÁo(LaMaisond'Autriche):nướcÁolàmộttrungtắmvănhoátừcổđại,thiênkỷItr.CN.TừthếkỷXV,dònghọHabsbourglàmchủnướcÁo,VuaMaximillienvậndụngchínhsáchhônnhânvớicácvualánggiềngnhưBourgogne,Bohême,tạodựngnênmộtquanhệgiatộcgọilà“NgôinhànướcÁo”làmbìnhphongngănchặnmưutoanxâmlượccủaquânOttôman.

–Numa(Pompilius):vuahuyềnthoạiRomecổđại,khoảngthếkỷVIII-VIItr.CN;xâydựngcácthiếtchếtôngiáotheogợiýcủanữthầnEgénie.

–O–

–Odoacre:vuaxứHérules(434-493).ÔnghạbệvuaRômulusAugustul(476),chấmdứtsựtồntạicủađếquốcPhươngTâyRome.VuađếquốcphươngĐôngRomelàZénonxinhoàhoãnvớiông.Cuốiđờiôngbịvâyhãm,phảiđầuhàngvàbịgiết.

–OdysséevàEnéide:haisửthilớnchâuÂucổđại:OdysséelàsửthicủaHomèregồm24khúcanhhùngcakểsựtíchchiếnchinhthầnthoại,(khoảngthếkỷVItr.CN).EnéidelàsửthicủaVirgilegồm12cakhúc(khoảngnăm29-12tr.CN),kểsựtíchthànhlậpRome.

–Ombri:địadanhcổthuộcmiềntrungItalia,códòngsôngTibrechảyqua.

–P–

–Pascal(Blaire):nhàkhoahọclớnvềtoán,lý,nhàvănvànhàtriếthọcngườiPháp(1628-1662).ôngtheopháiJansénistetừ1654.

–Pépin(LeBref)(715-768):tựxưnglàvuacủangườiFrancsnăm751,đượcGiáohoàngthừanhận.Khiõngmất,vươngquốcđãrộnglớn.ÔngchiachohaiconlàCharlemagnevàCarloman.

–PhilippeII:(382-336tr.CN):vuaMacédoinetừ356,đặtquyềnbảohộcủaMacédoinelênđấtHyLạptronghaithếkỷ.KhiđangdựđịnhđánhBaTưthìbịámsátdosựxúidụccủavợ.ContraiônglàAlexandrelênnốingôi.

–PhilippeIIAuguste(1165-1223):vuaPháptừ1180.TiếnhànhThậptựchinhlầnthứba.DựngthànhquáchchungquanhParis.Pháttriểnthươngmại,vănhoáđôthị.

–PhilippeLeBel(1268-1314):vuaPháptừ1285.Ônglàvuađầutiêntiếnhànhmộtsốcảicáchphongkiến,tạođiềukiệnpháttriểncơchếhànhchínhvàtưpháp,khẳngđịnhvaitròcủaNghịviện.

–Platon:triếtgiacổHyLạp(429-347tr.CN);đồđệcủaSocratevàthầyhọccủaAristote.Tácphẩmlớn:“NềnCộnghoà”,“Cácluậtpháp”v.v..

–Pline:nhàtựnhiênhọcRomecổđại;viếtsách“Lịchsửtựnhiên”gồm37quyển,đượccoilàbộBáchkhoatoànthưcổđại.(Mấtkhoảngnăm79sauCN).

–Plutarque:nhàvănvàsửgiaHyLạp(khoảng125-50tr.CN);cóhailoạisáchnổitiếng,viếtvềlýluậnvàvềsựtíchcácVĩnhânHyLạpvàRomeđối

chiếu.

–Polybe:sửgiaHyLạp(khoảng200-120tr.CN),sốngởRome16năm,viếtnhiềupho“Sửký”.Đượccoilànhàsửhọccổđạinổitiếng.

–Pompée(CnaeusPompeiucMagnus):tướngtĩnhvàchínhkháchRome(106-48tr.CN).Nhiềuchiếncôngđánhdẹp,bànhtrướngRome,đánhbạicuộckhởinghĩaSpartacus,dẹpyênvùngĐịaTrungHải,đánhtớiSyrie,PalestinevàchiếmJérusalem.Thựchiệnphươngthứccaitrị“Tamđầuchế”(Pompée,CrassusvàCésar).SaukhiCrassuschết,mâuthuẫnvớiCésar,bịCésarđánhthua,chạysangAiCậpvàbịgiết.

–Pufendorf(Samuel,baronVon):nhàluậthọcvàsửgiaĐức,viếtnhiềutácphẩmnổitiếng,trongđó“Quyềnthiênnhiênvàquyềnconngười”(Dudroitdelanatureetdesgens),đặtvấnđềphápluậttrêncơsởmộtcôngướcxãhội.

–R–

–Raoul(hayRadolphe):côngtướcởBourgogne(936),làmvuaPháp(923-936),đánhbạingườiNormandnăm930.

–Reims:thànhphốcổởPháp,cónhàthờlớnĐứcBà.VuaClovisvànhiềuvuakháclàmlễđăngquanghoặcđặttênthánhởđây.

–Richelieu:giáochủvàchínhkháchPháp(1585-1642),đạibiểugiớitănglữởQuốchội,thamgiaHộiđồngtưvấnNhàvua1624,nắmquyềnthaotúng;làmnhiềucảicáchtrongtàichính,quânđộivàphápluật;canthiệpvàomọicơchếchínhtrị,kinhtế,vănhoá;thànhlậpViệnHànlâmPháp.NhưngsaukhiôngmấtthìnướcPhápgặpnhiềukhókhănvềtàichínhdonhữnghoạtđộngchiếntranhcủaôngđểlạihậuquả;đấtnướcmấtổnđịnh,giặcdãnổilênnhiều.

–Rivarol(Antoine):nhàvăn,nhàbáoPháp(1753-1801);tácgiảsách“QuyluậtphổbiếnvàtổngquátcủangônngữPháp”(1784).

–Romulus:nhânvậthuyềnthoạisánglậpraRomexưa(735tr.CN),làvuađầutiên.KhichếtđượcthờlàmThầnQuirinus.

–S–

–SaintBarthélémy:chỉsựkiệnđêmngày23-24tháng8-1572,banghìnngườiđạorối(Protestants)bịbắtvàtànsáttạiParisvàcáctỉnh.

–Saint-Denis:thànhphốcổởphíaBắcParis.

–SainteBeuve(CharlesAugustin):nhàvănPháp(1804-1869);nhữngtácphẩmnổitiếng:“NhữngchândungvănhọcvàCâuchuyệnngàythứhaitrongtuần”.

