Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BànvềTINHTHẦNPHÁPLUẬT
Nguyêntác:Del'EspritdesLois
Tácgiả:Montesquieu
Ngườidịch:HoàngThanhĐạm
Nhàxuấtbản:NXBLýluậnChínhtrị
Nămxuấtbản:HàNội,2006
Làmebook:NguyễnTuấnLinh
Ngàyhoànthành:18/5/2016
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com
MỤCLỤC
LỜINGƯỜIDỊCH
TIỂUSỬMONTESQUIEU
TIỂUDẪNI.Nhữngviệcđãxảyravàonăm1748
II.Montesquieusoạnthảovàxuấtbảnsáchtinhthẩnphápluật
III.Cáchbốcụcsáchtinhthầnphápluật
IV.Nhữngnguồngốccủasáchtinhthầnphápluật
V.Đốitượngvàphươngphápcủasáchtinhthầnphápluật
VI.Ảnhhưởngcủasáchtinhthầnphápluật
LỜICẦUNGUYỆNCÁCNỮTHẦNĐỒNGTRINHTRÊNNÚIPIERIE
LỜITỰA
LỜINÓIĐẦU
QUYỂNI:BÀNVỀLUẬTPHÁPNÓICHUNGChương1:Luậtpháptrongmốitươngquanvớicácsựvật
Chương2:Luậtcủathiênnhiên
Chương3:Cácluậtthựctiễn
QUYỂNII:PHÁPLUẬTRÚTTRỰCTIẾPTỪTRONGBẢNCHẤTCỦACHÍNHTRỊ
Chương1:Bảnchấtcủabachínhthểkhácnhau
Chương2:Chínhphủcộnghoàvàcácluậtliênquanđếndânchủ
Chương3:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquýtộc
Chương4:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquânchủ
Chương5:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcchuyênchế
QUYỂNIII:BÀNVỀNHỮNGNGUYÊNTẮCCỦABALOẠICHÍNHTHỂ
Chương3:Nguyêntắccủachínhthểdânchủ
Chương7:Nguyêntắccủachínhthểquânchủ
Chương9:Nguyêntắccủachínhthểchuyênchế
Chương11:Suynghĩvềnhữngđiềunóitrên
QUYỂNIV:LUẬTVỀGIÁODỤCPHẢITƯƠNGỨNGVỚINGUYÊNTẮCCỦACHẾĐỘ
Chương1:Vềluậtgiáodục
Chương2:Giáodụctrongchínhthểquânchủ
Chương3:Giáodụctrongchínhthểchuyênchế
Chương4:Sựkhácnhaugiữatácdụnggiáodụccủangườixưavớichúngtangàynay
Chương5:Giáodụctrongchínhthểcộnghoà
QUYỂNV:CÁCLUẬTDONHÀLẬPPHÁPĐƯARAPHẢITƯƠNGỨNGVỚINGUYÊNTẮCCỦACHÍNHTHỂ
Chương1:ÝtưởngcủaquyểnV
Chương2:Đạođứclàgìtrongnhànướcchínhtrị
Chương3:Thếnàolàlòngyêumếnnềncộnghoàtrongchínhthểdânchủ
Chương4:Ngườitacảmnhậnlòngyêubìnhđẳngvànếpsốngthanhđạmnhưthếnào
Chương5:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápthiếtlậpsựbìnhđẳngnhưthếnào
Chương6:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápduytrìtínhthanhđạmnhưthếnào
Chương11:Cáihaycủachínhthểquânchủ
Chương12:Tiếpchủđềtrên
Chương13:Ýniệmvềchínhthểchuyênchế
Chương14:Trongchínhthểchuyênchế,cácluậtliênquanvớinhaunhưthếnào
Chương17:Nhữngquàcáp
QUYỂNVI:HỆQUẢCỦANGUYÊNTẮCTRONGMỐILIÊNQUANĐẾNVIỆCĐƠNGIẢNHÓACÁCLUẬTDÂNSỰ,HÌNHSỰ,HÌNHTHỨCXÉTXỬVÀPHƯƠNGTHỨCTRỪNGPHẠT
Chương3:Trongchínhthểnàovàtrongtrườnghợpnàongườitaphánxửtheođúngvănbảnluậtpháp
Chương4:Phươngphápxáclậpsựphánxét
Chương10:CácluậtcổxưaởPháp
Chương13:SựbấtlựccủaluậtphápNhậtBản
Chương14:TinhthầncủaViệnNguyênlãoởRome
Chương16:Tỷlệcôngbằnggiữahìnhphạtvàtộiphạm
Chương17:Tratấnhayhỏicungngườiphạmtội
Chương18:Phạttiềnvàphạtthânthể
Chương19:Vềluậtmiếngtrảmiếng
Chương20:Phạtchavìtộicủacon
QUYỂNVII:HỆQUẢCỦACÁCNGUYÊNTẮCKHÁCNHAUTRONGBACHÍNHTHỂLIÊNQUANTỚILUẬTHẠNCHẾXAHOAVÀĐIỀUKIỆNPHỤNỮ
Chương1:Vềsựxahoa
Chương7:HệquảtaihạicủatệxahoaởTrungHoa
Chương17:Phụnữcầmquyềncaitrị
QUYỂNVIII:SỰSAĐOATRONGNGUYÊNTẮCCỦABALOẠICHÍNHTHỂ
Chương1:Ýchungcủaquyểnnày
Chương2:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểdânchủ
Chương3:Tinhthầnbìnhđẳngcựcđoan
Chương5:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquýtộc
Chương6:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquânchủ
Chương7:Tiếpchủđềtrên
Chương10:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểchuyênchế
QUYỂNIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNGPHÒNGTHỦ
Chương1:Cácnướccộnghoàcóđượcanninhbằngcáchnào
Chương6:Vềlựclượngphòngthủcủacácquốcgianóichung
QUYỂNX:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNGTẤNCÔNG
Chương1:Bànvềlựclượngtấncông
Chương2:Bànvềchiếntranh
Chương3:Bànvềquyềnchinhphục
Chương4:Mộtvàiđiềulợicủadântộcbịchinhphục
QUYỂNXI:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐIQUANHỆVỚIHIẾNPHÁP
Chương1:Ýchung
Chương2:Cácđịnhnghĩadùngchotừtựdo
Chương3:Thếnàolàtựdo
Chương6:HiếnphápnướcAnh
Chương9:CáchsuynghĩcủaAristote
Chương11:CácvuatrongthờiđạianhhùngcủaHyLạpxưa
Chương12:SựcaitrịcủacácvuaRomevàbathứquyềnlựcđượcphânphốinhưthếnào
Chương13:SuynghĩchungvềnhànướcRomesaukhixoábỏvua
QUYỂNXII:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐIQUANHỆVỚICÔNGDÂN
Chương1:Ýchínhcủaquyểnnày
Chương2:Tựdocủangườicôngdân
Chương3:Tiếpchủđềtrên
Chương7:Tộichốngvua(Lèse-majesté)
Chương11:Vềchuyệnýnghĩ
Chương12:Vềchuyệnlờinói
Chương13:Vềchuyệnvănchương
Chương20:Cácluậtcólợichotựdocủacôngdânnướccộnghoà
QUYỂNXIII:TỰDOTRONGQUANHỆGIỮAMỨCĐÓNGGÓPVỚISỰDỒIDÀOCỦATHUNHẬPCÔNGCỘNG
Chương1:Thunhậpquốcgia
Chương12:Quanhệgiữamứcđónggópvớitựdo
Chương13:Nhữngngườithuthuế
Chương17:Sựtănggiaquânđội
QUYỂNXIV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIKHÍHẬUTỰNHIÊN
Chương1:Ýchungcủaquyềnnày
Chương2:Conngườikhácnhautuỳtheokhíhậunhưthếnào
Chương4:Nguyênnhâncủasựtrìtrệtôngiáo,phongtục,phongcách,phápluậtởcácnướcphươngĐông
Chương12:Cácluậtchốnglạinhữngngườitựsát
Chương14:Cáctácđộngkhácnhaucủakhíhậu
QUYỂNXV:LUẬTNÔLỆDÂNSỰCÓQUANHỆNHƯTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTCỦAKHÍHẬU
Chương1:Bànvềnôlệdânsự
Chương5:Nôlệhoádândađen
Chương6:Nguồngốcthậtsựcủaquyềnnôlệ
Chương7:Nguồngốckháccủaquyềnnôlệ
Chương11:Phápluậtphảilàmgìđốivớiquanhệnôlệ
QUYỂNXVI:LUẬTVỀNÔLỆTRONGGIAĐÌNHQUANHỆTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTKHÍHẬU
Chương1:Việcphụcdịchtrongnhà
Chương2:Ởcácxứphươngnamcósựbấtbìnhđẳngtựnhiêngiữanamvànữ
Chương4:Tụcđathêvàhoàncảnhcủanó
Chương5:LýdocủaluậtMalabar
Chương7:Bìnhđẳngtrongtrườnghợpđathê
Chương15:Lydịvàruồngbỏ
QUYỂNXVII:CÁCLUẬTPHỤCVỤCHÍNHTRỊTRONGQUANHỆVỚIKHÍHẬU
Chương1:Vềviệcphụcvụchínhtrị
Chương2:Sựkhácnhaugiữacácdântộcvềtínhdũngcảm
Chương3:VềkhíhậuchâuÁ
Chương8:Vềthủđôcủavươngquốc
QUYỂNXVIII:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚITÍNHCHẤTĐẤTĐAI
Chương1:Tínhchấtđấtđaiảnhhưởngđếnluậtnhưthếnào
Chương5:Dânởđảo
QUYỂNXIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚINHỮNGNGUYÊNTẮCTẠORATÍNHCÁCHCHUNG,TỨCLÀPHONGTỤC
TẬPQUÁNCỦADÂNTỘCChương4:Tínhcáchchunglàgì
Chương5:Chớthayđổitínhcáchchungcủamộtdântộc
Chương9:Tínhkhoekhoangvàkiêucăngcủacácdântộc
Chương13:TậpquáncủangườiTrungHoa
Chương17:ĐặcđiểmriêngcủachínhthểTrungHoa
Chương18:Hệquảcủachươngtrên
Chương19:Tôngiáo,phápluật,phongtụctậpquánhoànhậpnhưthếnàoởTrungHoa
Chương20:GiảithíchmộtnghịchlývềngườiTrungHoa
QUYỂNXX:XÉTVỀBẢNCHẤTVÀĐẶCĐIỂMCÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚITHƯƠNGMẠI
Chương1:Bànvềthươngmại
Chương2:Tinhthầnthươngmại
Chương5:Cácdântộcđãtừnglàmkinhtếthươngmại
Chương7:TinhthầnthươngmạicủanướcAnh
Chương13:Cáigìpháhoạitựdothươngmại
Chương19:Vuachúavàcônghầukhôngnênbuônbán
Chương20:Tiếpchủđềtrên
QUYỂNXXI:PHÁPLUẬTTRONGMỐIQUANHỆVỚITHƯƠNGMẠIKHICÓCÁCCUỘCBIẾNĐỔILỚNTRÊNTHẾGIỚI
Chương4:Điềukhácbiệtchínhyếugiữathươngmạixưavànay
Chương5:Nhữngđiềudịbiệtnữa
Chương21:PháthiệnhaithếgiớimớivàtìnhtrạngchâuÂutrướcsựkiệnnày
QUYỂNXXII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCSỬDỤNGTIỀNTỆ
Chương1:Lýdocủaviệcdùngtiềntệ
Chương2:Bảnchấtcủatiềntệ
Chương21:ChovayquahợpđồngvàchovaynặnglãiởRome
Chương22:Tiếpchủđềtrên
QUYỂNXXIII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIDÂNSỐ
Chương1:Ngườivàloàivậttrongvấnđềtăngnòigiống
Chương16:Cácquanđiểmcủanhàlậppháptrongvấnđềsinhsôinòigiống
Chương24:NhữngbiếnthiênởchâuÂuliênquanđếndânsố
Chương25:Tiếpchủđềtrên
Chương26:Hệquả
Chương27:LuậtởnướcPhápkhuyếnkhíchtănggiadânsố
Chương28:Cóthểcứuvãntìnhtrạnggiảmsútdânsốnhưthếnào
Chương29:Cácviệncứutế(DesHôpitaux)
QUYỂNXXIV:PHÁPLUẬTTRONGTƯƠNGQUANVỚITÔNGIÁOỞCÁCNƯỚC
Chương1:Cáctôngiáonóichung
Chương2:NghịchlýcủaBayle
Chương3:ChínhthểônhoàthíchhợpvớiđạoThiênChúa.ChínhthểchuyênchếthíchhợpvớiđạoHồi
Chương4:KếtquảcủatínhchấtđạoThiênChúavàtínhchấtđạoHồi
Chương5:ThiênChúagiáo(Catholique)thíchhợpởmộtnướcquânchủ,CơĐốctângiáo(Protestant)thíchhợpởmộtnướccộnghoà
Chương10:Mônpháikhắckỷ
Chương15:Cácluậtdânsựđôikhiuốnnắnlỗilầmtôngiáo
Chương16:Cácluậtcủatôngiáouốnnắnđiềubấttiệntrongthểchếchínhtrị
QUYỂNXXV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCTHIẾTLẬPTÔNGIÁOỞMỖINƯỚCVÀCHÍNHSÁCHĐỐINGOẠICỦATÔNGIÁO
Chương1:Tìnhcảmtôngiáo
Chương3:Cácđềnchùa
Chương8:ToàthánhGiáochủ
Chương9:Sựkhoandungvềtôngiáo
Chương10:Tiếpchủđềtrên
Chương12:Luậthìnhphạt
Chương13:LờikhuyêncanrấtcungkínhtrìnhlêntôngiáophápđìnhTâyBanNhavàBồĐàoNha
QUYỂNXXVI:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆTẤTYẾUVỚI
TRẬTTỰCÁCSỰVẬTLÀMCƠSỞXÂYDỰNGNÊNPHÁPLUẬTChương1:Ýchínhcủaquyểnnày
Chương2:Luậtcủatrờivàluậtcủangười
Chương5:Trườnghợpxửtheoluậtnhânsự,cóthamkhảocácnguyêntắccủaluậttựnhiên
Chương13:Trongviệchônnhân,trườnghợpnàonêntheoluậttôngiáo,trườnghợpnàonêntheoluậtdânsự
QUYỂNXXVII:NGUỒNGỐCVÀCÁCCUỘCCÁCHMẠNGTRONGLUẬTROMEVỀQUYỀNTHỪAKẾ
Chươngduynhất:LuậtRomevềquyềnthừakế
QUYỂNXXVIII:VỀNGUỒNGỐCVÀNHỮNGCUỘCCÁCHMẠNGTRONGCÁCLUẬTCỦANGƯỜIPHÁP
Chương17:Cáchsuynghĩcủaôngchachúngta
Chương20:Nguồngốccủavấnđềdanhdiện
Chương42:SựphụchưngluậtRomevàhậuquảsựđổithaytrongcáctoàán
Chương43:Tiếpchủđềtrên
Chương45:VềphongtụcnướcPháp
QUYỂNXXIX:CÁCHSOẠNTHẢOLUẬTChương1:Tinhthầncủangườilậppháp
Chương2:Tiếpchủđềtrên
Chương3:Nhữngđạoluậtcóvẻtráivớiquanđiểmngườilậpphápcũngđôikhithíchhợp
Chương4:Nhữngđạoluậtmâuthuẫnvớiquanđiểmngườilậppháp
Chương5:Tiếpchủđềtrên
Chương16:Nhữngđiềucầnchúýtrongviệcsoạnthảoluật
Chương19:Vềcácnhàlậppháp
QUYỂNXXX:LÝTHUYẾTCỦALUẬTPHONGKIẾNỞPHÁPTRONGMỐITƯƠNGQUANVỚIVIỆCTHIẾTLẬPNỀNDÂNCHỦ
Chương1:Vềcácluậtphongkiến
Chương2:Cộinguồncủaluậtphongkiến
Chương5:CuộcchinhphụcngườiFrancs
Chương6:NgườiGoths,ngườiBourguignonsvàngườiFrancs
Chương7:Nhưngcáchchiađấtkhácnhau
Chương8:Tiếpchủđềtrên
Chương9:VậndụngđúngđắnviệcchiađấttrongluậtWisigothsvàluậtBourguignons
Chương10:Vềchếđộnôdịch
Chương11:Tiếpchủđềtrên
Chương21:Quyềntàiphántrongđịavựcgiáohội
QUYỂNXXXI:LÝTHUYẾTLUẬTPHÁPPHONGKIẾNCỦANGƯỜIFRANCSTRONGMỐIQUANHỆVỚICÁCCUỘCCÁCHMẠNGTRONGTHỜIQUÂNCHỦ
Chương17:Chuyệnriêngtưtrongviệcbầucácvuadòngthứhai
Chương18:VuaCharlemagne
PHẦNPHỤLỤCPhụlụcI:BảovệtácphẩmTinhthầnphápluật
PhụlụcII:TómtắtTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu
PhụlụcIII:NhữnglờibìnhvềtácphẩmTinhthầnphápluật
PhụlụcIV:NhữngbứcthưBaTưKháiquátnộidungNhữngbứcthưBaTưVềnguồngốccủaNhữngbứcthưBaTưThưsố48:USBECgửiRHE’DIởVENISEThưsố52:RICAgửiUSBECThưsố24:RICAgửiIBBENởSMYRNEThưsố37:RICAgửiIBBENởSMYRNE
PhụlụcV:NhữngnhậnđịnhvềnguyênnhâncườngthịnhvàsuythoáicủaROME1.KháiquátvềsáchNhậnđịnh2.BảngphântíchsáchNhậnđịnh3.D’AlembertphântíchsáchNhậnđịnh4.HaichươngtrongsáchNhậnđịnh
ChươngIX:HainguyênnhânsuyvongcủaRomeChươngXIII:AUGUSTE
PhụlụcVI:HaitácphẩmvănhọccủaMontesquieu1.ARSACEvàISMÉNIE2.LYSIMAQUE
PhụlụcVII:Chúgiảitênriêng
LỜINGƯỜIDỊCH
Năm1982,tôidịchxongcuốnBànvềKhếướcxãhội(DuContratsocial)củaJ.J.Rousseau.Mườinămsau(1992),bảndịchđượcNhàxuấtbảnThànhphốHồChíMinhấnhành.NhiềubạnđọcphảnánhvớitôiniềmphấnkhởilầnđầutiênđượcđọcbảndịchđầyđủContratsocialmàtrướckiachỉcóNguyễnAnNinhlượcdịchmộtchương.Tuyvậy,cũngcóbạngợiý,đánglẽThanhĐạmnêndịchEspritdeslois(Tinhthầnphápluật)củaMontesquieu,vìđólàmộtbộđôixâydựnglýthuyếtvềxãhộicôngdânvàNhànướcphápquyền,dẫntớicuộcĐạicáchmạngPháp1789,màMontesquieulạilàngườiđitrước.(“Espritdeslois”rađờinăm1748,14nămsau(1762)mớicó“Contratsocial”).
Gợiýnàygiúptôithấyrõđiềubấtcậpcủamình.Thậtratrướcđâytôichưatừngđọc“Espritdeslois”.
MaysaoanhDươngTrungQuốc,hồimiềnNammớigiảiphóng,muađượccuốnVạnpháptinhlý–bảndịchEspritdeslois,doTrịnhXuânNgạndịchthuật,xuấtbảntạiSàiGònnăm1962.BảndịchnàydựatheosáchEspritdeslois–Extraitcónhiềuphần“tiểudẫn”.BiếttôiđangquantâmtìmhiểuvấnđềKhaisángnênanhQuốcđãtặngtôicuốnsáchnày.
ĐọcVạnpháptinhlý,tôivuisướngthâunhậnnhữngýkiếnlỗilạccủaMontesquieu.Nhưngmộtđiềubănkhoănnảyra,vìsaoNhàxuấtbảnClassiqueLaroussetụcbảnchỉcómấychụcchươngcủa“Espritdeslois”?Vậythìdiệnmạotoànbộtácphẩmquantrọngnàynhưthếnào?TheolờitiểudẫntrongbảndịchcủaTrịnhXuânNgạnthì“Espritdeslois”gồm31quyển,màởđâyNhàxuấtbảnchỉinlại18quyển,mỗiquyểncũngchỉtríchlấymấychương.
Tuyvẫnchỉlàtríchdịchnhưngtôiđãchọnlọcnhữngchương,nhữngđoạnthựcsựcầnthiếtchobạnđọcViệtNamngàynay.Nhữngchương,đoạnkhôngdịchthuộcvềnhữngvấnđềmàtôithấylàkhôngcầnthiếtlắmhoặckhôngphùhợp.
Tiêuđềsách“Del’Espritdeslois”tôiđãdịchlà“TinhthầnPhápluật”,nayđổilạichođúngnguyêntác,là“BànvềTinhthầnphápluật”nhưMontesquieuđãviết.Tôicũngdịchthêmmộtsốphầncótínhchấttiểudẫnvà
phụlục,đượcintronghaicuốnsách“Montesquieu–Pageschoisies–Espritdeslois–Extrait”và“Montesquieu–Pageschoisies–LettrespersanesetConsidérations”,nhằmgiúpbạnđọchiểuthêmvềtácphẩm“Tinhthầnphápluật”cũngnhưquátrìnhchuẩnbịcủaMontesquieutrướckhiviếttácphẩmvànhữnglờibìnhluậnsaukhitácphẩmrađời.
1
Riêngphầntiểudẫn,vềbốcục,soạnthảo,xuấtbản,vềphươngphápcủaMontesquieuvàvềảnhhưởngcủatácphẩm“Tinhthầnphápluật”thìtôixingiữnguyênnhữngtrangdịchcủaTrịnhXuânNgạn.VìbảndịchnàydựatheobảntiếngPhápinnăm1958(màtôikhôngsưutầmđược),sovớibảntiếngPhápinnăm1934(màtôicótrongtay)thìnócungcấpchotanhiềutưliệuvànhậnđịnhphongphúhơn.Tôichỉthaythuậtngữ“Vạnpháptinhlý”bằng“Tinhthầnphápluật”
2.Tronglầntáibảnnămnay(2004)tôiphảidịchbổ
sungChương3vàChương4QuyểnII(tríchdịchvàbổsung)vàophầnPhụlụcmộtbàinghiêncứucủatôi:“TómtắtTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu”đểphụcvụbạnđọctốthơn.
Vìtòmòkhoahọc,thíchthútìmhiểucácnhàKhaisángPháp,vàmuốngópphầnnhỏbévàoviệcgiaolưuvănhoáViệt–Pháptronggiaiđoạnđấtnướcđãvươnlênđổimới,nêntôiđãdịchsáchnàyvớitấtcảcốgắngvànhiệttâm.Nhưngchắcrằngkhótránhkhỏithiếusót.Xinsẵnsàngtiếpthusựchỉbảocủabạnđọc.
HàNội,mùathu2004
HOÀNGTHANHĐẠM
TIỂUSỬMONTESQUIEU
Vànhữngsựkiệntrọngđạitrongthờiđạicủaông3
CharlesdeSecondat–namtướcdeLaBrède–Montesquieurađờingày18tháng1năm1689,đúngtrướcmộtthếkỷcuộcđạicáchmạngtưsảnPhápnổratạilâuđàiLaBrèdegầnBordeauxởtâynamnướcPháp,trongmộtgiađìnhdòngdõiquýtộc.
Cùngnăm:
–NhàvănRacinetrìnhdiễnlầnđầuvởkịchEsther.
–ỞNga,PierreĐạiđế(lênngôitừnăm1682)bắtđầuthựchiệnchươngtrìnhcáchtân,họctậpvănminhphươngTây,cảitạotìnhtrạnglạchậu,cổhủcủanướcNga.
*Năm1696:ngườimẹquađời4.
*Năm1700:theohọcvớicácgiáosĩthuộcGiáođoàn“Oratoire”ởJuilly.ÔnghọcchữLatinhgiỏihơnchữHyLạp.
*Năm1705-1708:họcluậtởthànhphốBordeaux.
*Năm1709:lênParistiếptụchọctập.
Cùngnăm:
–VuaLouisXIVgiảitántuviệnPostRoyaldeschamps.
–VuaCharlesVII(ThụyĐiển)thuaNgatrongtrậnPoltava.
*Năm1713:ngườichaquađời.
*Năm1714:đượccửlàmnghịsĩtạiNghịviệnBordeaux.
Cùngnăm:
–Fénelonviết“ThưgửiViệnHànlâmPháp”.
–HoudartdelaMotteđịch“llliade”vàgiảibàivềHomère.
*Năm1715:cướivợ.
*Năm1716:thaythếôngchú5,giữchứcvụchánhán5Bordeaux;đượccử
làmviệnsĩViệnHànlâmBordeaux(thànhlậptừ1712);đọcluậnvănvề“ChínhsáchtôngiáocủangườiRome”vàluậnvăn“Kýứcvềcáclầnquốctrái”.
Cùngnăm:
–CuộctranhluậnthứhaigiữapháiCổđiểnvàpháiTântiếnkếtthúc;rạphát“HàikịchItalia”đượcmởcửatrởlại.
–NhàtàichínhLawthiếtlậpngânhàngđầutiên.
–HoàướcPháp–AnhđượckýkếttạiLaHaye.
*Năm17186:thiếtlậpgiảithưởngvềkhoahọcgiảiphẫu;đọccácbáocáo
khoahọc“Vềtiếngvang”,“Côngdụngcủacáchạchởthận”,“Tínhtrongsuốtcủavậtthể”,“Lịchsửtráiđấtcổxưavàhiệnđại”.
Cùngnăm:
–F.M.ArouetlấytênlàVoltairechodiễnvởkịchđầutiên“Oedipe”củaông.
–NgânhàngLawđượccôngnhậnlàngânhàngquốcgia.
*Năm1721:xuấtbản“NhữngbứcthưBaTư”(LettresPersanes)7,không
ghitêntácgiả.Sáchđượchoannghênh,táibảnbốnlầntrongnămđó,cókẻinlậunữa.ÔngtrởthànhnhânvậtnổitiếngtừđấyvàthườngluitớiphòngkháchcủaphunhânDeLambert,gianhậpcâulạcbộ“Entresol”–mộtthứhànlâmviệntựdo,đểcùngnhaunghiêncứucácvấnđềkhoahọcvềđạođứcvàchínhtrị.Câutạcbộnàycósựthamgiacủalinhmục(SaintPierred'Argention).
Cùngnăm:
–ChínhphủPhápmởcuộcđiềutravềngânhàngLaw(hiệntượngthualỗ).
–HiệpướcđồngminhPháp–Anh–TâyBanNhađượckýkết.
*Năm1722:trìnhbàybài“ĐốithoạigiữaSyllavàd’Eucrate”.
*Năm1723:xuấtbảntácphẩm“Bànvềchínhtrị”(Delapolitique).
*Năm1724:xuấtbảntácphẩm“Suynghĩvềchínhthểquânchủphổthông”(Réflexionssurlamonarchieuniverselle).
*Năm1725:xuấtbảntiểuthuyết“ĐềnthờGnide”(LatempledeGnide)–tiểuthuyếttrữtình.
Cùngnăm:
–Marivauxxuấtbản“Hònđảovànhữngngườinôlệ”(L’iledesesclaves).
–Voltairetrìnhdiễnvởbikịch“HérodevàMarie”.
–BanggiaoPháp–TâyBanNhatrởnêncăngthẳng.
–VuaPierreĐạiđếởNgabănghà.
*Năm1726:thôigiữchứcvụChánhánBordeauxmàtrướcđâyôngđãlàmthếchânôngchúmình.
*Năm1727:xuấtbảntiểuthuyếttrữtìnhngắn“DulịchởPaphos”(LevoyageàPaphos);đượcbầulàmViệnsĩViệnHànlâmnướcPhápngày22-12-1727.
*Năm1728:dulịchquacácnướcÁo,Hung,Ý,ThụySĩ,HàLan.
Cùngnăm:
–Voltaireviết“NàngHăngriađơ”(LaHenriade).
–J.J.RousseausốngởTurin.
–Marivauxviết“Điềubấtngờthứhaitrongtìnhyêu”(Lasecondesurprisedel'amour).
–GeorgesIIlênngôiởAnh.
–PháthiệnraeobiểnBéring.
*Năm1729:sangAnhsốnghainăm,ởnhàLordChesterfield;đượcnhậnlàmthànhviênHiệphộiHoànggiaAnhtạiLuânĐôn.
Cùngnăm:
–VoltairetừAnhtrởvềParis.
–J.J.RousseaulàmviệctạinhàmệnhphụDeVaren.
–HoàướcSicileđượckýkếtgiữaPháp–Anh–HàLan–TâyBanNha.
*Năm1731:trởvềPháp,đọcnhiềubáocáotạiViệnHànlâmBordeaux(cácvănbảnnàyđềuđãthấtlạc).SauđóôngluivềởlâuđàiBrède.
Cùngnăm:
–Voltaireviết“LịchsửvuaCharlesVII”.
–LinhmụcPrévostviếttiểuthuyết“ManonLescaut”.
–DainelDeFoequađời.
*Năm1734:xuấtbảnsách“NhậnđịnhvềnguyênnhânthịnhđạtvàsuythoáicủaRome”(ConsidérationssurlescausesdelagradeurdesRomainsetdeleurdécadence);kếtgiaovớilinhmụcCastel,ngườitrởthànhcộngtácviênđắclựccủaông.
Cùngnăm:
–Voltairerasách“Thưtíntriếthọc”(Lettresphilosophiques).
–Bach(JeanSébastien),nhạcsĩthiêntàingườiĐứcsoạnbảngiaohưởngnổitiếng“OratoiredeNoel”.
–ChiếntranhkếvịởBaLan.
–QuânPhápthắngtrậnởParmevàGuastalla(Italia).
*Năm1741-1747:tậptrungtoànlựcnghiêncứu,soạnthảotậpsáchlớn“Tinhthầnphápluật”.PhầnlớnthờigiansốngởlâuđàiBrède,ônglàmviệcquásứcđếnnỗigầnnhưbịloàmắt.
*Năm1748:xuấtbảnsách“Tinhthầnphápluật”ởGenève,inthành2tập,cómộtloạiinthành3tập,khoảng1000trang.
Cùngnăm:
–Voltaireviếttruyện“Zadig”.
–DiderotkếtbạnchíthânvớiJ.J.Rousseau.
–Richardson(ởAnh)viếttiểuthuyết“ClarisseHarlowe”.
*Năm1749:bịcôngkích:TạpchíNouvellesEcclésiastiques(TinGiáohội)viếtbàiphêphánTinhthầnphápluật,coitácgiảlàthuộcpháithầngiáo(déiste).
Cùngnăm:
–Diderotchora“Thưviếtvềnhữngngườimù”(Lettressurlesaveugles).
–Buffonviết“Lịchsửtựnhiên”(Histoirenaturelle),bịtrườngSorbonnebácbỏthuyếtcủaôngvềtráiđất.
*Năm1750:trảlờinhữngngườiJansénistesbằngtácphẩmluậnchiến“BảovệTinhthầnphápluật”(Défensedel’Espritdeslois).
Cùngnăm:
–J.J.Rousseauviết“Khảoluậnvềcáckhoahọcvànghệthuật”(Discourssurlessciencesetlesarts).
–VoltairesangthămnướcPhổ.
–Dupleix,toànquyềnPhápởẤnĐộgiànhthắnglợitrongviệctranhchấpvớiAnh.ThiếtlậpquyềnbảohộcủaPhápởvùngCarnatic.
*Năm1751:viếttruyệncổtích“Lysimaque”đăngtạpchí“LeMercure”.
Cùngnăm:
–Voltaireviết“ThếkỷcủaLouisXIV”(LesiècledeLouisXIV).
–Diderotxuấtbảnquyển“Báchkhoatoànthư”.
–Nổracuộcbútchiếnquanhbài“Khảoluậnvềkhoahọcvànghệthuật”củaJ.J.Rousseau.
*Năm1752:sách“Tinhthầnphápluật”bịcơquankiểmduyệtcủaToàthánhRomephêbìnhmộtcáchônhoà.TrườngSorbonnecũnggiámđịnhtácphẩmnàynhưngkhôngtuyênbốgìchínhthức.NhưngChínhphủPhápbanhànhlệnhcấmlưuhànhsách“Tinhthầnphápluật”(lệnhrangày29-11-1751).
Cùngnăm:
–Viếtbài:“HứngthúvớiBáchkhoatoànthư”(GoutpourL'Encyclopédie).
*Năm1754:viếttruyệncổtíchhuyềnthoại“ArsacevàIsménie”.
Cùngnăm:
–Condillac“Nghịluậnvềcảmxúc”(Traitédessensations).
–J.J.RousseaukhởicôngxâydựngcôngtrườngVuaLouisXV.
–ToànquyềnDupleixrờibỏẤnĐộ.
*Năm1755:quađờingày10tháng2,đểlạinhiêunguyêncảotrongđócótập“Nhữngtưtưởngcủatôi”(Mespensées),thọ56tuổi.
Cùngnăm:
–J.J.Rousseauviết“Khảoluậnvềsựbấtbìnhđẳng”(Discourssurl’inégalité).
–QuânđộiAnhvàMỹchiếmđóngxứArcadie.
–LiênlạcngoạigiaogiữaAnhvàPhápbịcắtđứt.
TIỂUDẪNVềquátrìnhMontesquieuchuẩnbịsoạnthảoTinh
thầnphápluật8
I.Nhữngviệcđãxảyravàonăm1748(Khi“Del’Espritdeslois”rađời)
Vềchínhtrị
NhữnghồicuốicùngcủatrậnchiếntranhkếvịtạinướcÁo,khởitừnăm1740trongđónướcPhápliênminhvớinướcPhổđánhnhauvớinướcÁo–nướcÁoliênminhvớinướcAnh.QuânPhápvâythànhMaestricht,hoàướcAix-La-Chapelle(vàotháng10)bấtlợichonướcPhápvìbịbuộcphảihoàntrảnhữngđấtđaiđãchiếmcứđược.TạiẤnĐộ,DupleixtiếptụcchínhsáchthôntínhcònLaBourdonnaisbịtriệuhồivềPhápvàbịgiamtạingụcLaBastillecùngbịcáotộimưuphảnvìnhữnghànhđộngcủayhồichiếmthànhphốMadras,ởAnhCátLợi,ảnhhưởngcủaWilliamPitcàngngàycànggiatăng,mặcdầulúcđóWilliamPitchỉlàmộtchiphóviêncủathủyquân.
Vềvănchương
Voltaire–ủyviênViệnHànlâmPháp,sứthầntạinướcPháptừnăm1746,lúcthìởParis,lúcthìởlâuđàiCirey,lúclạiởtạitriềuđìnhLunéville.Voltairechotrìnhdiễnbikịch“Sémiramis”.Diderotđangsoạnthảobộ“Báchkhoatừđiển”thìgặpgỡJ.J.Rousseauvàkếtgiaovớinhàvănnày.Quyểnđầucủacuốn“Bácvậthọc”(Histoirenaturelle)củaBuffonđượcấnhành.LesagevàVauvenarguesquađời(1747).Marivauxkhôngviếtthêmđượcvởtuồngnàokểtừnăm1740.VănchươngAnhCátLợiđượchoannghênh:LaPlacedịchcuốn“CáckịchbảnAnhCátLợi”(1745-1748),trongđócónhữngkịchbảncủaShakespeare.
Vềmỹthuật
Vềhộihọa,BoucherđượcbàDePompadournângđỡ,Bouchercònlàhọasĩđượchoannghênh.Kểtừnăm1740,ngườitađãtánthưởngchủnghĩatảchâncủaChardin.CácnhàhộihọachândungQuentindelaTourvàNattiervẽchândungtấtcảcácvĩnhâncủathờiđại…Vềđiêukhắc,Bouchardon,nhàthiếtkếkiếntrúc“bểnướcbốnmùaởphố”Grenelle,tạctượngvuaLouisXV;J.B.LemoynetạctượngbánthâncủaVoltaire.KiếntrúcsưHéréhoànthànhcôngtrườngStanislasởNancy.MộtxưởngchếtạođồsứđượcthiếtlậptạilâuđàiVincenne.
II.Montesquieusoạnthảovàxuấtbảnsáchtinhthẩnphápluật
TrongbàitựatácphẩmcủaMontesquieucónóirằngôngđãmấthaimươinămlàmviệcđểsoạncuốnsáchnày.Thựcra,ngaytrongcuốn“Lettrespersanes”(NhữngbứcthưBaTư),ngườitađãthấybằngchứnglàMontesquieulưuýrấtsớmtớinhữngvấnđềtrọngđại
9,liênquanđếnbản
chấtluậtpháp,việctạothànhluậtlệ,sựtiếntriểncủacácthứluậtcùngmốitươngquangiữaphápluậtvàphongtục,chếđộcùngtôngiáo.Trongcuốnkháiluậnngắnngủi“Khảovềchínhtrị*(Delapolitique),cólẽđượcviếtnăm1723,tacũngthấynhữngmốibậntâmnàyrấtlàtựnhiênnơimộtluậtgiarấtthiếtthavớinghềnghiệpcủamình,mặcdầukhôngtỏvẻthathiết.Nhưngmàhìnhnhưlàvàocácnăm1728-1729,Montesquieumớinghĩmộtcáchrõrệttớiviệcđịnhphântíchtrongtoànthểmộttácphẩm,nhữnglýdođãkhiếnchocácluậtphápbấtđồngtrongcácnước.Nhưvậy,Montesquieuđãcóýđịnhviếtsách“Tinhthầnphápluật”,vàonhữngnămmàôngdulịchtạilụcđịaÂuchâuvàsangAnhCátLợi.Sauđó,từnăm1729đếnnăm1748,tácphẩmnàyđãđượcsửasoạnnhưthếnào?Cáchọcgiảthửtìmkiếmnhữnggiaiđoạncủacôngtrìnhlâudàiấy,nhưngvìkhôngcótàiliệuvàbằngcớ,họchỉđitớinhữnggiảthuyết,chứkhôngđitớinhữngkếtquảxácthực.ĐiềumàgắnnhưchắcchắnlàviệcMontGsquisuchỉbắtđầusoạnthảocuốn“Tinhthầnphápluật”saukhiđãviếtxongcuốn“KhảovềnguyênnhânsựcườngthịnhvàsựsuyvongcủangườiLaMã”(1734).
Chínhquyểnđầucólẽđượcsoạnthảotừnăm1734đếnnăm1738,baquyểnkếtiếp,từnăm1738đếnnãm1740.
Theomộtbứcthưđềngày20-12-1741củaMontesquieugửichobạnôngởBordeauxlàôngChánhánBorbotthìcôngviệcsoạnthảotácphẩmtiếnhànhđềuđềuvàbộsáchsẽgồm24quyển.Nhưngsauđóítlâu,ngày2-2-1742Montesquieulạinóitớinhữngmốiưutưcủaôngvềtácphẩmấy,càngviếtnhiềucuốnsáchcàngpháttriển.MontesquieuởtạilâuđàiLaBrèdetrongtấtcảnhữngnămtừ1743đến1745đểsoạnthảolầncuốicùngtácphẩmcủaông;cuốinăm1746,cuốnsáchlêntới30quyển.Rốtcuộcđếntháng10năm1748,khicuốn“Tinhthầnphápluật”đượcNhàxuấtbảnBarillotchoấnhànhtạiGenève,thìtácphẩmnàygồm31quyển,họpthànhhaitậpnhỏ,tấtcảước1000trang.Đólàkếtquảcủamộtcôngtrìnhlâudài,
khiếnchosứckhoẻcủatácgiảđãvìthếmàsuynhượcrấtnhiều.
Sách“Tinhthầnphápluật”nhanhchóngđượchoannghênh.Vàolầnxuấtbảnđầutiên,cuốnsáchnàyđãđượcgiấugiếmđưaquabiêngiới,nhưngkhônggặpsựkhókhănnào;tiếptheođócònnhiêulầntáibảnnữa,cólầnđượcinởPháp,mặcdầukhôngđượcphépchoin,nhưngcácnhàchứctráchđãlàmngơđểchoin.
NếutabằngvàolờicủachínhMontesquieuthìđầunăm1750,sách“Tinhthầnphápluật”đãđượcxuấtbảntới22lần,kểcảmộtbảndịchratiếngAnhvàmộtbảndịchratiếngItalia.
Tronggiớitriếtgia,ngườitahoannghênhnhiệtliệttácphẩmcùaMontesquieu.ChỉcóHelvétius,mặcdầucũngđồngthanhkhenngợicuốnsáchấytheophéplịchsự,nhưngônglạichorằng,tốthơnlàtìmkiếmnềntảngchomộttrậttựmới,chứkhôngnêngiảithíchnhữngđịnhchếđãlỗithời.ChỉcócácgiớithuộcGiáohộilàphầnnhiềuchỉtríchsáchcủaMontesquieu:“Trévouxnhậtbáo”–cơquancủadòngGiatô,hồitháng4năm1749,chỉtríchmộtcáchônhoàvàichươngcủacuốn“Tinhthầnphápluật”;còntạpchí“TintứcGiáohội”cókhuynhhướngJanséniste
10thìđả
kíchtácphẩmnàymộtcáchkịchliệthơn.NgườitatốcáoMontesquieulàkẻvôđạo,làkẻbênhvựctôngiáotựnhiênvàthầngiáo.
Ngườitabàibácmạnhnhấtlànhữngchươngtrongcuốnsáchcóvẻmuốnchứngminhrằngtôngiáolàmộthiệntượngxãhội,tuythuộcphongtục,khíhậu,tìnhtrạngchínhtrị.Đểtrảlờibọnngườidèmpha,Montesquieuchoxuấtbảnvàotháng2năm1750bài“ĐểbênhvựccuốnTinhthầnphápluật”,trongđóchứngminhrằngtácphẩmcủaôngchỉđêcậptớicáctôngiáogiảtạovànhữnglờikếtluậncủaôngkhôngliênquantớiCơĐốcgiáo.CâutrảlờicủaMontesquieukhôngđủsứcthuyếtphụcnổinhữngngườiphảnđốiông.Vàcũngkhôngkhiếncho“KiểmduyệtThánhhội”
11đượchàilòng.Vìvậy,Thánhhộinàyđãquyếtđịnhlênántácphẩm
củaMontesquieuthôngquasắclệnhngày29-1-1751.ĐạihọcviệnSorbonnecũngxemxétcuốn“Tinhthầnphápluật”,yêucầutácgiảgiảithíchlậptrườngcủamình,và(từnăm1752)đãdựthảomộtbảnkiểmduyệttácphẩm,nhưngbảnnàykhôngbaogiờđượccôngbố.Trongnhữngnămcuốiđời,nhữngmốiphiềnnhiễuấyđãkhiếnchoMontesquieulonghĩnhiều,chắcchắnlàôngđãsửachữalạinguyêncảocủamình.Điềuđótathấyrõtronglầntácphẩmđượctáibảnnăm1757,saukhiôngquađờivìcácsựsửachữaấy,tácphẩmđãkhiếnchogiáohộiđượchàilòng.Phảichăngdođómà
kếtluậnrằng,Montesquieulàmộttriếtgiakhônngoan,hayônglàmộttínđồCơĐốcgiáothànhthực,đãkhiếpsợnhữnglờichúgiảithiênlệchcủangườitađốivớitácphẩmcủaông?ĐólàhailốigiảithíchđãđượcđềnghịđểcắtnghĩanhữngsựsửachữatrongtácphẩmcủaMontesquieu.
III.Cáchbốcụcsáchtinhthầnphápluật
Sách“Tinhthầnphápluật”gồmcó31quyển,trướckiaMontesquieunhậpcácquyểnấylạivàchiarathànhsáuphần,vềsauôngkhôngphânchiatácphẩmcủaôngnhưthếnữa,dùsao,lốiphânchiađócũngcònquanhệ.
Trongphầnthứnhất(từquyểnIđếnquyểnVIII),saukhiđãxácđịnhsơlượcrằngluậtpháplànhữngmốitươngquanbềnchặt,pháisinhtừbảntínhcácsựvậtvàcácvậtthể(quyểnI),Montesquieunghiêncứungaynhữngnguyênnhânchínhtrịđãquyếtđịnhcácluậtpháp.Trongphầnnày,tácgiảđịnhnghĩabaloạichínhthể(dânchủ,quânchủvàđộctài)vànguyêntắccủamỗichínhthể(đạođức,danhdự,sợhãi).Tiếpđến,ôngchứngminhrằngnhữngquytắccủanềnđạođứccôngdân,nhữngluậtlệdânsựvàhìnhsự,nhữngquyluậtliênquanđếnnhữngsựtiêuphaphíphạmvàthânphậncủacácngườiđànbàthayđổituỳtheonhữngnguyêntắccủachínhthể.
Phầnthứhai(từquyểnIXđếnquyểnXIII),ôngtiếptụcnghiêncứunhữngyếutốchínhtrịbằngcáchphântíchtrướchếtnhữngluậtlệnàocầnthiếttrongbaloạichínhthể,khiếnchoquốcgianàybảotồnđượcsứcmạnhđểchốngđốivớiquốcgiakháchayđểtấncôngcácquốcgiaấy.Nhữngcũngcầnphảixácđịnhnhữngquyềnhạncủacánhântrongmộtquốcgia,dođóMontesquieuđãnghiêncứusựtựdochínhtrị,vàđãcóthểđịnhnghĩatamquyền(lậppháp,hànhphápvàtưpháp).TrongchươngrấtdàinóivềHiếnphápnướcAnh(chươngVI,quyểnXI),tácgiảđãlàmsángtỏcáchthứcquânbìnhvàphânđịnhtamquyềnấyởAnhCátLợi.Đoạncuốiphầnthứhainàynóivềnhữngbảođảmcủaluậtphápchomỗicôngdânvềthânthểvàtàisản.
Trongphầnthứba(từquyểnXIVđếnquyểnXIX),Montesquieuchứngminhrằngnhữngnguyênnhâncótínhcáchvậtchất(tínhchấtcủakhíhậu,củađấtđai)haytinhthần(tậpquánvàphongtụccủamộtnước)thamgiavàoviệctạothànhcácluậtpháp.
Phầnthứtư(từquyểnXXđếnquyểnXXIII),nghiêncứunhữngnguyênnhâncótínhcáchkinhtếvànhânkhẩu(nhữngmốitươngquangiữacácluậtphápvànềnthươngmại,tiềntệ,dânsố).
Phầnthứnăm(từquyểnXXIVđếnhếtquyểnXXVI),trìnhbàynhữngnguyênnhânthuộcvềtâmlinh,cóảnhhưởngđếncácluậtpháp(mốitươngquangiữacácluậtphápvàtôngiáo),rồixemxétnhữngmốiquanhệgiữa
cácluậtphápvàđốitượngmàluậtphápquyđịnh:tuỳtheolàtưpháp,côngpháp,quốctếpháp,cácluậtlệphảiphùhợpvớimụcđíchmàcácluậtlệmuốnđạttới.
Phầnthứsáu(từquyểnXXVIIIchođếnhếtquyểnXXXI),làmộtphầncótínhcáchlịchsử.Trongphầncuốicùngcủatácphẩm,cónhữngbàikhảocứuvềcácluậtlệcủangườiLaMãliênquanđếnchếđộthừakế,vềnguyênnhâncácluậtlệdânsựởPháp,vềnhữngluậtlệphongkiếnthờicácngườiFrancs.
Ngườitađãtranhluậnnhiềuvềlốibốcụcnhưđãkểởtrêncủasách“Tinhthầnphápluật”.Vàinhàphêbìnhchorằngđólàmộtbốcụchợpvớimộtlýluậncựckỳchặtchẽ,nhưthếcólẽquáđáng.Tuynhiên,đổlỗichoMontesquieulàkhôngtuântheomộtthứtựnào,nhưmộtsốnhàphêbìnhkhácđãlàmthìcũngkhôngkémphầntháiquá.Chắcchắnlàmườibaquyểnđầuchứngminhrằng,dướimắtcủaMontesquieu,hiếnphápchínhtrịlàyếutốchínhyếuxácđịnhbảnchấtcủaluậtpháp.NhữngyếutốmàMontesquieuphântíchvềsau(khíhậu,phongtục,nềnthươngmại,tôngiáo)lànhữngyếutốphụthuộc.Nhưvậy,haimươisáuquyểnđầucủacuốn“Tinhthầnphápluật”hợpthànhmộtchỉnhthểcótínhcáchliêntục.Ghépnămquyểncuốicùngvàobốcụckểtrêncóphầnkhóhơn,bởilẽ,phầnlớncácquyểnsaunàylàdoMontesquieuthêmvàotrongnhữngthángcuốicùngtrướckhiôngchoxuấtbảntácphẩmcủamình.Cáikhiếnchotangạcnhiênhơnhếtlàviệctácgiảkhảosátvàivấnđềvềphươngdiệnlịchsử,tráilạitrongnhữngquyểntrước,ôngđãkhôngchịuápdụngphápchếsửđểnghiêncứunhữngnguyênnhânđãtạonêncácluậtphápmộtcáchkhôngthayđổi.
IV.Nhữngnguồngốccủasáchtinhthầnphápluật
Viếtmộttácphẩmphongphúnhưthếthìcầnphảicórấtnhiềutàiliệu.ChínhMontesquieucólầnđãkểtrongbảnđềcương“Tinhthầnphápluật”nhữngtácgiảmàôngđãphỏngtheo,nhưngcốnhiênlàsốtácphẩmmàôngđãđọcnhiềuhơnlànhữngsáchmàôngđãámchỉtới.Gầnđây,ngườitađãtìmđượcbảnmụclụcthưviệncủaMontesquieutạiLaBrèdevàđãbiếtcónhữngđiểmđếnnaychỉlàphỏngchừng
12.
Ngoàimộtsốtàiliệuvềluậtvàvềlịchsửbằngtiếnglatinh,màtrướckiaMontesquieuđãdùngđểviếtcuốn“KhảovềnhữngnguyênnhâncủasựcườngthịnhvàsuyvongcủacácngườiLaMã”,cònphảikểthêmcuốn“Chínhtrị”(Lapolitique)củaAristote,cuốn“Vuachúa”(Leprince)củaMachiavel(1514),cuốn“Ảotưởng”(L'Utopie)củaThomasMorus(1516),“Sáuquyểnnóivềchínhthểcộnghoà”(LessixlivresdelaRépublique)củaJeanBodin(1576-1578),cuốn“Kháiluậnvềngườicôngdân”(Ducitoyen)củaHobbes(1642),trongthưviệncủaMontesquieucònnhiềusáchvềlịchsửliênquanđếntấtcảcácnướcchâuÂu,châuÁvànhữngdukýcủacácnhàtruyềngiáo.
Trongbảnmụclụckểtrên,ngườitalấylàmngạcnhiênkhikhôngthấycóghinhữngtácphẩmmàMontesquieuđãdùnglàmtàiliệu,nhưcuốn“Lượckhảovềchínhthểdânsự”(EssaisurleGouvernementcivil)củaLocke(MontesquieuđãdùngcuốnnàyđểviếtchươngnóivềHiếnphápnướcAnhCátLợi),haylàcuốn“Nhữngnguồngốcluậtdânsự”(LesoriginesJuriscivilis)củaGravina,mộttácgiảngườiÝĐạiLợi.CólẽMontesquieuđãmượncuốnsáchấyởnơikhácđểviếttácphẩmcủaống.DùsaochắcchắnlàMontesquieuđãđọcrấtnhiềusáchvàđọccóphươngpháp,bởivìngườitacòngiữđượcmộtphầncácquyểnvở
13trongđóMontesquieuđãghichép
nhữngcâuvăn,nhữngđoạnsáchmàôngcholàcóthểcóíchchoôngsaunày.Nhữngtríchvănấyđãđượcxếptheođềtài:luậthọc,địalý,chínhtrị,kinhtếhọc.Sauhết,Montesquieulạicònghichéprảiráctrênnhữngsốsáchkhácnhữngcảmtưởnghàngngàycủaôngvànhữngmẩuchuyệnmàôngđãđọcđượctrênnhậtbáo,hayngẫunhiên,ôngđãđượcngườikháckểlại.
Thêmvàonhữngtàiliệudoôngđọcsáchhaytrầmtưmặctưởngmàcócònphảikểkinhnghiệmmàôngđãrútđượcởnhữngchuyếndulịch
phươngxa.Nếucuộcviễnduhồicácnăm1728–1731củaôngđãđượcthựchiệntừtrướckhiôngquanniệmtớiviệcviếtsách“Tinhthầnphápluật”,dầusaoôngcũngđãnhớlạinhữngđiềuôngquansát,kếtquảcủaviệcônglưutrúnhiềunămbênAnhCátLợiđãkhiếnchoôngxácđịnhđượccácýniệmchínhtrịcủamình.
V.Đốitượngvàphươngphápcủasáchtinhthầnphápluật
Vớinhữngtàiliệunóitrên,tácgiảđãviếtmộttácphẩmkhiếnchocôngchúnglưuýtớimộtkhoahọcthườngdànhchocácnhàchuyênmôn:luậthọc.Montesquiueđãphổthônghoáluậthọc.Mặcdầuđềtàirộnglớnnhưngyêucầucuốnsáchphảingắngọn,lạikhôngquákhóhiểuvàkhôngtrừutượng.Dođó,cầnphốihợpnhữngýtưởngkháiquátvớinhữngdậtsửvànhữngsựkiệncụthể.Cuốnsáchcầnphảilinhđộng,dođócầnthayđổigiọngvăn,giọngvănnàykhôngthểcótínhcáchlýthuyếtquá,vàlúcthìphảihùngbiện,lúcthìphảichâmbiếm.Cuốnsáchsauhếtcầnphảiviếtchominhmạch,dođócầnphảichiađềtàilàmnhiềuphầncầnthiếtđểchosựtrìnhbàyđượcrõrệt.ĐólànhữngsựkhókhănmàMontesquieuphảivượtquavàđólànhữnggiảiphápmàMontesquieuđãđềra.CómộtsốđộcgiảtráchMontesquieuđãdùngnhiềukỹxảoquá,chẳnghạnnhưbàDuDeffandkhibàquảquyếtrằngMontesquieuđã“làmbộtàikhívềphápluật”.VàVoltairethìloantruyềnmộtcáchdễdãilờinóikhôihàirằng,ôngtiếclàtácphẩmcủaMontesquieuđãviếtkhôngcóphươngpháp
14,cònđộcgiảhiệnđạithì
khôngkhỏingạcnhiênkhithấytácphẩmđượcphânchiaralàmnhiềuchương,màcóvàichươngchỉgồmcóhaihaybadòng(xinxemquyểnV,chươngXIII).Độcgiảhiệnđạilạicònngạcnhiênvềgiọngchâmbiếmcủatrangnóivềvấnđềnôlệ(quyểnXVchươngV)hayvềtràthuậtdùngtrong“LờicangiánrấtkínhcẩngửicácphánquantạiTôngiáophápđìnhởTâyBanNhavàởBồĐàoNha”(TrèshumbleremontranceauxInquisiteured'EspagneetdePortugal–quyểnXXV,chươngXIII).Nhưngchínhnhữngphươngsáchấylạikhiếnchocôngchúngđượcvừalòngvàkhiếnchocácđộcgiảhoannghênhmộttácphẩmmàchủđềcóvẻkhôngđượcthíchthúcholắm.
Tuytàmộtluậtgiachuyênnghiệp,nhưngMontesquieuđãkhôngđềcậpnhữngvấnđềpháplývớinhữngphươngphápcổtruyền.Làmộttriếtgia,Montesquieucũngnhưrấtnhiềungườicùngthờivớiông,tinrằngchỉcóphươngphápthựcnghiệmlàphươngphápduynhấtcóthểđemlạikếtquảchắcchắn.Xưanay,ôngvẫnyêuthíchkhoahọctựnhiênvànhiềulần,ôngđãđệtrìnhHànlâmviệnBordeauxnhữngbảnbáocáovềnhữngvấnđềthuộcvậtlýhọc.Giờđây,đếnlượtcácluậtlệđượccoinhưlànhữngsựkiện,việcxemxétcácsựkiệnấycóthểkhiếnchotakhámpháranhữngnguyên
nhâncủacácsựkiệnđó.Nhưvậy,trongphạmvicácluậtphápcũngcómộtđịnhluậtgiốngnhưđịnhluậtchiphối“bảnchấtcủacácsựvật”.
Tuynhiên,Montesquieucũngkhôngtránhkhỏimộtvàiđiềulưỡnglự:mặcdầuôngthựccóýmuốnthiếtlậpmộtkhoahọckháchquanvềcácluậtpháp,ôngvẫnlàmộtluânlýgia.Ôngviết:“Trướckhinhữngluậtphápđượccấuthành,đãcónhữngmốitươngquancóthểcóđượcvềcônglý”.Nhưthế,phảichăngôngđãquảquyếtrằngýniệmcônglýcótrướcluậtpháp?Nhưngmànếutrongbảntínhđạođứccủangườiđờitheotiềmthế,đãcókhảnăngquanniệmrõrệtnhữngluậtphápnàolàcôngminh,thìkhôngthểgiảithíchcácluậtphápnhưchỉlàkếtquảcủamộtsốđiềukiệnnàođóđãđượcđưaramộtcáchkháchquan.Nhàbáchọcgiảithíchcácluậtlệtheobảnchấtcủanhữngluậtlệấy.Nhàđạođứcquanniệmcácluậtlệtheocáchmàcácluậtlệấyphảitạothành.
Vàtrongnhiềuchương,haiquanniệmấyđisongsonghaytrộnlẫnvớinhau:chẳnghạntrongnhữngchươngchínhyếucủatácphẩm,nhàđạođứcchứkhôngphảinhàbáchọcđãđịnhnghĩanhữngnguyêntắc(đạođức,danhdự,sợhãi)củabaloạichínhthểnhưlànhữngcănbảnđạođứcđãquyđịnhnhữngchếđộkhácnhau.Mặcdầunhữngkếtquảcủasựphântíchấyrấtđúng,ngườitacóthểtựhỏirằng,phảichăngMontesquieuđãcoinhữngkếtquảnhưlànhữngnguyêntắc,nhưngmàMontesquieuđãmuốntìmkiếmtâmlýcủamộtchếđộchínhtrị,cũngnhưviệcngườitasuyluậncáchxửsựcủamộtcánhântừtínhnếtcủacánhânđó.Lốilýluậnấy,mộtlýluậnđặcbiệtcủariêngnhàđạođức,tạothànhmộtđẳngcấpgiữacácchếđộ:nếuchínhthểdânchủcăncứvàomộtgiatàitinhthần,làmsaongườitakhôngkếtluậnrằngchínhthểấyhơnchínhthểquânchủcăncứvàothànhkiếndanhdự,vàhơnchínhthểđộctàinhiều,chínhthểnàysởdĩmạnhlàdosựsợhãi,tứclàsựphủđịnhmọicảmtìnhđạođức?Mộtkếtluậnnhưthế,ngaytrongtrườnghợpngườitacholàđúngcũngbiểutộnhữngsựmongướccủamộtnhàđạođứchơnlàkếtquảkháchquancủamộtsựnhậnxétcótínhcáchkhoahọc.
ĐốivớiMontesquieu,việcđiềuhoàphươngphápthựcnghiệmvớicáckiếngiảicủaôngvềlịchsửcũnglàmộtviệckhó.Chắcchắnlàôngđãdựavàonhữngsựkiệnlịchsửđểchứngminhcácđiềuôngđưara,nhưngmàtrongkhitìmcáchkhámphánhữngnguyênnhânphổquátcủaluậtlệ,vớithànhkiếncủamộtsửgia,ôngmuốngánchomộtvàitỷdụrútởlịchsửramộtgiátrịưutiên.Khiôngnóivềchínhthểdânchủ,ôngnghĩtớicácnướccộnghoàởthờithượngcổ,ôngnghĩtớiAthène,hơnnữa,ôngnghĩtớiLa
Mãvàđịnhnghĩachungvềchínhthểcộnghoà,hìnhnhưôngmuốngánchonhữngđịnhchếchỉlàmộtgiaiđoạntrongsựtiếnhoávềchínhtrịcủaAthènevàcủaLaMãmộtgiátrịvĩnhviễn.
Ngườitacóthểkhángbiệnrằng,vàothờiđạicủaMontesquieu,ôngkhôngthểnàoviệndẫnnhữngtỷdụkhácđược?ÍtrathìhìnhnhưôngđãkhôngđểýtớichínhthểdânchủởnhữngtiểubangThụySĩ:sửgiaMontesquieuquanniệmdânchủtheokiểumẫuduynhấtcủacácnướccộnghoàthờithượngcổ.Vềchínhthểquânchủcũngthế,ôngđãnghĩtớinướcPháphồithếkỷXVIII.Khinóivềsựđộctài,ôngđãnghĩtớisựđộcđoáncủahoàngđếThổNhĩKỳ.Việcđemchínhthểcộnghoà,chínhthểquânchủvàchínhthểđộctàisosánhvớinhaukhiếnchotacócảmtưởnglàtácgiảđãđặtcùngtrênmộtbìnhdiệnnhữngthựcthểlịchsửthuộcvềnhữngthờirấtkhácnhaucủasựtiếnhoávềchínhtrịvàcácdântộc.
VI.Ảnhhưởngcủasáchtinhthầnphápluật
KhôngnênvìnhữnglờichỉtríchđốivớiphươngphápcủaMontesquieumàquênmấtgiátrịlớnlaocủatácphẩm:trongcuốn'Tinhthầnphápluật”,Montesquieuđãtỏralàngườisánglậprakhoaxãhộihọc.KhoahọcnàythuộcngànhcáckhoahọctriếtlýmàphảiđợiđếnthờiAugusteComte(1798–1857)mớicócáitênấy.NhưngmàMontesquieuđãýthứcđượctầmquantrọngcủanhữnghiệntượngxãhội.Khoahọcxãhộiđốivớiôngkhôngphảilàmộtkhoahọctrừutượngnữa:dướitấtcảcáchìnhthức(dânluật,hìnhluật,luậthiếnpháp,quốctếcôngpháp),khoaluậthọcdínhlíutớimộtsốlớncácyếutốlịchsử,địalýkinhtếluânlý.Nhưvậy,Montesquieukhôngnhữngkhámpháratínhchấttươngđốicủaluậtpháp,màcòntìmratínhchấtphứctạpcủanhữngnguyênnhânthamdựvàoviệcxácđịnhluậtpháp.Thựcra,Montesquieucókhichỉđoántrướcmộtvàisựthựchơnlàchứngminhcácsựthựcấy.CácnhàxãhộihọchiệnđạidùchỉtríchnhữngphươngphápcủaMontesquieu,nhưngcũngkhôngbaogiờphủnhậnônglàmộtbậctiềnbối.Cuốn“Tinhthầnphápluật”đượcđặtlạivàothờiđạicùanó,làmộttácphẩmhếtsứcmớimẻ.
CònnhữngngườiđồngthờivớiMontesquieuđềunhậnthấytácgiả'Tinhthầnphápluật”làmộttriếtgiađãcócanđảmphảnđốirõrệtnhữngsựlạmdụngcủathờiđạiông,sựcốchấpvềphươngdiệntínngưỡng,sựtratấn,vấnđềnôlệ,tấtcảmọihìnhthứcđộctàiđềubịlênán.Nhữngsựbàixíchấylạicàngcógiátrị,vìcuốn“Tinhthầnphápluật”đưaracùnglúcấynhữngphươngphápcứuchữahợplýcăncứvàomộtlýtưởngtựdovừaphải:chươngnóivềHiếnphápnướcAnhđềnghịnhưlàgươngmẫu,nhữngđịnhchếtrongđóthếquânbìnhđượcduytrìdosựphânquyền.Chủtrươngthểhiệntháiđộthiệnchívớitrậttựxãhộiđượcthiếtlập,Montesquieuđãđưaramộtchươngtrìnhcảicáchvềchínhtrịmàảnhhưởngrấtlớn.Năm1789,cácluậtgiathuộcpháiBìnhdânsửdụngchươngtrìnhcảicáchấy.Nhiềuđiềukhoảntrongbản'Tuyênngônnhânquyền”phỏngtheonhữngýtưởngcủaMontesquieuvàbảnhiếnphápnăm1791đãthựchiệnnguyêntắcphânquyền,tuynhiênLậphiếnnghịhộiđãbãibỏnhữngđặcquyềncủatấtcảcácđoànthểtrunggian(nghịhộiquýtộc)màMontesquieuxétlàcầnthiếtđểduytrìsựquânbìnhtrongmộtquốcgiađãđượckhaihoá.Dẫusaothìcuốn“Tinhthầnphápluật”đãđưavàotrongđịnhchếchínhtrịcủanướcPháp
mộtnguyêntắcmàsaunàychínhthểquânchủ(Đếchế,Vươngchếtrunghưng)vẫntôntrọng,luônluôntỏýkhôngmuốnxâmphạmđếnsựđộclậptamquyền,tuyrằngtrongthựctế,cácchínhthểấymuốnmọiquyềnđềubịquyềnhànhphápchiphối.MontesquieuđãlàmchodânPhápkinhsợsựđộctài,cònnhưlýtưởngtựdovàđạođứcmàMontesquieucholàđặctínhcủachínhthểdânchủvàcoilàđặcđiểmcủacácnướccộnghoàthờithượngcổ,thìcólẽôngkhôngchỉnghĩtớiviệclýtưởngấysẽkíchthíchnhiệttâmcủapháidânchủcấptiếnvàonăm1792.
LỜICẦUNGUYỆNCÁCNỮTHẦNĐỒNGTRINHTRÊNNÚI
PIERIE15
HỡicácNữthẩnđồngtrinhcủanúiPiérie16,cónghechăngcáitêntôigọi
cácnữthần?Tôiđangtheođuổimộtsựnghiệplâudàivàchịubaophiềnmuộn,nhọcnhằn
17.Xinhãyđặtvàođầutôiniềmvuiêmdịumàtrướcđâytôi
từngcảmnhận,nhưnggiờđâyđangrờixatôi.NữthầnsẽvôvànthánhthiệnkhiNgườidùngniềmvuihứngthúđểdẫndẳtxãhộitớinơisángsuốtvàchânlý.
NhưngnếucácNữthầnkhôngmuốnlàmdịunỗinhọcnhằntrongsựnghiệpcủatôithìhãygiấukínngaycảtácphẩmđó.Xinhãylàmchongườitahiểubiết,màkhôngphảidotôigiảnggiải.Xinhãylàmchotôisuytưởngvàdườngnhưtôixúccảm
18vàkhitôinóilênnhữngđiềumớimẻthìxinhãylàm
chomọingườitinrằngtôichẳnghiểugìhết,màđólàchínhcácNữthầnđãnóigiúptôi.
KhinhữngtianướccủacácNữthầntuônratừcácmỏmđáthươngyêu,xinđừngđểchúngtungtoélênkhôngtrungrồirơirớtmất,hãyđểchúngchảyvàođồngcỏ,chúngsẽlàmvuicácNữthầnvìchúngtạoniềmvuichocácmụcđồng
HỡicácNữthầnkiềudiễm,nếuNgườiđoáinhìnđếntôithìmọingười19sẽ
đọctácphẩmcủatôi,vàcáigìvốnchỉlàmộttròchơisẽtrởthànhniềmhứngkhởi.
HỡicácNữthần,tôicảmthấyNgườiđanggợiniềmcảmhứngtrongtôi,khônggiốngnhưlờicatiếngsáoởTempé
20haytiếngđànthấttruyềnở
Délos20,Ngườiđangmongchotôinóilênđượctiếngnóicủalýtrí,điềuhoànthiệnnhất,caoquýnhấtvàngọtngàonhấtchocácgiácquanngười.
LỜITỰA
Nếunhưtrongvôsốnhữngđiềusáchnàyviếtra,cóđiềunàolàmchobạnđọckhóchịu,tráivớimongđợicủatôi,thìítracũngkhôngphảilàtôiviếtvớiácý.Tôikhônghềcóđầuócbàixích.PlatonđãtừngcảmơnTrờiđượcsinhvàothờicủaSocrate,thìtôicũngxincảmơnTrờiđượcsốngdướithờichínhphủnày,vàTrờiđãmuốnchotôituântheonhữngđiềutôiyêuthích.
Tôixin,vàchỉsợkhôngđược,xinđừngphánxétquachốclátcảmộtviệclàmcủatôitrong20năm.Xinhãytánthànhhayphảnđốitoànbộcuốnsách,chứkhôngphảichỉmộtvàicâu.Nếumuốntìmýđồcủatácgiảthìxinkhámphánóngaytrongýđồtácphẩm.
Trướctiên,tôixemxétngườiđời,vàtôitinrằngtrongvôsốluậtlệvàphongtụcrấtkhácnhau,conngườikhôngchỉtuântheonómộtcáchngẫuhứng.
Tôiđãđềranhữngnguyêntắc,tôithấycáctrườnghợpcábiệtđềukhéptheonguyêntắc.Lịchsửcácdântộcchỉlànhữngsựnốitiếp,vàmỗiluậtlệcábiệtđềuliênquanđếnmộtluậtlệkhác,hoặclàluậtlệthuộcvàomộtquyluậtchunghơn.
Khitôinhắclạithờicổxưa,tôicốnắmlấytinhthầncủasựviệc,khôngxemxétcáctrườnghợpkhácnhaumộtcáchgiốngnhau,vàtôikhôngquênrằngtrongnhữngsựviệccóvẻgiốngnhauđềucócáikhácnhau.
Tôiđềranhữngnguyêntắckhôngphảitừđịnhkiến,màtừbảnchấtcủasựviệc.
Ởđây,nhiêusựthậtchỉđượcnhậnrakhingườitanhìnthấymốitươngquanvớicácsựthậtkhác,càngsuynghĩvềcácchitiếtngườitacàngthấysựđúngđắncủacácnguyêntắc.Ngaycảnhữngchitiếttôicũngkhôngnóirahếtđâu.Chẳngainóirađượchếtmọiđiềumàkhôngchánngán!
Ởđây,ngườitakhôngthấynhữngnétlồilõmmàcáctácphẩmthờinaythườngcó.Khingườitanhìnsựvậtvớimộttầmbaoquátnhấtđịnh,thìnhữngchỗlồilõmsẽmấtđi;nóchỉxuấthiệnkhiđáuócngườitahướngvềmộtphíamàbỏquamọiphíakhác.
Tôiviếtkhôngphảiđểphêpháncáiđãđượcthiếtlậpởmộtvàixứsởnào
đó.Mỗidântộcđềutìmralýdocủacáckỷcươngtrongdântộcmình.Vàchỉnhữngngườithôngminhbẩmsinh,hiểuthấuhiếnphápnướcnhàmớikiếnnghịđượcnhữngđiểuthayđổi.Đólàlẽtựnhiên!
Nhândâncầnđượcsoisáng.Đólàđiềutachớthờơ.Nhữngđịnhkiếncủacácnhàcầmquyềnthườngbắtđầulàđịnhkiếncủadântộc.Thờicòndốtnát,ngườitachẳnghoàinghigì,ngaycảkhingườitalàmđiểubậybạnhất.Đếnthờisángsuốtngườitacònrunlênkhilàmđiềutốtđẹpnhất.Ngườitabiếtđiềulạmdụngngàyxưavàtìmthấycáchsửachữa,nhưngngườitacònthấyđượccảsựlạmdụngtrongkhisửachữanữa.Ngườitađểnguyêncáixấunếuhọsợcáitồitệhơn.Ngườitagiữcáitốtvừaphảinếuhọcònhoàinghicáiưuviệthơn.Ngườitachỉnhìnvàocáicụcbộđểphánđoáncáitổngthể.Ngườitaxemxétmọinguyênnhânđểnhìnchoranhữngkếtquả.
Tôisẽvôcùngsungsướngnếucócáchlàmchomọingườitìmralýdođểthíchthúvớinhiệmvụcủamình,đểyêunhàvua,yêutổquốc,yêuluậtphápcủamình,làmchomọingườicảmnhậnsâuhơnniềmhạnhphúcngaytrongxứsở,trongnềncaitrị,trongcươngvịcôngtáccủamình.
Tôisẽlàngườisungsướngnhấtđờinếucócáchgìlàmchomọingườicầmquyềntăngthêmtrithứcvềnhữngviệchọphảiquảnlý,vàlàmchomọingườithừahànhthêmhứngthúkhihọtuânlệnh.
Tôicũngsẽsungsướngvôcùngnếucóthểlàmchongườiđờichữakhỏithànhkiến.Thànhkiến,theotôi,khôngphảivìngườitakhôngbiếtmộtđiềugìđó,màvìngườitakhôngtựbiếtchínhmình.
Trangkhigiáodụcchongườiđời,tamớihiểuđượclòngbácái.
Ngườilàloàicóthểuốnnắnđược.Họbịuốnnắntheotưtưởngcủangườikháctrongxãhội.Họcóthểhiểuđượcbảnchấtcủamìnhnếungườitachỉrachohọ,vàkhibịtướcđoạtthìhọcóthểmấtcảcảmgiácvềbảnchấtcủamình.
Tôiđãtừngbắttayvàoviếtrồilạihủybỏcôngtrìnhnày.Tôiđãxé,vứtđihàngnghìntranggiấy,vàmỗingàytôicảmthấybàntayrũrượi.Tôitheođuổiđốitượngcủamìnhmàkhôngvạchramộtđịnhhướng,khôngbiếtgìvềcácngoạilệ.Tôiđãcólúctìmrachânlýrồilạiđánhmấtnó.Nhưngđếnkhitôikhámpháracácnguyêntắcthìmọicáitôiđãtìmtòiđềuquaylạivớitôi;vàtrong20năm,tôiđãthấytácphẩmcủamìnhđượcbắtđầu,rồitiếnlên,pháttriển,vàkếtthúc.
Nếunhưtácphẩmnàyđạtthànhquả,tôiphảicảmơnbảnthânđềtàicủatácphẩmcótínhbaoquátrộnglớn.Tuynhiên,tôicũngtinrằngmìnhcónăng
lực.KhitôiđọccácvĩnhânởPháp,ởAnh,ởĐứcđãviếttrướcđây,tôichiêmngưỡnghọ,nhưngkhônghềnhụtchí,vàtựbảomình:“TacũnglàhọasĩnhưCorrègeđấychứ!”
LỜINÓIĐẦU
“Prolemsinematrecreatam”OVIDE
(Đứaconrađờikhôngcómẹ)
Xinlưuý:tinhthầncủabốnquyểnđầutrongtácphẩmnàylà:
1)Điềutôinóivềphẩmhạnhtrongnướccộnghoàchínhlàtìnhyêutổquốc,cũngtứclàtìnhyêuđốivớisựbìnhđẳng.Đókhôngphảilàphẩmhạnhluânlý,cũngkhôngphảiphẩmhạnhThiênChúagiáo,màlàphẩmhạnhchínhtrị.Phẩmhạnhchínhtrịlàđộngcơthúcđẩyhoạtđộngcủachínhthểcộnghoà,cũngnhưdanhdựlàđộngcơthúcđẩychínhthểquânchủ.Vìvậy,tôigọiphẩmhạnhchínhtrịlàtìnhyêutổquốcvàtìnhyêubìnhđẳng(…)
2)Nênchúýsựkhácnhaurấtlớngiữahaicáchnói:nóirằngmộtphầnphẩmhạnhnàođókhôngphảilàđộngcơthúcđẩychínhthể,thìkháchẳnnóirằngchínhthểấykhôngcóphẩmhạnh.Nếutôinóicáibánhxenàykhôngphảilàđộngcơlàmchođồnghồchạythìchớhiểurằngtrongcáiđồnghồkhôngcóbánhxeấy.Khitanóirằngphẩmhạnhluânlývàtôngiáobịđẩyrangoàichínhthểquânchủthìcũngnhưnóirằng,chínhthểấykhôngcóphẩmhạnhchínhtrị.Tómlại,trongnướccộnghoàcócảdanhdự,mặcdầudanhdựmớilàđộngcơcủachínhthểquânchủ.
Cuốicùng,vấnđềtrìnhbàytrongchương5củaquyểnIIIlàvấnđềconngười.KhôngphảiconngườitốttrongđạoThiênChúalàconngườitốtvềchínhtrị,cóphẩmhạnhchínhtrị.Đólàconngườiyêuluậtphápcủanướcmìnhvàhànhđộngvớitìnhyêuấy,
Nhữngđiềutrênđâylàcáimớimẻtrongtácphầmđểxácđịnhtưtưởng,vàhầuhếtnhữngchỗtôinóiđếnphẩmhạnhđểulàphẩmhạnhchínhtrị.
QUYỂNI:BÀNVỀLUẬTPHÁPNÓICHUNG
Chương1:Luậtpháptrongmốitươngquanvớicácsựvật
Luật,theonghĩarộngnhất,lànhữngquanhệtấtyếutrongbảnchấtcủasựvật.Vớinghĩanàythìmọivậtđểucóluậtcủanó.Thếgiớithầnlinh,thếgiớivậtchất,nhữngtrítuệsiêuviệt,chođếncácloàivậtvàloàingườiđềucóluậtcủamình.