–LuậtSalique:luậttừthờidântộcFrancsSaliericổđại,cóquyđịnhphụnữkhôngđượchưởngquyềnchiađất.

–Salluste(CaiusSaỉlustiusCrispus):nhàsửhọcRome(86-35tr.CN);trợthủcủaCésar,đượcsủngái.SaukhiCésarchếtôngmớiviếtsử;đểlạinhiềutácphẩm.

–Samoyèdes:dântộcởhạlưusôngObvàsôngIénisséi,vùngSibériethuộcNga.

–Saturne:thiênthắnbịđuổixuốnghạgiới,vùngLatiumthuộcItalia,trịvìởđây,dựngnênthờiđạihoàngkim.

–Scipion:mộtdònghọnổitiếngởRomecổđại,cónhiềuthủlĩnhnổitiếng.

–ServiusTuilius:vuathứsáuRome(578-535tr.CN),ngườithiếtlậpchếđộ“báchnhânđoàn”vàxâyràongănbảyquảđồiRome.

–Sicile:đảolớnởĐịaTrungHải,thủlĩnhcủaPalerme;từnăm1860nhậpvàonướcItalia.

–Sidney(Algernon):nhàyêunướcAnh,thuộcpháiNghịviện;hoạtđộngmộtthờivớiCromwell,vềsaubấtbìnhvớiCromwell.

–Smyme:cảngThổNhĩKỹ,trênbiểnEgée.

–Socrate:triếtgiaHyLạp(470-399tr.CN).Ôngkhôngviếtgìcảnhưngtưtưởngcủaôngđượcbangườighilại:Aristophanechếgiễuông,Xénophoecangợiônglànhàđạođứcđơngiản,Platonđềcaoônglàtrungtâmcủahọcthuậtđốithoại(dialogue),ôngbịcoilàkẻchốngđối,bịbuộcphảiuốngthuốcđộcvìtộichốngbángthầnlinh,làmhỏnglớptrẻtuổi.

–Solon:chínhkháchAthène(640-558tr.CN);nhàcảicáchchínhtrịxãhộiđặtnềnmóngdânchủ,thúcđẩyAthenepháttriển,ôngđượccoilàmộttrongbảynhàthôngtháiHyLạpcổđại.

–Spinoza(Baruch):triếtgiaHàLan(1632-1677);từnglàhọcsinhnghèobịđuổihọc,ônglàmnghếthủcôngmàikính.Trọnđờiviếtnhiềutácphẩmđượclưutruyền,ôngnêuvấnđề:muốnhiểuđượcthếgiới,gồmcóTrời,xãhội,conngườithìphảitìmchoranguyênnhâncủacácsựvật,phảicótưtưởngvàphươngphápđúngdựatrênbayếutố:niềmtin,lýgiảivàdựđoánhợplý.

–Stendhal(HenryBeyie):nhàvănPháp(1763-1842);cónhiềutácphẩmnổitiếng,viếtởItalia,trongđó“Đỏvàđen”(1830).

–Strabon:nhàđịalýhọcHyLạp(khoảng58tr.CN-25SCN);tácgiảbộsáchquý“Địalý”.

–Swift:nhàvănIrlande(1667-1745);phêphánvănhọc,tôngiáo,chếđộđươngthờiởAnh;nhiềutácphẩm,trongđó“CuộcphiêulưucủaGulliver”(1726).

–Sylla(haySulla):chínhkháchvàtướnglĩnhRome(138-78tr.CN);từngđứngđầuNguyênlãoviện,củngcốđịavị,thựchiệnđộctài.Nhưngkhiđạttớiđỉnhcao,ôngrútluikhỏichínhtrường,vềsốngởvùngquêCampanie.

–T–

–Tacite(PubliusCornelius):sửgiaLatinh(55-120);từnglàThốngđốcvùngchâuÁ.Tácphẩmchính:“Biênniênsử,Đốithoạigiữacácnhàhùngbiện”.Vănphongsinhđộngmàcôđúc,chínhxác.ĐượccoilàbậcthầytrongvănxuôiLatinh.

–Taine(Hyppolyte):triếtgia,sửgiavànhàphêbìnhvănhọcPháp(1828-1893).Nhiềutácphẩmlớn,trongđó“NguồngốcnướcPhápđươngthời,CácnhàtriếthọcPhápthếkỷXIX”,“Triếthọccủanghệthuật”v.v…Ônggiảithíchcáctácphẩmnghệthuậtcũngnhưsựbiếnlịchsửbằngbayếutố:chủngtộc,thờiđạivàđịađiểm.

–Tarquin:phânbiệtTarquinL'ancien,vuathứnăm(616-579tr.CN)vàTarquinleSuperbe,vuathứbảy(534-509tr.CN).VuathứnămlàmnhiềucôngtrìnhlớnchoRomenhưsànxiếc,đềnthờJupiter.Vuathứbảylànhàđộctài,bịdânRomenổidậyđánhđuổiđểthiếtlậpnềncộnghoà.

–Tartares:danhtừchung,ngườichâuÂudùngđểchỉcácbộlạcgốcThổNhĩKỳvàMôngcổđãhợpthànhđạoquâncủaThànhCátTưHãnxâmlược

nhiềunướcchâuÂuthếkỷXIII.

–TâyBanNha:ởtâynamchâuÂu.TừthếkỷII,ngườiHyLạpđãcónhữngthuộcđịaởvùngnày;thếkỷIII,bịngườiRomexâmchiếm;thếkỷVIII,TâyBanNhatuyênbốđộclập;thếkỷXVI,làđỉnhcaocườngthịnh,cónhiềuthuộcđịaởchâuMỹ;thếkỷXIXxảyranhiềunộiloạn,mấtdầnđịavịđạicườngquốcchâuÂu.

–Thèbes:thànhphốthuộcHyLạpxưa,ngườiHyLạpgọilàThivai.CómộtthờigiữưuthếlãnhđạocácthànhbangHyLạp(371-362tr.CN).Năm336tr.CN,bịAlexanderpháhủy.

–Théodese:cácvuacùngdònghọ.ThéodeseI(379-395)dunhậpThiênChúagiáovàoRome.ThéodeseII(401-450)làvuaRomephươngĐông.ThéodeseIII(715-717)làvuaBizatin.

–ThéodoricI,II:vuacủangườiWisigoths(418-451và453-461),làchủnhânxứGaulevàTâyBanNha.

–Théodesien:bộluậtdovuaThéodoreII(401-450)banhành,đượcvậndụngởPháphồithếkỷXV.

–ThổNhĩKỳ:ởvùngTâyÁ.Từxưalàmộtnướclớnkhôngcóđịalýthốngnhất,mộtphầnthuộcÂu,mộtphầnthuộcÁ,mộtphầnthuộcPhi.CuốithếkỷXVIIThổNhĩKỳbaogồmhầuhếtbánđảoBaleanvàHunggari;còngọilàOttoman,đếquốchùngmạnh,nhàvua(Sultan)đồngthờilàgiáochủquốcgia.SaukhicácnướcBaleanthoátkhỏiáchđôhộOttomanthìThổNhĩKỳlànướccộnghoà(1923).

–Théophile:luậtgiacổHyLạp,thảorabộluậtchovuaJustinienởBizantinhồithếkỷVI(Trongsách“Tinhthầnphápluật”MontesquieuviếtThéophilelàôngvua).

–Thibaud(1201-1253),vuaxứNavaretừ1243;ôngcómộtsốtácphẩmâmnhạc,đếnthếkỷXVIIIcònđượcnhiềubàithơnhắclạisựtíchcủaông.

–ThomasMore(1478-1533):tểtướng(Chancelier)Anh,dướithờivuaHenryVIII(1529);cómộttácphẩm“L'Utopie”cógiátrịtronglịchsửcáctưtưởngchínhtrị.Cuốiđờibịthấtsủng,bịgiamvàbịgiết.

–Thrace:vùngđấtĐôngNamchâuÂu,từĐôngBắcHyLạpquaÂu(phầnThổNhĩKỳ)vàphíaNamBulgarie.

–Thuringe:vùngđấtthuộcmiềnĐôngĐức;thếkỷXIIlàđấtlãnhchúa.Saunhiềuthăngtrầm,năm1920lậpthành“NhànướcThuringe”.

–Tibère(TiberiusJuliusCésar)(42tr.CN-37CN):vuaRometừnăm14CN.MởrộngbiêngiớiđếnbờsôngRhin(năm17),thờicaitrịcủaôngbịlênánlàmộtthờikhủngbố.

–Tite-Live:sửgiaLatinh(59tr.CN-17SCN);tácgiảbộ“LịchsửRome”gồm142quyển.

–Tombouctou:vùngđấtởMali(TâyPhichâu).Từ1100đãlàđôthị;thếkỷXV-XVI,làmộttrungtâmtôngiáovănhoáquantrọng.

–Toscane:miềntrungItalia;từthếkỷXII,làlãnhđịaquậnchúa;cóthờibịNapoléonBonapartesátnhậpvàođấtPháp.

–Tyr:cảngbiểncủaPhénéciecổđại,trênbờĐịaTrungHải.Làmộttrungtâmthươngmại-vănhoáchotớingàybịArậpxâmchiếmvàtànphá.

–U–

–Ulpien(DomitiusUlpianus):tưvấnluậtphápRome,dướithờivuaAlexandreNghiêmkhắc(SévèreAlexandre)(170-228).LàGiámđốcphápđình.CuốiđờibịnhữngngườitrongPhápđìnhámsát.

–Uzès:thủlĩnhtỉnhGardthuộcvùngLanguedocnướcPháp.

–V–

–Vandale:dântộcthếhệGermain,từngxâmchiếmxứGaule,TâyBanNhavàvùngchâuPhicủaRomehồithếkỷV,tạoramộtvươngquốclớnkéodàiđếntậnđảoSiciletrênĐịaTrungHải.Nhưngvìchínhsáchcaitrịcướpbóc,nênđếnnăm533thìvươngquốctanrãsautrậntấncôngcủaBizantinvàochâuPhi.

–Villemain(AbelFrançois):nhàphêbìnhvănhọcvàchínhkháchPháp(1790-1870);BộtrưởngGiáodụcPháp(1839-1844).

–Vénétie:vùngđấtgồmbảytỉnhmiềnBắcItalia;thờixưathuộcCộnghoàVenise.

–Venise;thuộclãnhvựcItalia;làmộtnhómđảo,mộtđôthịnổitiếngthếgiớitừthếkỷXI.ThờihưngthịnhnhấtcủaCộnghoàVeniselàtừnăm1204đếnnăm1453.NapoléonBonapartexoábỏCộnghoàVenisenăm1797,Sau

đóVenisethuộcđấtÁo.Đếnnăm1866lạitrởvềthuộcđịaItalia.

–Voltaire(FrançoisMarieArouel)(1694-1778):nhàvănvànhàtưtưởngKhaisángPháp,ôngđượccoinhưmộtngọncờđầuvềtrítuệvàtưtưởngtriếthọcởchâuÂuvớinhiềutácphẩmvăn,thica,truyệnkể,sửhọcv.v..

–W–

–Wisigoths:mộtnhánhcủadântộcGoths,hìnhthànhtừthếkỷIVtronglưuvựcsôngDanube,theopháiArianismethuộchệCơĐốcgiáo;năm412chiếmvùngGaule;năm418lấyToulouselàmthủđô.

–X–

–Xénophon:tướnglĩnh,nhàvăn,nhàsửhọcAthène(khoảngtrước427-355tr.CN);đểlạinhiềutácphẩmlàmnhânchứngcácsựkiệnlịchsửtrongthờiđạicủaông.Bútphápgiảndị,hấpdẫn.

–Z–

–Zénon(DeKition):triếtgiaHyLạp(335-264tr.CN):ngườisánglậpmônpháikhắckỷ.

Chịutráchnhiêmxuấtbản:

PGS,TSVŨĐÌNHHÒE

Chịutráchnhiệmnộidung:

PGS,TSĐƯỜNGVINHSƯỜNG

Biêntậpnộidung:PHÒNGBIÊNTẬP

Biêntậpkỹ-mỹthuật:ỨNGLIÊN

Đọcsoátbảnin:HOÀNGTHANHĐẠM

Trìnhbàybìa:TRẦNĐẠITHẮNG

In1.000cuốn,khổ14,5x20,5cmtạiCôngtyinPhúThịnh.Giấyphépxuấtbảnsố:35-2006/CXB/26-18/LLCT,ngày9-1-2006.Inxongvànộplưuchiểutháng4năm2006.