Nóirằngmộtđịnhmệnhmùquánglàmnênmọiviệctrênthếgiớinày,thếlànóiquàngxiên,vìcòngìphilýhơnlàcáimùquánglạitạoracáithôngminh!
Vâythìphảicómộtcáilýnguyênthủyvàcácquyluật,tứclàmốitươngquangiữacáilýnguyênthủyấyvớicácsựvật,vàgiữacácsựvậtvớinhau.Thượngđếquanhệvớivũtrụtrongtưcáchcủangườisángtạovàngườibảotồnvũtrụ.Thượngđếdùngquyluậtđểtạonênvàcũngdùngquyluậtấyđểbảotồn.ChínhThượngđếlàmracácquyluật,vìquyluậtấyliênquantớitrítuệvàquyềnlựccủaNgười.
Nhưchúngtathấy,thếgiớihìnhthànhbằngsựvậnđộngcủavậtchấtvốnluônluôntồntại,sựvậnđộngấycónhữngquyluậtkhôngthayđổi.Vànếungườitatưởngtượngramộtthếgiớikhácvớithếgiớinày,thìcáithếgiớiấycũngphảicónhữngquyluậtbấtbiến,nếukhôngnósẽphảitanrã.
SựsángtạocủaThượngđếhiệnranhưmộthànhđộngđộcđoán,cũngphảicóquyluật,chẳngkhácnàocáiđịnhmệnhvôthầnmùquángnóitrên.
Nóirằngđấngtạohoácaitrịthếgiớikhôngtheomộtquyluậtnàolànóichuyệnmơhồ,vìkhôngcóquyluậtthìthếgiớikhôngtồntại.
Cácquyluậtcómốiquanhệtấtyếu.Giữahaivậtvậnđộngkhácnhauđềuphảitheonhữngquanhệvềkhốilượngvàtốcđộmàmọisựvậnđộngđềucó:tăng,giảm,hayđìnhchỉ.Mọisựkhácnhauđềunhấtquán.Mọisự
thayđổiđềulàkiênđịnh.
Nhữngloàithôngminhcábiệtcóthểtựtạonênquyluậtchonó,nhưngcũngphảituântheonhữngquyluậtkhôngdonótạonên.Trướckhicóloàithôngminhcábiệtấythìđãcónhữngquanhệcácloàivànhữngquyluậttươngứng.Trướckhingườitalàmraluậtthìđãcónhữngquanhệvềsựcôngbằngtấtyếurồi.
(…)
Nếunhưaiđóđãchịuơnmộtngườinàothìphảibiếtơn.Mộtvậtnọsinhravậtkiathìvậtmớisinhphảitồntạiphụthuộcvàonguồngốccủanó.Aiđãlàmhạimộtngườikhácthìphảicóngàynhậnhậuquảtươngđương,v.v..
Thếgiớitrítuệcũngphảiđượccaiquảntốtnhưthếgiớivậtlý.Vìthếgiớitrítuệtuycónhữngquyluậtkhôngthayđổitheobảnchất,nhưngnókhôngtuântheomộtcáchnhấtquánnhưthếgiớivậtlý.Đólàvìnhữngcánhânthôngminhđềubịhạnchếtheobảnchấtcủahọ,dođóhọhayphạmsailầm.Mặtkhác,theobảnchấthọcứtựmìnhhànhđộng,họkhôngnhấtquántuântheocácluậtnguyênthủy,vàngaycảnhữngluậtlệdohọđặtrahọcũngchẳngluônluôntuânthủ.
Ngườitakhôngbiếtloàivậtcóbịcaiquảnbởinhữngquyluậtvậnđộngchunghoặcđặcbiệtnàokhông.LoàivậtkhôngcómốiquanhệmậtthiếtvớiThượngđếnhưlàcácloàikháctrongthếgiớivậtchất,chúngchỉcócảmxúcgiữachúngvớinhauhoặccùngvớicácgiốngkhác.Loàivậtbảotồnnòigiốngbằngsựthíchthú,đólàluậttựnhiên,chúngliênkếtvớinhauquacảmxúcchứkhôngphảiquahiểubiết.Chúngkhôngtuântheocácluậttựnhiênmộtcáchbấtbiến.Cònloàithảomộckhôngtrithứcmàcũngkhôngcảmxúcthìtuântheoluậttựnhiêntốthơn.
Loàivậtkhôngcótínhưuviệttốicaonhưloàingườichúngta,nhưnglạicócáimàchúngtakhôngcó.Chúngkhôngbiếthyvọngnhưta,nhưngchúngcũngkhôngcócáisợhãinhưta.Chúngcũngchếtnhưta,nhưngchếtmàkhôngtựbiết.Phầnđôngloàivậtcònbiếtbảovệhơnta,nhưngkhôngcómộthànhđộngbảotồnnàothoátrangoàicáithíchthúcủachúng.
Conngười,nhưmộtthựcthểvậtlý,cũngbịcácquyluậtbấtbiếncaitrị,giốngnhưmọivậtthểkhác.Nhưngconngườilàmộtthựcthểcótrítuệ,lạikhôngngừngviphạmcacluậtdoThượngđếquyđịnh,vàthayđổingaycảcácquyluậtdochínhmìnhquyđịnhra.Conngườiphảitựdẫndắtlấymình,nhưnghọlạibịhạnchế;hayphạmđiềudốtnátvàlầmlẫnnhưtấtcảnhững
trítuệhữuhạn,cókhihọcònđánhmấtcảnhữngkiếnthứcđơnsơcủamìnhnữakia.Conngườinhưmộtthựcthểbiếtcảmxúc,họbịlôicuốntheohàngnghìnthứdụcvọng,vàlúcnàohọcũngcóthểquênđấngtạohoásinhramình.Thượngđếphảinhắclạichohọbằngcácluậtcủatôngiáo.Conngườitrongmọitrườnghợpcóthểquêncảbảnthânmình,nêncácnhàtriếthọcphảinhắcnhởhọbằngcácluậtcủaluânlý.Conngườisinhrađểsốngtrongxãhội,nhưngcóthểquênmấtcảđồngloạinêncácnhàlậpphápphảinhắcnhởhọnhớđếnnghĩavụbằngcácluậtchínhtrịvàdânsự.
Chương2:Luậtcủathiênnhiên
Trướckhicónhữngquyluậtnóitrênthìđãcónhữngluậtcủathiênnhiêntạorasựtồntạicủachúngta.Đểhiểuđượcluậtthiênnhiênthìphảixemxétmộtconngườitrướckhihìnhthànhxãhội
21,xemanhtatiếpnhận
cácquyluậtcủathiênnhiêntrongtìnhtrạngđónhưthếnào.
LuậtthiênnhiênđưavàođầuóctaýniệmvềĐấngtạohoá.Đólàđiểuquantrọngnhất,quantrọngnhấtchứkhôngphảixếpthứtựđầutiên.Conngườitrongtrạngtháitựnhiêncókhảnăngnhậnthứctrướckhicóđượcnhữnghiểubiết.Nhữngýnghĩđầutiêncủaanhtachưaphảilàsuylý.Anhtanghĩđếnchuyệngiữmìnhtrướckhisuytìmnguổngốccủamình.Trướchết,anhtacảmthấymìnhyếuđuốinênrấtítnói.Nếucầnmộtthínghiệm,hãytìmmộtngườinguyênthủytrongrừng:cáigìcũnglàmchoanhtasợhãivàchạytrốn.Trongtrạngtháiđó,mỗingườiđềuthấymìnhthấpkémvàhầunhưthấyaicũngnhưmình.Họkhôngtìmcáchtấncôngnhau,vàhoàbìnhlàluậttựnhiênđầutiên.
Hobbeschorằng,ngaytừđầuconngườiđãkẻnàychinhphụckẻkhác.Nóithếlàkhôngđúng.Tưtưởngvềđếquốcvàthốngtrịlàmộttưtưởngphứctạp,phụthuộcvàonhiềutưtưởngkhácchứkhôngphảilàtưtưởngphátsinhbanđầu.
Hobbeshỏi:nêuconngườikhôngởtrongtrạngtháichiếntranhthìtạisaođiđâuhọcũngmangvũkhí,vàhọphảicóchìakhóađểđóngchặtcửa?Nhưvậylàôngtagánchoconngườitựnhiênnhữngviệclàmkhihọđãthànhxahội.Thànhxãhộirồiconngườimớicónhữnglýdođểtiếncônglẫnnhauvàđểtựvệ.Nhữngcảmgiácvềnhucầusốnggắnliềnvớicảmgiácvềsựyếuđuốicủamình,chonêntiếpsauđólàquyluậtconngườiphảitìm
cáchđểtựnuôisống.
Tôiđãnóirằngvìsợhãimàngườitaphảichạytrốn,nhưngkhihaingườinhậnrađốiphươngcũngsợhãinhưmìnhthìhọlạigầnvớinhau.Ngoàira,họcòncósựthíchthúcủahaiconvậtđượcsốngvớiđồngloại,nhấtlàkhiconđựcvàconcáigầnnhauthìsựthíchthúcàngtănglên.Vìvậy,luậtthứbalàlờicấukhẩntựnhiênmàluônluônnamnữthườngnóibênnhau.
Ngoàitìnhcảmnóitrên,conngườicòncầncókiếnthức.Đólàmốiliênhệcủaconngườimàloàivậtkhôngcó.Chonên,nguyệnvọngđượcsôngthànhxãhộilfàluậtthứtư.
Chương3:Cácluậtthựctiễn
Khiconngườiđượctổchứcthànhxãhộithìhọmấtcảmgiácyếuđuối,cảmgiácvềbìnhđẳngtrướcđâycũngmất.Trạngtháichiếntranhbắtđầu.
Mỗixãhộiriêngbiệtdầndầnnhậnthứcđượcsứcmạnhcủamình,điềuđódẫntớitrạngtháichiếntranhgiữacácdântộc.Thếrồimỗicánhântrongmộtdântộccũngbắtđầunhậnthứcvềsứcmạnhcủamìnhvàtìmcáchchiếmưuthếtrongxãhội.Đólàđiềudẫntớitrạngtháichiếntranhtrongtừngxãhội.
Haitrạngtháichiếntranhnóitrêndẫntớiviệcphảithiếtlậpluậtlệgiữangườivớingười.Làcưdântrênmộthànhtinhlớn,tấtnhiêncónhiềudântộcnênphảiquyđịnhquanhệgiữacácdântộc.Đólàcôngphápquốctế(droitinternationalpublic).
Sốngtrongmộtxãhội,muốnduytrìđượctrậttựphảiquyđịnhrõquanhệgiữangườicaitrịvớingườibịcaitrị.Đólàluậtchínhtrị.Lạiphảiquyđịnhquanhệgiữacáccôngdân.Đólàluậtdânsự.
Côngphápquốctếtấtnhiênphảidựatrênnguyêntắc:mỗimộtdântộctronghoàbìnhphảilàmđiềutốtnhất,trongchiếntranhphảicốgắnghếtsứclàmítđiềuxấucholợiíchthựctếcủaloàingười.
Mụcđíchcủachiếntranhlàchiếnthắng.Mụcđíchcủachiếnthắnglàchinhphục.Mụcđíchcủachinhphụclàbảotồncáiđãgiànhđược.Mấyđiềunàyphảilànguyêntắcchocácđiềukhoảncủacôngphápquốctế.
Tấtcảcácdântộcđềucóquyềncủahọ.NgaynhưdânIroquois(Irôqua)từngănthịttùbinhcũngcóluậtlệcủahọ:họtraođổingườithươngthuyết,quyđịnhchiếntranhhayhoàbình.Cóđiềulàluậtcủahọkhôngdựatrênnhữngnguyêntắcđúngđắn.
Ngoàicôngphápquốctếliênquanđếncácxãhộikhácnhau,còncóluậtchínhtrịchotừngxãhội.Mộtxãhộikhôngthểtồntạinếukhôngcónềncaitrị.Gravinanóirấtđúngrằng:“Mọilựclượngcábiệthọpthànhcáigọilànhànướcchínhtrị”.
Lựclượngchungcủamọingườicóthểđặttrongtaymộtngườihoặcmộtsốngười.Cókẻnghĩrằng,trờiđấtđãsinhraphụquyềnthìmộtngườicaiquảnxãhộilàhợpvớitựnhiên.Nhưngđemquyềnngườichatronggiađìnhvívớiquyềntrịnướccủamộtcánhân,thìsaukhingườichachếtsẽđếnquyềnngườianh;saukhingườianhchếtsẽđếnquyềnconchú,conbác(nhưởdântộcGermain),thìquyểnđósẽlàquyềncủanhiềungười.Quyềnlựcchínhtrịtấtyếuphảilàsựliênkếtnhiềugiađình.
Sựcaitrịphùhợpvớitựnhiênhơncảlàlàmchođịavịtừngcánhânphùhợpmộtcáchtốtnhấtvớiđịavịcủatoànthểnhândân.
Nhưngsứcmạnhcánhânkhôngthểhoànhậplạinếumọiýchíkhônghoànhập.“Mọiýchícánhânhoànhậplạithànhcáigọilànhànướcdânsự”.ĐâycũnglàmộtlờinóiđúngcủaGravina.
Luậtđólàlýtrícủaloàingườikhitanóivềluậtchungchomọidântộctrêntráiđất.Luậtchínhtrịvàluậtdânsựcủamỗidântộcchỉlàsựvậndụngcụthểlýtríloàingườinóitrênvàotừngtrườnghợpmàthôi.Nêunhưluậtchínhtrịvàluậtdânsựcủahaidântộctrùnghợpvớinhauthìđólàđiềungẫunhiênlớn.Nóphảiphùhợpvớitínhchấtvànguyêntắccủanềncaitrịmàngườitamongmuốn.
Luậtchínhtrịlàluậttạoranềncaitrị.Luậtdânsựlàluậtđểduytrìnềncaitrịấy.Cácluậtphảitươngứngvớivậtlýcủađấtnước,tứclàvớikhíhậulạnh,nóng,hayônhoà;vớidiệntích,vịtríđấtđai;vớicáchsốngcủadânchúnglàmnôngnghiệphaysănbắn,chănnuôi.Luậtphảitươngứngvớitrìnhđộtựdomàhiếnphápcóthểchấpnhận,hợpvớitôngiáotrongnhândân,vớisốlượngnhânkhẩu,vớikhuynhhướngvàmứctàisản,vớicáchbuônbán,phongtụcvàtậpquáncủanhândân.
Cuốỉcùng,luậtchínhtrịvàluậtdânsựcómốitươngquanvềnguồngốc,vềđốitượngcủangườilậppháp,vớitrậttựcủacácsựviệcmàluậtquyđịnh.Đólànhữngquanđiểmkhôngthểbỏqua.
Trênđâylànhữngđiềumàtôidựđịnhtrìnhbàytrongtácphẩmnày.Tôisẽxemxétđếnmọiquanhệ,tổngquátlạithìgọilàTinhthầnphápluật.
Tôikhôngtáchrờiluậtchínhtrịvớiluậtdânsự,vìtôikhôngsoạnluậtmàchỉnghiêncứutinhthầncủacácluật.Tinhthầnđótồntạitrongmọiquanhệgiữaphápluậtvớicácsựvật.Tôisẽbámchặtvàocácmốiquanhệấyhơnlàviếttheothứlớptựnhiêncủacácluật.
Trướctiên,tôixemxétcácquanhệgiữaphápluậtvớithiênnhiênvàvớinhữngnguyêntắccủamỗinềncaitrị.Vìrằng,nguyêntắcđócóảnhhưởngquyếtđịnhđốivớiluậtnêntôiphảitìmhiểuthậtkỹ,vànếutôixácđịnhđượcnguyêntắcthìngườitasẽthấyrõphápluậtngaytừnguồngốccủanó;sauđótôisẽchuyểnquatìmhiểucácmốiquanhệkháccóphầncábiệthơn.
QUYỂNII:PHÁPLUẬTRÚTTRỰCTIẾPTỪTRONGBẢN
CHẤTCỦACHÍNHTRỊ
Chương1:Bảnchấtcủabachínhthểkhácnhau
Cóbacáchcaitrịkhácnhau:dânchủ,quânchủvàchuyênchế.Muônhiểubảnchấtcủabachínhthểnày,chỉcầntìmhiểuýnghĩacủanhữngngườiíthọclàđủ.Tôigiảđịnhcóbacáchgiảinghĩa,hoặcbacáchlàm:“Chínhthểdânchủlàchínhthểmàdânchúnghaymộtbộphậndânchúngcóquyềnlựctốicao.Chínhthểquânchủthìchỉmộtngườicaitrị,nhưngcaitrịbằngluậtphápđượcthiếtlậphẳnhoi.Trongchínhthểchuyênchếthìtráilại,chỉmộtngườicaitrị,màkhôngluậtlệgìhết,chỉtheoýchívàsởthíchcủahắntamàthôi”.
Đólàbảnchấtkhácnhaucủabachínhthểcaitrị.cầnxemxétnhữngluậtnàotrựctiếpthuộcvềbảnchấtvàlàluậtcơbảncủamỗichínhthểnóitrên.
Chương2:Chínhphủcộnghoàvàcácluậtliênquanđếndânchủ
Trongnướccộnghoà,khitoànthểdânchúngnắmquyềnlựctốicaothìđóchínhlàchínhthểdânchủ.Khiquyềnlựctốicaonằmtrongtaymộtbộphậndânchúngthìđólàchínhthểquýtộc.
Trongchínhthểdânchủ,theomộtcáchnhìnnàođó,cóthểcoidânchúngnhưvua,màcũngcóthểcoilàthầndân.Dânlà“vua”bởihọđượcthểhiệnýchícủamìnhbằngcáccuộcđầuphiếu.Ýchícủavuachínhlàôngvua!
Cácluậtquyđịnhquyềnđầuphiếulàluậtquyđịnhcơbảntrongchínhthểdânchủ,cầnphảiquyđịnhcáchđầuphiếunhưthếnào,chẳnghạn:aiđibầu,bầuai,bầutrêncơsởnào.Điềunàycũnggiốngnhưtrongchínhthểquânchủphảibiếtrõôngvualàthếnàovàvuacaitrịnhưthếnào.
Libaniuscóghirằng,ởAthène,nếumộtngườingoạibangtràtrộnvàocuộchọphộiđồngtoàndânthìngườiđóbịphạttừhình,vìngườiđócóthểtranhđoạtchủquyền
22.
Điềucốtyếulàphảiquyđịnhsốlượngcôngdânhọpthànhhộiđồng,nếukhôngthìsẽkhôngbiếtđólàtiếngnóicủatoàndânchúnghaychỉlàmộtbộphậnmàthôi.ỞLacédémonequyđịnhhộiđồnggồm10.000côngdân
23).ỞRomengườitakhôngấnđịnhconsốnày,vìRometừchỗnhỏnhoi
màpháttriểnlênthànhvĩđại,trảiquanhiềugiaiđoạnthăngtrầm,cókhihọptoànthểcôngdântrongvàngoàithành,cókhihọpcảxứItaliavàmộtphầndânchúngtrongthành.ĐâylàmộttrongnhữngnguyênnhânđưatớisựsuyvongcủaRome.
Dânchúngcóquyềnlựctốicaophảitựmìnhlàmlấynhữngđiềucóthểlàmtốtđược,cònnhữngđiềumàdânkhôngthểlàmtốtđượcthìphảigiaochocácvịbộtrưởngthừahành.Cácvịbộtrưởngnếukhôngdodâncửthìkhôngphảilàcủadân.Châmngôncơbảncủachínhthểdânchủlà:dânbầurabộtrưởngtứclàbầurangườiquanchấpchínhđểcaitrịmình.
Dânchúngcầnđượcnhưôngvua,vàcònhơnthế,cầnđượcsựhướngdẫncủamộthộiđồng,hoặcmộtnghịviện.Hộiđồnghaynghịviệnnàyphảiđượcdântincậy,chonênnóphảidodânbầuranhưởAthène,hoặcdocácvịphápquanđượcdânchỉđịnhvàgiaochothànhlậpnghịviệnnhưmộtđôitrườnghợpởRome
24.
Dânchúngrấtgiỏikhichọnngườiđểgiaochomộtphầnquyềnlựccủamình.Họchỉcầnxácđịnhnhữngđiềumàhọbiết,họthấy,họcảmnhậnđược.Dânbiếtrấtrõaiđãđánhthắngnhiềutrận,nênhọcóthểbầuramộtngườichỉhuyquânđội.Dânbiếtôngquantoànọkhôngnhậnhốilộ,xửáncươngquyếtkhiếnnhiềungườithamdựphiêntoàhàilòng,thếlàđủđểhọbầuôngtalàmthẩmphán.Dânrấtnhạybénbiếttinmộtcôngdânkiatrởnêngiàusanglàdođâu,đểhọbầuhaykhôngbầuanhtalàmnghịviệnthànhphố.Đólànhữngđiềudânchúnghọcđượcnơiquảngtrườngmộtcáchsâusắcmàôngvuakhôngthểhọcđượctrongcungđiện.
Nhưngdânchúngcóbiêtcáchchọnđịađiểm,địnhthờiđiểm,tìmcơhội
thuậnlợiđểđiềuhànhmộtcôngviệcquốcgiahaykhông?Điềunàythìkhông.
ChỉcầnnhìnquacáchchọnlựatàitìnhcủadânchúngAthènevàRomengàyxưathìchúngtasẽkhônghoàinghivềkhảnăngtựnhiêncủadânchúngkhicầnphânbiệtailàngườixứngđáng.ỞRome,mặcdầucóquyềnchọnphápquantrongtầnglớpbìnhdân,nhưngkhicânnhắcđểbầucửthìdânchúngthườngkhôngbầungườibìnhdân.CònnhưởAthène,mặcdầuĐạoluậtAristidequyđịnhchọnphápquantrongtấtcảcácgiaitầng,nhưngXénophonghilạirằng,chưabaogiờngườidânhạđẳngởđâythíchlàmmộtchứcvụquantrọnghoặcvinhquang.
Sốđôngcôngdânđủtưcáchlàmcửtrinhưngchưađủtrìnhđộđểraứngcử.Đúngthế!Dânđủtrìnhđộđểcânnhắcnênbầuchọnngườinọhayngườikia,chứkhôngphảiaicũngđủtrìnhđộđểtựmìnhquảnlýcôngviệc.Côngviệcthìphảitiếntriểntheonhịpđộthíchđáng,khôngchậmquámàcũngđừngnhanhquá.Nhưngdânchúngkhithìquáhiếuđộng,khithìlạichầnchừ.Nhiềukhivớingànvạncánhtayhọlậtđổtấtcả,vànhiềukhivớingànvạnđôichânhọdichuyểnchậmchạpnhưsên.
Trơngmộtnhànướcthândân(étatpopulaire),ngườitachiadânlàmmấygiaitầng.Đólàcáchmàcácnhàlậppháptàigiỏiđãthựchiệnđểlàmchonềndânchủđượctồntạilâudàivàthịnhvượng.
CácnhàsửhọcTite-LivevàDenysd’HalicamasseđềughilạirằngvuaServiusTulliusđãlàmtheotinhthầnquýtộctrongcáchsắpxếpcácgiaitầng,trongđónhữngngườigiàu,sốlượngítnhấtđượcđặtvàotổđầutiên;cáctổtiếptheogồmsốđôngnhữngngườitrunglưu,cònđámdânnghèođôngđảothìxếpvàocactổcuốicùng.Thếmàmỗitổchỉcómộtphiếu,chonênthựctếlàgiaitầnggiàucóvàtrunglưuđibầuchứkhôngphảitừngcánhâncôngdânđibầu.
SolonthìchiadânchúngAthènelàmbốngiaitầng.Ôngtheotinhthầndânchủ,xácđịnhailàngườiđượcứngcử,vàquyđịnhmỗicôngdânđềucóquyểnbầucử.Ôngmuốntrongcảbốngiaitầngđềucóngườiđượcbầulàmphánquan(juge),cònnhưchứcphápquancaitrị(magistrat)thìchỉchọntronggiaitầngtrêngồmnhữngcôngdânphonglưumàthôi.
Phânchiacácngườicóquyềnbầucử,ứngcửlàmộtluậttrongnướccộnghoà,cònnhưcáchbầucửlạilàmộtluậtcơbảnkhác.
Tuyểncửbằngcáchrútthămlàthuộcvềthểchếdânchủ.Tuyểncửbằngcáchbầuchọnlàthuộcvềthểchếquýtộc.Rútthămthìkhôngaiphảibất
bình,vìmỗimộtcôngdânđềucóthểhyvọngđượclàmquanchứcphụcvụtổquốc.Nhưngcáchnàycũngcóchỗchưathỏađángnêncácnhàlậppháplớnđềutìmcáchđiềuchỉnh,uốnnắnlại.
Solonbầuchọntấtcảcácquanchứcnhàbinh,còncácphápquanvànguyênlãonghịviênthìrútthăm…Cácvịphápquancầmquyềnthìphảibầuchọn,còncácviênchứcdânsựkhácđềurútthăm.Nhưngđếuốnnắncáchrútthăm,Solonquyđịnhchỉrútthămtrongsốngườihiệndiện,kẻtrúngthămphảiquasựthẩmxétcủaphápquan,vàmỗicôngdânđềucóquyềnkhiếunạinếuthấykẻtrúngthămkhôngxứngđáng.Nhưvậythìcònphảiquaphánxétxemanhtađãphụcvụtốthayxấunhưthếnào.Dođó,nhữngkẻbấttàithườngkhôngmuốnđưatênmìnhvàođểrútthăm.
Luậtvềcáchbầucửcũnglàmộtluậtcơbảntrongnềndânchủ:bầucửcôngkhaihaybímậtlàmộtvấnđểquantrọng.CiréronghirằngnhữngđiềuluậtquyđịnhbầucửcuốithờiRomelànguyênnhânquantrọngđưaRometớisuyvong.
Vìcáchbầucửởmỗinướccộnghoàlàmmộtkhác,nêntôichorằngcũngnênbànthêm:tấtnhiênkhidânđibỏphiếuthìcuộcbầucửphảicôngkhai.Đâyphảilàmộtđiềuluậtcơbảncủanềndânchủ.Đámtiệndânnhỏnhoicầnđượcnhữngcôngdânsángsuốthướngdẫn,vàviệcbầucửcủahọphảimangnộidungnghiêmchỉnhcủangườiđiloviệcnước.VậymàởRomekhibầucử,ngườitađãhủybỏtấtcảnhữngviệcđó,bầucửbímật,đámtiệndânđôngđảobịmấthút,mấttácdụng,vìkhôngđượchướngdẫn.CònnhưởVenise,khicácnhàquýtộcđibỏphiếu,hoặckhidânchúngđibầucácnguyênlãonghịviên(ởnướcdânchủ)thìchỉcómộtđiềuphảingănchặn,đólàâmmưuchạychọt,chonênởđâycuộcbầucửkhôngcógìphảibímậtcholắm.
Âmmưuchạychọtlàđiềunguyhiểmtrongnghịviệndânchủcũngnhưtrongcơchếquýtộc,cònđốivớidânchúngthìkhác,bảnchấtcủahọlàhànhđộngtheosởthích,nênâmmưuchạychọtkhôngnguyhiểmgìlắm.Trongmộtnướcmàdânkhôngthamdựvàoviệcquảnlýđấtnướcthìhọchỉnồngnhiệtlênvìmộtdiễnviênhayvìmộtcôngchuyệngìđócủahọ.Điềubấthạnhchomộtnướccộnghoàlàkhimàngườitakhôngdùngâmmưuchạychọtnhưnglạidùngtiềnđểlàmbạihoạidânchúng,khiêndânchúngthờơ,chỉthíchthúvớitiềnbạcmàkhôngthíchthúcôngviệcquốcgia,chẳngcầnbiếtđếnchínhphủvàcácdựánquốcgialàgìmàchỉlẳnglặngchờđượcthuêtiềnđểbỏphiếu.
Lạicònmộtđiềuluậtcơbảnnữachochínhthểdânchủlà:tuyrằngdânchúnglàmraluật,nhưngcũngcóhàngnghìntrườnghợpmànghịviệnphảiđịnhrathểlệ.Cókhiphảiđemmộtdựluậtralàmthíđiểmtrướckhibanhànhchínhthức.HiếnphápRomevàAthènengàyxưathậtlàthôngminh:cácnghịđịnhcủaViệnNguyênlãochỉđượccóhiệuquảtrongvòngmộtnăm,sauđónếudânchúngbiểuquyếtđồngtìnhthìmớitrởthànhluậtthườngxuyênmãimãi.
Chương3:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquýtộc
Trongchếđộquýtộc,quyềnlựctốicaonằmtrongtaymộtsốngười.Chínhhọlàmraluậtvàchấphànhluật.Sốđôngdânchúngcònlạidướiconmắthọchỉlànhữngthầndân.
Ởđâyngườitakhôngtổchứcđầuphiếu,vìnótrởngại.Chonêntrongchếđộcónhiềusựphânbiệtđốiđãiphiềntoái,ngườitachỉthíchlàmnhàquýtộcmàkhôngthíchlàmquantoà.
Khimàsốngườiquýtộcquáđôngthìphảicómộtnghịviệnđểđiềutiếtcácsựviệcvàbàyvẽracácsựviệctheoýđịnhcủanghịviện.Trongtrườnghợpnàycóthểnóinhànướcquýtộclànhànướctrongnghịviện.Dânchủchỉcótronggiớiquýtộc,vàdânchúngchẳnglàcáigì.(…)
Chương4:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcquânchủ
Cácthứquyềnlựctrunggianvàphụthuộctạorabảnchấtcủanhànướcquânchủ,tứclànhànướcchỉdomộtngườicaitrịbằngnhữngđạoluậtcơbản.Ởđây,ôngvualànguồngốccủamọiquyềnlựcchínhtrịvàdânsự.Cácđạoluậtcơbảnchỉtínhđếncácdòngquyềnlựctrunggian:dođókhôngcógìthậtsựđánggọilà“luậtcơbản”.
Cáigọilaquyềnlựctrunggianvàphụthuộcchínhlàquyềnlựccủagiớiquýtộc.Giớiquýtộclàmộtbộphậncủanềnquânchủ(…)thựcchấtchếđộ
nàycũngchỉlàmộtthứchuyênchếmàthôi.
(…)
Chương5:Cácluậtliênquanđếnbảnchấtnhànướcchuyênchế
(…)Mộtconngườimàcảnămgiácquanluônluônthểhiệnrằngôngtalàtấtcả,vàmọingườikháckhônglàcáigìhết,thìtấtnhiênôngtachỉlàmộtkẻnhácnhớn,nguxuẩn,đầydụcvọng.Ôngta(vua)bỏmặcmọiviệc,nhưngnếuôngtagiaoviệcchonhiềungườithìsẽxảyratranhchấp,ngườinàocũngtìmcáchchạychọtđểđượclàmtênđầytớhạngnhấtcủaôngta.Thếlàôngvuađànhphảitìmcáchnắmviệccaitrị,màđơngiảnnhấtlàgiaochomộtanhlàmtểtướng,lúcđầucũngcóquyềnlựcnhưvua.Trongmộtnhànướcchuyênchế;việcđặtchứctểtướnglàmộtluậtcơbản.
(…)
Đấtnướccàngrộnglớn,cụngđiệncàngtránglệ,ôngvuacàngsaysưalạcthú.Ởnhữngnướcnhưthếnày,dâncàngđôngvuacàngítnghĩđếnviệcnước,côngviệccàngnhiềuvuacàngnhởnnhơ.
QUYỂNIII:BÀNVỀNHỮNGNGUYÊNTẮCCỦABALOẠI
CHÍNHTHỂ
Chương3:Nguyêntắccủachínhthểdânchủ
Trorơmộtnhànướcquânchủhaymộtnhànướcchuyênchế,khôngcầnphảicóđạođứcnócũngcứtồntạiđược.Luậtcủavuavàcánhtaychuyênchếlàđủđểduytrìtấtcả.Nhưngtrongnhànướcdânchủthìphảicóthêmmộtđiều,đólàđứchạnh
25.
Điềutôinóitrênđâyđượclịchsửkhẳngđịnhvàrấtphùhợpvớibảnchấtcủasựvật.Trongmộtnướcquânchủvualàkẻbắtmọingườiphảilàmtheoluậtlạitựmìnhđứnglêntrênphápluật,nênkhôngcầnnhiềuđạođứchạnhnhưtrongnướcdânchủ,nơimàngườidânchấphànhluậtphápvóiýthứcmìnhlàmchomình,tựgánhlấygánhnặngcủamình.
Ôngvua,nếuvìchểnhmảnghoặcvìnghelờixunịnhmàđểcholuậtphápkhôngđượcchấphành,thìôngtacóthểsửachữabằngcáchthayđổisắcdụ,hoặcbỏthóichểnhmảng,lơlà.Tráilại,trongmộtnuớcdânchủ,khiluậtphápkhôngđượcchấphànhchínhlàkhicơchếcủanềncộnghoàbịsuyđốn,nhànướckhôngcònlànhànướcnữa.
Mộtkhiđạođứccủanềndânchủđãmất,tínhthamlamlọtvàocáctráitim,cáihưhỏnglồngvàotấtcảmọingócngáchcủaxãhội,cácướcvọngbịđổimụctiêu:cáingườitavốnyêuthìngườitakhôngyêunữa,ngườitathấymìnhvẫntựdo,nhưngtựdolàmtráiluậtpháp.Mỗicôngdângiốngnhưmộtnôlệtrốnkhỏinhàchủnô.Điềutrướcđâyđượccoilàkỷcươngthìnayngườitacoilàhàkhắc.Cáitrướcđâyđượccoilàluậtthìnayhọcoilàphiềnnhiễu.Điềuđánglưuýthìngườitacoilàđángsợ.Cáchsốngthanhđạmbịcoilàthóihàtiện.Trướckia,tàisảncủamỗicôngdânđượccoinhưmột
phầnsựgiàucócủaquốcgia,thìnaykhotàngchungbịcoinhưsởhữutưnhân,nướccộnghoàchỉlàcáitúichongườitabònrút,vàsứcmạnhquốcgiachỉcònlàquyềnlựccủamộtvàicôngdân,lànơiphárốicủamọingười.(…)
Chương7:Nguyêntắccủachínhthểquânchủ
Nhưtrênđãnói,chínhthểquânchủắtphảicónhữngđặcquyền,nhữngđẳngcấpvàcảnguồngốcquýtộc.Bảnchấtcủadanhdiện
26đòihỏiphảicó
sựưuđãi,phảikhácngười,hơnngười.Vậythìdanhdiệnphảiđặtvàotrongchínhthểquânchủ.
Trongmộtnướccộnghoà,thamlamlàmốinguyhại,nhưngtrongmộtnướcquânchủthamlamcòncótácdụngtốt,làmchochínhthểcósinhkhí.Nókhôngnguyhiểm,vìlúcnàonhàvuacũngcóthểchếngựđượcnó.
Cũngnhưtrongvũtrụcólựclytâmvàlựchấpdẫnđểthuhútcácvậtthể,thìtrongmộtnướcquânchủ,danhdiệnlàmchomọibộphậntrongcơthểchínhtrịlaychuyển,liênkếtlạitronghànhđộng,làmchomọingườithấymìnhhướngvềcáilợicủađấtnướcvàtinrằngnhưthếsẽcólợichocánhânmình.
Nóimộtcáchtriếtlý:mộtdanhdựhãohuyềnđanglôicuốnmọibộphậncủaquốcgia,nhưngnócũngcóíchnhưdanhdiệnthậtsựđốivớinhữngaitheođuổinó.
Chương9:Nguyêntắccủachínhthểchuyênchế
Nêutrongchínhthểdânchủphảicóđạođức,trongchínhthểquânchủphảicódanhdiện,thìtrongchínhthểchuyênchếphảicósựsợhãi.Vìởđâyđạođứclàkhôngcầnthiếtvàdanhdiệnsẽlànguyhiểm.
Quyềnuyvôhạnđộcủaôngvuachuyênchếđượctraochongườicận
thầntincậy.Nhữngngườicónănglựcmàkhôngđượcdùngthườngởtrạngtháimuốnnổidậy.Chonênphảilấycáisợhãiđểđánhbạtlòngcanđảmvàdậptắtcảnhữngthamvọngdanhdiệnnhỏnhất(…).
Chương11:Suynghĩvềnhữngđiềunóitrên
Trênđâylànhữngnguyêntắccủabachínhthểcaitrị.Nókhôngcónghĩarằngtrongmộtnướccộnghoàdânchủthìaiaicũngsẵncóđạođức.Cũngkhôngphảitrongmộtnướcquânchủnàođóthìaiaicũngsẵncódanhdiện,hoặctrongmộtnướcchuyênchếmọingườiđềuluônluônsợhãi.Vấnđềlàphảilàmchocáiđạođức,cáidanhdiện,cáisợhãiđượcthểhiện,nêukhôngthìtínhchấtcủachínhthểsẽkhôngtrọnvẹn.
QUYỂNIV:LUẬTVỀGIÁODỤCPHẢITƯƠNGỨNGVỚINGUYÊN
TẮCCỦACHẾĐỘ
Chương1:Vềluậtgiáodục
Cácđiềuluậtvềgiáodụclànhữngđiềutiếpnhậnđầutiêncủachúngta.Vìgiáodụclàchuấnbịchochúngtalàmngườicôngdân,vàkhiếnchomỗigiađìnhriênglẻcũngphảiđượccaiquảntheokếhoạchcủa”đạigiađình”toàndân.
Nếunhândânnóichungcómộtnguyêntắcthìmỗigiađìnhcũngphảicónguyêntắc.Cácluậtvềgiáodụctrongmỗichínhthểtấtnhiênkhônggiốngnhau:trongchínhthểquânchủ,mụcđíchcủagiáodụclàdanhdiện,còntrongchínhthểdânchủlàđứchạnhvàtrongchínhthểchuyênchếlàsợhãi.
Chương2:Giáodụctrongchínhthểquânchủ
Ởcácnướcquânchủ,khôngphảilàtừtrongnhàtrườngdạytrẻngườitađãtiếpthuđượcsựgiáodụcchínhyếu.Chỉđếnkhivàođời,ngườitamớibắtđẩutiếpthugiáodục,đólànhàtrườngcủadanhdiện,làôngthầyhọctổngquátdìudắtchúngtaởkhắpnơi.
Ởđâyngườitaluônluônthấyvànghebađiều:“Phảiđặtvàocácđứchạnhmộtýniệmvềsựcaoquý,đặtvàocácphongtụcýniệmvềsựthậtthà,đặtvàocáccửchỉýniệmvềlễđộ”.
Nhữngđạođứcmàngườitadạybảochúngtabaogiờcũngíthơncáiđạo
đứcmàtaphảigiữđốivớingườikhácvàđốivớibảnthânmình.Nhưngđạođứcấylàmchotacaoquýkhácngườihơnlàlàmchotachanhoàvớinhândânmình.
Ngườitađánhgiácáchànhđộngcủaconngườikhôngphảiởđiểmtốtmàởđiểmđẹp,khôngphảiởsựđúngđắnmàởsựcaocả,khôngphảiởchỗhợplýmàởchỗphithường.
Danhdiệnkhôngphảilúcnàocũngđổngnhấtvớisựcaoquý.Nhiềukhiphảidùngđếnngườiphánxéthaydùngđếnphépngụybiệnmớixácđịnhđượcmộthànhđộngdanhdiệncóbaohàmýnghĩacaoquý.
Ngườitachophépdùngmánhkhoélừalọckhinógắnvớiýniệmtrítuệcaosiêuhoặchànhđộngvìmộtviệctrọngđại,vìtrongchínhtrị,mưumô,lừalọckhôngtráivớisựkhônkhéo,tinhvi.
Ngườitachỉngăncấmsựnịnhhótkhinóbiểuthịtínhcáchhènhạhoặckhôngdínhvớiýđồmưucầunghiệplớn.
Vềmặtphongtục,tôiđãnóirằngnềngiáodụctrongchínhthểphongkiếnphảimangtínhchânthựcởmộtmứcđộnàođó.Ngườitathíchcácdiễngiảnóilênsựthậtkhôngphảivìngườitayêusựthậtđâu,màchỉvìngườidiễngiảnàodámnóisựthậtthườnglàngườitỏradũngcảm,phóngkhoáng,tựdo.Trongchínhthểphongkiên,cácdiễngiảnhưthếđủbảovệmộtsựviệcnàođóchứkhôngbảovệsựthậtnhưngườitatưởngđâu.
Chonên,cáitínhchânthựckiểuđókhôngphảilàtínhchânthựccủanhândân;vìnhândânhiểutínhchânthựclàsựthậtvàsựgiảndị.
Cuốicùng,nềngiáodụccủachínhthểphongkiếnđòihỏitrongcáchcưxửphảicólễđộmộtmứcnàođó.Ngườiđòisinhrađểsốngchungvớinhauvàlàmvừalòngnhau,aikhônggiữlễđộ,làmchướngtaigaimắtngườikhácthìsẽthấtbạichẳnglàmđượcđiềugìtốtđẹp.Nhưngtrongchếđộphongkiến,lễđộkhôngbắtnguồntừquanniệmchungcủangườiđờinhưvừanóitrênmàngườitalễđộchỉđểtỏrahơnngười.Khilễđộ,ngườitatựkiêurằngthếlàkhônghènkém,khôngsốngnhưhạngngườibịbỏrơitrongmọithờiđại.
Ởcácnướcquânchủ,lễđộtrởthànhchuyệncốhữutrongtriềuđình.Vualàcaocảthìmọingườiphảinhỏbélại.Từđó,suyracáchnhìnđốivớimọingười.Đãởtrongtriềuđìnhthìngườitaphảixứngđánglàngườicủatriềuđình.Phongtháicácđạithầntrongtriềuđìnhlàtừbỏcáioaivệcủamìnhvìsựoaivệcủavua.Mứcđộcủaoaivệhaycủakhiêmtốntuỳtheo
hoàncảnhôngđạithầnởxahayởgầnôngvua.
Trongsinhhoạtcungđình,ngườitatỏratếnhịvềsởthíchđểthểhiệnsựgiàusang,sựthừathãi.Cókhihọtỏrachánchườngcáclạcthúvìđãhưởngquánhiều.Ýthíchcủangườitabịlẫnlộn,haythayđổi,nhưngkhimàlạcthúđượcvừaýthìbaogiờnócũngđượcchấpnhận.Nềngiáodụchướngvàođó.Aimàthểhiệnđúngđiềunóitrênthìđượccoilàngườiquântử(honnêtehomme)
27,tứclàngườiđủphẩmcáchđượcchínhthểquânchủ
thừanhận.
Ởđây,danhdiệnxenvàomọithứ,thamgiavàomọicáchsuynghĩcũngnhưcảmgiác,vàchỉhuycảnguyêntắcxửthế!
Cáidanhdiệnkỳquặcấybịaramọithứđạođức,đặtramọithứquytắctheoýnó,mởrộnghaythuhẹpnghĩavụcủachúngta,mànghĩavụnàythậtrabắtnguổntừtrongtôngiáo,trongchínhtrịhaytrongluânlý.
Trongchínhthểquânchủ,chỉcóluậtpháp,tôngiáovàdanhdựtruyềnbảochúngtavângtheoýchínhàvua;nhưngdanhdiệncũngphánbảorằngnhàvuachớnênbắtthầndânlàmđiềuônhục,vìnhưvậythìdânsẽkhôngxứngđángđểphụcvụvuanữa.
CrillontừchốikhôngámsátcôngtướcGuise,nhưnglạiđềnghịvuaHenryVIIlàmviệcđó.SautrậnSaintBarthélémy,vuaCharlesIXralệnhchocácthốngđốcgiếthếtnhưngngườiHuguenot,nhưngTửtướcOrtođangchỉhuyởBayonneviếtsớđệtrìnhvua:“Tâubệhạ,thầnchỉtìmđượctrongđámquanquâncủamìnhnhữngcôngdânvàchiếnbinhtốtmàkhôngcóailàngườiđaophủ.Xinbệhạhãydùngcánhtaycủathầnvàthuộchạvàonhữngviệccóthểlàmđược”.Tráitimkhoandungcaocảcủaôngcoiviệclàmhènnhátlàđiềukhôngthểchấpnhận.
Danhdiệnralệnhchocácnhàquýtộchếtsứcphụcvụnhàvuatrongchiếntranh,đâylàmộtnghềđặcbiệtmàchiếncông,hạnhngộhayrủirođềumangýnghĩacaocả.Nhưngkhibuộcngườitatheoluậtnàythìdanhdiệnmuốnlàmtrọngtài,vànếunhưnókhôngưngýthìnóralệnhhoặcchophépngườitarútlui.
Danhdiệnđểchongườitacầuxinhaytừchốimộtchứcvụ,điềutựdonàycòncaohơncảsốphậnthầndân.
Nhưvậy,danhdiệncónhữngquytắctốicaomànềngiáodụcbuộcphảithíchứngvớinó.Quytắcchủyếulàphảinghĩđếnvậnmệnhchung,sựnghiệpchung,tuyệtnhiênkhôngtínhđếnđờisốngcủamình.Quytắcthứ
hailàmộtkhiđãđượcđặtvàođịavịnàođóthìkhôngđượclàmđiềugìbiểulộrằngtadướitầmcủađịavịđó.Quytắcthứbalàđiềugìdanhdiệnđãcấmđoánthìphảicoilànghiêmngặthơncảluậtphápcấmđoánđiềugìdanhdiệnđòihỏiphảilàmthìcoiđólàcầnthiếthơncảđiềuluậtbắtlàm.
Chương3:Giáodụctrongchínhthểchuyênchế
Trongchínhthểquânchủ,giáodụcchỉtìmcáchnângcaotráitim.Trongchínhthểchuyênchế,giáodụcchỉtìmcáchhạthấptráitim.Ởđây,giáodụcphảilàmộtcôngcụnôdịch.Cáiđócũngsẽlàmộtđiềuhayngaytronghệthốngnhữngngườichỉhuy,khôngmộtaivừalàkẻđộctàimàlạikhôngđổngthờilànôlệ.
Sựphụctùngtuyệtđốiđòihỏisựngudốtcủangườithừahành,vàcảsựngudốttrongngườichỉhuy.Anhtakhôngcầnphảihiểurõ,khôngcầnphảihoàinghi,khôngcầnphảilýgiải.Anhtachỉcầnmuốn.
Trongmộtnướcchuyênchế,mỗigiađìnhlàmộtvươngquốcriêngrẽ.Giáodụcởđâychủyếunóivềcáchănởvớingườikhácnênrấthạnchế,chỉquyvàomộtđiểmlàđưasựsợhãivàotráitimvàđưaítnhiềunguyêntắcthậtđơngiảncủatôngiáovàođầuóc.Nhưvậy,hiểubiếtrộnglànguyhiểm,thíchganhđualàtaihại,cònvềđứchạnhthìAristotecũngkhôngthểtinrằngcómộtthứđứchạnhnàothíchhợpđểdạychonhữngngườinôlệ.Tấtcảnhữngcáiđólàmhạnchếnềngiáodụctrongchínhthểchuyênchế.
Giáodụcởđây,nóimộtcáchnàođó,làconsốkhông.Phảitướcbỏtấtcảđểđưavàođầuócngườitamộtcáigì,vàbắtđầubằngcáchbiếnmộtthầndânxấuthànhmộtnôlệtốt.
Này!Tạisaonềngiáodụclạicộtvàomìnhcáisứmệnhđàotạoramộtngườicôngdântốtđểanhtathamgiavàonỗikhổhạnhchungcủamọingười?Nếuanhtayêunướcthìanhtasẽgắngsứclàmchođộngcơcủachínhthểchuyênchếphảichùnglại,vànếuthấtbạithìanhtakhôngthểtiếptụctồntạiđượcnữa,cònnếuanhthànhcôngthìanhsẽlàmchomấthết,mấtcảvua,mấtcảnhànướcchuyênchế.
Chương4:Sựkhácnhaugiữatácdụnggiáodụccủangườixưavớichúngtangày
nay
Nhiềudântộccổxưasốngdướichínhthểdânchủ,lấyđạođứclàmnguyêntắc.Khimàđạođứcpháthuytácdụngthìhọlàmđượcnhiềuviệcmàngàynaychúngtakhôngcònthấynữa.Sựgiáodụccủathờixaxưaấyhơnhẳnthờinayởchỗnókhôngbaogiờlừadối.(…)
Ngàynay,chúngtatiếpnhậnbaloạigiáodụckhácnhauhoặcmâuthuẫnnhau:giáodụccủangườichađẻ,củathầygiáovàcủaxãhội.Nhữngđiềuxãhộidạytalàmđảolộntấtcảtưtưởngcủangườichađẻvàthầygiáotruyềnchota.Vềmặtnàođótathấynhữngđiềucamkếttrongtôngiáothậttươngphảnvớinhữngđiềucamkếttrongxãhội.Ngườiđờixưakhôngbaogiờbiếtchuyệnnàyđâu!
Chương5:Giáodụctrongchínhthểcộnghoà
Trongchínhthểcộnghoà,ngườitacầnđếntấtcảsứcmạnhcủagiáodục.Sựsợhãitrongchínhthểchuyênchếlàdosựtrừngphạtvàđedọamàsinhra.Danhdiệntrongchínhthểquânchủlàdocácdụcvọngkíchthích,vànócũngkíchthíchlạidụcvọng.Nhưngđạođứctrongchínhthểcộnghoàlạilàsựđấutranhvớibảnthânmình,đólàchuyệnrấtkhó.
Cóthếđịnhnghĩađạođứcchínhtrịlàtìnhyêuluậtphápvàtìnhyêutổquốc.Tìnhyêuấyđòihỏiluônluônđặtlợiíchchunglêntrênlợiíchcánhân.Tìnhyêuấyđặcbiệtphùhợpvớicácchínhthểdânchủ.Ởđây,vậnmệnhcủachínhthểđượcgiaochomỗicôngdân,màchínhthểlàđủmọithứtrênđời,muốnbảovệnóthìphảiyêumếnnó.
Chưabaogiờnghenóimộtôngvualạikhôngyêuchínhthểquânchủ,mộtnhàđộctàilạighétchínhthểchuyênchế.
Trongchínhthểcộnghoà,tấtcảtuỳthuộcởtìnhyêutrongsángnóitrên,dođómàphảiquantâmđếngiáodục.Muốnchotrẻemcóđượctình
yêuluậtphápvàtổquốcthìđiềuchắcchắnlàcácôngbốtronggiađìnhphảicótìnhyêuấyđã!
Thầygiáotruyềnkiếnthứcchohọctrò,thìphảigợichocácemsựđammê,hứngthú.Ngườitakhônglàmđượcđiềunàylàvìsựgiáodụctronggiađìnhđãbịhủyhoạibởinhữngtìnhcảmngoạilai.
Khôngphảingườitasinhrađãmấtgốc,màvìnhữngconngườithànhnhântrướcđóđãbịhưhỏng.
28
QUYỂNV:CÁCLUẬTDONHÀLẬPPHÁPĐƯARAPHẢITƯƠNG
ỨNGVỚINGUYÊNTẮCCỦACHÍNHTHỂ
Chương1:ÝtưởngcủaquyểnV
Cũngnhưviệcgiáodục,cácluậtphảitươngứngvớinguyêntắccủachínhthể.Mốiquanhệgiữaluậtphápvớinguyêntắclànhằmthúcđẩychochínhthểpháttriểnvàngượclại,tạothêmsứcmạnhchonguyêntắc.Tathấyrằng,trongcácvậnđộngvậtlý,mỗitácđộngđềukèmtheophảntácđộng.
Chúngtasẽxemxétmốiquanhệnàytrongmỗichínhthểkhácnhau,vàhãybắtđầuvớichínhthểcộnghoà,nơimàđạođứcđượccoilànguyêntắc.
Chương2:Đạođứclàgìtrongnhànướcchínhtrị
Đạođứctrongchínhthểcộnghoàlàmộtđiềurấtgiảndị:đólàlòngyêumếncộnghoà,đólàtìnhcảmchứkhôngphảimộtchuỗikiếnthức.Ngườikémcỏinhấtcũngnhưngườigiỏigiangnhấtđềucóthểcóđượctìnhcảmấy.Khidânchúngcólòngtinởkỷcươngthìhọgiữvữngkỷcươnghơnlàngườiquântửtrongchínhthểphongkiến.Rấtítkhisựpháhoạikỷcươngbắtđầutừdânchúng,vìdânchúngchỉhiểubiếtsơlượcnênthườnggắnbóchặtchẽvớinhữnggìđãtừngđượcthiếtlập.
Lòngyêunướcdẫntớiphongtụctốtvàphongtụctốtnhắcnhởlòngyêunước.Chúngtacàngíthàilòngvớithịhiếuriêngthìlạicàngsaysưavớicác
thịhiếuchung.
(…)
Chương3:Thếnàolàlòngyêumếnnềncộnghoàtrongchínhthểdânchủ
Lòngyêumếnnềncộnghoàtrongchínhthểdânchủlàlòngyêudânchủ.Lòngyêudânchủlạilàlòngyêusựbìnhđẳngvàkhôngnhữngyêuvìquyềnlợimàyêucảvềnghĩavụ.Lòngyêudânchủcònlàlòngyêucuộcsốngthanhđạm.
Trongkhimọingườiđềucónhữnghạnhphúcvànhữngthuậnlợichungthìhọphảiđượchưởnglạcthúnhưnhauvàcùngchungướcvọng.Điềunàychỉcóthếđạtđượctrongsựsốngthanhđạmnóichung.
Dolòngyêubìnhđẳng,ngườitachỉcómộtthamvọngduynhấtlàđượcgiúpíchtổquốcnhiềuhơnngườikhác.Khôngthểtraochomọingườinhữngcôngviệcnhưnhau,nhưngphảicoimọingườilàngangnhaukhitraocôngviệc.Nhưvậy,sựkhácnhauchỉnảysinhtrongnguyêntắcbìnhđẳngkhicónhữngcôngviệcmaymắnhaytàinăngxuấtchúng.
Tínhthanhđạmhạnchếướcvọngthuvénriêngchogiađìnhmình,màkhuyếnkhíchtìnhcảmướcmongchotổquốcđượcgiàucó,thừathãi.Củacảiquốcgiatạonênsứcmạnhchungmàmộtcôngdânkhôngthểdùngriêngchomình,vìdùngriênglàkhôngcôngbằng.(…)
Chonêncácnướcdânchủtốtthườngthiếtlậpnếpsốngthanhđạmtrongcácgiađình,nhưnglạimởcửachocácchiphíhàophóngcôngcộng,nhưởAthènevàRomengàyxưa
29.Vẻhuyhoàngvàhàophóngnơicông
cộngchínhlàdựavàosựthanhđạmcủacáccôngdânmàcóđược.CũnggiốngnhưtôngiáoyêucầuconchiêndânglễChúavớibàntaysạchsẽ,luậtphápmongmuốnxâydựngnếpsốngthanhđạmđểcôngdâncóthểđónggópnhiềuchotổquốc.
Lươngtrivàhạnhphúccánhânphầnnhiềulàdotàinăngvàtàisảnkhiêmtốnmàcó.Mộtnướccộnghoàmàluậtpháptạonênthậtnhiềunhữngconngườichừngmựcthìsẽcónhiềunhàuyênbác,biếtcáchcaitrịthôngminh,sẽcónhiềungườisungsướngvàcảnướcsẽsungsướng.
Chương4:Ngườitacảmnhậnlòngyêubìnhđẳngvànếpsốngthanhđạmnhưthế
nào
Trongcácnướcquânchủvàcácnướcchuyênchế,khôngaimongđượcbìnhđẳng.Mỗingườichỉvươnlênđịavịbềtrên,làmthầy,làmchủkẻkhác.Họcũngchẳngnghĩđếnnếpsốngthanhđạm.Chỉcónhữngngườiđãbịphásảnvìtráctángthìđànhphảichịusốngthanhđạmmàthôi(…),cònnhữngngườiđangthèmkhátxahoathìchẳngaihamgìnếpsốngthanhđạm.Họcònkhinhrẻcuộcsốngthanhđạm,xalánhkẻnghèonànnữakia.Nhữngkẻđanghauháunhìnvàocácnhàgiàucóvànhìnlạinhữngngườicùngkhổnhưhọ,thìhọchỉghétsựnghèonàncủahọmàthôi.Họchẳngyêumàcũngchẳngbiếtcáigìlàmnênsựnghèonànấy.
Đốivớinếpsốngthanhđạmcũngvậy,muốnyêunóthìphảicócáigìhưởngthụtrongnếpsốngthanhđạmđó.
Chonên,ngaytrongchínhthểcộnghoàcũngphảicónhữngđiềuluậtđểđưangườitađếnchỗnảysinhlòngyêubìnhđẳngvànếpsốngthanhđạm.
Chương5:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápthiếtlậpsựbìnhđẳngnhưthếnào
(…)
Mặcdầutrongchínhthểdânchủ,linhhổncủanhànướcphảilàsựbìnhđẳngthựctế,nhưngthậtkhómàthiếtlậpnómộtcáchtuyệtđốichínhxác.Chỉcầnmộtcáchđịnhmứctươngđốiđểrútngắnkhoảngcáchchênhlệnh,vídụnhưyêucầungườigiàuđónggópchoxãhộinhiềuhơnngườinghèovàcónhữngchínhsáchcụthểnângđỡngườinghèo.Chỉnhữngngườitrunglưumớithoảmãnvớichínhsáchđó,cònnhữngngườicựckỳgiàucómàkhôngđượchưởngquyềnlợivàvinhdựhơnngườithìhọcoichínhsáchnàylàđángnguyềnrủa.
Mọisựbấtbìnhđẳngtrongchínhthểdânchủđềuphảitươngđốihợpvớibảnchấtcủanềndânchủ.Vídụ,nhữngngườinàođócầncóviệclàmthườngxuyênđểkhôngbịnghèokhổquá,thìhọkhôngđượclườibiếngtrongcôngviệc;vàngươithợcảthìkhôngđượclênmặtkiêungạo.(…)Nhưvậylàvẫntồntạimộtphầnchưabìnhđẳng,tồntạitheolợiíchcủanềndânchủ,vàđóchỉlàchưabìnhđẳngvềbềngoàimàthôi.(…)
Chương6:Trongchínhthểdânchủ,luậtphápduytrìtínhthanhđạmnhưthếnào
(…)
Khichínhthểdânchủđượcxâydựngtrênmộtnềnkinhtếthươngmạithìsẽcómộtsốcôngdântrởnêngiàuto,vàphảilàmsaochothuầnphongmĩtụckhôngbịsađọa.
Tưtưởngthươngmại,vềbảnchấtlàhướngtớisựthanhđạm,tínhtiếtkiệm,tínhkhiêmtốn,thíchlàmviệc,thíchyêntĩnh,chuộngtríthôngminh,cầncótrậttựvàkỷcươngv.v.(…).Chỉkhinàotìnhtrạngthừathãicủacảipháhoạimấttưtưởngthươngmạithìmớinảysinhđiềutồitệvàmọithứlộnxộncủabấtbìnhđẳng.
Đểduytrìtưtưởngthươngmạithìngườicôngdânchủyếu30phảilàm
gương,khiếnchotưtưởngthươngmạichânchínhđóngvaitròchủđạo,khôngbịphatạp,mọiđiềuluậtđềuphùhợpvớinó,khiếnchothươngmạilàmtăngtàisảncủamọingười,đặtcáccôngdânnghèovàocảnhngộdễchịu,cóthểlàmviệcnhưmọingườikhác,vàđặtcáccôngdângiàucóvàomộtđịavịkhiêmtốn,khiếnhọcũngphảilàmviệcthìmớicóthunhập,mớitồntạiđược.(…)
Chương11:Cáihaycủachínhthểquânchủ
Chínhthểquânchủcónhiềuđiểmưuviệthơnchínhthểchuyênchế31.
Vềbảnchất,nhiềuchỉdụcủanhàvuaphảidựatheohiếnpháp,nhànướcđượccốđịnh,hiếnphápkhólunglay,nhâncáchcủanhữngngườicầmquyềnkháổnđịnh.
(…)
Trongsựvậnhànhcủachínhthểchuyênchế;dânchúngtựlolấychomình,thườngđẩysựviệcđiquáxa.nhiềukhigâyralộnxộnđếncựcđiểm.Trongkhiđó,ởcácnướcquânchủ,sựviệckhôngmấykhibịđẩytớiquákhích.Cácquancũngphảilochomình,họsợbịthấtsủng.Cáclựclượngtrunggianphụthuộcthìkhôngmuốnđểdânchúngchiếmthếthượngphong.Chonênhiếmkhithấytrậttựnhànướcquânchủbịtêliệthoàntoàn.Vuathìcốgiữkỷcương,nhữngkẻgâyrốithườngthiểuýchívàíthyvọnglậtđổđượctriềuđạinênkhôngthểvàcũngkhôngmuốnthoánđoạtngôivua.
Trongtrườnghợpnhànướccórốiren,nhữngngườiuyênbácvàcóuytíncanthiệpvào,họgiữlạimứcđộ,họdànxếp,họuốnnắnlệchlạc,dođóluậtpháplấylạiđượctínhnăngđộng,làmchongườitaphảinghetheo.
Chẳngthếmàtronglịchsửchếđộphongkiếncủachúngtacónhiềunộichiếnchứkhôngcócáchmạng,còntrongcácnướcchuyênchếthìthườngcócáchmạngmàkhôngcónộichiến.
(…)
Chương12:Tiếpchủđềtrên
Chớhoàicôngđitìmcáiphóngkhoáng,rộnglượngtrongnhữngnhànướcchuyênchế.Ôngvuaởđâykhôngcógìlàcaocảđểbanphát:ôngtakhôngcóvinhquang.
Trongchínhthểquânchủ,cácquầnthầntiếpnhậnhàoquangcủavua.Họcókhônggiankhárộngđểthểhiệntínhcáchvàtâmhồnmình,tuyđóchưaphảilàsựthểhiệnmộtcáchđộclập,nhưngcũnggiữđượctínhcaothượngcủahọ.
Chương13:Ýniệmvềchínhthểchuyênchế
NhữngngườidãmanởxứLouisianemuốnănquảthìchặtcâytừgốcchocâyđổxuốngđểháiquả.Chínhthểchuyênchếlànhưthếđó!
Chương14:Trongchínhthểchuyênchế,cácluậtliênquanvớinhaunhưthếnào
Nguyêntắccủachínhthểchuyênchếlàsợhãi.Nhưngđốivớiloạidânchúngdốtnát,ítănnói,đãbịđècổxuốngrồithìkhôngcầnphảinhiềuluậtlệ.Tấtcảsẽvàokhuônphépvớivàibaýnghĩ:khôngcầnđổimới.Khianhdạymộtconvậtanhchỉcầngiữchonóđừngthayđổichủ,đừngquênbàihọc,đừngquênnếpsống.Anhchicầnnhồinhétvàoócnósaochonóthuộcmộtvàicửchỉ,thếlàđủ.Khôngcầngìhơn.
(…)
Mộtôngvuanhiềukhuyếtđiểmtấtnhiênkhôngmuốnphôbàycáingốcnghếchcủamìnhra.Dânkhôngthểbiếtôngtalàngườinhưthếnào.Maythaychonhữngconngườitrongmộtnướcnhưthế,họchỉcầnbiếtmộtcáitêncủaconngườiđangcaitrịmìnhmàthôi!
(…)
Ởđây,sứcmạnhkhôngcótrongnhànướcmàcótrongquânđội,quânđộiđãtạodựngranhànước.Muônbảotồnnhànướcthìphảibảotồnquânđội.Nhưthế,quânđộicũngtrởnênđángsợđốivớicảnhàvua.Vậyphảilàmthếnàokếthợpđượcsựantoàncủanhànướcvớisựantoàncủacánhânnhàvua…
(…)
Trongnhữngnướcnhưthế,tôngiáocónhiềuảnhhưởnghơnởcácnướckhác.Mộtthứsợhãigópthêmvàomộtsựsợhãicósẵn.TrongcácnướcHồigiáo,dânchúngkínhtrọngvuangmộtcáchkỳlạchínhlàdomộtphầnthôngquatôngiáo.ChínhtôngiáođãsửachữaítnhiềuHiếnphápởThổ
NhĩKỳ.Cácthầndânquantâmđếnvinhquangvàsựvĩđạicủanhànướckhôngphảivìdanhdiệnmàvìsứcmạnhđángsợvànguyêntắccủatôngiáo.
(…)
Ởđâykhôngcócácluậtcơbản.Quyềnnốingôilàdonhàvuaquyđịnh,chọnlựa,nộitronghoànggiamàcũngcóthểngoàihoànggia.Vuacóthểchọnhoàngtửlàmtháitửmàcũngcóthểchọnngườikhác.Ngườinốingôicókhidovuađặtlên,cókhidocácvịthượngthư,cókhidomộtcuộcnộichiến.Chonên,mộtnhànướcchuyênthếdễbịtanrãhơnmộtnhànướcquânchủ.
(…)
Quanhữngđiềuvừanóiởtrên,tathấydườngnhưbảntính“người”sẽkhôngngừngnổidậychốnglạichínhthểchuyênchế.Mặcdầungườitayêutựdo,ghétbạolựcnhưnghầuhếtvẫncứphảiphụctùng.Điềunàydễhiểuthôi!Đểtạoramộtnềncaitrịvừaphải,ngườitakếthợpcácsứcmạnhđểđiềuchỉnhnó,ứcchếnóvàlàmchonóvậnđộng,nhưlàdùngmộtvậtđốitrọngcholựcnàyđểhạnchếlựckhác.Đâylàmộttuyệttácvềlậppháp,nhiềukhidongẫunhiênhơnlàdosựkhônngoanmàlàmnênđược.Mộtchínhthểchuyênchếthìtráilại,họdámlàmđiềungangtaitráimắt:đâuđâucũngmộtthứđồngphục,chỉcầnmộtsởthíchduynhấtlàthứđồngphụcấy,mọingườicứmặcđồngphụclàtốtrồi!
(…)
Chương17:Nhữngquàcáp
(…)
Trongmộtnướcdânchủ,chuyệnđútlót,quàcáplàđiềuônhục,vìđạođứcchínhtrịkhôngcầnđếnđộngtácđó.Trongmộtnướcquânchủ,danhdiệnlàđiềuquýhơncảquàcáp.Nhưngtrongnướcchuyênchế;đạođứcvàdanhdiệnđềukhôngtồntại,ngườitahoạtđộngchỉvớimộthyvọnglàkiếmthêmđượctiệnnghichocuộcsống,chonênviệcquàcáp,hốilộlàbìnhthường,phổbiến.
Vớitưtưởngcộnghoà,Platonyêucầukẻnàonhậnquàcápmớilàmnhiệmvụcủamìnhthìphảichịutộichết.Ôngnói:“Khôngđượcnhậnquàcáp,dùđólàcủaquýbáuhayvậtxoàngxĩnh”.
CònnhưởRomexưacóluậtxấulàchophépcácquannhậnquànhỏkhôngquá200đồngêquymộtnăm.Rõrànglànhữngkẻđưaquàđềumongđượcmangvềmónlợitohơnmónquà.Kẻđãnhậnmộtmónquàsẽmongđượccómónquàtohơnnữa,vàhọcốtìmralýlẽ,hoặcviệncớđểthathứchohànhđộngthamnhũngcủamình.
QUYỂNVI:HỆQUẢCỦANGUYÊNTẮCTRONGMỐILIÊN
QUANĐẾNVIỆCĐƠNGIẢNHÓACÁCLUẬTDÂNSỰ,HÌNHSỰ,HÌNHTHỨCXÉTXỬVÀ
PHƯƠNGTHỨCTRỪNGPHẠT
Chương3:Trongchínhthểnàovàtrongtrườnghợpnàongườitaphánxửtheođúng
vănbảnluậtpháp
Chínhthểcànggầnvớidânchủthìcáchphánxửcàngcốđịnh.ỞRome,cácquanchấpchínhđầutiênphánxửtheoýmìnhnhưcácvịphápquan(éphores)ởSparteHyLạpthờixưa.Vềsau,ngườitathấythếlàbấtlợinênhọđặtracácđiềuluậtcụthểđểcứtheotừngđiềumàphánxử.
Ởcácnướcchuyênchếthìchẳngcóluậtnàocả.Ôngquancaitrịvớicácphéptắccủaôngtalàmột.Ởcácnướcquânchủthìcómộtluật.Gặpcảnhngộngangtráikhôngphùhợpvớiluậtthìquandùngđầuócphánđoáncủamìnhmàxử.
Ởcácnướcdânchủ,cóhiếnpháphẳnhoi,phánquancứtheođúnglờivăntrongtừngđiềukhoảncủahiếnphápmàxétxử.Khôngcómộtđiềuluậtnàocóthểvậndụngđếlàmhạiđếntàisản,danhdựvàsinhmạngcủangườicôngdân.
ỞRomexưa,phápquanchỉtuyênbốkẻgâytộiđãphạmvàođiềuluật
nàovàhìnhphạtđượcquyđịnhluôntrongđiềuluậtấy,
ỞnướcAnh,quantoàxácđịnhsựviệcđangxétxửlàcóthậthaykhông.Nếucóthậtthìtoàtuyênánphạttheođúngđiềuluậttươngứng,nêukhôngcóthậtthìthôi.Nhưvậy,chỉcầnmắtthấytaingheđượcsựviệclàxácđịnhđượchìnhphạt.
Chương4:Phươngphápxáclậpsựphánxét
(…)
ỞRome,ngườitahọctheoHyLạp,vậndụng“côngthứchànhvi”đểdẫndắtsựviệcđúngtheohànhvicủabảnthânngườicóliênquan.Trongcáchphánxétphảixácđịnhhìnhthứccâuhỏiđểdânchúngdễthấyđượcsựviệcmộtcáchhiểnnhiên.
(…)
CácphápquanRomechỉchấpnhậnlờicungkhaichínhxác,khôngthêm,khôngbớt,khôngvặnvẹo.Nhưngnhữngcungchứngcònnghĩđếnnhữngcôngthứchànhvikhácmàngườitagọilà“lòngthành”(bonnefoi),màcáchtrìnhbàycủahọcóthểtácđộngthêmvàosựcânnhắccủaphápquan.Điềunàycóphầnphùhợpvớitinhthầncủachínhthểquânchủ.Ngàynay,ngườiPhápthườngnói:“ỞPhápmọihànhviđềucólòngthành”.
(…)
Chương10:CácluậtcổxưaởPháp
NgườitathấycácluậtcổxưaởPhápcótinhthầnquânchủ.Khiphạtbằngtiềnthìdânthườngbịphạtnhẹhơnquýtộc.Tráilại,khixửtộithìquýtộcphạmtộibịtruấtdanhdựtrongtriềuđình,cònngườidânthườngkhôngcódanhvịgìthìphảichịuhìnhphạtthânthể.
Chương13:SựbấtlựccủaluậtphápNhậtBản
Cáchìnhphạtquáđángcóthểhủyhoạingaycảnềnchuyênchế.ChúngtahãyliếcnhìnquaNhậtBản,ởđâyhầunhưtấtcảcáctộitrạngđềubịphạttửhình,vìbấttuânlệnhnhàvualàtộiphạmrấtto,ngườitakhôngđặtvấnđểsửachữachongườiphạmtộimàchỉcóvấnđềtrảthùchonhàvua.MọitưtưởngđềuxuấtpháttừlòngtrungthànhvớiThiênhoàng.Ôngtalàchủsởhữucủamọithứ,nênhầuhếtcáctộiphạmđềubịcoilàtrựctiếpchốnglạilợiíchcủaôngta.
(…)
Chương14:TinhthầncủaViệnNguyênlãoởRome
ỞRome,cótrườnghợpchỉbắtngườiphạmtộinộpmộtmóntiềnphạt(theoluậtAcilia),rồisaunàyanhtakhôngđượcứngcửvàoViệnNguyênlãohaylàphápquan.Nhưvậylàđểchấmdứtmọithứchạychọtlộnxộn.Dionnói:ViệnNguyênlãođưaraluậtnàylàvìtrướcđó,ôngBảodânquanđãthiếtlậphìnhphạtghêgớm,khiếndânchúngphảichịuđựngnặngnề.ViệnNguyênlãochorằnghìnhphạtquámứcchỉgieorắcsợhãitrongdân.Nhưngphạtnặngthìmớicóhiệuquả,sauđóítngườibịtốcáo,ítngườiphạmtội.Tráilại,phạtnhẹquáthìlúcnàocũngcóngườibịtốcáovàphảilậptoàánluôn.
Chương16:Tỷlệcôngbằnggiữahìnhphạtvàtộiphạm
VuaCharlesIIthấyngườibịtreolêncột,ônghỏi:Tạisaohắnbịphạt?–Vìhắnlàmthơchâmbiếmcácvịbộtrưởngạ!–Hắntađiênrồi–vuanói–nếuhắnviếtthưchâmbiếmgửithẳngchotathìchẳngbịaiphạtcảđâu!
LạicònchuyệncủaBasilebị70ngườiâmmưulàmphảnnhưngôngchỉđánhroivàđốttrụirâutóchọ.Tráilại,khiôngdùngdâyvàgậyđánhbẫyđượcconnaimàcóngườidùnggươmchặtđứtdây,giảithoátconnaithìvuaralệnhchémđầuanhta,vớilýdoanhtađãdùnggươmxúcphạmđếnbảnthânnhàvua.
ỞTrungHoa,bọntrộmcướptànácbịxửtộitùngxẻo,cònbọnphạmcáctộikhácthìkhôngbịphạtnặngnhưthế.
ỞNga,kẻăntrộmvàkẻgiếtngườiđềubịphạtngangnhau,vìvậyluônluôncótệnạngiếtngười.Dânchúngnói:ngườichếtkhôngkểlạiđượctộigìcả.
Đãkhôngphânbiệtcácloạihìnhphạtthìphảicócáchkhoanhồngđểgâyhyvọng,ởnướcAnhkhôngaigiếtngười,vìkẻtrộmcắpcònhyvọngđượcđưasangcácnướcthuộcđịa,chứkẻgiếtngườithìphảixửởtrongnước,khôngđượcđuổirathuộcđịa.
Chương17:Tratấnhayhỏicungngườiphạmtội
Vìcónhiềungườitànác,nênluậtphápphảigiảđịnhnhưlàngườiđờikhôngđếnnỗitànácnhưthế.Cóhainhânchứngthìđủchokẻphạmtộibịtrừngphạt.Luậtpháptinvàonhânchứng,coilờinóicủahọlàphátngôncủasựthật.Ngườitaxácđịnhmọiđứaconđượcthainghéntronghônthúlàconhợppháp,vìtinrằngngườimẹlàhiệnthâncủasựtrinhbạch.
32Nhưng
việctrakhảokẻphạmtộikhônggiốngnhưvấnđềnhânchứngnóitrên.Ngàynay,ởmộtnướcrấtvănminh
33đãhủybỏviệctrakhảo,vìvềbảnchất,
việctrakhảolàkhôngcầnthiết34.
Biếtbaongườikhônkhéo,baothiêntàigiỏigiangđãviếtđểchốnglạiviệctrakhảo.Tôikhôngdámnóigìthêmsauhọ.Tôisẽnóirằngviệctrakhảocóthểthíchhợptrongchínhthểchuyênchế,vìmọithứgâysợhãiđềunằmtrongđộngcơcủachínhthểnày.TôisẽnóiđếnnhữngngườinôlệởHyLạpvàRometừngbịđánhđập…Nhưngtôiđangnghethiênnhiênphánbảotôiđừngnóinữa.
Chương18:Phạttiềnvàphạtthânthể
ÔngchataxưaởĐứcchỉchấpnhậnphạttiền.Nhữngconngườichinhchiếnvàtựdoấychỉthíchđượctuônmáukhicóvũkhítrongtay.
NgườiNhậtthìtráilại,khôngchấpnhậnphạttiền,vìphạttiềnthìbọngiàucósẽluồnlọt,tránhđượchìnhphạt.
Nhưngphảichăngngườigiàukhôngsợmấtcủacải?Nhữngmóntiềnphạtphảichăngkhôngthểtươngứngmộttỷlệnàođóvớigiatàicủahọ?Vàcuốicùngcũngcóthếlàmchohọmấtcảthanhdanhnữachứ!
Nhàlậpphápgiỏisẽgiữđúngvịtrícủamình:khôngphảilúcnàocũngphạttiền,vàkhôngphảilúcnàocũngdùnghìnhphạtthânthể.
Chương19:Vềluậtmiếngtrảmiếng
Cácnhànướcchuyênchếthíchnhữngluậtgiảnđơn.Nhiềukhingườitavậndụngluật“miếngtrảmiếng”.Cácnhànướcloạiônhoàcũngthỉnhthoảngdùngđếnluậtnày,nhưngcóchỗkháclàkhônghàkhắcnhưbọnchuyênchế;màluônluôngiữmứcvừaphải.
Bộ“Luật12bảng”thờiRomecổđạichấpnhậnhìnhphạt“miếngtrảmiếng”trongtrườnghợpnếukhôngcócáchgìlàmdịusựcămphẫncủaphíabịthiệthại.Ngoàira,saukhituyênphạtkẻphạmtộimộtmứcvừaphải,cònbắtybồithườngquyềnlợichongườibịthiệtvàđổihìnhphạtthânthể“miếngtrảmiếng”rathànhphạttiên.
Chương20:Phạtchavìtộicủacon
ỞTrungHoa,ngườitaphạtchavìtộicủacáccon.CáchnàyởPéroucũngthườngápdụng.Đâycònlàcáchthểhiệncủatưtưởngchuyênchế.
ỞTrungHoa,ngườitacònlýgiảirằng,sởdĩngườichabịphạtnhưthếlàvìôngtakhôngthựchiệntốtchứcnănglàmchamàthiênnhiênđãtraochovàluậtphápcũngbuộcngườichaphảilàm.Nhưvậy,ngườitaluônluôn
giảđịnhrằngởTrungHoakhôngcóvấnđềdanhdiện.ỞPháp35chúngta,
nếuôngchacónhữngngườiconphạmtội,hoặcconcáicóngườichaphạmtộithìbịphạtbằngcáchlàmchomấtdanhdựtươngứng,nếunhưởTrungHoathìhọbịmấtđầu.
QUYỂNVII:HỆQUẢCỦACÁCNGUYÊNTẮCKHÁCNHAUTRONGBACHÍNHTHỂLIÊNQUANTỚILUẬTHẠNCHẾXAHOAVÀĐIỀUKIỆNPHỤNỮ
Chương1:Vềsựxahoa
Xahoaluônluôntỷlệthuậnvớitìnhtrạngbấtbìnhđẳngvềtàisản.Nếutrongmộtnước,củacảiđuợcphânbổcôngbằngthìsẽkhôngcóxahoa.Xahoàlàdựatrênnhữngtiệnnghisắmđượcbằnglaođộngcủakẻkhác.
(…)
TrongchínhthểcộnghoàtheokiểuPlaton,sựxahoacóthểtínhđượcchínhxácvàđịnhrabốnmứcthuế.Mứcthứnhấtđánhvàongườiđãchấmdứtnghèokhổ.Mứcnàycoilàbậcxahoasốkhông.Mứcthứhaicaogấpđôimứcthứnhất,đượccoilàbậcmộtxahoa.Mứcthứbacaogấpbamứcthứnhất,đượccoilàbậchaixahoa.Mứcthứtưcaogấpbốnmứcthứnhất,đượccoilàbậcbaxahoa…,vàcứthếtheotoánhọcmàtínhthuế(…).Ngườisauxahoagấpđôingườitrướcthìcáchtínhcộngthêmmộtđơnvịtheocáchluỹtiến:0,1,3,7,15,31,63,127…
(…)
Càngcónhiềudânsốtrongmộtvùngthìconngườicàngtrởnênkiêusavàhọnảysinhhammuốnđượctrộihơnngườikhácbằngnhữngthứnhỏnhặt(…).Mộtsốngườinghĩrằngtậphợpthêmdânchúngvàothủđôthìbuônbánsẽgiảmđi,vìngườitaởgầnnhauhơn.Tôikhôngtinnhưthế.Tụtậplạivớinhaungườitacàngthêmnhiềudụcvọng,nhiềunhucầu,nhiềuthị
hiếuxahoa,nênbuônbántấtnhiêncàngtăng.
(…)
Chương7:HệquảtaihạicủatệxahoaởTrungHoa
TronglịchsửTrungHoa,haimươihaitriềuđạinốitiếpnhau.Batriềuđạiđầukéodàivìcaitrịthôngminhvàđấtnướcchưarộnglắm.Nhưngcũngcóthểnóichunglàcáctriềuđạiđềukhátronggiaiđoạnđầu.Tínhđạođức,cẩnthận,cầnmẫnrấtcầnchobuổiđầucủamỗitriềuđại,nhưngvềsaunhữngđứctínhấymấtdầnđi.Thườnglàcácôngvuađầutriềuđạichịuđựnggiankhổquachiếnchinh,đãđánhđổôngvuatrướcđangchìmtrongxahoa,lạcthú.Nhưngđếnđờivuathứba,thứtưthìbịthóixahoa,đồibại,lườibiếng,tráctángquyếnrũ.Họkhépmìnhtrongcungđiện,đầuócthoáihóa,đờisốngrútngắnlại,hoàngtộccũngsuyvi.Cácvịđạithầnngoilên.Bọnhoạnquanđượctindùng.Bọnhọđặtmấychúbéconlênngaivàng.Cungđiệntrởthànhkẻthùcủađấtnước.Bọnănkhôngngồirồitrongcungđìnhbònrúthếtcủacảicủangườilaođộng.Thếrồiôngvuabịmộttêngianhùngthoánđoạtgiếthạihoặcthanhtoánđi.Mộttriềuđạimớixuấthiệnđểrồicácôngvuathứba,thứtưcủanólạichìmtrongcungđiệnchẳngkhácgìtriềuđạicũ.
Chương17:Phụnữcầmquyềncaitrị
ThậtlàtráivớilýtrívàtráicảtựnhiênkhimàđànbàlàmchủtronggiađìnhnhưchuyệnởAiCập,nhưngchuyệnđànbàcầmđầucảquốcgiathìchẳngcógìlàtráivớilýtrívàtráitựnhiên.
Ởtrongnhà,ngườiđànbàmềmyếunênkhôngđượcphépnắmquyền.Cònnhưviệcnướcthìngườiđànbàgiỏigiang,mềmyếunhưngthườngcóđứctínhdịudàngvàmứcđộvừaphảikhiếnchonềncaitrịđượctốthơnđứctínhcứngrắnvàhungbạocủađànông.
ỞẤnĐộ,ngườitathấyđànbàcaitrịlàtốt.Cólệrằng,nếuhoàngtửkhôngcùngdòngmáuvớinữhoàngthìcôngchúađíchdanhconcủanữ
hoàngsẽlênngôi.Ngườitasẽđặtmộtvàingườinăngcángiúpcôngchúađảmđươnggánhnặngquốcgia.
Theosách“DulịchởGuinée”củaM.SmiththìđànbàởchâuPhicaitrịđấtnướccũngrấthay.
CònnhưởNgavàởAnh,cácnữhoàngthànhcôngcảtrongchínhthểchuyênchếvàtrongchínhthểquânchủônhoà.
QUYỂNVIII:SỰSAĐOATRONGNGUYÊNTẮCCỦABA
LOẠICHÍNHTHỂ
Chương1:Ýchungcủaquyểnnày
Sựsađọacủamỗichínhthểhầunhưbaogiờcũngbắtđầutừsađọatrongnguyêntắccủachínhthểấy.
Chương2:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểdânchủ
Nguyêntắccủachínhthểdânchủtựnósađọachẳngnhữngkhingườitađểmấttưtưởngbìnhđẳng,màcòntrongtrườnghợpngườitahiểutưtưởngbìnhđẳngmộtcáchcựcđoan,vàmọingườiđềumuốnngangbằngvớicácvịmàhọđãbầulàmngườiđiểukhiểnxãhội.Nhưthếlàdânchúngkhôngchịunổichínhquyềnmàhọđãủythác.Họmuốntựmìnhlàmlấytấtcả,bàncãithaychoviệnnguyênlão,hànhphápthaychoquanchấpchínhvàxétxửthaycácvịthẩmphán.
Nếunhưthếthìtrongchínhthểdânchủkhôngcònđạođứcnữa.Ngườitakhôngcònkínhtrọngnhàcầmquyền.Quyếtđịnhcủaviệnnguyênlãomấttrọnglượng.Đãcoithườngcácnguyênlãonghịviệnthìngườitacũngkhôngkínhnểngườigiàcả;conkhônghiếuthảovớichamẹ,vợkhôngkínhtrọngchồng,đầytớkhôngphụctùngchủ.Mọingườithíchcáikiểu“tựdoquátrán”(libertinage)ấy.Dầndầnviệcchỉhuycũngnhưviệctuânlệnhtrởthànhphiềntoái(…).Phongtục,tậpquán,lòngyêutrậttự,rồiđếncảđạođứcđềukhôngcònnữa.
Cuốnsách“Đạitiệc”củaXénophonđãkhéovẽnênmộtnướccộnghoà
ngâythơ,trongđódânchúnglạmdụngquyềnbìnhđẳng.Chuyệnnhưsau:mỗithựckháchlầnlượtnóilênvìsaoanhtatựthoảmãnvớimình.Charnudèsnói:“Tôimãnnguyệnvìcáinghềcủatôi.Trướckiatôigiàucóthìcứphảichiềuchuộngbọnvucáo,vìchúngcóthểlàmhạitôinhiềuhơnlàtôicóthểlàmhạichúng.Nhànướccộnghoàthìluônluônđòihỏitôiđónggópnhữngmóntiềnmàtôikhôngthểtừchối.Từngàytôinghèođitôilạicóquyềnuy:khôngaiđedọatôinữa,màtôilạicóthểđedọangườikhác.Tôimuốnđithìđi,muốnởthìở,đếnđâuđãcónhữnganhnhàgiàunhườngchỗ,nhườngbướcchotôi.Bâygiờtôilà“vua”,còntrướckiatôilànôlệ,vìtrướckiatôicứphảicốngnạpchonhànướccộnghoà,cònbâygiờtôichỉphảinuôilấythânmình,khôngsợmấtmát,chỉhyvọngđượcthunhậnthêmmàthôi”.
Nhândânrơivàotaihọa36khimànhữngkẻđượcdângiaophómuốn
chegiấusựsađọacủabảnthânhọ,đangtìmcáchlàmbạihoạidânchúng.Đểdânchúngkhôngnhậnthấysựthamlamcủahọ,họchỉcangợisựvĩđạicủadânchúng.Đểdânchúngkhôngnhìnthấysựbiểnlậncủahọ,hocứcangợitínhtằntiệncủadân.
Sựđồibạigiatăngtrongđámngườigâyrađồibại.Họngàycàngđồibạithêm.Dânchúngsẽchianhaumọithứcủacông.Khicôngviệcquảnlýchunggắnliềnvớitínhlườibiếngthìdânchúngcũngthíchchơibờixaxỉtrongcảnhnghèonàn.Nhưngđãnghèomàlạixaxỉ,nênchỉcònmộtcáchlàbònrúttrongkhotàngquốcgiamàthôi.
Khônglạgìkhitathấydânchúngbỏphiếuchoaiđóđểlấytiền.Họphảichodânkhánhiềutiềnkhimuốnlấycủadânđượcnhiềuhơn.Nhưngmuốnvơvétđượccủadânthìphảilậtđổchínhthể.Dâncàngcóvẻthuđượclợilộcvì“tựdo”thìcàngđitớigầnchỗmấttựdo.Sẽcócảmộtlũđộctàilaunhaumangđủtínhxấucủatênđộctàiđầusỏ.Chẳngbaolâu,mộtchútíttựdocònsótlạicũngtrởthànhkhóchịu;tênđộctàiduynhấtngóclên,dânchúngthìmấthếtmọithứ,mấtluôncảnhững“lợilộc”củatìnhtrạngđồibại!
Vậythìchínhthểdânchủphảitránhhaiđiềutháiquá:mộtlàtưtưởngbấtbìnhđẳngsẽkéonólùilạichínhthểquýtộchoặcchínhthểmộtngườicaitrị;hailàtưtưởngbìnhđẳngcựcđoansẽđẩynósangchínhthểchuyênchếcủamộtngười,chínhthểnàysẽkếtthúcbằngsựxâmphạmquyềnlợicủamọingười!
Chương3:Tinhthầnbìnhđẳngcựcđoan
Tinhthầnbìnhđẳngchânchínhkhácxatinhthầnbìnhđẳngcựcđoan.Bìnhđẳngchânchínhkhôngphảilàlàmchomọingườiđềuchỉhuyhaykhôngaibịchỉhuy,màlàchỉhuynhữngngườibìnhđẳngvớimìnhvàphụctùngconngườibìnhđẳngvớimình.Nềndânchủkhôngphảilàvôchủ,màlàdonhữngngườibìnhđẳnglàmchủ.
Trongtrạngtháitựnhiên,mọingườisinhrabìnhđẳng.Nhưngkhihọhợpthànhxãhộithìhọmấtbìnhđẳng,vàhọchỉtrởthànhbìnhđẳngnhờcóluậtpháp.
Đólàsựkhácbiệtgiữadânchủcómứcđộvớidânchủcựcđoan.Trongdânchủmứcđộ,mọingườiđềubìnhđẳngvớitưcáchcôngdân.Trongdânchủcựcđoan,ngườita“bìnhđẳng”nhưthểaicũnglàquancaitrị,aicũnglàthẩmphán,aicũnglàmthầy,làmchủ.
Vịtrítựnhiêncủađạođứclàgầnvớitựdochânchínhchứkhôngphảitựdocựcđoanvàphụctùngnhưnôlệ.
Chương5:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquýtộc
Chínhthểquýtộcsẽđồibạikhimàquyềnbínhcủacácnhàquýtộctrởthànhquyềnđộctài.Ởđâysẽkhôngcònđạođứccủacácnhàcaitrịcũngnhưđạođứctrongđámngườicaitrị.
Trongtrườnghợpnày,chínhthểcộnghoàchỉtồntạitrongđámngườiquýtộcmàthôi,còndânchúngbịcaitrịthìphảichịuchínhthểchuyênchế.
(…)
Chương6:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểquânchủ
(…)
MộtnhàsửhọcTrungHoađãviết:“NhàTầnvànhàTuỳmấtlàdokhôngbiếttựứcchếmìnhnhưngườithờixưa.Cácvuaxưathườngchịusựgiámsátchung.Đólàđiềuthíchđángduynhấtvớivua.Cònnhưcácôngvuasaunàychỉthíchtựmìnhcaiquảntấtcảvàngaytứckhắc”.Tácgiảnàyđãnóilênđượcnguyênnhânsâusắcnhấtcủahầuhếtmọinềnquânchủ.
Nềnquânchủsẽtiêuvongkhiôngvuatưởngrằngcóthểbiểudươngthếlựccủamìnhthậtnhiềubằngcáchthayđổitrậttựcủamọisựvậtchứkhôngphảilàtuânthủtrậttựtựnhiêncủasựvật.Hoặclàkhiôngvuaxoábỏnhữngchứcnăngtựnhiêncủangườinàyđểthayvàochứcnăngcủangườikhácmộtcáchđộcđoán.Hoặclàkhiôngvuasaysưavớinhữnglạcthúngôngcuồnghơnlàsaysưavớiýchíkinhbangtếthế.
Nềnquânchủsẽtiêuvongkhiôngvuaquytấtcảvàochobảnthânmình:toànbộquốcgiacoinhưthủđôcủaông;toànbộthủđôchỉlàtriềuđìnhcủaông,toànthểtriềuđìnhchỉlàbảnthânmộtmìnhông.
Cuốicùng,nềnquânchủsẽtiêuvongkhiôngvuakhônghiểugìvềquyềnnăngcủamình,vịtrícủamình,tìnhcảmcủamìnhvớidânchúng,vàôngkhôngcảmthấymộtcáchsâusắcrằngphảigiữchovữngsựanninh,cũngnhưkẻđộctàiphảibiếtđềphòngtaihọa.
Chương7:Tiếpchủđềtrên
Nguyêntắccủanềnquânchủtựnósađọakhimàcácônglớnkhôngđượcnhândânkínhtrọngnữa,vàngườitaphảidùngđếnnhữngcôngcụtồitệcủachínhquyềnđộctàiđểbắtdânkínhtrọng.
Tựnócũngsẽsađọakhimàmộtdanhdiệnnàytrởnênđốilậpvớimộtdanhdiệnkhác,màngườitacóthểvừalàbỉổivừalà“xứngđáng”.
Tựnócũngsẽsađọakhiôngvuađổitháiđộcôngbằngthànhratháiđộkhắcnghiệt.
(…)
Nguyêntắccủanềnquânchủsẽsađọakhinhữngtâmhồnbìnhdịvàhènkémvốnrấthãnhdiệnđượcphụcvụnhàvuathìbâygiờhọnhậnrarằngphụcvụvuachẳngphảilàphụcvụtổquốc.
Nhưngphảichăng(trongmọithờiđạingườitađềuthấyrằng)mỗikhiquyềnlựcôngvuatrởnênbaolathìsựanninhcủaôngtalạigiảmsút,rồisuysụpdầnchođếnlúcbiếnchất;phảichăngđólàmộtthứtội“xúcphạmquânvương”màchínhôngvuađãmắcphải?
Chương10:Sựsađọatrongnguyêntắccủachínhthểchuyênchế
Nguyêntắccủachínhthểchuyênchếthìlúcnàocũngkhôngngừngsađọa,đólàdobảnchấtcủachínhthể.Cácchínhthểkhácsađọalàvìnhữngsựcốriênglẻviphạmnguyêntắc.(Cònnhưchínhquyềnchuyênchếthìbảnchấtcủanólàsựtànbạo;sựtànbạoấyluônluôntồntại,mặcdầumộtđôikhicódịubớttíchút).
QUYỂNIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNG
PHÒNGTHỦ
Chương1:Cácnướccộnghoàcóđượcanninhbằngcáchnào
Nếulànướccộnghoànhỏthìnócóthểbịnhữngthếlựcngoạilaipháhủy.Nếulànướccộnghoàlớnthìnócóthểbịpháhủybằngnhữngđiềuxấuxatừbêntrong.Cảhaiđiềubấtlợiấyđềucóthểlàmchonướccộnghoàdânchủhaynướccộnghoàquýtộcbịtanrã.Điềuxấucónguyênnhântừngaytrongsựvậtthìkhôngcócáchnàochữađược.
(…)Tôibànvềnướccộnghoàliênbang:
Hìnhthứcquốcgialiênbanglàmộtcôngước,theođónhiềucơthếchínhtrịđồngtìnhtrởthànhcôngdâncủamộtnhànướclớnhơnmàhọmuốncùngnhauthànhlập.Đâylàmộtxãhộicónhiềuxãhộinhậplại.Xãhộilớnnàycóthểlớnthêmbằngcácxãhộimớithamgiathêmvào,chođếnlúccóđủlựclượngđểbảođảmanninhchomọithànhviên.
NhữngmốiliênkếtnàyđãlàmnênnhànướcHyLạpnởhoavănhiếnlâuđời.NhữngngườiRomechinhphụcđượcthếgiớicũngnhờnhữngmốiliênkếtnhưthế.ChonênlúcRomeđãbànhtrướngtốiđathìcácnướcphíasausôngDanubevàsôngRhinvìsợhãimàliênkếtlạithanh“bọnmanrợ”đểchốnglạiRome.
CũngnhờmốiliênkếtđúngđắnmàcácnướcnhưHàLan37,Đức,Thụy
SĩđượcchâuÂucoinhưnhữngnướccộnghoàvĩnhcửu.
Ngàyxưa,việcliênkếtgiữacácthanhphốlàcầnthiếthơnngàynay.Mộtthànhbangkhôngcólựclượngthìsẽgặptaihọa.Mộtkhibịxâmlượcthìchẳngnhữngcơquanhànhphápvàlậpphápbịtantác,màđếncủacảisở
hữu,tựdocánhân,vợcon,đềnđài,mồmảv.v.đềumấtnốt.
Muốnchốnglựclượngxâmlăngbênngoàithìnướccộnghoàphảigiữđượclựclượngbêntrongkhôngbịthốinát.Hìnhthứcxãhộitốtsẽgiúpnướccộnghoàđềphòngđượcnhữngđiềubấtlợi.Trướchếtphảiđềphòngkẻâmmưuthoánđoạt,khôngđểhắngâyđượclòngtintrongtấtcảcácnướccộnghoàliênbang.Nếuhắnthànhcôngtrongmộtnướcnàođóthìcácnướckhácđãđượcbáođộng.Nếuhắncưỡngchếđượcmộtbộphậnthìcácbộphậnkhácsẽchốnglạihắnbằnglựclượngđộclậpcủamình,khiếnhắnkhôngthểhoànthànhcôngviệcởnhữngnơivừamớithoánđoạt.
Nếuxảyranổiloạnởmộtnướcthànhviênliênbangthìcácnướckháctrongliênbangsẽtớidẹploạn.Nếubộphậnnàotrongliênbangbịthoáihoávìlạmquyềnthìcácbộphậnkhácsẽgópphầnsửachữa.Nhưvậy,nhànướcliênbangcómấtmộtmảngthìvẫncòncácmảngkhác.Liênbangcộnghoàcóthểtanrã,nhưngtừngnướccộnghoàriêngrẽvẫncóthểtồntại.
Liênbangcộnghoàđượchưởngtínhưuviệttrongsựcaitrịcủamỗinướccộnghoànhỏ,vànhìnbềngoài,ngườitathấytấtcảnhữnglợithếcủacácnướcquânchủlớn,đólàdosứcmạnhliênkếttừbêntrong.
Chương6:Vềlựclượngphòngthủcủacácquốcgianóichung
Mộtnướcmuốngiữđượcsứcmạnhthìlãnhthổcủanónênrộngvừaphảiđểcóthểnhanhchóngvậndụngcáclựclượngchốnglạimộtmưuđồtấncôngnàođóvàlậptứclàmchonóthấtbại.Lựclượngtấncôngcóthểxuấthiệnởbấtcứnơinàothìlựclượngphòngthủphảibiểuthịngaytạinơiđó.
NướcPhápvànướcTâyBanNhađềucódiệntíchrộngvừaphải.Cáclựclượngcóthểgiaolưuvớinhaurấtthuậnlợi.Cácđạoquâncóthểhộisưvàdichuyểnnhanhtừbiêngiớiphíanàysangbiêngiớiphíakia,vàngườitakhôngsợbấtcứmộtviệcgìcóthểxảyramàphảiđốiphótrongmộtthờigiannhấtđịnh.
NướcPhápcócáihaylàthủđôkhôngxacácvùngbiêngiớikhácnhau.Độcáchxatỷlệthuậnvớimứcyếukémcủatừngvùng,vànhàvuacóthểnắmđượctìnhhìnhtấtcảcácvùngtrongnước.
MộtnướcrộnglớnnhưBaTư,nếubịtiếncôngthìphảimấtnhiềuthángmớitậphợpđượclựclượngcủatấtcảcácquânđoàn.(…)
Sứcmạnhcủamộtôngvuakhôngphảiởchỗcósựthuậnlợiđểthâutóm,màchínhlàởchỗcócáikhókhănđểkhắcphục(…).Cácbậcquânvươngcầncótàitríđểgiatăngthếlực,đồngthờikhôngđượcthiếucảnhgiácđểhạnchếthếlựcấy.Trongkhikhắcphụcsựyếukémvìnhỏbé,phảiđểmắttớinhữngbấttrắckhibànhtrướngrato.
QUYỂNX:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚILỰCLƯỢNGTẤN
CÔNG
Chương1:Bànvềlựclượngtấncông
Lựclượngtấncônglàdoquyềnconngườiđiềuchỉnh.Quyềnnàythuộcvềluậtchínhtrị,xácđịnhmốiquanhệgiữacácquốcgiavớinhau.
Chương2:Bànvềchiếntranh
Đờisốngcủacácquốcgiacũngnhưđờisốngcủaconngười.Mỗingườicóquyềngiết(đểtựvệ)trongtrườnghợpbịtấncôngtựnhiên,mỗiquốcgiacóquyềntiếnhànhchiếntranhkhicầnphảitựvệ.(…)
Giữacáccôngdân,quyềntựvệtựnhiênkhôngnhấtthiếtbaogồmviệctâncôngkẻkhác.Đánglẽ,nếubịtâncôngthìngườicôngdânchỉcầnkiệnratoàán;trừtrườnghợpnếuchờsựcanthiệpcủaphápluậtthìđãnguyđếntínhmạng,lúcđóngườicôngdânmớiđượctấncôngđểtựvệ.
Nhưnggiữacácxãhộithìquyềntựvệtựnhiênđôikhicóthểkéotheosựcầnthiếtphảitấncông.Vìmộtdântộcnếucứđểtìnhtrạngbịtấncôngkéodàithìđốiphươngsẽtiêudiệtmình,lúcđótấncônglàbiệnphápduynhấtđểgiữchodântộckhỏibịtiêudiệt
38.
Dođó,cácnướcnhỏthườngcóquyềntiếnhànhchiếntranhnhiềuhơncácnướclớn,vìnướcnhỏthườnghaybịtấncôngvàsợbịtiêudiệt.
Nhưvậy,quyềnchiếntranhphátsinhtừtínhtấtyếuvàtừlẽcôngbằngcứngrắn.Nhữngngườihướngdẫnlươngtâmvàhộiđổngtưvấncủacácôngvuamàkhôngnắmvữngđiềunàythìsẽmấthết.Tráilại,khingườita
nắmđiềunàymàlạidựatrênnguyêntắcđộcđoánđểtìmvinhquang,đểgiữlờihứa,đểthulợiíchkỷthìmáusẽchảytràntráiđất!
Mongrằngngườitađừngnóiđếnvinhquangcủavuachúa.Vinhquangđósẽđưatớikiêungạo.Đólàdụcvọngchứkhôngphảilàquyềnlợichínhđáng.
Thậtrathìtiếngtămvềsựhùngmạnhcủavuachúacũnglàmtăngthêmlựclượngquốcgia,nhưngnếuvuanổitiếnglàcôngminhthìđấtnướccònmạnhlênhơnnữa.
Chương3:Bànvềquyềnchinhphục
Từquyềnchiếntranhmàdẫntớiquyềnchinhphục,đólàhệquả,nhưngphảinắmtinhthầncủavấnđềnày:
Khimộtdântộcbịchinhphụcthìkẻchinhphụccântuântheobốnthứluậtsauđây:mộtlàluậttựnhiên,tứclàluậtbảotồnmọithứ;hailàluậtánhsáng,tứclàchỉđượclàmchongườinhữngđiềumàmìnhmuốnngườilàmchomình;balàluậtcấutrúcxãhộichínhtrị,màthiênnhiênđòihỏimỗixãhộiphảitồntạilâudài;cuốicùnglàluậttrongtừngsựvật,tứclàchinhphụcthìphảithuhoạch,màmuốnthuhoạchthìphảibảotồnvàsửdụngchứkhôngđượchủydiệt.
Mộtnướcđãchinhphụcđượcnướckhácthìthườngđốixửvớinướcbịchinhphụcbằngmộttrongbốncáchsauđây:hoặclàcaitrịnướcnàyđúngnhưluậtcủanướcmình;hoặclàlậprachonướcđómộtchínhthểchínhtrịvàdânsự;hoặclàphábỏxãhộisẵncóđểditảnnóvàomộtxãhộikhác;hoặclàdiệtchủng,loạitrừhếtmọicôngdânbịchinhphục.
Cáchthứnhấtphùhợpvớicôngphápquổctếmàngàynaychúngtađangtheo(…).Nêncangợithờihiệntạicủachúngtavớilýtrí,tôngiáo,triếthọcvàcảphongtụctốtđẹp…
Chương4:Mộtvàiđiềulợicủadântộcbịchinhphục
(…)Kẻchinhphụcđếnvớimộtdântộcthườngcóhàngtrămcungcáchtinhranh.Bongiàucótìmđủmọicáchđểthoánđoạt;kẻnghèokhóthìđaulòngnhìnnhữngđiềulạmdụngbiếnthànhluậtpháp.Trongkhiápbức,ngườitanghĩrằngkêucalàcótội.Kẻchinhphụccóthểđánhlạchướngtấtcả,vàbạolựctạoramộtthứcườngquyềnđiếcđặc(…).
Thỉnhthoảng,nướcđichinhphụcdễtínhcũngđểlạichodânbạitrậnmộtđôithứcầnthiếtmàtrướckiahọbịvuamìnhtướcđoạtmất.Tôidámnóirằngcuộcchinhphụccóthểxoáđinhữngmêtíncóhạivàđặtmộtdântộcdướimộtvịthầntốthơn.
NgườiBồĐàoNhacóthểgiúpdânMexiquenhiềuchuyện,nhưđưalạichohọmộttôngiáodịudàng;nhưnghọlạibàyranhữngđiềunhảmnhítồitệ.ĐánglẽhọcóthểgiảiphóngnôlệthìhọlạibắtnhữngngườitựdoMexiquelàmnôlệ.ĐánglẽhọgiảithíchchodânbảnđịachớđemmạngngườilàmlễtếthầnthìhọlạithựchiệntiệtchủngngườiMexique…
Tôimuốnkểmãinhữngđiềutốtlànhmàkẻchinhphụckhôngchịulàm,vàvôsốnhữngđiềuxấuxahọđãlàm!
Nhữngngườiđichinhphụccótráchnhiệmsửachữalạinhữngđiềuxấuxamàhọđãlàm.
Tôiđịnhnghĩavềquyềnchinhphụcnhưsau:đólàmộtquyềncầnthiết,hợpphápvàbấthạnh,nóluônluônđểlạimónnợtolớnđôivớibảnchấtcủaloàingười.
(…)
QUYỂNXI:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐI
QUANHỆVỚIHIẾNPHÁP
Chương1:Ýchung
Tôiphânbiệtcácluậttạoratựdochínhtrịtrongquanhệvớihiếnphápkhácvớicácluậttựdochínhtrịtrongquanhệvớicôngdân.Trongquyểnnàytôitrìnhbàycácluậttrên,còncácluậtdướisẽtrìnhbàyởquyểnsau.
Chương2:Cácđịnhnghĩadùngchotừtựdo
Khôngcómộttừnàolạicónhiềucáchđịnhnghĩatheonhữnglốisuynghĩkhácnhaunhưtừtựdo.
Cókẻchorằng,tựdolàdễdàngcáchchứcngườiđãđượcgiaoquyềnmàlạitrởnênđộcđoán.Kẻkháclạichorằng,tựdolàbầurangườimàmìnhphảiphụctùng.Mộtsốngườinóitựdolàcóquyềnmangvũkhívàthựchànhbạolực.Đốivớimộtsốdântộc,tựdolàđượcngườinướcmìnhcaitrịlấydânmình,hoặcđượccaitrịbằngluậtphápcủanướcmình.MộtsốdântộckhácđãtừlâucoitựdolàđượcđểrâudàinhưdânMạcTưKhoa
39.Họ
gántựdochochínhthểcaitrịcủanướcmìnhmàchêbaichínhthểcaitrịcủanướckhác.Aiđãnếmmùichínhthểcộnghoàthìchocộnghoàlàtựdo.Aiđãsốngtrongchínhthểquânchủthìchoquânchủlàtựdo.Tómlại,mọingườigọitựdolàchínhthểphùhợpvớitậpquánvàkhuynhhướngcủamình.
Vìrằng,ởnướccộnghoà,ngườitakhôngthấynhũngcôngcụgâyxấukhiếntaphảikêuca;ởđâyluậtphápnóinhiềumàngườicầmquyềnthìnóiít,chonênthườngthườngngườitacoichínhthểcộnghoàlàtựdomàgạtbỏýniệmtựdokhỏichínhthểquânchủ.
Cuốicùng,trongcácnướcdânchủ,nhândânhầunhưđượclàmđiềumìnhmuốnlàm,chonênngườitađặtýniệmtựdovàoloạichínhthểnày,vàngườitađồngnhấtýniệm“quyềncủanhândân”với“tựdocủanhândân”.
Chương3:Thếnàolàtựdo
Thậtra,trongcácnướcdânchủ,nhândâncóvẻlàđượclàmđiềumìnhmuốn.Nhưngtựdochínhtrịtuyệtđốikhôngphảilàmuốnlàmgìthìlàm.Trongmộtnướccóluậtpháp,tựdochỉcóthểlàđượclàmnhữngcáinênlàmvàkhôngbịépbuộclàmđiềukhôngnênlàm
40.
Cầnghinhớthếnàolàđộclậpvàthếnàolàtựdo.Tựdolàquyềnđượclàmtấtcảnhữngđiềumàluậtchophép.Nếumộtcôngdânlàmđiềutráiluậtthìanhtakhôngcònđượctựdonữa,vìnếuđểanhtatựdolàmthìmọingườiđềuđượclàmtráiluậtcả.
Chương6:HiếnphápnướcAnh41
Trongmỗiquốcgiađềucóbathứquyềnlực:quyềnlậppháp,quyềnthihànhnhữngđiềuhợpvớiquốctếcôngphápvàquyềnthihànhnhữngđiềutrongluậtdânsự
42.
Vớiquyềnlựcthứnhất,nhàvuahayphápquanlàmracácthứluậtchomộtthờigianhayvĩnhviễn,vàsửađổihayhủybỏluậtnày.
Vớiquyềnlựcthứhai,nhàvuaquyếtđịnhviệchoàhaychiến,gửiđạisứđicácnước,thiếtlậpanninh,đềphòngxâmlược.
Vớiquyềnlựcthứba,nhàvuahayphápquantrừngtrịtộiphạm,phânxửtranhchấpgiữacáccánhân.Ngườitasẽgọiđâylàquyềntưpháp,vìtrênkialàquyềnhànhphápquốcgia.
Tựdochínhtrịcủacôngdânlàsựyêntâmvìmỗingườinghĩrằngmình
đượcanninh.Muốnbảođảmtựdochínhtrịnhưvậythìchínhphủphảilàmthếnàođểmộtcôngdânnàykhôngphảisợmộtcôngdânkhác
43.
Khimàquyềnlậpphápvàquyềnhànhphápnhậplạitrongtaymộtngườihaymộtviệnnguyênlão,thìsẽkhôngcòngìlàtựdonữa,vìngườitasợrằngchínhôngtahayviệnấychỉđặtraluậtđộctàiđểthihànhmộtcáchđộctài.
Cũngkhôngcógìlàtựdonếuquyềntưphápkhôngtáchkhỏiquyềnlậpphápvàquyềnhànhpháp.Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnlậpphápthìngườitasẽđộcđoánđốivớiquyềnsốngvàquyềntựdocủacôngdân,quantoàsẽlàngườiđặtraluật.Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnhànhphápthìôngquantoàsẽcócảsứcmạnhcủakẻđànáp.
Nếumộtngườihaymộttổchứccủaquanchức,hoặccủaquýtộc,hoặccủadânchúngnắmluôncảbathứquyềnlựcnóitrênthìtấtcảsẽmấthết.
ỞphầnlớncácnướcchâuÂu,việccaitrịthườnglàcómứcđộ,vìôngvuađãnắmcảhaiquyềnlậpphápvàhànhpháprồi,nênôngđểchothầndânnắmquyềntưpháp.CònởThổNhĩKỳ,cảbaquyềnlựcđềunằmtrongđầucủaSultan,nềnchuyênchếnghiệtngãđèlênđấtnước.
ỞcácnướccộnghoàItalia,nơimàcảbaquyềnnóitrênđềunhậplại,thìtựdoíthơnlàởchâuÂuchúngta.ChínhthểcộnghoàởItaliacũngphảidùngđếncácbiệnpháphungbạonhưởThổNhĩKỳ.ChứngcớlàcácquanchứcthanhtracủanhànướcItaìiacóthểtốgiácsai,vàbấtcứlúcnàobọnngườixấucũngcóthểbỏvàohòmthưtốgiácnhữngláthưvucáongườivôtộimàchúngghét.
Hãyxemngườicôngdântrongcácnướccộnghoàkiaởtrongcảnhngộ:cơquancầmquyềnvừalàkẻthihànhluậtvừatựchomìnhlàkẻlậppháp.Họcóthểtànpháquốcgiabằngnhữngýchíchungsailầmcủahọ.Màhọcònnắmcảquyềnxétxửnữathìhọcóthếđènátmỗicôngdântheoýmuốncủahọ.
Ởđây,tấtcảquyềnlựcchỉlàmột44.Tuybềngoàichẳngcósựphôtrương
gìcủaôngvuachuyênchế;màngườitavẫncảmthấysựchuyênchếvàobấtcứlúcnào.
Cácvuachúamuốnchuyênchếbaogiờcũngbắtđầubằngviệctậphợpbọnquanlạiquanhmình.NhiềuôngvuachâuÂuthâutómmọichứcvụlớncủaquốcgiavàotaymình.
Tôinghĩrằng,chếđộquýtộctruyềnđờitrongcácnướccộnghoàởItaliakhônggiốnghẳnchínhthểchuyênchếởchâuÁ,vìởđâysốlượngđôngđảocácphápquanlàmdịubớtphươngthứccầmquyền.Khôngphảimọinhàquýtộcđềucóýđồgiốngnhau.Ngườitalậpracáctoàánđểchếhoàlẫnnhau.Vậyđó,ởVenise,Đạihộiđồngcóquyềnlậppháp;nắmquyềnhànhpháplàcácPrégadi,cóquyềntưpháplàcácGuaranties.Nhưngcáidởnhấtlàcáctoàánkhácnhauđềudonhữngtậpđoànquancaitrịchianhaunắmlấy,nêncũngchỉlàmộtthứquyềnlựcduynhấtmàthôi.
Quyềnphánxétkhôngnêngiaochomộtviệnnguyênlãothườngtrực,màphảidonhữngngườitrongđoànthểdânchúngđượccửratừngthờigiantrongmộtnăm,doluậtquyđịnh,lậpthànhtoàán,làmviệckéodàibaolâutuỳtheosựcầnthiết.
Làmnhưthếthìquyềnxétxử,mộtthứquyềnđángsợđốivớingườiđời,khônggắnvàomộtcơquannàohaymộtchứcvụnào,nótrởthànhnhưlàvôhình,nhưconsốkhông.Ngườitakhôngluônluônnhìnthấytoàántrướcmắtmình,nênngườitachỉsợcơchếcaitrịchứkhôngsợcácquancaitrị.
Trongcácvụhìnhánlớn,ngườibịcáotranhchấpvớiluậtphápcầnđượctựmìnhchọnthẩmphán
45chomình,hoặcítralàcóquyếntừchối
ngườithẩmphánđãđượcchỉđịnhmàbịcáokhôngthích.
Cònnhưquyềnlậpphápvàquyềnhànhphápthìcóthểgiaochocáccơquanthườngtrựcvàcácquanchức,vìnókhôngápdụngchotừngcánhân.Quyềnlậpphápthểhiệnýchíchungcủaquốcgia,quyềnhànhphápthìthựchiệnýchíchungđó.
Nhưngnếucáctoàánkhôngnênlàcốđịnhthìcácánvẫnlạiphảicốđịnh,đếnmứcchỉghilạinhữngđiềucụthểtrongluật.Nếuánvănlàquanđiểmriêngtưcủaphápquanthìngườicôngdântrongxãhộisẽkhôngbiếtmìnhđãthamgiakhếướcxãhộinhưthếnào.
Cácthẩmpháncũngcầnphảingangđịavịnhưbịcáohoặcđồngđẳngvớibịcáo,đểngườibịcáokhôngnghĩrằngmìnhđangnằmtrongtaynhữngkẻsẵnsànglàmhạimình
46.
Nếubênlậpphápđểchobênhànhphápcóquyềnbắtnhữngcôngdâncóthểtựbảolãnhnhâncáchcủamình,thìtựdokhôngcònnữa.Chỉcóthểbắtcôngdânkhihọphảitrảlờingaylậptứcđiềubuộctộimàluậtphápcoilàtộinặngnhất.Trongtrườnghợpnày,ngườicôngdânvẫntựdo,vìhọchỉphụctùnguyquyềncủaluậtmàthôi
47.
Trongtrườnghợpcónguycơxảyraâmmưuphảnloạnhoặctưthôngvớigiặcngoài,thìcơquanlậpphápcóthểchophépcơquanhànhphápbắtcôngdânbịtìnhnghitrongmộtthờigianngắn.Trongthờigianngắnnày,ngườicôngdânbịbắtmấttựdo,nhưnglàđểbảovệtựdomãimãi.
(…)
Trongmộtnướctựdo,nếumọingườiđềuđượcxemnhưcótâmhồntựdothìhọphảiđượctựquản,nhưvậy,tậpđoàndânchúngphảicóquyềnlậppháp.Nhưngtrongmộtnướclớnthìkhôngthểmỗicôngdânđềulàmviệclậppháp.Trongmộtnướcnhỏ,việcnàycũngrấtkhókhăn,chonêndânchúngthựchiệnquyềnlậpphápbằngcáchgiaochocacđạibiểucủamìnhlàmmọiviệcmàcánhâncôngdânkhôngthểtựmìnhlàmlấyđược.
Ngườidânbiếtrõnhữngnhucầucủathànhphốmìnhhơnlàcủacácthànhphốkhác.Ngườitahiểunănglựccủangườilánggiềngmìnhhơnlàlánggiêngcủangườikhác.Vìvậycácthànhviêncủacơquanlậpphápnênđểdânchúngmỗiđịaphươngchọnlấymộtngười,chứkhôngnênbầuchungtrongcảnước.Ưuthếlớncủacácđạibiểulàhọcóthểbàncãivềmọicôngviệc.Dânchúngthìkhônglàmnhưthếđược.Đâylàmộttrongnhữngđiềubấttiệnlớncủathểchếdânchủ
48.
Cácđạibiểuđãnhậnđượcýkiếnchungcủanhữngngườibầuramình,khôngnhấtthiếttrongtừngviệcnhỏđềuphảihỏiýkiếncửtrinhưtrongNghịhộiởĐức
49.
Đànhrằnglàmnhưthếthìtiếngnóicủacácđạibiểuphảnánhđượctiếngnóicủacảnước,nhưngnhưvậythìsẽkéodàivôtậnvàtrongtrườnghợpcấpbách,tấtcảsứcmạnhquốcgiasẽbịngưngtrệvìlốilàmviệcđó.
ÔngSidneynóirấtđúngrằng,khicácđạibiểuthaymặtchomộttậpđoàndânchúngnhưởHàLanthìhọphảibáocáolạicôngviệcvớicáccửtri.CònnhưởAnh,cácđạibiểudocảthịtrấnbầurathìlạikhác.
Tấtcảcôngdântrongmọiquận,huyệnđềuđượcbỏphiếuđểchọnđạibiểu,chỉtrừnhữngngườitrongtìnhtrạngquáthấpkémđếnnỗiphảicoinhưkhôngcònchútýchícánhân.
50
Trongphầnlớncácnướccộnghoàthờixưacómộtđiềukhônghaylà,dânchúngtrựctiếpthamgiagiảiquyếtviệcnước.Họđòithựchiệnmộtsốviệcmàhọkhôngđủsứclàm.
Dânchúngchỉnênthamgiaviệcnướcbằngcáchchọnđạibiểucủamình
lànhữngngườiđủnănglựclàmviệc.Chẳngmấyaihiểurõđượctrìnhđộcụthểcủatấtcảmọingười,chonênmỗingườilạicóthểtinrằngngườimìnhchọnlàmđạibiểulàsángsuốthơncảngườikhác.
Cơquanđạibiểudânchúngkhôngnêngiảiquyếtcáccôngviệccụthể,vìhọkhôngthểlàmtốtđiềunày.Cơquanđạibiểuchodânchỉnênlàmraluật,vàxemxétngườitathựchiệnluậtnhưthếnào.Điềunàythìcóthểlàmtốt,vàkhôngaicóthểlàmtốthơnlàcơquanđạibiểucủadân.
Trongmộtnướcluônluôncónhữngngườinổibậtlênvìdònggiống,vìcủacải,hoặcvìdanhvọngcủahọ.Nếuhọcũngchỉđượcdùngmộtláphiếubầunhưdânchúngnóichung,thìsựtựdochunglànôlệđốivớihọ,họkhôngthathiếtgìbảovệsựtựdochungđó,vìphầnlớncácđiềuquyếtnghịchungsẽchốnglạihọ.Chonên,khihọthamgiacôngcuộclậpphápthìhọnênđượcmộttỷlệcaotươngứngvớivịthếưuviệtmàhọcótrongquốcgia.Nhưvậyhọsẽhợpthànhmộtcơcấuriêng
51;cơcấunàyđượcquyềnđìnhchỉ
cácdựđịnhcủadânchúng,cũngnhưdânchúngcóquyềnđìnhchỉcácdựđịnhcủahọ
52.
Nhưvậylàquyềnlậpphápđượcgiaochohaicơcấu:mộtbênlàđạibiểuquýtộc,bênkialàđạibiểudânchúng.Mỗibêncónghịviênthảoluậnriêngtheoquanđiểmvàquyềnlợicủamình.
Trongbaquyềnlựcmàchúngtanóitớithìquyềntưphápdườngnhưkhônglàcáigìcả,cònhaiquyềnlậpphápvàhànhpháplạicầncómộtuylựcđiềuchỉnhđểdunghoà,màbộphậnlậpphápgồmcácnhàquýtộcthậtlàthíchhợpđểpháthuytácdụngđiềuhoànày.
Cơcấuquýtộcnênlàchatruyềnconnối,trướchếtdobảnchấtcủanó,mặtkhácvìnóphảibảovệđặcquyền,màđặcquyềntựnólàcáiđángghét,luônbịđedọa,nênmớiphảibảovệ.
Nhưngquyềnlựcchatruyềnconnốicóthểchỉbiếtđếnlợiíchriêngtưcủanómàquênmấtlợiíchdânchúng;chonênphảicómộtluậttốicaođểcóthểlàmchonóbịtêliệt,giốngnhưluậttịchthutiềnbạcvậy.Luậttốicaonàychophépnghịviệnquýtộcchỉđượcthamgiacôngcuộclậpphápvớichứcnăngngăncảnchứkhôngcóchứcnăngquyđịnh
53.
Tôigọichứcnăngquyđịnhlàquyềntựmìnhralệnh,hoặctựmìnhsửalạiđiềumàngườikhácralệnh.
Tôigọichứcnăngngăncảnlàquyềnlàmchoquyếtđịnhcủangườikhác
trởthànhvôhiệu,giốngnhưquyềncủachấpchếquan(tribun)thờiRomexưa
54.Vàaiđãcóquyềnngăncảnthìcũngcóquyềnchuẩny,màđãchuẩny
tứclàkhôngdùngtớiquyềnngăncảnnữa.
Quyềnhànhphápthìphảinằmtrongtaymộtvịvuachúa,vìrằngquyềnhànhphápluônluôncầnđếnmộthànhđộngnhấtthời;nókhácvớiquyềnlậppháp,donhiềungườithìhơnlàmộtngườibanhành.
Nếukhôngcóvuachúathìquyềnhànhphápsẽủythácchomộtsốngườitrongcơquanlậppháp,vànhưthếthìsẽkhôngcòntựdonữa,vìhaiquyềnhànhphápvàlậpphápnhậplàmmột,vàmấyngườiấycóthểnhúngtayvàocảquyềnnàyvàquyềnkia
55.
Nếucơquanlậppháptrongmộtthờigiankhádàikhônghọpbàngìcảthìcũngsẽkhôngcótựdo,vìnhưvậysẽxảyramộttronghaiđiều:hoặclàkhôngcónghịquyếtlậpphápgìthìnhànướcsẽrơivàotìnhtrạngvôchínhphủ,hoặclàcácnghịquyếtlậpphápcũbịcơquanhànhphápnắmlấyvàthaotúng,thànhratìnhtrạngchuyênchế.
Nếucơquanlậpphápcứhọpluônthìcũngvôích.Đósẽlàđiềubấttiệnchocácđạibiểu,vàlàmchocơquanhànhphápquábậnrộn,khônglođượcviệcchấphành,màchỉlobảovệquyềnhạnchuyêntráchcủamình.Hơnnữa,nếucơquanlậppháphọpliênmiên,thìchỉtínhchuyệnđưacácnghịviênmớithaychâncácnghịviênđãchết,vàtrongtrườnghợpnày,nếucơquanlậpphápbịsađọathìsẽvôphươngcứuchữa.Khimàcơquanlậpphápkhoánọthaythếkhoákialiêntụcthìnhândânsẽcóquanniệmxấuđốivớinghỉviệnđươngthời,chỉhyvọngởnghịviệnkhoásaunhưngrồikhóanàocũngnhưnhaucảthìnhândânsẽthấyrõcơquanlậpphápđãbạihoại,chẳnghyvọnggìởluậtphápnưa,họsẽtứcgiận,hoặchữnghờvớiviệcnước.
Cơquanlậpphápkhôngnêntựmìnhtriệutậplấymình.Nênđểcơquánhànhphápquyđịnhthờihạnvàthờigiancáccuộchọpnghịviện,tuỳtheotìnhhuốngmàcơquanhànhphápcholàcầnthiết.Cơquanlậpphápchỉđượccoilàcóýchínếunóhọpbàn.Màđãhọpthìhọptoànthểnếukhôngthìdânchúngsẽkhônghiểubộphậnnàothựcsựlàcơquanlậppháp–bộphậnđanghọp,haylàbộphậnsẽhọpsau.
Nghịviệncóquyềntriểnhạnchomìnhkhông?Nếunghịviệncóquyềntựtriểnhạnthìcũngcóthểlànókhôngbaogiờtựtriểnhạncả;nhưvậysẽlànguyhiểmkhinghịviệncầnphảicôngkíchcơquanhànhpháp(…)
56.
Nếucơquanhànhphápkhôngcóquyềnngăncảncácdựđịnhcủacơquanlậppháp,thìcơquanlậpphápsẽtrởthànhchuyênchếtựbanchomìnhmọithứquyềnhànhmàxoábỏcácquyềnlựckhác.
Nhưngkhôngnênđểchoquyềnlựclậpphápcóđượcchứcnăngngăncảnquyềnlựchànhpháp,vìquyềnhànhphápcónhữnggiớihạntheobảnchấtcủanó,baogiờnócũngchỉgiảiquyếtnhữngcôngviệcnhấtthời,ởRomexưa,cácchấpchếquancóquyềnngăncảncảcơquanlậpphápvàcơquanhànhpháp.Nhưvậylàsailầm.Đóchínhlànguyênnhânđưatớinhữngtaihọalớn.
Nhưngtrongmộtnướctựdo,nếucơquanlậpphápkhôngcóquyềnngăncảncơquanhànhphápthìnóphảicóchứcnăngxemxétcácđạoluậtđãbanhànhđượcthựchiệnnhưthếnào.(…)
Mặtkhác,cơquanlậppháptuycóchứcnăngxemxétnhưtrên,nhưngvẫnkhôngcóquyềnxétxửcánhânconngườitrongbộmáyhànhpháp.Cánhânconngườihànhpháplàbấtkhảxâmphạm,vìôngtalàcầnthiếtchoquốcgia.Nếucơquanlậpphápxâmphạmôngtathìnósẽtrởthànhchuyênchếvànhưvậylàkhôngcòntựdonữa.
(…)
Mặcdầuquyềnlựctưphápkhôngnênkếthợpvớimộtbộphậnnàocủaquyềnlựclậppháp,nhưngcóbangoạilệdựatrênlợiíchcábiệtcủangườibịxétxử:
Mộtlà,cácônglớnthườngbịganhtị,nếugiaochodânchúngxétxửthìdễbịnguyhiểm,vàhọkhôngđượchưởngđặcquyềndongườiđồngđẳngxétxử.Chonênkhôngđưamộtnhàquýtộcraxửởtoàánthường,màchỉnênđưaratrướcmộtbộphậncủacơquanlậpphápchỉgồmcácnhàquýtộcmàthôi.
Hailà,luậtphápcókhisángsuốtnhưngcũngcókhimùquánghoặcquákhắcnghiệt;màcácôngquantoàthìchỉlàcáimồmđọcluậtmộtcáchmáymóc.Chonên,trongtrườnghợpnàythìbộphậnquýtộctrongcơquanluậtphápnênvậndụngquyềnnăngcủamình,vìlợiíchcủaluậtphápmàđiềuchínhđểkhituyênánthìđiềuluậtxétxửbớtphầnkhắcnghiệt.
Balà,cũngcómộtvàiquanchứcviphạmquyềncủadânchúng,gâytộiác,màcácquantrênkhôngbiếthoặckhôngmuốntrừngphạt.Cơquanlậpphápnóichunglàkhôngthếxửánmặcdầunólàđạibiểudânchúng,đạibiểuchomộtbênliênđớitrongvụán.Nhưvậy,trongtrườnghợpthứba
này,cơquanlậpphápcóthếlàmngườitốcáo.Nhưngcơquanlậpphápsẽtốcáotrướccơquannào?Nócóthểhạmìnhđếntrướctoàánluậtđịnhthấpkémhơnquyềnlậpphápđượckhông?(…)Trongtrườnghợpnày,đểbảotồndanhdựdânchúngvàanninhchocánhân
57thìbộphậnlậpphápcủa
dânchúngcầntốcáotrướcbộphậnlậpphápcủaquýtộckhôngcóchungquyềnlợivàýđồ
58.
Đâylàưuđiểmcủachínhthểnày59sovớiphầnlớncácnướccộnghoà
thuởxưa,hồiấythườngcósựlạmdụng:dânchúngvừalàngườitốcáovừalàquantoà.
Nhưtrênđãnói,quyềnlựchànhphápphảivậndụngchứcnăngngăncảnđểthamgiaviệclậppháp,nếukhôngnósẽbịtướcmấtưuquyền.Nhưngtráilại,nếuquyềnlựclậpphápthamgia
60vàoviệchànhphápthì
quyềnhànhphápsẽbịthủtiêu.
Nếunhàvuathamgiaviệclậpphápvớichứcnăngquyđịnhluậtthìsẽkhôngcòntựdonữa.Nhưngdầusaothìnhàvuacũngphảithamgialậpphápđểtựbảovệ,nênôngchỉthamgiavớichứcnăngngăncảnmàthôi
61.
NguyêndokhiếnchínhthểRomethayđổilà:ViệnNguyênlãocómộtphầnhànhpháp,cácquancaitrịcómộtphầnlậppháp,nhưngcảhaibênđềukhôngcóquyềnngăncảnnhưlàdânchúng.
Đâylàcâutrúccơbảncủachínhthểmàchúngtađangnóitới:cơquanlậpphápcóhaibộphậnràngbuộcnhaubằngchứcnăngngăncảnbênnàyđốivớibênkia.Cảhaibộphậnđềubịràngbuộcbởiquyềnhànhpháp,màquyềnhànhphápthìcũngbịràngbuộcbởiquyềnlậppháp.
Cảbaquyềnlựcnàydoràngbuộclẫnnhaumàdườngnhưnghỉngơihaybấtđộng.Tuynhiên,vìtínhtấtyếucủamọisựvậtlàvậnđộngnêncảbaquyềnlựcvẫnbuộcphảiđitới,màđitớimộtcáchnhịpnhàng
62.
Quyềnhànhphápchỉthamgiaviệclậpphápbằngchứcnăngngăncản,chứkhôngchenvàobàncãicôngviệc,màcũngkhôngphảilàmcáckiếnnghị.Nhưthếlàvìphíahànhpháplúcnàocũngcóthểkhôngchuẩnchấpmộtquyếtđịnhnàođóvàbácbỏmộtkiếnnghịnàođóđãđượcthôngquathànhnghịquyếtnhưngphíahànhphápkhôngđồngtình.
Trongmộtvàinướccộnghoàngàyxưa,dânchúnglậpthànhđoànthể,bàncãiviệcnướcthìtấtnhiênlàcơquanhànhphápcũngđưarakiếnnghị
vàcùngbàncãivớidânchúng,nếukhôngthìtrongcácquyếtnghịsẽcósựhỗnđộn,xalạvớichínhthể.
Nếucơquanhànhphápquyđịnhviệcthuthuếmàdânchúngkhôngđồngtìnhthìkhôngcòntựdonữa,vìnhưvậylàngườihànhpháptrởthànhngườilậpphápngayởđiểmquantrọngnhấtcủaviệclậppháp.
Nếucơquanlậpphápquyđịnhviệcthuthuếmộtcachvĩnhviễnchứkhôngphảithuhàngnăm,thìcũngsẽcónguycơlàmmấttựdo,vìnhưthếquyềnhànhphápsẽkhôngtuỳthuộcquyềnlậpphápnữa(…).Vànếuđólànhữngquyđịnhcủacơquanlậpphápvềcôngviệclụcquânvàhảiquânthìhậuquảcũngthếthôi,vìhảiquânvàlụcquânlàphảigiaochoquyềnhànhphápquảnlý.
Đểchongườihànhphápkhôngápbứcđượcdânchúngthìquânđộitrongtaycơquanhànhphápphảimangtínhnhândân,cùnglòngvớidânnhưlàởRomexưadướithờiMarius
63.Vàmuốnđượcnhưvậythìchỉcóhai
cách:hoặclànhữngngườithamgiaquânđộiphảicótàisảnđểbảođảmtínhmạngcủamìnhtrướccáccôngdânkhácvàchỉtòngquântrongmộtthờihạnmộtnămnhưởRomexưa;hoặclàcómộtđộiquânthườngtrựcmàquânnhânthuộctầnglớpthấpkémnhấttrongnước,đểchocơquanlậpphápmuốngiảitánnólúcnàocũngđược.Binhsĩthườngtrựcnàyởngaytrongdânchúng,khôngcódoanhtrạihayđồnlũytáchbiệtvớidân.
Quânđộikhiđượcthànhlậpkhôngnênphụthuộcvàocơquanlậpphápmànênphụthuộcvàocơquanhànhpháp.Thếlàhợpvớibảnchấtcủasựviệc,vìquânđộilậpralàđểhànhđộngchứkhôngphảiđểbàncãi.
Theocáchsuynghĩthôngthườngthìsựcanđảmđượccoitrọnghơnsựnhútnhát,sựhăngháihànhđộngđượccoitrọnghơnlàsựquáưcẩnthậnđểphòng,sứcmạnhđượccoitrọnghơncảlờikhuyên.Quânđộisẽluôncoikhinhviệnnguyênlãomàkínhtrọngcácsĩquancủahọ.Họchẳngcoiragìcácmệnhlệnhdomộtcơquangồmnhữngngườinhútnhátkhôngxứngđángchỉhuyhọ.Chonên,khiquânđộichỉphụthuộcvàocơquanlậpphápthìchínhthểsẽtrởthànhquânphiệt
64vànếuchuyệnđókhôngxảyrathìchỉ
domấytrườnghợpbấtthường:khiquânđộiluônluônbịphântán;khimỗiquânđoàntrựcthuộcmộttỉnhriêngbiệt;khicácthànhphốcóvịtrítuyệthảocóthểtựbảovệnhờđịathếtốtmàtrongthànhphốthìkhôngcóquânđội.
NướcHàLan65cònanninhhơnlàthànhVenise.Nếuquânđộilàm
phản,họsẽtháonướcvàlàmchobinhlínhchếttrôi,chếtđói.Quânđộilạikhôngởtrongnhữngthànhphốcóthểcungcấpquânnhuchonó,quânnhulàcáitốicầnmàlạibấpbênhthìnguyhiểmchoquânđộilắm.
Cơquanlậpphápquảnlýquânđộimàkhôngxảyratìnhtrạngquânphiệthoáthìcũngsẽsavàotìnhthếrốirenkhác:hoặclàquânđộiphábỏchínhthể,hoặclàchínhthểlàmchoquânđộisuynhượcđi
66,vàsựsuy
nhượccủaquânđộilàcótínhnhânquả,tứclàdosựsuynhượccủachínhthể.
NếuđọckỹtácphẩmrấthaycủaTaciteVềphongtụcngườiGermain,tasẽthấychínhlàtừlịchsửĐứcmànguơiAnhrútraýniệmvềchínhthểchomình
67.
Mọithứdongườilàmnênđềucólúckếtthúc.Nhànướcmàchúngtađangbàntớisẽmấthếttựdo.Rome,Lacédémone,Carthageđềuđãtiêuvong,tiêuvongkhimàquyềnlậpphápđãbạihoạihơnquyềnhànhpháp.
Ởđây,tôikhôngtìmxemngườiAnhngàynaycóđượccáitựdonhưcácnướccổđạinóitrênhaykhông.TôichỉnóirằngtựdocủangườiAnhcóđượclàdoluậtphápcủahọvàtôikhôngtìmtòigìhơnnữa.
TôikhôngcóýđịnhlấychuyệnHiếnphápnướcAnhđểxoábỏcácchínhthểkhác.TôicũngkhôngnóirằngchínhthểngườiAnhsẽlàmchocácnướckémtựdohơnphảixấuhổ.Lamsaotôicóthểnóinhưthếkhimàtôitinrằngsựhợplýtháiquácũngkhôngphảiluônluônđángmongước,vàngườiđờiluônluônthíchứngvớicáitrungdunghơnlàcáicựcđoan.
Chương9:CáchsuynghĩcủaAristote
SựbốirốicủaAristotebộclộkhiôngviếtvềchínhthểquânchủ.Ôngphânbiệtnămloạiquânchủkhôngdựatrênsựkhácnhauvềhìnhthứchiếnpháp,màchỉdựatrênsựkhácnhauvềcácsựcố,nhưđứchạnhvàtậtxấucủaôngvua,chuyệncướpngôi,nốingôicủacácnhàđộctài.
AristoteđặtnganghàngđếquốcBaTưchuyênchếvớivươngquốcLacédémonecộnghoà.
Ngườixưachưatừngbiếtsựphânbiệtgiữabaquyềnlựctrongmộtchínhthểnênkhôngthểcóýniệmđúngvềchínhthểquânchủ.
Chương11:CácvuatrongthờiđạianhhùngcủaHyLạpxưa
ỞHyLạp,trongthờiđạianhhùng,ngườitathiếtlậpmộtchếđộquânchủmànótồntạithậtsự.Nhữngngườiđãtạoracáctácphẩmnghệthuậtvànhữngngườiđãđiđánhgiặcchodân,tậphợpdânlưutáncácnơilại,cấpđấtchohọ,rồicoicảlãnhthổđólàvươngquốccủamình,khichếtchỉtruyềnlạichocon.Họvừalàvua,vừalàngườigiảngđạo,vừalàngườixétxử.ĐâylàmộttrongnămhìnhthứcchínhthểquânchủmàAristoteđãghilại,vàđâylàhìnhthứcduynhấtcóthểgợiraýniệmvềchínhthểquânchủ.Nhưngthiếtchếhiếnphápkiểunàytráihẳnvớihiếnphápquânchủcủachúngtangàynay.
(…)
Thờiấy,ngườitachưapháthiệnrachứcnăngthậtsựcủaôngvualàphảichỉđịnhngườiphánxétchứkhôngphánxétmộtmình.Nhưvậy,chínhthểcủamộtngườiduynhấttrởnênkhôngthểkhamchịuđược.Cácvuađềubịđuổiđi.NgườiHyLạpxưakhôngthểnghĩracáchphânchiabaquyềnlựctrongchínhthểmộtngườicaitrị,họchỉcóthểtưởngtượngrachínhthểcủanhiềungườicùngcaitrị,vàhọgọihiếnphápkiềuđólànhànước(Police).
Chương12:SựcaitrịcủacácvuaRomevàbathứquyềnlựcđượcphânphốinhưthế
nào
SựcaitrịcủacácvuaRomexưacũngcóquanhệítnhiềuvớicáchcaitrịtrongthờiđạianhhùngcủaHyLạp.Họthấtbạivìnhữngkhuyếttật,mặcdầutrongbảnchấthọđãlàrấttốt.
ĐểhiểuchínhthểRome,tôiphânbiệtchínhthểcủaôngvuađầutiên,củaServiusTulliusvàTarquin.
Dướinămtriềuđạiđầutiên,ngôivualàdobầucử.ViệnNguyênlão
phầnlớncũngdobầucử.
Saukhivuabănghà,ViệnNguyênlãohọpbànxemconêngiữnguyênhìnhthứccaitrịcủaôngtanữakhông.NếuquyếtđịnhgiữnguyênthểchếthìngườitachọnmộtvịphápquancóchântrongViệnNguyênlãođểtônlênlàmvua.ViệnNguyênlãoduyệtyquyếtđịnh,dânchúnghọplạithôngquavàdùngcuộcbóichim(auspice)đểbảođảmrằngôngnàyđúngsốlàmvua.Nếumộttrongbathủtụctrênkhôngthựchiệnđượcthìphảitiếnhànhcuộcbầucửkhác.
Hiếnphápthờibấygiờvừalàquânchủ,vừalàquýtộc,vừalàbìnhdân.Chínhquyềntỏrahàihoà,khôngcóganhtỵhoặctranhcãigìtrongcáctriềuvuađầutiên.Vuachỉhuyquânđộivàtrợcấpcácgiađìnhliệtsĩ.Vuanắmquyềnxétxửcácvụándânsựvàhìnhsự.VuatriệutậpViệnNguyênlão,tậphợpdânchúngbànmộtsốcôngviệc,cònsốcôngviệckhácthìbànvớiViệnNguyênlão.
ViệnNguyênlãocóuytínlớn.VuathườngchỉđịnhmộtsốnghịviệnNguyênlãothamgiacácvụxửán.NhữngviệcbàncãitrongViệnNguyênlãokhôngxongthìvuađemrabànvớidânchúng.
Dâncóquyềnbầuracácquancaitrị.Dânđồngtìnhvớicácđạoluậtmớibanhành,vàđượchỏiýkiếnkhituyênchiếnhaynghịhoà.Nhưngdânkhôngcóquyềnxétxử.(…)
ĐếnthờiServiusTulliusthìhiếnphápcóthayđổi:ViệnNguyênlãokhôngbầuravua.Vualàngườihọpdânchúngđểdânchúngsuytônônglênngôivua.Ôngkhôngxửcácvụándânsựmàchỉxửcácvụhìnhsự.Mọiviệclớnđềuđemrachodânchúngquyếtđịnh.Ônggiảmcácthứthuếchodânthường,traogánhnặngkinhphíquốcgiachotầnglớpquýtộc.Nhưvậy,ônggiảmnhẹquyềnlựcHoànggiavauylựcViệnNguyênlão,vàgiatăngquyềnlựcchodân
ĐếnthờiTarquin,ôngtacoiServiusTalliuslàkẻthoánđoạtvàcướplấyvươngmiện,tựcoilàcóquyềnchatruyềnconnối.ÔngtatiêudiệtphầnlớncácnghịviênNguyênlão,khônghỏiýkiếncácvịcònlạivàkhônggọihọthamgiacácphiêntoàxétxử.Quyềnlựccủaôngtănglên,nhưngtrongđócónhiềuđiềuxấuxa:ôngcướpquyềncủadânchúng,bàyracácluậtkhôngcầnýdânmàcònchốnglạidânnữa,ôngthâutómcảbaquyềnlựcvàotaymình.Nhưng,dânchúngđếnmộtlúcnàođónhớlạirằngmìnhđãtừngnắmquyềnlậppháp,nênđãđánhđổTarquin.Ôngtakhôngtồntạiđượcnữa.
Chương13:SuynghĩchungvềnhànướcRomesaukhixoábỏvua
Mộtnhànướccóthểbiếnđổibằnghaicách:hoặclàhiếnpháptựđiềuchỉnhhoặclàchínhthểtựhủyhoại.Nếucòngiữđượcnguyêntắcthìkhihiếnphápthayđổi,chínhthểvẫncòntồntạitrongsựđiềuchỉnh.Nếunguyêntắcđãbịthủtiêuthìdùhiếnphápcóthayđổigìđinữa,vẫncoinhưchínhthểtựhủyhoại.
Romesaukhiđãxoábỏvua,đãtrởthànhnhànướcdânchủ,dâncũngcóquyềnlậppháp,vìtrướcđódânchúngđãdùngláphiếucủamìnhđểxoábỏvuakiamà!NhưngnếudânkhôngkiêntrìýchícủamìnhthìbọnTarquincóthểtrởlạilúcnàocũngđược.(…)
Quốcgiathườnghưngthịnhlêntrongquátrìnhthayđổihiếnpháp.Trongtrườnghợpnày,cácđộngcơcủachínhthểđềucănglên,vìmọingườicôngdânđềucóýđồcủamình,ngườitacôngkíchnhauhoặcvuốtvenhau.Cómộtcuộcthiđuacaothượnggiữanhữngngườibảovệhiếnphápđangthoáihóavớinhữngngườiđangmuốnxoábỏhẳnhiếnpháp.
QUYỂNXII:CÁCLUẬTTẠORATỰDOCHÍNHTRỊTRONGMỐI
QUANHỆVỚICÔNGDÂN
Chương1:Ýchínhcủaquyểnnày
Tôiđãphântíchtựdochínhtrịtrongquanhệvớihiếnphápnhưthếchưađủ,cònphảiphântíchtựdochínhtrịtrongquanhệvớicôngdân.
Trongquanhệvớihiếnphápthìtựdochínhtrịbaogồmtrongsựphânphốibaquyềnlực,nhưngtrongquanhệvớicôngdânthìtựdochínhtrịphảiđượcxemxétdướimộtýkháctứclàvềmặtanninhhaytrongquanniệmvềanninh.
Cókhihiếnphápthìtựdođấy,nhưngcôngdânthìchẳngtựdotínào.Cókhicôngdânthìtựdomàhiếnpháplạikhôngtựdo.Trongcáctrườnghợpấy,hiếnphápchỉtựdovềphươngdiệnphápluậtchứkhôngtựdotrongthựctế,còncôngdânthìtựdotrongthựctếchứkhôngtựdotrênphươngdiệnluậtpháp.
(…)Trongquyểnnày,chúngtasẽthấytựdochínhtrịtrongquanhệvớicôngdânlàdophongtục,tậpquán,donhữngsựviệchàngngàymànảysinh,vàcómộtsốluậtdânsựtạothêmthuậnlợichonó.
Hơnnữa,trongphầnlớncácnước,“tựdo”làmộtcáigìlàmchongườitakhóchịu,chướngtaigaimắt,muốngạtbỏđi,màhiếnphápcũngkhôngmuốnnóiđến.Tốthơnlànóiđếntựdochínhtrịtrongmộtvàiđiềuluậtriênglẻ,màtrongbảnhiếnphápthìcólúcthuận,lúctráivớinguyêntắccủatựdo,vàmỗimộtđiềuluậtcụthểnàyđềucóthểgâytranhchấp.
Chương2:Tựdocủangườicôngdân
Tựdo,vớiýnghĩatriếthọc,làđượcthựchiệnýchícủamình,hoặcítralàđượcnóilênquanniệmvềthựchiệnýchíấy.
Tựdochínhtrịbaohàmtrongsựanninh,hoặcítralàtrongquanniệmvềsựanninh.
Sựanninhnàykhôngbaogiờbịxâmphạmtrongnhữnglờibuộctộicủacôngchúnghaycủatưnhân.Chonên,tựdocủacôngdânphụthuộcchủyếuvàosựđúngđắncủaluậthìnhsự.
Cácđạoluậthìnhsựkhôngphảimộtlúcmàcóthểhoànthiện,ngayởnhữngbộluậttốtnhấtcũngthếthôi(…).DướithờicácvuaRome,luậtphápkémhoànchỉnhđếnnỗivuaServiusTulliusđứngrađọcbảnkếttộicácconcủaAncusMartiusđãgiếtbốvợcủaôngta.DướicáctriềuvuangườiFrancsđầutiên,Clotaireramộtđạoluậtnóirằngkẻbịcáocóthểbịkếtánmàkhôngcầnchoanhtađượcnghe.Charondasthìđưaralờiphánquyếtchốngkẻlàmchứnggiandối.
Khingườicôngdânvôtộikhôngđượcbảođảmanninhthìtựdokhôngcònnữa.
Nhữnghiểubiếtcóđượcvềnhữngluậtlệkhôngxácđịnhtrongcáctoàánhìnhsựởnướcnàyhaynướckháclàđiềuđángquantâmhơncảđốivớiloàingười.Thựchiệnđượccácluậtlệnàythìmớicóđượctựdotrongxãhội.
Ởcácnướccóluậtpháptốtđẹpvàcôngbằngngàyxưa,mộtngườiratrướctoà,dùchongàymaingườiđóbịtreocổ,ngàyhômnayanhtavẫncòntựdohơnlàvịquantoàThổNhĩKỳngàynay.
Chương3:Tiếpchủđềtrên
Luậtquyđịnhtộitửhìnhmàchỉcầnmộtnhânchứnglàtráivớitựdo.Đểhợplýthìphảicóhainhânchúng.Mộtnhânchứngbuộctội,mộtbịcáophảnbác,thếlàhoà;phảicóngườithứbalàmchứngthìmớirõđượcđúngsai.
NgườiHyLạpvàngườiRomeđòiphảicóbanhânchứng.LuậtnướcPhápcủachúngtachỉđòihỏihainhấnchứng.NgườiHyLạpchorằng,luậtcủahọdoThầnlinhthiếtlập,nhưngchínhlàluậtcủachúngtamớihợpýTrời.
Chương7:Tộichốngvua(Lèse-majesté)
LuậtTrungHoaquyđịnh,kẻnàophạmtộibấtkínhvớivuathìphảitửhình.Vìluậtkhôngđịnhnghĩathếnàolàbấtkínhnênchuyệngìcũngcóthểlấylàmcáicớđểxửngườibịghét,cókhitrudicảgiatộcngườitanữa.
Haingườiđượcgiaonhiệmvụlàm“báocáohàngngàytrongcungđình”(gazettedelacour)đãghilạimộtvàisựviệctrongnhữngtrườnghợpkhôngxácthực,vềnhữngngườibịkhépvàotộibấtkínhvớitriềuđình,thếlàhọbịxửtử.Mộthoàngthânvìđãghimấylờicẩuthảlêntờchiếucóchữkýnhàvuabằngbútlông,códấusonđỏchótnênôngtabịkhéptộibấtkínhvớihoàngđế;vàcảnhàôngbịphạtrấtnặng.Lịchsửkhôngghilạihìnhphạtnhưthếnào.
Điềuđóchothấy,kháiniệmvềtộichốngvualàrấtmơhồ,làmchochínhthểtrởthànhchuyênchế.(…)
Chương11:Vềchuyệnýnghĩ
ChàngMarsyaschiêmbaothấymìnhcắtcổvuaDenys.Nhàvuabiếtchuyệnchiêmbaođó,đãgiếtanhtavànóirằng:“Điềunóchiêmbaobanđêmchínhlàcáinóđãnghĩlúcbanngày”.Đâylàlốihànhđộngđộcđoánvàrấttệhại.Vìdẫuchoanhtacóýnghĩgìđinữathìanhtacũngchưahànhđộng.
Luậtbaogiờcũngchỉtrừngphạthànhđộngđãthểhiệnra.68
Chương12:Vềchuyệnlờinói
Khôngcógìđộcđoánhơnlàlấymộtlờinóibépxépđểlàmchứngcóchocáitộichốngvua.Cáclờinóilànhữngmụctiêuchongườiđờibìnhluận.Mộtcâubépxépkhácxavớimộtýđồmưuhại,chonênkhôngthểlấylờinóilàmcáicớđểkhépngườitavàotrọngtội.
Lờinóikhôngbaogiờlàmthànhthựcthểcủatrọngtộiđược.Lờinóichỉtồntạitrongýnghĩ.Nhiềukhilờinóitựnókhôngcóýnghĩabằnggiọngđiệunói.Thôngthường,khingườitanhắclạimộtcâuđãnói,nhưnghailầnnóiđómanghaiýnghĩakhácnhau,vìmỗilầncâunóiliênquanđếnmộtviệckhácnhau.Nhiềukhi,sựimlặnggiảithíchđượcnhiềuhơnlờinói.Khôngcógìmậpmờhơncáilốiimlặngnày.Vậythìlàmthếnàokhépngườitavàocáitộichốngvuađược?Ởđâumàxétxửtheokiểunàythìởđókhôngcòntựdo.Ngaycảbóngdángcủatựdocũngmấtnốt.
(…)
Tôikhônghềcóýbênhvựckẻthoámạnhàvua,nhưngxinnóirằngmuốngiảmbớttínhđộctàithìôngvuachỉcầnmộthìnhphạtđơngiảnvừađủđểuốnnắnkẻnóinăngbépxép,vôlễ,chứđừngkhépngườitavàocáitộichốngvuavàdùnghìnhphạtghêgớmđốivớingườivôtội.(…)
Nhữnglờinóigắnliềnvớihànhđộngthìmớimangtínhchấtcủahànhđộng.Mộtngườiđứngtrênquảngtrườngdiễnthuyết,kíchđộngquầnchúngnổidậythìđánggọilàphạmtộichốngvua,vìlờinóiấygắnliềnvớihànhđộng,thamgiavàohànhđộng;chonên,xửphạtởđâylàxửphạthànhđộngchốngvuathểhiệnbằnglờinói.Lờinóichỉtrởthànhphạmtộikhinóchuẩnbịhayđikèmhoặcđitheosaumộthànhđộngtộilỗi.Nếuchỉvìlờinóimàbịcoilàtộitrọngthìsẽlậtngượchếtmọithứ.Chỉnêncoilờinóilàdấuhiệucủamộttộitrọngmàthôi.
MấyôngvuadòngThéodore,ArcadiusvàHonoriusviếtchoRuffin,Tổngtưlệnhcậnvệquânrằng:“Nếuaicónóixấugìvềtahoặcvềchínhthểcủatathìtacũngkhônghềmuốnphạthọ.Nếuhọchỉnóimàchơithìtakhinhmiệthọ;nếunóivìđiêncuồngthìtatộinghiệpchohọ;nếuđólàlờinguyềnrủathìtathathứchohọ.Nhàngươilàmtheoýtrẫmtứclàđểchosựvậttồntạitựnhiên,vàkhiếnchotrẫmđượcdânchúngbiếtơn,rồisauđótasẽphánxétlờinóiquaconngườivàcânnhắcxemkẻđónênbịxửphạthaythathứ”.