Chúthích[←1]

Trongbảndịch,hầuhếtnhữngcâu,chữinnghiênglàdongườidịchnhấn,nhằmgiúpbạnđọcdễnắmýlớn.TácgiảMontesquieuchỉhọahoằnmớinhấnmạnhmộttừ,môtchữmàthôi.Hầuhếtnhữngchúthíchcuốitranglàcủacácnhàxuấtbảntrước.ĐoạnnàodoMontesquieuchúthíchthìđềughirõtêntácgiả;đoạnnàodongườidịchchúthíchthìghitắt(ND);đoạnnàodoNhàxuấtbảnchúthíchthìghitắtlà(NXB).NgườidịchđãbỏhàngtrămchúthíchcủaMontesquieuvềtríchdẫncácsách,thườnglàsáchcổ,ghichữLatinhmàngườidịchthấylàkhôngcầnthiết.

[←2]NgườidịchchưatừngvàcũngkhôngcóđiềukiệntìmgặpbácTrịnhXuân

Ngạnđểxinphépsửdụngmấyđoạndịchcủabác,xinbàytỏlòngkínhtrọngvàcảmơn!

[←3]PhầnnàycóthamkhảovàbổsungtừbảndịchcủaTrịnhXuânNgạn(ND).

[←4]Nxbbổsung.

[←5]ChúMontesquieulàJacquesdeSecondot–ngườitừnglàchủtịchNghịviện

Bordeaux,cónhiềuảnhhưởngđếncuộcđờivàsựnghiệpcủaMontesquieu(theoPhùngVănTửu:VănhọcphươngTâythếkỷXVIII,Nxb.ĐạihọcvàTrunghọcchuyênnghiệp,HàNội,1983,Nxbchú).

[←6]BảnincủaNhàxuấtbảnClassiqueLarousse1934ghinăm1917(ND).

[←7]“NhữngbứcthưBaTư”xuấtbảnlầnđầutiênởAmsterdam(HàLan)–

PhúngVànTửu:Sđd.

[←8]PhầntiểudẫndoTrịnhXuânNgạndịchtheosách“Montesquieu–Pages

choisies–DEL’ESPRITDESLOIS”xuấtbảnnăm1958,sovớibảnincủaNhàxuấtbảnClassiqueLaroussenăm1934thìsáchnàycónhiềutưliệuphongphúhơn(ND).

[←9]Tácphẩmxuấtbảnnăm1892trongsố“Montesquieutạpbút”(Mélanges

inédetsdeMontesquìeu)chưaxuấtbản.

[←10]JesJansèneste:dòngdoJanséniuslậpra.

[←11]CongrégationdeL’Index.

[←12]MộtgiáosưngườiAnh,ôngRobertShackleton,đãtìmthấybảnmụclụcnày

ởLaBrèdevàonăm1950vàđákýnạpbánmụclụcấyởthưviệnthánhBordeaux.

[←13]Nhữngquyểnvởnàyđãđượcxuấtbảndướinhanđềlà“Tưtưởng”(Pensées).

[←14]Xinxemnhữnglờibìnhvề“Tinhthầnphápluật”ởphầnphụlục.

[←15]Khi“Tinhthầnphápluật”đangđượcinlàmhaitập,mộtloạibatậptạiNhà

xuấtbảnBarillotởGenèvethìcũnglàlúcMontesquieuđangviết“Lờicầunguyện”này,ôngmuốninnóvàođầutậpthứhai.Nhưng,Nhàxuấtbảnvàcácbạnkhuyênôngkhôngnênlàmnhưthế.

Bảndịchdựatheosách“Montesquieu–Pageschoises”xuấtbản1934(ND).

[←16]ỞMacédonie.

[←17]VìlàmviệcquásứcMontesquieuđãbịloà.

[←18]Ởđâyxúccảmcủanhàthơđốilậpvớilýtrícủanhàtriếthọc.

[←19]Ýnóitoànthếgiới.

[←20]TempélàthunglũngởvùngThessalie.Montesquieumuốnnóivềlốithica

củacácmụcđồng.CũngnhưDélos,hònđảonhỏởHyLạp,gợiývềthicatrữtình.Montesquieumuốndânglêncácnàngtiênnghệthuật(Muses)khoahọcvàlýtrí,vìtêngọicácnữthầnnàycóýnghĩalàThôngTuệ(Savantes).

[←21]ỞđâycócáchnhìngiốngnhaugiữaMontesquieuvàJ.J.Rousseauvềcon

ngườithiênnhiêncótrướcconngườixãhội.

[←22]Libaniusgiảithíchluậtnày:phảiquyđịnhnhưthếđểngănngừa,khôngcho

tiếtlộcácbímậtcủahộiđồngrangoài.

[←23]LacédémonetứclàthànhbangSpartexưa,dướithờinhàlậpphápLycurgue,

cáchộiđồnglớnnhấtthườnghọptừ5.500đén9.000côngdân.

[←24]ỞRomecáckiểmtraviênlậpradanhsáchnhữngngườiđượcứngcử,chọn

trongcácphápquancũhoặcphápquanđươngnhiệm.

[←25]Montesquieunóitìnhyêutổquốclàtìnhyêubìnhđẳng.Aristotephânbiệt

đứchạnhcôngdânvớiđứchạnhmộtngườilươngthiện,đứchạnhdânsựvớiđứchạnhluânlý.KhiMontesquieucoiđứchạnhlàđộngcơchủyếucủachínhthểcộnghoàthìôngmuốnnóirằngtrongmộtnướcdânlàmchủ,mỗingườicómộtphầnquyềnlựctậpthể,thìmỗingườiphảicóđượcmộtsốđứchạnhcủangườicầmđầuquốcgia.

[←26]Từ“honneur”màMontesquieunóivềchínhthểquânchủvừacónghĩalà

danhdự,vừacónghĩalàthểdiện.

[←27]Ởđâyngườitanói“cólàm”,chứkhôngnói“phảilàm”.Danhdựlàlờiphán

bảocủatôngiáo(Chúthíchlầnxuấtbảnđầutiên).

[←28]Tứclàchamẹ(ND).

[←29]Cónhữngluậtlệhạnchếchitiêuxaxỉtronggiađình,vànhànướcthìtổchức

nhiềutròtrơigiảitrícôngcộng.

[←30]Tứclàvua,quan,nghịviênv.v..(ND).

[←31]Hơnởchỗcónhiềuánhsángvànhiềuphongtụctốthơn.

[←32]Coingườimẹlànhânchứngđángtincậy(ND).

[←33]NướcrấtvănminhđólànướcAnh(Montesquieu).

[←34]CôngdânAthènekhôngbịtrakhảo,trừkhiphạmtộichốnglạinhàvua.Chỉ

trakhaosaukhibịkếtán30ngày.ỞRome,kẻcótướcvị,dòngdõiquýtộcvàđươngchứcquândịchthìkhỏibịtrakhảo.LuậtcủangườiVisigothcũnghạnchếnhưvậy(Montesquieu).