Chương13:Vềchuyệnvănchương
Vănchươngviếtrađượcgiữlạilâudàihơnlờinói,nhưngnếuvănchươngkhôngchuẩnbịđểlàmnênviệcchốngđốithìkhôngphảilàchứngliệuđểkếttộichốngvua.
Augusteđãbuộctộicácnhàtríthứcvềnhữngbàihọviết.Tibèrecũngbuộctộitríthứcvìnghĩrằnghọviếtđểchốnglạiôngta.CrémutiusCordusbịkếttộichỉvìôngviếtsửbiênniênmàgọiCassiuslà“ngườiRomecuốicùng”.
Trongcácnướcchuyênchế,vănthơchâmbiếmhầunhưhiếmthấy,vìngườitachánnảnhoặcdốtnátnênítnảyratàinăngcũngnhưýmuốnviếtloạivănthơnày.Trongcácnướcdânchủ,vănthơtràophúngkhôngbịcấmnhưởcácnướcchuyênchế;vìloạivănthơnàythườngchốnglạikẻmạnhvàkhuyếnkhíchsựtinhnhanhcủadânchúngđangnắmquyền.Trongcácnướcquânchủ,vănthơtràophúngchỉbịcảnhsáttheodõi,coichừng,chứkhôngbịkếttội;nókíchthíchtínhhoạtbát,anủingườibấtmãn,hạnchếthamvọngđịavị,giúpdânchúngchịuđựngđượcbấtcông,cườicợttrướcđaukhổcủamình.
Chínhthểquýtộclànơiđầyảivănthơtràophúng,ởđây,cácnhàquýtộclànhữngôngvuacon,khôngđủtâmlớnđểcoithườngvănchươngchốngđốihọ.Víphỏngtrongmộtnướcquânchủ,ôngvuaởnơicaovòivọi,lờichâmbiếmítkhiđếntaivua.Cònnhưmộtvịcônghầuquýtộcthườngkhibịchâmbiếmtớisố;chonên,cáchộiđồngquýtộcthườngxửtộitửhìnhnhữngngườilàmthơvănchâmbiếmhọ.
Chương20:Cácluậtcólợichotựdocủacôngdânnướccộnghoà
Trongcácnhànướcthândân(populaire)thườngcóviệcbuộctộicôngcộngvàmỗingườiđềucóquyềnbuộctộibấtcứngườinào.Điềuđódẫntớithiếtlậpcácluậtbảovệsựvôtộicủacôngdân.ỞAthène,kẻbuộctộingườitamàkhônggiànhđượcmộtphầnnămsốphiếutánthànhthìphảinộpphạtmộtnghìnđồngdraches(tiềnởHyLạp,tươngđương33xutiềnPháp).ỞRome,kẻbuộctộikhôngchínhđángthìbịbêuriếubằngcáchinlêntránmộtchữK(theonghĩaLatinhlàkẻvukhống).Ngườitacòncảnhgiácđểphòngkẻbuộctội,đểanhtakhôngthểđútlótlàmhưhỏngquantoàvàcácnhânchứng.
TôicũngđãnóivềmộtđạoluậtcủaAthènevàRomechophépngườibuộctộiđượcrútluiýkiếntrướckhimởphiêntoà.
QUYỂNXIII:TỰDOTRONGQUANHỆGIỮAMỨCĐÓNGGÓP
VỚISỰDỒIDÀOCỦATHUNHẬPCÔNGCỘNG
Chương1:Thunhậpquốcgia
Thunhậpquốcgialàmộtphầnđónggópcủamỗicôngdân,đểđảmbảoanninhquốcgiavàđểhưởngnềnanninhấymộtcáchthoảimái.
Muônxácđịnhthunhậpquốcgiathìphảitínhtoáncácnhucầucủaquốcgiavànhucầucủanhândân.Khôngđượclấynhucầucủadânlàmnhucầuquốcgiamộtcáchhồđồ.
Nhữngnhucầuhồđồcủaquốcgialànhữngđòihỏicủadụcvọngvàsựyếuđuốicủangườicầmquyền.Họmơtưởngvềmộtdựánphithường,thamvọngngôngnghênhvềmộtvinhquangvôích,vàmộtsựbấtlựctrítuệnàođótrướcnhữngýđồkhôngtưởng.Thườngkhicókẻđượcvuagiaochođiềukhiểnmộtcôngviệcthìcứlotoantínhtoán,coinhữngnhucầuthamlamíchkỷcủamìnhlànhucầucủaquốcgia.
Phảivậndụngtríthôngminhvàtínhthậntrọngđểtínhtoán,điềuchỉnhgiữahaiphần:phầnlấycủadânvàphầnđềlạichodân.
Khôngphảilàtínhtoáncáigìmàdâncóthểđónggóp,màcầntínhtoándânphảiđónggópcáigì.Nếutínhcáidâncóthểđónggópthìphảitínhkhảnăngđónggópthườngxuyênởmứcítnhất
Chương12:Quanhệgiữamứcđónggópvớitựdo
Quyluậtchung:cóthểnângcaomứcđónggóptỷlệvớimứchưởngtựdocủanhândân,vàphảicốhạnchếmứcđónggópchừngnàonhànướccòntăngmứcyêucầuthầndânphảiphụcvụ.Điềunàyđãtừngcóvàluônluôntồntại.Đólàmộtquyluậttựnhiênkhônghềthayđổi.CóthểthấyquyluậtnàyởnướcAnh,HàLan,vàởcảnhữngnướcmàtựdođangxuốngdốcnhưThổNhĩKỳ.NướcThụySĩthìhìnhnhưđangviphạmquyluậtnày,vìởđâydânkhôngphảiđónggópgìcả,nhưnghọcólýdoriêng,vàhọvẫnkhẳngđịnhđiềutôinói,vìởđây,trongcácvùngnúicằncỗi,thựcphẩmđắtđỏ,màdânthìđôngđúc,đếnnỗimộtngườidânThụySĩphảiđónggópchothiênnhiênnhiềuhơnmộtngườidânThổNhĩKỳđónggópchovuacủahọtớibốnlần.
MộtdântộcthốngtrịnhưAthène,Romecóthểbỏquamọithứthuếvìhọđangcaitrịcácnướcchưhầunênhọkhôngphảiđónggóptheotỷlệmứctựdomàhọđượchưởng.Vềmặtnày,haidântộcđókhôngphảimộttậpđoàndânchúng,màlàmộttậpđoàn“hoàngđế”đicaitrịcácdântộckhác.
Nhưngquyluậtchungthìvẫnluônluôntồntại.Trongcácquốcgiavừaphải,sứcnặngcủađónggópđượccânbằngvớimứchưởngthụtựdo.Trongcácquốcgiachuyênchếthìdânmấttựdo,mứcđónggóplàrấttuỳtiện.
TrongmộtsốnướcquânchủchâuÂu,cónhữngtỉnh69sốngtrongđiều
kiệntốthơncáctỉnhkhácnhờcóthểchếcaitrịtốtdobảnchấtcủanó;ởđâydâncóthểđónggópnhiềuhơn,vìhọđượchưởngthụkháhơncácnơikhác.
Chương13:Nhữngngườithuthuế
Khimàcáinghềbéobởcủanhữngngườithuthuếđượctônlênlàmmộtnghề“vinhdự”vìsựgiàucócủahọ,thìcóthểcoinhưmọisựđềutiêutan!Chuyệnnàycóthểlàtốtđẹpởcácnướcchuyênchế,nơimàviệcthuthuếlàmộttrongcácchứcvụcủaquantổngtrấn.Nhưngởmộtnướccộnghoàthìviệcnàylàkhôngtốt.ChínhviệcthuthuêbừabãiđãlàmchoCộnghoàRomesuyvong.Ởmộtnướcquânchủ,chuyệnnàycũngchẳnghayhogì,vìnótráingượcvớitưtưởngcủachínhthểquânchủ.Ởtấtcảcácnướckhác,ngườitađềukhôngthíchcáinghềthuthuế,vìtrongnghềnàydanhdiệnítđượccoitrọng,màngườithuthuếcũngchẳngcầngiữtháiđộtừtốn,tựnhiênđểnângphẩmgiámìnhlêncaohơnngườikhác.Ởđây,chínhthểbị
tổnthươngngaytrongnguyêntắccủanó.
Thờixưađãcóbaokẻlàmgiàuvôliêmsỉ.Đólàmộttrongnhữngtaihọacủachiếntranh50năm;nhưngthờiấyngườitanhạobángnhữngtàisảnvôliêmsỉđó;thếmàbâygiờngườitacholàmgiàunhưthếlàhay!
Mỗinghềcómộtsốphận,sốphậncủanghềthuthuếlàgiàucó,phầnthưởngcủangườithuthuếlàsựgiàusang.Sốphậncủacácnhàquýtộclàvinhquangvàdanhdiện;họchỉbiết,chỉthấy,chỉcảmnhậnđượcvinhquangvàdanhdiệnmàthôi.Sốphậncủacácvịbộtrưởngvàquanlạilàđượctrọngvọng;họchỉthấycôngviệclàcôngviệc,ngàyđêmcanhgiữhạnhphúcchoquốcgia.
Chương17:Sựtănggiaquânđội
MộtchứngbệnhmớiđanglantrànchâuÂu:cácvuachúatănggiacácđạoquâncủahọmộtcáchtùmlum.Bệnhlanrộngvàtấtyếutrởthànhtruyềnnhiễm,vìkhimộtnướcđãtăngquânthìcácnướckháccũngphảităngtheo.Làmnhưthếquốcgiasẽphásản.Mỗivịhoàngđếđềusợnướcmìnhsavàonguycơbịtiêudiệt,nêntấtcảcácnướcđềutrongtưthếkìnhđịchnhau,vàngườitagọiđólà“hoàbình”
70.ThếlàchâuÂutànlụiđếnmức
dânchúngtrongbacườngquốcgiàusụnàycũngkhôngcòngìđểănnữa!
ChâuÂuchúngtanghèođivớinhữngcủacảivàhệthốngthươngmạikhắpthếgiới,vìphảinuôiquânlínhvàchỉcòncóquânlínhnữamàthôithìchúngtasẽgiốngnhưngườiTartarevậy
71.
Cáchoàngđếlớnkhôngnhữngchỉmuachuộcquânđộicácvuachúachưhầumàcònmuachuộccácđồngminhlánggiềng.Thếlàcácngàicứphảiluônluônbỏtiềnrachỉphí.Tiếptheođólàsựtănggiađónggópliênmiên.Vànhưmộtcáchuốngthuốcdựphòng,ngườitachẳngtínhtoánthunhậpmàcứtiếnhànhchiêntranhvớisốvốnsẵncótrongtay.Đãtừngnghenóicóôngvuađemcầmsốtàisảnnướcmìnhngaytrongthờibình,vàdùngđếnnhữngcáchthứcgọilà“biệnphápbấtthường”đểtựlàmchođấtnướcmìnhphásản.Cácbiệnphápnày“bấtthường”quáđếnnỗibọnconnhàhưhỏngnhấtcũngkhôngtưởngtượngnổi.
QUYỂNXIV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIKHÍHẬU
TỰNHIÊN72
Chương1:Ýchungcủaquyềnnày
Ởcácvùngkhíhậukhácnhau,tínhcách,tinhthần,tìnhcảmvàdụcvọngcủaconngườicũngrấtkhácnhau.Nếunhưthếthìluậtphápcũngphảitươngứngvớisựkhácnhauấy.
Chương2:Conngườikhácnhautuỳtheokhíhậunhưthếnào
Khôngkhílạnhlàmchocácđầuthớbênngoàicủacơthểchúngtaxiếtlạivớinhau,dođólàmtăngđộnglựccủathớ,giúpchomáutừphíangoàitrởvềtimdễdànghơn.Khôngkhílạnhlàmchocácthớcongắnlại
73,dođó
tăngthêmsứcmạnhchonó.Tráilại,khôngkhínónglàmdãncácđầuthớ,khiếnnódàira,nênsứcmạnhvàđộnglựccủanóđềugiảmđi.
Ởvùnglạnh,conngườinăngđộnghơn,hoạtđộngcủatimvàphảnứngcácđầuthớlinhhoạthơn,cácchấtnướctrongcơthểđượcđiềuhoàhơn,máulưuthôngvềtimđúngmựchơn,dođótimkhoẻlên,tạoratácdụngtốt,vídụ:tựtinhơn,canđảmhơn.Ngườixứlạnhdohiểurõvềưuthếsứcmạnhcủamìnhnênítthùhằn;doquanniệmvềanninhvữngmạnhnênngườitacótínhthậtthà,ítnghikỵ,bớtchínhtrị,bớtmưumô.(…)
Hãyđặtmộtngườixứlạnhvàovùngnóngvàbí,anhtasẽrênrỉvìnhữnglýdongượclạivớilýdotôinóitrên:tìmanhtasuynhược;nếucóaigợiývàanhtalàmmộtviệctáobạo,tôitinrằnganhtasẽlúngtúng.Vìyếusứcnên
tâmhồnanhtacũngchánnản,anhtasợhếtmọithứvìanhtacảmthấymìnhchẳnglàmđượcgìcả.Dânchúngxứnóngthườngnhútnhátnhưngườigiàcả.Dânchúngxứlạnhthườngcanđảmnhưcácchàngtrai
74.
(…)
Trongcácxứlạnh,ngườitaítnhạycảmvớikhoáilạc;ởxứấmthìnhạycảmhơn,vàởxứnóngthìcựckỳnhạycảm.Ngườitaphânbiệtkhíhậutheovĩtuyến,vàchúngtacũngcóthểtheovĩtuyếnmàphânbiệtđộnhạycảmcủaconngười.TôiđãxemopéraởAnhvàởItalia:cũngbảnnhạcấyvànghệsĩấy,thếmàâmnhạctạoracảmgiáckhácnhautrongrạpháthainướcnóitrên,mộtbênngherađiềmđạm,bênkiasôinổi.Cótinhýmớinhậnrađiềunày.
Chương4:Nguyênnhâncủasựtrìtrệtôngiáo,phongtục,phongcách,phápluậtở
cácnướcphươngĐông
Vớisựyếuđuốicủacơthể,nếucácdântộcphươngĐôngcónhậnđượccảmgiáccủaxứlạnhkhoẻmạnhkia,thìđầuóclườibiếngcủahọcũngkhôngđủsứcđểcóđượcmộttácđộng,mộtcốgắng,mộtcưỡngchốngnào.Chonên,mộtkhitâmhồnđãnhậnnhữngcảmxúccũthìnókhôngthểthayđổi;dođómàphápluật,phongtục,phongcách,cảđếnkiểuănmặccủaphươngĐôngngàynaychẳngkhácgìhàngngànnămtrước.
Chương12:Cácluậtchốnglạinhững
ngườitựsát75
ChúngtakhônghềthấytrongsửsáchcủanhữngngườiRomenóiđếnhiệntượngtựsátmộtcáchvôcớ.NhưngngườiAnh,họtựsátmàtachẳnghiềuvìlẽgìcả.Họtựsátngaytrongkhiđanghạnhphúc.HànhđộngtựsátcủangườiRomelàdotácđộngcủagiáodục,cáchsuynghĩvàphongtụccủahọ.CòntựsátởngườiAnhlàdotácđộngcủabệnhtật;nónhưtìnhtrạng
vậtlýtrongcỗmáykhôngphụthuộcvàomụcđíchnào.Nhìnbềngoàithìđólàsựsailệchtrongtuầnhoàncủadịchnão,cũngnhưcỗmáyđãmệtmỏi,độngcơngưnghoạtđộng,tâmhồnkhôngcảmthấycáiđaucủaxácthịtnhưnglạicảmnhậnnỗikhókhăncủacuộcsống.Cáiđauthểxáclàđautừngchỗ,khiếntamongchohếtđau;cònđiềukhổtâmvềcuộcsốngnặngnềthìkhôngnằmởmộtnơinàocủacơthể,nódẫnngườitatớiýnghĩmuốnchấmdứtsựsốngnặngnề.
Chonêncácluậtdânsựởmộtsốnướccóđủlýlẽlênánkẻtựsát;nhưngởngườiAnh,ngườitakhôngthểphạttộitựsátcũngnhưkhôngphạttộidotáchạicủabệnhđiên.
Chương14:Cáctácđộngkhácnhaucủakhíhậu
NgườiGermain,ôngchata,sốngtrongmộtkhíhậukhiếnchodụcvọngrấttrầmlặng.Luậtphápcủacáccụdựavàonhữngđiềumắtthấychứkhôngsuydiễngìcả.Họxửtộingườikhácnhưkiểuđovếtthương.ViệcphạttộilàmnhụcphụnữởĐứccũngrấtgiảnđơn.Nếuanhtrậtkhănchùmđầucủamộtcôgáithìbịphạtsáuxu,tốcváycôtalêntớiđầugốithìcũngphạtsáuxu,nhưngtốclênquáđầugốithìbịphạtgấpđôi.Ngườitađonỗinhụcnhằncủaphụnữbịxúcphạmnhưđohìnhvuônghayhìnhtrònvậy.
NhưngnếunướcĐứcđượcchuyểnchỗsangvịtrícủangườiTâyBanNhathìkhíhậulạitìmthấynhữngluậtlệkhác.LuậtcủangườiWisigothkhôngchobácsĩchíchhuyếtmộtngườiphụnữngâythơtrướcmặtcha,mẹ,anh,em,chúbáchayconcủachịta.Óctưởngtượngcủadântộcđãhâmnóngcácnhàlàmluật;luậtcũnghoàinghinhưcảdântộccóthểhoàinghibấtcứmộtthứgì.
Nhữngphápluậtloạinàyđặcbiệtchúýđếnvấnđềnamnữ.Nhưngdườngnhưluậtnghĩđếnbáothùcánhânhơnlàsửachữachungchomọingười.Trongnhiềutrườnghợpluậtcoinhẹtộibấthiếuvàtộixúcphạmchồng.Mộtphụnữngâythơrơivàotaymộtngườiđànôngđãcóvợvềquanhệtìnháithìchịtabịgiaochobàvợcủaanhkiaxửtrí:theoluật,nhữngngườinôlệsẽtróichịtadắtđếntrướcmặtngườivợnhưmộtkẻdâmphụ,đểchomấyngườicọnkếttộivàlàmchocácanhnôlệcũngphảitinnhưthế.Ởđây,luậtphápdànhchoviệcthanhlọcdanhdựhơnlàtạoramộttrậttự
anninhtốt.ChảthếmàôngbátướcJulientinrằngcáilốixúcphạmconngườinhưthếthìđángchomấtnước,mấtcảvua;vàkhônglạgìtrướcviệcngườiMaurescóphongtụcthíchhợpđãvàocưtrúđấtTâyBanNha,đứngvữngtạiđây,duytrìđượccộngđồngcủamình.
QUYỂNXV:LUẬTNÔLỆDÂNSỰCÓQUANHỆNHƯTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTCỦAKHÍHẬU
Chương1:Bànvềnôlệdânsự
Quanhệnôlệ,nóiđúngralàbiếnmộtngườithànhsởhữucủamộtngườikháclàmôngchủtuyệtđốicảcuộcđờivàtàisảncuaanhta.Nhưvậylàkhôngtốt,chẳngíchgìchoôngchủvàchongườinôlệ.Anhnôlệkhôngthểlàmđiềugìtheođạolý,cònôngchủthìtrúthếtmọitậtxấulênngườinôlệ,mấthếtđạođứcmàkhôngtựbiết,trởnênkiêusa,láutáu,cứngnhắc,nóngnảy,dâmđãng,tànác.
Tạicácnướcchuyênchế,conngườiđãởtrongtìnhtrạngnôlệchínhtrịrồi,thìquanhệnôlệdânsựcòncóthểthathứhơnlàtạicácnướckhác.Ởđây,mọingườiphảibằnglòngvớichuyệnđượctồntại,đượcsống;chonêncảnhsốngcủangườinôlệcũngkhôngnặngnềhơncảnhsốngcủamộtthầndânởnướcchuyênchế.
Nhưngtrongchínhthểquânchủ,điềuvôcùngquantrọnglàkhôngđượchạthấpvàkhôngđượclàmnhụcconngườithìrấtkhôngnêncónôlệ.Trongchínhthểdânchủ,mọingườiđềubìnhđẳngvàtrongchínhthểquýtộc,luậtphápcốgắngtạorabìnhđẳngtươngứngvớibảnchấtchếđộthìquanhệnôlệlàtráingượcvớitinhthầnhiếnpháp,nótạorachocáccôngdânmộtthếlựcvàmộtsựxahoakhôngđángcó.
Chương5:Nôlệhoádândađen
Nếutôiphảiủnghộquyềncủangườidatrắnglànôlệhoádândađenthìtôixinnóinhưsau:
CácdântộcchâuÂusaukhiđãtiêudiệtdânbảnđịaởchâuMỹthìphảibiếnngườichâuPhithànhnôlệđếkhaikhẩnnhữngvùngđấtđairộnglớn.Giáđườngsẽrấtđắt,nếungườitakhôngdùngnôlệdađenđểtrồngcâylàmrađường.Nhữngnôlệnàyđentừchânđênđầu,vàmũitẹttrongđếnlàáingại.NgườitakhôngthểnghĩrằngThượngđếrấtthôngminhlạiđặtmộttâmhồn,màlàtâmhồntốtvàomộtcơthểđenthuinhưthế.
Tấtnhiên,cóthểnghĩrằngmàudaphảnánhthựcchấttínhngười.CácdântộcchâuÁsửdụngbọnhoạnquanchứcódùngngườidađenlamnôlệđâu.
Ngườitacóthểxétđoánmàudatheomàutóc.NgườiAiCậplànhữngnhàtriếthọcgiỏinhấtthếgiới,họrấtcoitrọngmàutóc,đếnnỗigiếthếtnhữngngườitóchungđỏvàotayhọ.
Dândađenkhôngcóýthứcnhưmọigiốngngườikhác;bằngchứnglàhọthíchmộtcáivòngthủytinhhơnlàvòngvàngmàvànglàrấtquýởcácnướcvănminh.
Thậtkhôngthểnàonghĩrằngnhữngnôlệdađenấylạilàngười,vìnếunghĩrằnghọlàngườithìchúngtađâycònlàngườihaykhông?TalàngườitheođạoThiênchúakiamà.
NhữngđầuócnhỏbéđãthổiphổngquámứcsựbấtcôngđốivớidânchâuPhi;nếunhưthếthậtthìlàmsaocácvuachúachâuÂulạikývớinhaunhữngcôngướcvôíchđểcổđộngcholòngtừbivàtínhnhânđạothươngngười!
76
Chương6:Nguồngốcthậtsựcủaquyềnnôlệ
Đãđếnlúcphảitìmnguổngốcthậtsựcủaquyềnnôlệ.Nóphảidựatrênbảnchấtcủasựvật.Chúngtahãyxemnhữngtrườnghợpxuấtxứcủanó.
Trongtấtcảmọinướcchuyênchế,ngườitatựbánmìnhmộtcáchrấtdễdàng,vìởđâytìnhtrạngnôlệchínhtrịđãtướcbỏbằngcáchnàyhaycáchkhácquyềntựdodânsự.
ÔngPerrytrongtácphẩm:“HiệntrạngnướcĐạiNga”xuấtbảnởParisnăm1717đãnóirằng:NgườidânMạcTưKhoatựbánmìnhrấtdễ.Tôihiểu
rõlýdo:chỉvìquyềntựdocủahọchẳngcóýnghĩagìcả.
ỞAchim,mọingườiđềutìmcáchtựbánmình.Mộtsốlãnhchúavànhàquýtộcchủyếuthườngcókhôngíthơnhàngnghìnnôlệlànhữngnhàbuôn,màchínhbọnnhàbuônnàycũngcónhiềunôlệdướiquyềnmình.Ngườitahưởnggiatàibằngnôlệ,vàđemnôlệlàmmónhàngmuabán.TrongcácnướcnàynhữngngườitựdoquáưyếuđuốitrướcChínhphủcủahọ,nênđãtìmcáchđểtrởthanhnôlệcủanhữngkẻcaiquảnđấtnướcmộtcáchđộctài.
Đólànguổngốcđúngvàhợplẽcủacáiluậtnôlệrất“mềmmỏng”màchúngtathấyởmộtsốnước.Nóphảimềmmỏngvìnódựatrênsựlựachọntựdocủaconngườivìlợiíchcủamình;điềunàytạoramộtthứquyướccóđicólạigiữahaingười:chủnôvànôlệ.
Chương7:Nguồngốckháccủaquyềnnôlệ
Sauđâylàmộtnguồngốcnữacủaquyềnnôlệ,màlàthứquyềnnôlệtànbạotrongxãhộingườiđời.
Cónhữngxứkhíhậunónglàmchoconngườimấthếtcanđảm;vìsợbịđánhđập,họphảichịulàmmọiviệcnặngnhọc.Ởđây,quanhệnôlệkhôngtráingượcgìlắmvớilýtrí.Ngườichủnôcũnghènnháttrướcnhàvuachẳngkhácgìanhnôlệtrướcmặtchủ.Quanhệnôlệdânsựkéotheosauquanhệnôlệchínhtrị.
Aristotetrongsách“Politique”muốnchứngminhrằngnhữngngườinôlệlàtựnhiênmàcó.Nhữngđiềuôngnóikhônghềđượcchứngminh.Tôinghĩrằngnếuquảlànhưthếthìthậtlàtráingược.
Mọingườisinhrađềubìnhđẳng.Vậythìquanhệnôlệlàtráivớitựnhiên.Mặcdầuquanhệnôlệtrongmộtsốnướcđãtồntạivớilýdotựnhiên,nhưngchúngtacầnphânbiệtcácnướcấyvớicácnướcchâuÂuđãxoábỏquanhệnôlệmộtcáchvuisướng.
Plutarquenóirằng,trongcuộcđờiNumathờiđạiSaturnekhôngcóchủnômàcũngkhôngcónôlệ.Ngàynay,trongkhíhậuchâuÂu,ThiênChúagiáođãđưathờiđạiấytrởvềvớichúngta.
Chương11:Phápluậtphảilàmgìđốivớiquanhệnôlệ
Quanhệnôlệ,vôluânvớitínhchấtnàothìluậtphápcũngcầnphảixoábỏhẳnđi;xoábỏcảsựlạmdụngquanhệnôlệvànhữngđiềunguyhạicủanó.
QUYỂNXVI:LUẬTVỀNÔLỆTRONGGIAĐÌNHQUANHỆTHẾNÀOVỚITÍNHCHẤTKHÍHẬU
Chương1:Việcphụcdịchtrongnhà
Nhữngngườinôlệtrongnhàkhôngphảilàthànhviêncủagiađình.Vậynêntôiphânbiệtsựphụcdịchcủahọvớisựphụcdịchcủacácbàvợtronggiađìnhởmộtvàinước,màtôigọiđíchdanhlànôdịchgiađình(servitudedomestique).
Chương2:Ởcácxứphươngnamcósựbấtbìnhđẳngtựnhiêngiữanamvànữ
Ởcácxứnhiệtđới,phụnữtám,chíntuổiđãtớituổicậpkê.Hônnhânthườngdiễnrakhihọcòntrẻcon.Trên20tuổihọđãgià(…).Vìvậy,rấtgiảnđơnlàngườiđànôngbỏvợđểlấymộtngườikhác,khimàtôngiáokhôngngăncấm.Thếlànảysinhtụclệđathê.
Ởcácxứônđới,phụnữdậythìmuộn,sinhconkhiđãtrưởngthành,tuổigiàđếnvớivợvàchồngtươngđươngnhau,vảlạikhithànhhôn,họđãhiểubiếtnhiều,cólýtrírồi,nênhọcóthểsốngbênnhaulâubền.Dođóxuấthiệnquanhệbìnhđẳngnamnữvàcóluậtchỉchophépđànôngđượclấymộtvợ.
LuậtmộtvợthíchhợpvớikhíhậuchâuÂuhơnlàkhíhậuchâuÁ.ĐâylàmộtlýdokhiếnchotôngiáoMohametđượcthiếtlậpởchâuÁ,cònThiênchúagiáothìđượcduytrìởchâuÂumàbịdiệtởchâuÁ.
Chương4:Tụcđathêvàhoàncảnhcủanó
TheosốliệutínhtoánthìởcácvùngchâuÂuthìcontrainhiềuhơncongái.Tráilại,ởchâuÁvàchâuPhithìcongáinhiềuhơncontrai.LuậtmộtvợởchâuÂuvàluậtđathêởchâuÁlàcóliênquantớikhíhậu.
(…)
NếucáctàiliệuthôngtinlàchínhxácthìởBantam(ẤnĐộ)thườnglàmộtanhđànônglấy10vợ.Đâylàmộttrườnghợpđặcbiệtvềquanhệđathê.
Trongtrườnghợpnày,tôikhôngthừanhậnnhưthếlàcầnthiết,nhưngcóthểtìmralýdotồntạicủanó.
Chương5:LýdocủaluậtMalabar
TrongbộlạcNaireởvùngbờbiếnMalabar,đànôngchỉđượccómộtvợ,nhưngđànbàcóthểlấynhiềuchồng.Tôitinrằngcóthểtìmralýdocủaphongtụcnày.Nairelàmộtbộlạccủanhữngngườiquýtộc,họlàchiếnbinhchotấtcảcácnướctrongvùng.
ỞchâuÂu,ngườitacấmbinhlínhlấyvợ.NhưngởMalabar,dokhíhậuthúcđẩy,phảicholínhlấyvợ,hoặcđểngườiphụnữcóthểlấynhiềungườilínhlàmchồngmình.Nhưvậybớtđượcviệcbậnrộnvềchămsócgiađình,đểchobinhsĩgiữvữngtinhthầnthượngvõ.
Chương7:Bìnhđẳngtrongtrườnghợpđathê
Từluậtđathênảysinhtiếpluậtbìnhđẳngđốixử.Mahometchophéplấybốnvợvàyêucầungườichồngphảiđốixửvớibốnvợngangnhauvềănuống,yphụcvànhiệmvụgiađình.LuậtnàycũngđượcthiếtlậpởMaldive,
mộtnamđượclấybavợ.
LuậtcủaMoisequyđịnhgiađìnhnàocướichocontraimìnhmộtcônôlệlàmvợ,rồisauđólạicướithêmmộtcôvợngườitựdo,thìhaicôvợnàyphảiđượchoàntoànbìnhđẳngtừănmặcđếncôngviệcnộitrợ.
Chương15:Lydịvàruồngbỏ
Lydịkhácvớiruổngbỏ.Lydịlàcảhaibênvợchồngđồngýchấmdứtquanhệvìkhôngthôngcảmđượcvớinhaunữa.Ruồngbỏlàýmuốnvàưuthếcủamộtbên,bấtchấpphíabênkianhưthếnào.
Đôikhingườivợcầnphảiruồngbỏchồng,vàchịtathậtđángthương,vìluậtchỉchophépchồngchứkhôngchophépvợcóquyềnruồngbỏ.Ôngchồnglàchủgiađình,anhtacóhàngnghìnphươngphápđểépngườivợvàokhuônkhổvànắmtrongtaycảcáiquyềnruồngbỏ,mộtthứlạmdụngmớivềquyềnlực.Nhưngngườivợ,mộtkhiđãmấthếthứngthúvàhạnhphúcbêncạnhchồngmàmuốnbỏchồngđểlấyngườikhácthìthậtlàđaukhổ.Nhữngcôvợtrẻđầyduyêndáng,khivềgiàvẫncònlợithếlàđượcôngchồngnhớtớinhữngkỷniệmêmđềm,khoáilạccủathờithanhxuân.
(…)
Vậythìcầncómộtquytắcchunglà:ởcácnướccóluậtchophépchồngđượctựýbỏvợthìcũngphảichophépvợđượctựýbỏchồng.Hơnthếnữa,ởxứmàphụnữsốngtrongcảnhnôdịchgiađìnhthìcólẽluậtphápchỉnênchophépvợđượcbỏchồng,cònchồngthìchỉđượcphéplydịkhicảhaibênthuậntìnhchứkhôngđượcđơnphươngruồngbỏvợ.
(…)
LuậtcủangườiMaldiveschophépngườichồnglấylạingườivợmàanhtađãruồngbỏ.LuậtcủangườiMexiquecóvẻhợplýhơnluậtMaldives:khimộtbêntựýruồngbỏthìluậtnhắcnhởhọnêncoitrọngtínhbềnvữngcủahônnhân.Luậtnàychỉchấpnhậnlydịkhicảvợchồngđềuthuậntình,nhưngđãthuậntìnhlydịrồithìkhôngđượcphéptáihợpnữa.
Việctựýđơnphươngruồngbỏcóvẻlàmộttrạngtháitâmlýbịkhíchđộng.Việclydịlàmộthànhđộngcócânnhắc.
Lydịtựnhiênlàthuậnvềmặtchínhtrị,cònnhưvềmặtdânsựthìnóchỉ
thuậnđốivớianhchồngvàchịvợthôi,chứđốivớiconcáithìchẳngbaogiờlàthuậncả!
QUYỂNXVII:CÁCLUẬTPHỤCVỤCHÍNHTRỊTRONGQUANHỆ
VỚIKHÍHẬU
Chương1:Vềviệcphụcvụchínhtrị
Việcphụcvụchínhtrịcũngphụthuộcvàotínhchấtcủakhíhậu,chẳngkhácgìviệcphụcvụdânsựvàphụcvụgiađình.Chúngtasẽthấyởchươngsau.
Chương2:Sựkhácnhaugiữacácdântộcvềtínhdũngcảm
Chúngtađãbiết,khíhậunóngthìsứcmạnhvàtínhdũngcảmcủaconngườibịchùnlại.Khíhậulạnhgiúpchothânthểvàđầuócngườitathíchứngvớinhữnghoạtđộngdaidẳng,nhọcnhằn,gangóc.Điềunhậnxétnàyđượcchứngtỏtừnướcnàyquanướckhácvàtừvùngnàyquavùngkháctrongmộtnước.
DânmiềnBắcTrungHoacanđảmhơndânởHoaNam,dânNamTriềuTiênkhôngcanđảmbằngdânBắcTriềuTiên.
Chẳnglạgìdânxứnóngnhútnhát,nênhầunhưbaogiờcũngthànhnôlệ,còndânxứlạnhcanđảmnêngiữđượctựdo.Đólàkếtquảcủanguyênnhântựnhiên.
ĐiềunàycũngđúngvớitìnhhìnhởchâuMỹ.VươngquốcchuyênchếMexiquethìởvùngnóng,cònhầuhếtcácdântộcnhỏbévàtựdolạiởgầnBắcCựcvàNamCực.
Chương3:VềkhíhậuchâuÁ
QuacáctưliệuvềkhíhậuchâuÁnhưnêutrên,tôiphánđoán:châuÁkhôngcómộtvùngkhíhậutrungbình,nhữngnơilạnhnhấttiếpgiápngayvớinơinóngnhất:ThổNhĩKỳ,BaTư,MôngCổtiếpgiápvớiTrungHoa,TriềuTiênrồiNhậtBản.
TráilạiởchâuÂuvùngkhíhậutrungbìnhrộngbaola.TuyvẫncònnhữngloạikhíhậukhácnhaunhưngsựtươngphảngiữaTâyBanNhavớiItalia,giữaNaUyvàThụyĐiểnlàkhôngđángkể.
ChonênởchâuÁ,nướcmạnhđốidiệnngayvớinướcyếu;nhữngdântộcthiệnchiến,dũngcảm,hiếuđộngởsátkềnhữngdântộcyếuđuối,lườibiếng,nhútnhát,tấtnhiêndântộcnàybịchinhphụcthìdântộckialàkẻđichinhphục.
ChâuÂuthìtráilại,nướcmạnhsátkềnướcmạnh,họcùngcanđảmnhưnhau.ĐâylàlýdochủyếutạonênchâuÂucườngthịnhvàchâuÁyếuhèn;tạonêntựdoởchâuÂuvànôdịchởchâuÁ.Nguyênnhânnàyđãđượcnhậnxéttừlâumàtôikhôngbiết
77.TựdoởchâuÁkhôngtăngtiếnlên
được,cònởchâuÂuthìtựdotănghaygiảmtuỳtheotừngtrườnghợp.
Chương8:Vềthủđôcủavươngquốc
Mộttrongnhữnghệquảcủađiềunóitrênlà:ôngvuatrongmộtnướcrấtlớnphảichọnnơiđóngđôcủavươngquốcmình.Đặtthủđôởphíanamthìrấtdễmấtmiềnbắc,nhưngnếuđặtthủđôởphíabắclạikhógiữmiềnnam.Tôikhôngnóivềnhữngtrườnghợpcábiệtđâu.Máymócthườngcónhữngmasát,nhiềukhilàmthayđổihayngưngtrệtácđộngtheolýthuyếtcơhọc.Chínhtrị,đôikhicũngcónhữngmasáttươngtự.
QUYỂNXVIII:CÁCLUẬTTRONGQUANHỆVỚITÍNH
CHẤTĐẤTĐAI
Chương1:Tínhchấtđấtđaiảnhhưởngđếnluậtnhưthếnào
Mộtxứcóruộngđấttốtthìtựnhiênlànhiềungườiphụthuộcvàođó.Nôngdânlàbộphậnchínhcủadâncưởđây,họkhônghamgìlắmvềquyềntựdo.Họquábậnrộnvềnhữngcôngviệcriêngtưđầyắplên.Mộtnôngthôngiàucủacảithườngsợcướpvàsợquânđội.
CicéronnóivớiAtticusnhưsau:“Dânbuônvàdâncàycótrởthànhđồngminhtốtcủatađượckhông?Chỉcầnchúngtađừngnghĩrằnghọchốnglạinềnquânchủ.Đốivớihọthìchếđộnàocũngnhưnhau,miễnlàđểchohọđượcyênổnlàmăn”.
Chínhthểcủamộtngườithườnglàởcácxứphìnhiêu.Chínhthểcủanhiềungườithìởcácxứkémphìnhiêu.Điềunàyđôikhilàmộtsựbùtrừ.
ĐấtđaicằncỗiởAttiqueđãthiếtlậpnênchínhthểnhândân,vàđấtđaiphìnhiêuởLacédémonethiếtlậpnênchínhthểquýtộc.Thờiấy,ởHyLạp,ngườitakhôngthíchchínhthểmộtngười,thếmàchínhthểquýtộcởđâylạicónhiềuquanhệvớichínhthểmộtngười.
78
Plutarquenói:“CuộcnổiloạnCilonbịdậptắtởAthène,thànhphốrơivàotìnhtrạngbấthoà,chiarathànhnhiềumảnhlãnhthổtrongvùngAttique.Ngườimiềnnúithíchchếđộnhândân,ngườiđồngbằngthíchchếđộvươngquốc,ngườimiềnbiểnthíchchếđộhỗnhợp.
Chương5:Dânởđảo
Dânởđảovừatầmvớitựdohơnlàdânởđấtliền.Đảothườnglàdiệntíchhẹp,mộtbộphậndânchúngnàykhómàápbứcđượcmộtbộphậndânchúngkhác.Vìcáchtrởbiểnkhơinêncáclãnhchúađộctàitrongđấtliềnkhóvớitớiđượcdânđảo.Bọnxâmlượccũngphảidừnglạitrướcbiển.Dânđảokhôngbịlôicuốnvàocuộcchinhphụcnênhọbảotồnđượcluậtphápcủahọmộtcáchthuậnlợi.
QUYỂNXIX:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚINHỮNGNGUYÊNTẮCTẠORATÍNH
CÁCHCHUNG,TỨCLÀPHONGTỤCTẬPQUÁNCỦADÂNTỘC
Chương4:Tínhcáchchunglàgì
Cónhiềuyếutốthốngtrịconngười:khíhậu,tôngiáo,luậtpháp,kỷcươngnhànước,gươngthànhbạiđãqua,phongtục,tậpquán…từđómàhìnhthànhtínhcáchchungcủamộtxãhộingười.
Trongtừngnướckhácnhau,mộtyếutốnàođótrongcácyếutốnóitrêntácđộngmạnhhơn,mộtyếutốnàođótácđộngyếuhơn.Thiênnhiênvàkhíhậuhầunhưchỉthốngtrịcácdântộcdãman
79.
CáctậpquánđãthốngtrịngườiTrungHoa;cácluậtchuyênchếthốngtrịngườiNhậtBản;cácphongtụcthìtạoranguyênkhívàtưthếởLacédémone.KỷcươngnhànướcvàphongtụccổxưatạonênnguyênkhívàtưthếởRome.
Chương5:Chớthayđổitínhcáchchungcủamộtdântộc
Nếutrênđờinàycómộtdântộcmangphongtháichanhoà,tráitimrộngmở,đờisốngtươivui,cósởthích,dễgiaolưutưtưởng;mộtdântộc
sinhđộng,thoảimái,hạnhphúc,đôikhinhẹdạ,thỉnhthoảnghớhênhđồngthờilạicanđảm,rộnglượng,thậtthà,cónétdanhdự,thìtachớnêndùngcácluậtphápquấyrầynó,đểkhôngxúcphạmđếntínhcáchtốtđẹpcủadântộcấy.Nếunóichungtínhcáchlàtốtthìmộtvàikhuyếtđiểmcũngkhôngđángkế.
Ởđâyngườitacóthểứcchếphụnữ,racácluậtđểuốnnắntậpquánphụnữ,hạnchếtínhxahoacủahọ;nhưngcóbiếtđâurằngứcchếphụnữnhưthếthìcóthểmấtmộthứngthúnàođóvốnlànguồngốccủasựgiàucó,mộtphongcáchlịchthiệpthuhútkháchnướcngoàivàođấtnướcmình.
Vìvậynhàlậpphápcầntôntrọngtínhcáchcủadântộcnếunókhôngtráingượcvớinguyêntắccủachínhthể(…).Víphỏngởmộtdântộccóbảntínhvuivẻmàluậtpháplạiđưavàođótinhthầnthôngtháirởm,đồnhogàn,thìđấtnướcchẳngđượcthêmgì,cảởbềtronglẫnbềngoài.Hãyđểchodânchúngởđâylàmnhữngviệcphùphiếmmộtcáchnghiêmtúcvàlàmnhữngviệcnghiêmtúcmộtcáchvuivẻ.
Chương9:Tínhkhoekhoangvàkiêucăngcủacácdântộc
Tínhkhoekhoanglàmộtđộngcơtốt,màtínhkiêucănglạilànguycơcủachínhthể.Tínhkhoekhoangkhiếnngườitatrưngbàyvôsốcáihaynhưkỹnghệ,mỹthuật,hàngsangtrọng,cácmốtmới,vẻlịchthiệpvàthịhiếudântộcmình.Tráilại,tínhkiêucăngcủamộtsốdântộcchỉphơibàysựlườibiếng,nghèonàn,bấtchấpmọithứ,tiêudiệtcácdântộckhôngmaybịhọcaitrịvàhủydiệtcảchínhdântộchọnữa.Sựlườibiếnglàkếtquảcủathóikiêungạo;sựhamlàmlàkếtquảcủatínhkhoekhoang.NgườiTâyBanNhakiêungạomàkhôngthíchlàmviệc;ngườiPhápkhoekhoangthìcốlàmchohơnngười.
Chương13:TậpquáncủangườiTrungHoa
ỞTrungHoa,cáctậpquánlàkhôngthểthayđổi.Ngoàiviệcphụnữphảiluônluôncáchbiệtvớinamgiới,ngườitacòndạyởnhàtrườngnhiềuthứtậpquánđãtrởthànhphongtục.Ngườitacoitrọngcácnhosĩ.Nhữngđiềucácnhosĩnóirađượccoinhưkhuônthước,làmnguyêntắcluânlýkhôngbaogiờthayđổi.
Chương17:ĐặcđiểmriêngcủachínhthểTrungHoa
CácnhàlậpphápTrungHoanhậpcảtôngiáo,phápluật,phongtục,tậpquánlạilàmthànhluânlývàđạođức.Nhữnggiáođiềutrongbốnloạihìnhtrênđượcgọilàlễ.NhờgiữđúngnhữnglễấymàchínhthểTrungHoachiếnthắng.Tuổitrẻngườitahọclễvàtrọnđờingườitathựchànhlễ.Cácnhosĩdạylễvàcácphápquantruyềnbálễ.Vìlễbaotrùmmọiviệclớnnhỏtrongđời,nênmộtkhilàmchomọingườituânthủlễthìnướcTrungHoađượccaitrịtốt.
CóhaiđiềulàmcholễkhắcsâuvàotimócngườiTrungHoa.Mộtlàchữviếtmàphầnlớncuộcđờingườitaphảihọcchothuộcsáchvàlàmđúngtheosách.Hailànhữnggiáođiềuchungvềlễkhôngcógìlàtrítuệcaoxamàchỉgiảnđơnlànhữngquytắcthựchànhchung,nêndễchinhphụclòngtinvàinsâuvàođầuóc.Cónhữngôngvuakhôngcaitrịbằnglễmàbằnghìnhphạt,dùnghìnhphạtđểtrừkhửnhữngcôngdânđãquênphongtục,viphạmphápluật.Nhưngnếumọingườiđãquênmấtphongtụcthìvuacódựnglạiđượcphongtụchaykhông?Cáchìnhphạtchỉlàmngưngảnhhưởngcủatậtxấuchungmàkhôngsửachữađượctậtxấu.Chonênmộtkhinguyêntắccủachínhthể(tứclàlễ)bịloạibỏthìluânlýcũngmất,nướcTrungHoarơivàohỗnđộn,vôchínhphủ,cáccuộccáchmạngbùnglên.
Chương18:Hệquảcủachươngtrên
TừcâuchuyệntrêntathấyphápluậtTrungHoakhôngmấtkhiđấtnướcTrungHọabịchinhphục.Tậpquán,phongtục,phápluậtvàtôngiáocũngthế,khôngthểnàothayđổicùngmộtlúc.Vànếucóthayđốithìchínhlàkẻ
chinhphụcphảithayđổidầndầntheophongtục,tậpquán,phápluậtvàtôngiáocủadânTrungHoa.
Cònmộthệquảđángbuồnnữalà:đạoThiênChúahầunhưkhôngthểnàothiếtlậpđượcởTrungHoa.Nhữngbuổilễcầunguyện,đưaphụnữvàonhàthờliênlạcvớichacố,thútộithầmthì,xứcdầuthánh,truyềnbátụcmộtvợmộtchồngv.v..tấtcảđềuđảolộnphongtụctậpquáncủanhândânvàđảolộncảtôngiáocũngnhưphápluậtTrungHoa.
Chương19:Tôngiáo,phápluật,phongtụctậpquánhoànhậpnhưthếnàoởTrung
Hoa
CácnhàlậpphápTrungHoalâyviệcổnđịnhđếquốclàmmụctiêu.Đểduytrìổnđịnh,phảitạorasựphụthuộc.Từýtưởngnàymàtạoraquanhệchacon:thờchakhiđãchết,lễnàyliênquanđếntôngiáo.Kínhchakhicònsống,lễnàyliênquanđếnphápluậtvàphongtục,tậpquán.Đâychỉmớilàmộtphậntrongbộluậtchungbaoquátvàrấtnhiềumặt.
Kínhtrọngchaliênquanvớisựkínhtrọngngườigià,thầyhọc,quantrên,hoàngđế.Sựkínhtrọngnàygợiramộtsựphảnhồiđólàlòngthương:chaphảithươngcon,giàthươngtrẻ,quanthươngdân,vuathươngbầytôi.Tấtcảcáiđótạothànhlễvàlễtạoratínhcáchchungcủadântộc.
ĐếquốcTrungHoađượckiếntạotrêntưtưởngcaitrịgiađình.Nếugiảmbớtquyềnuyngườichatronggiađìnhthìsựkínhtrọngđốivớiquancaitrịcũnggiảmsút,vìquanlà“chamẹcủadân”.Quankhôngchămdânnhưconthìvuađôivớitôicũngnhạttình.Mộtkhicáchoạtđộngthựctiễnkhôngtheolễnữathìquôcgiasẽlunglay.
Chương20:GiảithíchmộtnghịchlývềngườiTrungHoa
CóđiềukỳlạlàngườiTrungHoahoàntoànbịđiềukhiểntheolễ,nhưng
tráilại,đólàmộtdântộcláulỉnhnhấthoàncầu.Trongbuônbán,mỗinhàcóbacáicân:cângiàđểmua,cânnonđểbán,cânđúngdùngvớingườiđãcảnhgiác.Tôitưởngcóthểgiảithíchđiềutráingượcnày.
CácnhàlậpphápTrungHoanhằmhaimụctiêu:dânphảiphụctùng,imlặng,mặtkhácphảichămchỉvàkhéoléolàmăn.Doảnhhưởngcủakhíhậuvàđấtđai,đờisốngcủadânbấpbênhnênhọchỉnhờvàosựcầncùvàtinhxảomàtồntại.
Mọithứđềubịcấmđoánkhingườitathuhoạchbằngbạolực.Mọicáiđềuđượcphépkhingườitathuhoạchbằngsựkhéoléovàkhônngoan.XinchớsosánhlýluậnTrungHoavớilýluậnchâuÂu.AiởTrungHoađềuphảilưuýtớicáicóíchchomình.Nếubọntrộmcắpđãnhìnngóthìkẻngốcnghếchnêngiữmình.ỞRomengườitađượcphépăntrộm,ởTrungHoangườitađượcphéplừađảo.
QUYỂNXX:XÉTVỀBẢNCHẤTVÀĐẶCĐIỂMCÁCLUẬTTRONG
QUANHỆVỚITHƯƠNGMẠI
Chương1:Bànvềthươngmại
Nhữngđiềusauđâycầnphảiluậngiảimộtcáchdàidòng,nhưngtínhchấtcủacôngtrìnhnàykhôngchophép.Tôimuốnlặnglờtrôitrêndòngsôngnhưnglạibịcuốntheongọnthác.Thươngmạichữalànhđượccácđịnhkiếncủatínhpháhoại.Hầunhưcómộtquyluậtchunglàởđâucóphongtụcthuầndịuthìởđócóthươngmại,vàởđâucóthươngmạithìởđócóthuầnphongmỹtục.
Khônglạgìphongtụccủatabâygiờíthungdữhơnngàyxưa.Thươngmạiđãlàmchongườitahiềubiếtvềphongtụccácnướcvàsosánhvớinhau.Đólàđiềurấthay.
Cóthênóirằng,cácluậtthươngmạitraudồichophongtụctốtlênvàlàmmấtđinhữngphongtụcxấu.Platonthanphiềnrằngthươngmạilàmđồibạicácthuầnphongmỹtục.Thậtrathươngmạiđãlàmchophongtụccácdântộcdãmantrởnêntinhtếvàthuầnhơn.Đólàđiềutathấyhàngngày.
Chương2:Tinhthầnthươngmại
Tácdụngtựnhiêncủathươngmạilàđưatớihoàbình.Hainướcđangbuônbánsẽtrởthànhphụthuộclẫnnhau:nếubênnàymuacólợithìbênkiabáncũngcólợi,vàmọikhốiliênkếtđềudựatrênnhữngnhucầu“cóngườicóta”.
Nhưngnếuthươngmạiliênkếtđượccácnướcthìnókhôngliênkết
đượccáccánhânđâu!Chúngtathấyrằngởcácnướcchuyênvềthươngmạingườitabuônbántấtcảmọichuyệntrênđời,buônbáncảđứctínhconngườinữa!Nhữngcáinhỏnhấtmàxãhộingườicầnđếnđềucóthểđemđổilâyđồngtiền
80.
Tinhthầnthươngmạitạochoconngườimộtýthứcvềcôngbằngđúngmức.Mộtmặtnóphảnđốicướpbóc,mặtkhácnóphảnđốiđạođứcđơnthuầnkhiếnngườitakhôngmuốntranhchấpgaygắtvềmìnhmàsaonhãnglợiíchngườikhác.
Nơinàohoàntoànkhôngcóthươngmạithìsinhracướpbóc.TheoAristotecưỡngbứccũnglàmộttrongnhũngbiệnphápđểthuhoạch.Tinhthầnthươngmạiđôikhitráivớimộtvàiđứctínhtốt.Vídụ:tínhhiếukháchítthấyởcácdântộcthươngmạinhưnglạithườngthấyởcácdântộccướpbóc.
Chương5:Cácdântộcđãtừnglàmkinhtếthươngmại
Marseillelànơiẩnnáucầnthiếtgiữamộtvùngbiểnbãotố.Marseille,nơimàgió,bãicát,bờbiểnthuậnlợichothuyềncậpbến,vốnđãđượccácngườiđibiểnqualạiluôn.Đấtđaicằncỗiđãbuộcdânđịaphươngnàylàmnghềbuôn.Họphảichămchỉlàmănđểbùvàothiênnhiênbạcđãihọ.Họphảicôngbằngđểsốngđượcgiữanhữngdântộcmanrợđãlàmchohọđượcthịnhvượng.Họphảichừngmựcđểchoviệccaitrịluônluônđượcyênổn.Cuốicùnghọphảicónhữngphongtụcvànếpsốngthanhđạmđểnếugặplúcbuônbánthualỗvẫncóthểduytrìthươngmại.
Ởđâucóbạolựcvàphiềnhàthìởđónảysinhrathươngmạikinhtế,khiconngườiphảilẩntránhvàocácđầmlầy,rahảiđảo,xuốngđáybiểnhaycácvùngcómỏmđángầm.ChínhvìthếmàvùngđấtTyr,VenisevàcácthànhphốởHàLanđượcthiếtlập.Nhữngngườitrốntránhtìmthấyanninhởcácnơinày.Họphảisống.Họkiếmđồnuôisốngmìnhtừkhắpnơitrênthếgiới.
Chương7:TinhthầnthươngmạicủanướcAnh
NướcAnhkhôngcómứcthuếđượcthươnglượngvớicácnước.Mứcthuếcủahọđượcthayđổicóthểnóilàtuỳởmỗiviện,cóquyềnđịnhmứcthuếhaymiễnthuế.NướcAnhgiữcáiđólàđểgiữquyềnđộclậpcủamình.Cạnhtranhmộtcáchđếvươngvớicácnướcvềthươngmại,nướcAnhítchịuràngbuộcbởicáchiệpđịnhmàchỉphụthuộcvàoluậtcủahọ.
Mộtsốnướckhácđặtlợiíchthươngmạidướilợiíchchínhtrị;nướcAnhthìluônđặtlợiíchchínhtrịdướilợiíchthươngmại.
Đâylàmộtdântộctrênđịacầubiếtgiànhưuthếtrênbalĩnhvựclớn:tôngiáo,thươngmạivàtựdo.
Chương13:Cáigìpháhoạitựdothươngmại
Ởđâucóthươngmại,ởđócóthuếquan.MụcđíchcủathươngmạilàxuấtvànhậpcảngnhữnghànghóacólợichoNhànước.MụcđíchcủathuếquanlàgiữmộtsốquyềntrongviệcxuấtnhậpcảngcũngđểlàmlợichoNhànước.Vìvậy,Nhànướcphảitrunglậpgiữathươngmạivàthuếquan,khiếnchohaiphíanàykhôngchồngchéonhau.Cónhưvậymớihưởngđượccáilợicủatựdothươngmại.
Ngànhtàichínhpháhoạithươngmạibằngcáchlàmbấtcông,nhũngnhiễu,thuthuếquámức.Nócònpháhoạithươngmạibằngnhữngthểlệphiềnhà,thủtụcrắcrối.
ỞAnh,quanthuếđượcquảnlýkhiếnchoviệcthươnglượngbuônbánđượcdễdàng.Mộtchữviếtlàmnênđạisự;ngườinhàbuônkhôngphảimấtthờigianliênmiên.Cónhữngnhânviênkiểmtrađểchấmdứtnhữngkhókhăndongườithuthuếgâyrađãbuộcngườithuthuếphảinghiêmlệlàmnhiệmvụ,khôngđượcdễdãiquá.
Chương19:Vuachúavàcônghầukhôngnênbuônbán
ThéophiletrôngthấycontàucócáchànghóacủavợônglàThéodora,liềnhạlệnhđốttàunày.Ôngnói:“Talàvuamàcácngườibiếntathànhôngchủkhohàngư.Ngườinghèolấygìănnếuchúngtatranhmấtnghềcủahọ?”.Vàôngnóithêm:“Tađãlàvuathìaicóthểphạtta,nếutalàmhãngđộcquyền?Aisẽbuộctathựchiệncáchợpđồng?Tabuônthìcáctriềuthầncũngsẽbuôn,họsẽthamlamhơn,bấtcônghơnta.Dânchúngtinvàotínhcôngbằngcủatachứkhôngtinvàosựgiàucócủatađâu.Thuếđánhvàodânquánặnglàmchodânnghèođói,đólàđiềuchắcchắnđưachúngtađếnchỗsuyvong”.
Chương20:Tiếpchủđềtrên
KhingườiBồĐàoNhavàngườiCastillethốngtrịvùngTâyẤnĐộ,cónhữngngànhthươngmạibéobởđếnnỗicáccônghầuđềumuốnnắmlấy.Điềunàyđãlàmchomấyxínghiệpcủanhàbuônbịphásàn.PhóvươngvùngGoachophéptaychânmìnhđượchưởngđặcquyềnquáđáng.Dânkhôngtintưởnggìởbọnnày.Việcbuônbánbịgiánđoạnvìngườiquảnlýcứthayđổixoànhxoạch,khôngailotoanchuđáoviệcbuônbán,vàhọchẳngsợmấtmátchongườisau.Tiềnlãivàotaytưnhânmàthươngmạiquốcgiachẳngtăngđượcmấynỗi.
QUYỂNXXI:PHÁPLUẬTTRONGMỐIQUANHỆVỚITHƯƠNGMẠIKHICÓCÁC
CUỘCBIẾNĐỔILỚNTRÊNTHẾGIỚI
Chương4:Điềukhácbiệtchínhyếugiữathươngmạixưavànay
Trênthếgiớitrướcnay,tuỳvàotừngđiềukiệnhoàncảnhxãhội,tựnhiêncủatừngthờiđiểmkhácnhaumàlàmchothươngmạithayđổi.NgàynaythươngmạichâuÂuchủyếulàgiữaBắcvớiNam.KhíhậuNam,Bắckhácnhaukhiếnchohaivùngcầncónhữnghànghóacủanhau.Vídụ,nhữnghànghóatừNamlênBắctạorathươngmạimàngàyxưakhônghềcó.Hànghóangàyxưatrêntàulàlúamìđongbằngđấu,naylàcácthứrượutínhbằngthùnglớn.ThươngmạingàyxưamàtabiếtđượclàchởtừcảngnàyđếncảngkiaởĐịaTrungHải,hầunhưchỉtrongmiềnNamvớinhau.Dokhíhậucácvùngởđâyđềugiốngnhaunênkhôngcónhucầuthươngmạinhưvớicácvùngkhíhậukhácnhau,chonênthươngmạichâuÂungàyxưakhôngpháttriểnnhưngàynay.
Chương5:Nhữngđiềudịbiệtnữa
Thươngmạingàyxưakhithìbịpháhoạibởinhữngkẻcạnhtranh,khithìbịvuachúacảntrở.Buônbánquađườngbộ,trốntránhchỗnàocũngbịđànáp,chỉdámdừnglạiởchỗnàongườitachothởđược.Cònnhưngày
nay,thươngmạingựtrịngayởvùngsamạc,ởtrênbiểnvàcảởnhữngvùngmỏmđálởmchởm.
VùngColchidebâygiờchỉcònlàkhurừngmênhmông,dânsốgiảmsúthàngngày,hànghoáchỉbánlẻchongườiThổNhĩKỳvàBaTư.ChẳngmấyaibiếtrằngthờiRomecổđại,nơiđâylànhữngphốphườngvẫygọicácnướcđếnbuônbán.NaychỉcònlạidấuvếtcáclâuđàiđượcghitrongsửsáchcủaPlinevàStrabon.
Lịchsửthươngmạilàlịchsửquanhệgiữacácdântộc.Nhữngbướcsuythoái,nhữngcuộcthăngtrầmtạonênbiếtbaosựkiệnlớntronglịchsửthươngmạithếgiới.
Chương21:PháthiệnhaithếgiớimớivàtìnhtrạngchâuÂutrướcsựkiệnnày
Cóthểnói:labànmởhướngravũtrụ:ngườitatìmthấychâuÂuvàchâuPhimàtrướckiachỉmớibiếtquaphíangoàibờ,rồitìmthấychâuMỹtrướckiachưabiếttígì.
NgườiBồĐàoNhabơitrênĐạiTâyDương,tìmramỏmcựcNamchâuPhi.Họquaylại,quabiểnlớn,tớivùngĐôngẤnĐộ.NỗigiantruâncủahọđượcthơcaghilạicóvẻnhưanhhùngcaOdysséevàEnéide,
NgườiVénétieđãtừngbuônbánvớiẤnĐộquaThổNhĩKỳcứđeođuổimãivớibaonỗinhọcnhằn.ThếrồisaukhipháthiệnHảoVọngGiácítlâuthìItaliamấtvịtrítrungtâmthươngmạitoàncầu,vàcóthểnóichỉcònlàmộtgóccủavũtrụmàthôi.Chođếnnayvẫnlànhưvậy.(…)
NgườiBồĐàoNhabuônbánvớiẤnĐộnhưnhữngkẻchinhphục.HọđãđặtracácluậtphiềnhàchocáctiênvươngẤnĐộtrướckhicóluậtcủangườiHàLan.
Sốphậncủa“NgôinhànướcÁo”thậtlàkỳdiệu.CharlesQuinttiếpnhậnquyềnthừakếBourgogne,Castille;vàngườiAragontrởthànhđếquốc,uyvọngngàycànglớn,vàngườitathấycảthếgiớimớiđềuvânglờinướcÁo.
ChristopheColombtìmrachâuMỹ,vàmặcdầuTâyBanNhakhônggửiquânsangchâuMỹ,vùngđấtmớinàyvẫnnằmdướiquyềnhaiđếquốcTây-Bồvànhiềunướckhác.
KhingườiTâyBanNhachinhphụcbờphíatâythìngườiBồĐàoNhapháthiệnvàchinhphụcbờphíađôngchâuMỹ.HainướcsátnhaunênphảinhờGiáohoàngAlexanderVIvạchrađườngranhgiới,xửmộtvụtranhchấplớn.
NhưngcácnướckhácởchâuÂukhôngđểyênchohọchianhau.NgườiHàLanđuổingườiBồĐàoNhakhỏihầuhếtvùngĐôngÂu;nhiềunướcchâuMỹlatinhhìnhthànhquốcgia.
NgườiTâyBanNhacoinhữngvùngđấtpháthiệnlàđốitượngchinhphục,nhưngcácnướcvănminhhơnthìcoiđólàđốitượngbuônbánvàhướngtầmmătvàođấy.Họkhônngoantổchứccácđoànđàmphán,nhờđàmphánmàcaiquảnđượcnhiềunướcxaxôi,họtrởthànhmộtlựclượngtháptùnglớnlaomàkhônglàmbậntâmnướcTâyBanNhalànướcchủyếuởđây.
CácthuộcđịamàngườitathiếtlậpởchâuMỹdướimộthìnhthứcđộclậpkháchẳncácthuộcđịacũ,coinhưmộtbộphậntáchtừchínhquốcra,hoặcdomộtcôngtythươngmạicủachínhquốcthiếtlậpnên.
Mụctiêucủanhữngthuộcđịanàylàđểlàmthươngmạivớicácđiềukiệntốt,hơnlàthươngmạivớicácnướclánggiềngchỉcóđôibêncùngcólợinhưnhau.Ởthuộcđịa,ngườitaquyđịnhchỉcómẫuquốcnắmquyềnthươngthuyếtthuộcđịa,vìmụcđíchthiếtlậpthuộcđịachỉlàbuônbánchứkhôngphảiđểxâydựngthêmthànhphốhaymởrộngthêmvươngquốc.
Nhưvậy,đâycònlàmộtthứluậtcơbảncủachâuÂu:tấtcảviệcbuônbánvớithuộcđịaởngoàinướcđềucoinhưmộtthứđộcquyềnthuầntuý,màchỉcóluậtcủachínhquốcđượctrừngphạtchứkhôngtheoluậtlệcủabảnđịangàytrước.
Lạicònphảichấpnhậnrằng,luậtthươngmạigiữacácchínhquốckhôngđượcvậndụngvàothươngmạigiữacácthuộcđịa.
Nỗithiệtthòicủacácthuộcđịavềmấttựdothươngmạiđượcđềnbùlạibằngsựbảohộcủachínhquốc,bảovệbằngvũkhívàduytrìbằngphápluậtcủachínhquốc.
TừđiềunàynảysinhluậtthứbacủachâuÂulà:khingoạithươngvớithuộcđịabịcấmthìviệcđilạitrênbiểnphảiđượcthiếtlậpthôngquahiệpước.
PháthiệnchâuMỹdẫntớiviệcnốiliềnchâuÁvàchâuPhivớichâuÂu.ChâuMỹcungcấpchochâuÂuchấtliệuthươngmạivớicảmộtvùngrộng
lớncủachâuÁmàngườitagọilàĐôngẤn.Bạc,thứkimloạihữuíchtrongthươngmạitrởthànhcơsởchogiaolưutoàncầu,nhưmộtthứhànghóa.RốtcuộcđườnghànghảiquachâuPhitrởnêncầnthiết,nócungcấpnhânlựcchoviệckhaimỏvàkhẩnhoangởchâuMỹ.
ChâuÂutrởnênmộtthếlựcsiêucườngchưaaisánhkịptronglịchsử,xétvềcácmặtchiphí,vềcáclĩnhvựccamkết,vềsốlượngquânđội,vàvềtínhliêntụccủacáccuộcđàmpháncókhichỉkéodàivôíchvàchỉlàđàmphánđểkhoatrương.
QUYỂNXXII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCSỬ
DỤNGTIỀNTỆ
Chương1:Lýdocủaviệcdùngtiềntệ
Cácdântộcmanrợcóíthànghoáđểbuônbán,cácdântộcvănminhlạichỉcóvàibathứhànghoáđểbuônbán.Thếnênhọthươnglượngvớinhaubằngcáchtraođổi.CácđoànlạcđàcủangườiMaureschởsảnphẩmđếnTombouctouởcuốichâuPhiđổilấymuối.Họchẳngcầntiềntệ.NgườiMauresbỏmuốivàotúi,ngườichâuPhiđựnghạtvàngvàomộttúikhác.Họbớtvàngthêmmuốihaybớtmuốithêmvàngchođếnlúchaibênưngýthìthôi.
Nhưngkhimộtdântộcđãbuônbánsốhànghoálớnthìphảidùngmộtthứtiềntệ.Mangkimloạiđitraođổithìdễvậnchuyển,ítkinhphíhơnlàmangvậtphẩmđitraođổi.
Tấtcảcácnướccónhucầutraođổithườngxảyratìnhtrạngsauđây:nướcthứnhấtcầnnhiềuhànghoácủanướcthứhai,mànươcthứhaichẳngcầnhànghoácủanướcthứnhất,trongkhimộtnướcthứbalạicầnhànghoácủanướcthứnhất.Thếlàngườitadùngtiềntệđểthaychotraođổitrựctiếp.Ngườitatrảchophầnhànghoátraođổidôirabằngbạc.
Chương2:Bảnchấtcủatiềntệ
Tiềntệlàmộtdấuhiệuđạidiệnchogiátrịcủamọihànghoá.Ngườitađúctiềnbằngmộtvàithứkimloạiđểkhitraođổilạithìítmòn,khônghỏng,lạicóthểchianhỏra.Ngườitachọnkimloạiquýđểcóthểmangđigọngàng.Kimloạiquýrấttiệnlợichoviệcđọgiá,vìdễquyrathànhmộtdanh
hiệuđơnvịchung.Mỗiquốcgiacódấuấnriêngchotiềntệcủamình,tươngứngvớitrọnglượng,têngọi,đểnhìnqualàbiếttiềntệcủanướcnàynướcnọ.
Nếutiềntệlàdấuhiệucủagiátrịhànghoá,thìgiấytờlàdấuhiệugiátrịcủatiềntệ,vàtiềngiấytốtthìhiệuquảchẳngkhácgìtiềnkimloại.
Nếuđồngbạclàdấuhiệuvàđạidiệnchomọivật,thìmọivậtcũnglàdấuhiệuđạidiệncủatiềnbạc,vàmộtkhinhànướchưngthịnhthìcónhiềuhànghoáhaycónhiềutiềnbạccũnglànhưnhau.
Nhưngnếuphápluậtkhôngđượccôngbằngthìnhiềukhivậtdụngvàotaymộtkẻkhôngliêmchínhnóvẫnkhôngđạidiệnchotiềnbạc.Trongmộtnướcchuyênchế,sựđộcđoánvàsựmấtlòngtinchỉkhiếnchongườicónhiềubạcthìđemchônchứkhôngđemralưuthông.Nhưvậythìvậtdụngcũngkhôngđạibiểuchotiềnbạc.
Đoikhinhàlậpphápdùngnghệthuậtlấyvậtdụngcoinhưtiềnbạc.NhàđộctàiCésarchophépngườivaynợđượctrảchochủnợbằngnhữngôđấttínhtheogiátrịtrướcngàynộichiến.Tibèrethìralệnh:Aimuốnvaytiềntrongcôngkhốphảinộpthếchấpgấpđôisốtiềnvay.DướithờiCésartàisảnđấtđaiđượccoilàtiềntệđểthanhtoánmọikhoanvay,trả.ThờiTibèrethì10.000sestercesđấtđaiđượccoilàmộtđơnvịtiềntệtươngđương5000sestercesbạc
81.
ĐạiHiếnchươngởAnhcấmkhôngcholấyđấtđailàmcủathếchấp,chỉcóthểlấyđồdùngcủangườivaynợlàmcủathếchấp.Nhưvậy,cácloạitàisảncủangườiAnhđềucóthểđạibiểuchotiềnbạc.
LuậtcủangườiGermainchấpnhậndùngbạcđểchuộclỗiđãphạmphảivàchuộctộikhibịhànhphạt.Nhưngvìtrongnướccórấtítbạcnênđượcphépdùngđấtcanhtáchoặcgiasúcthaychobạckhichuộctội.
Chương21:ChovayquahợpđồngvàchovaynặnglãiởRome
Ngoàimónvayđếbuônbáncòncómộtloạivaytheohợpđồngdânsự.ỞRome,dânchúngcóquyềnlựcngàycàngtăng,nêncácquantưpháptìmcáchnịnhdân,làmranhưngđiềuluậtcólợichodân.Họcắtbớtnhững
ngườicóvốnlớn,giảmbớtlãi,xoábỏsựcưỡngbứcthânthể;cuốicùnglàxoánợmỗikhicóBảodânquanmuốntranhthủlòngdân.
Nhữngđổithayliêntục,khithìdophápluật,khithìdocáccuộctrưngcầudânýphổthôngđãlàmchoviệcvaynặnglãihìnhthànhmộtcáchtựnhiênởRome,vìcácnhàchovaykhôngcòntintưởngvàocáctờhợpđồngcủangườivaynợcũngnhưngườilàmluậtxửánnữa.(…)Dầndầnnhữngcáchthứcđivayvàchovaymộtcáchtửtếkhôngcònnữa.Cáchchovaynặnglãitànnhẫnxuấthiện.
Chương22:Tiếpchủđềtrên
NhữngngườiRomeđầutiênkhôngcóluậtđiềutiếtlãisuấtcủangườichovay.Nguờitacứtheogiaoướcthôngthườnglà12phầntrămmộtnăm.TrongngônngữRomecổđại,ngườitanói“sáuphầntrăm”tứclànói“mộtnửa”vànói“baphầntrăm”thìngườiđivayhiểungaylàmộtmộtphầntưsốtiềnlãiphảitrả.
VìsaoRomethờiấyhầunhưchưacóbuônbánmàđãcóchuyệnvaylãinặngnhưvậy?Tôinghĩrằngthờiấyngườitacứphảiratrậnmàkhônghưởnglương,nêncứphảiđivay;vàhọluônluôncónhữngchuyếnxuấtngoạibéobở,nêncũngrấtdễtrảnợ.
Rồiđếnmộtthời,ViệnNguyênlãocấmchovaynặnglãi.ỞRome,ngườitalạicócáimốtyêusựnghèokhổ,yêunếpsốngthanhđạmvàcáchsốngluộmthuộm.Cáccôngdânchủyếuthìgánhvácmọicôngviệcquốcgia,dânchúngthìchẳngphảiđónggópgìcả.(…)Taciteghilạirằng:“Luật12bảngquyđịnhlãisuấtchỉ1phầntrămmộtnăm”.ChắclàôngđãlầmLuật12bảngvớimộtluậtnàokhác.LuậtLiciniennerađờisaubộLuật12bảng85nămquyđịnhrằng,sẽtrừmộtphầnvốnchongườiđãtrảnợlầnđầu,sauđósẽtrảlàmbalầnbằngnhau.
Năm398lịchRome,haiôngBảodânquanDuelliusvàMénéniusthôngquađạoluậtquyđịnhlãisuấtmộtphầntrămmộtnăm.ĐólàđạoluậtmàTacitenhầmvớiđạoLuật12bảng.Đâymớilàđạoluậtđầutiênquyđịnhlãisuất.Mườinămsau,lãisuấtlạiđượcgiảmxuốngmộtnửa.Sauđóngườitaxoánốt.TheoTite-LivethìđólàvàothờiChấpchínhquanC.MartiusvàQ.Servilliusnăm413lịchRome.
Luậtnàyđượccoilàmộttrongnhữngđiềumànhàlậpphápđãđẩyviệc
đếnmứctháiquákhiếnngườitatìmcáchtrốntránh.
KhiởRomecấmchovaylãithìngườitanghĩrađủcáchđếtrốntránhluật.ThuởấymộtsốdântộcLatinhkhôngphụthuộcvàoluậtRome,ngườitanhờmộtngườiLatinhđứngtên,vàthếlàcứcóthểvayvàchovaynặnglãi.
ỞRomecónhữngnhàgiầuđầythếlựccóthểlàmchophápquanngậmmiệng,làmchophápluậtimtiếng.Họcứtáobạochovay,táobạođặtlãisuấtcao…,vàkhicómộtphápquanđếnnhậnchứcởmộttỉnhnào,ôngtacứphảivayđểtranhchức,vàcứphảichịulãisuấttheothoảthuận.
Thếlàkẻchovaynặnglãichìataychoquyềnlậppháp,vàquyềnlậpphápcũngchìatayravớihắn.
Tôisẽnóiđiềunày:luậtphápcóchừngmựcthìcaitrịđượcngườiđời.Luậtphápđẩylêntháiquáthìkhôngcaitrịđượcđâu!Ulpientừngnói:aitrảmuộnthìphảitrảít.ĐólànguyêntắchướngdẫncácnhàlậpphápsaukhicộnghoàRomebịtiêudiệt.
QUYỂNXXIII:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIDÂNSỐ
Chương1:Ngườivàloàivậttrongvấnđềtăngnòigiống
ÔithầnVệNữ!Mẹcủatìnhyêu!82
KhisaoVệNữchiếusángtrầngianGióhiuhiuthở…Tìnhyêuchứachan!Mặtđấtbừnglên…muônvànánhỏi.Vàkhítrờithơmdịubởimuônhoa…!ChimvỗcánhtheoNữthầnquyếnrũ.Trongyêuđương…ríurítmuônlờica…VànhảycuồnglênnhữngchàngbòmộngTheogótnữthầntrênnhữngcánhđồngxaĐâyloàingườitựrừngsâunúithẳmTừbiển,sông,đồngnội,…muônnhàTấtcảcháybừngtìnhyêu,dụcvọngVuisinhsôi…khoáicảmchanhoàVệnữơi!TatheoNgườitrongvươngquốcbaolaNgườibanphátchotrầngianbaođiềumỹlệ…
Trongcácloàivật,giốngcáidườngnhưpháttriểnkhôngngừng.Nhưngtrongloàingườithìtưtưởng,tìnhcáchdụcvọng,ướcmơcũngnhưtínhthíchđổithay,ýmuôngiữgìnsắcđẹp,điềulosợvềthainghén,sinhnở,nỗilotoanvềgiađìnhđôngđúc,nặngnềv.v..đãlàmchoviệcsinhsôinòigiốngcủapháinữgặpvôvàncảntrở.