[←35]HaychâuÂu(ND).

[←36]Củatìnhtrạngtựdovôchínhphủ(ND).

[←37]HàLando50nướccộnghoànhỏliênkếtlại,cũnggọilànhànướccủacác

tỉnhthànhliênkết.Montesquieucoimỗithànhphốlàmộtnướccộnghoà.

[←38]NênhiểuMontesquieumuốnnói“tấncôngđểkhỏibịtấncông”.Nhưngnhư

vậycũngnguyhiểm.Trongsách“NhữngbứcthưBaTư”ôngnóichínhxáchơn:“Chỉcóhaithứchiếntranhđúngđắnlàchiếntranhđểđuổikẻthùđangtấncôngmình,vàchiếntranhđềcứubạnđồngminhđangbịtấncông”.

[←39]DướithờivuaPieđệnhất(ND).

[←40]ĐâylàmộtđịnhnghĩarấtđẹpcủaCicéron.

[←41]ỞnướcAnh,từnăm1215đãcóĐạiHiếnchương.Ởđây,Montesquieuđược

gợiýtừtácphẩmcủaLocke“QuyướccủaChínhphủdânsự”.

[←42]Cóthểhiểulàquyềnlựctưpháp.

[←43]Montesquieughirằng:ởnướcAnh,nếumộtngườicónhiềukẻthùnhưtóc

trênđầuthìmọiviệccủaanhtachẳngđitớiđâu.Sứckhoẻtâmhồncũngcầnnhưsứckhoẻthểchất(sáchghivềnướcAnh).

[←44]PhápquanVenisethếkỷXIIđượclàmcốvấnchoHoàngcung

(Montesquieu).

[←45]Nênhiểulàluậtsưbàochữa(ND).

[←46]TrongĐạiHiếnchươngnướcAnhcócâu:“Chúngtôibảođảmchỉtrừngphat

nhữngcôngdântựdotheosựphánđoáncủanhữngngườiđồngđẳngvớianhta,phùbợpvớiluật!”

[←47]TrongđạoluậtHalcasCarpus(anhhãylàchủcủathânthểanh)năm1697có

câu:“Khôngmộtthẩmphánnàođượctừchốingườibịgiamtrongvòng24giờ,khianhtaxinthựchiệnđiềuluật“tựchủthânthể”,đểđưaanhtaratoàxácđịnhvìsaomàbắtanhta.”(Montesquieu).

[←48]J.J.Rousseauchủtrươngdânchủtrựctiếp:“DânnướcAnhtưởngrằnghọlà

tựdo;họđãlầm.Saucáccuộcbầucửdânchẳnglàcáigìhết”.

[←49]Ởđây,tácgiảlênánthuyết“ủyquyềnhạnchế”(mandatimpératif).

[←50]Nhưngườimấttrí(ND).

[←51]Cơcấuriêngnàytronghệthốnglậppháp(ND).

[←52]Montesquieuđềcậpmộtvấnđềtrọngđạivềnhữngngườiưuviệt(élite).Tự

dovàbìnhđẳngkhácnhau:bìnhđẳnglàtĩnh,cókhuynhhướngbìnhquân,dẫntớiđộctàicủađasố.Tựdolàđộng,kichthíchtàinăng,dẫntớivôchínhphủ.Chonênphảidunghoàhaiđiềunày.ỞRomebầucửtheođơnvịbáchnhânđoàn;ởAnhlậpthànhViệnquýtộcvàHạnghịviện,khôngnhưởBỉ,bầuchọntheosốđông.

[←53]Việnquýtộccóthểbácbỏngânsáchnhưngkhôngđượcsửachữangânsách.

[←54]Chấpchếquanlàngườicóquyềnphủquyết.

[←55]ĐâylàcáchlàmởnướcPháp.

[←56]ỞAnh,nhàvuatriệutậpvàtriểnhạnQuốchội.Trướcnăm1694,Quốchội

AnhchỉđượcbầulạisaukhinhàvuagiảitánQuốchội.Nhưvậy,QuốchộiAnhthờiấycóthểcónhiệmkỳvôhạnđịnh.Từsau1694mớiđịnhthờihạn3năm,rồi7năm(Nxb.ClassoqueLaroussechúthíchtronglầnxuấtbản1958).

[←57]Ngườibịoan(ND).

[←58]TheođạoluậtBillAttainder(xửtộixúcphạmngười)thìcảhaiviệnquýtộc

vàthứdânđềucóthểđặtmộtcôngdânrangoàivòngphápluậtkhicácbằngchứngpháplýchưathậtđầyđủ.

[←59]ƯuđiểmcủachínhthểởAnh(ND).

[←60]Vớichứcnăngngăncản(ND).

[←61]Mọidựluậtchỉtrởthànhluậtsaukhihaiviệnthôngquavàđượcvuachuẩn

y.

[←62]Cũngcóthểcólúcmâuthuẫnnhaukịchliệt.

[←63]VớicuộccảicáchquânđộicủaMarius,ngườitưphápchodânnghèovà

ngườitìnhnguyệnchưađếntuổighitênđượctòngquân.Nhưvậyđịnhchếchínhtrịvàđịnhchếquânsựmâuthuẫnnhau.

[←64]Ýnóiquyềnlậpphápbịtiêudiệt.

[←65]ỞHàLan,mặtđấtthấphơnmựcnướcbiển(ND).

[←66]HãyxemlịchsửPhápthếkỷXIX,cónhữngmâuthuẫnkịchliệthoặcngấm

ngầmgiữaquyềnlựcquânsựvàquyềnlựclậppháp.

[←67]Montesquieuchúthích:trongsáchcủaTacite,chươngIIviết:“Nhữngvấnđề

ítquanhệthìdocácnhàquýpháibàncãi,cònnhữngvấnđềchínhyếuthìdotoànthểbàncãi,nhữngđiềugìdânchúngquyếtđịnhcũngđềuđượcgiớiquýpháixemxétlại.”Nxbchúthích:ngaytừthếkỷXVIIIngườitađãcựclựcchỉtríchMontesquieugánchoHiếnphápAnhmộtnguồngốcnhưvậy.

[←68]Chứkhôngtrừngphạtýnghĩ(ND).

[←69]Ngàyxưanguờitagọicáctỉnhlà“cácxứquốcgia”(paysd'état),mỗitỉnhcó

quyềnquyđịnhmứcđónggópcủadânmìnhđểnộplênchonhànước.

[←70]Thựcsựlàtrongtrạngtháikìnhđịchnhauthếkiamàngườitagiữđượcthăng

bằngkhôngxảyrachiếntranhlàdocáccườngquốcđềuoằnlưngvìđónggóp(Montesquieu).