Chương16:Cácquanđiểmcủanhàlậppháptrongvấnđềsinhsôinòigiống
Nhữngđiềuquyđịnhvềdânsốtuỳthuộcnhiềuởhoàncảnh.Cónhữngxứsởmàthiênnhiênđãlàmhếtmọiviệcthìnhàlậpphápkhôngphảilàmgìnữa.Khimàkhíhậutốtlànhđãtạoradânsốvừaphải,thìcầngìđặtraluậtlệvàpháttriểndânsốnữa.Cũngđôikhikhíhậutốthơnđấtđai,dânsốcứtănghoàimàthựcphẩmkhôngđủ,nạnđóitiêudiệtconngười.ĐâylàtrườnghợpởTrungHoa,chaphảiđembáncongái,hoặcquẳngconrađườngvìkhôngnuôiđượcchúng.ỞxứBắcKỳcũngvậy,cũngcónguyênnhânvàhậuquảnhưởTrungHoa.TakhôngnênlàmnhưcácdukháchẢRậpđitìmquanniệmvềthuyếtluânhồitrongvấnđềdânsố.
Cũngvìnhữnglýdomêtínnhưthế,ởĐàiLoan,tôngiáokhôngchophépđànbàsinhcontrước35tuổi.Nếuhọcómangtrướctuổi35thìbàthầytôngiáosẽnhồibụnghọchotrụythaiđi.
Chương24:NhữngbiếnthiênởchâuÂuliênquanđếndânsố
ChâuÂutrướckia,dướithờiCharlemagnechỉlàmộtđếquốcrộnglớn,nhưngchiathànhnhiềuvươngquốc.Mỗiônglãnhchúacaiquảnmộtvùnghaymộtthànhphố;khônglấygìlàmgiàumạnh,chỉtrôngvàodânsốtronglãnhđịa,nênôngnàocũngtìmcáchlàmchoxứsởnhỏnhoicủamìnhtăngthêmsốdân.Thờiấythểchếcaitrịởcáctiểuvươngquốckhônggiốngnhau,lạithiếunhữnghiểubiếtvềthươngmại,thườngxảyrachiếntranhvàtranhchấpliênmiên.Mặcdầuthế,dânsốởnhiềuvùngchâuÂucònđônghơnngàynay.
Tôikhôngcógìđểphântíchtriệtđểvấnđềnày,nhưngcũngxinkểvềnhữngđạoThậptựquânphithườnggồmđủloạingười.ÔngPuffendornnóirằngdướithờivuaCharlesIXnướcPhápcótới20triệudân.
Nhữngcuộcsápnhậpcácvươngquốcnhỏthườngxảyrađãdẫntớisựgiảmsútdânsốnóichung.Ngàyxưa,mỗilàngcómột“thủphủ”,naythìcảnướcchỉcómộtthủđô.Ngayxưa,mỗitiểuvươngquốclàmộttrungtâmthếlực,ngàynaythìtấtcảquyvàomộttrungtâm,đólàtrungtâmquốcgia.
Chương25:Tiếpchủđềtrên
Tronghaithếkỷqua,hànghảichâuÂutănggiarấtnhiều.ĐiềunàymộtmặtđưathêmngườivềchâuÂu,mặtkháclạirútbớtngườikhỏichâuÂu.NướcHàLanhàngnămđưasangẤnĐộrấtnhiềuthủythủmàchỉcóđộhaiphầnbatrởvề;sốcònlạibịchếthoặclậpnghiệpngaytạiẤnĐộ.CácnướckhácbuônbánvớiẤnĐộcũngcótìnhtrạngnhưthế.
KhôngnêncoichâuÂulàmộtvùngriêngbiệt,chỉcóchâuÂulàtiếnhànhviệchànghải.CácnướckháccũngđếnchâuÂubằngđườnghànghảilàmchochâuÂutăngthêmdânsốbằngnhữngngườithủythủtừcácphía.NhưngchâuÂuvẫntáchbiệtvớiphầncònlạicủathêgiớibởitôngiáokhácnhau
83,bởicácvùngbiểnvàsamạc,nêncũngkhôngbùđắpdânsốđượcbao
lăm.
Chương26:Hệquả
Từnhữngđiềunóitrên,phảikếtluậnrằngchâuÂungàynayđangcầncóluậtkhuyếnkhíchsinhsôinhânkhẩu.CácchínhkháchHyLạpxưaluônnóivềsốdânđôngđảolàmnênnướccộnghoà.Cácchínhkháchngàynaycũngchỉnóivớichúngtavếcácbiệnphápđểtănggianướccộnghoà.
Chương27:LuậtởnướcPhápkhuyếnkhíchtănggiadânsố
VuaLouisXIVralệnhtrợcấpchocácgiađìnhđẻ10convàtrợcấpcaohơnchocácgiađìnhcó12con.Nhưngđâychưaphảilàkhenthưởngngườilắmcon.MuốnkhuyếnkhíchtinhthầnchungcủanhândânlàmsinhsôinòigiốngthìphảilàmnhưngườiRomexưa,cóthưởngvàcóphạtchungđốivớimọingười.
Chương28:Cóthểcứuvãntìnhtrạnggiảmsútdânsốnhưthếnào
Khimộtnướccódânsốgiảmdochiếntranhhaydịchbệnhnạnđóiv.v..đềulàcónguyênnhâncủanó.Nhữngngườicònlạicóthểgiữvữngtinhthầnlaođộngvàkỹthuậtcủamìnhđểvượtquađaukhổ,vàcòntrởnêngiỏigianghơnvìtaibiếnvừaqua.
Mộtkhitìnhtrạnggiảmsútdânsốxảyradosailầmtừbêntrong,donềncaitrịxấuthìthậtlàtaihọahầunhưkhôngchữanổi.Ởđây,conngườisẽhéomònvìcáibệnhvôcảmgiáchaylàchaisạnvớicáixấu.Sinhratrongsuythoáivàđóinghèo,trongbạolựcvàđịnhkiếncủanềncaitrị,họthấymìnhbịhủyhoạimàkhôngcảmthấyđượcnguyênnhâncủasựhủyhoạinày.
Cónhữngnướcbịhoangtànvìchínhthểchuyênchếhoặcvìchếđộđặcquyềnquáđángcủagiớituhành.Đólàhaitấmgươnglớncholoàingười.Muốnphụchồinhữngnướcnhưthếkhôngthểtrôngmongvàoviệcsinhđẻthêmtrẻcon.(…)
Tronghoàncảnhnày,muốncứuvãntìnhthếthìphảilàmnhưngườiRomengàyxưađãtừnglàmtrongmộtphầnlãnhthổcủahọ:chiađấtchotấtcảcácgiađìnhkhôngcóđất,cấpchohọphươngtiệnkhẩnhoangvàgieocấy,khiếnchoainấyđềuthathiếtvớicôngviệclàmăn.
Chương29:Cácviệncứutế(Des
Hôpitaux)84
Ngườitanghèokhôngphảivìchẳngcócủacải,mànghèovìkhônglàmviệc.Ngườikhôngcótàisảnmàchịulàmviệcthìcònphonglưuhơnngườicó100đồngécuslợinhuậnmàcứngồiănkhông.Ngườikhôngtàisảnmàcómộtnghềtrongtaycũngkhôngnghèohơnngườicómườimẫuđấtmàtựcàycấylấy.Ngườithợtruyềnnghểchocáccontứclàđểlạigiatàichochúng,màgiatàinàyđượcnhânlênbằngsốconôngtacó.Nhưthếcònhơnlàmườimẫuđấtđểchiađềuchomỗingườiconmộtphần.
Trongnhữngnướcbuônbán,dânchỉcónghếcủamìnhmàthôi.Ởđây,
nhànướcthườngphảitrợcấpchongườigià,ngườiốmvàtrẻmồcôi.Chínhphủkhéovạchchínhsáchthìrútđượccáckhoảntiềntrợcấpấytừcácnghềnghiệp.Ailàmđượcviệcthìgiaoviệcthíchhợpchohọ.Aichưacónghềthìdạynghềchohọ.
Mâyđồngtiềnbốthíchongườithấtnghiệpkhốncùngngoàiđườngchưaphảilàtráchnhiệmđầyđủcủanhànước.Bổnphậncủanhànướclàlàmchomọicôngdâncóđượccuộcsốngbảođảm,cócơmănáomặcđầyđủ,cáchsốngkhônghạiđếnsứckhỏe.
CóngườihỏivuaAurengZebvìsaokhôngxâydựngviệncứutế?Ôngnói:“Tasẽlàmchođếquốctagiàucóđếnmứckhôngcầnviệncứutếnữa”.Lẽraôngphảinói:tasẽlàmchonướctagiàuđã,rồimớixâyviệncứutếsau.
Mộtnướccónhiềungànhcôngnghiệpthìmớigiàulênđược.Trongbaonhiêungànhthươngmạithếnàorồicũngcómộtngànhbịsasút,dođóthợthuyềntrongngànhphảitạmthờithiếuthốn.Nhànướccầnkịpthờicứutrợđểdânkhỏiđaukhổvàđểhọđừngnổiloạn.Trongtrườnghợpnàycầncónhữngnhàcứutrợhoặcmộtvàibiệnpháptươngđươngđểđềphòngtìnhtrạngkhốncùng.
Khiđấtnướcnghèothìcáinghèocủacánhânlàdocáinghèochung,vànhưvậycáinghèocánhâncũngbiểuhiệncáinghèochungcủacảnước.Mọiviệntếbầntrênđờiđềukhôngthểchữađượcbệnhnghèocánhân,tráilạinókhuyếnkhíchtínhlườibiếng,làmtăngsựnghèokhóchung,vàdođólạităngthêmcáinghèocánhân.
VuaHenrymuốncảitạoGiáohộiAnh,đãtiêudiệtcácthầytu.Đólàmộttậpđoànlườibiếngkéotheosựlườibiếngcủanhiềungườikhác.Bởivìtrongkhithựchànhviệncứutrợ,vôsốbọnănkhôngngồirồi,quýphái,trưởnggiảsuốtđờichỉchạytừtuviệnnàysangtuviệnkia.Vuaxoábỏviệncứutrợlànơidântìmnguồnsốngcũnggiốngnhưbọnquýpháitìmnguồnsốngtrongcáctuviện.Từngàyấy,tinhthầnthươngmạivàcôngnghệphátsinhởnướcAnh.
ỞRome,cácviệncứutếlàmchomọingườisốngphonglưu,trừnhữngngườilàmviệccôngnghệ,theođuổinghệthuật,ngườicóruộngđấtvàngườibuônbán.
Tôiđãnóiđếncácnướcgiàucầncóviệncứutếvìởđóhàngnghìnthứnguycơđangnhằmđánhvàovậnmệnhconngười.Nhưngngườitacảmthấysựcứutrợnhấtthờicógiátrịhơnsựcứutrợthườngxuyên.Taihọalànhấtthờithìviệccứutrợcũngnênnhấtthờivàchỉnhằmgiúpnhữngngười
gặptaihọacábiệt.
QUYỂNXXIV:PHÁPLUẬTTRONGTƯƠNGQUANVỚITÔN
GIÁOỞCÁCNƯỚC
Chương1:Cáctôngiáonóichung
Ngườitacóthểphánđoántrongbóngtốikhoảngnàolàíttốitămhơn,vàtronghangsâukhoảngnàolàkémsâuhơn.Ngườitacũngcóthểtìmtrongcáctôngiáoxemsailầmtôngiáonàocòncóchỗphùhợphơnvớilợiíchxãhội,tuytôngiáosailầmđókhôngđưađượcloàingườiđếnchânhạnhphúcởthếgiớibênkia.
Vậythìtôisẽxemxétcáctôngiáokhácnhautrongmốitươngquanvềlợiíchmàtôngiáocóthểtạoratrongtrạngtháidânsự,dùđólàtôngiáocónguồngốctrêntrời
85haytôngiáocónguồngốcdướiđất
86.
Tôichưahềlàmộtnhàthầnhọc.Tôilàmộtvăngiachínhtrịnêntrongtácphẩmnàycóthểcónhữngđiềuchỉhoàntoànđúngtrongcáchsuynghĩcủangườiđời,chứkhôngxemxéttrongmốitươngquanvớicácchânlýcaoxa.
Đốivớitôngiáochânchính,chỉcầnmộtchútvôtưcũngđủthấyrằngtôikhôngbaogiờcóýđịnhbuộclợiíchtôngiáophảinhườngbướccholợiíchchínhtrị,màlàliênkếthailợiíchnày.Muốnthếthìphảihiềurõhailợiíchấy.
ThiênChúagiáovốnkhuyênconngườiphảithươngyêunhau,tấtnhiênmongchocácdântộcđềucóđượcnhữngluậtchínhtrịvàluậtdânsựtốtnhất,vìrằngsautôngiáothìphápluậtlàtàisảntolớnnhấtmàconngườicóthểchovànhận.
Chương2:NghịchlýcủaBayle
ÔngBaylemuốnchứngminhrằngvôthầntốthơnlàsùngbáingẫutượng.Nóicáchkhác,khôngtheotôngiáonàothìítnguyhiểmhơnlàtheomộttôngiáoxấu
87“Tôithíchngườitabảorằngtôikhôngtồntạicònhơnlà
bảorằngtôiđộcác”.Nóinhưthếchẳngqualàngụybiệntheokiểu:conngườitồntạithìchẳngíchgì,màThượngđếtồntạimớilàcóích.
Từýnghĩ“Thượngđếkhôngtồntại”tasẽnảyraýnghĩ“tađộclập”hoặc“tanổiloạn”.Nóirằngtôngiáokhôngphảilàmọtnhântốđànápvìkhôngphảilúcnàotôngiáocũngđànáp,tứclànóirằngluậtdânsựcũngkhôngphảimộtnhântốđànáp.Nếuchỉkểramộttràngdàinhữngđiềumàtôngiáogâynênmàkhôngnóigìđếnnhữngđiềutôngiáođưalạithìđólàcáchluậngiảisailạcvềtôngiáo.Nếutôimuốnkểratấtcảcáixấumàluậtdânsựgâyratrênđờinày,trongchínhthểquânchủ,trongchínhthểcộnghoà,thìtôisẽnóinhữngđiềuđángsợ.
Khimàcácthầndânkhôngcầnđếnmộttôngiáonàocảthìvuachúacũngchẳngcầnđếntôngiáonữa,vàcáiphanhhãmđốivớinhữngngườikhôngsợphápluậtsẽtanthànhbụimấtthôi!
Mộtôngvuayêutôngiáomàbiếtsợtôngiáothìcoinhưsưtửchịulàmtheobàntayvuốtvehaylờinóivuốtvecủangườidạythú.Kẻnàosợtôngiáomàghéttôngiáothìgiốngnhưconthúdữđangcắnphádâyxích,toanvồlấyngườiquamặtnó.Kẻnàokhôngcótôngiáothìgiốngnhưcondãthúkiachỉcảmthấytựdokhiđượcchồmlênvồlấyconmồi.
Vấnđềkhôngphảilàcótôngiáothìhơnlàlạmdụngtôngiáo,màlàxétgiữavôtôngiáovớilạmdụngtôngiáothìcáinàoíttệhạihơn.
Đểbớtsợchủnghĩavôthần,ngườitathựchànhngẫutượnggiáomộtcáchquáđáng.Khôngphảingườiđờixưalậpbànthờmộtvịthầnxấutứclàhọyêuvịthầnấyđâu;tráilại,chínhlàhọghétvịthầnấy.KhidânchúngLacédémonexâymiếuthờ“CáiSợ”thìkhôngphảilàdântộchiếuchiếnnàymuốnvịthầnnàyđếnvớibinhsĩcủahọtrongchiếnđấu.Ởđâycónhữngvịthầnđểngườiracầuxinđừngkhuyếnkhíchtộiphạmvàcầuxinđượctránhkhỏitộiphạm.
Chương3:ChínhthểônhoàthíchhợpvớiđạoThiênChúa.Chínhthểchuyênchế
thíchhợpvớiđạoHồi
ĐạoThiênChúakhácvớichínhthểchuyênchế.TínhdịuhiềntrongKinhPhúcâmtráingượcvớitínhgiậndữtrongchínhthểchuyênchế,nơimàôngvuacứtựchomìnhlàđúngvàthểhiệnsựtànbạocủamình.
ĐạoThiênChúabảovệưuthếcủaphụnữ.Cácvuatheođạonàythườngcởimở,ítxathầndânchonêncótìnhngườihơn;họcóđủkhảnăngđểlàmraphápluậtvàcảmnhậnđượcrằngmìnhkhôngphảilàtấtcả.
TrongkhicácvuatheođạoHồithườnghayralệnhgiếtngườihoặcchấpnhậnviệcgiếtngười,thìđạoThiênChúalàmchovuamạnhdạnhơnvàcũngíttànbạohơn.Vuatinvàobềtôivàbềtôitinvàovua.Đólàđiềuđángquý!ĐạoThiênChúadườngnhưnhằmmụcđíchđượccứurỗiởthếgiớibênkianêncònmuốntạorahạnhphúcởtrầngiớinày.
Chương4:KếtquảcủatínhchấtđạoThiênChúavàtínhchấtđạoHồi
XemnhưtínhchấthaitôngiáođãnóitrênthìngườitaphảiưuáivớiThiênChúagiáomàkhướctừHồigiáo,vìmộttôngiáophảithuầnhoáphongtụcconngườithìmớilàtôngiáothậtsự.
Khingườitađemtôngiáođếnchomộtdântộcbằngbàntaycủamộtkẻchinhphụcthìđólàđiềuđaukhổchobảnchấtconngười.ĐạoHồichỉnóiđếnquyềnsinhsátvàcòntácđộnglênconngườivớitưtưởngpháhoạicủanó.
LịchsửcủaSubbacon,mộtôngvuadumục,cũngđángxem:ôngtachiêmbaothấythầncủangườiThèbesralệnhphảidiệthếtcácgiáosĩAiCập.ÔngphánđoánthếlàcácthầnkhôngmuốnchoôngngựtrịAiCậpnữa,vàôngrútsangEthiopie.
Chương5:ThiênChúagiáo(Catholique)thíchhợpởmộtnướcquânchủ,CơĐốctân
giáo(Protestant)thíchhợpởmộtnướccộnghoà
Khimộttôngiáorađờivàhìnhthànhởmộtnướcthìnóthườngdựatheochínhthểởnướcđó,vìnhữngngườitruyềnbávàtiếpnhậntôngiáoấykhôngthểcóýtưởngnàokhácvớichínhthểhiệnhànhởnướcmình.
Cáchđâyhaithếkỷ,đạoThiênChúabịphânbiệtlàmhai:ThiênChúagiáovàCơĐốctângiáo.LúcđócácdântộcphíabắcthíchCơĐốctângiáovàcácdântộcphíanamthíchThiênChúagiáo.
Nhưvậylàdocácdântộcphíabắcluônluôncótinhthầnđộclậpvàtựdomàcácdântộcphươngnamkhôngcó.
Mộttôngiáokhôngcógiáochủhữuhìnhthìthíchhợpvớitínhđộclậpcủadânchúngtrongvùnghơnlàtôngiáocógiáochủthậtsự.
TrongcácnướccóCơĐốctângiáo,cáccuộccáchmạngthườngtiếnhànhtrênbìnhdiệnchínhtrịquốcgia.Lutherđượccácvualớnhâmmộ,nhưngtôngiáocủaôngkhôngđểcácvuanếmmùiquyềnlựcGiáohội,màGiáohộicũngkhônggiữvịtríưuthắngbềngoài.Calvinthìđượcdânchúngcácnướccộnghoàvàlớptrưởnggiảmờnhạttrongcácnướcquânchủtintheo;ôngđãkhôngthiếtlậpnhữngưuquyềnvàtướcvịchotângiáo.
Cảhaitôngiáonóitrênđềutựtinởtínhhoànhàocủamình.ĐạoCalvinchomìnhlàphùhợpvớilờidạycủaĐứcchúaJésusChrist,cònđạoLuthertinrằngmìnhlàphùhợpvớihànhđộngcủacácThánhtôngđồ.
Chương10:Mônpháikhắckỷ
Cácmônpháitriếthọccủangườiđờixưacóthểcoilànhữngmônpháitôngiáo.Chưabaogiờcónhữngnguyêntắcxứngđángvớiconngườivàthíchhợpđểtạonênconngườilươngthiệnnhưlànguyêntắccủamônpháikhắckỷ.NếucómộtlúcnàotôikhôngnghĩrằngtôilàngườiThiênChúa
giáothìtôisẽcoiviệctiêudiệtmônpháicủaZénonkhắckỷlàmộttaihọachonhânloại.
Mônpháikhắckỷchỉtỏratháiquátrongnhữngviệccótầmlớn:đólàtháiđộkhinhthườngkhoáilạcvàkhinhthườngđauđớn.
Chỉcómônpháikhắckỷbiếtlàmnhữngcôngdântốt,tạonênnhữngnhânvậtlớn,nhữnghoàngđếlớn.Bạnhãytrừutượnghoátrongchốclátnhữngsựthậtđãbiểulộ,vàhãytìmtrongcảthiênnhiênthìbạnsẽthấykhôngcócáigìlớnhơnnhữngngườikhắckỷtheopháiAntonin;kểcảJulien,tuyôngtừngbịkếttộibộigiáo.Tôikhôngđồngloãvớiôngđâu,nhưngxemrakhôngcóaisauôngxứngđánglàngườicaitrịthếgiannhưông.
Nhữngngườikhắckỷcoigiàusang,danhvọng,khổđau,phiềnnão,lạcthúđềulàvônghĩa,họchỉlotoanchohạnhphúcconngười,lotoanthựchànhnghĩavụtrongxãhội.
Họchorằngtưtưởngấytồntạitrongbảnthânhọ,vàđóchínhlàsứmệnhthầnthánhchămsócloàingười.Sinhrachoxãhội,họtinrằngsứmệnhcủamìnhlàlàmviệcchoxãhội,phầnthườngchohọlàởngaytrongmìnhhọ.Họvuisướngvìchínhtriếthọccủamình;hìnhnhưchỉcóhạnhphúccủangườikháclàcóthểlàmtănghạnhphúccủabảnthânhọ.
Chương15:Cácluậtdânsựđôikhiuốnnắnlỗilầmtôngiáo
Sựtôntrọngcáccổvật,tínhgiảnđơnhaymêtínđôikhidựngnênnhữngchuyệnthầnbí,bàyralễlạt,xâmphạmđếntrinhtiếtcủacongái.Trênđờinàychẳngthiếugìnhữngchuyệnnhưthế.Aristotenóirằngtrongtrườnghợpnàyphápluậtchophépcácngườichacủagiađìnhđếnmiếuthờđểlàmlễthầnbíchovợvàcácconmình.Đâylàmộtđiềuluậtdânsựrấthay,nhằmduytrìđượcphongtụcvàchốnglạisựlầmlẫntrongtôngiáo.
Augustecấmthanhniênmộtnammộtnữcùngthamgialễhộivàobanđêmnếukhôngcóngườithânđứngtuổicùngđi.KhiôngtổchứclễtếthầnởđồiLupercalesthìkhôngchophépthanhniêntrầntruồngthamgiacuộcchạyđua.
Chương16:Cácluậtcủatôngiáouốnnắnđiềubấttiệntrongthểchếchínhtrị
Tôngiáocóthểủnghộnhànướckhimàluậtchínhtrịbấtlực.
Nhànướcthườngbịlunglaybởicáccuộcnộichiến.Tôngiáosẽlàmđượcnhiềuchuyệnnếunóthiếtlậplạihoàbìnhtrongmộtbộphậncủaquốcgia.ỞHyLạp,ngườiEléensvớitưcáchlàkẻtruyềngiáocủathầnApollonđượchưởngnềnhoàbìnhvĩnhcửu.ỞNhậtBản,thànhphốMéacoluônluôngiữđượcbìnhyên,vìđólàthànhphốcủaThần:tôngiáođãduytrìtụclệrằngthànhphốnàylànơiduynhấtkhôngđượccómộtnguồnlợinàocủangườinướcngoài,chonênviệcbuônbánởđâykhôngbaogiờbịchiếntranhquấyphá.
Trongnhữngnướcmàchiếntranhthườngnổra,khôngcầnbànluận,hoặcphápluậtkhôngcócáchgìđểngănngừahaychấmdứtchiếntranh,thìtôngiáocóthểtuyênbốnhữngthờiđiểmhoàbìnhhoặcđìnhchiếnđểchodânchúnggieohạthaylàmnhữngviệctươngtự,nhữngviệcmànếukhônglàmthìquốcgiakhôngthểtồntạiđược.
TrongcácbộlạcARập,mỗinămcóbốnthángkhôngaiđượclàmchuyệnthùhằnnhau,mọiđiềugâyrốinhỏnhặtnhấtđềubịcoilàviphạmtôngiáo.ỞPhápmỗikhicácquậnchúatiếnhànhchiếntranhhaykýkếthoàbình,thìtôngiáotốchứclễđìnhchiếnvàomộtmùanàođó.
QUYỂNXXV:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆVỚIVIỆCTHIẾTLẬPTÔNGIÁOỞMỖINƯỚCVÀCHÍNHSÁCHĐỐI
NGOẠICỦATÔNGIÁO
Chương1:Tìnhcảmtôngiáo
Nhữngngườimộđạovànhữngngườivôthầnđềunóivềtôngiáo.Ngườinàynóivềđiềuanhtayêu,ngườikianóivềđiềuanhtaengại.
Chương3:Cácđềnchùa
Hầuhếtcácdântộcvănminhđềucónhàở.TừđóngườitanảyraýnghĩxâynhàchoThầnđểcónơithờphụng,vàhọđitìm,đưaThầnvềvớisựsợhãivàniềmtinhyvọng.
Thậtvậy,khôngcógìanủiconngườihơnlàtìmthấythầnthiênghiệndiệnđểcùnghọnóilênniềmkhổđauvàsựyếuđuốicủamình.
Nhữngýtưởngấychỉnảyraởcácdântộccàyruộng;cònởcácdântộcdumụcthìkhôngthấyaixâyđềnthờ.
ThànhCátTưHãntỏrarấtkhinhbỉcácđềnthờHồigiáo88trừmộtđiều
làviệchànhhươngtớiđềnthờởLaMecque.Ôngtahiểuđượcrằngngườitakhôngthểbạđâuthờđây.VìngườiTartareskhôngcónhàởnênhọkhônghềbiếttớiđểnthờ.
Thầnthánhlàbậcchechởngườikhổđau,vàchẳngaikhổđauhơnkẻtùtội,ngườitathườngnghĩrằngđềnthờthầnthánhlànơitrúngụchohọ.ÝnghĩnàyrấttựnhiênđốivớingườiHyLạp,nơimànhữngkẻtộiphạmbịđuổirakhỏithànhphố,chỉcònmộtcáchlàtìmđếnđềnthờđểcónơitrúngụvàsựchechở.
Tìnhhìnhnàylúcđầuchỉxảyravớinhữngkẻngộsát,vềsauđếnkẻtrọngtộisátnhânbịđuổicũngchạyvàođềnthờ:chúngđãtừngchốnglạiconngườithìcũngcóthểchốnglạiquỷthầnmộtcáchtáobạohơn.
LuậtcủaMoisethậtthôngminh:ôngchorằngnhữngkẻngộsátlàvôtội,nhưngphảiđểhọtránhxatầmmắtngườithâncủakẻbịgiết;vàôngtạochonhữngkẻngộsátmộtnơitrúngụriêng,cònbọnphạmtrọngtộigiếtngườithìkhôngcónơitrúngụ,họchỉđượcmộtcáilềuvảimangvácđiđượctớiđâudựnglềutạiđó.Tấtnhiênlàchúngcầncómộtngôiđền,nhưngbọntộiphạmtứxứtớiđâysẽquấyrốiviệcthờcúng.NếubọngiếtngườiđãbịđuổikhỏixứsởnhưHyLạpthìngườitaphảilongạirằngchúngsẽcúngváicácthầnxalạ.Cáchnhậnđịnhtrêndẫntớiviệcthànhlậpnhữngthànhphốngụcư(villesd'asile)màcưdânphảiởđâychođếnkhigiáochủcầmquyềnthànhphốngụcưquađời.
Chương8:ToàthánhGiáochủ
Khimàtôngiáođãcónhiềugiáosĩ,thìtựnhiênđòihỏiphảicómộtgiáosĩcầmđầu.DođómàlậpraToàthánhGiáochủ.Ởcácnướcquânchủ,ngườitathườngđặtToàthánhGiáochủxakinhđôvìkhôngmuốnnhậpcảquyềnlựcnhànướcvàquyềnlựctôngiáochungvàocáiđầucủanhàvua.Cònởmộtnướcchuyênchếthìmọiquyềnlựcđềunằmtrongtayvua,nhưngtrườnghợpnàyvuaphảicoitôngiáonhưphápluậtcủamình,nhưlàhiệuquảcủaýchícánhânnhàvua.Đểtránhđiềubấttiệnnóitrên,cầnphảicónhữngcôngtrìnhnhưđềnđàitôngiáo,cácsáchkinhquyđịnhnộidungtôngiáo.VuaBaTưlàchủđạoHồi,nhưngKinhCoranđiềuhànhtôngiáo.HoàngđếTrungHoalàvịthượngtọatốicao,nhưngcónhữngbộsách
89
nằmtrongtaymọingườimàhoàngđếcũngphảiứngxửđúngtheosách.Vuamuốnxoábỏkinhsáchcũngkhôngđược.Cáckinhsáchnàyđánhthắngkẻđộctài.
Chương9:Sựkhoandungvềtôngiáo
Chúngtalànhàchínhtrị,khôngphảinhàthầnhọc,màngaynhàthầnhọccũngcầnphânbiệtsựkhoandungđốivớitôngiáovàsựtánthànhtôngiáoấy.
Khiphápluậtmộtnướcphảichấpnhậnnhiềutôngiáothìphápluậtcũngphảibuộccáctôngiáokhoandunglẫnnhau.Mọitôngiáobịđànápđềutrởthànhkẻđànáptôngiáokhác.Đâylàmộtnguyênlý.Vìmộtkhithoátkhỏivòngđànáp,nósẽđànáplạitôngiáođãđànápmìnhnhưhànhđộngcủamộtnhàđộctài,chứkhôngnhưhànhđộngcủamộttôngiáo.
Dođó,phápluậtnênđòihỏicáctôngiáochẳngnhữngkhôngquấyrốinhànướcmàcònkhôngđượcquấyrốilẫnnhau.Mộtcôngdântôntrọngphápluậtchẳngnhữngkhôngquấyrốinhànướcmàcònkhôngquấyrốicáccôngdânkhác.
Chương10:Tiếpchủđềtrên
Chỉnhữngtôngiáocốchấpmớicótàikhéoléotruyềnbásangcácvùngkhác.Mộttôngiáokhoandungthìkhôngnghĩđếnviệctruyềnbárộngracácnơi.
Mộtnướcđãcósẵntôngiáothìcũngđừngnêncấmviệcthiếtlậpmộttôngiáokhác.Đólàluậtdânsựrấttốt
90.
Vậythìnguyêntắccơbảncủamộtluậtchínhtrịtrongvấnđềtôngiáolà:khimộtnướccóthểtựchủcânnhắcgiữaviệcnhậnhaykhôngnhậntôngiáomớithìchớnênnhận,nhưngmộtkhitôngiáođãthiếtlậprồithìnênkhoandung.
Chương12:Luậthìnhphạt
Nêntránhhìnhphạtđốivớitôngiáo.Hìnhphạtgâyrasợhãi.Cáisợhãinàyxoácáisợhãikia.Đứnggiữahaithứsợhãiđó,tâmhồngiáodântrởnên
hungtàn.
Tôngiáobaogiờcũngcónhữngđiềuđedọavànhữngđiềuhứahẹnlớnlao,đếnmứcmàmộtkhiphápquanépbuộcchúngtatừbỏtôngiáothìhìnhnhưlàtamấthếttấtcả,vàkhiphápquanđểchotatựdotínngưỡngthìtađượcnhiềumàchẳngmấtmộttígì.
Muốnlàmchongườitarờikhỏimộttôngiáothìbiệnphápchắcchắnhơncảlàđánhvàotôngiáoấybằngânsủng,bằngtiệnnghiđờisống,bằnghyvọnglàmgiàu.Đừngcảnhcáongườitamàhãylàmchongườitaquênđi.Đừnggâyratứcgiậnmàhãylàmchongườitalạnhnhạt;đólàkhicáchammuốnthếtụclayđộngtâmhồn,cònhammuốndotôngiáogợinênthìchìmvàoimlặng.
Quyluậtchungtrongviệcthayđổitôngiáolànhữnglờimờimọccósứcmạnhhơnnhữnghìnhphạt.
Tínhchấtcủatinhthầnnhânloạilộrõtrongthứtựcáchìnhphạtmàngườitađãdùng,hãynhớlạiviệcngượcđãitôngiáoởNhậtBản:ngườitavùnglênphảnkhángcácnhụchìnhkhốcliệtnhiềuhơnlàchốnglạicáchìnhphạtdaidằng,đủgâychánnản,khônggâysợhãi.Hìnhphạtdaidẳngkhóvượtquahơn,vìnócóvẻnhẹnhàng,dễdànghơn.
Chương13:LờikhuyêncanrấtcungkínhtrìnhlêntôngiáophápđìnhTâyBanNha
vàBồĐàoNha
Vìmộtcôgái18tuổibịthiêutronglễhoảhìnhvừaquanêntôiviếtbàinày,vàtôitinrằngđâylàđiềuvôíchnhất;chưabaogiờtôilàmnhưthếnày.TácgiảtuyênbốrằngmặcdầuônglàngườiDoThái,ôngvẫntôntrọngvàyêuđạoThiênChúaởmứcđộcóthểkhuyêncácvuachúakhôngphảitínđồThiênchúagiáođừnghànhhạngườiThiênChúagiáo
91.
Ôngtaviếtnhưsau:
“CácôngthanphiềnThiênhoàngNhậtBảnđãhoảthiêumọingườiThiênChúagiáotrongnướcNhật.NhưngvuaNhậtsẽtrảlờicácôngrằng:chúngtôixửcácngườivìcácngườikhôngtínngưỡngnhưchúngtôi;cũng
nhưởđấtnướccácngườicũngxửnhữngkẻkhôngcùngtínngưỡngvớimình.Cácngườichỉcóthểthanphiềnsaokhôngđủsứcmạnhđểtiêudiệtchúngtôivàđểchúngtôitiêudiệtđượccácngười.
“NhưngphảithúthậtrằngcácôngcòntànbạohơncảvuaNhậtBản.Nếucácôngcóđượcchânlýthìchớchegiấuchúngtôibằngcáikiểucáchcủacácôngđanglàmvớichúngtôi.Tínhchấtcủachânlýlàsựchiếnthắngmọitráitimvàkhốióc,chứkhôngphảicáikiểubấtlựcmàcácôngtựthúnhậnkhidùngnhụchìnhđếbuộcchúngtôichấpnhận.
“Cácôngsốngtrongmộtthếkỷmàánhsángtựnhiênbừnglênchưatừngthấy,triếthọcđãmởmangtrítuệ,đạolýcủaKinhThánhđãphổcậphơntrước,quyềncủangườinàyđốivớingườikhácvàlĩnhvựccủalươngtrinàyvớilươngtrikhácđãđượcxácđịnhrõrệthơntrước.Nếucácôngcứgiữnguyênđịnhkiếncũthìnósẽtrởthànhthịdụccủacácông;vàphảithúthậtrằngcácônglànhữngkẻkhôngthểsửachữa,khôngthểtiếpthuhọcvấnvàánhsáng.Đấtnướcnàođãtraoquyềnbínhchonhữngkẻnhưcácôngthìđấtnướcấysẽvôcùngđaukhổ.
“Cácôngcómuốnchúngtôinóithậtmộtcáchngâythơ,khônglắtléochocácôngnghevềtưtưởngcủachúngtôikhông?Cácôngcoichúngtôilàkẻthùcủabảnthâncácônghơnlàkẻthùcủatôngiáocácông.Nếucácôngyêutôngiáocủamìnhthìcácôngsẽkhôngđểchotôngiáomìnhbạihoạivìmộtsựdốtnátthôbạonhưthế.
“Phảibáotrướcvớicácôngđiềunày:nếuconcháucácôngdámnóirằngchâuÂuvàothờicácôngvàchúngtôiđãsốnglànhữngdântộcvănminh,thìsẽcóngườiphảnđối,chorằngchâuÂuthờinàychỉcónhữngdântộcdãman.Chínhtưtưởngcủacácôngđãbôixấuthờiđạivàlàmchongườitathùghétnhữngngườiđươngthờivớicácông”.
QUYỂNXXVI:PHÁPLUẬTTRONGQUANHỆTẤTYẾUVỚITRẬTTỰCÁCSỰVẬTLÀMCƠSỞXÂYDỰNGNÊNPHÁPLUẬT
Chương1:Ýchínhcủaquyểnnày
Conngườibịcaitrịbởicácthứluậtkhácnhau:luậttựnhiên,luậtthầnthánh,luậttôngiáo,luậtgiáohộihaylàtônquytônpháp,tứclàphéptắcanninhtrongtôngiáo;bởicôngphápquốctếmàtacóthểcoinhưluậtnhânsựtoàncầuvớiýnghĩacoimỗidântộclàmộtcongdân;bởiluậtchínhtrịtổngquátnhằmthểhiệntrítuệnhânloạiđểlàmnềnmóngchomọixãhội;bởiluậtchínhtrịcábiệtchotừngxãhộimột;bởiluậtchinhphụcvậndụngchomộtdântộcđangmuốnhaycóthểphảidùngbạolựcvớimộtdântộckhác,bởiluậtdânsựcủatừngxãhộinhằmlàmchomỗicôngdâncóthểbảovệlợiíchvàđờisốngcủamìnhtrướcsựxâmphạmcủamỗicôngdânkhác;cuốicùnglàchỉbởiluậtgiađình,domỗixãhộibaogồmnhiềugiađình,màmỗigiađìnhđềucócáchcaiquảnriêng.
Nhưvậylàcónhiềuthứtựcủaluật,màtínhtônnghiêm,caothượng,lýtrícủaconngườicầnbiếttrậttựnàothíchứngvớisựvậtnào,vàchớlẫnlộncácnguyêntắctrongviệccaiquảnconngười.
Chương2:Luậtcủatrờivàluậtcủangười
Khôngnêndùngluậtcủatrờiđểxáclậpcáigìcầnphảixáclậpbằngluậtcủangười.Cũngkhôngnêndùngluậtcủangườiđểđiềuchỉnhcáigìcầnphảiđiềuchỉnhbằngluậtcủatrời.
Haithứluậtnàykhácnhauvềnguồngốc,đốitượngvàtínhchất.
Mọingườithừanhậnrằngluậtcủangườikháchẳnluậttôngiáovềbảnchất,vàđólàmộtnguyêntắc,nhưngnguyêntắcnàylạituỳthuộcnhữngnguyêntắckhácmàtaphảitìmkiếm.
1.Tínhchấtphápluậtcủangườilàphảiphụthuộcvàonhữngbiếncốvàthayđổituỳtheonhữngthayđổicủaýchíconngười.Tráilại,tínhchấtphápluậtcủatôngiáothìkhôngbaogiờthayđổi.Luậtngườiđờiđượcxáclậptrêncáithiện.Luậttôngiáothìxáclậptrêncáiưuviệt.Cáithiệncóthểlànhiềuthứnêncóthểthayđổimụctiêu.Cáiưuviệtthìchỉcómộtnênkhôngthểthayđổi.Ngườitacóthểthayđổiluật,vìluậtchỉcầnthiệnlàđủ;nhưngthiếtchếtôngiáothìbaogiờcũngđượccoilàưuviệt.
2.Cónhữngquốcgiatrongđóphápluậtchẳnglàcáigìcả,hoặcchỉlàýchínhấtthờivàthấtthườngcủaôngvua.Nếuởđâyluậtcủatôngiáocũngcùngmộttínhchấtvớiluậtngườiđờithìluậttôngiáocũngkhônglàcáigìcả.Tuynhiên,xãhộivẫncầncómộtcáigìcốđịnh,chonêntôngiáophảilàcáicốđịnhđó.
3.Sứcmạnhchủyếucủatôngiáonảysinhtừchỗngườitatinvàotôngiáo.Sứcmạnhchủyếucủaphápluậtngườiđờinảysinhtừchỗngườitasợphápluật.Tôngiáothíchhợpvớithờicổxưavìchúngtatinvàonhữngđiềuđãlùivàodĩvãng,màđầuóctakhónảyranhữngýnghĩđểchốnglạinó.Luậtphápngườiđờithìtráilại,càngmớimẻcàngcólợithế.Cáimớimẻnàynóilênrằngnhàlậpphápđặcbiệtchúýđếnhiệntạiđểchongườiđờiphảituântheophápluật.
Chương5:Trườnghợpxửtheoluậtnhânsự,cóthamkhảocácnguyêntắccủaluậttự
nhiên
CómộtđạoluậtởAthènebắtbuộcngườiconphảinuôingườichakhingườichabịrơivàocảnhnghèotúng,trừmấytrườnghợp:khinhữngngườiconxuấtthângiađìnhquyềnquý;khingườichaphạmvàomộtviệcxấuxabôinhọsựliêmchính;khingườiconkhôngcónghềnghiệpgìđểnuôithân.
Nhưvậy,đạoluậtnhậnđịnhrằng,trongtrườnghợpthứnhất,ngườicha
đãkhônglàmtrònnghĩavụthiêngliêngcủamình;trongtrườnghợpthứhai,ngườichađãlàmtànlụicuộcsốngcủamìnhvàđểlạichongườiconđiềuxấuxa,vàtrongtrườnghợpthứba,ngườichađặtcácconvàohoàncảnhkhôngthểnàochiuđựngnổi.
Luậtphápcoingườichavàngườiconnhưhaicôngdân,đềuchỉtồntạitheomộtcáchnhìnchínhtrịvàdânsự.Điềuluậtnhậnđịnhrằngtrongmộtthểchếcộnghoàtốtđẹp,nóichungmọithứphảidophongtụcquyếtđịnh.
Chương13:Trongviệchônnhân,trườnghợpnàonêntheoluậttôngiáo,trườnghợp
nàonêntheoluậtdânsự
Thờinàocũngvậy,trongtấtcảcácnước,tôngiáođềucanthiệpvàochuyệnhônnhân.Khimàmộtsốsựviệcbịcoinhưbẩnthỉuhaybấtchínhnhưngvẫnlàcầnthiếttrongthựctếthìphảinhờđếntôngiáođểhợpphápsựviệcnọvàbácbỏsựviệckia.
Mặtkhác,hônnhânlàmộttrongnhữnghànhvinhânloạimàxãhộiquantâmhơncảnêncầnphảiđượcđiềutiếtbằngcácđạoluậtdânsự.
Tấtcảnhữnggìthuộcvềbảnchấtcủahônnhân,vềhìnhthứcvàcáchthểhiệnhônnhân,vềsựsinhsôidohônnhânmàcó…Cácdântộcđềucoihônnhânlàđốitượngcủamộtlễbanphướcđặcbiệt,tuỳthuộcvàomộtânsủngnàođócủabềtrên,vềmặtnàythìhônnhânliênquanđếnđộnglựccủatôngiáo.
Cònvềhậuquảcủahônnhâncóliênquanđếntàisản,đếnđiềulợicủađôibênvợchồng,tấtcảnhữnggìliênquanđếncáigiađìnhmớilập,đếngiađìnhgốccủađôibên,đếnnhữngviệcmàhônnhânphảitạora…thìđềuliênquanđếncácđiềuluậtdânsự…
Mộttrongnhữngmụctiêulớncủahônnhânlàxoábỏnhữngđiềuhồnghivềquanhệnamnữbấthợppháp;dođóhônnhâninđậmtínhcáchtôngiáo,cácđiềuluậtdânsựcũngthamgiavàođểlàmchocuộchônnhâncóđủtínhhợplệ.Nhưvậy,ngoàinhữngđiềumàtôngiáođòihỏithìluậtdânsựcóthểyêucầucuộchônnhânphảituânthủcácđiềukiệnkhácnữa.
Nhữngđiềumàluậtdânsựđềrachỉcótínhchấtbổsungchứkhôngcó
tínhchấtphảnđốitôngiáo.Luậttôngiáomuốncónhữngnghilễnàynọ.Luậtdânsựthìmuốncósựđồngýcủachamẹđôibên;nóđòihỏimộtcáigìđóthêmvàochứkhôngđòihòicáigìtráingượcvớilễnghi.
Luậttôngiáođặtsợidâyràngbuộcđôibênnamnữkhiếnhọkhôngthểlìatan.Luậtdânsựthìđiềutiếtkhinócóthểlìatan.
Đôikhiđiềumàluậtdânsựépvàochohônnhâncũngkhôngphảilàtuyệtđốicầnthiết.Vídụ:đánglẽxoábỏcuộchônnhânthìngườitalạiphạtcảhaibênđểchohọlấyđượcnhau
92.Luậtdânsựtựđặtchứcnăngcho
mình,cókhitrangtrảiđiềukhônghay,cókhiđềphòngngăncảnchuyệnxấuđừngxảyra.
QUYỂNXXVII:NGUỒNGỐCVÀCÁCCUỘCCÁCHMẠNG
TRONGLUẬTROMEVỀQUYỀNTHỪAKẾ
Chươngduynhất:LuậtRomevềquyềnthừakế
Câuchuyệnnàyliênquanđếnnhữngthiếtchếrấtxaxưa.Muốnđàosâuvấnđề,tôiphảitìmtòinhữngbộluậttốicổkhôngbiếtđãcóaitừngbiếthaychưa.
Romuluschiađấtcủavươngquốcnhỏbéchocáccôngdân.TheotôicólẽtừđâynảysinhcáiluậtthừakếRome.Luậtchiađấtyêucầutàisảncủagiađìnhnàykhôngđượcchuyểnsangmộtgiađìnhkhác.Từđâynảyrahaiđiềukhoảnvềthừakếgiatàidoluậtđịnh:mộtlàcácconvàhậuduệsốngdướiquyềnngườichathìgọilàngườithừakếnộithuộc.Hailànếukhôngcócondòngđíchthìđếnngườithânvềbênchagọilàconcháuhọnội.
Nhưvậy,nhữngngườithânvềbênmẹ,tứclàconcháuhọngoạikhôngđượchưởnggiatài.Nhưngnếungườicongáihưởnggiatàicủachamìnhrồiđilấychồngthìtàisảncủahọnàyvẫncứmangsangchohọkhác,vềđiểmnày,bộ“Luật12bảng”khôngphânbiệtngườithừakếlànamhaynữ;vàđênđờicháunội,nếulàmộtcôgáithìcóđượchưởnggiatàicủaôngnộinữahaykhông?
LuậtvềdichúcthừakếđượcthôngquatrongĐạihộiđồngdânchúng,mỗinămchỉhọphailần.Thếmàdânsốngàycàngtăng,việcdichúckếthừagiatàingàycàngnhiều.Dovậy,ngườitaphảichophépcôngdânlàmdichúctrướcmặtnămcôngdânđãthànhniên,thaymặtchodânchúngđểchứngkiến.(…)
CácluậtthừakếđầutiêncủangườiRomechỉmớinghĩđếnviệcchiađất,khônghạnchếvềtàisảncủaphụnữ;dođóđểhởmộtcánhcửachothóixahoagắnliềnvớiphụnữ.ĐiềubấtcậpnàyđượcluậtVoconiensửachữa.LuậtVoconienđềphòngtìnhtrạngphụnữcótàisảnquálớn.Luậtquyđinhphụnữchỉđượchưởngmộtsốlượngnhấtđịnhtrongkhoảngiatài.SaunàyCicéronkhôngnóirõsốlượnglàbaonhiêu,nhưngDionquyđịnhlà500.000đồngsesterces.
VớicácluậtcủaRomexưa,ngườimẹkhôngcóphầntrongviệchưởnggiatàicủacácconmình.(…)
CuốicùngvuaJustinienxoábỏhầuhếtdấutíchcủaluậtthừakếthuởxưa.Ôngquyđịnhbahạngthừakếgiatài:mộtlàcon,cháu,cha,mẹ,họhàngthânthuộckhôngphânbiệt.Hailànamvànữkhôngphânbiệt.Balàbênnộibênngoạikhôngphânbiệt.Ôngxoábỏmọiđiềutráivớicácquyđinhnóitrên.Ôngtheođúngđạolýtựnhiên,thoáthẳnsựlúngtúngcủaluậtlệcũ.
QUYỂNXXVIII:VỀNGUỒNGỐCVÀNHỮNGCUỘCCÁCHMẠNGTRONGCÁCLUẬTCỦA
NGƯỜIPHÁP
Chương17:Cáchsuynghĩcủaôngcha
chúngta93
Ngườitasẽngạcnhiênthấyôngchachúngtađểchodanhdự,tàisản,sinhmạngcủacôngdânphụthuộcvàocáingẫunhiênhơnlàphụthuộcvàođộngcơcủalýtrí.Cáccụluôndùngđếnnhữngcáchthửtháchchẳngchứngminhgìvàcũngchẳngliênquanđếnsựtrongtrắngvôtộivàsựphạmtội.
NgườiGermainschophépcácgiađìnhtiếnhànhchiếntranhđểphânrõphảitráikhicóngườibịgiết,haycóvụtrộm,haycólờilăngnhục.Ngườitađiềuhànhcáccuộcchiếntranhgiađìnhnàytheođiềulệ,trướcmặtphápquan,chẳngkhácgìlàmchứngchocôngdântiêudiệtlẫnnhau.
CũnggiốngnhưngườiThổNhĩKỳngàynaycoitrậnthắngđầutiêntrongcáccuộcnộichiếnlàbằngchứngquyếtđịnhcủaThượngđế.
TaciteghilạirằngtrongdântộcGermain,khimộtnướcnàymuốnđánhnhauvớimộtnướckhác,họtìmcáchbắthaingườitùbinhđánhnhau.Sựthắngbạicủahaitùbinhđượccoilàsựthắngbạicủachiếntranhhainước.
Cáchchứngtỏphảitráibằngcuộcđọsứccánhâncủathờixưacũngcólýphầnnào.Đólàdựatheokinhnghiệm.Trongmộtnướchaychiếntranh,ngườinhútnhátthườngbịcoilàcónhiềutậtxấu.Tínhnhútnhátchứngtỏrằnganhtacưỡnglạinềngiáodụcđãđàotạoanhta,rằnganhtakhôngnhạycảmvềdanhdự,màdanhdựlànguyêntắccaitrịđốivớimọingười.Tínhnhútnhátkhiếnmọingườithấyrằnganhtakhôngsợbịkhinhbỉ,không
mongđượcmếnyêu;ítrathìanhtacũnglàconnhàdòngdõi;đãlàdòngdõithìkhôngthiếusựkhéoléogắnliềnvớisứcmạnh,màsứcmạnhphảiđiđôivớicanđảm;nếubiếttrọngdanhdựthìtrọnđờianhtaphảiluyệntậpnhữngđiềumàthiếunókhôngthểcódanhdựđược.Hơnnữa,trongmộtnướchayxảyrachiếntranhthìsứcmạnhvàlòngcanđảmtứclàdanhdự,cònnhữngtộiácxấuxanhấtlàconđẻcủasựgiảoquyệt,ranhma,tứclàconđẻcủatínhnhútnhát.
Cáchchứngtỏtộilỗibằnglửa:ngườitabắtkẻbịcáođặttaylênsắtnóng,hoặcnhúngbàntayvàonướcsôi,rồibọcbàntayấytrongcáitúi,niêmphonglại;bangàysaunếubàntaykhôngcóvếtbỏngthìkẻbịcáoấyđượccoilàvôtội.Aichẳngthấyrằng,trongmộtdântộcluônluôncầmvũkhíthìbàntaychaisạnsẽkhôngcócảmgiáckhiđặtlênsắtnónghoặcnhúngvàonướcsôiđểbangàysaukhôngcònghilạidấuvết;vànếucódấuvếtthìnhấtđịnhbàntayấylàcủamộtkẻnhútnhát,lườibiếng.Ngườinôngdâncóbàntaychaisạncầmsắtnóngmộtcáchthoảimái.Cònnhưnữgiớithìbànàohaylàmlụngtayhọcũngchịuđượcsắtnóng…
TheoluậtcủangườiThuringe,mộtphụnữbịcáolàthôngdâm,nếukhôngtrìnhramộtchànghiệpsĩđểbênhvựcmìnhthìmớibịđemthửbằngnướcsôi.CònnhưluậtRiquaire
94ngàyxưathìchỉdùngphépthửnướcsôi
nếungườiđànbàbịcáothôngdâmấykhôngtìmđượcnhânchứngđểthanhminhchosựtrongtrắngcủamình.
Mộtngườiđànbàmàkhôngcóaithânthíchbênhvựccho,vàmộtngườiđànôngkhôngviệndẫnđượcbằngchứngvềsựchínhtrựccủamìnhthìđủbiếtlàkẻcótộirồi!
Vậythìtôixinnóirằng:trongthờixaxưaấyphápluậtphùhợpvớiphongtục.Cáchsuynghĩcủaôngchata,dùngsứcđấucánhân,dùngsắtnóngvànướcsôiđểchứngtỏphảihaytrái,tộilỗihaytrongtrắng,nhưthếlàdẫntớibấtcông;nhưngcònđỡbấtcônghơnlàbảnthânphápluật.Cáchậuquảvôhạihơnnguyênnhân!Cáchsuynghĩấytráivớilẽcôngbằngmàkhôngviphạmluật!Cácluậtlệấychỉbấthợplýchứkhôngchuyênchếđộctài!
Chương20:Nguồngốccủavấnđềdanhdiện
Ngườitatìmthấynhữngđiềukhóhiểutrongcácbộluậtcủadândãman.LuậtcủangườiFrisonchokẻbịđánhbằnggậyđượcbồithườngnửaxu.Khôngcóthươngtíchnàođượcbồithườngnhiềuhơnthế.TheoluậtSalique
95,nếumộtngườitựdođánhmộtngườitựdokhácbagậythìphải
đềnbaxu.Nếunhưđánhngườitachảymáuthìcoinhưđánhbằngsắtvàphảiđền15xu.Hìnhphạtđượctínhtheođộlớncủavếtthương.LuậtcủangườiLombardsđịnhmứcbồithườngtheosốcúđánh.Ngàynaymỗicúcũngbằngtrămngàncúngàyxưa!
HiếnphápcủavuaCharlemagneghitrongluậtngườiLombardsyêucầunhữngkẻđượcphépđấugươmchỉnêndùnggậy.Chắcrằngđólàápdụngchogiớitănglữ.Khiđãmởrộngluậtđánhnhaubằnggậy,ngườitamuốnđổmáu.PháplệnhcủavuaLouisNgườihiềnhậuchophépchọnlựađánhnhaubằnggậyhaybằngvũkhísắt.Saunàychỉcónôngnômớiđánhnhaubằnggậymàthôi.
Ởđâythấyrõcácđiềuluậtvềdanhdựđãxuấthiệnvàcấuthành:Ngườinguyêncáotuyênbốtrướctoàrằngkẻbịcáođãphạmmộttộinàođó.Anhbịcáophảnđối.Thếlàquantoàralệnhchohaibênđấugươm.Theophongtụcđãđịnh,khilờibuộctộicủaanhbịphảnđốithìanhphảigiaođấu.Khimộtngườiđãtuyênbốgiaođấuthìkhôngđượcbỏcuộc;nếubỏcuộcsẽbịphạt.Từđiềunàyrútraquytắc:aiđãhứabằnglờithìdanhdựkhôngchophéprútlạilờihứa.
Nhữngngườiquýpháigiaođấutrênngựa,bằnggươm.Ngườitiệndânđichân,giaođấubằnggậy.Cáigậyđượccoinhưmộtcôngcụhènmạt,vàkẻnàobịđánhbằnggậytứclàbịđốixửnhưhạnghènmạt.
Chỉcócáctiệndânmớiđểhởmặtkhigiaođấuvàcóthểbịđánhvàomặt;chonênmộtcáitátlàsựlăngnhụcnặngnềnhấtphảiđượcrửabằngmáu;vìaibịtátvàomặttứclàbịđốixửnhưmộtkẻtiệndân.
CácdântộcGermainkhôngkémgìngườiPhápchúngtavềcoitrọngdanhdự.Họcòntrọngdanhdựhơntanữakia.Chođếnbàconxanhấtcủahọcũngxúcđộngkhimộtngườitronghọbịlăngnhục;vàmọiphápluậtcủahọđềudựatheotinhthầnđó.
LuậtcủangườiLombardsbắtngườituỳtùngmộtkẻđiđánhngườikhôngcóphòngbịđểrửanhụchaychữathẹnthìphảichịumộtnửakhoảntiềnbồithườngnếungườikiabịđánhchết;vànếucũngvìduyêncớtrênmàytróingườitalạithìyphảichịubaphầntưkhoảnbồithường.
Ôngchachúngtavôcùngnhạycảmtrướcnhữngsựlăngnhục,bấtkểđólàlăngnhụccáchgì,bịđánhbằngthứgì,đánhvàochỗnàotrênthânthểvàđánhbằngcáchnào.Tấtcảđềunằmtrongýniệmlăngnhụcvìbịđánh,vàtrongtrườnghợpbịđánhcàngđauthìnỗinhụccàngsâucay.
Chương42:SựphụchưngluậtRomevàhậuquảsựđổithaytrongcáctoàán
Bộ“Phápluậtvựngtập”(LeDigeste)củaJustmientìmđượcvàokhoảngnăm1137,thìdườngnhưlàluậtRomeđượcphụchồilầnthứhai.NgườitamởtrườngởItaliachosinhviênhọcluậtJustinienvàhiếnphápthờiJustinien.ẢnhhướngcủaluậtJustineđãlàmlumờluậtphápcủangườiLombards.
CáctiếnsĩItaliađưaluậtJustiniensangPháp.Ởđây,trướckiangườitachỉbiếtcóluậtThéodosien.LuậtJustiruencũnggặpnhiềutrởngạivìbịphảnđối,nhưngvẫntồntại,mặcdầuGiáohoàngbàixíchnóđểbảovệluậtcủaToàthánhRome.
PhilippeleBelchodạyluậtJustinientrongcácxứcủanướcPháptừtrướcvẫntựcaitrịtheophongtụccủamình.LuậtJustinienđượccoilà“lýtríthànhvăn”vàđượcchấpnhậnlàmphápluậtởxứtrướcđóchỉbiếtcóluậtRome.
ThờiBenamanoirtừngtồntạihaicáchphánxử.Cónơidocácquannguyênlãonghịviện(pairs)đứngraxử;cónơidophápquan(baillis)chủtrìphiêntoà.Theocáchthứnhấtthìcácquannguyênlãocứtheothóiquencủamìnhmàphánxét.Theocáchthứhaithìcácbôlãovànhữngngườiliêmchínhđứngrachỉvẽlềthóiđịaphươngchophápquanđểxétxửkhôngtráivớiphongtục.Tấtcảcáchlàmnàykhôngcầnđếnmộtchữ,khôngcầnphảinghiêncứusáchvởnàohaybộluậtnàohết.
Nhưngđếnkhixuấthiệncáccôngtrìnhphápluật,luậtRomeđượcdịchra,dạyởcáctrường,thìbắtđầuhìnhthànhnghệthuậttốtụngvànghệthuậtxétxử;xuấthiệncácôngtrạngsư(praticiens)vàcácôngcốvấnphápluật(jurisconsulte).Cácnguyênlãonghịviệnvàcácbôlãođịaphươngkhôngdựvàoviệcxửánnữa.Cácphápquantựlàmlấyviệcxétxử.
TìnhhìnhnàytạorathựctiễnlàluậtToàThánhcùngvớiluậtdânsựthinhauloạibỏquyềnuycủacácnguyênlãonghịviện.
Tụclệxétxửcủathểchếquânchủvốnđượcduytrìcoinhưvĩnhcửuthìnayđãbịthủtiêu.QuantoàkhôngbaogiờxétxửmộtmìnhnhưtrướckiatheoluậtSaliquehayluậttăngđồcổxưa.Mộtđôinơicònlạmdụngphépcũthìcũngphảiđiềuchỉnhphầnnào,nhưđểmộtsĩquanbêncạnhquantoàthaychobôlãođểlàmngườicốvấn;hoặclàquantoàchọnhaingườicótướcvịthamgiatrongtrườnghợprắcrốỉ.
Chương43:Tiếpchủđềtrên
Nhưvậy,khôngcómộtđạoluậtnàocấmcáclãnhchúachủtrìtoàáncủahọ;khôngcóđạoluậtnàogiaochonguyênlãonghịviệnxửán;cũngkhôngcóđạoluậtnàovềbổnhiệmchứcphápquanvàcũngkhôngcóđạoluậtnàonóivềquyềnxétxử.Tấtcảcứhìnhthànhtừtựdotácđộngcủasựvật.TrithứcvềluậtRome,vềcácchiêudụcủatriềuđình;vềcácvănbảnghichépphongtụctậpquánv.v.đòihỏimộtsựnghiêncứumàcácnhàquýtộcvàdânchúngvôhọcđềukhôngđủtrìnhđộ.
Mệnhlệnhphápquyduynhấtmàtacóđượcvềvấnđềnày(năm1287)làđiềulệnhbuộccáclãnhchúaphảituyểnchọnphápquantrongđámngườithếtục,khôngphảitănglữ.Bảnđiềulệnhghi“Phápquansẽbịphạtnếukhônglàmtrònchứcvụ”vàchỉđượcdùngphápquantronggiớithếtục.
Aicũngbiếtrằngthờiấygiớitănglữcònnhiềuđặcquyềnđặclợi.
Khôngnênnghĩrằngcáclãnhchúabịtướcquyềnphánxửmộtcáchthôbạo.Chínhcácônglãnhchúađãlơlà,bêtrễmàbỏmấtquyềnphánxửcủamình.Vảlạinhiềuchuyệnđổithaytrongcáctriềuđìnhquanhiềuthếkỷđãdẫntơitìnhtrạngđó.
Chương45:VềphongtụcnướcPháp
NướcPhápngàyxưađượcquảnlýbằngcácphongtụckhôngthànhvăn.Tụclệriêngcủacáctháiấplãnhchúatạothànhluậtdânsự.Mỗitháiấpcóluậtdânsựcủanó,nhưBeaumanoirđãnói,mỗilãnhchúalàmộtluồngsáng
riêng.Khómàtìmthấytrongcảvươngquốcrộnglớncóhaitháiấpmàluậtdânsựgiốnghệtnhau.
Tínhđadạngkỳdiệunàycónguồngốcthứnhấtvànguồngốcthứhaicủanó.Nguồngốcthứnhấtlàcácphongtụcđịaphương.Nguồngốcthứhailàcácyếutốcủađấutranhtrongxétxử;nhữngtrườnghợpbấtngờliêntiếpxảyratrongkiệntụnggợinênnhữnglànlốiđâutranh.
Nhữngphongtụcnàyđượclưulạitrongtrínhớcáccụgià,dầndầnhìnhthànhnhữngđiềuluậthayphongtụcthànhvăn.
1.Cácôngvuachoranhữnghiếnchươngcụthểvềtừngvấnđềvànhữnghiếnchươngtổngquát.Đólànhững“thiếtchế’(établissements)củavuaPhilippeAuguste,củaSaintLouis.Đồngthời,cácvuachưhầulớnđượccáclãnhchúaủnghộcũngđưaramộtvài“hiếnchương”hoặc“thiếtchế'trongkhilậpphápđìnhtrongcôngquốchaytháiấpcủahọ;nhưHiếnchươngphápđìnhcủaGeofroybátướcvùngBretagnequyđịnhphânchiaquyềnlợigiữacácquýtộc;nhưcáctụclệvùngNormandiedocôngtướcRaoulthiếtlập;nhưtụclệvùngChampagnedovuaThibaudquyđịnhv.v..
2.Đốivớihầuhếtdânchúnghạtiệnlànôngnô,cónhiềulýdokhiếnchocáclãnhchúagiảiphónghọ;khigiảiphóngthìchohọtàisảnnênphảicóluậtlệđểđiềuhoà,phânbổcáctàisảnấy;màđãphânbổnhưthếthìtàisảncủalãnhchúaphảihụtđi,chonêncầnquyđịnhquyềnhànhdolãnhchúanắmgiữđểcânbằngvớitàisảnđãbanphát.Đólànhững“hiếnchươnggiảiphóngnôngnô”.CáchiếnchươngnàytạothànhmộtphầnquantrọngtrongphongtụcnướcPháp.Phầnnàyđượcghilạithànhvăn.
3.DướitriềuvuaSaintLouisvàcácvuanốinghiệp,cácphápquankhônkhéonhưDéfontaines,Beaumanoirv.vthảoranhữngtụclệchophápđìnhcủahọ.Nhữngtụclệnàylúcđầuchỉnhằmviệcphánxử,rồiđượcvậndụngvàoviệcphânphốitàisản,nhưngmọichuyệnđềughitrongđócả.Khôngnghingờgìviệclàmcủacácôngđãgópphầnquantrọngphụchưng“luậtnướcPháp”.Thờiấynhưvậyđó:luậtcótínhcáchphongtụcthànhvăn.
Tiếpđếnmộtthờiđạilớn:CharlesVIIvàcácvịnốingôiôngchobiêntậplạicácphongtụcđịaphươngtrongcảnước,quyđịnhcácthểthứctheođúngchínhbiên.Nhưngviệcbiêntậplàdocáctỉnhlàm,từmỗitháiấpngườitatậphơplạiởHộiđồnghàngtỉnhcácbảnghichépphongtục,làmchophongtụcmangtínhchấtchungtoàntỉnhmàkhôngphươnghạiđếnlợiíchcábiệtcủamỗitháiấp;cáigìriêngbiệtthìvẫnđượcđịaphươngduytrì.
Nhưvậy,phongtụcnướcPhápchúngtacóbatínhchất:mộtlàphong
tụcthànhvăn,hailàtínhchấtchungtoànquốcvàbalàmangdấuấnnhàvua.
NhiẽuđiêutrongphongtụcPhápđãđượcbiêntậplại,ghinhiềusựđổithay,cóđiểmkhôngănkhớpvớiluậthọc(jurisprudence),cóđiểmđượcthêmthắt,rúttừtrongluậthọcngàynay.
TuyrằngluậttheophongtụccủanướcPhápchứađựngmộtcáigìđốilậpvớiluậtRome,đếnmứcnhìnvàoluậtmàphânbiệtđượclãnhthổhainước;thếmànhiềuđiềutrongphongtụcRomecổxưavẫncòndấuvếttrongphongtụcPháp.Nóđượcphatrộnvàonhautừnhữngthờichưaphảilàxaxưalắm;từcáithờimàngườitakhôngtựhàovềchuyệnphảilờđinhữngđiềucầnbiếtvàphảibiếtnhữngđiềunênlờđi;cáithờimàhọcnghềdễhơnhànhnghề,cáithờimàvuithútriềnmiênkhôngphảilàthuộctínhcủaphụnữ.
Cólẽtôiphảikéodàichođếnhếtquyểnnàyvềnhữngđiềuchitiếtlớnnhất,theodõinhữngđổithaytếnhịtrongphongtụcPhápđãgópphầnlàmnênbộsáchlớnveluậthọcnướcPháp!Nhưngnhưthếthìtôisẽđặtmộtcôngtrìnhlớnvàocôngtrìnhlớnnàymất.TôigiốngnhưmộtanhchàngbuônđồcổđếnxứAiCập,chỉnhìnquaKimTựTháprồiquaytrởvề.
QUYỂNXXIX:CÁCHSOẠNTHẢOLUẬT
Chương1:Tinhthầncủangườilậppháp
Tôinóivềtìnhthầncủangườilậpphápvàcólẽtôiviếttácphẩmnàycũngchỉđểchứngminhtinhthầncủangườilậpphápmàthôi.Tinhthầnđiềutiếtphảilàtinhthầncủangườilậppháp
96.Cáihayvềchínhtrịvàcái
hayvềluânlýluônluônnằmởngoàigiớihạn97.Đâylàvídụ:
Nhữngquythứcvềtưpháplàcầnthiếtchotựdo.Nhưngsốlượngcácquythứcquánhiềuđếnnỗinómâuthuẫnvớimụcđíchcủachínhphápluậtđãxáclậpracácquythứcấy;cácsựkiệnxảyravôtận,quyềnsởhữutàisảnthànhramơhồ;ngườitađemtàisảncủabộphậnnàysangchobộphậnkhácmàkhôngthẩmtra,hoặclàlàmchocảhaibộphậnđềubịphásảnbằngcáchthẩmtra.
Cáccôngdânmấttựdovàanninh,ngườitốcáokhôngcóphươngtiệnđểchứngminh,thuyếtphục,màngườibịcáocũngkhôngcóphươngtiệnđểthanhminh.
Chương2:Tiếpchủđềtrên
Cicéliustrong“Aulu-Gelle”quyển20chươngInóivềbộLuật12bảngchophépngườichovayđượccắtthịtcủaconnợkhôngtrảđượcnợ.Cáchxửthôbạonàylàđểngănngườitachớvayquákhảnăngtrảnợ
98.
Phảichăngluậtcàngáclạicàngtốt?Cáitốttrởthànhtháiquáthìmọiquanhệcủasựvậtsẽbịhủy.
Chương3:Nhữngđạoluậtcóvẻtráivớiquanđiểmngườilậpphápcũngđôikhi
thíchhợp
LuậtcủaSolontuyênbố:trongmộtcuộcnổiloạn,nhũngaikhôngđứngvềmộtđảngpháinàođềubịcoilàphầntửxấu.Điềuluậtnàycóvẻkỳkhôi.NhưngcầnlưuýhoàncảnhHyLạpthờiấyphânchialàmnhiềunhànướcrấtnhỏ;ngườitasợrằngtrongmộtnướccộnghoànhỏbéđượctạonênquaphântranhdânsự,thườngcónhữngkẻkhônlỏitìmcáchgiấumìnhkhôngtheođảngpháinào,chỉđứngđằngsauxúibẩy,đểlàmchomọiviệcrắcrốiđếncựcđộ.
Trongcáctiểuquốcnày,khixảyrabạoloạnthìsốđôngtrongthànhbangđềuthamdựvàocuộctranhchấp.Cònnhưtrongnướcquânchủlớncủachúngtathìcácđảngpháicóítngườithamgia,còndânchúngthìmuốnsốngyênổn,bấtđộng.Trườnghợpnàynêngọisốđôngcôngdânlàkẻnổiloạn.Tráilại,trongtrườnghợpnếutrênkiathìsốítnhữngngườithôngminh,xảoquyệtlạilàkẻnổiloạngiấumặt;họnhưmộtgiọtrượuloạinàynhỏvàocảthùngrượuloạikialàmngưnghẳnquátrìnhlênmen.
Chương4:Nhữngđạoluậtmâuthuẫnvớiquanđiểmngườilậppháp
Cónhữngđạoluậtmàngườilậpphápítkhibiếtrằngcáchlàmnhưthếlàtráivớimụcđíchcủachínhbảnthânđạoluật.ỞPháp,cóđạoluậtquyđịnhhaingườidựphầnvàomộtmónlời,nếumộtngườichếtthìngườikiađượchưởnghết.Nhữngngườilàmrađạoluậtnàynghĩrằngquyđịnhnhưthếlàđểchosựviệckếtthúcnhanh.Nhưnghậuquảlạikháchẳn,tathấybiếtbaovịgiáochức,tusĩvìtranhlợimàxungđộtnhaunhưnhữngconchógiữnhàcủangườiAnh,cắnnhauđếnchết.
Chương5:Tiếpchủđềtrên
ĐạoluậtsauđâyđượctìmthấytronglờituyênthệmàEschinelưulại:“TathềsẽkhôngbaogiờpháhủythànhphốcủaAmphictyonvàkhôngkhuấyđụcnướcsốngcủahọ.Nếumộtdântộcnàodámlàmđiềuđóthìtôisẽtuyênchiếnvớichúngvàsẽhủydiệtcácthànhphốcủachúng.”Đoạnsaucủalờithềcóvẻkhẳngđịnhđoạntrước,màthựctếlàtráingượcvớiđoạntrước.AmphictyontuymuốnrằngngườitakhôngbaogiờpháhủycácthànhphốHyLạp,nhưngđạoluậtnóitrênmởcửachongườitapháhủycácthànhphốđó.
MuốnxâydựngmộtcôngphápthậtđứngđắntrongdânchúngHyLạpthìphảilàmchongườitaquenvớinếpsuynghĩrằngpháhủythànhphốHyLạplàđiềuxấuxa.LuậtcủaAmphictyonlàđúng,nhưngkhôngkhônngoan,vìnóchứngminhchoviệclạmdụngngayđạoluật.ChẳngphảilàvuaPhillippeđãtựchophéppháhủycácthànhphốvớilýdolàcácthànhphốnàyđãviphạmluậtHyLạpđósao?ĐánglẽraAmphictyoncóthểdùngcáchìnhphạtkhác,vídụnhưxửtửhìnhcácphápquanhayngườichỉhuyquânđộicủacácthanhphốtráiluậtkia,hoặctướcquyềnưutiênHyLạpcủadânchúngcácthànhphốlàmtráiluật,hoặcbuộchọphảitrảmộtkhoảntiềnbồithườngchođếnkhinàoxâydựnglạixongthànhphốbịpháhủy.Đạoluậtphảinhằmvàoviệctrangtrảiđiềubậybạđãxảyra.
Chương16:Nhữngđiềucầnchúýtrongviệcsoạnthảoluật
Nhữngbậccótàinănglớncóthểlàmraluậtchonướcmìnhvànướckhác,đềuphảichúýđếncáchsoạnthảoluật.
Phongcáchthảoluậtphảingắngọn,rõràng.BộLuật12bảngcủaRomecổđạilàmộtmẫumựcvềtínhchínhxác.Trẻconhọcthuộclòngcácđiềuluậtnày
99.
Phongcáchcácđạoluậtphảigiảndị.Cáchnóithẳngrathìhơnlàcáchnóivòngvo.ThờiRomemạtkỳ,phápluậtkhôngcòntínhuynghiêmnữa.Luậtvuabanmànhưlờinóicủabiệnsĩ.Nếuvănphongcủađạoluậtlòngthòngthìngườitacoiđónhưmộtbàikhoekhoang.
Điềucốtlõilàlờilẽcủaluậtphảigợinêntrongđầuócngườiđờinhữngý
nghĩđúngnhưluậtnói.HổngyGiáochủRichelieuđồngýchongườitalênánmộtvịbộtrưởngtrướcmặtnhàvua,nhưngnếunhữngđiềubuộctộiấykhôngthoảđángthìngườilênánsẽbịphạt.ĐiềunàyđãcảntrởmọingườikhôngdámnóisựthậtchốnglạiGiáochủvìchữthoảđángcótínhchấttươngđối.Mộtviệcthoảđángvớingườinàycóthểlàkhôngthoảđángvớingườikia.
LuậtHonoriusphạttửhìnhkẻnàođedọanôngnôđãđượcgiảiphónghoặcmualạianhtavềlàmnôngnô.Ởđâycómộttừmơhồ:đedọatứclàlàmchongườitasợ,sợhaykhôngsợlàtuỳởcảmxúccủatừngngười.
Khiphápluậtphảighimộtđiềuvềphạtthìcầnhếtsứctránhghithànhgiátiền.Hàngnghìnduyêncớcóthểlàmchođồngtiềnthayđổigiá,nênđiềuquyđịnhphạtbằngtiềnsẽmỗithờicómộtgiátrịkhácnhau.NgườitabiếtchuyệnmộttênláoxượcởRomegặpaicũngtátngườitamộtcáirồixìra25xubồithườngđúngtheohìnhphạtluậtđịnh.
Khiluậtđãxácđịnhýnghĩacủamộtsựviệcthìchớnêndùngnhữngtừngữmơhồ.TrongsắcdụhìnhluậtcủavuaLouisXIVđãliệtkêchínhxácnhữngtrườnghợpliênquanđếnhoànggia,nhưngsauđócònghithêmmấychữ:“vànhữngkẻmàcácphápquanhoànggiađãxétxử”.Mấychữnàylàmchotínhnghiêmnghặtcủasắcdụbịlỏnglẻo.
CharlesVIInóirằngcácbênkiệncáocóthểkhángánsaukhixétxửbatháng,bốnthángvàsáutháng,khôngtheonhưtụclệcủavươngquốc
100.
Ôngchophépkhángánbấtkỳlúcnào,miễnlàpháthiệnsựgiandốicủachánhán
101,hoặccónhữnglýdotrọngđạiphảipháthiệnđểxửlại.Nhưvậy,
phầncuốicủađạoluậtđãphámấtphầnđầu,đếnnỗivềsaungườitakhángántrongkhoảng30năm.
MộtđạoluậtcủaConstantinquyđịnhchỉcầncógiáochủlàmchứnglàđủ,khôngphảinghenhânchứngthứhai.Nhưvậy,ôngxửviệctheongườivàxửngườitheodanhphận.
Luậtkhôngcầnphảimềmmỏng,tếnhị.Luậtlàđểđốixửvớingườiđủmọiloạiquanniệmkhácnhau,khôngphảilàmộtnghệthuậtlôgíc,màlàlýlẽđơngiảncủamộtôngbốtronggiađình.
Trongmộtđạoluật,nếuxétcáctrườnghợpngoạilệ,giớihạnhoặcđiềuchỉnhlinhhoạtlàkhôngcầnthiếtthìchớđưavàovănbảnluật,khiếnchocácchitiếtdễbịlồnglẫnvàonhau.
Chớthayđổimộtđiềuluậtkhichưacóđủlýdocầnthiết.Justiniencho
phépmộtngườivợđượclydịmàkhôngmấtcủahồimôn,nếutronghainămanhchồngkhôngtrangtrảiđượccuộchônnhân.Sauđóôngsửalại,chongườinghèokhổthìđượchạnbanăm.Nhưngtrongtrườnghợpnghèokhổnhưthếthìhainămcũngchẳngkhácgìbanăm,màbanămcũngchẳngkhácgìhainăm.
Khingườitadùngbaonhiêulýdođểbảovệmộtđạoluậtthìlýlẽphảixứngvớinó.MộtđạoluậtRomequyđịnhnguờimùkhôngđượckhiếukiện,vìratoàanhtakhôngnhìnthấygìcả.Thậtlàmộtcáchlýgiảihồđồ!.
LuậtcủaPlatonphạtnhữngngườiđịnhtựsátkhôngphảivìtránhđiềunhụcnhãmàchỉvìyếuđuối.Luậtnàykhôngtốt,vìngườitakhôngthểmoiđượclờithúnhậncủabịcáovềđộngcơthúcđẩyanhtađịnhtựsátvìyêuđuốihayvìsợnhục,vànhưthếthìphánquanphảinóithayđộngcơcủangườibịcáo!
Nhiềuđạoluậtvôbổlàmyếumấtcácđạoluậthữuích.Nhữngđạoluậtđểchongườitadễlẩntránhlàmyếucảphápchếnóichung.
Luậtthìphảicóhiệuquả;khôngđểngườitaviphạmvìnhữngđiềuthoảthuậncábiệt.
Cầnquantâmđểphápluậtđượcnhậnthứcđúngvớiýnghĩacủasựvật,chứđừngtráingượcvớibảnchấtsựvật.TrongdịpphếtruấthoàngtửOrange,vuaPhilippeIIđãhứarằngaigiếtđượchoàngtửthìsẽthưởngchokẻấyhoặcchongườithừakếcủaymóntiềnhaimươingànđồngécusvàphongtướcquýtộcchonữa.Đâylàlờinóicủaôngvua,tựxưnglàtôitớcủaThượngđế;vậymàtướcquýtộclạiđemphongchomộthànhvigiếtngười,vàhànhđộnggiếtngườiấylạilấytưcáchlàcủa“đầytớThượngđế”?Tấtcảcácchuyệnnàyđảolộnmọiýnghĩvềdanhdự,vềluânlývàvềtôngiáo.
Luậtphápphảicócáigìtrongsáng.Làmraluậtlàđểtrừngphạtcáiác.Luậtphảicótâmhồnvôtư,caocả!
Chương19:Vềcácnhàlậppháp
AristoteđôikhimuốnthoảmãnlòngganhtỵvớiPlaton,đôikhilạimuốnthoảmãnsựsaysưacủaôngđốivớiAlexandreĐạiđế.Platonthìtứcgiậnvớisựkiêusa,ngỗngượccủadânchúngthànhAthène.MachiavelthìtràntrềhìnhtượngcủaônglàcôngtướcxứValentin.ThomasMorenóivề
nhữngđiềuôngđãđọchơnlànhữngđiềuôngđãnghĩ,chỉmongcácnướcđượccaitrịnhìnvàonướccộnghoàAnhCátLợi,trongkhimộtlũnhàvănchỉthấysựlộnxộnởkhắpnơimàchẳngthấyvòngnguyệtquếvinhquangcủanướcAnhởđâucả.
Luậtphápluônluôngặpsựhammêvàcảthànhkiếncủacácnhàlậppháp;cókhinóđiquavàtắtngấm;cókhinólưulạivàhoànhậpvớingườilậppháp.
QUYỂNXXX:LÝTHUYẾTCỦALUẬTPHONGKIẾNỞPHÁP
TRONGMỐITƯƠNGQUANVỚIVIỆCTHIẾTLẬPNỀNDÂNCHỦ
Chương1:Vềcácluậtphongkiến
Thiếttưởngtácphẩmnàycủatôisẽkhônghoànchỉnhnếutôibỏquamộthiệntượngxảyramộtlầntrênđờivàcólẽkhôngbaogiờtáihiện,nếutôikhôngnóiđếnnhữngphápluậtxuấthiệnmộtthờiởkhắpchâuÂumàđếnnayítngườibiết.Nhữngphápluậtấyđãlàmnênvôvànđiềutốtvàđiềuxấu,đãđểlạinhữngthứquyềnkhácnhaukhibanphátcáclãnhđịachonhiềungười,giảmbớtquyềnlựccảmộtlãnhđịa,đặtragiớihạntrongcácđếquốcquárộnglớn,đặtraluậtlệvớimộtkhuynhhướngvôchínhphủ,mộtthứvôchínhphủvớiđịnhhướngđitớitrậttựvàhàihoà.
Việcnàyđòihỏimộtcôngtrìnhnghiêncứurànhmạch,nhưngquatínhchấtcủanó,ngườitasẽtìmracácthứluậtnhưtôiđãxemxétvàphântích.
Cácluậtphongkiếnthậtlàmộthiệntượngđẹp:mộtcâysồicổthụcaovút,từxangườitatrôngthấytánlá,đếngầnsẽthấythâncây,nhưngkhôngthấyrễ,phảichọcxuốngđấtmớihiểuđượcgốcrễcủanó.
Chương2:Cộinguồncủaluậtphongkiến
CácdântộcchiếmlĩnhvươngquốcRomeđãxuấtpháttừđấtĐức.Tuychỉcóíttácgiảcổđạimiêutảphongtụccủahọ,chúngtacũngtìmđượchaiôngthậtlàuytín:CésarvàTacite.
CésartrongkhitiếnhànhchiếntranhởĐứcđãmiêutảphongtụccácdântộcGermain.Dựavàocácphongtụcnày,ôngđãđiềuchỉnhnhữngdựáncủamình.Ítnhiềutrangghichépcủaôngvềvấnđềnàyđánggiábằngcảmấyphosách.
TaciteviếtmộtcôngtrìnhrànhmạchvềcácphongtụccủangườiGermain.Ôngviếtngắnthôi,nhưngđólàcôngtrìnhtómtắtđượctấtcả,vìôngđãthấytấtcả.
Haitácgiảnàythậtănýnhauvềcácbộluậtcủacácdântộcdãman.ĐọcCésarvàTacite,chỗnàotacũngthấyđượcnhữngbộluậtấy;vàđọcnhữngbộluậtấychỗnàotacũngthấyđượcconngườiCésarvàTacite.
Trongkhitìmhiểucácluậtphongkiến,tôitựcảmthấymìnhđivàobátquáitrậnđồ,toànlànhữngconđườngvànhữngkhúcngoặtquanhco.Đọchaitácgiảnày,tôitinrằngmìnhđãnắmđượcđầusợidâyvàcóthểđiđượctrongbátquáitrậnđồ.
Chương5:CuộcchinhphụcngườiFrancs
KhôngphảingườiFrancstrongkhitiếnvàoxứGauleđãchiếmhếtđấtcủaxứnàyđểlàmcáctháiấpcủamình.Mộtsốngườiđãnghĩnhưvậy,vìhọthấycuốithờicủadòngthứhai
102,hầuhếtđấtđaiđãbiếnthànhtháiấpvà
thứấp103
,hoặcnhữngtrangtrạiphụthuộctháiấpnọ,tháiấpkia.Nhữngđiềunàycónguyêndomàtasẽgiảiđápsau.
Chương6:NgườiGoths,ngườiBourguignonsvàngườiFrancs
XứGaulebịcácdântộcGermainxâmchiếm.NgườiGoths(cũnggọilàWisigoths)chiếmvùngNarbonnaisevàgầnhếtcảphíaNam;ngườiBourguignonschiêmvùngtrôngraphíaĐông;ngườiFrancschiếmphầncònlại.
Khôngnghingờgìlànhữngngườirợấyđãđểlạiphongtục,khuynhhướngvàtậpquáncủahọ,vìmộtdântộckhôngthểthayđổicáchsuynghĩ
vàthóiquenhànhđộngtrongchốclát.Nhữngdântộcnóitrên,theoCésarvàTacitecóvẻrấtthíchứngvớicuộcsốngdumục.Chảthếmàluậtlệcủahọnóirấtnhiềuđếncácđànthúchănnuôi.Roricon,ngườiđãviếtvềlịchsửngườiFrancs
104chínhlàmộtchàngdumục.
Chương7:Nhưngcáchchiađấtkhácnhau
NgườiGothsvàngườiBuorguignonssaukhiđãtìmcớnàycớnọvàođượctronglãnhthổGaule,thìdânRomainởđâyđànhphảicấpcácnhưyếuphẩmchohọđểhọđừngtànphádâncư.Lúcđầuchohọlúamì,vềsaucấpchohọđấtđểtrồngtỉa,CácvuachúahoặcquanlạingườiRomainkývớihọnhữngbảngiaoướcphânchiavùnglãnhthổtrongnước,màsaunàysửbiênniênvàcácbộluậtWisigothsvàluậtBourguignonsđềughilại.
NgườiFrancskhônglàmtheocáchnày.TrongcácbộluậtSaliquevàluậtRiquairekhôngcódấuvếtgìvềviệcchiađấtnhưthế.NgườiFrancsđếnvàdùngthủđoạnchínhphục.Họhọclâynhữngcáihọmuốnbiết.Họtựđặtraluậtlệtrongnộibộhọ.
CũngcầnphânbiệtcáchlàmcủangườiWisigothsvàngườiBuorguignonsởxứGaulecũngnhưởTâyBanNha,vớicáchlàmcủabọnlínhthuộcquyềnAugustulevàOdoacreởItaliacũngnhưngườiFrancsởxứGaule,củangườiVandalesởchâuPhi.NgườiWisigothsvàngườiBourguignonskýkếtchiađấtvớidânsởtại,cònngườiFrancsvàngườiVandalesthìkhônglàmnhưthế.
Chương8:Tiếpchủđềtrên
NgườiWisigothsvàngườiBourguignonscóđượchaiphầnbađấtđaicủangườixứGaule,nhưngphântánratừngkhuvựcdoviệckýkếtgiaoướcnhưđãnóiởtrên.NgườiFrancstuycướpbócnhưngcũngcómứcđộ.Làmsaohọcóthểcanhtácnổimộtvùngrộnglớnnhưthế!Họchỉlấynhữngvùngđấtthíchhợpvàđểlạinhữngvùngkhácchodânbảnđịa.
Chương9:VậndụngđúngđắnviệcchiađấttrongluậtWisigothsvàluật
Bourguignons
Việcchiađấtnàykhônglàmtheotìnhthầnchuyênchếmàlàmvớiýnghĩatươngtrợvềnhucầuđờisốnggiữahaidântộcphảichungsốngtrênmộtlãnhthổ.
LuậtBourguignonsquyđịnh,mỗingườidânBourguignonsđượcnhậnđấtvớitưcáchlàkháchmờicủangườiRomain.ĐiềunàyphùhợpvớiphongtụcGermainlàmộtdântộchiếukhách.LuậtquyđịnhngườiBourguignonsđượchaiphầnbađấtvàmộtphầnbanôngnô.Luậttôntrọngthầnthánhcủacảhaidântộc.NgườiBourguignonslàmnghềchănnuôinêncầnnhiềuđấtnhưngchỉcầnítnôngnô.NgườiRomaintrồngtỉathìcầnítđấtnhưnglạinhiềunôngnô.Rừngthìchiađôivàcảhaidântộcđềucầnnhưnhau.
TrongluậtBourguignonstathấymỗingườiBourguignonsđượcthuxếpchoởtrongnhàcủangườiRomain.SốngườiRomaincóđấtđượcchiacũngđôngbằngsốngườiBourguignons.NgườiBourguignonsquenviệcchinhchiến,sănbắnvàchănnuôikhôngchênhữngvùnghoangvu,đểngườiRomaingiữlạivùngđấtphìnhiêuhợpvớicanhtác.NhữngđàngiasúccủangườiBourguignonsđãcungcấpphânbónchocáccánhđồngngườiRomain.
Chương10:Vềchếđộnôdịch
BộluậtcủangườiBourguignonsnóirằng,ngườiBourguignonsđếnxứGaulenhậnđượchaiphầnbađấtđaivàmộtphầnbanôngnô.ChếđộnôdịchđãcóởxứGauletừtrướckhingườiBourguignonstớiđây.
LuậtBourguignonsápdụngchocảhaidântộc,cóphânbiệtmộtcáchhìnhthứcbaloạingười:quýtộc,thườngdânvànôngnôtrongmỗidântộc.NhưvậylàchếđộnôdịchkhôngphảichỉcóriêngđốivớingườiRomainvàtầnglớpquýphái,vàdântựdocũngkhôngphảichỉcótrongsốngườiBourguignonsmàthôi.
LuậtnàynóirằngmộtnôngnôBourguignonsđãđượcgiảiphóngmàchưanộptiềnchochủvàchưanhậnphầnđấtthìvẫncoilàngườinhàcủaôngchủ.CònngườidânthườngRomainvẫnlàngườitựdovìanhtakhôngphụthuộcvàomộtgiađìnhquýtộcnào,vàphầnđấtcủaanhtalàbiểuhiệnquyềntựdocủaanhta.
CònnhưluậtSaliquevàluậtRiquairethìkhôngthấynóigìvềngườiRomainphảichịuchếđộnôdịchchongườiFrancshoặcnhữngkẻchinhphụckhácởxứGaule.
Chương11:Tiếpchủđềtrên
Ýniệmvềmộtquyluậtchungtrongthờibịchinhphụclà:nướcPhápthờiấycónhiềunôdịch,
Khibắtđầudòngthứnhất105
cóvôsốngườitựdotrongdânchúngFrancshoặcRomain,nhưngsốngườinôdịchtănglên.Bắtđầudòngthứba
106thìtoànbộdâncàyvàhầuhếtthịdânđềulàngườinôdịch.Trongthời
kỳcủadòngthứnhất,ởthànhthịcòncómộttầnglớptiểutưsản,mộtViệnNguyênlão,mộtToàTưpháptrongđámngườiRomain;nhưngđếnthờikỳcủadòngthứbathìchẳngcònlãnhchúavớinôngnônữa.
KhicácngườiFrancs,BourguignonsvảGothstrànsangxâmchiếmthìhọlấycảvàng,bạc,bànghế;quầnáo,bắtcảđànông,đànbà,giaochoquânđộiquảnlýlàmcủachung.Thờikỳấyluậtquốctếlà:tướcđoạthếttrongthờichiếnvàthoảthuậncholạihếttrongthờibình.TathấytrongluậtSaliquevàluậtBourguignonsđầyrẫynhữngmâuthuẫnvềchếđộnôdịchnóichungđốivớiconngười.
Nhữngcáimàcuộcxâmchiếmchưatạorađượcthìđếnsaukhiđãchinhphụcxongmớixảyra,đólàluậtquốctế:khángcự,nổidậy,thànhphốbịchiếmđóng,sauđóchếđộnôdịchđốivớicưdân.RồitrongnộibộngườiFrancs,việcchiangôithứquânchủlàmnảysinhnộichiếnliênmiêngiữaanhem,chúcháu.Luậtquốctếlạitácđộng.ChếđộnôdịchtrởthànhphổbiếnởnướcPhápnhiềuhơncácnướckhác.TôichorằngđâylàđiểmkhácnhaugiữaluậtnướcPhápvớiluậtItaliavàTâyBanNhavềquyềncủacáclãnhchúa.
Cuộcchinhphụcchỉlàcôngviệcmộtthời.Luậtquốctếthờiấyđãnảy
sinhrachếđộnôdịch;vàsauđónhiềuthếkỷ,việcnôdịchđãlanrộngmộtcáchkỳlạ.
Théodoric,vuaItalia,cóđầuócchínhtrịsángsuốthơnngười,khigửiquânsangxứGauleđãviếtthưdặndòtướnglĩnh:“TamuốncácngườihãytheoluậtcủangườiRomain;hãytrảnhữngnôngnôbỏchạyvềchochủcủachúng.Ngườibảovệtựdokhôngbaogiờủnghộviệcxoábỏchếđộnôdịch.Mặcchocácvuachúakhácthíchthúvớiviệccưỡngbứcvàphápháchnhữngthànhthịhọchiếmđược;chúngtathìkhác:chúngtachỉmuốnchiếnthắngkhicácthầndânmớiđềuthanphiềnvìsaohọđượclàmthầndâncủatamuộnnhưvậy”.
RõrànglàvuaThéodoricmuốnlàmchocácvuangườiFrancsvàngườiBourguignonstrởthànhđángghét,đángghêtởm,đểnêucaoluậtquốctếcủamìnhmộtcáchbónggió.
Vôsốđấtđaicủangườitựdotrởthànhđấtđaicủalãnhchúa.Nhữngkẻcónhiềunôngnôchiếmlĩnhnhữngvùngđấtrộnglớn,lậpthànhlàngmạc.
CónhữngchủđấtđemhiếnđấtchoGiáohộiđểđượcghivàosổkiểmkê,họtinrằngthếlàđượcphụcvụĐấngthiêngliêngquaGiáohội.
Chương21:Quyềntàiphántrongđịavựcgiáohội
Giáohộiđượchưởngsốtàisảnđángkể.CácôngvuađềucấpchoGiáohộinhữngvùngđấtrộnglớn,vàtrongđịavựcGiáohộicócảcơquantưpháp.
LuậtRiquairecấmcácnôngnôcủaGiáohộiđãđượcgiảiphóngkhôngđượcthamdựcáccuộchọpxétxửliênquanđếnkhuvựccưtrúcủahọ.Giáohộicóquyềntưphápđốivớicảnhữngngườitựdo,vàđãtừngxửnhữngkhiếunạicủahọngaytừthờibanđầucủachếđộphongkiến.
VuaClotaireIIchophépcácgiámmụchaycácvịquanlớncóđấtởnhữngvùngxaxôiđượcchọnđấtngaytrongvùngcủanhữngngườiđượchọgiaânhoặcnhữngngườiphảibồithườngchohọ.
ClotaireIIđiềuchỉnhquyềnhànhgiữacácngườixétxửcủaGiáohộivớicácsĩquancủanhàvua.Pháplệnhnăm802củavuaCharlemagnechocác
giámmụcvàtuviệntrưởngcóđượctưcáchnhưngườixétxửcủatriềuđình.MộtđạoluậtkháccũngcủaCharlemagnecấmcácsĩquanhoànggiakhôngđượcxửnhữngngườicàyruộngcủaGiáohộitrừkhingườiđóphạmtộigiandốivềruộngđấtvàtrốntránhcôngvụ.CácgiámmụchọpởReimstuyênbốcácvịchứcsắccủagiáohộiđềuđượchưởngquyềnmiễntrừ.Pháplệnhnăm806củaCharlemagnequyđịnhGiáohộiđượcxửcácvụhìnhsựvàdânsựđốivớimọingườicưtrútrongđịahạtGiáohội.
Cuốicùng,pháplệnhcủavuaCharleshóiđầu(CharlesleChauve)mớiphânbiệtrànhmạchviệcxétxửcủanhàvua,củacáclãnhchúavàcủaGiáohội.
QUYỂNXXXI:LÝTHUYẾTLUẬTPHÁPPHONGKIẾNCỦANGƯỜIFRANCSTRONGMỐI
QUANHỆVỚICÁCCUỘCCÁCHMẠNGTRONGTHỜIQUÂNCHỦ
Chương17:Chuyệnriêngtưtrongviệcbầucácvuadòngthứhai
TrongcôngthứctruyềnngôicủaPépinthìCharlesvàCarlomanđượcxứcdầuthánhvàbanphướcđểkếvịvuacha.Cáclãnhchúabuộcphảichấpnhận,cấmkhôngđượctruyềnrangoài,vàtừđâyvềsaukhôngđượcbầungườikhácdònggiốngcủaPépinlênngôi.
Sauđó,lờithềcủaCharlemagne107
vàlờithềcủaLouisngườihiềnhậu108
đềunóirõ:“NgườiFrancschỉchọnconcácvua”,rấtphùhợpvớidihuấnnóitrên.
Vềsaunày,khiđếquốcchuyểnsangtaymộtnhàkháckhôngphảidòngCharlemagnenữathìcáchbầuchọnvualàmtheocácđiềukiệnrấtnghiêmngặt,màlạithuầntuývàgiảndị,ngườitaxarờihiếnphápcũ.
VuaPépinhồitrướcbiếtmìnhsắpchết,đãtriệutậpcáclãnhchúagiáohộivàdânsựhọptạiSaintDenischiavươngquốcchohaiconlàCharlesvàCarloman.Ngàynay,vănbảngốccủacuộchộinghịnàykhôngcònnữa,nhưngcácnhàsưutầmsửhọcthườngnhắcđếnnó.Câuchuyệnnàychứngminhđiềutôiđãnói:quyềncủanhândânthờinàylàchỉđượcbầunhữngngườitronghoàngtộc,nóiđúngra,đólàquyềnloạibỏthìhơnlàquyềnđượcbầu.
Cáckiểubầuchọnnàyđượckhẳngđịnhtrongcáclưutrữcủadòngthứhai.XemtrongchỉdụcủavuaCharlemagnechiavươngquốcchobangườicon,cócâu:“nếumộttrongbaanhemsinhđượccontraimànhândânmuốnbầulàmngườikếvịcủachanóthìchú,bácnósẽchấpnhận”.
Cáchchiangôibáunhưvậy,vềsau,năm877lạiđượcvuaLouisNgườihiềnhậuthựchiệnchobaconcủaôngtalàPépin,LouisvàCharles,trongcuộcHộiđồngởAixLaChapelle.
Haimươinămsau,ôngvuanàylạilàmcuộcchianữagiữaLothairePépinvàLouis.KhiLouisleBèguenhậnvươngmiện,ôngđọclờithề:“Tôi,LouisđượclênngôinhờlòngthươngxótcủaThượngđếvàsựbầuchọncủanhândân,xinhứa…”.
Vềsau,vươngquốcvùngArlescũngnhưcácnhánhkhácvàcácchưhầulệthuộcđếquốcCharlemagnexưađềubầuchọnvuatheonguyêntắctruyềnngôitronghoàngtộc.
Chương18:VuaCharlemagne
Charlemagnenghĩrằng,phảigiữquyềnlựccủagiớiquýtộctrongmộtgiớihạnnhấtđịnh,phảingănchặnsứcépcủagiớitănglữvàdântựdo.Trongtưtháiđó,ôngxâydựngkỷcươngnhànướcvớinhữngđốitrọngứcchếlẫnnhau,màônglàchủ.Tấtcảphảithốngnhấtdướiquyềnlựccủaông.Vớiquýtộc,ôngliêntụcphânpháihọđinơinàynơikia,khiếnhọkhôngcònthìgiờđểlotoanvậnmệnhriêngcủamình,màchỉlotoanđếnvậnmệnhnhàvua.
Đếquốcđượcduytrìbởitínhvĩđạicủaôngchủ:ngôivualàvĩđại.Conngườicủavuacònvĩđạihơn.Cácvuaconcủaônglànhữngquầnthầnbậcnhất,làcôngcụquyềnlựccủaông,làmẫumựccủatínhphụctùng.Ôngđềranhữngluậtlệthậthay,tựôngthựchiệncònhayhơn,vàôngbuộcngườitaphảithựchiệnthậtnghiêmtúc.
Tàinăngcủaôngtruyềnlantrênmọimiềnđấtnước.CácđạoluậtcủaCharlemagnecótầmnhìnbaoquátmọimặt,cósứcmạnhlôicuốntấtcả.Mọilýdođểlảngtránhnghĩavụđềubịtướchết.Mọisựtrễnảiđềuđượcnhắcnhở.Mọisựlạmdụngđềuđượcuốnnắnhayngănngừatừtrước.
Charlemagnebiếttrừngphạtnhưngcũngbiếtkhoandungnhiềuhơn.
Dựkiếncủaôngthìbaolamàbiệnphápthểhiệnlạigiảndị.Khôngmộtaicónghệthuậtcaohơnôngkhilàmnhưngviệcthậtlớnmộtcáchdễdàng,giảiquyếtnhữngvấnđềthậtkhókhănmộtcáchđiềmđạm.
Ôngchudukhắpđấtnướcmênhmông.Nơinàođến,ôngđềunhúngtayvàoviệc.Côngviệcsinhsôikhắpnơi,ônggiảiquyếtgọnkhắpnơi.Nhàvuadámmạohiểmtrướcmọinguycơvàkhéotránhđượcnguycơhơnaihết.Ôngdámchơivớinhữngcảnhhiểmnghèo,đặcbiệtlàvớinhữngkẻmuốnchứngminhhọlàngườichiếnthắng,bởichínhhọlànhữngkẻâmmưu.
Nhàvuathánhthiệnnàythậtcóchừngmực,tínhônghiềnhậu,phongcáchgiảndị,thíchsốngchanhoàvớibầytôitrongcungđình.Cólẽôngcũngrấtnhạycảmtronglạcthúvớiđànbà,nhưnglạilàôngvualuônluônlàmchủđượcmìnhvàsaysưavớicôngviệc,nêndầucóđammêtíchútcũngđángđượcthathứ.
Ôngđặtranhũngthểlệrấthaytrongviệctựvệ.Vớitríthôngminh,tínhcẩnthậnvàtiếtkiệm,ônglàmchokhuvựccưtrúriêngcủamìnhnângcaogiátrịkinhtế.Cácôngbốgiađìnhcóthểhọcđượcởôngcáchquảntrịgiađìnhmình.SáchgialễcủaCharlemagnecónguồngốctrongsángvàthánhthiệnlàmnênsựgiàucó:ôngchođembántrứngtrongsânchănnuôigàvịtcủanhàmình,báncảcỏvôdụngtrongvườnmình.ÔngđemnhữngcủacảicủangườiLombardsvàcáckhovàngphongphúcủacủarợHungNôđãtừngcướpphánhiềunướcđểphânphátchonhândântrongnướcông.
PHẦNPHỤLỤC
PhụlụcI:BảovệtácphẩmTinhthần
phápluật109
1.MặcdầuTinhthầnphápluậtlàmộttácphẩmthuầntuýchínhtrịvàluậthọc,tácgiảvẫncódịpnóiđếnThiênChúagiáo,biểudươngtinhthầncaocảcủatôngiáo,nhằmgiatăngniềmtinvàlàmchonhândânyêumếntôngiáonày.
Vậymàhaisốbáoliêntụcđãbuộctộitácgiảmộtcáchđángsợ,coiônglàkẻtheochủthuyếtSpinozavàthầngiáo(déiste)(…).
TácgiảlàngườitheoSpinozaư?Ngaytừbàiđầuôngtađãphânbiệtthếgiớivậtchấtvớithếgiớitinhthần.
TácgiảlàngườitheochủthuyếtSpinozaư?Trongbàithứhai,ôngtađãtấncôngchủnghĩavôthần:“Kẻnàonóirằngcómộtcáitấtyếumùquángđangtácđộngmọithứtrênđờilànóichuyệnhồđồ,vìcòngìhồđồhơnlàchorằngcáimùquángsảnsinhranhữngthựcthểthôngminh!”.Tácgiảnóirằng:“Thượngđếcóquanhệvớivũtrụ.Ngườiđãsángtạoracácquyluậtvàbảovệquyluậtấy.Ngườihoạtđộngtheoquyluật,vìNgườibiếtnó.Ngườibiếtnóvìđãlàmranó.NgườilàmranóvìnócóquanhệvớisựthôngtuệvàquyềnuycủaNgười”.(…)
TómtắtđôilờibắtbẻcủapháiJésuite:
–Tácgiảnóirằng:“Luậtpháptrongýnghĩarộngnhấtlànhữngmốiquanhệtấtyếuxuấtpháttừbảnchấtcủasựvật”.Nhưvậy,tácgiảkhôngcòncoiThượngđếlàxuấtphátđiểmcủatấtcả.
–TácgiảtríchdẫnPlutarquenói:“Quyluậtlàchúatểcủamọivậtthểcóthểchếtcũngnhưmọivậtthểbấttử”.ChínhPlutarquelàmộtkẻtheongẫutượnggiáo!
–Tácgiảnói:“Sựsángtạothếgiớidườngnhưmộthànhđộngđộcđoán,phảigiảđịnhcónhữngquyluậtbấtbiến,cũnggiốngnhưquanđiểmcủanhữngngườivôthần”–Thếlàtácgiảđãchấpnhậncácthuậtngữcủapháivôthần!
–Tácgiảcónhữngchươngsáchcangợinhữngngườikhắckỷ(…),bọn
khắckỷchínhlàbọntheothuyết“Tôngiáotựnhiên”.
–Tácgiảnói:“Luậtđầutiêncủathiênnhiênlàhoàbình”,lạicònnói“nghĩavụcủangườiđờiđốivớiThượngđếlàquantrọng”,màkhôngnóirằngđólà“quantrọngbậcnhất”.
–Tácgiảnói:“Ngườiđờilàmộtloàivậthạnchế,bấtcứlúcnàongườiđờicũngcóthểquênmấtđấngTạohoácủamình…”.
–Tácgiảcònchorằng:“Thượngđếkhôngthểcaitrịtốtnhữngloàitựdonhưcaitrịcácloàikhác,vìmộtkhiđãtựdothìngườitaphảihoạtđộngtheoýmình”.
v.v..vàv.v..110
2.(…)CácnhânvậtcólýtrínhấtởchâuÂu,nhữngngườiđượcsoisángvàuyênbácnhấtđềucoiTinhthầnphápluậtlàmộttácphẩmhữuích,trongđócóđạolýtrongsáng,nguyênlýchínhxác,xứngđángtạoranhữngconngườitửtế.Vớicuốnsáchnày,ngườitacóthểtiêuhủynhữngquanđiểmđộchại,khuyếnkhíchnhữngquanđiểmlànhmạnh.
Vậymàcóngườibảorằngđâylàmộtcuốnsáchnguyhiểm?!Thậtlàmộtsựđảolộnquayquắttháiquá!
(…)Aiđãđượcnhìnmộtchútánhsángthìthoạtđầumớiđọcsáchnàyđãhiểuđốitượngcủasáchlàvấnđềphápluật,phongtục,tậpquáncủamọidântộctrêntráiđất.Họcóthểnóirằngchủđềcủacuốnsáchlàrấtbaola,vìnóđụngđếnmọicơchếliênquantớiconngười,vìtácgiảphânbiệtđượccácthứcơchếấy,xemxétcáigìlàphùhợpvớixãhộivớimỗiloạixãhộikhácnhau;tácgiảcốtìmchoranguồngốccủacáccơchếđó,tìmchoranhữngnguyênnhânvậtlývàluânlýcủanó.(…)
3.Ngườitathấyquahaiphầntrên,baonhiêulờichỉtríchchuacay,cóthểtómtắtlạilà:tácgiảcuốnsáchTinhthầnphápluậtkhôngviếttácphẩmcủamìnhđúngtheodànbàivàcáchnhìncủanhữngngườiphêbìnhông;vànếucácnhàphêbìnhnọđíchthânviếtsáchnàythìhọsẽnóinhữngđiềumàhọbiết.(…)Từđiềunày,tacóthểnhậnthấyrằngngườiphêbìnhlànhữngnhàthầnhọcmàtácgiảlạilànhàluậthọc.Cácnhàthầnhọckiaphêbìnhnhưthếtứclàhọđanglàmcáinghềthầnhọccủahọ,màlàmchẳngnênthân!(…)
Khingườitaphêbìnhmộttácphẩm,màlạilàmộttácphẩmlớnthìhọphảicốmàhọcchođượcngànhkhoahọcmàtácphẩmđónghiêncứu.Họphảiđọccáctácgiauytíntrongngànhkhoahọcđó,đểthấyđượcrằngtácgiảcuốnsáchđócósailạchaykhông.(…)
Khingườitaviếtđểphêphánmộttácgiảmàphátkhùnglênnhưthếthìhọphảiđánhgiáphẩmchấtquatácphẩmchứđừngđánhgiátácphẩmquaphẩmchấttheođịnhkiếncủahọ.(…)
Trongnhữngcuốnsáchviếtchovuithìđọcquababốntrangđầuđãcóthểthấyrõphongcáchvàýtứđùagiỡncủatácgiả.Cònnhưtrongnhữngcuốnsáchlýluận,nếukhôngnắmđượctoànbộsợidâychuyềnthìkhônghiểuđượctígìđâu!
Viếtmộttácphẩmthìrấtkhó,cònphêbìnhthìrấtdễ.Vìtácgiảthìphảigiữgìntấtcảmọikhíacạnh,cònngườiphêbìnhchỉcầnnhắmvàomộtđiểm.Mànhưvậythìngườiphêbìnhkhôngđượclầmlẫn,vànếuanhtalầmlẫnliêntụcthìkhôngthểnàothathứchoanhtađược.(…)
Cáicáchphêbìnhmàtanóiởđâylàcáchlàmcóthểdễdàngcắtxén,xuyêntạccáitổngthểcủatinhthầndântộc,nếunhưtôidámdùngthuậtngữnày.
Thầnhọccónhữnggiớihạnvànhữngthểthứccủanó.Đãhọcvàbiếtđượcchânlýcủathầnhọcthìngườiđờinêngiữlấy,đừngđểnóbungralungtungmàhãygiữnótrongkhuônkhổnhấtđịnh.Thậtlàtrớtrêu,ngạođờikhingườitamuốnđemkhuônkhổcủachânlýthầnhọcđểchụplênnhữngngườinghiêncứuchânlýkhoahọccủanhânloại.Cácnguyênlýcủakhoahìnhhọcthậtlàchínhxácnhưngnếuđemốpvàonhữngchuyệncủathịhiếuthìlýtrícũngtrởthànhphilý!Muốnbópnghẹtmộttôngiáothìkhônggìhơnlàkhoáccáiáotiếnsĩthầnhọclênmọithứtrênđời.Nhữngkẻlúcnàocũngmuốndạyđờithìhọchỉngăntrởviệchọchỏimàthôi.Chẳngcómộtthiêntàinàokhôngbịthuichộtkhingườitabọcnólạibằngmuônvànnhữngđiềudodự,đắnđovụnvặtvàvớvẩn.Nếubạncónhữngýtưởnghay,tiếnbộthìngườitacũnglàmchobạnphảichầnchừ,ngờvực.Bạnkhôngthếnóimộtcáchmạchlạckhimàbạnchỉsợcáimìnhnóilàsai.Đánglẽphảinóitheođúngýnghĩcủamìnhthìbạnlạicứphảicốtìmnhữngtừngữtếnhịđểtránhnéphêbình.Ngườitasắpchụplênđầuchúngtamộtcáimũđànbàcódâythắtchặtvàocổ(béguin),đểmỗicâunóiratađềuphảinhớrằng:“Coichừngvấpngãđấy!Mimuốnnóitheoými,nhưngtalạimuốnminóitheoýta”.Nếubạnấyđàđểnhảy,ngườitaníuáobạnlại!Bạncósứcmạnhvàsinh
khí,họdùngkimđâmxỉachobạnthuichộtđi!Bạnđangchạytrênnẻođườngcủamình,họlạimuốnbạnphảinhìnnhữngmẩulitimàlũkiếnđangthatrênđường!Khoahọcnào,vănchươngnàomàchịunổicáithứthôngtháirởmnhưthế?!
Thếkỷnàyđãcónhữngviệnhànlâmởtrungươngvàcáctỉnh,nhưnghọmuốnnhốtchúngtavàomấynhàtrườngtiểuhọccủanhữngthờitămtốixaxưakia!
Descartesthườnghaykhuyếnkhíchnhữngngườitàinăngthuakémônghãycốmàômấpnhữnghoàivọngtốtđẹp.Ôngluônluônbịlênánlàvôthầnchủnghĩa.VậymàbâygiờngườitalạidùngcácluậnđiểmmạnhcủaDescartesđểphêphánnhữngngườivôthần!
Ngoàira,chúngtaphảicoinhữnglờiphêbìnhchỉlàýkiếncánhân,vìchínhkẻphêbìnhcũngmuốnnhưthế.
Rấtnênphêbìnhnhữngtácphẩmđãđưaracôngchúng,vìaimuốnsoiđườngchocôngchúngmàtựmìnhlạikhôngmuốnđượcsoiđườngthìthậtlàđángbuồncười.Aichỉbảochotađiềunàyđiềunọđềulàbạnđườngcủata.Nếunhàphêbìnhvàtácgiảcùngđitìmchânlýthìhọcùngchungmộtlợiích;vìchânlýlàtàisảncủatấtcảmọingười;họsẽlànhữngngườiđồngđiệuchứkhôngphảilàkẻthùcủanhau.
PhụlụcII111
:TómtắtTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu
ĐọcTinhthầnphápluậtcủaMontesquieu,nhiềungườibângkhuângvìcấutrúccuốnsáchhầunhưkhôngtheomộthệthốngrànhrọt.Cả31quyển,dàytrênmộtnghìntrang,viếtliềnmộtmạch,khôngphânrõcácphầnkhácnhauđểngườiđọcnắmvấnđềmộtcáchdễhiểu,cóchươngdài13trang(chươngnóivềhiếnphápnướcAnh);cóchươngchỉbadòng(chươngnóivềchínhthểchuyênchế);cóquyểnchỉmộtchương,cóquyểnnămchương,hoặctámchương,quyểndàinhấtlàbốnmươilănchương.Dođó,cáchọcgiảđờisautranhluậnnhiềuvềbốcụccủaTinhthầnphápluật.
Dầusao,đọchếttácphẩmchúngtavẫncóthểphánđoántrìnhtựvấnđềmàMontesquieumuốndìudắtngườiđọc:
1.Mởđầucuốnsách,tácgiảphântíchmốiquanhệgiữaluậtcủaloàingườivớiluậtcủathiênnhiên:“Mọivậtđềucóluậtcủanó.Từthếgiớithầnlinhđếnthếgiớivậtchất,từnhữngtrítuệsiêuviệtchođếnloàivậtvàloàingườiđềucóluậtcủanó(…).Thếgiớihìnhthànhbằngvậnđộngcủavậtchấtluônluôntồntại.Sựvậnđộngấycónhữngquyluậtkhôngthayđổi.(…)SựsángtạocủaThượngđếhiệnranhưmộthànhđộngđộcđoáncũngphảicóquyluật,chẳngkhácnàocáiđịnhmệnhvôthầnmùquáng.(…)Khôngcóquyluậtthìthếgiớikhôngtồntại.(…)Mọisựkhácnhauđềulànhấtquán.Mọisựthayđổiđềulàkiênđịnh.(…)Trướckhingườitalàmraluậtthìđãcónhữngquanhệvềsựcôngbằngtấtyếurồi”.
Montesquieukháiquát:“Luậttựnhiênđầutiêncủaloàingườilàhoàbình.(…)Tiếpsauđólàquyluậtconngườiphảitìmcáchtựnuôisống.(…)Luậtthứbalàlờicầukhẩntựnhiênmànamnữmongmuốnbênnhau.(…)Luậtthứtưlàconngườimongmuốnđượcsốngthànhxãhội”.
Khiloàingườiđãsốngthànhxãhộithìmớicónhữngluậtthựctiễn(loispositives).Nhưngmộtkhihìnhthànhxãhộithìconngườimấtđisựbìnhđẳng,phátsinhcạnhtranhvàchiếntranh,trướchếtlàchiếntranhgiữacáctộcngười.Dođóphảicóluậtquanhệgiữacáccộngđồngngười,tứclàLuậtquôctế(droitdesgens).Sauđóphảitạolậpnềncaitrịquốcgia,quyđịnhquanhệgiữangườicaitrịvàbịcaitrị,đólàLuậtchínhtrị.Mặtkhác,phải
xácđịnhquanhệgiữacáccôngdânvớinhau,tứclàLuậtdânsựđểduytrìnềncaitrịtrongmỗiquốcgia.
NgaytrongquyểnIbànvềvấnđềnóitrên,chúngtanắmbắtbaýniệmlớncủaMontesquieu:“Mỗimộtdântộctronghoàbìnhphảilàmđiềutốtnhất;trongchiếntranhphảicốhếtsứclàmítđiềuxấunhất.Mụctiêucủachiếntranhlàchiếnthắng.Mụcđíchcủachiếnthắnglàchinhphục.Mụcđíchcủachinhphụclàbảotồncáiđãgiànhđược”.Cáchcaitrịphùhợpvớitựnhiênhơncảlàlàmchođịavịtừngcánhânphùhợpvớiđịavịcủatoànthểnhândân–“Luật,đólàlýtrícủaloàingườikhitanóivềluậtchungchomọidântộctrêntráiđất”.
2.Đểdẫndắtngườiđọctìmhiểucácluậtthựctiễn,Montesquieuphântíchsựkhácnhaugiữabachínhthểhaylàbacáchcaitrị:dânchủ,quânchủvàchuyênchế.Ôngđịnhnghĩa:
“Chínhthểdânchủlàchínhthểmàdânchúnghaymộtbộphậndânchúngcóquyềnlựctốicao.Chínhthểquânchủthìchỉmộtngườicaitrị,nhưngcaitrịbằngluậtphápđượcthiếtlậprõràng.Chínhthểchuyênchếthìtráilại,chỉmộtngườicaitrị,màkhôngcóluậtlệgìhết,chỉtheoýchívàsởthíchcủahắntathôi.”
Bànvềchínhthểdânchủ,MontesquieudựavàotiềnlệtrongxãhộicổđạiHyLạpvàRome.Ôngviết:“Dânchúngrấtgiỏikhihọchọnngườiđểgiaochomộtphầnquyềnlựccủamình(…).Dânbiếtrõailàngườiđãđánhthắngnhiềutrận,ailàquantoàkhôngnhậnhốilộvàphánxửcôngminh,ailàngườiđãlàmnêngiàucómộtcáchchínhđáng,đểbầuhọvàoNghịviện(…).Đólàđiềudânchúnghọcđượcnơiquảngtrườngmộtcáchsâusắcmàôngvuakhôngthểhọcđượcnơicungđiện”.
Tácgiảvạchranguyêntắccủachínhthểdânchủlàđạođứcchínhtrịvớiđịnhnghĩarõràng:“Đạođứcchínhtrịlàtìnhyêuluậtphápvàtìnhyêutổquốc.Tìnhyêuấyđòihỏiluônluônđặtlợiíchchunglêntrênlợiíchcánhân.Ởđây,vậnmệnhcủachínhthểđượcgiaochomỗingườicôngdân”.
Đểsángtỏthêm,ônggiảithích:“Đạođứctrongchínhthểcộnghoàlàlòngyêunềncộnghoà.Đólàtìnhcảmchứkhôngphảichỉlàmộtchuỗikiếnthức.Ngườikémcỏicũngnhưngườigiỏigiangnhấtđềucóthểcóđượctìnhcảmấy”.Lòngyêunềncộnghoàchínhlàlòngyêudânchủ,màyêudânchủchínhlàyêubìnhđẳng,khôngnhữngyêuvìquyềnlợimàyêucảvìnghĩavụ.Lòngyêudânchủcònlàlòngyêucuộcsốngthanhđạm.Bởivìdolòngyêu
bìnhđẳng,ngườitachỉcómộtthamvọngduynhấtlàđượcgiúpíchtổquốcnhiềuhơnngườikhác,chonênhọkhôngthíchlốisốngxahoa.
TuyvậyMontesquieuphântíchthêm:“Thậtkhómàthiếtlậpbìnhđẳngmộtcáchtuyệtđối,nêncầncómộtcáchđịnhmứctươngđốiđểgiảmbớtsựchênhlệch,nhưyêucầungườigiàuđónggópnhiềuhơnngườinghèovàcóchínhsáchnângđỡngườinghèo(…).Aicầncóviệclàmđểkhôngbịnghèokhổquáthìkhôngđượclườibiếngtrongcôngviệc”.Bànvềđứctínhthanhđạmtrongchínhthểdânchủ,Montesquieuthừanhậnmộtsốcôngdântrởnêngiàucólàđiềuhợplý,nhưngcầnphảiđặthọvàomộtđịavịkhiêmtốn,khiếnhọcũngphảilàmviệc.Ôngnói:“Tưtưởngthươngmạivềbảnchấtlàhướngtớisựthanhđam,tínhtiếtkiệm,tínhkhiêmtốn,thíchlaođộng,chuộngtríthôngminh,trậttựvàkỷcương(…),đólàđiềubảođảmlàmtăngtàisảnchomọingườivàđặtcáccôngdânnghèovàocảnhngộdễchịu”.
Tuyđếcaochínhthểdânchủ,nhưngMontesquieuchưahìnhdungrađượcmộtnềndânchủcộnghoàhiệnđại.Đốivớiông,dướiquyềncaitrịcủamộtôngvuasángcũngcóthểthựchiệnchếđộdânchủnếugiữvữngnguyêntắcđạođứcchínhtrịtrongxãhộicôngdân.Ôngvạchrarằngchínhthểdânchủcóthểbịsađọatrongnguyêntắccủanó;sađọatronghaitrườnghợp:mộtlà,dânchúngsavàokhuynhhướngbìnhđẳngcựcđoan;tựdochủnghĩa(libertinage),khiếnchoviệcchỉhuycũngnhưviệctuânlệnhtrởthànhlộnxộn,phongtụctậpquán,lòngyêutrậttự,rồiđếncảđạođứccũngkhôngcònnữa.Trườnghợpthứhailàngườicaitrịđánhmấttưtưởngbìnhđẳng,khimànhữngkẻđượcdântintưởngmuốnchegiấusựsađọacủabảnthânhọ,tìmcáchlàmbạihoạidânchúng.Đểdânchúngkhôngthấysựthamlamcủahọ,họcangợitính“vĩđại”củadânchúng.Đểdânchúngkhôngnhìnthấysựbiểnlậncủahọ,họcangợitínhtằntiệncủadânchúng.Sựđồibạigiatăngtrongđámngườigâyrađồibại.Dânchúngthíchchơibờixaxỉtrongcảnhnghèonàn.“Đãnghèomàlạixaxỉthìchỉcònmộtcáchlàbònrúttrongkhotàngquốcgiamàthôi”.
Bànvềchínhthểquânchủ,trướchếtMontesquieukhẳngđịnhnguyêntắccủachínhthểnàylàdanhdựvàthểdiện,gọitắtlàdanhdiện(honneur).Vìtrongchếđộquânchủắtphảicónhữngđặcquyền,nhữngđẳngcấpvànguồngốcquýtộc;chonênđòihỏiphảicósựưuđãi,phảikhácngười,phảihơnngười.
Danhdiện,trongnhànướcquânchủcũnggiốngnhưlựchấpđẫnvàlựclytâmtrongvũtrụ,nólàmchomọibộphậntrongcơthểchínhtrịlaychuyển,liênkếtlạitronghànhđộng,hướngvềcáclợiíchcủađấtnướcvàtin
rằngnhưthếsẽcólợichocánhân.
Việcgiáodụctrongchínhthểquânchủchútrọngbađiều:“Đặtvàođứchạnhýniệmvềsựcaoquý,đặtvàocácphongtụcýniệmvềsựthậtthà,đặtvàocáccửchỉýniệmvềsựlễđộ”.Ởđây,ngườitađánhgiácáchànhđộngkhôngphảiởđiểmtốtmàởđiểmđẹp,khôngphảiởsựđúngđắnmàởsựcaocả,khôngphảiởchỗhợplýmàởchỗphithường.Trongchínhthểphongkiến,ngườitakhôngchêbaisựnịnhhótnóichung,màchỉchêbainịnhhótkhinóbiểuthịtínhcáchhènhạ,hoặckhôngdínhvớiýđồmưunghiệplớn.Ngườitacưxửlễđộchỉđểtỏrahơnngười.Vualàcaocảthìmọingườiphảibénhỏlại.Cácquanlớnphảitừbỏsựoaivệcủamìnhtrướcmặtvua.Mứcđộoaivệcủamộtôngquantuỳthuộcvàovịtríôngtaởgầnhayxavua.Ngườitatỏratếnhịđểbiểuhiệnsựgiàusang,tỏrachánchườnglạcthúđểbiểuthịmìnhđãhưởngquánhiều.Ởđây,danhdiệnđềranhữngquytắctốicaomànềngiáodụcphảithíchứngvớinó.Ngườitađượcgiáodụcphảinghĩđênvậnmệnhchung,sựnghiệpchungcủanhàvua,tứclàcủađấtnước,khôngđượctỏramìnhởdướitầmchứcvụđượcgiaophó.Cáigìdanhdiệnđòihỏiphảilàmthìcoiđólàcầnthiếthơncáimàphápluậtbắtlàm.
Nhưvậy,trongmộtnềnquânchủđúngđắncũngcócáihay:cácsắcdụcủanhàvuaphảidựatheohiếnpháp.Nhànướcđượccủngcố,hiếnphápkhólunglay.Nhâncáchngườicầmquyềnkháổnđịnh.
Nhưngchínhthểquânchủcũngcóthểbịsađọatừtrongnguyêntắccủanó.TácgiảlấyvídụthựctếtrongcáctriềuđạiquânchủTrungHoavàkháiquátthànhlýluậnchung:đólàlúcôngvuakhôngtựứcchếmình,khôngchịusựkiểmsoátcủahiếnpháp,thíchtựmìnhcaiquảntấtcảvàngaytứckhắc.Tìnhtrạngsađọanàybiểuhiệnnhưsau:ôngvuabiểudươngthếlựccủamìnhbằngcáchthayđổitrậttựtựnhiêncủasựvật.Ônghànhđộngvàrasắcdụmộtcáchđộcđoán,saysưavớinhữnglạcthúngôngcuồng.Ôngquytấtcảvàochobảnthânmình.Toànbộquốcgia,thủđô,triềuđìnhchỉlàcánhânông
112.Vuakhônghiểugìvềtìnhcảmđốivớidânchúng,không
cảmnhậnsâusắcvềsựanninhcủaquốcgia.Trongtìnhtrạngđó,vuavàquankhôngđượcnhândânkínhtrọngnữa,họphảidùngđếncôngcụtồitệcủachínhquyềnđộctàiđểbắtdânkínhtrọng.Cáigọilàdanhdiệntrởthànhbỉổi.Cáigọilàcôngbằngtrởthànhkhắcnghiệt.
Bànvềchínhthểchuyênchế,Montesquieutỏtháiđộcămghét,phỉbángvàchếnhạobằnglờiđịnhnghĩavắntắtnhư:ôngvuachuyênchếlà“mộtconngườimàcảnămgiácquanluônluônnóirằngôngtalàtấtcả,vàmọingườikhônglàcáigìhết(…).Nếuônggiaoviệcchonhiềungườithìngườinào
cũngtìmcáchchạychọtđểđượclàmtênđầytớhạngnhấtcủaôngta”.
Nhưvậythìnguyêntắcchínhthểchuyênchếphảilàsựsợhãi.Ngườitaphảilấysựsợhãiđểđánhbạtlòngcanđảm,dậptắtmọidanhdiệnvàthamvọngnhỏnhất.
Vớinguyêntắcđó,việcgiáodụctrongchínhthểchuyênchếchỉquyvàomộtđiểmlàđưasựsợhãivàotráitímvàđưaítnhiềunguyêntắctôngiáovàođầuócthầndân.Muốncóđượcsựphụctùngtuyệtđối,ngườitacầnđếnsựngudốtcủangườithừahành.Họkhôngcầnphảihoàinghi,khôngcầnphảilýgiải.Giáodụcởđâycóthểnóilàconsốkhông.Nóbắtđầubằngcáchbiếnmộtthầndânxấuthànhmộtnôlệtốt.
Trongchínhthểchuyênchế;nếucómộtngườiyêunướcchânchínhthìanhta“sẽlàmchođộngcơcủachínhthểphảidừnglại,nếuanhthấtbạithìanhkhôngthểtiếptụctồntạiđượcnữa,cònnếuanhthànhcôngthìanhsẽlàmchomấthết;mấtcảvua,mấtcảnhànướcchuyênchế”.
Montesquieukháiquát“ýniệmvềchínhthểchuyênchế”bằngbadòngvắntắt:“NhữngngườidãmanởLouisianemuốnănquảthìhọchặtcâytừgốcchocâyđổxuốngđểháiquả.Chínhthểchuyênchếlànhưrứađó”,(badòngnàylàtoànbộchương13quyểnV).
Khibànđếnsựsađọacủanguyêntắcchínhthểchuyênchế,Montesquieucũngnóivắntắt:“Nguyêntắccủachínhthểchuyênchếthìbaogiờcũngkhôngngừngsađọa.Bảnchấtcủanólàtànbạo.Sựtànbạoấyluônluôntồntại,mặcdầucókhidịubớtđôichút”.
3.Nhưtrênđãnói,Montesquieuphânbiệtbathứluật:luậtquốctế,luậtchínhtrịvàluậtdânsự.ÔngdànhphầnlớncôngtrìnhTinhthầnphápluậtđểbànvềluậtchínhtrịvàluậtdânsự,trongđónổibậtlênphátkiếnvềquanhệgiữabaquyềnlậppháp,hànhphápvàtưpháp,màngườiđươngthờicũngnhưthờinayđềucôngnhậnrằngMontesquieulànhàKhaisángđầutiênxâydựngquanđiểm“tamquyềnphânlập”.
Timhiểuvấnđềnày,ngườiđọcnênnghiêncứukỹquyểnXI:“Cácluậttạoratựdochínhtrịtrongquanhệvớihiếnpháp”.
Mởđầu,tácgiảbànvềhaichữ“Tựdo”:“KhôngcómộttừnàolạicónhiềucáchđịnhnghĩanhưlàtừTựdo(…).Ngườitađịnhnghĩanótheocáchsuynghĩvàmongmuốnriêng,vànóichunghọgánTựdochochínhthểcủanướcmìnhmàchêbaichínhthểcủanướckhác(…)Mọingườigọi
Tựdolàchínhthểphùhợpvớitậpquánvàkhuynhhướngcủamình”.
MontesquieuxácđịnhrằngchỉởnướcCộnghoàmớicóTựdothậtsự.Ởđâyluậtphápnóinhiềumàngườicầmquyềnthìnóiít,vàngườitađồngnhấtkháiniệmQuyềncủanhândânvớiTựdocủanhândân.Ôngviết:Tựdochínhtrịtuyệtđốikhôngphảilàmuốnlàmgìthìlàm.Cicerón(106-43tr.CN)địnhnghĩa:“Tựdochỉcóthểlàđượclàmnhữngcáinênlàmvàkhôngbịépbuộclàmnhữngđiềukhôngnênlàm”,vàMontesquieubìnhluậnthêm:“Tựdolàquyềnđượclàmtấtcảnhữngđiềumàluậtchophéplàm”(…).“Tựdochínhtrịcủacôngdânlàsựyêntâmvìmỗingườinghĩrằngmìnhđượcanninh.Muốnbảođảmtựdochínhtrịnhưvậythìchínhphủphảilàmthếnàođểcôngdânnàykhôngphảisợmộtcôngdânkhác”.Theoông,mộthiếnpháptốtlàhiếnphápbảođảmđượctựdochínhtrị.Trongbấtcứquốcgianàocũngđềucóbathứquyền:lậppháp,hànhphápvàtưpháp.Nếumốiquanhệgiữabathứquyềnđólàchínhxácthìchínhthểmớicótựdo.Tráilại,nhữngtrườnghợpsauđâylàmmấttinhthầntựdo:
–Nếuquyềnlậpphápvàquyềnhànhphápnhậplạitrongtaymộtngườihaymộtviệnnguyênlãothìsẽkhôngcógìlàtựdonữa.
–Cũngkhôngcógìlàtựdonếuquyềntưphápkhôngtáchkhỏiquyềnhànhphápvàquyềnlậppháp.
–Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnlậpphápthìngườitasẽđộcđoánđốivớiquyềnsốngvàquyềntựdocủanhândân.Quantoàsẽlàngườiđặtraluật.
–Nếuquyềntưphápnhậplạivớiquyềnhànhphápthìôngquantoàsẽcócảsứcmạnhcủakẻđànáp.
–Nếumộtngườihaymộttổchứccủaquanchức,củaquýtộc,hoặccủadânchúngnắmhếtcảbathứquyềnlựcnóitrênthìtấtcảđềusẽmấthết.“Hãyxem:nếucơquancầmquyềnvừalàkẻthihànhluậtvừatựmìnhlàkẻlậppháp,thìhọcóthểtànpháquốcgiabằngnhữngýchísailầmcủahọ.Nếuhọcònnắmluôncảquyềnxétxửnữathìhọcóthểđènátmỗicôngdântheoýmuốncủahọ”.
Bànvềquyềntưpháp,Montesquieumongmuốnsaochongườicôngdânchỉbiếtsợcơchếcaitrịmàkhôngsợcácôngquan.Nhưthếthìngườibịcáophảiđượctựmìnhchọnluậtsư,hoặctừchốiluậtsưdotoàánchỉđịnhmàbịcáokhôngthích.Trướctoàán,ngườithẩmpháncũngchỉngangđịavịnhưngườibịcáothìxétxửmớithậtsựcôngminh.
Trongchương“BànvềHiếnphápnướcAnh”,Montesquieuchorằngcơquanlậpphápcóthểchophépcơquanhànhphápbắtgiữ(tạmgiam)ngườicôngdânbịtìnhnghitrongmộtthờigianngắnnhấtđịnh,yêucầuhọphảitrảlờiđiềubuộctộimàphápluậtcoilàtộinặngnhất.Nhưngtrongtrườnghợptạmgiamnày,ngườicôngdânvẫntựdovàchỉphụctùnguyquyềncủaLuậtmàthôi.ÔngnhắctớiđạoluậtHaleasCarpus(anhhãylàmchủthânthểanh)củanướcAnhnăm1697,cóđoạnviếtkhôngmộtthẩmphánnàođượctừchốingườibịgiamtrong24giờ,khianhtaxinthựchiệnđiềuluật“tựchủthânthể”đểđưaanhtaratoàxácđịnhvìsaomàanhbịbắt.
Bànvềquyềnlậppháp,Montesquieuyêucầumỗicôngdânđềuđượcbỏphiếucửrađạibiểucủađịaphươngmìnhđểthamgiavàonghịviệnquốcgia.Cácđạibiểuthaymặtchomộttậpđoàndânchúngphảibáocáolạicôngviệcđãbànvớicáccửtriđãbầuramình.Nghịviệnlàcơquanđạibiểudânchúng,khôngnêngiảiquyếtcácviệccụthểcủaquốcgiamàchỉnênlàmraluậtvàxemxétngườitathựchiệnluậtnhưthếnào.
Tuyvậy,Montesquieuchủtrươngbêncạnhnghịviệndânchúngnêncónghịviệnquýtộc.Ôngbiệnminhchochủtrươngnàynhưsau:trongmộtnướcluônluôncónhữngngườinổibậtlênvìdònggiống,vìcủacải,hoặcvìdanhvọngcủahọ.Nếuhọcũngchỉđượcdùngmộtláphiếunhưcôngdânthườngthìtựdochungsẽlàđiềunôlệđốivớihọ,vìcóthểphầnlớncácquyếtnghịchungchỉphảnánhquyềnlợinguyệnvọngcủadânchúngchứkhôngphảicủahọ,cókhicònchốnglạihọ;chonênhọsẽkhôngthathiếtgìbảovệsựtựdochungcủadânchứng.Vớilýdotrên,Montesquieuchủtrươngnhữngngườiquýtộcthamgiacôngcuộclậpphápnêncóđượcmộttỷlệcaotươngứngvớivịthếưuviệtmàhọcótrongquốcgia.Họsẽhọpthanhmộtcơcấuriêng,tứclànghịviệnquýtộc..Cơcấunàyđượcquyềnđìnhchỉcácdựđịnhcủahọ.Nghịviệnquýtộcchỉđượcthamgiacôngviệclậpphápvớichứcnăngngăncảnchứkhôngcóchứcnăngquyđịnh.
Ởđây,Montesquieuquanniệmvềtựđovàbìnhđẳngcósựkhácnhau:bìnhđẳnglàtĩnh,cókhuynhhươngdẫntớiđộctàicủađasố.Tựdolàđộng,kíchthíchtàinăng,dẫntớikhuynhhướngvôchínhphủ,chonênphảidunghoàhaiđiềunày.
QuanđiểmtrênđâycủaMontesquieuđượccácnướcthuộchệtưbảnchủnghĩathựchiệnmộtcáchphổbiến.
Bànvềquyềnhànhpháp,Montesquieuchorằngquyềnhànhphápphảinằmtrongtaymộtvịvuachúa.Dohạnchếlịchsửôngchưahìnhdungđược
mộtnhànướckhôngcóvua.Tuyvậy,vềnguyêntắc,ôngđãgiảithíchđúng:“Quyềnhànhphápluônluôncầnđếnmộthànhđộngnhấtthời,đểchomộtngườinắmthìhơnlànhiềungườicùngnắm.Nókhácvớiquyềnlậppháp,donhiềungườibànthìhơnlàmộtngười”.
Cơquanhànhpháplànơichấphànhluậtdocơquanlậpphápbanhành,nhưngnólạicóquyềnngăncảncácdựđịnhcủacơquanlậppháp.Kỳhạnhọpcơquanlậppháplàdocơquanhànhphápquyđịnh.Quânđộikhôngthểtraochocơquanlậpphápmàphảidocơquanhànhphápquảnlý.Nhưngđểchongườihànhphápkhôngthểdùngquânđộiđànápdânchúngthìquânđộiphảimangtínhchấtnhândân,đồnglòngvớidânnhưthờiMarius
113ởRomexưa(157-86tr.CN)
CuốiquyểnXI,Montesquieukếtluận:“Mộtnhànướccóthểbiếnđổibằnghaicách:Hoặclàhiếnpháptựđiềuchỉnh,hoặclàchínhthểtựhủyhoại.Vấnđềlàphảigiữđượcnguyêntắc.Nếunguyêntắcđãbịthủtiêuthìhiếnphápcóthayđổigìđinữavẫncoinhưchínhthểtựhủyhoại”.
4.Saukhiđãgiảithíchnhữngnguyêntắccủathuyết“tamquyềnphânlập”,Montesquieuluậngiảisâusắcvềquyềntựdocủanhândân.
Tìmhiểuvấnđềnày,ngườiđọcnênnghiêncứukỹquyểnXII:“Cácluậttựdochínhtrịtrongmốiquanhệvớicôngdân”.Ởđây,tựdochínhtrịđượcxemxétvềmặtanninhcủangườicôngdân,tứclàxemxétcáchvậndụngluậtdânsự.Ôngviết:“Khingườicôngdânvôtộikhôngđượcbảođảmanninhthìtựdokhôngcònnữa(…).Ởcácnướccóphápluậttốtngàyxưa,nguờicôngdânratrướctòa,dùchongàymaisẽbịtreocổ,ngàyhômđóanhtavẫncòntựdohơnlàngườiquantòaởThổNhĩKỳ”.
Montesquieubànthấutriệtvềcáchxử“tộichốngvua”(cũnggọilà“tộikhiquân”).
–NgườicậnthầnMarsyaskểlạicâuchuyệnanhtachiêmbaothấymìnhgiếtvua.LậptứcvuaDénis(Italia,405-367tr.CN)hạlệnhxửtửhìnhMarsyasvớilýdo:“Điềunóchiêmbaobanđêmlàcáinóđãnghĩbanngày”.Đâylàmộtchuyệnđộcđoántệhại:luậtbaogiờcũngchỉlàtrừngphạthànhđộngđãthểhiệnra,chứkhôngđượctrừngphạtýnghĩ.
–Cũngkhôngthểlấylờinóilàmcáicớđểkhépngườicôngdânvàotrọngtội,vìcáclờinóichỉlàmụctiêuchongườiđờibìnhluận.Mộtcâubépxépkhácxavớimưuđồlàmhại.Nhiềukhilờinóitựnókhôngcóýnghĩabằng
giọngđiệunói.Nhiềukhisựimlặngcòntỏrõtháiđộchốngđốihơnlàlờinói.Chonên,“Ởđâumàxửtộicôngdânchỉcăncứtrênlờinóithìởđókhôngcòntựdonữa”.
–Tuyvậy,trongtrườnghợplờinóigắnliềnvớihànhđộng,nhưdiễnthuyếttrênquảngtrườngkêugọidânchúngnổiloạnthìđángxửlàtộichốngvua.Nhưngđâylàxửphạthànhđộngchốngvuathểhiệnbằnglờinói,chứkhôngphảixửphạtvìlờinói.
–Cũngkhôngthểbuộctộingườivìchuyệnvănchương,nếuvănchươngấykhôngchuẩnbịđểlàmnênviệcchốngđối.Montesquieunhậnxét,ởcácnướcchuyênchếrấthiếmthấyvănchươngchâmbiếm,vìngườitasợbịtrịtội.Ởcácnươcdânchủ,vănthơchâmbiếmbịcảnhsáttheodõichứkhôngbịkếttội.Chínhthểquýtộclànơiđầyảivănthơtràophúng,vìcácnhàquýtộclànhữngôngvuacon,khôngđủtầmquảngđạiđểcoithườngvănthơtràophúng.Chỉtrongcácnướcdânchủ,vănthơtràophúngmớikhôngbịcấmđoán,vìnóthườngchốnglạikẻmạnh,khuyếnkhíchsựtinhnhanhcủadânchúng,anủingườibấtmãn,hạnchếthamvọngđịavịv.v..
MontesquieucangợimộtsốđiềuluậtcủaHyLạpvàRomexưa:ỞAthène,kẻbuộctộingườitamàkhônggiànhđượcmộtphầnnămsốphiếutánthànhthìbịphạt1.000đồngdraches.ỞRome,kẻbuộctộikhôngchínhđángthìbịbêuriếubằngcáchinlêntránmộtchữK,nghĩalàvukhống.Luậtnàycòncảnhgiácđềphòngkẻbuộctộicóthểđútlótđểlàmhưhỏngquantoàhoặcmuachuộcngườilàmchứng.
5.TácphẩmđồsộcủaMontesquieucònđềcậphàngloạtvấnđềquantrọng,liênquanđếnđờisốngnhândânvàcôngcuộcxâydựngđấtnướcnhư:
–Vấnđềanninhquốcgia,phòngthủvàtấncông,xâydựngquânđội;
–Vấnđềthuế,thunhậpquốcgiavàthunhậpnhândân;
–Phápluậttrongquanhệvớikhíhậuvàđịalý;
–Phápluậttrongquanhệvớitínhcáchdântộc;
–Phápluậttrongquanhệvớithươngmại,tiềntệ;
–Phápluậtvớivấnđềdânsố,hônnhân,giađình,quyềnthừakếv.v.;
–Cáchsoạnthảoluật;
–LịchsửphápluậtcủangườiPhápxưa,cáccuộccachmạngtrongphápluậtcủaRomevàcủangườiPhápv.v..
Trongmộtbàinghiêncứukháiquát,khôngthểdàntrảitrìnhbàyhếtmọivấnđềnóitrên.Chỉxinnhấnvàomộtđôivấnđềđángquantâmvềmặtnhậnthứccủachúngtangàynay.
Quanđiểm“khíhậu–địalýquyếtđịnhsựpháttriểncủaxãhội”đượcMontesquieubảovệmộtcáchquántriệttrongsuốtnămquyển,từquyểnXIVđếnquyểnXVIII.Đãtừngcómộtthờiquanđiểmnàyđượcnhiềungườihoannghênh,coinhưmộtphátkiếnlớn.Tuyvậy,ngaytừthờiấyVoltaiređãchỉtríchmộtluậnđiểmcủaMontesquieuchorằng“dânchúngxứnóngnhútnhátnhưngườigiàcả,dânchúngxứlạnhcanđảmnhưcácchàngtrai”.Voltairedẫnchứng:“KhôngbaogiờcóthểbảongườiLaponiehayngườiSamoyède(xứlạnh)ratrận.NgườiArập(xứnóng)thìtrong80nămđãchinhphụccácvùngrộnglớnhơncảkhuvựccủangườiRomexưa(…).Cácđấusĩdađentừnglàquánquânthếgiới”.Vềsau,đếnlầnxuấtbảnnăm1794đãcóngưòighichúphảnbácthuyết“khíhậuquyếtđịnh”củaMontesquieunhưsau:“rõràngrằnggiáodụcvàphápluậtcóthểthắngđượcnhữngkhuynhhướng,phongtụcsẵncó,tạorahạnhkiểmhaykhuyếttậtconngười.Lịchsửghinhiềuchuyểnbiến(…),thếhệsaukhônggiốngthếhệtrước.Nhữngcáiđókhônggắnvớikhíhậu.
Bànvềtínhcáchdântộc,Montesquieucónhữngluậngiảiđộcđáo.Ôngviết:“Cónhiềuyếutốthốngtrịconngười:khíhậu,tôngiáo,kỷcươngnhànước,gươngthànhbạiđãqua,phongtụctậpquán(…),từđómàhìnhthànhtínhcáchmộtxãhộingười(…).Vìvậy,nhàlậpphápcầntôntrọngtínhcáchcủacácdântộc”.
Triểnkhaiquanđiểmnóitrên,MontesquieubìnhluậnvềhiếnphápvàtínhcáchdântộcTrungHoa:“CácnhàlậpphápTrungHoanhậpcảtôngiáo,phápluật,phongtụctậpquánvàluânlýđạođứclại.Cácgiáođiềutrongbốnloạihìnhtrênđượcgọilà“lễ”.Cácnhosĩdạylễvàcácphápquantruyềnbálễ,lễbaotrùmmọiviệclớnnhỏtrênđời,nênmộtkhimọingườiđềutuântheolễthìnướcTrungHoađượccaitrịtốt.(…)Nhữnggiáođiềuchungvềlễkhôngcógìlàtrítuệcaoxa,màchỉgiảnđơnlànhữngquytắcthựchànhchungnênđãchinhphụclươngtrivàinsâuvàotríóc.(…)Dođó,phápluậtTrungHoakhôngmấtngaycảkhinướcTrungHoabịchinhphục.Tậpquán,phongtục,phápluật,tôngiáovẫnthế,vànếucóthayđổithìchínhlàkẻchinhphục
114phảithayđổidầndầntheongườiTrungHoa.
(…)CóđiềukỳlạlàngườiTrungHoahoàntoànbịđiềukhiểntheolễ,
nhưngtráilại,đólàmộtdântộcláulỉnhnhấthoàncầu”.VillemaintánthưởngquanđiểmcủaMontesquieuvàchúthích:“Tínhcáchchungcủamộtdântộclàkhônggìthắngnổi.Nótácđộngđếncảnhữngkẻmuốntừchốinó.Nólàmraphápluật,hoặcvôhiệuhoáphápluật”.
Bànvềcáchsoạnthảoluật,Montesquieucónhiềuluậngiảixácđáng,cóýnghĩahướngdẫnchongườilàmluậtđờinay.Nhữngýlớnlà:
–“Tinhthầnđiềutiếtphảilàtinhthầncủangườilàmluật”;
–“Nhữngquytắctưpháplàcầnthiếtchotựdo.Nhưngnếusốlượngcácquytắcquánhiềuthìcóthểsẽgâymâuthuẫn,nócóthểlàmchoquyềnsởhữutàisảnthànhramơhồ,cóthểlàmchongườitốcáokhôngđủphươngtiệnđểchứngminhvàngườibịcáokhôngđủphươngtiệnđểthanhminh”;
–“Mộtchínhphủcàngxacácđảngpháivàgầnvớiphươngsáchtrungdungthìcàngđượcvữngvàng.(…)Ưuthếcủanhàgiàuđánhđổchínhphủnhiềuhơnưuthếcủangườinghèovàcủamuôndân”;
–“Phongcáchvănluậtphảingắngọn,rõràng(…),chớvòngvo,chớkhoekhoang.Luậtkhôngcầnphảimềmmỏng,tếnhị.Luậtlàđểđốiphóvớimọingười,vớiđủmọiquanniệmkhácnhau;nókhôngphảilàmộtnghệthuậtlogicmàlàlýlẽgiảnđơncủaôngbốtronggiađình”(xemquyểnXXIX).
*
**
Gần250nămđãtrôiqua,từngàyTinhthầnphápluậtcủaMontesquieurađời(1748),tuycónhữngluậnđiểmcủaMontesquieuđãbịlịchsửvượtqua,nhưng“ôngvẫntồntại”nhưVoltaiređãnói.Điềuđónhắcchúngtangàynaykhôngngừngtìmtòi,sángtạo,đổimớiđểsớmcóđượcmộtxãhộithậtsựcôngbằng,dânchủvàvănminhtrongcảnhdângiàunướcmạnh,nhưcươnglĩnhĐảngCộngsảnViệtNamđãđềra.
PhụlụcIII:Nhữnglờibìnhvềtácphẩm
Tinhthầnphápluật115
LờibìnhcủaVoltaire(1694-1778):
“TôimongướccuốnsáchcủaMontesquieuđượcviếtđúngphươngpháp,vàquảthậtcuốnsáchđầytrítuệvànhữngchâmngônlớn.Vớitôi,cuốnsáchnhưthếlàhữuích.Tácgiảluônluônsuynghĩvàlàmchongườitaphảisuynghĩ.“Đâylàmộtđấusĩcứngrắm”nhưMontaigneđãnói.Trítưởngtượngcủaônglàmchotrítưởngtượngcủatôivươnlên.BàDuDeffandgọicuốnsáchnàylà“Bộócvềcácluậtpháp”(TEspritsurleslois).Quảlàkhôngcócáchđánhgiánàohayhơn!Phảithừanhậnrằngkhôngmấyaicónhiềutrítuệnhưông,vàtháiđộdũngcảmcủaônglàmchobấtcứaisuynghĩtựdođềuphảitánthường”.
(TríchthưV.gửiCôngtướcxứUzesngày14tháng9năm1751)
“XinnóithậtrằngMontesquieuthườngkhiviếtmàkhôngtheomộttrậttựchặtchẽ,mặcdầuôngđãchialàmcácchương,cácquyển.Đôikhiôngchoramộtcâuchâmbiếmmànhưlàđịnhnghĩacảmộtkháiniệm.Cuốnsáchcủaôngphảilàsáchgốiđầugiườngchonhữngaiđangcaitrịmọingười.Ôngsẽtồntại!”
(TríchthưV.gửiAM.X.ngày5-1-1759)
“Giátrịchínhyếucủa“Tinhthầnphápluật”làthiếtlậpquyềnchomọingườiđượctựmìnhsuynghĩ.”
(TríchthưgửiA.Marmontelngày28-1-1764)
“TôisẽnóivớiôngChánhánMontesquieurằng,nếuôngmuốnchứngminhtrongmộtnướcquânchủngườitađitìmdanhvọng,thìtrongcácnướccộnghoàngườitacònchạytheodanhvọngnhiềuhơn,vìhọmongđượchoanhô,đượcgiànhphầnthắng,đượcdanhvị.NếucácbạnmuốnxácminhnhữngcâutríchdẫncủaMontesquieuthìcácbạnsẽkhôngtìmnổibốncâutríchdẫnchínhxác.Trướcđâytôicũngđãtừngthíchlàmnhưthế!
116“
(TríchthưgửiAM.Gis20-6-1777)
LờibìnhcủaDeMaupertus(1698-1759):
“Từtrangđầutiênđếntrangcuối,cuốnsáchcủaMontesquieulàmchongườitathấyrõtínhcáchcủatâmhồnông:tìnhyêunhânloại,mongmuốnhạnhphúc,thathiếttựdo(…).
Cácchươngmụctrongcuốnsáchbaoquáttấtcảnhữngđiềuhữuíchcholoàingười.Ôngkhôngquênmộtbộphậnquantrọngbànđếnthươngmại,tàichính,dânsốvàkhoahọc,nhữngđiềumớimẻmàchúngtachưatừngngheđếntên.ĐólàXãhộihọc.
(…)DườngnhưMontesquieuđãcườngđiệutácdụngcủakhíhậu,độnónglạnh,khôngkhí,thứcăntrongviệchìnhthànhphongtục,luậtpháp,hìnhthứccaitrịvàcảtôngiáocủacácdântộckhácnhau.Ởđây,lậpluậncủaôngchưađủsứcthuyếtphục.”
(Tríchdiễntừ“CangợiMontesquieu”)
LờibìnhcủaHelvétius(1715-1771)117
:
“MontesquieucùngmộtdạngvớiMontaigne,vẫngiữđịnhkiếncủatầnglớptrưởnggiảáodài.Đólànguồngốcsựsailầmcủaông.Tôithấyítngườiphảnđốiôngvàxétđoánôngđúngmức;nêncànglorằngôngsẽdẫndắtchúngtalạchướngcònlâu.”