[←71]Muốnlàmđượcnhưthếngườitalậprathậtnhiềuđộidânquânởkhắpcác

nướcchâuÂu,nhiềutươngđươngvớiquânthườngtrực(Montesquieu).

[←72]Từlầnxuấtbảnnăm1794đãcóngườichúthíchmộtlờinhậnxét:“Nói

chung,trongquyểnXIV,Montesquieuđãquánhấnmạnhảnhhưởngcủakhíhậu.Cáctácgiảxưanayđãtừngnhậnxétrằng,nhiệtđộ,hìnhtháiđịaphương,thựcphẩm,gópphầntạonênkhuynhhướngconngười,quyếtđịnhcấutrúctinhthầncủaconngười.Nhưngrõrànglàgiáođụcvàphápluậtcóthểthắngđượcnhữngkhuynhhướng,phongtụcsẵncó,tạorahạnhkiểmhaykhuyếttậtcủaconnguời.Lịchsửghinhiềuchuyểnbiếntrongphongtụccácdântộc,thếhệsaukhônggiốngthếhệtrước.Nhữngcáiđókhônggắnvớikhíhậu”.

[←73]Khílạnhlàmchosắtcũngcolạinữakìa!(Montesquieu).

[←74]VoltaiređãchỉtríchthuyếtnàycủaMontesquieunhưsau:“Cầnchúýđừng

bỏquanhữngcâutồngquátnày.KhôngbaogiờcóthểbảomộtngườiLaponiehayngườiSamoyèderatrận.NgườiẢRậpthìtrongvòng80nămđãchinhphụccácvùngrộnglớnhơncảkhuvựcchiếmcứcủangườiRomexưa.NgườiTâyBanNhavớisốquânítỏiđãđánhthắngngườiBắcnướcĐức.Cácvõsĩdađentừnglàquánquânthếgiới”.

[←75]Hànhđộngtựsátlàtráivớitựnhiênvàtráivớitôngiáo.

[←76]ÔngVillemaintrongbài“CangợiMontesquieu”đãviết:Montesquieurất

khinhghétquanhệnôlệ,ônggánchonóchínhthểchuyênchếphươngĐông,vàcholàkhôngthểchấpnhậnđượcđốivớihiếnphápcủamộtnhànướctựdo.ÔngquênrằngmọithànhbangdânchủHyLạpxưacoiquanhệchủtớlàcơsởcótínhđộclậpxãhội.

[←77]Aristotenói:NgườichâuÁkhéotaynhưngkhôngcólòngdũngcảm,nênhọ

luônvânglờivàphụcvụngườikhác(Montesquieu).

[←78]Voltairenhậnxét“…Khôngbaogiờngườitagánghéphìnhthức,chínhthể

vớitínhphìnhiêucủađấtđai.Venisecórấtítlúamìmàgiớiquýtộcnắmquyềncaitrị.ThụyĐiểnnghèođóitừlâuvẫndướiáchquânchủ,cònBaLanphìnhiêulạicóchínhthểquýtộc”.

[←79]M.Villemaintrongbài“CangợiMontesquieu”đãviết:luậtpháptuycótác

độngvàophongtụcnhưngvẫnphụthuộcvàophongtục.Montesquieuluôndùngnhữngsựthậtmớiđểuốnnànlạitưtưởngbanđầuthườngbịthổiphồng:thiênnhiênvàkhíhậuthốngtrịhầunhưtuyệtđốicácdântộcdãman;cácdântộcvănminhthỉchịuảnhhưởngcủalýluận.Tínhcáchchungcủamộtdântộclàkhônggìthắngnổi.Nótácđộngđếnnhữngkẻmuốntừchốinó.Nólàmraluậtpháp,hoặcvôhiệuhoáluậtpháp.Màluậtphápkhôngthểchốnglạinó,vìluậtphápvàtínhcáchchunglàhaithếlựccóbảnchấtkhácnhau.Tínhcáchchungcủamộtdântộcvượtrangoàihoặccưỡngchốnglạimọithứcònlại.

[←80]Lầntáibảnnăm1764,mộtngườivôdanhđãchúthích:thươngmạilàmcho

ngườitaxãhộihoáhơnlên,nếungườitamuốnbớthungdữ,thêmkhéoléo,thêmnăngđộng.Nhưngthươngmạicũnglàmchoconngườibớtcanđảm,màthêmrắnrỏiđểgiữlấyquyềnhành,đồngthờibớttínhđộlượng.Hệthốngthươngmạithườngquyvàomộtnguyêntắc:“Mỗingườihãylàmchomình.Tôichỉlàmviệcchotôi.Tôichỉđòihỏianhkhitraogiátrịcôngviệcanhnhậnlàm.Hãycốlênthêmnữađi”.

[←81]SestercelàtiềntệcủaRomecổđại(ND).

[←82]ThơcủaLucrèce,bảndịchtiếngPhápcủad'Hesnaut,H.T.ĐdịchtiếngViệt.

[←83]ChungquanhchâuÂuhầuhếtlàcácnướctheođạoMahomet.

[←84]Danhtừ“hôpital”trướcđâyvừacónghĩalàbệnhviện,vừacónghĩalàviện

cứutrợ,tếbần(ND).

[←85]ÝMontesquieulàđạoThiênChúa.

[←86]Montesquieumuốnnóilàcáctôngiáocóthamdựvàochínhtrịgópphầngiữ

gìntrậttựxãhội.

[←87]ÔngBayle,theochủnghĩaCalvintừngviết“Từđiểnlịchsử”nêumọilýdo

tánthànhvàphảnđốitrongmọivấnđềchínhtrị,triếthọc,tôngiáo,màkhôngđưarakếtluậncủaông.Nhưngvớicáchlàmnàyôngđãđưachúngtatớichủnghĩahoàinghi,ônggiữmộtvịtrílớntronglịchsửtưtưởngPháp.

[←88]KhivàođềnthờBuchara,ôngtacầmbộkinhCorannémxuốngchânngựa.

[←89]TứthưvàNgũkinh(ND).

[←90]TrongtoànchươngnàytôikhôngnóivềThiênChúagiáo,vìnhưtôiđãnóiở

trên,ThiênChúagiáolàhoànhảonhất(Montcsquieu).