(TríchthưgửiSaurin)
LờibìnhcủaD'Alembert(1717-1783):
“Tácphẩm“Tinhthầnphápluật”sẽlàmộtcôngtrìnhbấttửnóilêntàinăngvàđứchạnhcủatácgiả.Nóđánhdấumộtgiaiđoạnkhôngthểnàoquêncủalịchsửtriếthọctrongquátrìnhtiếnbộcủalýtrígiữathếkỷnày.(…)
Sưutầmđầyđủvàthấutriệtchủđềcủamình,tácgiảcủa“Tinhthầnphápluật”cómộtkhốitưliệuđồsộvàxửlýrấtgọn,rấtsâu!Vừađọcvừasuynghĩmộtcáchkiêntrìthìmớicảmnhậnđượcgiátrịcuốnsách(…).Ýnghĩacủa“Tinhthầnphápluật”thậtbaola!
Điềulàmchotácgiảtrởnênthânthiếtđốivớicácdântộcchínhlàtinhthầncôngdâncủaông.Lòngyêuquýtàisảncôngcộng,lòngướcmongđượcthấymọingườiđềuhạnhphúclộrõtrênmỗichươngsách.”
(TríchLờimởđầucủa“TừđiểnBáchkhoa”năm1751)
LờibìnhcủaLaHarpe(1739-1803):
“Từlâu“Tinhthầnphápluật”đượckhenngợivềgiátrịcủanócũngnhưtàinăngcủatácgiả.Sáchđượclưugiữởcácnướcđãđọcnó.Nhưngmuốnhiểusáchđượckhenngợithếnàothìcầnphảinghiềnngẫmnó.Cácnhàhọcgiả(thíchđốichiếusáchvở–ND)thấysáchnàychưađủmứcthôngthái,vìcáccâutríchdẫntrongsáchthườngkémchínhxác.Ngườiđờiđọcsáchnàynhưđọccáccuốnsáchbìnhthườngkhácthìthấynódườngnhư“viểnvông”và“thiếumạchlạc”.
“BàDuDeffandđọcthấynhiềuđoạnlýthú,khenrằng“đâylàbộócvềcácluậtpháp”,vàôngVoltairecũngtánthànhnhưvây.TôibiếtbàDuDeffandkhárõ.Bàtachỉcóthểđọclướtquacuốnsáchđểnóivàicâuvềnómàthôi.Cầnphảinghiềnngẫmmớihiểuhếtsáchnày.”
(Trích“Triếthọcthếkỷ18”,tập1,chương2)
LờibìnhcủaRivarol(1753-1801):
“Vềchínhtrị,rõrànglàMontesquieuchưathấyhết,chưanắmhết,cũngchưanóihết.Đólàđiềukhôngthểlàmđượctrongthờiđạicủaông.Ôngchưatrảiquacuộccáchmạngrộnglớnnăm1789.Cuộccáchmạngnàyđãmổxẻtoànbộruộtgancủaxãhội,đãsoisángtấtcả,lộttrầntấtcả(…).ĐólàMontesquieu,conngườiduynhấtmàtôithíchđọchômnay.Nhữngcáimàôngđãthấythìôngthấysâuhơnmọingườivànhìndướimộtgócđộrộngbaola.TầmmắtPhượnghoàngcủaôngsoitớiđáysựvật,xuyênquanóvàđểlạiánhsáng(…).Sovớicuốnsáchnghiêmtúcvàsángngờitrítuệnàythìmọitácphẩmkhácđềumờnhạt.Mỗilầntôimởsách“Tinhthầnphápluật”rađọc,tôilạithâunhậnthêmýmớivàbàihọccaoxavềphongcách.”
(TríchLờiphátbiểutrongcuộcđàmthoạidoChênedolléghilại)
LờibìnhcủaM.J.Chenier(1762-1794):
“Cuốnsách“Tinhthầnphápluật”cóđôichỗlầmlẫn,chẳngqualàbàntayconngườiviếtrathìkhôngsaotránhkhỏi.Nhưngđólàcuốnsáchchínhxác,sâusắc,hùngbiện.Đólàmộttrongnhữngsảnphẩmtriếthọccóảnhhưởnglâudàiđếnvậnmệnhloàingười.”
(Trích“ToàncảnhlịchsửvănhọcPháp”–tập2)
LờibìnhcủaStendal(1763-1832):
“VănphongcủaMontesquieulànổibậthơncả,thứctỉnhhơncả.Ôngcũnglàngườihàihước,maumắnhơncả,đểlạiấntượngâusắctrongđầubạnđọc.Ônglàngườiviếtvắntắtvàchínhxácnhấtmàchúngtađượcbiết.Bảydòngviếtcủaôngcóthểtạora40trangnghịluậnmởrộng.”
(Tríchtácphẩm“RacinevàShakespeare”)
LờibìnhcủaDésiréNisard(1806-1888):
“ChắcchắnrằngMontesquieukhôngphảimộtchiếnbinhthếkỷXVIIIđiđánhvàochếđộhiệnhành.Tưtưởngcủaôngthiênvềgiữgìnsựổnđịnhcủachếđộ
118hơnlàđậptantrậttựđãđượcthiếtlập.Nhưng,đứnggiữa
nhữngngườihướngdẫnquốcdân,cónhữngkẻđưaquốcdânđilạchướngthìphảicónhữngngườisoisáng.Montesquieuchínhlàngườisoisáng.Chưacóaivượtlênhơnông.SoiSáng:đólàđiềuôngmongmuốn.“Tinhthầnphápluật”làngọnđuốctrongkhoahọcxãhội,mộtlầnnóđượcthắplênthìsẽkhôngbaogiờtắt.Trongtácphẩmnày,cónhữngđiềulàmchochínhthểcaitrịtốtđẹphơnlên,khôngcóđiềugìlàmơtưởnghãohuyền.”
(Trích“Lịchsửvănhọcpháp”–tập4)
LờibìnhcủaA.E.Villemain(1790-1870):
““Tìnhthầnphápluật”làmộtcôngtrìnhphụcvụnhânloạiđượclâudàihơncả.Tácphẩmđãthunhậnđủmọihìnhthứcvàpháthuyđượchìnhthứchoànchỉnhnhấtcácnguyêntắccủatựdochínhtrịvàdansự.”
(Trích“TậpbàigiảngvềVănhọcPháp”)
LờibìnhcủaSaintBeuve(1804-1869):
“Tinhthầnphápluật”cótácdụngcaocảvàlâubền,đưatrítuệconngườilêntầmcaolịchsửvàlàmnảysinhnhưngnhữngcuộctranhluậnđẹp.Trongtrậttựcủacácchínhthểtựdovàônhoà,ngườitatìmthấyởcuốnsáchnàynhữngkhêugợichung,nhữngluậnđềđángghinhớ.Aithíchnhữngchuyệnphithườngcũngcóthểtìmthấyởsáchnày.Cuộcsốngloài
ngườidiễnratrongcáivòngcónhiềuđường,lắmlối,quanhđi,quẩnlại,dườngnhưcólúcngườitachoMontesquieulàđúng,cólúclạichoônglàsai.AilinhhoạtvàbiếttintưởngthìsẽthấyđượcMontesquieuđãkhẳngđịnhmộttrậttựxãhộihẳnhoichứkhôngphảichỉlàbànchuyệntangthươngbiếnđổicủaxãhộiloàingườimãimãi.
(Trích“Câuchuyệnngàythứhaitrongtuần”–tậpII,chương7)
LờibìnhcủaTaine(1828-1893):
“VănchươngcủaMontesquieucónhữngcâudứtđoạn,táchrời,nhưnhữngthứcấttronghộptrangsức,cóthứtrầntrụi,cóthứhàonhoáng,chạmtrổtinhvi;hộpnàocũngđầyắp.Hãymởhộpra,mỗithứlàcảmộtkhotàng.Trongmộtkhônggianchậthẹp,ôngđãchấtchứabiếtbaosuytưởng,biếtbaocảmxúc,biếtbaopháthiệnvàchúngtathíchthúvìbấynhiêucáihay,cáiđẹp,trongchốclát,nằmgọngiữalòngbàntayta!
Tácgiảnói:“Ngườicótưtưởnglớnchỉnóimộtcâuđãgợichomọingườithầynhiềuđiềukhác,vàgiúpchúngtapháthiệntrongchốclátđiềumàtatưởngrằngphảitìmtòicôngphuquanhiềusáchvở”.ĐólàphongcáchcủaMontesquieu.Ôngsuynghĩbằngcáchthâutómnhiềuthứlại.Trongmộtchương,chỉcóbadòng,ôngđãnóigọnthựcchấtcủachínhthểchuyênchế.Nhiềukhi,mộtcâutómtắtcủaôngcóvẻbíẩnmàgợihứngthúgấpđôi,vừalàthúđượchiểubiết,vừalàcáithúđượcsuyđoán,tìmtòi.”
(Trích“Chếđộngàynay”–quyển4,chương1)
LờibìnhcủaEmileFaguet(1847-1916):
“Sáchnàyđềlà“Tinhthầnphápluật”,thậtranênđặtnhanđềlà“MONTESQUIEU”.Cuốnsáchnhưmộtcuộcđờikhôngvạchrakếhoạchmàchỉđịnhhướngchung.Cuốnsáchnhưkhốióc,khôngdàndựngthànhthứlớpmàchỉlàmộtkhuynhhướngkiêntrì.Khuynhhướngấy,địnhhướngấyđủtạonênđườnglốitrungtâmchotrítuệhoànchỉnhvàđờisốngtốtđẹp.
Làngườiônhoà,Montesquieucămghétchuyênchế:vìđólàmộtchếđộhungbạokhiếnchoguồngmáyxãhộibịcăngthẳng.Ônghướngsựcămghétấyvàobấtcứaimangtínhchuyênchế.ÔngghétsựchuyênchếcủavuamìnhvàghétcảsựchuyênchếcủaThượngđế.Ôngcựtuyệtýnghĩ“xinThượngđếphùhộ”.Mộtvịthầnlinhcanthiệpvàocôngviệcriêngcủangườiđờilàchuyệnđộcđoán,ôngphảnđốiquanniệmcoiđólà“sựđộcđoántốt
lành”.Ôngchorằngđịnhmệnhlàmộtthứ“chuyênchếsúcvật”.Ôngkhôngmuốncómộtvịthầnlinhđộcđoán,đóchỉlàmộtthóichuyênchếvớitínhkhíthấtthường.
Cămghétchuyênchế;đồngthờiôngcũngcoikhinhdânchủcựcđoan.Tưtưởngdânchủcựcđoansẽđưaxãhộiđếnchỗcoingườicầmđầuxãhộiđượcchọnlựaranhưmộtôngchủvàsanbằngmọithứtừdướilêntrên.”
(Tríchtácphẩm“ThếkỷthứXVIII”xuấtbảnnăm1890)
PhụlụcIV:NhữngbứcthưBaTư119
KháiquátnộidungNhữngbứcthưBaTư
NHỮNGBỨCTHƯBATƯ120
đượcviếttừtháng2-1711đếnđầunăm1720.ĐólàthờikỳphảnứngsaucáichếtcủavuaLouisXIV,nêntácphẩmcónhữnglờilẽphêphántáobạo.
Usbec,mộtquantướclớnởBaTư,thấymìnhbịthấtsủngđốivớinhàvuavàtểtướngnênmượncớđitìmhiểucáckhoahọcphươngTâyđểrờikhỏiđấtnước.ÔngtacóbạntuỳtùnglàRica.(…)
Gửithưchobạnbè,UsbecnêunhữngnhậnxétcủamìnhvềđờisốngngườiParis,vềnhữngsựviệcchínhtrị,tôngiáoởPháp.(…)
Vốntínhhayghenvàđanghi,Usbecralệnhchongườiquảngiahoạnquandađenphảihếtsứcchúýmọisinhhoạttronggiađìnhông.Ôngnhậnđượcnhữngbứcthưnóngbỏngcủangườithântronggiađìnhkêuca,phànnànvềanhquảngiadađen,nhấtlàbứctâmthưcủanàngFatimayêudấukểrằngnànghếtsứcchămchút,giữgìnsắcđẹp,thếmàanhquảngialạicứkêucavềđờisốngcựckhổ.(…)ThậtsựlàmọiviệctronglâuđàiUsbecdiễnratồitệ:phụnữghentuôngnhau,toànlànhữngchuyệnlủngcủng,nhữnghànhđộngkhôngtrungthành.ThếmàUsbeclạichỉbiếtđedọachặtđầungườita.
Nhữngđiềunóitrongcácbứcthưlàchuyệnbịanhưtiêuthuyết,tạonênmàusắckhôngđúngvềchâuÁ.Thậtra,xãhộiHồigiáothờiấyđangthịnhvượng,mộtchâuÁcónhiềucungđiện,hươngliệu,đồtrangsứcvàcảnhữngphongtụctrừngphạtkhủngkhiếpchếtngười.
NếunhưnhữngđiềumiêutảtrongNhữngbứcthưBaTưvềđờisốngBaTưlàsai,thìviệcmiêutảxãhộiPhápdướithờivuaLouisXIVvàthờiPhụchính
121lạithậtlàthúvị,linhhoạttếnhịvàvuimộtcáchhàihước.(…)Bức
thư92củaUsbecbáotinvuaLouisXIVbănghà(ngày1-9-1715)chứađựngnhiềuđiềuphêphán;nóđộngđếncảsắcdụUnigénitus(thốngnhấtgiáohội)củaGiáohoàng,độngđếncảhệthốngcaitrịcủaLaw.
Trongkhuônkhổcodãncủacácbứcthư,cónhữngcâuchuyệnkhádàidòng.(…)Từláthưthứ100trởđi,Montesquieukhôngmiêutảnhữngchuyệnbềngoàinữađểnóithẳngđếncácvấnđềlịchsửvàxãhội.Đâylà
nhữngvấnđềdẫnôngtớiviếttácphẩmNhậnđịnhvềnhữngnguyênnhâncườngthịnhvàsuyvongcủaRome(gọitắtlàsách“Nhậnđịnh”)xuấtbảnnăm1734,vàtácphẩmvĩđạiTinhthầnphápluật(…).
DướingòibútcủaMontesquieu,nhữngngườiBaTưdườngnhưđãđọccácsáchcủaLaBruyèrenênhọthườngmượnlờinhàvănnày.
Vớivănphongsángtỏ,tuyhơikhôkhannhưnglinhhoạt,khêugợi;cónhiềuchỗtỏlòngnônnóng,lờilẽhaohoakiềuÁĐông;thỉnhthoảngcónhữngýcầukỳ,tầmchươngtríchcúnhữngtừngữđậmđà;vàkhicầnthiếtphảiđộngđếnnhữngvấnđềquantrọngthìlờithưsosánhsátsườnmộtcáchnghiêmkhắc,chặtchẽ.
QuanhữngđiềuMontesquieuviếttrongNhữngbứcthưBaTưtathấytácphẩmTinhthầnphápluậtkhôngcònxanữa.
VềnguồngốccủaNhữngbứcthưBaTưCácnguồntưliệumàMontesquieuvậndụngđểviếtNhữngbứcthưBa
Tưvôcùngphongphú.GợiýchoôngvềmặtphươngpháplàtácphẩmcủaDufresnay:Nhữngchuyệnvuinghiêmtúcvàhàihước(Amusementssérieuxetcomiques)xuấtbảnnăm1705.SáchkểchuyệnmộtngườinướcXiêm(naylàTháiLan)nhưtừtrênmâyrơixuốngParis,thấybaođiềukỳlạ(…)vàcuốn:NhânchứngngườiAnh(Spectateuranglais)củaAddsonghilờimộtngườiởđảoJavađếnLuânĐônkểlạiđiềutainghemắtthấy.
Đểtạoramàusắcđịaphương(châuÁ)Montesquieuthamkhảobatập:TavernierdulịchởBaTưvàẤnĐộvàbatập:NhậttrìnhdulịchcủahiệpsĩChardinởBaTưvàmiềnĐôngẤnĐộxuấtbảnởAmsterdamnăm1711.Cũngcầnkểthêmsáutập:GiánđiệpcủaĐứcôngtrongcungđiệnHoàngtửtheođạoGiaTôcủaP.MaranaxuấtbảnởParisnăm1681.Cuốnsáchnàythờitrướcbánrấtchạy,đếnnỗiởHàLan,khitáibảnsáchNhữngbứcthưBaTưcủaMontesquieuthìngườitađãghidướiđềsáchlà:“Gợiýtheosách“Giánđiệptrongcungđình”đểcâuđượcnhiềungườimuasách.(…)
NhữngphầncótínhcáchtiểuthuyếttrongNhữngbứcthưBaTưbâygiờkhôngđángquantâmlắm.Nhàxuấtbảnchỉchọnlọcvàtậphợpcácbứcthưcóýnghĩatheocácmụcnhư:nhữngchândung,vềchuyệnchínhtrị,vềchuyệntôngiáo,vềchuyệndânsốv.v..
Thưsố48122
:USBECgửiRHE’DIởVENISENhữngngườihamhọckhôngbaogiờngồikhông.Tahiệnnaydùchẳng
bậnmộtviệcgìquantrọngnhưnglúcnàocũngcóchuyệnphàilàmliêntục.Taxemxétmọithứtrênđời.Buổitốitaghilạinhữngđiềuđãthấy,đãnghe,đãnhậnxéttrongngày.Cáigìcũnglàmtathíchthú.Cáigìcũnglàmtangạcnhiên.Tanhưmộtđứatrẻmàmọigiácquanmịnmàngđềurunglêntrướcmỗiđốitượngnhỏnhặt.
Cólẽnhàngườikhôngtinđiềunàyđâu:bọnchúngtaởđâyđượctiếpđãirấtdễchịutrongmọigiớibạnbầuvàxãhội.Tacảmơnđầuócnhạycảmvàtínhtìnhvuivẻ,hồnnhiêncủaRica.Ôngtatìmđếnvớimọingườivàcũnglàmchomọingườitìmđếnvớiôngta.Cáivẻngườingoạiquốccủabọntakhônglàmchoaikhóchịu.VìngườitakhôngngờrằngkhíhậukhắcnghiệtcủaBaTưlạicóthểsảnsinhrađượcconngười.Tuyvậy,cũngnênlàmchohọnhậnrasựhiềulầm.
TađãởvàingàytrongmộtngôinhànôngthôngầnParis,củamộtngườicóđịavịxãhội,ôngtarấtthíchthúcóbạntớinhà.Ôngcómộtbàvợrấtdễthương:khôngnhữngrấtkhiêmtốnmàcònvuivẻ,mộtđứctínhmàphụnữBaTưchúngtakhisốngxalánhkhôngthểnàocóđược.
Làngườingoạiquốc,tachẳngcóviệcgìlàmhơnlàngắmnhữngđoànngườiđếnđâyliêntiếp,luônluônphôdiễnranhữngcáimớimẻ.Tađểýngaymộtngườiđànông,tínhtìnhgiảndịlàmtathích,dođótagầngũiôngtaluôn.
Mộthômcócuộchọpbạnlớn,tavớiôngnàychỉnóichuyệnriêngvớinhau:
Tanói:–Cólẽngàithấynơitôimộtvẻtòmònhiềuhơnlàsựlễđộ.Nhưngtôixinngàigiaânchotôinếuvàicâuhỏi,vìởđâytôichẳngcóviệcgìlàm,lạisốngvớinhữngngườimàmìnhchưaphânbiệtđược.Tôicứsuynghĩtronghaingàyqua.Mỗingườiđượcgặpđềulàmchotôiphânvân,tưởngnhưhọđãsốnghàngnghìnnăm,tưởngnhưhọlànhữngmệnhphụtrong“sađiện”củavuachúaBaTưchúngtôi.
Ôngđáp:–Xinmờingàicứnói.Tôixinlàmrõnhữngđiềungàimuốnbiếtchừngnàotôitinchắcrằngngàilàngườikínmiệngvàkhônglạmdụnglòngtincậy,cởimởcủatôi.
Tahỏi:–Trongcuộchọpbạnnàycómộtôngnóirấtnhiềuvềcácbữa
tiệclớnmàôngtachiêuđãicácvịthượngquan;rằngôngtalàbàconvớicácquậncông,thườngchuyệntròvớicácbộtrưởng.Chắcôngtaphảilàmộtngườithượnglưu,nhưnggươngmặtôngtalạicónétthấphènvàvôgiáodục.Làngườingoạiquốc,tôinghĩrằnggiữacácdântộcđềucómộtcáigìchungvềquythứclễphép,thếmàxemraôngtakhôngcó.Phảichănggiớithượnglưuởnướcngàiđượcđàotạokémthuacácnướckhác?
–Đólàmộttrạichủ–ôngtacườitrảlờita–loạingườiphảiđóngthuếchonhànước.Hắnxuấtthânhạđẳng,nhưngdocủacảinhiềumàhóarađứngtrênmọingười.HắntanhậuởnhữngquánănsangtrọngnhấtParis,khôngmấykhiănởnhà.Hắntakệchcỡmnhưngàithấyđó,nhưnglạitrởnênthanhlịchnhờcácbữatiệcmàhắnkhôngquêncôngbọnđầubêp.Bữatiệchômnaychínhlàdođầubếpnhàhắncungphụngđó!
–Cònnhưcáiôngtocao,mặcđồđenvớicáibàđượcxếpngồicạnhôngta,cũngmặctangphục,màđiệubộthìvuitươirạngrỡnhưthếkia.ÔngtacườirấtduyênkhicóaihỏicònbàtathìtrangsứchơnhẳnđámphụnữquýpháiBaTưchúngtôi!
–Ôngtalàthầygiảng,tệracũnglàgiámđốctrườngtruyềngiáo,gầnnhưlàĐứcchaDòngTên(J’esuite).Ngàithấyđấy,ôngtahiểubiếtvềphụnữhơncácôngchồng,hiểurõchỗnhượccủacácbà,màcácbàthìcũngbiếtôngtacónhữngchỗnhược.
–Thếnào?Tôichỉngheôngtanóitoànnhữngchuyệnvềơnhuệ?
–Khôngphảilúcnàocũngvậyđâu.Bêncạnhmộtgáiđẹpôngtadámnóicảvềsựsađọacủamìnhnữakia.Giữađámđôngôngtahùnghổ,nhưngởchỗriêngtưôngtalạinhũnnhưconcừu.
–Tôixemrathìngườitacóvẻcoitrọngôngtahơnnhiềungườikhác.
–Thếư!Nếungườitacóvẻcoitrọngôngta,vìôngtacầnchohọ.Ôngtagiữvẻdịuhiềncủamộtngườilánhđờiđưaranhữnglờikhuyênnhỏnhẹ,bàytỏnhữngsựsănsocđúnglúc,nhữngcuộcthămhỏiđángghinhớ.Ôngtagiảihoànhữngđiềukhóxửmộtcáchkhéoléohơnmọingười.Ôngtalà“ngườituyệthảo”.
–Thếcòncáiôngngồiđốidiệnvớiôngtalàai?Ôngnàyănmặcxoàngxĩnh,đôikhinhănnhở,cáchnóinăngcũngkhácngười,ôngkhôngtỏravẻcóđầuócmàlạicứnóichuyệnlýlẽ?…
–Ấy,đólàmộtnhàthơvàmộtnhàkhôihài.Nhữngngườinhưôngtavốnsinhrađãnhưthế,vàcảđờirồicũngcứnhưthếlàmtròcườichothiên
hạ.Chonênngườitakhinhthườngôngta.Cáinghèođưaanhtavàogiađình,đượcchamẹlànhữngngườitốtbụngchămchút,khilấyvợthìtựlàmthơmừngcướimình,đólàđiềutốtđẹpnhấttrongđờianhta,vìcướivợlàđiềusungsướngnhấtmàanhtabáotrướcvớimọingười.
Ngườiđốithoạivớitanóitiếp:–NgàilàngườiphươngĐông,cứngđầucứngcổ,cólẽngàikhôngtinvàothànhkiến,chứnhưởnướctôicónhữngcuộchônnhânthậtđẹpmàngườivợđứchạnhtrởthànhkẻcanhgácnghiêmkhắc.Họsốngbênnhauhoàthuận,đượcmọingườiyêumến.Nhưngchỉcómộtđiềulàdolòngtốttựnhiênmàhọphảinhậnmọithứtrênđời,cócáikhiếnchohọphảitrởthànhbạnxấu.Nóithếchẳngphảilàtôichêbaigìhọđâu.Ngườitaphảisốngvớimọingườitheocáchcủamọingười.Nhữngkẻmàngườitacoilàbạntốtthườnglànhữngkẻcónếtxấurấtkínđáo,cóthểvínhưmộtthứthuốctrônggiốngnhưthuốcbổmàthậtralàloạithuốcđộcnguyhiểmnhất.
Tanóithầmvàotaiôngta;–Cònônggiàcóvẻphiềnmuộnkia?Lúcđầutôitưởngôngtalàngườingoạiquốc,vìôngtaănmặckhácngười,đểýxemxétmọithứ,nhưnglạitỏrakhônghiểugìvềquyềnvịcủangàiởđây.
–Đólàmộtcựuchiếnbinh.Ôngtalàmchothínhgiảphảighinhớthờichinhchiếnlâudàicủamình.ÔngtachỉđaukhổvìnướcPhápđãthắngnhữngtrậnmàôngtakhôngthamchiến,hoặcđãphámộtvòngvâymàôngtakhôngcómặttrongchiếnhào.Ôngtatinrằngôngtaphảicómặttronggiaiđoạnlịchsửmàôngtalàngườikếtthúc.Ôngtanhìnmộtvàithươngtíchtrênmìnhnhưlàdấuvếtcủađếchếtanrã.Ngàynay,cónhữngloạitriếtlýchorằngngườitachỉthíchthúvớihiệntạimàcoiquákhứnhưkhôngđángkể;ôngtathìkhác:chỉthíchthúvớiquákhứ,chỉtồntạivớinhữngchiếntrườngmàôngtađãtrảiqua.Ôngtahítthởbằngkhôngkhíthờiquákhứnhưcácvịanhhùngđangphảisốngvớingườihậubốivậy.
–Nhưngtạisaoôngtabỏcôngviệccủamình?
–Ôngtachẳngbỏcôngviệcđâu.Chínhcôngviệcđãbỏôngtađấy.Ngườitaxếpôngvàomộtvịtrínhỏbé,khiếnôngchỉcóthểkểlạinhữngngàymạohiểmxaxưachođếnhếtđời;nhưngôngtacũngkhônglàmđượcgìthêm.Conđườnglậpcôngvinhquangcủaôngtađãkhéplạirồi.
–Vìsaothế?
–NgườiPhápchúngtôicómộtcâuchâmngôn:chớđềbạtnhữngsĩquanmàlòngkiênnhẫnđãmònmỏivìlàmviệcởcấpdưới.Đầuóchọđãteolạivìnhữngcáivụnvặt;vàaiđãquenvớicáinhỏnhoithìkhôngthíchhợpvớicái
tolớnđược.Mộtngườiđãkhôngđủphẩmchấtlàmtướngởcáituổi30thìvềsaucũngchỉthếthôi.Kẻnàokhôngcótầmmắtnhìnmộttrậnđịarộnglớntrongcáctìnhhuốngkhácnhauthìkhôngthểđủtàinăngứngxửtrongchiếnthắngcũngnhưkhibạitrận.Vìvậy,chúngtôitraonhữngcôngviệcnổibậtchocácbậctaimắtmàTrờiđãbanchohọcảtráitimdũngcảmlẫntàinănganhhùngvàgiaoviệcbénhỏchonhữngngườihènkémtươngứng.Nhữngngườihènkémnàyđãgiàcỗiđitrongcuộcchiếntranhtốitămchođếncuốiđời,khôngnêntraochohọviệcgìkhihọđãtrởnênyếuđuối.
Mộtlúcsautalạitòmòhỏi:–Cáianhchàngtrẻngườilắmtóc,coiraítthôngminh,nóinăngxấcxược,dươngdươngtựđắckialàai?
–Anhtalàmộtngườiđanggặpvậnmayđấy.
Giữalúcnày,kẻrangườivàorộnrịp,cóaiđóđếnnóinhỏvớichàngtraikia,rồimộtlát,chẳnghiểusao,chàngtraiđếnbênta,cấttiếngnói:
–Ngoàikiađẹptrời,ngàicómuốncùngtôiđidạomộtlúckhông?
Tatrảlờiđồngývớitháiđộlịchsựnhấtvàmộtlúcsaucùnganhtađirangoài.
Anhtanói:–Tôiởnộithànhravùngnôngthônnàyđểlàmvuilòngbàchủnhà.Trênđờinàycónhiềuphụnữchẳngragì,nhưngbiếtlàmsaođược!ỞPariscónhiềucôđẹphơn,nhưngtôikhôngdínhvớihọmàcònphảicoichừnghọnữakia.Giữangàivớitôithìtôichẳnglàcáiquáigìquantrọngđâu,nhưngvớicácbàthìkhác.
–Tôixemraanhcómộtvàinhiệmvụhaycôngviệcgìđókhiếnanhcầnđốixửdịudàngvớihọthìphải?
–Khôngđâuthưangài.Tôichỉcómộtviệclàlàmchomộtôngchồngphảiphátđiênlên,hoặclàmchomộtôngchaphảithấtvọng.Tôithíchkhêugợichomộtbànàođótưởngrằngbàtasẽtómđượctôi,rồitôilàmchobàtaphảituộttay.Bọntrẻchúngtôinhưthếđây.MấyđứachúngtôicùngchiasẻParisbằngnhữnghoạtđộngnhưvậyđó.
–Theotôihiểuthìcácanhđãquáầmĩ,nhưmộtchiếnbinhlậpnhiềuchiếncôngvàđượccoitrọnghơnmộtôngquantođấy.NhưngnếuanhởBaTưthìchẳngđượclợithếgìmàchỉđángdùngvàoviệctrôngnom,hầuhạcácbàmệnhphụđểlàmvuichohọmàthôi.
Tabỗngđỏmặt,tưởngđâurằngnếutacònnóinữathìtasẽnóithôbạovớihắnta.Tasẽnóigìđây,ởmộtxứsởmàbọnngườinhưthếnàyđượctha
thứ,chúngvẫncứđượchànhnghề.Thóiphảntrắc,dốitrá,cướpbóc,đènén,bấtcôngđãlàmchobọnchúngđượccoitrọngchăng?Ởđâyngườitalạithíchmộtthằngđểuđicướpvợngười,dụdỗcongáingười,quấyđảocảmộtxãhộihiềnlànhthánhthiệnnhưvậy?
SungsướngthayconcáicủaHali,dòngđạoMohametcủachúngta.Họbiếtbảovệgiađìnhhọ,khôngđểchonhữnghammuốnquyênrũvàdưluậnchêcười!ÁnhsángbanngàycũngkhôngtrongtrẻobằngngọnlửatrongtimcácchịemphụnữBaTưchúngta.CáccôgáiBaTưluônlosợthiếumấtnhữngđứctínhtốtđẹpkhiếnhọgầnvớithầntiênvàcácsứcmạnhvôhìnhphithểxác.HỡiquêchađấttổBaTưthânyêu,nơimàmặttrờirọiánhmắtđầutiên,Ngườikhônghềbịbôibẩnbởinhữngtộilỗikinhtởm,khiếnchovừngTháiDươngcũngphảichemặtkhixuấthiệnởphươngTâyđentốinày.
ViếttạiParis,ngày5thángMặtTrăngcủaRhamazan,năm1713.
Thưsố52123
:RICAgửiUSBEC124
Hômnọtôigặpmộtđámngườilàmchotôiđượcmộtmẻđùathúvị,Họlànhữngphụnữđủmọilứatuổi:mộtbàtámmươi,mộtbàsáumươi,mộtbàbốnmươi,bànàycócôcháugáikhoảnghaimươiđếnhămhaituổi.
Hìnhnhưtheobảnnăngmàtôixíchlạigầncôgáivànàngnóinhỏvàotaitôi:
–Anhnghĩnhưthếnàovềbàdìcủaem,ngầnấytuổimàvẫnthíchcónhântìnhvàcònlàmđỏm?
Tôiđáp:–Bàấyphátrồđấy!Chuyệnấychỉthíchhợpvớiemthôi.
Mộtlát,tôiđitớigầnbàdìcủacôgái.Bàhỏitôi:
–Ảnhbảosaovềcáibàkiakìa.Sáumươituổilàít,thếmàhômnaybàtađãngồitôsontrátphấnđếnhơnmộttiếngđồnghồ!
Tôinói:–Thậtlàphíthờigiờvôích,phảicócáinhansắckiềudiễmnhưbàthìmớicầnnghĩđếnchuyệntrangđiểm.
Tôilạiđivềphíabàgiàsáumươituổiấy,tronglòngcònđangáingạichobà,thìbàđãnói:
–Còngìlốlănghơnthếkiakhôngnào!Ônghãynhìnbàcụtámmươi
tuổikiakìa,thắtruybăngđỏchót!Bàtamuốnlàmravẻmìnhcòntrẻtrungđây,màbàấycũngđạtđượcthật,bởivìbàấytrôngnhưconnítấy!
Tôinghĩthầmtrongbụng:–Lạychúa!Hóarabaogiờngườiđờicũngchỉthấycáilốlăngcủangườikhácthôiư?
Rồitôilạinghĩ:cóthểđólàmộtniềmhạnhphúckhichúngtatìmđượcnguồnanủitrongnhữngcáiyếuhèncủakẻkhác.
Vìchưamuốnchấmdứttròđùanày,tôitựnhủ:lúcnãytađitừdướilên,bâygiờtađitừtrênxuốngnhé,bắtđầutừbàcụgiànhất.
–Thưabà,bàvớibàmàtôivừatiếpchuyện,cảhaisaomàgiốngnhauthế,nhưthểhaibàlàchịemruộtvậy,vàtôicứnghĩlàhaibàtuổixấpxỉnhưnhau.
–Đúngthếđấyôngạ.Tronghaichúngtôi,nếumộtngườiquađờithìngườikiasẽrấtsợ,vìtôikhôngtinrằngtừbàấyđếntôicótớihaingàycáchbiệt.
Rờibàcụgiàkhọm,tôitrởlạibàsáumươi.
–Thưabà,tôiđánhcuộcrằngvớibàkia(tôitrỏbàbốnmươi),haibàlàđồngtuếvớinhau.Chỉcóbàmớiphângiảiđượclờiđánhcuộccủatôi.
–Quảvậy,bàtađáp–tôikhôngtinrằngchúngtôihơnkémnhưđếnsáutháng.
Tôitựbảo:haylắm!Tahãycứđixuốngnữa.Vàtôitớibênbàbốnmươi:
–Thưabà,xinbàlàmơnchotôibiêtcóphảibàcóýđùacợttíchútkhibàgọicáicôngồiởbànbênkialàcháugáicủabà?Bàcũngtrẻnhưcôấyđấychứ!Màcôấylạicócáivẻtàntạtrêngươngmặtcònbàthìkhông.Làndacủabàcònrấttươitắn,mịnmàng.
–Đúngđấyôngạ.Tôilàdìcủanó,nhưngmẹnólạihơntôiítnhấtlàhămlămtuổi.Mẹnóvàtôilàchịemcùngchakhácmẹ.Tôinghemẹnókhicònsốngnóirằngtôivànócùngsinhmộtnăm.
–Thưabà,tôinóicũngđúngđấychứvàtôingạcnhiêncũngcólýđấychứnhỉ!
Usbecthânmến,đànbàkhihọcảmthấytrướccáithờikếtthúccuộcđờidomấtcácthúvuithìthườngmongđượcquaytrởvềthờikỳtrẻtrung.Thếthìlàmsaomàhọkhôngtìmcáchlừadốingườikhácvàcòntìmcáchđểtựlừadốimìnhđểxuađuổicáiýnghĩbuồnthảmnhấtvềsựgiànua!
Paris,ngày3thángMặtTrăngChavai,1713
Thưsố24125
:RICAgửiIBBENởSMYRNE126
VuanướcPháplàôngvuaquyềnuynhấtchâuÂu.ÔngkhôngcómỏvàngnhưvuaTâyBanNhalánggiềng,nhưnglạicónhiềucủacảihơn,bởivìcủacảicủaôngđượckhaitháctrongcáihưdanhcủathầndân,làmộtthứkhovôtận,hơncảmỏvàng.
Ngườitathấyôngtatiếnhànhvàủnghộnhiềucuộcchiếntranhlớntrongkhiôngtakhôngcóngânkhoảnnàongoàiviệcđembáncácchứctước
127.Nhờvàođầuóchámdanhvịmộtcáchkỳlạcủangườiđờimànhà
vuanuôiđượcbinhlính,dựngđượcpháođàivàtrangbịđượchạmđội.
Chẳngquaôngtalàmộtnhàảothuật:ôngápquyềnlựcvàongayđầuócthầndân.Ôngbắttrămhọsuynghĩnhưôngmuốn.Nếutrongngânkhốchỉcònmộttriệuđồngêquy,ôngchỉcầnhạlệnhrằngmộtđồngănhaiđồngkhiôngcầnchitớihaitriệuêquy.Dâncũngcứtintưởngnhưvậy.
Nếucómộtcuộcchiếntranhkhógiảiquyếtmàvualạikhôngcótiền,ôngchỉviệcgieovàođầuócngườitarằnggiấycũnglàtiền
128vàmọingười
thừanhậnngaytứckhắc.
Ôngcònlàmchongườitatinrằngchỉsờvàongườiốmlàôngcóthểchữakhỏimọibệnhtật
129.Sứcmạnhvàquyềnuycủaôngđốivớithầndânto
lớnbiếtbao!
Nhữngđiềutôinóivớianhvềôngvuanàychắchẳnchưalàmanhngạcnhiên,vìcòncómộtnhàảothuậtkhác,mạnhhơnvuaPháp.Ôngnàynhấtquyếtrằngchínhôngtalàlinhhồncủamọingườikhác.NhàảothuậtnàytôigọilàgiáohoàngvàlàngườilàmchovuaPháptinrằngsố3chỉbằngsố1,rằngbánhngườitaănkhôngphảilàbánh,rượungườitauốngkhôngphảilàrượu…vàhàngngànchuyệnđạiloạinhưthế.
VàmuốnlàmchovuaPháplúcnàocũngphảichămchútgiữvữngđứctin,thìGiáohoàngthỉnhthoảnglạitặngôngtadămbabàiviếtvềtínngưỡng…
Paris,ngày4thángMặtTrăngRebiab,1712
Thưsố37130
:RICAgửiIBBENởSMYRNEVuanướcPhápđãgià.TronglịchsửBaTưchúngta,chẳngcóainhư
ôngvuanày,trịvìdaidẳngđếnthế131
.Họkểrằngnhàvuacóbiệttàilàmchomọingườiphảivânglờiông;ngaytronggiađìnhhoàngtộccũngnhưtrongtriềuđìnhvàcảnước.NgườitathườngngheôngnóirằngtrongtrườnghợpngoạigiaovớiphươngĐôngôngtathíchnhấtvuaThổNhĩKỳvàđấngSultanvĩđạicủaBaTưchúngta
132.
Tôiđãtìmhiềutínhcáchôngtavàthấycónhữngmâuthuẫnkhôngthểhiềunổi.Vídụ:ôngtacómộtanhchàngbộtrưởngmới18tuổi
133vàmộtbà
nhântình80tuổi134
.Ôngyêutôngiáocủamình,nhưnglạikhôngchịunổingườitabảophảituântheogiáolýmộtcáchnghiêmkhắc
135.Ôngtatránhsự
ồnàocủađôthịvàítgiaotiếp,nhưngtừsángtớichiềuôngtabậnbịunghengườitacatụngmình.Ôngtathíchcácđồchiếnlợiphẩmtreotrêntườngđểtrangtrí,thíchcáctrậnchiếnthắng,nhưnglạisợnhìnthấyviêntướngvừathắngtrận,chìvìsợanhtachạysanghàngngũquânthù.
Tôinghĩrằngôngtalàngườigiàucóđếnmứckhôngmộtvịvuachúanàodámmơướcđượcnhưthế;đồngthờiôngtacũngnghèonànđếnmứckhôngmộtcánhânnàochịunổi.
Ôngtathíchbanthưởngchonhữngkẻhầuhạmình,nhưngcũngtrảcôngrấtthoảimáichobọnnịnhthầncầnmẫnhoặcănkhôngngồirồi,trảcôngthoảimáitươngđươngnhưthưởngcôngcácsĩquandũngcảmngoàichiếntrường.
Đôikhiôngtayêuthíchmộtngườihầuphòngngủhaymộtanhhầuphòngănhơncảôngtướngđãđánhthắngnhiềutrận,chiếmđượcnhiềuthànhdânglênôngta.Ôngtakhôngtinrằngngôivuacaocảphảirấtthậntrọngtrongviệcphânphátânsủng,ôngtakhôngcầnxétduyệtkỹcàngnhữngaiđángkhenthưởngvìcónhiềucôngtrạng,ôngtacứnghĩrằngviệckhenthưởngcủaôngtalàmchokẻđóthànhracócônglao.Chảthếmàngườitathấyôngphátmộtxuấtthưởngnhỏchomộtanhchàngchạythuagiặcđượchaidặmvàphongchứctướccaitrịchomộtanhkhácđãchạydàibốndặm.
Ôngthậtlộnglẫytrongcungđiệncủamình.NhữngphotượngcủaôngvuanàydụngtrongcácvườncủaHoàngcungcònnhiềuhơnsốdântrongmộtthànhphốlớn.Độicậnvệcủaôngmạnhngangvớiđộicậnvệcủamột
hoàngđếđãđánhđổmọivuachúakháctrênđời136
.Quânđộicủaôngtacũngrấtđông.Nguồnlợicủaôngtarấtlớn,khotàngcủaôngthìvôtận.
Parisngày1thángMặtTrăngChaval,1718
PhụlụcV:Nhữngnhậnđịnhvềnguyênnhâncườngthịnhvàsuythoáicủa
ROME137
1.KháiquátvềsáchNhậnđịnhCuốnNhậnđịnhlàmộttácphẩmlớncủaMontesquieu.Nguồntưliệu
củatácgiảrấtdồidào.TrướchếtlàbộLịchsửcủaPolybe,rồiđếnSallustreTite-Live,Tacite.SáchcủaWalterMoylesngườiAnhvềhiếnphápcủanhànướcRome(1726),sáchcủaBossuetvềlịchsửtoàncầuCácđếquốc(1681).
Tácphẩmdành8chươngđểphântíchcáivĩđạivà13chươngphântíchsựsuythoáicủaRome.
(…)TừchươngIđếnchươngIII,MontesquieunghiêncứuRomehồikhởithủy,vạchrasựthôngminhcủacácđạoluật,cáccuộcchinhphạtđểduytrìtrậttựkỷcương,sứcmạnhcủacácđạoquânhoànchỉnh,tháiđộcủangườiRomekhiếnchocáckẻthùbịchinhphụcphảithừanhậnlàtốt.
HaichươngIVvàVnóiđếnhaiđốithủlớnlàngườiGaulevàngườiCarthagecùngvớichiếnthắngcủaRome.
HaichươngVIvàVIIphântíchchínhsáchcủangườiRome,đãkhẳngđịnhdứtkhoátthựcthểRomesaukhitiêudiệtquânCarthage.
MithridatelàôngvuacuốicùngđưaRometớinguycơsuythoái.
TừchươngVIIIđếnchươngXIInóivềnhữngcáchphânchiatrongthànhbanglàcóích,tươngxứngvớisựvĩđạicủaRome,duytrìđượchoạtđộngdânsự,đạolýcủangườiRomevàtạonênsựcânbằngcủađấtnước.
BossuetchỉthấyrằngnhữngcáchphânchianàylànguyênnhânphásảncủaRome;cònMontesquieuthìvạchrahaiđiềulàmchoRomebịtiêuvong.Đólàsựtolớnquámứccủađôthịthànhbang,trongđócósựsađọacủangườiRomevàsựnguyhạicủacáccuộcnộichiến.Syllađãpháhoạicáckỷcương,làmchoquânđộimềmyếu.Césarđộctàichínhlàkẻgiếtchếtnềntựdo.
CácchươngtừXIIIđếnXVIIInóivềviệcAugustelậplạitrậttự,xóaviệcchiếnthắng,giữlạihoàbình,tạorathiếtchếcốđịnhcholục,hảiquân.Sau
đó,nềnchuyênchếđạtđượcmộtsốtiếnbộ.Montesquieu,ngườitheoquanniệmkhắckỷđánhgiácaoMarcAurèle,mộtôngvuakhắckỷ.ChươngXVIIlàmộtbứcminhhọanhữngđổithaytrongđấtnướcvàchươngXVIIItrìnhbàynhữngphươngchâmmớiđượcnhândânRometiếpthu.
TừchươngXVIIIđếnchươngXX,ngườiRomeđãmấtkỷcươngquânsự.Romebịcácdânrợuyhiếp.ĐếquốcphươngTâymấttrước.ĐếquốcphươngĐôngtồntại,nhưngchỉcònlàmộtbóngmađếquốcmàthôi.
TrongsáchNhậnđịnh,Montesquieubắtđầuvậndụngphươngpháp“quyếtđịnhluậnlịchsử”(détemmiismehistorique)màôngsẽdùngthườngxuyêntrongTinhthầnphápluật.Cácnguyênnhântácđộngvàphảntácđộngxenlẫnnhau,tấtnhiênsẽdẫnđếnnhữnghệquảnhấtđịnh.Lịchsửmộtdântộchaymộtthờiđạitrởthànhmộtvấnđềcótínhcáchcơgiới,mộtvánbàihay“mộttròchơivềlực”củatácđộngvàphảntácđộng,dẫntớinhữngkếtquảtấtyếu:
“Cónhữngnguyênnhânchungvềđạolýhoặcvậtlýtácđộngtrongmỗinềnquânchủ,đểnângcaonólên,haygiữnguyênnó,hoặcđẩynómaulẹdấntới.Mọisựcốđềutuỳthuộcvàonhữngnguyênnhânđóvànếuđiềubấtngờxảyratrongmộttrậnđánhlànguyênnhâncábiệtlàmchonhànướcsuyvong,thìvốnlàđãcómộtnguyênnhânchungnóbuộcnhànướcphảisuyvongvìcáitrậnthuaấy”.Cáchđánhsailầmdẫnđếnthuatrậnlànguyhiểm,nhưngcáinguyênnhânchungkiamớilàtổnghợpcáclực;màcáclựcnàythìnhàsửhọccóchắcchắnlàđãpháthiệnđượchếthayđánhgiáđượchếthaykhông?Víphỏngnhàsửhọckhôngpháthiệnhếtmộtsốlực,hoặcchỉmộtlựcbịpháthiệnlầmthìkếtluậncủaôngtavẫnlàsailầm.NhữngnhậnxéttrênđâycủaMontesquieuchứađựngtrongchươngIXvàchươngXVIII(…);còntrongchươngVIII:nhữngsựphânchialuônxảyratrongđôthịthìphươngphápquyếtđịnhluậnlịchsửkhôngđượcvậndụngvì:
Tacầnphảibiếtđếnnơiđếnchốnnhữngđiềukiệnxãhội,kinhtếđãcóởRometrongquátrìnhtồntạicủanó;thếmàchúngtangàynaykhôngthểbiếtđếnnơiđếnchốnđược.Chúngtachỉcóđượcmộtvàitiasángtrênnhữngvấnđềhếtsứcphứctạp,rốiren.Cóthểđặtcâuhỏi:đếntậnngàynaychúngtađãcóđủnhữnghiểubiếtvềRomecổđạichưa?
Cuốicùngvànóichung,nhữngsựkiệnlịchsửkhôngthểthâutómhếtvàotrongcáchiệntượngkhoahọc.Tronglịchsửloàingườicónhữngcúngẫunhiênmaymắnhoặcbấthạnh,nócóthểlàmđảolộntấtcả,dẫndắtsựkiệntheomộthướngkhônggiốngnhưcáitấtyếu(…).
MộtvàisuynghĩkểtrêncóthểgiúpbạnđọchiểurõsáchNhậnđịnhmàkhôngxuyêntạcmấttinhthầncủaMontesquieu.Ôngđãviếtmộtcuốnsáchgiảiđápđúngvàochủđề,Nhậnđịnhcócáchphântíchrấtđadạngvànhữngsuytưrấtphongphú.
2.BảngphântíchsáchNhậnđịnh138
SựvĩđạicủaRomevànguyênnhânvĩđạiấy(ChươngIđếnchươngVIII):
1–Nhữngchiếnthắng
2–ViệcchấpnhậncácphongtụctậpquánnướcngoàimàdânRomecholàthíchhợpvớimình.
3–Khảnăngcủacácđạoluật.
4–NhữngthắnglợimàcácvịTổngtàichấpchínhtheođúngphongcáchquântửnênđãgiànhđược.
5–Traoquyềnbẩucửchobinhlínhvàchiađấtchiếmđượcchocôngdân.
6–Chiếntranhcótínhliêntục.
7–Sựvữngvàng,nhấtquáncủahọquamọithửtháchđãngănchặnđượclòngchánnản,thấtvọng.
8–Sựkhéoléocủahọdùngkẻthùnàyđểtiêudiệtkẻthùkhác.
9–Sựhoànhảotrongcaitrịvàkếhoạchđềranhữngbiệnphápuốnnắnsựlệchlạc.
SựsuysụpcủaRomevĩđạivàcácnguyênnhân(chươngIXđếnchươngXXIII):
1–Cáccuộcchiếntranhởnhữngvùngxaxôi.
2–Sựnhượng“quyềntrưởnggiả”củacôngdânRomechocácđồngminhcủahọ.
3–Sựbấtlựccủaluậtpháptrongtìnhtrạngđấtnướcđãbànhtrướng.
4–Sựbạihoạicủaphongtục.
5–Việcxóabỏcácchiếnthắng.
6–CuộcxâmlăngcủaquânrợBarbarevàođếquốcRome.
7–CácđạoquânrợđượcbiênchếvàoquânđộiRomequánhiều.
3.D’AlembertphântíchsáchNhậnđịnhÔngDeMontesquieutìmthấynhữngnguyênnhâncườngthịnhcủa
RomeởtrongtìnhyêuTựdo,LaođộngvàTổquốc,màtừtuổinhỏôngđãđượcbồidưỡng.Ôngcònthấynhữngnguyênnhânđótrong:
–Tínhnghiêmkhắccủakỷluậtquânsự;
–Nhũngbấtđồngýkiếnnộibộđãtừngtạonênđộngcơpháttriểntrítuệvàbiếtchấmdứtnhanhchóngbấtđồngnộibộkhiđấtnướcđốimặtvớiquânthù;
–Tínhcáchcủanềncộnghoàkhônghềthấtvọngsaumỗilầntrảiquabấthạnh;
–Trongnguyêntắc,chỉkýkếthoàbìnhsaukhiđãchiếnthắng;
–Trongviệcđộngviêntướnglĩnhtìmvinhquangquachiếncông;
–TrongchínhsáchbảovệcácdântộcđãnổidậychốnglạivuacủahọđểphụctùngRome;
–Chínhsáchtuyệtvờiđểchocácdântộcbịchinhphụcđượcgiữnguyênphongtụcvàcácvịthầncủahọ;
–Sáchlượckhôngbaogiờđồngthờiđánhhaikẻthùmạnh,màchịuđựngchođếnlúckẻthùnàytiêudiệtxongkẻthùkiarồimớiđánh.
MontesquieuđãtìmthấynhữngnguyênnhânsuythoáicủaRomengaytrongsựbànhtrướngcủađấtnướcnày.Romeđãchuyểnnhữngchuyệnxônxaotrongdânchúngthànhnộichiến.Mặtkhác,họtiếnhànhchiếntranhởnhữngvùngxaxôi,buộccôngdânRomephảirờiquêhươngquálâu,làmchohọnhạtdầntinhthầncộnghoàmàkhôngtựbiết.
NgườiRomeđãcôngnhậnquyềntrưởnggiả(droitdebourgeoisie)củacôngdânRomechongườiởnhiềunước,khiếnhọtưởngrằngRomechỉlàmộtconquỷcónhiềuđầu.
RomesuythoáicònvìđãdunhậpnhiềuthứxaxỉcủachâuÁvàonướcmình,vìSyllatráctáng,tọalạc,hủyhoạitinhthầncộnghoàcủadântộc,chuẩnbịđưadântộctrởvềthờikỳnôlệ.NgườidânRometựthấykhổsởvớicácnhàcầmquyềncủahọkhimàcáiTựdođãthànhgánhnặng.VìsựthayđổiphươngchâmcaitrịmỗilầnthayđổiChínhphủ.Mộtchuỗinhữngbọnquỷdữliêntiếpnhauđèđầunhândân,từTibèređếnNervavàtùCommodeđếnConstantin.
Cuốicùng,Romesuyvongdosựchuyểnhóa,sựchianhỏđếquốc,bắtđầulàđếquốcphươngTâybịrợBarbaresxâmchiếm,rồiđếnđếquốcphươngĐôngbịmònmỏiquanhiềuthếkỷvìmấylãovuakhốnnạn,bạotàn,rồitiêuvongmàkhôngtựbiết,giốngnhưnhữngdòngsôngchảyvàotrongcátvàbiếnmất.
4.HaichươngtrongsáchNhậnđịnh
ChươngIX:HainguyênnhânsuyvongcủaRome
KhisựthốngtrịcủaRomechỉmớihạnchếtrongđấtItaliathìnềncộnghoàcòncóthểduytrìmộtcáchdễdàng.Mọingườilínhđềulàcôngdânnhưnhau;mỗiôngquanchấpchính(consul)nắmmộtđạoquânvàmỗingườidânchờđếnphiênmìnhđểgianhậpquânđội,điđánhnhau
139.Số
đơnvịquânđộichỉvừaphải,khôngdưthừa;ngườitachỉnhậnvàoquândịchnhữngngườicóđủmứctàisản,thathiếtvớiviệcbảovệthànhbang.Cácôngquanchấpchínhnhìnthấycáctướnglĩnhtrongkhoảngcáchgầngũinêncácôngtướngkhôngnghĩđếnviệclàmtráiphậnsựcủamình.
NhưngmộtkhicácđạoquânRomeđãvượtquabênkiadãynúiAlpesvàvượtquabiểnđểđichinhphụccácdântộckhácrồithìngườichiếnbinh
140
phảilưulạitrêncácchiếntrường,sẽmấtdầnýthứccôngdântrướckia;vàcácôngtướngđãcósẵnquânđộivàcảnhữngvươngquốcmớichinhphụcnằmtrongtaymìnhrồi,họkhôngphảiphụctùngainữa.
Binhlínhbắtđầuchỉbiếtcóvịtướngcủamình,đặtmọihyvọngvàonơiôngtướngcủahọvàcàngthấymìnhxavớithànhbang.HọkhôngcònlàbinhsĩcủanướccộnghoànữamàlàlínhcủaSylla,củaMarius,củaPompée,củaCésar.Romekhôngcònbiếtmìnhcònlàngườicầmđầuđạoquântrong
mộttỉnhđãchinhphụchaylàđangtrởthànhkẻthùcủađạoquânấy.
TrongkhitầnglớpbìnhdânởRomeđượccácvịhộdânquan(tribun)nuôngchiều,chỉbiếtthừanhậnquyềnlựccủamình,thìcơquanchấpchính(consulat)còncóthểtựbảovệmộtcáchdễdàngvìhọcứtheochínhsáchđãbanhànhmàlàmviệc.Thếlàđámdânđencứluônluônbịđánhđậpvàtrởthànhyếuđuối.Nhưngmộtkhidânchúngcóthểvuốtrâutựhàovềquyềnlựccủamìnhởngoàinướcrồithìmọikhônngoancủacơquanchấpchínhtrongnướccũngtrởnênvôíchvànềncộnghoàbịtiêuvong.
Điềulàmchocácnhànướctựdotồntạingắnngủihơncácloạinhànướckhácchínhlàvìnhữngđaukhổcũngnhưnhữngthànhcôngcủahọluônluônlàmchotựdocủahọbịmấtmátđi;tráilại,nhữngthànhcôngvànhữngđaukhổởmộtnhànướckhôngtựdothìlàmchodânchúngchịuphụctùngvàthừanhậnsựnôdịchcủahọ.
Mộtnướccộnghoàthôngminhthìchớnênphómặcsốphậntốthayxấucủamìnhchonhữngđiềungẫunhiên.Điềutốtđẹpduynhấtmànướccộnghoàphảicầumongchínhlàsựtồntạibềnvữngcủachínhthể.
NếunhưsựbànhtrướngcủađếquốcRomeđãlàmchochínhthểcộnghoàbạihoạithìsựpháttriểnquámứccủathànhbangcũnglàmchochínhthểbạihoạikhôngkém.
Romeđãchinhphụcđượccả“thếgiới”nhờsựgiúpsứccủadânItalia,nênnhiềukhiRomeđãdànhchoItalianhữngđặcquyền.Lúcđầu,sốđôngtrongcácdântộcItaliakhôngengạigìlắmvềquyềntrưởnggiả
141củariêng
ngườiRome,mộtsốngườilạicònthíchtôntrọngquyềntrưởnggiảnày.NhưngmộtkhiquyềntrưởnggiảtrởthànhquyềnchúatểtrêncảmộtthếgiớirộnglớnthìmọingườichẳngcònlàcáiquáigìnữanếuhọkhôngphảilàcôngdânRome.Cóđượcdanhhiệu“DânRome”thìhọlàtấtcả;chonêncácdântộcItaliaquyếtđịnhhoặclàchịutiêuvong,hoặclàtrởthànhcôngdânRome”.Thếlàhọtìmmọicáchxoaysở,chạychọtđểlàmcôngdânRome,nếukhôngđượcthìhọphảidùngtớivũkhí.HọnổidậytrongkhắpcácvùngtrôngrabiểnIonie;cácđồngminhkháccủaRomecũngtheohọ.Romebuộcphảiđánhnhauvớinhữngdântộctừnglàchântaygiúpmìnhbànhtrướngmàbâygiờđãtuộtkhỏi;vàphảibanquyềntrưởnggiả,tứcquyềncôngdânRomechocácđồngminhcònchưaphảnbộilạimình
142,rồidầndầnbancho
tấtcảmọixứkhác.
Tùđây,Romekhôngcònlàcáiđôthịmàtoànthểdânchúngchỉcómột
đầuócchung,mộttìnhcảmchung,yêutựdo,ghétđộctài,tuycókhiganhtỵvớingườichấpchínhvàbọnquantođặcquyềnđặclợinhưnghọcòngiữđượclòngkínhtrọng.
CácdântộcItaliatrởthànhcôngdânRomethìmỗiđôthịcủahọvẫngiữnguyêncácvịthần,quyềnlợiriêngcủahọvàcảsựphụthuộctrướckiađốivớicácnướcbảohộlớn
143.ThanhbangRomethếlàbịxélẻ,khôngcònlà
mộttổngthểthốngnhấtnữa.NgườitalàcôngdânRometheomộtcáidanhhão,nênhọkhôngcóchungnhữngphápquanvàkhôngcóchungnhữngbứctườngthành,nhữngvịthần,nhữngđềnđài,nhữngnghĩatrang.NgườitakhôngnhìnthànhbangRomebằngconmắtchung,khôngchiasẻchungmộttìnhyêuTổquốcvàkhôngcòntìnhcảmRomechungnữa.
BọnthamlamđưavàoRomecảnhữngđôthị,cảdântộccủahọđểlàmrốicáccuộcbầucử,hoặcđòihỏiphảilàmnhữngcuộcbầucử.Cáccuộchộiđồngthườnglànơibàymưutínhkếtranhchấp
144.Ngườitagọiủybanđại
diện(Comice)là“mộtnhómmấyanhxoayxở”.Cáigọilàquyềnlựcnhândân,cáigọilàluật,tựnóchỉcònlànhữngthứphùphiếmmàthôi;vàtìnhtrạngvôchínhphủpháttriểnđếnmứckhôngcònbiếtlànhândânđãlàmraluậtpháphaychỉlàkẻphảituântheoluậtphápmàthôi.
Từngàyấy,cáctácgiảviếtsáchchỉnóiđếnnhữngcuộcchiarẽlàmtiêuvongRome;nhưnghọkhôngthấyrằngnhữngcuộcchiarẽấylàtấtyếu,lúcnàocũngcóvàlúcnàocũngxảyranhưvậy.ChỉcósựbànhtrướngquálớncủanướccộnghoàRomeđãtạonênđiềunguyhại,nóbiếnnhữngcuộctranhchấpnộibộdânchúngthànhnộichiến.Cácchiếnbinhđẩyniềmtựhào,dũngcảm,rấtđángsợkhiđichinhphụcnướcngoài,khôngthểnàotựkiềmchếkhitiếnhànhnộichiến.Trongmộtnhànướctựdocónhữngconngườikhichiếntranhthìrấtdũngcảmvàkhihoàbìnhthìelệ,ítnói,đólàđiềuđòihỏikhôngthểnàocóđượcnữakhiRomesuythoái.Vàtheoquyluậtchung,mỗikhitathấytrongmộtnướctựxưnglàcộnghoàmàmọingườiđềuimlặngthìcóthểtinchắcrằngđólàlúctựdokhôngcònnữa!
Cáimàngườitagọilà“thốngnhất”trongmộtcơthểchỉlàmộtđiềumơhồ.Đúngrathìnêngọilàsựhàihoàcủadànnhạc,khiếnchomọibộphận,dẫubềngoàicóvẻđốilập,khácnhau,vẫncùngdẫntớiđiềulợiíchchungcủatoànxãhội,cũngnhưnhữngkhổđộc(dissonnances)trongâmnhạcgópphầnvàohoàđiệuchung.Cóthểcósựthốngnhấttrongmộtnhànướcmàngườitacảmthấyđôilúclộnxộn,tứclàmộtthứhoàđiệudohạnhphúcmàcó.Chỉcáihạnhphúcđómớilàhoàbìnhthậtsự.Cũngnhưcácbộphận
trongvũtrụmãimãiliênhệvớinhaubằngtácđộngcủabộphậnnàyvàphảntácđộngcủabộphậnkhác.
NhungtrongsựhoàhợpcủachínhthểchuyênchếchâuÁ145
,tứclàcủatấtcảcácchínhphủkhôngônhoà,thìlúcnàocũngcómộtsựchiarẽthậtsự
146.Ởnướcchuyênchếngườidân,ngườilính,nhàngoạigiao,ôngquan
toà,nhàquýtộcchỉliênhệvớinhauvìkẻnàyápbứckẻkiamàkhôngaikhángcự;đókhôngphảilànhữngcôngdânđoànkếtmàchỉlànhữngthihàibịchônvùikẻnọsaukẻkia.
ThậtracácluậtcủaRomeđãtrởnênbấtlực,khôngthểcaitrịnướccộnghoàđượcnữa;nhưngđólàcáimàngườitaluônluônthấylà“nhữngluậthay”đãlàmchomộtnướccộnghoànhỏtrỏthànhnướclớn,và“nhữngluậthay”ấytrởthànhgánhnặngkhinướccộnghoàđãbànhtrướngquámức,vìnhữngluậtnàychỉcótácdụnglàmthànhmộtdântộclớn,chứkhôngcótácdụngcaitrịdântộcđó.
Cósựkhácnhaugiữakháiniệm“luậttốt”vàkháiniệm“luậtthỏađáng”(loiconvenable);giữacácluậtlàmchomộtdântộctrởthànhchủnhâncủacácdânkhácvớicácluậtduytrìđượcquyềnlựckhimàdântộcđóđãthànhkẻđôhộ.
Romeđượctạodựngnênđểmàbànhtrướng,vàluậtcủaRomecócáihayởchỗđó.Mặtkhác,trongmộtsốtrườnghợp,khiRomeđặtdướiquyềnvua,haytrongchínhthểquýtộc,haytrongchínhthểnhândân(populaire)baogiờcũngđòihỏiphảicótinhthầnliêntục
147,vàđiềunàyđãđạtđược.
Romekhôngsángsuốthơnbấtcứmộtnhànướcnàotrêntráiđấtdùchỉmộtngày.Romeđãduytrìmộtthànhbangnhỏbé,tầmthườngtrongmộtsốphậnlớnlao,mộttínhkẻcảhơnngười;vàRomeđãhưởngphồnvinhcũngnhưđãchịuđiềubấthạnh.
RomeđãđánhmấttựdocủamìnhvìRomeđãhoànthànhsựnghiệpcủamìnhquásớm
148.
ChươngXIII:AUGUSTE
(…)KhiAugustecóvũkhítrongtay,ôngsợnhữngcuộcnổidậycủaquânđộichứkhôngsợâmmưuquấyđảocủacáccôngdân.Dođó,ôngquantâmsănsócquânđộivàrấttànbạovớidânchúng.
Nhưngtrongthờibìnhyên,ônglạisợnhữngâmmưuquấyđảovàluônluônnhìnvàocáigươngsốphậncủaCésar
149,cốlàmkhácphongcáchcủa
Césarđểtránhcáichếtbấtđắckỳtử.
ĐâylàchìakhóađểtìmhiểutoànbộcuộcđờiAuguste:
KhivàohộitrườngNghịviện,ôngmặcgiápsắtbêntrongáodàingựtriều.Ôngtừchốikhôngnhậndanhhiệulà“Nhàđộctài”,tráivớiCésarđãtừnghuênhhoangrằng:“Nềncộnghòalàcáiquáigì?Lờinóicủatachínhlàluật”.
AugustechỉnóivềphẩmgiácủaNghịviệnvàlòngkínhtrọngcủaôngđốivớinềncộnghòa.Ôngtínhtoánthiếtlậpsựcaitrịđểcóthểthỏamãnnhiềungườinhấtmàkhôngmấtmátgìquyềnlợicủariêngông.Ôngtỏraminhlàmộtnhàquýtộctrongquanhệvớidânchúng,vàtỏramìnhlàvịhoàngđếchuyênchếtrongquanhệvớiquânlính.
Đâylàlốicaitrịmậpmờhaimặt,nócóđượcsựủnghộcủalựclượngbảnthân,vàchỉtồntạiđượckhinóthỏamãngiớiquânchủ,vàtấtnhiênphảilàquânchủthậtsự.
Nguờitađặtvấnđề:liệuAugustecócáisốphậnthựcsựlàlàmđảolộnđếquốcRomehaykhông?Nhưngaimàchẳngthấyrằngnếuôngtamuốnthếthìcũngchẳnglàmđược.Tathấyrõđólàmộttròchơinhưđánhbài,nhàvuacầnmườinămđểđượcngườitaủnghộ,vớimộtgánhnặngnhưthếmàôngluônluônchịuđựng.Đólànhữngmẹovặtđểgiànhđượcsựủnghộmànhàvuatưởngchừngkhóđạtđược.
NghiêncứutoànbộcuộcđờicủaAuguste,tôitựxácđinhvớimìnhrằng:nhữngconngườidùkỳquặctớiđâucũngchẳngmấykhitựýbỏtrongchốclátđiềumàhọấpủ,suytưtrongsuốtcuộcđời.TấtcảmọihànhđộngcủaAuguste,mọiluậtlệcủaôngđềuhiểnnhiênmangdụngýthiếtlậpchínhthểquânchủ.
Syllatừchốiđộctài,nhưngtrongcảcuộcđờiSylla,quatấtcảhànhđộngbạolựccủaông,ngườitathấycótinhthầncộnghoà.Mọiluậtlệcủaông,mặcdầuđượcthựchiệnvớiphươngthứcđộctàinhưngvẫncótinhthầnhướngtớimộthìnhthứcnàođócủathểchếcộnghoà.Sylla,conngườinhiệttình,lôicuốn,đãdẫndắtngườiRomeđếntựdomộtcáchcứngrắnnhưlàbạolực.CònAuguste,nhàđộctàiquỷquyệtthìđưanhândânvàovòngnôdịchmộtcáchêmả.
DướithờiSylla,nướccộnghoàlấylạiđượcsứcmạnhcủamìnhmàmọi
ngườigọiônglàđộctài,cònnhưdướithờiAuguste,nhàđộctàitựmìnhđứngvững,ngườitalạichỉnóiđếntựdo!
PhụlụcVI:Haitácphẩmvănhọccủa
Montesquieu150
1.ARSACEvàISMÉNIE
Lờidẫn
Saukhiđãtrảiquanhiềucuộcphiêulưukỳlạvàrốiren,phảimạodanh,bịbắtcóc,rồitrốnthoát,nhưngbịđánhthuốcmê,rồilạilậpchiếncông,vàbịtranhchấpghentuông,vướngvítnhữngtìnhcảmvôvị…,nàngIsménie,nữchúaxứBactrianetìmlạiđượcchàngArsace,vịanhhùnghuyềnbívừamớicứuđượcxứsởbịvuaHyrcaniexâmchiếm.NhờcóquanThượngthưtàigiỏiNarbalmàchàngArsaceđượcnhândânchọnlàmchồngcủanữchúaIsménie.QuatácphẩmnàytathấytưtưởngMontesquieucónhiềunétgiốngFénelon.ChuyệnhưcấuởchâuÁ(củaMontesquieu)thaychochuyệnhưcấucổđại(củaFénelon).TrongchuyệnnàyngườitatìmthấydấuvếtcủaTélémaque,Antoine,vàMeritor,nhữngnhânvậtchínhtrongchuyện“CuộcphiêulưucủaTélémaque”củaFénelon.
ChưabaogiờdânBactrianeđượcsốngnhữngngàysungsướngnhưthế!ArsacevàIsménienóirằnghọđượccaiquảnmộtdântộctốtnhấttrầngian.Vàdânchúngthìnóihọcóđượcvịchúatểanhminhhơnmọichúatểkhác.
Arsacenóimìnhđãtừnglàmộtthầndân,từngướcaođượcsốngdướiquyềnmộtôngvuatổt;vàchắcrằngcácthầndâncủaArsacebâygiờcũngcónguyệnvọngnhưchàng.
Chàngnóithêm:cóđượctráitimcủaIsméniethìchàngphảidânglênnàngnhữngtráitimthươngyêucủatoànnhânloại.Tacóthểđemlạichonàngcảngôivua
151,nhưngtasẽđemchonàngmọiđứchạnhkhảdĩchứa
đầyngaivàngnày.
Chàngtinrằngtìnhyêucủamìnhsẽtraolạichohậuthếcùngvớivinhquangcủachàng;vàtrênngôimộchàngsaunàyngườitasẽghi:“ChồngcủaIsménielàmộtôngvuađượcngườiđờiyêumến”.
ArsaceyêuTểtướngAspar,vìôngđãnóiđếnnhiềuchuyệnmàítnóivềvua,càngkhôngbaogiờnóiđếnbảnthânông.Ôngtacóbacáilớn:đầuóc
côngbằng,tráitimnhạycảmvàtâmhồnthànhthật.
Arsacethườngnóivềtínhvôtưtrongnềncaitrị.Ôngcốgiữđôibàntaycủamìnhthậtsạchsẽ,vìnếunhúngtayvàotộiáclầnđầuthìcảđờisẽlàmộtchuỗitộiáctriềnmiên.
Ôngnói:“Cóthểtasẽxửoanmộtngườichỉvìnghikỵ.Tưởngthếlàxong,nhưngkhôngphảiđâu,Baođiềunghịkỵkhácsẽnảyravớibàcon,họhàng,bạnbècủangườiđãbịxửoan.Đâylạilàmầmmốngcủamộttộiácthứhai.Nhữnghànhđộngtànbạoấykhiếntaphảinghĩrằngrồiđâythầndânsẽghétta.Tabắtđầulosợ.Đâysẽlàcáicớchonhữngcuộchànhhìnhmới,nósẽgâychotanhữnglosợtiếptheo.
“Nếuđờitamộtlầnđãdínhvếtnhơnày,tasẽdaydứtkhôngcònhyvọnggiữđượcuytínnữa;vàmộtkhitakhôngcònbiếtlosợvềhànhđộngsailầmtrongquákhứthìtasẽbỏmấtcảtươnglai”.
ArsacerấtthíchgiữgìnluậtlệvàphongtụccũcủadânBactriane.Ônggiậnrunlênkhingườitagọisựlạmquyềnlà“cảicách”,vìôngthườngthấycónhữngkẻhễcáigìtráivớiquyềnlợicủahọthìhọgọilà“lạmquyền”.
Ngườitacứdùngcáilốilạmquyềnđểsửaluật,sửađisửalạimãihóaraxóabỏhếtluậtlệ.
Ôngtinrằngchỉcóthểlàmchoquốcgiatốtđẹpbằngconđườngluậtpháp.Muốnthườngxuyênlàmđiềutốtthìhãylàmtheoluật;cònnhưthườngxuyênlàmđiềuxấuthìchỉlàchốnglạiluật.
Ôngtinrằngnhiệmvụcủavuachúalàbảovệluật,chốnglạithịhiếusailầmcủangườikhác;chẳngnhữngthếcònphảichốnglạithịhiếusailầmcủamình.
Ôngtinrằngđiềumongmuốntựnhiêncủavuachúalàmongchonhândânđượcsungsướng.Nhưngnguyệnvọngấychỉcóthểđạtđượcnếuvuachúathườngxuyênhọchỏi,nắmvữngkiếnthứcđểlamđiềuđó.
Ôngtinrằngnghệthuậtcaocảđểtrịvịđòihỏinhiềulươngtrihơnlàtàinăng,cầnđếnlònghammuốntìmánhsánghơnlàthamvọnglàmchomìnhchóilọi,cầnnhữnghiểubiếtthựctiễnhơnlàtrithứctrừutượng,cầnmộttháiđộnhậnchânđểtìmhiểumọingườihơnlàýđồđàotạoranhữngconngườitheoýmình.
Ôngtinrằngmuốnhiểungườithìphảigầngũingười,cũngnhưphảihọccácthứkhác.Giấudốt,giấulỗilàkhônghay.Sốđôngngườiđờicócáivỏ
bọc,nhưngnóchỉchekínđượcphầnnàothôi,chẳngchóngthìchầymộtkhíacạnhnàođósẽbịlộra.
Arsacekhôngbaogiờnóivềnhữngcôngviệcônglàmvớingườinướcngoài,nhưnglạithíchhỏivềnhữngcôngviệctrongnước,vìđólàcáchduynhấtđểhiểurõnướcmình.Vềvấnđềnày,ôngnói:làmvuaphảicẩnmật,đôikhiphảikínđáoquámứcnữakia.
Ôngcũngtựbiếtmìnhlàmộtnhàvuatốt,hiềnhậu,nhãnhặn,cótínhngười,thíchvinhquangvàyêuquýthầndân,nhưngnếuđầuócôngkhôngkhắcsâunhữngnguyêntắctrọngđạicủachínhthểthìthầndânsẽđượchưởngrấtíthạnhphúc,vàmónquàThượngđếbanchodân(tứclàcómộtôngvuatốt)cũngchẳngnghĩalýgì.
Ôngnói:đừngtưởngcứlàmvualàcóhạnhphúc.Hạnhphúcphảitựmìnhmangtớingaivàng,vàtừngaivànghạnhphúccũngcónguycơbịmấtđi.Ôngnóithêm:nếucácThầnminhkhôngphùhộchongườilàmvuathìxinhãyphùhộnhữngkẻthừahành.
Arsacebiếtbanphátvìôngbiếttừchối.Ôngnói:đôikhiphongđấtbốnlàngkhôngđủgiúpchomộtlãnhchúahưhỏngđangphásản,hoặcbiếnmộtngườicùngkhổthànhralãnhchúa.Tacóthểlàmchonướcnhàđangnghèonàntrởnêngiàucó,nhưngkhôngthểlàmchobọnxahoađangphásảntrởnêngiàucóđược.
Ônghaytòmòđivàonhữngtúplềutranhhơnlàngựgiáđếncáclâuđàiquýtộc.Ôngnói:trongnhữngtúplềutranhtatìmđượclờikhuyênbảochânthật.Ởđâytanhớlạiđượcnhữngđiềumàtađãquênđikhingồitrongcungđiện.Ởđâytamớihiểuđượcnhữngđiềumàdânchúngđangcần.Nỗiđaunhỏcủanhữngngườidâncộnglạithànhnỗiđauchungcủaquốcgia.Tahọcđượcngaytrongnhữngniềmđauấy,vìtấtcảhợplạithànhniềmđaucủabảnthânta.Trongcáclềutranh,tathấyngườidânthườngchuyểncáiđángbuồnthànhđiềuhạnhphúc,vàtacóthểtrởthànhmộtôngvualớnhơn.Ởđâytathấyniềmvuinốitiếpsaugiọtnướcmắt,tráilạiởtrongcungđiệntachỉthấyniềmvuinốitiếptheosaucuộcvui.
Mộthôm,ngườitatâuvớinhàvuarằngtrongcáccuộcvui,bọnhềđãhátbàicatụngvua.Ôngnói:tachophéphọcatụnglàđểchotaphảikhinhmiệtsựnịnhhótvàlàmchosựnịnhhóttrởthànhbỉổiđốivớimọingườilươngthiện.MongrằngcácThầnminhđừngbaogiờđểchonhữnglờinịnhhótlàmvuilòngta.Cácbạnơi,hãynóitanghesựthật.Đólàđiềuduynhấttrênđờimàtacóthếcònthiếuđó.