[←91]TôngiáophápđìnhchốngđạoDoTháivàHồigiáo(bịcoilàtàgiáo)được

thiếtlậptừnăm1204ởTàyBanNha.NhưngquanhiềuthửnghiệmvẫnkhôngthiếtlậpđượcởPháp.ĐếnthếkỷXV.TôngiáophápđìnhhoạtđộngmạnhởTâyBanNha,BồĐàoNhavàcácthuộcđịa.HoạtđộngnàybịchậmlạihồithếkỷXVIIvàXVIII,bịxoábỏnăm1804,phụchồilạinăm1814vàchấmdứtnăm1922.Năm1748đãcóhàngloạttácphẩmchốnglạiTôngiáophápđình,màMontesquieuđãvậndụngcáctácphẩmnàytheocáchcủaông.

[←92]Chẳnghạn:trườnghợpthayđổi,tranhđoạtvợhoặcchồng(ND).

[←93]ỞđâyMontcsquieutìmhiểunhữngđịnhchếcổxưarấtlạvớingàynay.

[←94]LuậtRiquairecủadânGermainđượcgắncholàdovuaThierry,cơntraivua

Clovis.

[←95]HìnhluậtvàdânluậtcủarợFrancSailiquethờixưaviếtbằngchữLatinh.

[←96]Thậtralậpphápchỉlàsựđiềutiếtmàngườiđờikhôngcóđược.Luậtphải

thậtlàvôtư,khôngthiênvị.Chínhngườilậpphápphảivôtưđểkhôngghithamvọngcủamìnhvàotácphẩmluật(Villemain).

[←97]Mộtchínhphủcàngxađảngpháivàcànggầnvởiphươngsáchtrungdungthì

càngđượcvữngvàng.Nhiềunhàlậppháptrongchínhthểquýtộcđãchongườigiàuquánhiềuvàrútbớtcủangườinghèocũngquánhiều.Lầmlẫnđưatớicáixấuxathậtsự;ưuthếcủanhàgiàuđánhđổchínhphủnhiềuhơnlàưuthếcủangườinghèo,củamuôndân.(Aristote–Sách“Politique”,quyểnI).

[←98]Cicéliusnóichưabaogiờthấyđiềuluậtnàyđượcthihành.Nhưngnócóvẻlà

chưabaogiờcómộtđiềuluậtnhưthế.Cácnhàcốvấntưphápchorằng:Luật12bảngchỉnóiđếnviệcđembánconnợvàchiaphầnchochủnợ.Quanđiểmnàyrấtchínhxác.

[←99]Aristotenói:trướckhicóchữviết,cácđiềuluậtđềulàmtheothểthơcađể

ngườitahátlênchokhỏiquên.

[←100]ĐólàsắcdụcủaCharlesVIInăm1453.

[←101]Nguờitacóthểphạtôngchánhánmàkhôngcầnphảiđảolộntrậttựcông

cộng.

[←102]Trongtácphẩmnày,Montesquieunóiđếndòngthứnhất,dòngthứhaivà

dòngthứbatronglịchsửPháp,nhưngkhôngnhắcđếnniênđạicủamỗidòng.Đểbạnđọccóthểphánđoán,xinnhắcqualịchsửcổđạiPhápcócácdòngMérovingiens(thếkỷVI–VII),dòngCarolingiens(thếkỷVIII–IX)vàdòngCapétiens(thếkỷX–XIV).SauđóđếnthờirốiloạnValois(1589–1792)rồithờiBourbons(1569–1210)(ND).

[←103]Tháiấploạihai(ND).

[←104]TácphẩmcủaRoriconđượcAndréDuchesnepháthiệntrênmộtbànchép

taycổxưatrongtuviệncủaMoissac.Khôngrõôngtừđâuđếnvàsốngvàothờinào.Quatựthuậtcủaông,chỉbiếtrằngônglàngườichăncừu.ÔngđãviếtvềhoạtđộngcủavuaFrancstừđầuđếnvuaClovisvớivănphongkháthơmộngvàdướidạngtruyệnngụngôn.

[←105]Xemchúthích102.

[←106]Xemchúthích102.

[←107]TứcCharles,conPépin(ND).

[←108]LouisleDébonnairelàconcủaCharlemagne(ND).

[←109]Saukhi“Tinhthầnphápluật”rađời(1748),tạpchí“Nouvelles

Ecclésiastiques”(TinGiáohội)thuộckhuynhhướngJansénisteviếtbàicôngkíchMontesquieutrênhaisốngày9–10và16–10–1749.NgaysauđóMontesquieuđáplạibằngbài“DéfensedeL'Espritdeslois“(BảovệtácphẩmTinhthầnphápluật).Bàiluậnchiếndàitrênhaivạntừ.Chialàmbaphần:l.MontesquieutrảlờithẳngvàođiềuchỉtríchcủahaisốtạpchíNouvellesEulẻsiastiquies;2.Trảlờinhữngđiềubắtbẻvụnvặtđốivới“Tinhthầnphápluật”vàtácgiảcủanó;3.Phêphánphươngphápluậncủanhữngkẻđãphêbìnhông.Chúngtôixinlượcdịchmộtsốđoạn(cóchỗchỉtómtắtýchính)trongbàiluậnchiếnđểbạnđọckháiniệmđượccuộcđấutranhtưtưởngnày.Bảndịchdựatheosách“DeL'Espritdeslois”toàntập,innăm1874(ND).

[←110]LượcbỏnhữngđoạnđốiđápcủaMontesquieutrướcnhữnglờibắtbẻnhư

trên(ND).

[←111]PhầnphụlụcIIdongườidịchviết.

[←112]ỞđâyMontesquieumuốnámchỉcâunóinổitiếngcủavuaLouisXIV:“Nhà

nướcchínhlàta”(L’Etatc’estmoi)–ND).

[←113]Mariuslàngườisánglậpraquânđộinhànghề,làlãnhtụdânchúngmàgần

vớinhữngngườiđứngđẩuquýtộcRome.Ôngđượctáicửtớibảylần(ND).

[←114]ChỉquânNguyênMôngvàMãnThanh(ND).

[←115]Nhữnglờibìnhnàytríchdịchtheosách“Montesquieu–Pageschoisies”của

Nxb.ClassiqueLarousse,1934.

[←116]Vìcáctácgiảcótưtưởnglớnthườngtríchdẫnđểnóilêntưtưởngcủamình,

khôngcâunệtheonguyêntắc(ND).

[←117]Helvétiuskhôngthíchcáctầnglớptrunggian,quýtộc,tănglữnghịviệnv.v..

đứngracầmquyền…Họlàmchovuaxadânvàdânxavua(ChúthíchcủaNhàxuấtbảnClassiqueLaroussedoThạcsĩFélixGuirandbiênsoạn,1934).

[←118]Chỉchếđộquânchủ(ND).

[←119]“NhữngbứcthưBaTư”củaMontesquieuđượcxuấtbảnnăm1721,20năm

trướckhiôngbắttayvàoviếttácphẩmlớn“Tinhthầnphápluật”.Sách“NhữngbứcthưBaTư”rađờikhôngđềtêntácgiả,ratớiđâubánhếttớiđó.Năm1754,Montesquieuchotáibảnsáchnàyvàmớikýtêntácgiả.Vềnguồngốcvànộidung“NhữngbứcthưBaTư”,NhàxuấtbảnClassiqueLaroussetrichđăng32bứcthưtrongsố137thư,dướisựchỉđạobiêntậpcủaThạcsĩFélixGuirand.Ngườiđờisaucoi“NhữngbứcthưBaTư”làbướcchuẩnbịchotácphẩm“Tinhthầnphápluật”.Chúngtôitríchdịchmộtsốđoạntronglờigiớithiệu“NhữngbứcthưBaTư”vàbốnbứcthưđểbạnđọchìnhdungđượctinhthầnvàphongcáchvănhọccủaMontesquieutrongtácphẩmnày.

(Bảndịchdựatheosách“MontesquieuPageschoisies–Lettrespersanes”NhàxuấtbảnClassiqueLarousse–1934)(ND).

[←120]“NhữngbứcthưBaTư”làmộttiểuthuyếtbằngthư,gồmtấtcả161bứcthư–

PhùngVănTừu:Sđd(Nxb).

[←121]VuaLouisXVlênngôimớinămtuổi,doCôngtướcD'Orléansphụchính

(ND).

[←122]Kểvềmộtvàiđiềuđộcđáo,trongmục“Nhữngchândung”.

[←123]Kểvềđiệubộđànbàtrongmục“Nhữngchândung”.

[←124]BảndịchcủaNguyễnNăngNhân.

[←125]Kểvềvuavàgiáohoàng,trongmục“Chínhtrị”.

[←126]BảndịchcủaNguyềnNăngNhân.

[←127]Vuađặtracácchứctướcvớigiáthậtcao.Aichovuavaytiềnthìđượcban

chứctước,đượcmiễntrừcáckhoảnlaodịchhoặcđượccoinganghàngquýtộc.

[←128]ViệcpháthànhtiềngiấyởPhápcótừnăm1701,dướitriềuLouisXIV.

[←129]ỞPhápngườitatinrằngmắcbệnhtràngnhạcmàđượcvuasờtayvàochỗ

đaulàsẽkhỏi.

[←130]KểvềvuaLouistrongmục“Chínhtrị”.

[←131]VuaLouisXIVsinhnăm1638,lênngôinăm1643,trịvì72năm,đếnnăm

1715(ND).

[←132]TứclàthíchchínhsáchchuyênchếcủacácvuaThổvàBaTư(ND).

[←133]ThậtrađólàhầutướcBarbezieux,ngồighếBộtrưởngchiếntranhPhápkhi

mới23tuổi(chứkhôngphải18tuổi).

[←134]TứclàbàMaintenon,sinhnăm1635,hơnvuaLouisXIVtớibatuổi.

[←135]TứclàgiáolýtheopháiJ'esuite.

[←136]ÁmchỉvuaBaTư.

[←137]Sách“NhữngnhậnđịnhvềnguyênnhâncườngthịnhvàsuythoáicủaRome”

(gọitắtlàsách“Nhậnđịnh”),gồm23chương,rađờinăm1734làmộtbướcchuẩnbịchotácphẩm“Tinhthầnphápluật”.Chúngtôitríchdịchmộtsốđoạn“PhântíchsáchNhậnđịnh”vàhaichươngcủasáchnàyđểbạnđọcthamkhảovàhiểurõthêmphươngphápnghiêncứucủaMontesquieu.

Bàndịchdựatheosách“Montesquieu–Pageschoisies:Lettrespersanes–Considération”doNhàxuấtbảnClassiqueLarousseấnhànhnăm1934,dướisựchỉđạobiêntậpcủaThạcsĩFélixGuirand(ND).

[←138]BảngphântíchnàycóthểcủaMontesquieu,hoặccũngcóthểlàcủaP.Castel.

[←139]CơquanchấpchínhRomemỗinămbầulạimộtlần.

[←140]Montesquieumuốnnóiđâylànhữngchiếnbinhđãtrởthànhlínhnhànghề.

[←141]Quyềntrưởnggiảtứclàquyềncủanhữngngườicôngdânởtrongthànhbang

Rome.

[←142]ĐólàdânToscan,OmbrienvàLatin.

[←143]Kháiniệmbảohộởđâychỉcóýnghĩavềcơchếtôngiáo–chínhtrị.

[←144]CácbăngđảngtrongthờiCicérongâyrốitrongHộiđồngtoàndân,nơidân

bầuraComice(ủybanđạidiện).

[←145]Tronglầnxuấtbảnđầutiên1734khôngcótừchâuÁ,đếnlầntáibảnthứhai

cùngnămMontesquieumớithêmtừnàyđểnétránh.

[←146]Chiarẽmàcũngkhôngbộclộrangoàiđâu.

[←147]Nxbgiảithíchtừ“conduite”cónghĩalà“espritdesuite”.

[←148]ĐâylànéttrítuệđộcđáothườngthấytrongvănchươngMontesquieu.

[←149]Césarbigiếtvìđộctài(ND).

[←150]Montesquieulànhàluậthọc,xãhộihọc,vàcònđưọccoilàmộtnhàvăn.Hai

tácphẩmvănhọcsauđâynóilênmơướccủaMontesquieuvềmộtôngvuasángvàngườibềtôidũngcảm.Tácphẩm“ArsacevàIsménie”phảngphấtphongcáchvănhọccủaFénelonvảtácphẩm“Lisimaque”phảngphấtphongcáchvănhọccủanhàsửhọccổđạiPlutarque;nógiúpchúngtahiểuthêmquanđiểmxãhộivàluậtphápcủaMontesquieu.

Haibảntríchdịchnàytừsách“Montesquieu–Pageschoisies–ESPRITDESLOIS”củaNhàxuấtbảnClassiqueLarousse,Paris,1946(ND).

[←151]Vìchàngđangởngôivua(ND).

[←152]Tứcchỗđứngcủamộtnhàtriếthọckhổhạnh(ND).

[←153]TươngtruyềnrằngCallisthènekhôngbaogiờchết.

Documents

Bàn về Tinh thần pháp luật - sachvui.com · V. Đối tượng và phương pháp của sách tinh thần pháp luật VI. Ảnh hưởng của sách tinh thần pháp luật