ThờivuaArtamène(chacủaIsménie)còntrẻ,ôngđãtừnglàbạnđồngminhcủamấynướclánggiềngnằmgiữavùngMédie;nhưngôngtalạimuốnbiếnhọthànhchưhầucủamình.Thếlàôngtalấybạnlàmthù.Nhưngđâylànhữngdântộcvùngnúikhócaitrị.DântộcMèdesxuihọquấyrốikhiếnchovịHoàngđếnàybịsuynhược.ĐếnngàyArsacelênngôithìcácdântộcnàyvẫnchưayên.NgườiMedievẫncứxuihọnổidậy.Arsacetứctốcdẹpyêncáccuộcbạoloạn.Ôngtriệutậpquốcdânởcácnướcđóvàtuyênbố:
“TabiếtcácngườiđaukhổvìsựthốngtrịcủangườiBactriane.Điềuđókhôngcógìđángngạcnhiên.Tayêuquývuacũcủacácngườiđãtừngmưuhạnhphúcchocácngười.Naytaxinlấyđứcđộvàsựcôngbằngđểcácngườicoitalàkẻthừakếcácvịminhquânmàcácngườitừngyêumến”.
VuaArsacechogiảihaithủlĩnhkhởinghĩanguyhiểmnhấtratrướcquảngtrườngvànói:“Tađểcácngườitựxửtrívớinhau”.Dânchúnglênánkẻcầmđầukhởinghĩavàtựthanhminhchomình.Arsacenóitiếp:“Xinnhândânbiếtchorằngtakhôngthíchthúgìvớiviệctrừngphạtmàchỉvuikhibanthưởng.Tatinrằngvinhquangtrongchiếnthắngchỉlànhờsốphận.Tachỉgiữđượcvinhquangtrongkhithathứ.Cácngườisẽhưởnghạnhphúctrongvươngquốccủata.Cácngườihãygiữnguyênphongtụcvàcácluậtphápcủamình!Xinhãyquênđicácviệctachiếnthắngcácngườibằngvũkhí,vàhãyhưởnghạnhphúcbằngsựchămchútcủata”.
CảnướcchúcmừngArsace,cangợilòngnhântừvàsựnghiệphoàbìnhcủaông.Cácbôlãođứngdậy:
–Cụthứnhấtnói:“Nhữngđạithụkiađangtrangđiểmđấtnướcnày.Ngàilàthâncây,chúngtôixinlàmcànhláđểnuôidưỡnggốcrễdướiánhmặttrời.
–Cụthứhainói:“Ngàiđãcầunguyệnchonúinonhạthấpxuốngđểchúngkhônggiúpchúngtôichốnglạingài;vàhômnayngàihãybắtnúinondângcaolênđếnmâyxanhđểbảovệngàitrướcmọikẻthù”.
–Cụthứbanói:“Hãynhìnconsốngchảyquađấtnướcnày.Nơikianướcđãcuộnlêngiậndữ;saukhicuốntrôitấtcả;nósẽlắngxuống,phânluồngmàchảy,đếnmứccáccôgáicóthểvénváylộiqua.Nhưngnếungàinhìnvàonhữngkhúcsôngnướcchảylặnglờthìnướcsẽtừtừdânglên,chảymạnh,đểcácquốcgiaphảitôntrọngnó,cácđạoquânphảidừngchântrướckhúcsôngnày”.
Từngàyấy,cácdântộctrởthànhnhữngthầndântrungthànhcủađấtnướcBactriane.
NhưngvuaxứMédienhớlạicáinhụcbạitrậnngàyxưa;ôngtacầucứuvuaxứHyrcanieđểđánhArsace.ÔngtaviếtthưchovuaxứHyrcanierằng:“Ônghãyliênminhvớitôi,chúngtasẽcùngtrảmốithùchung.TrờiđãmuốndànhnàngcôngchúaIsméniechoông,thếmàhắntađãphỗngmấtcủaông.Ônghãytớiđâyvớitôiđểchiếmlạinàng”.
NhưngvuaxứHyrcanietrảlờiôngta:“CólẽhômnaytôiđãlànôlệởBactrianerồinếutôikhônggặpnhữngkẻthùcólượngkhoandungnhưArsace.Tôiđộiơntrờiđãmởđầucuộccaitrịcủatôibằngnhữngđiềubấthạnh.Rủirolàmẹđẻcủachúngtôi,phổnvinhlàmẹkế.Ôngđãxuitôilàmnhữngđiềutranhchấpkhôngxứngvớicáiđịavịđếvương.HãyđểNhàvuavàHoànghậunướcBactrianehưởnghạnhphúctrongtìnhyêucủahọ”.
2.LYSIMAQUELờidẫn
LysimaquelàmộtsĩquancủavuaAlexandre,vềsautrởthànhvuaxứThrace,rồivuaxứMacédoine.Ôngmấtnăm281.
TácphẩmnàyMontesquieuviếtchoHộiVănhóatỉnhNancy,vượtquásựmongđợicủahọ.Trongtácphẩmnày,chủnghĩakhắckỷthờixưađượcmiêutảmộtcáchsinhđộng.
KhivuaAlexandreĐạiđếtiêudiệtđếquốcBaTư,ngàimuốndânchúngtinrằngngàilàconcủathầnJupiter.DânchúngMacédoine,nơixuấtphátcủaAlexandrekhônghàilòngkhithấyrằngngàisợxấuhổ,khôngmuốnnhậnmìnhlàconvuaPhilippeởMacédoine.Họcàngbấtbìnhkhithấynhàvuabắtchướcphongtục,tậpquánvàcáchănmặccuangườiBaTư.HọtựtráchmìnhrằngđãcốsứcgiúpAlexandređểbâygiờbịôngtakhinhbỉ.Nhưngtrongquânđộithìchỉxìxào,khôngaidámnóira.
TriếtgiaCallisthènephògiánhàvuatrongcuộcviễnchinh.MộthômôngchàovuatheocáchHyLạp.Vuahỏi:saokhôngquỳlạyta?Callisthèneđáp:“KínhtâuHoàngđế,ngàilàchúatểhainước,mộtnướclànôlệtừtrước,naybịngàiđánhchiếm,cànglànôlệhơn.Cònmộtnướctựdotừkhigiúpngàiđánhthắngbấynhiêutrận,bâygiờvẫnlàtựdo.ThầnlàngườiHyLạp,đấtnướctựdomàngàiluônluôntônvinh,chúngtôikhôngđượclàmnhụcdanhhiệuHyLạpbằngcáchchàonhàvuatheolốiBaTư,vìnhưthếlàlàmchongàimắclỗi”.
NhữngthóixấucũngnhưđứchạnhcủanhàvuaAlexandređềulàtộtbậc.Khingàinổigiậnthìthậtkinhkhủng.Ngàiralệnhchặtchân,khoétmũi,cắttaiCallisthène,bỏôngvàocũisắt,đẩyđitheosauquânđội.
LysimaquelàtướnglĩnhcủaAlexandrekểlạirằng:tôiđếnthămCallisthènevìrấtyêuquýnhàtriếthọc.Ônglàngườiđãtừnggiảnggiảichotôinhiềuđiềubổíchkhiếntôibiêtchămlotraudồiđạođức.TôinóivớiCallisthènerằng:“kínhchàongài,conngườinổitiếngtrongthiênhạmàcựckhổnhườngnày,bịnhốtvàocũisắtnhưthúvật.Ngàilàconngườiduynhấttrongquânđộivậy”.
Ôngtađáplờitôi:–NàyLysimaque,khitarơivàocảnhngộphảidùngsứcmạnhvàchícanđảmthìtađứnggầnđúngchỗcủamìnhrồi
152.Thậtra,
nếucácvịThầnminhđặttaxuốngtráiđấtnàyđểtasốngmộtcuộcđờihàohoaphúquýthìhọđãkhôngthếbanchotamộttâmhồnvĩđạivàbấttử.Hưởngthụkhoáilạccủacácgiácquanthìngườiđờirấtdễlàm.VànếucácThầnminhchỉđểchotahưởngthụkhoáilạc,tứclàhọđãlàmđiềumàhọkhôngmuốn,họđãthựchiệnquádựđịnhbanđầu.
Ôngnóithêm:–Chẳngphảilàtakhôngcảmthấyđauđớn.Anhcũngchẳnglàmchotahếtđauđược.Khianhlạithămtathìtrướchếttacóniềmvuilàđượcthấyanhđãxửsựdũngcảm.NhưngnhândanhcácThầnminh,đâykhôngphảilàlầncuốicùng;hãyđểchotachịunỗiđaunày,vàđừngbắttaphảinhìnthấynỗiđaucủaanhthêmvàođâynữa!
Tôinói:–ThưangàiCallisthène,tôisẽđếnthămngàihàngngày.Nếunhàvuathấyngàibịnhữngngườiđứchạnhruồngbỏthìôngtasẽkhôngbaogiờhốihận,vàôngtacứtinrằngngàicótộithậtsự.Chaoôi!Tôichỉmongrằngôngvuađókhôngđượchưởngniềmvuivìcuộctrừngphạtcủaôngtakhiếntôilìabỏbạnmình.
MộtngàykhácCallisthènenóivớitôi:–CácThầnminhbấttửđãanủita,nêntathấynỗiđaudịubớt.TanằmmộngthấythầnJupitercóanhđứngbêncạnh,taycầmvươngtrượng,đầuđộivươngmiện.Thầnchỉvàoanhvàbảota:“Ngườinàysẽlàmchoanhhạnhphúchơn”.NghelờiThần,tacảmđộngquánêntỉnhgiấc.Tavộichắptaycầunguyện:“XinthầnJupitehãyphùhộchoLysimaqueđượctrịvìvớilẽcôngbằng,nếuanhtasẽlàmvua”.
VàCallisthènebảotôi:–NàyLysimaque,anhhãytinrằngaichịukhổđauvìđứchạnhthìkẻấysẽđẹplòngtrời.
ThếrồivuaAlexandrebiếttintôiđãthôngcảmvớiCallisthène,nhàvua
nổicơnthịnhnộ,hạlệnhchotôi:“Misẽphảigiaođấuvớisưtử.Milàkẻkhốnnạnthíchsốngvớiloàithúdữ”.
Ngườitahoãnngàyhànhhìnhtôiđểđưatôiralàmtròvuichomọingười.Trướcngàyđó,tôiviếtthưchoCallisthène:“Tôisắpchếtđây.Tôikhôngcònmơướcvềmộttươnglaiđẹpđẽnhưngàimơthấy.Tôixinchúcngàidịubớtnỗiđau”.
Ngườimangthưchuyểnlạichotôilờiphúcđáp:“HỡiLysimaque,nếuTrờiđãquyếtđịnhchobạnlàmvuathìAlexandrekhôngthểlàmhạitínhmệnhcủabạn,vìngườiđờikhôngthểchốnglạiýđịnhcủaThầnminh”.
BứcthưcủaCallisthènegiúptôithêmcanđảm.TôinghĩrằngnhữngngườisungsướngvànhữngngườikhổđauđềutrongvòngtaycủaThầnminh.Tôiquyếtđịnhxửsựkhôngtheohyvọngmàtheolòngcanđảm,vàquyếtbảovệtínhmạngmình.
Ngườitađưatôivàotrườngđấu.Dânchúngđếnxemrấtđôngđểchứngkiếntinhthầndũngcảmhaysựsợhãicủatôi.Mộtconsưtửchồmra.Tôikhoácáochoàngtrêntay.Tôiđưatayrachoconácthúđangmuốnvồtôi.Tôitúmngaylấylưỡinó,rúttuộtra,rồiquẳngxuốngdướichânmình.
VuaAlexandrevốnyêuthíchnhữnghànhđộngdũngcảm,ngàitánthưởngchiếncôngcủatôi;vàtronggiờphútđó,tâmhồncaocảcủangàiđượcphụchồi.Ngàigọitôilại,chìatayvànói:“HỡiLysimaque,tatraotìnhbạnchongươi.Nhàngươicóđượcmộthànhđộngdũngcảmmàđờitachưatừngcó!”
Tôinhậncácânsủngcủanhàvua.TôichờđợilờihứahẹncủaThầnminh,khôngđitìmmàcũngkhônglẩntránh.ThếrồivuaAlexandrebănghà.Cácnướcdướiquyềnvuatrởnênvôchủ.Cácconcủavuađềucònnhỏtuổi.(…)MọingườitrongHoànggiachỉbiếtkêugàomàkhôngaibiếtcaitrịđấtnước.CáctướnglĩnhcủaAlexandređềunhòmngóngaivàng.Nhưngthamvọngcủamộtngườithườnggặpthamvọngcủanhiềungườikhác.Chúngtôichianhautrịvìđếquốc.Mỗingườitinrằngthếlàchianhaucáigiátrịcủamọinỗigianlaomàchúngtôiđãtrảiquađểdựngnênđếquốcnày.
SốphậnđưatôilênngôivuamiềnÁchâu.Vàgiờđây,khitôicóthểlàmtấtcả,tôichỉthấycầnthiếthơnhếtlàthựchànhnhữngbàihọccủaCallisthène.Callisthènevuithìtôihiểurằngmìnhđanglàmviệctốt.Callisthènethởdàithìtôihiểurằngmìnhsắplàmđiềukhônghay.Tôithấy
Callisthènetrongtôivàtrongdânchúngcủatôi153
.
Tôilàmộtôngvuađượcdânyêumến.Cácôngbốcủamỗigiađìnhchúctôisốnglâunhưlàconcháucủahọ.Concáihọthìsợmấttôinhưlàsợmấtchamẹhọ.Thầndâncủatôiđềusungsướngnhưtôi.
PhụlụcVII:Chúgiảitênriêng
–A–
–Addison(Joseph):(1672-1719)nhàvăn,nhàchínhluậnAnh.Xâydựngđiểnhìnhngườiquântử(gentlemen),cóảnhhưởngrộng.
–AixLaChapelle:đôthịnaythuộcnướcĐức.
AlexandreĐạiđế:vuaMacédoine(356-323tr.CN);contraiPhillippeII,họctròcủaAristote;chiếncônghiểnhách.Saukhichết,đếquốccủaôngbịchiasẻvàotaycáctướnglĩnh.
–AlexandreVI(1431-1503):làGiáohoàngtừnăm1492.NgườiđờiđánhgiáônglàmộtHoàngthânhơnlàmộtGiáohoàng.
–Amphiction:nơinhândânHyLạphọphộiđồngbàncácviệcluậtpháp,tôngiáo,chínhtrị.
–AncusMartius:vuathứtưcủaRome(640-616tr.CN),theohuyềnthoại,ônglàngườisánglậprabếncảngOstietrênsôngTibre.
–Antonin:dònghọtrịvìRometừnăm69đếnnăm192,trongđóHoàngđếMarcAurèlelànhàkhắckỷ,rấtcôngbằngvàônhoà.
–Áo(Autriche):quốcgiachâuÂu,gồmsáuvươngquốc,luônluônbịchiacắttừthếkỷXVII(1642-1644),đãtừngbướchìnhthànhquốcgiaÁo,khẳngđịnhnăm1889;đếnnăm1901cóhiếnphápchínhthức.
–Apollon:ThầnÁnhsángvàsắcđẹptrongthầnthoạiHyLạp.
–Bayle(Pierre):nhàvănPháp(1647-1706);haitácphẩmcủaông:“SuynghĩvềsaoChổi”và“Từđiểnlịchsử-phêphán”(1696-1706)báohiệuchotưtưởngtriếthọcmớithếkỷXVIII.
–Bayonne:thủphủcủavùngnúiPyrénéesphíabiểnAtlantique;nơicónhiềuditíchkiếntrúcRomecổđại;naylàmộtcảnglớnvàtrungtâmcôngnghiệp.
–Beaumanoir(Philippede):nhàvănvàluậtgiaPháp(1250-1296),
–BồĐàoNha(Portugal):nướcởchâuÂu,cótênlàVươngquốcBồĐàoNhatừthếkỷXII;nướcmởđầuthámhiểmđạidương,pháthiệnchâuPhivà
ẤnĐộ.
–Bossuet(JacquesBégnine):nhàvănPháp(1627-1704)đượcchọnlàmgiasưchotháitử,ủnghộchínhsáchtôngiáocủavuaLouisXIV;viếtsách“Nhữngbàigiảngvềlịchsửtoàncầu”và“Oraisonfunèbre”(Điếuvăn);đượcxếpvàohàngtácgiảkinhđiển,
–Bourgogne:vùngđấtphíađôngnướcPháp;cónhiềuditíchvànhữngmốiliênhệlịchsử.
–Bourguignos:mộttộcngườiởvùngBourgogne,phíađôngnướcPháp.
–C–
–Callisthène:triếtgiacổHyLạp;hộgiáAlexandreĐạiđếtrongcáccuộcchinhphạt;bịvuagiếtvìcangiántráiývua.
–Calvin(Jean):nhàcảicáchtôngiáongườiPháp(1509-1564);ngườikếthừacôngtrìnhcảicáchtôngiáocủaLutherMartin.
–Cannes:thànhphốcổvùngnúiAlpesgiápbiển;nơiđâyquânAnnibalđãđánhbạiquânRomenăm216tr.CN.
–Carloman:cóhaiôngcùngtên,Carlomanthứnhất(715-754)vàCarlomanthứhai(751-771)đềulàvuaxứAustrasie.CarlomanthứhailàemcủaCharlemagneĐạiđế,trợtýchoanh;trướckhichết,ôngđưatấtcảcácconvàotuviện.
–Carthage:vùngđấtcổchâuPhi,cótừthếkỷVIIItr.CN,gầnTunisngàynay–đãtừnglàthủđôcủamộtnhànướccộnghoàmạnhthờicổđại.
–Cassius:tướnglĩnhRomecổđại,mộttrongnhữngngườiđãgiếtCésarnăm44tr.CN.
–Castilles:vùngđấtởTâyBanNha;cóCastillescổđạiởphíabắcvàCastilleshiệnđạiởphíanamMadrid.
–César(CaiusJulius):chínhkháchRome(100hoặc101-44tr.CN),làtổngtàitừnăm59đếnnăm56tr.CN,lậpnhiềuchiếncông,chinhphụcxứGaulestiếnvềRome…,cuốiđờibịgiết,ôngđồngthờiđượccoilàmộtsửgia,đãđểlạinhữngtậphồiứccótên“BìnhluậnvẻchiếntranhvớingườiGualesvànộichiếnRome”.
–CharlesII:vuaPháp,còngọilàCharleslaChauve(Charleshóiđầu)
(823-877),lênngôinăm843,làHoàngđếphươngĐôngtừnăm875;tiếnhànhnhiềucuộcchiếntranh,pháttriểnchếđộphongkiếnPháp.
–CharlesVII(1403-1461):vuanướcPháptừnăm140.Thờiđầucủatriềuvuanày,quânAnhchiếmhầuhếtnướcPháp.NhờcóJeand'Artnổidậy(1429)vàtiếptụckhángchiếnđuổiđượcquânAnh(1454).Ônglàmnhiềucảicách,banhànhhiếnchương,đặtnhàthờphụthuộcvàonhànước.
–CharlesIX:vuaPháp(1550-1574);lênngôinăm1560;ralệnhthảmsátởBarthélémy;cuốicùngbịámsát.
–CharlesQuint(còngọilàCharles)(1500-1568):vuaĐứcvàcảTâyBanNha(1515-1556).
–Charlemagne(742-814):hoàngđếPhápvàphươngTây,lênngôinăm768;sựnghiệphiểnhách,đượcGiáohoàngLéonIIIphong“HoàngđếphươngTây”;cónhiềucôngtrìnhchínhvềsáchlậppháp,vănhoá,giáodục.
–Charandas:nhàlậpphápcổđạiởSicile(?-600tr.CN).
–ChristopheColomb(1450-1506):nhàhànghảipháthiệnchâuMỹnăm1492(vớisựhỗtrợcủavuaBồĐàoNha).
–Chênedollé(Charles):nhàthơPháp(1769-1883);cótậpthơmangtínhtriếthọc:Tàinăngconngườicủaôngđượclưutruyền.
–Chénier(Andréde):nhàthơPháp(1762-1794);thamgiacáchmạngPhápnăm1789.Sauđó,ôngphêbìnhnhữngviệctháiquáthờikhủngbốnênbịxửtửhình.
–Cicéron:chínhkháchhùngbiệnLatinh(106-43tr.CN);mạnhdạnphêpháncácnhàcầmquyềnmàôngtừngliênminhvớihọnhưPompée,César,Antonin,Octavien;bịámsát;nhiềudiễnvănvàlờikhángnghịcủaôngcònđượclưutruyền.
–ClotaireI(511-561):vuangườiFrancs;truyềnngôiđượcbốnđời,vuaClotaireIVmấtnăm719.
–Cléôpâtre:mộttrongbảynữhoàngAiCập.NổitiếnglàCléôpâtre7caitrịvùngđôngĐịaTrungHải;bịCésarchinhphục.
–Clovis(465-511):vuaPháptừnăm481;sánglậpnềnquânchủ,làvuaduynhấtcủaxứGaulethờiấy.Saukhiôngmất,đấtnướcchiaphầnchocácconông:ClovisII,III,IV.
–Colchide:mộtxứởchâuÁcổđại,ởphíaNamvùngnúiCaucase.
–Commode(MarcusAurélius)(161-192):vuaRometừnăm180;tínhcáchkiêungạo,tựsánhmìnhvớithânHercule,làmnhiềuviệctáobạo;bịámsát.
–ComteJulien:vịbátướccaitrịvùngAndalousie.Cóhuyềnthoạirằngvìtứcgiận,muốntrảthùnênôngđãmởcửathànhchodânMauresxâmnhậpnướcTâyBanNhanăm711.
–ConstantineI(còngọilàConstantineĐạiđế)(sinhkhoảngnăm270-288,mấtnăm337):vuaRometừnăm306;tuyênbốchoThiênChúagiáođượctựdo(năm312);coiGiáohộilàchỗdựacủaNhànước.
–E–
–EmileFaguet(1847-1916):giáosư,nhàphêbìnhngườiPháp,đượcđánhgiálàmộtđầuócuyênbác.
–Eschine:nhàhùngbiệnHyLạp(390-314tr.CN).Cácdiễnvăncủaông:“Bànvềđạisứ”,“Bànvềvươngmiện”đượccoilàmẫumựcvềvănchươnghoamỹởAthène.
–Ethiopie:nhànướcởvùngđôngchâuPhi,trênbờHồngHải;thếkỷIđếnthếkỷIXvươngquốcAksounthốngtrịcảvùngsôngNil;cườngthịnhnhấtvàothếkỷVI.
–F–
–Fénelon(1651-1715):làgiáochủcungđìnhvànhàvănPháp,tácgiả“TruyệnphiêulưucủaTélémaque”,vìtácphẩmđãbónggióphêbìnhchínhsáchcủaLouisXIVnênFénelonbịthấtsủng.
–Francs:dântộcdòngGermain,nguồngốccólẽởvùngBaltique;chiếmcứxứGaulletừthếkỷV-VI;sauphântáchhainhánhlàFrancsSaliquesvàFrancsRiquaires.
–Frison:mộttỉnhởphíabắcHàLan,còngọilàFrisehayFrisland.
–G–
–Gaule:vùngđấtthờixưanằmkhoảnggiữakhuvựcsôngRhin,dãynúiAlpes,ĐịaTrungHải,dãynúiPyrénéevàĐạiTâyDương.ClovischinhphụcxứGaulevàngựtrịnhưmộtvươngquốcthốngnhất.HầuhếtxứGaulexưalàlãnhthổnướcPhápngàynay.
–Geoffroi:têngọisáuvịcônghầu,bátướcdòngAnjouởPhápthếkỷX-XII.
–Germain:dântộcdòngẤn-Âu,phânbốtrênvùngđồngbằngchâuÂu,gồmcáctộcngườiGoths,Vandales,Bourgondes,Francsv.v…VàothếkỷIsauCN,sốngthànhcácbộlạc;đãcóthờiphụthuộcvàoRome,cóthờibànhtrướngracácvùngchungquanh(vàothếkỷV);đóngvaitròlớntrongviệchìnhthànhnênnhiềudântộctâyÂuhiệnđại.
–Goa:quốcgiatrênbờbiểntâycủaẤnĐộ;bịBồĐàoNhachiếmtừnăm1510đếnnăm1961-1962.
–Goths:mộtdântộcthuộchệGermaincổđại,hồithếkỷItr.CNđếnthếkỷIIIsauCN,từBắcẤntrànxuốngvàthiếtlậpquốcgiavùngTâyBiểnĐen;thếkỷIVmớicóvăntự;sauchiathànhhainhánhWisigothsvàOstrogoths.
–Gravina(1664-1718):cốvấnluậtphápItalia;mộttrongnhữngngườisánglậpViệnHànlâmArcadenổitiếng.
–Guise(1519-1563):côngtước,dònggiốngcônghầutừthếkỷXVIởvùngLorraine;bịthấtsủng,vuaHenryIIralệnhámsát,
–H–
–HảoVọngGiác(CapdeBonneespérance):vùngđấtcựcNamchâuPhi,xưagọilàMũiBãoTáp.DoBartolomeuDiasvàsaulàVascodeGamapháthiệnnăm1487và1497.
–Helvétius(ClaudeAndrieu):triếtgiaPháp(1715-1771);cótácphẩm“Del’esprit”(1758)nêuchủthuyếtduyvậtvềcảmtínhluận.
–HenryIII:vuaPháp(1519-1563),trongchiếntranhtôngiáo,ralệnhámsátanhemcôngtướcGuise.
–HenryVII:vuaAnh(1485-1509),mởđầutriềuđạiTudor.
–HenryVIII(1491-1547):vuanướcAnhtừ1509;tựxưngthủlĩnhtốicaoGiáohộiAnh(1534);thựchiệntrungươngtậpquyền.
–Hobbes(Thomas):nhàtriếthọcAnh(1586-1679);chủthuyếtduyvậtcơgiới.
–Honorius(Flavius)(384-423):HoàngđếphươngĐôngtừnăm395;đểmấtItaliavàotayquânrợBarbares.
–Huguenots:tênmàngườiThiênChúagiáothờitrướcdùngđểgọingườitheođạoCalvin,đòicảicáchtôngiáo.
–Hyrcanie:mộttiểuquốcxưatrênđấtBaTư,phíađôngbắcbiểnCaspienne.
–I–
–Ionie:địadanhcổởvùngbờbiểnTiểuÁ;cónềnvănminhrạngrỡhồithếkỷVI-Vtr.CN.
–Iroquois:dântộccổvùngBắcMỹ;naysốngởvùngQuebectrongbangNewyork.
–Ispahan:thànhphố,thủđôcũcủaBaTư;cónhiềukiếntrúcHồigiáođồsộ.
–Italia:bánđảochâuÂu;cácdântộcẤn-ÂucưtrútừthiênkỷIII-IItr.CN.RomexâmchiếmhồithếkỷItr.CN,đượccoinhưmộtphầncủaRome.DâncácthànhphổItaliađượchưởngquyềncôngdânnhưthànhbangRome.TừthếkỷVbịquânBarbarexâmchiếm.Cuộccáchmạng1846-1849doMazzinicầmđầuđặtvấnđềItaliađộclập.Năm1861thànhlậpVươngquốcItaliavớithủđôlàFlorence.Năm1870RomemớitrởthànhthủđôItalia,trongđócóQuốcgiaRomecủaGiáohoàng.
–J–
–Janséniste:mộtpháitrongThiênChúagiáo,tồntạiởPháphồithếkỷXVII-XVIII,khuynhhướngkhắcnghiệt.
–Jésuite:dòngđạoGiaTô,thànhlập1539-1540vớitinhthầnbảothủcựcđoan.Khoảng1762-1773,ởcácnướcChâuÂuchịuảnhhưởngphongtràoKhaisángnêndòngJésuitebịgiảitán;đếnnăm1814GiáohoàngPieVIIchophụchồilại.
–Julienbộigiáo(331-363):vốnlàngườiCơĐốcgiáonhưngkhilênngôiHoàngđếRome,ôngchủtrươngphụchồitôngiáocũcủangườiRomeđểquốcgiakhỏitanrã.TuyôngtừbỏCơĐốcgiáonhưngkhônghànhhạtínđồCơĐốcgiáo.Tưtưởngtriếthọccủaôngcómầuvẻkhắckỷ.
–Jupiter:trongthầnthoạiHyLạp,làchavàthàycủacácthầntrongVạnthầnmiếuRome;đượcmệnhdanhlàThầnánhsáng,sấmchớp,banpháttàinguyênchothếgian,độtrìKinhThánhvànhànướcRome.
–Justinien(Sabastius)(482-565):hoàngđếBizantintừ527;từngchinhphụccảItaliavàTâyBanNha;tácgiảnhiềucôngtrìnhvềluật,trongđóbộ“Digeste”(Phápluậtvựngtập)đượclưutruyền.
–L–
–LaBruyère:nhàvănPháp(1645-1696),viếtvềcácvấnđềxãhộiPhápthếkỷXVII;đặctrưngbútphápẩndụ,chốngbảothủ.
–Lacédémone:têngọicủathànhbangSpartethờicổ.
–LaHarpe(JeanFrançois):nhàphêbìnhvănhọcpháp,theoquanđiểmvănhọccổđiển.
–Laponie:vùngcựcBắcchâuÂu,thuộccácnướcNaUy,ThụyĐiển,PhầnLan;dânthưathớt,địnhcư,nghéchănhươuBắccựclàchủyếu.
–Latin:quốcgiaởvùngConstantinoplehìnhthànhnăm1204sauThậptựchinhthứ4.Bịtiêudiệtnăm1261,sátnhậpvàođếquốcBazantin.TrongvănhọcngườitathườnggọiRomelàLatin.
–Law(Jhon):nhàtàichính,quêhươngVenise,sốngởPháp,sánglậpCôngtyẤnĐộvàTổngngânhàngnăm1716saukhivuaLouisXIVquađời.
–Libanius:giáosưhùngbiệnhọccổđạiHyLạp(314-391).
–Lycurgue:nhàhùngbiệnvàchínhkháchAthène(khoảng390-324tr.CN)liênminhvớiDémosthènechốngvuaPhilppellMacédoine.
–Livoume:cảngItaliatrênĐịaTrungHải.
–Locke(Jhon):triếtgiaAnh(1632-1704);cótácphẩmlớn“Thửbànvềtrítuệconngười”(1690)và“bànvềkhoandung”(1689)chủtrươngxãhộiphảicóphápluật,màvuachúacũngphảituântheo,nếukhôngdânsẽcóquyềnnổidậy.
–Lombards:mộtnhánhdântộcGermain,ởvùnggiữasôngElbevàsôngOder,lanxuốngvùngsôngDanube;chiếmlĩnhItaliathếkỷVI,vềsaubịvuaCharlemagnethôntính;tồntạiđếnthếkỷXI.
–LothaireIvàII(795-855và835-869)cháu,chắtcủavuaCharlemagne.
–LouisXIV(1618-1715):lênngôivuaPháp1643;đượcmệnhdanh“VuaMặttrời”,“LouisXIVvĩđại”;caitrịtheochếđộcựcquyền,tậptrung.Hạthấpvịtrícácnhàquýtộc.Tiếnhànhchiếntranh,tranhchấpliênmiênvớicácnướclánggiềng.Mâuthuẫnvớichínhsách“Thốngnhấttôngiáo”củaGiáohoàng.TrừngtrịgiáopháiJanséniste.QuátrìnhcaitrịlâudàicủaôngđãlàmnướcPhápkiệtquệ.
–LouisleBègue(846-879):vuaPháptừ877,concủavuaCharleshóiđầu.
–Louisiane:mộtbangtrongHợpchủngquốcHoaKỳ,thuộcPháptừ1699dovuaLouisXIVđặttênlàLouisiane.Từ1803NapoléonBonapartenhượnglạichoHoaKỳ.
–LouisHiềnhậu(LouisLeDébonneire,còngọilàLouischíhiếu(LePieux),convuaCharlemagne,sinhnăm778,từnglàvuaItalia,vuangườiFranc(814-840),phảidẹpnhiềucuộcnổiloạncủacháuvàcácconLothaire,Pépinv.v..
–Luật12bảng(LoidesDouzetables):bộluậtcổđạiRome,đượckhắctrên12bảngbằngđồng.ĐàoDuyAnhdịchlà“Đồngbiểuphápđiển”.
–LuậtLicinienne:doBảodânquanLiciniusStolonsoạnthảonăm376-377cótácdụnglàmdịumẫuthuẫngiữalớpdânhènvàdânquýtộcRome.
–LuậtRiquaire:côngtrìnhlậpphápGermaincổđại,đượccoilàtácphẩmcủavuaThierrynướcÁo(511-534),connốingôiClovis.
–Lucrèce:nhàthơLatinRome(98-55tr.CN)theokhuynhhướngtriếthọcEpicure.
–Luther(Martin):nhàthầnhọccảicáchngườiĐức(1483-1546),gâyphongtràođòicảicáchThiênChúagiáorộnglớnởchâuÂuhồithếkỷXVI.
–M–
–Macédoine:địadanhlịchsử,trênbảnđồbánđảoBalcan,baogồmBulgarie,HyLạpvàNamTưngàynay.Từ359-336tr.CN,vuaPhilippeII
đưaMacédoinelênđỉnhcao,thốnglĩnhcảHyLạp.ThờiAlexandreĐạiđế,conPhilippeIImởrộngđếquốc,xâmchiếmcảBaTư,AiCập.
–Machiavel(NicoloMachiavelli):chínhkhách,nhàvăn,triếtgiaItalia(1467-1527).Từnglàmđạisứchonhiềunước,gópcôngtổchứclạiquânđội.SaucuộcđảochínhMédicis(1513)bịgạtrakhỏichínhtrường.Viếtnhiềucôngtrìnhkhoahọcvềchínhtrị,xãhội,lịchsử.Ôngchủtrươngmộttrậttựmớicóluânlý,tựdo,khôngcósựcanthiệpcủatôngiáo,đểnhànướctoàntâmtoànýnângcaoconngườivàxãhội.
–Maldive:đảoquốctrênẤnĐộDương,phíaTâyNamSrilanca,Anhbảohộtừnăm1887.Giànhđộclậpnăm1965,thànhnướccộnghoànăm1968.
–Malabar:mộtphầnbờbiểnTâyNamvùngDeccanẤnĐộ.
–MarcAurèle(Antunius)(121-180):vuaRometừnăm161,tăngcườngthểchếtrungươngtậpquyền.Làmộtôngvuatriếtgia,đểlạinhiềulờinóitheoquanniệmkhắckỷ.ConlàCornéliuslạilàbạochúa.
–Marius:tướnglĩnhRome(157-186tr.CN),sánglậpquânđộinhànghề,lãnhtụdânchúng,thânvớinhữngngườiđứngđầuquýtộc.ĐượcbầulàmChấpchínhquanbảykhoáliền.
–Marmontel(JeanFrançois):nhàvănPháp(1723-1799),nổitiếngtrongcácphòngkháchtriếthọcbởicáctácphẩmtiểuthuyếtvàtruyệnkểmangýnghĩaluânlý.
–Marseille:ThủphủvùngProvence-Alpes-Côted'Azur,tỉnhCửasôngRhône,miềnNamnướcPháp.
–Maupertus(PierreLouisMoreaude):nhàtoánhọcPháp(1698-1759);đềxuấtnguyênlýtốithiểuhànhđộng(Principedemoindreaction),xâydựngthuyếtquyluậtvũtrụtựnhiên;sauđólàmChủtịchViệnHànlâmnướcÁo.
–Maures:cácbộlạccưtrútrênbờbiểnphíatâySénégalchâuPhi.
–Médie:vùngđấtphíatâybắcIranngàyxưa,nơicưtrúcủadântộcMèdes.
–Mexique:nướclớnởchâuMỹ,cótừvạnnămtrướcCôngnguyên;trởthànhthuộcđịaTâyBanNhakhoảngnăm1519-1520;độclậptừnăm1810-1815.
–Ménénius(Agrippa):tổngtàiRomenăm502tr.CN.Nổitiếngvềbài
ngụngôn“Cácbộphậncủadạdày”hoàgiảiđượctầnglớptiệndânvớicôngdânquýtộc.
–Mecque(LaMecque):thánhđịaHồigiáo,thuộcđấtArập;quêhươngcủaMahomet.
–Mithridate:têncácvuachúathờiHéllénistique(thờiHyLạpxâmchiếmRome123-63tr.CN).NổitiếnglàMithridateVI,vuacuốicùng,quyếtchiếnchođếnlúcbịRomeđánhbại.
–Mahomet(MuhammedIbnAbdAlwahhal)(1703-1792);ngườiđềxướngcảicách,chốngápbứcvàhàkhắctrongHồigiáoởNadjithuộcArậpXêutngàynay.
–Moise:ngườigiảiphóngvànhàlậpphápIsrael(thếkỷVIItr.CN).KinhThánhghirằngôngđãchongườiHébreuxcóđượcTổquốc,tôngiáovàluậtpháp.
–Montaigne;nhàvănPháp(1533-1592).Cáccôngtrìnhkhảoluậnvàkýsựcủaôngbìnhluậnvềsựbấtlựccủaconngườitrongviệctìmchânlývàxâydựngphápluậtthậtđúngđắn.
–K–
–Nerva(MarcusCorcéius)(30-98):vuaRometừnăm96,sánglậptriềuđạiAntonin;thựchiệnchínhsáchhợptácvớiNguyênlãoviện,năm97traongôichoTrajzan.
–NgôinhànướcÁo(LaMaisond'Autriche):nướcÁolàmộttrungtắmvănhoátừcổđại,thiênkỷItr.CN.TừthếkỷXV,dònghọHabsbourglàmchủnướcÁo,VuaMaximillienvậndụngchínhsáchhônnhânvớicácvualánggiềngnhưBourgogne,Bohême,tạodựngnênmộtquanhệgiatộcgọilà“NgôinhànướcÁo”làmbìnhphongngănchặnmưutoanxâmlượccủaquânOttôman.
–Numa(Pompilius):vuahuyềnthoạiRomecổđại,khoảngthếkỷVIII-VIItr.CN;xâydựngcácthiếtchếtôngiáotheogợiýcủanữthầnEgénie.
–O–
–Odoacre:vuaxứHérules(434-493).ÔnghạbệvuaRômulusAugustul(476),chấmdứtsựtồntạicủađếquốcPhươngTâyRome.VuađếquốcphươngĐôngRomelàZénonxinhoàhoãnvớiông.Cuốiđờiôngbịvâyhãm,phảiđầuhàngvàbịgiết.
–OdysséevàEnéide:haisửthilớnchâuÂucổđại:OdysséelàsửthicủaHomèregồm24khúcanhhùngcakểsựtíchchiếnchinhthầnthoại,(khoảngthếkỷVItr.CN).EnéidelàsửthicủaVirgilegồm12cakhúc(khoảngnăm29-12tr.CN),kểsựtíchthànhlậpRome.
–Ombri:địadanhcổthuộcmiềntrungItalia,códòngsôngTibrechảyqua.
–P–
–Pascal(Blaire):nhàkhoahọclớnvềtoán,lý,nhàvănvànhàtriếthọcngườiPháp(1628-1662).ôngtheopháiJansénistetừ1654.
–Pépin(LeBref)(715-768):tựxưnglàvuacủangườiFrancsnăm751,đượcGiáohoàngthừanhận.Khiõngmất,vươngquốcđãrộnglớn.ÔngchiachohaiconlàCharlemagnevàCarloman.
–PhilippeII:(382-336tr.CN):vuaMacédoinetừ356,đặtquyềnbảohộcủaMacédoinelênđấtHyLạptronghaithếkỷ.KhiđangdựđịnhđánhBaTưthìbịámsátdosựxúidụccủavợ.ContraiônglàAlexandrelênnốingôi.
–PhilippeIIAuguste(1165-1223):vuaPháptừ1180.TiếnhànhThậptựchinhlầnthứba.DựngthànhquáchchungquanhParis.Pháttriểnthươngmại,vănhoáđôthị.
–PhilippeLeBel(1268-1314):vuaPháptừ1285.Ônglàvuađầutiêntiếnhànhmộtsốcảicáchphongkiến,tạođiềukiệnpháttriểncơchếhànhchínhvàtưpháp,khẳngđịnhvaitròcủaNghịviện.
–Platon:triếtgiacổHyLạp(429-347tr.CN);đồđệcủaSocratevàthầyhọccủaAristote.Tácphẩmlớn:“NềnCộnghoà”,“Cácluậtpháp”v.v..
–Pline:nhàtựnhiênhọcRomecổđại;viếtsách“Lịchsửtựnhiên”gồm37quyển,đượccoilàbộBáchkhoatoànthưcổđại.(Mấtkhoảngnăm79sauCN).
–Plutarque:nhàvănvàsửgiaHyLạp(khoảng125-50tr.CN);cóhailoạisáchnổitiếng,viếtvềlýluậnvàvềsựtíchcácVĩnhânHyLạpvàRomeđối
chiếu.
–Polybe:sửgiaHyLạp(khoảng200-120tr.CN),sốngởRome16năm,viếtnhiềupho“Sửký”.Đượccoilànhàsửhọccổđạinổitiếng.
–Pompée(CnaeusPompeiucMagnus):tướngtĩnhvàchínhkháchRome(106-48tr.CN).Nhiềuchiếncôngđánhdẹp,bànhtrướngRome,đánhbạicuộckhởinghĩaSpartacus,dẹpyênvùngĐịaTrungHải,đánhtớiSyrie,PalestinevàchiếmJérusalem.Thựchiệnphươngthứccaitrị“Tamđầuchế”(Pompée,CrassusvàCésar).SaukhiCrassuschết,mâuthuẫnvớiCésar,bịCésarđánhthua,chạysangAiCậpvàbịgiết.
–Pufendorf(Samuel,baronVon):nhàluậthọcvàsửgiaĐức,viếtnhiềutácphẩmnổitiếng,trongđó“Quyềnthiênnhiênvàquyềnconngười”(Dudroitdelanatureetdesgens),đặtvấnđềphápluậttrêncơsởmộtcôngướcxãhội.
–R–
–Raoul(hayRadolphe):côngtướcởBourgogne(936),làmvuaPháp(923-936),đánhbạingườiNormandnăm930.
–Reims:thànhphốcổởPháp,cónhàthờlớnĐứcBà.VuaClovisvànhiềuvuakháclàmlễđăngquanghoặcđặttênthánhởđây.
–Richelieu:giáochủvàchínhkháchPháp(1585-1642),đạibiểugiớitănglữởQuốchội,thamgiaHộiđồngtưvấnNhàvua1624,nắmquyềnthaotúng;làmnhiềucảicáchtrongtàichính,quânđộivàphápluật;canthiệpvàomọicơchếchínhtrị,kinhtế,vănhoá;thànhlậpViệnHànlâmPháp.NhưngsaukhiôngmấtthìnướcPhápgặpnhiềukhókhănvềtàichínhdonhữnghoạtđộngchiếntranhcủaôngđểlạihậuquả;đấtnướcmấtổnđịnh,giặcdãnổilênnhiều.
–Rivarol(Antoine):nhàvăn,nhàbáoPháp(1753-1801);tácgiảsách“QuyluậtphổbiếnvàtổngquátcủangônngữPháp”(1784).
–Romulus:nhânvậthuyềnthoạisánglậpraRomexưa(735tr.CN),làvuađầutiên.KhichếtđượcthờlàmThầnQuirinus.
–S–
–SaintBarthélémy:chỉsựkiệnđêmngày23-24tháng8-1572,banghìnngườiđạorối(Protestants)bịbắtvàtànsáttạiParisvàcáctỉnh.
–Saint-Denis:thànhphốcổởphíaBắcParis.
–SainteBeuve(CharlesAugustin):nhàvănPháp(1804-1869);nhữngtácphẩmnổitiếng:“NhữngchândungvănhọcvàCâuchuyệnngàythứhaitrongtuần”.
–LuậtSalique:luậttừthờidântộcFrancsSaliericổđại,cóquyđịnhphụnữkhôngđượchưởngquyềnchiađất.
–Salluste(CaiusSaỉlustiusCrispus):nhàsửhọcRome(86-35tr.CN);trợthủcủaCésar,đượcsủngái.SaukhiCésarchếtôngmớiviếtsử;đểlạinhiềutácphẩm.
–Samoyèdes:dântộcởhạlưusôngObvàsôngIénisséi,vùngSibériethuộcNga.
–Saturne:thiênthắnbịđuổixuốnghạgiới,vùngLatiumthuộcItalia,trịvìởđây,dựngnênthờiđạihoàngkim.
–Scipion:mộtdònghọnổitiếngởRomecổđại,cónhiềuthủlĩnhnổitiếng.
–ServiusTuilius:vuathứsáuRome(578-535tr.CN),ngườithiếtlậpchếđộ“báchnhânđoàn”vàxâyràongănbảyquảđồiRome.
–Sicile:đảolớnởĐịaTrungHải,thủlĩnhcủaPalerme;từnăm1860nhậpvàonướcItalia.
–Sidney(Algernon):nhàyêunướcAnh,thuộcpháiNghịviện;hoạtđộngmộtthờivớiCromwell,vềsaubấtbìnhvớiCromwell.
–Smyme:cảngThổNhĩKỹ,trênbiểnEgée.
–Socrate:triếtgiaHyLạp(470-399tr.CN).Ôngkhôngviếtgìcảnhưngtưtưởngcủaôngđượcbangườighilại:Aristophanechếgiễuông,Xénophoecangợiônglànhàđạođứcđơngiản,Platonđềcaoônglàtrungtâmcủahọcthuậtđốithoại(dialogue),ôngbịcoilàkẻchốngđối,bịbuộcphảiuốngthuốcđộcvìtộichốngbángthầnlinh,làmhỏnglớptrẻtuổi.
–Solon:chínhkháchAthène(640-558tr.CN);nhàcảicáchchínhtrịxãhộiđặtnềnmóngdânchủ,thúcđẩyAthenepháttriển,ôngđượccoilàmộttrongbảynhàthôngtháiHyLạpcổđại.
–Spinoza(Baruch):triếtgiaHàLan(1632-1677);từnglàhọcsinhnghèobịđuổihọc,ônglàmnghếthủcôngmàikính.Trọnđờiviếtnhiềutácphẩmđượclưutruyền,ôngnêuvấnđề:muốnhiểuđượcthếgiới,gồmcóTrời,xãhội,conngườithìphảitìmchoranguyênnhâncủacácsựvật,phảicótưtưởngvàphươngphápđúngdựatrênbayếutố:niềmtin,lýgiảivàdựđoánhợplý.
–Stendhal(HenryBeyie):nhàvănPháp(1763-1842);cónhiềutácphẩmnổitiếng,viếtởItalia,trongđó“Đỏvàđen”(1830).
–Strabon:nhàđịalýhọcHyLạp(khoảng58tr.CN-25SCN);tácgiảbộsáchquý“Địalý”.
–Swift:nhàvănIrlande(1667-1745);phêphánvănhọc,tôngiáo,chếđộđươngthờiởAnh;nhiềutácphẩm,trongđó“CuộcphiêulưucủaGulliver”(1726).
–Sylla(haySulla):chínhkháchvàtướnglĩnhRome(138-78tr.CN);từngđứngđầuNguyênlãoviện,củngcốđịavị,thựchiệnđộctài.Nhưngkhiđạttớiđỉnhcao,ôngrútluikhỏichínhtrường,vềsốngởvùngquêCampanie.
–T–
–Tacite(PubliusCornelius):sửgiaLatinh(55-120);từnglàThốngđốcvùngchâuÁ.Tácphẩmchính:“Biênniênsử,Đốithoạigiữacácnhàhùngbiện”.Vănphongsinhđộngmàcôđúc,chínhxác.ĐượccoilàbậcthầytrongvănxuôiLatinh.
–Taine(Hyppolyte):triếtgia,sửgiavànhàphêbìnhvănhọcPháp(1828-1893).Nhiềutácphẩmlớn,trongđó“NguồngốcnướcPhápđươngthời,CácnhàtriếthọcPhápthếkỷXIX”,“Triếthọccủanghệthuật”v.v…Ônggiảithíchcáctácphẩmnghệthuậtcũngnhưsựbiếnlịchsửbằngbayếutố:chủngtộc,thờiđạivàđịađiểm.
–Tarquin:phânbiệtTarquinL'ancien,vuathứnăm(616-579tr.CN)vàTarquinleSuperbe,vuathứbảy(534-509tr.CN).VuathứnămlàmnhiềucôngtrìnhlớnchoRomenhưsànxiếc,đềnthờJupiter.Vuathứbảylànhàđộctài,bịdânRomenổidậyđánhđuổiđểthiếtlậpnềncộnghoà.
–Tartares:danhtừchung,ngườichâuÂudùngđểchỉcácbộlạcgốcThổNhĩKỳvàMôngcổđãhợpthànhđạoquâncủaThànhCátTưHãnxâmlược
nhiềunướcchâuÂuthếkỷXIII.
–TâyBanNha:ởtâynamchâuÂu.TừthếkỷII,ngườiHyLạpđãcónhữngthuộcđịaởvùngnày;thếkỷIII,bịngườiRomexâmchiếm;thếkỷVIII,TâyBanNhatuyênbốđộclập;thếkỷXVI,làđỉnhcaocườngthịnh,cónhiềuthuộcđịaởchâuMỹ;thếkỷXIXxảyranhiềunộiloạn,mấtdầnđịavịđạicườngquốcchâuÂu.
–Thèbes:thànhphốthuộcHyLạpxưa,ngườiHyLạpgọilàThivai.CómộtthờigiữưuthếlãnhđạocácthànhbangHyLạp(371-362tr.CN).Năm336tr.CN,bịAlexanderpháhủy.
–Théodese:cácvuacùngdònghọ.ThéodeseI(379-395)dunhậpThiênChúagiáovàoRome.ThéodeseII(401-450)làvuaRomephươngĐông.ThéodeseIII(715-717)làvuaBizatin.
–ThéodoricI,II:vuacủangườiWisigoths(418-451và453-461),làchủnhânxứGaulevàTâyBanNha.
–Théodesien:bộluậtdovuaThéodoreII(401-450)banhành,đượcvậndụngởPháphồithếkỷXV.
–ThổNhĩKỳ:ởvùngTâyÁ.Từxưalàmộtnướclớnkhôngcóđịalýthốngnhất,mộtphầnthuộcÂu,mộtphầnthuộcÁ,mộtphầnthuộcPhi.CuốithếkỷXVIIThổNhĩKỳbaogồmhầuhếtbánđảoBaleanvàHunggari;còngọilàOttoman,đếquốchùngmạnh,nhàvua(Sultan)đồngthờilàgiáochủquốcgia.SaukhicácnướcBaleanthoátkhỏiáchđôhộOttomanthìThổNhĩKỳlànướccộnghoà(1923).
–Théophile:luậtgiacổHyLạp,thảorabộluậtchovuaJustinienởBizantinhồithếkỷVI(Trongsách“Tinhthầnphápluật”MontesquieuviếtThéophilelàôngvua).
–Thibaud(1201-1253),vuaxứNavaretừ1243;ôngcómộtsốtácphẩmâmnhạc,đếnthếkỷXVIIIcònđượcnhiềubàithơnhắclạisựtíchcủaông.
–ThomasMore(1478-1533):tểtướng(Chancelier)Anh,dướithờivuaHenryVIII(1529);cómộttácphẩm“L'Utopie”cógiátrịtronglịchsửcáctưtưởngchínhtrị.Cuốiđờibịthấtsủng,bịgiamvàbịgiết.
–Thrace:vùngđấtĐôngNamchâuÂu,từĐôngBắcHyLạpquaÂu(phầnThổNhĩKỳ)vàphíaNamBulgarie.
–Thuringe:vùngđấtthuộcmiềnĐôngĐức;thếkỷXIIlàđấtlãnhchúa.Saunhiềuthăngtrầm,năm1920lậpthành“NhànướcThuringe”.
–Tibère(TiberiusJuliusCésar)(42tr.CN-37CN):vuaRometừnăm14CN.MởrộngbiêngiớiđếnbờsôngRhin(năm17),thờicaitrịcủaôngbịlênánlàmộtthờikhủngbố.
–Tite-Live:sửgiaLatinh(59tr.CN-17SCN);tácgiảbộ“LịchsửRome”gồm142quyển.
–Tombouctou:vùngđấtởMali(TâyPhichâu).Từ1100đãlàđôthị;thếkỷXV-XVI,làmộttrungtâmtôngiáovănhoáquantrọng.
–Toscane:miềntrungItalia;từthếkỷXII,làlãnhđịaquậnchúa;cóthờibịNapoléonBonapartesátnhậpvàođấtPháp.
–Tyr:cảngbiểncủaPhénéciecổđại,trênbờĐịaTrungHải.Làmộttrungtâmthươngmại-vănhoáchotớingàybịArậpxâmchiếmvàtànphá.
–U–
–Ulpien(DomitiusUlpianus):tưvấnluậtphápRome,dướithờivuaAlexandreNghiêmkhắc(SévèreAlexandre)(170-228).LàGiámđốcphápđình.CuốiđờibịnhữngngườitrongPhápđìnhámsát.
–Uzès:thủlĩnhtỉnhGardthuộcvùngLanguedocnướcPháp.
–V–
–Vandale:dântộcthếhệGermain,từngxâmchiếmxứGaule,TâyBanNhavàvùngchâuPhicủaRomehồithếkỷV,tạoramộtvươngquốclớnkéodàiđếntậnđảoSiciletrênĐịaTrungHải.Nhưngvìchínhsáchcaitrịcướpbóc,nênđếnnăm533thìvươngquốctanrãsautrậntấncôngcủaBizantinvàochâuPhi.
–Villemain(AbelFrançois):nhàphêbìnhvănhọcvàchínhkháchPháp(1790-1870);BộtrưởngGiáodụcPháp(1839-1844).
–Vénétie:vùngđấtgồmbảytỉnhmiềnBắcItalia;thờixưathuộcCộnghoàVenise.
–Venise;thuộclãnhvựcItalia;làmộtnhómđảo,mộtđôthịnổitiếngthếgiớitừthếkỷXI.ThờihưngthịnhnhấtcủaCộnghoàVeniselàtừnăm1204đếnnăm1453.NapoléonBonapartexoábỏCộnghoàVenisenăm1797,Sau
đóVenisethuộcđấtÁo.Đếnnăm1866lạitrởvềthuộcđịaItalia.
–Voltaire(FrançoisMarieArouel)(1694-1778):nhàvănvànhàtưtưởngKhaisángPháp,ôngđượccoinhưmộtngọncờđầuvềtrítuệvàtưtưởngtriếthọcởchâuÂuvớinhiềutácphẩmvăn,thica,truyệnkể,sửhọcv.v..
–W–
–Wisigoths:mộtnhánhcủadântộcGoths,hìnhthànhtừthếkỷIVtronglưuvựcsôngDanube,theopháiArianismethuộchệCơĐốcgiáo;năm412chiếmvùngGaule;năm418lấyToulouselàmthủđô.
–X–
–Xénophon:tướnglĩnh,nhàvăn,nhàsửhọcAthène(khoảngtrước427-355tr.CN);đểlạinhiềutácphẩmlàmnhânchứngcácsựkiệnlịchsửtrongthờiđạicủaông.Bútphápgiảndị,hấpdẫn.
–Z–
–Zénon(DeKition):triếtgiaHyLạp(335-264tr.CN):ngườisánglậpmônpháikhắckỷ.
Chịutráchnhiêmxuấtbản:
PGS,TSVŨĐÌNHHÒE
Chịutráchnhiệmnộidung:
PGS,TSĐƯỜNGVINHSƯỜNG
Biêntậpnộidung:PHÒNGBIÊNTẬP
Biêntậpkỹ-mỹthuật:ỨNGLIÊN
Đọcsoátbảnin:HOÀNGTHANHĐẠM
Trìnhbàybìa:TRẦNĐẠITHẮNG
In1.000cuốn,khổ14,5x20,5cmtạiCôngtyinPhúThịnh.Giấyphépxuấtbảnsố:35-2006/CXB/26-18/LLCT,ngày9-1-2006.Inxongvànộplưuchiểutháng4năm2006.
Chúthích[←1]
Trongbảndịch,hầuhếtnhữngcâu,chữinnghiênglàdongườidịchnhấn,nhằmgiúpbạnđọcdễnắmýlớn.TácgiảMontesquieuchỉhọahoằnmớinhấnmạnhmộttừ,môtchữmàthôi.Hầuhếtnhữngchúthíchcuốitranglàcủacácnhàxuấtbảntrước.ĐoạnnàodoMontesquieuchúthíchthìđềughirõtêntácgiả;đoạnnàodongườidịchchúthíchthìghitắt(ND);đoạnnàodoNhàxuấtbảnchúthíchthìghitắtlà(NXB).NgườidịchđãbỏhàngtrămchúthíchcủaMontesquieuvềtríchdẫncácsách,thườnglàsáchcổ,ghichữLatinhmàngườidịchthấylàkhôngcầnthiết.
[←2]NgườidịchchưatừngvàcũngkhôngcóđiềukiệntìmgặpbácTrịnhXuân
Ngạnđểxinphépsửdụngmấyđoạndịchcủabác,xinbàytỏlòngkínhtrọngvàcảmơn!
[←3]PhầnnàycóthamkhảovàbổsungtừbảndịchcủaTrịnhXuânNgạn(ND).
[←4]Nxbbổsung.
[←5]ChúMontesquieulàJacquesdeSecondot–ngườitừnglàchủtịchNghịviện
Bordeaux,cónhiềuảnhhưởngđếncuộcđờivàsựnghiệpcủaMontesquieu(theoPhùngVănTửu:VănhọcphươngTâythếkỷXVIII,Nxb.ĐạihọcvàTrunghọcchuyênnghiệp,HàNội,1983,Nxbchú).
[←6]BảnincủaNhàxuấtbảnClassiqueLarousse1934ghinăm1917(ND).
[←7]“NhữngbứcthưBaTư”xuấtbảnlầnđầutiênởAmsterdam(HàLan)–
PhúngVànTửu:Sđd.
[←8]PhầntiểudẫndoTrịnhXuânNgạndịchtheosách“Montesquieu–Pages
choisies–DEL’ESPRITDESLOIS”xuấtbảnnăm1958,sovớibảnincủaNhàxuấtbảnClassiqueLaroussenăm1934thìsáchnàycónhiềutưliệuphongphúhơn(ND).
[←9]Tácphẩmxuấtbảnnăm1892trongsố“Montesquieutạpbút”(Mélanges
inédetsdeMontesquìeu)chưaxuấtbản.
[←10]JesJansèneste:dòngdoJanséniuslậpra.
[←11]CongrégationdeL’Index.
[←12]MộtgiáosưngườiAnh,ôngRobertShackleton,đãtìmthấybảnmụclụcnày
ởLaBrèdevàonăm1950vàđákýnạpbánmụclụcấyởthưviệnthánhBordeaux.
[←13]Nhữngquyểnvởnàyđãđượcxuấtbảndướinhanđềlà“Tưtưởng”(Pensées).
[←14]Xinxemnhữnglờibìnhvề“Tinhthầnphápluật”ởphầnphụlục.
[←15]Khi“Tinhthầnphápluật”đangđượcinlàmhaitập,mộtloạibatậptạiNhà
xuấtbảnBarillotởGenèvethìcũnglàlúcMontesquieuđangviết“Lờicầunguyện”này,ôngmuốninnóvàođầutậpthứhai.Nhưng,Nhàxuấtbảnvàcácbạnkhuyênôngkhôngnênlàmnhưthế.
Bảndịchdựatheosách“Montesquieu–Pageschoises”xuấtbản1934(ND).
[←16]ỞMacédonie.
[←17]VìlàmviệcquásứcMontesquieuđãbịloà.
[←18]Ởđâyxúccảmcủanhàthơđốilậpvớilýtrícủanhàtriếthọc.
[←19]Ýnóitoànthếgiới.
[←20]TempélàthunglũngởvùngThessalie.Montesquieumuốnnóivềlốithica
củacácmụcđồng.CũngnhưDélos,hònđảonhỏởHyLạp,gợiývềthicatrữtình.Montesquieumuốndânglêncácnàngtiênnghệthuật(Muses)khoahọcvàlýtrí,vìtêngọicácnữthầnnàycóýnghĩalàThôngTuệ(Savantes).
[←21]ỞđâycócáchnhìngiốngnhaugiữaMontesquieuvàJ.J.Rousseauvềcon
ngườithiênnhiêncótrướcconngườixãhội.
[←22]Libaniusgiảithíchluậtnày:phảiquyđịnhnhưthếđểngănngừa,khôngcho
tiếtlộcácbímậtcủahộiđồngrangoài.
[←23]LacédémonetứclàthànhbangSpartexưa,dướithờinhàlậpphápLycurgue,
cáchộiđồnglớnnhấtthườnghọptừ5.500đén9.000côngdân.
[←24]ỞRomecáckiểmtraviênlậpradanhsáchnhữngngườiđượcứngcử,chọn
trongcácphápquancũhoặcphápquanđươngnhiệm.
[←25]Montesquieunóitìnhyêutổquốclàtìnhyêubìnhđẳng.Aristotephânbiệt
đứchạnhcôngdânvớiđứchạnhmộtngườilươngthiện,đứchạnhdânsựvớiđứchạnhluânlý.KhiMontesquieucoiđứchạnhlàđộngcơchủyếucủachínhthểcộnghoàthìôngmuốnnóirằngtrongmộtnướcdânlàmchủ,mỗingườicómộtphầnquyềnlựctậpthể,thìmỗingườiphảicóđượcmộtsốđứchạnhcủangườicầmđầuquốcgia.
[←26]Từ“honneur”màMontesquieunóivềchínhthểquânchủvừacónghĩalà
danhdự,vừacónghĩalàthểdiện.
[←27]Ởđâyngườitanói“cólàm”,chứkhôngnói“phảilàm”.Danhdựlàlờiphán
bảocủatôngiáo(Chúthíchlầnxuấtbảnđầutiên).
[←28]Tứclàchamẹ(ND).
[←29]Cónhữngluậtlệhạnchếchitiêuxaxỉtronggiađình,vànhànướcthìtổchức
nhiềutròtrơigiảitrícôngcộng.
[←30]Tứclàvua,quan,nghịviênv.v..(ND).
[←31]Hơnởchỗcónhiềuánhsángvànhiềuphongtụctốthơn.
[←32]Coingườimẹlànhânchứngđángtincậy(ND).
[←33]NướcrấtvănminhđólànướcAnh(Montesquieu).
[←34]CôngdânAthènekhôngbịtrakhảo,trừkhiphạmtộichốnglạinhàvua.Chỉ
trakhaosaukhibịkếtán30ngày.ỞRome,kẻcótướcvị,dòngdõiquýtộcvàđươngchứcquândịchthìkhỏibịtrakhảo.LuậtcủangườiVisigothcũnghạnchếnhưvậy(Montesquieu).
[←35]HaychâuÂu(ND).
[←36]Củatìnhtrạngtựdovôchínhphủ(ND).
[←37]HàLando50nướccộnghoànhỏliênkếtlại,cũnggọilànhànướccủacác
tỉnhthànhliênkết.Montesquieucoimỗithànhphốlàmộtnướccộnghoà.
[←38]NênhiểuMontesquieumuốnnói“tấncôngđểkhỏibịtấncông”.Nhưngnhư
vậycũngnguyhiểm.Trongsách“NhữngbứcthưBaTư”ôngnóichínhxáchơn:“Chỉcóhaithứchiếntranhđúngđắnlàchiếntranhđểđuổikẻthùđangtấncôngmình,vàchiếntranhđềcứubạnđồngminhđangbịtấncông”.
[←39]DướithờivuaPieđệnhất(ND).
[←40]ĐâylàmộtđịnhnghĩarấtđẹpcủaCicéron.
[←41]ỞnướcAnh,từnăm1215đãcóĐạiHiếnchương.Ởđây,Montesquieuđược
gợiýtừtácphẩmcủaLocke“QuyướccủaChínhphủdânsự”.
[←42]Cóthểhiểulàquyềnlựctưpháp.
[←43]Montesquieughirằng:ởnướcAnh,nếumộtngườicónhiềukẻthùnhưtóc
trênđầuthìmọiviệccủaanhtachẳngđitớiđâu.Sứckhoẻtâmhồncũngcầnnhưsứckhoẻthểchất(sáchghivềnướcAnh).
[←44]PhápquanVenisethếkỷXIIđượclàmcốvấnchoHoàngcung
(Montesquieu).
[←45]Nênhiểulàluậtsưbàochữa(ND).
[←46]TrongĐạiHiếnchươngnướcAnhcócâu:“Chúngtôibảođảmchỉtrừngphat
nhữngcôngdântựdotheosựphánđoáncủanhữngngườiđồngđẳngvớianhta,phùbợpvớiluật!”
[←47]TrongđạoluậtHalcasCarpus(anhhãylàchủcủathânthểanh)năm1697có
câu:“Khôngmộtthẩmphánnàođượctừchốingườibịgiamtrongvòng24giờ,khianhtaxinthựchiệnđiềuluật“tựchủthânthể”,đểđưaanhtaratoàxácđịnhvìsaomàbắtanhta.”(Montesquieu).
[←48]J.J.Rousseauchủtrươngdânchủtrựctiếp:“DânnướcAnhtưởngrằnghọlà
tựdo;họđãlầm.Saucáccuộcbầucửdânchẳnglàcáigìhết”.
[←49]Ởđây,tácgiảlênánthuyết“ủyquyềnhạnchế”(mandatimpératif).
[←50]Nhưngườimấttrí(ND).
[←51]Cơcấuriêngnàytronghệthốnglậppháp(ND).
[←52]Montesquieuđềcậpmộtvấnđềtrọngđạivềnhữngngườiưuviệt(élite).Tự
dovàbìnhđẳngkhácnhau:bìnhđẳnglàtĩnh,cókhuynhhướngbìnhquân,dẫntớiđộctàicủađasố.Tựdolàđộng,kichthíchtàinăng,dẫntớivôchínhphủ.Chonênphảidunghoàhaiđiềunày.ỞRomebầucửtheođơnvịbáchnhânđoàn;ởAnhlậpthànhViệnquýtộcvàHạnghịviện,khôngnhưởBỉ,bầuchọntheosốđông.
[←53]Việnquýtộccóthểbácbỏngânsáchnhưngkhôngđượcsửachữangânsách.
[←54]Chấpchếquanlàngườicóquyềnphủquyết.
[←55]ĐâylàcáchlàmởnướcPháp.
[←56]ỞAnh,nhàvuatriệutậpvàtriểnhạnQuốchội.Trướcnăm1694,Quốchội
AnhchỉđượcbầulạisaukhinhàvuagiảitánQuốchội.Nhưvậy,QuốchộiAnhthờiấycóthểcónhiệmkỳvôhạnđịnh.Từsau1694mớiđịnhthờihạn3năm,rồi7năm(Nxb.ClassoqueLaroussechúthíchtronglầnxuấtbản1958).
[←57]Ngườibịoan(ND).
[←58]TheođạoluậtBillAttainder(xửtộixúcphạmngười)thìcảhaiviệnquýtộc
vàthứdânđềucóthểđặtmộtcôngdânrangoàivòngphápluậtkhicácbằngchứngpháplýchưathậtđầyđủ.
[←59]ƯuđiểmcủachínhthểởAnh(ND).
[←60]Vớichứcnăngngăncản(ND).
[←61]Mọidựluậtchỉtrởthànhluậtsaukhihaiviệnthôngquavàđượcvuachuẩn
y.
[←62]Cũngcóthểcólúcmâuthuẫnnhaukịchliệt.
[←63]VớicuộccảicáchquânđộicủaMarius,ngườitưphápchodânnghèovà
ngườitìnhnguyệnchưađếntuổighitênđượctòngquân.Nhưvậyđịnhchếchínhtrịvàđịnhchếquânsựmâuthuẫnnhau.
[←64]Ýnóiquyềnlậpphápbịtiêudiệt.
[←65]ỞHàLan,mặtđấtthấphơnmựcnướcbiển(ND).
[←66]HãyxemlịchsửPhápthếkỷXIX,cónhữngmâuthuẫnkịchliệthoặcngấm
ngầmgiữaquyềnlựcquânsựvàquyềnlựclậppháp.
[←67]Montesquieuchúthích:trongsáchcủaTacite,chươngIIviết:“Nhữngvấnđề
ítquanhệthìdocácnhàquýpháibàncãi,cònnhữngvấnđềchínhyếuthìdotoànthểbàncãi,nhữngđiềugìdânchúngquyếtđịnhcũngđềuđượcgiớiquýpháixemxétlại.”Nxbchúthích:ngaytừthếkỷXVIIIngườitađãcựclựcchỉtríchMontesquieugánchoHiếnphápAnhmộtnguồngốcnhưvậy.
[←68]Chứkhôngtrừngphạtýnghĩ(ND).
[←69]Ngàyxưanguờitagọicáctỉnhlà“cácxứquốcgia”(paysd'état),mỗitỉnhcó
quyềnquyđịnhmứcđónggópcủadânmìnhđểnộplênchonhànước.
[←70]Thựcsựlàtrongtrạngtháikìnhđịchnhauthếkiamàngườitagiữđượcthăng
bằngkhôngxảyrachiếntranhlàdocáccườngquốcđềuoằnlưngvìđónggóp(Montesquieu).
[←71]Muốnlàmđượcnhưthếngườitalậprathậtnhiềuđộidânquânởkhắpcác
nướcchâuÂu,nhiềutươngđươngvớiquânthườngtrực(Montesquieu).
[←72]Từlầnxuấtbảnnăm1794đãcóngườichúthíchmộtlờinhậnxét:“Nói
chung,trongquyểnXIV,Montesquieuđãquánhấnmạnhảnhhưởngcủakhíhậu.Cáctácgiảxưanayđãtừngnhậnxétrằng,nhiệtđộ,hìnhtháiđịaphương,thựcphẩm,gópphầntạonênkhuynhhướngconngười,quyếtđịnhcấutrúctinhthầncủaconngười.Nhưngrõrànglàgiáođụcvàphápluậtcóthểthắngđượcnhữngkhuynhhướng,phongtụcsẵncó,tạorahạnhkiểmhaykhuyếttậtcủaconnguời.Lịchsửghinhiềuchuyểnbiếntrongphongtụccácdântộc,thếhệsaukhônggiốngthếhệtrước.Nhữngcáiđókhônggắnvớikhíhậu”.
[←73]Khílạnhlàmchosắtcũngcolạinữakìa!(Montesquieu).
[←74]VoltaiređãchỉtríchthuyếtnàycủaMontesquieunhưsau:“Cầnchúýđừng
bỏquanhữngcâutồngquátnày.KhôngbaogiờcóthểbảomộtngườiLaponiehayngườiSamoyèderatrận.NgườiẢRậpthìtrongvòng80nămđãchinhphụccácvùngrộnglớnhơncảkhuvựcchiếmcứcủangườiRomexưa.NgườiTâyBanNhavớisốquânítỏiđãđánhthắngngườiBắcnướcĐức.Cácvõsĩdađentừnglàquánquânthếgiới”.
[←75]Hànhđộngtựsátlàtráivớitựnhiênvàtráivớitôngiáo.
[←76]ÔngVillemaintrongbài“CangợiMontesquieu”đãviết:Montesquieurất
khinhghétquanhệnôlệ,ônggánchonóchínhthểchuyênchếphươngĐông,vàcholàkhôngthểchấpnhậnđượcđốivớihiếnphápcủamộtnhànướctựdo.ÔngquênrằngmọithànhbangdânchủHyLạpxưacoiquanhệchủtớlàcơsởcótínhđộclậpxãhội.
[←77]Aristotenói:NgườichâuÁkhéotaynhưngkhôngcólòngdũngcảm,nênhọ
luônvânglờivàphụcvụngườikhác(Montesquieu).
[←78]Voltairenhậnxét“…Khôngbaogiờngườitagánghéphìnhthức,chínhthể
vớitínhphìnhiêucủađấtđai.Venisecórấtítlúamìmàgiớiquýtộcnắmquyềncaitrị.ThụyĐiểnnghèođóitừlâuvẫndướiáchquânchủ,cònBaLanphìnhiêulạicóchínhthểquýtộc”.
[←79]M.Villemaintrongbài“CangợiMontesquieu”đãviết:luậtpháptuycótác
độngvàophongtụcnhưngvẫnphụthuộcvàophongtục.Montesquieuluôndùngnhữngsựthậtmớiđểuốnnànlạitưtưởngbanđầuthườngbịthổiphồng:thiênnhiênvàkhíhậuthốngtrịhầunhưtuyệtđốicácdântộcdãman;cácdântộcvănminhthỉchịuảnhhưởngcủalýluận.Tínhcáchchungcủamộtdântộclàkhônggìthắngnổi.Nótácđộngđếnnhữngkẻmuốntừchốinó.Nólàmraluậtpháp,hoặcvôhiệuhoáluậtpháp.Màluậtphápkhôngthểchốnglạinó,vìluậtphápvàtínhcáchchunglàhaithếlựccóbảnchấtkhácnhau.Tínhcáchchungcủamộtdântộcvượtrangoàihoặccưỡngchốnglạimọithứcònlại.
[←80]Lầntáibảnnăm1764,mộtngườivôdanhđãchúthích:thươngmạilàmcho
ngườitaxãhộihoáhơnlên,nếungườitamuốnbớthungdữ,thêmkhéoléo,thêmnăngđộng.Nhưngthươngmạicũnglàmchoconngườibớtcanđảm,màthêmrắnrỏiđểgiữlấyquyềnhành,đồngthờibớttínhđộlượng.Hệthốngthươngmạithườngquyvàomộtnguyêntắc:“Mỗingườihãylàmchomình.Tôichỉlàmviệcchotôi.Tôichỉđòihỏianhkhitraogiátrịcôngviệcanhnhậnlàm.Hãycốlênthêmnữađi”.
[←81]SestercelàtiềntệcủaRomecổđại(ND).
[←82]ThơcủaLucrèce,bảndịchtiếngPhápcủad'Hesnaut,H.T.ĐdịchtiếngViệt.
[←83]ChungquanhchâuÂuhầuhếtlàcácnướctheođạoMahomet.
[←84]Danhtừ“hôpital”trướcđâyvừacónghĩalàbệnhviện,vừacónghĩalàviện
cứutrợ,tếbần(ND).
[←85]ÝMontesquieulàđạoThiênChúa.
[←86]Montesquieumuốnnóilàcáctôngiáocóthamdựvàochínhtrịgópphầngiữ
gìntrậttựxãhội.
[←87]ÔngBayle,theochủnghĩaCalvintừngviết“Từđiểnlịchsử”nêumọilýdo
tánthànhvàphảnđốitrongmọivấnđềchínhtrị,triếthọc,tôngiáo,màkhôngđưarakếtluậncủaông.Nhưngvớicáchlàmnàyôngđãđưachúngtatớichủnghĩahoàinghi,ônggiữmộtvịtrílớntronglịchsửtưtưởngPháp.
[←88]KhivàođềnthờBuchara,ôngtacầmbộkinhCorannémxuốngchânngựa.
[←89]TứthưvàNgũkinh(ND).
[←90]TrongtoànchươngnàytôikhôngnóivềThiênChúagiáo,vìnhưtôiđãnóiở
trên,ThiênChúagiáolàhoànhảonhất(Montcsquieu).
[←91]TôngiáophápđìnhchốngđạoDoTháivàHồigiáo(bịcoilàtàgiáo)được
thiếtlậptừnăm1204ởTàyBanNha.NhưngquanhiềuthửnghiệmvẫnkhôngthiếtlậpđượcởPháp.ĐếnthếkỷXV.TôngiáophápđìnhhoạtđộngmạnhởTâyBanNha,BồĐàoNhavàcácthuộcđịa.HoạtđộngnàybịchậmlạihồithếkỷXVIIvàXVIII,bịxoábỏnăm1804,phụchồilạinăm1814vàchấmdứtnăm1922.Năm1748đãcóhàngloạttácphẩmchốnglạiTôngiáophápđình,màMontesquieuđãvậndụngcáctácphẩmnàytheocáchcủaông.
[←92]Chẳnghạn:trườnghợpthayđổi,tranhđoạtvợhoặcchồng(ND).
[←93]ỞđâyMontcsquieutìmhiểunhữngđịnhchếcổxưarấtlạvớingàynay.
[←94]LuậtRiquairecủadânGermainđượcgắncholàdovuaThierry,cơntraivua
Clovis.
[←95]HìnhluậtvàdânluậtcủarợFrancSailiquethờixưaviếtbằngchữLatinh.
[←96]Thậtralậpphápchỉlàsựđiềutiếtmàngườiđờikhôngcóđược.Luậtphải
thậtlàvôtư,khôngthiênvị.Chínhngườilậpphápphảivôtưđểkhôngghithamvọngcủamìnhvàotácphẩmluật(Villemain).
[←97]Mộtchínhphủcàngxađảngpháivàcànggầnvởiphươngsáchtrungdungthì
càngđượcvữngvàng.Nhiềunhàlậppháptrongchínhthểquýtộcđãchongườigiàuquánhiềuvàrútbớtcủangườinghèocũngquánhiều.Lầmlẫnđưatớicáixấuxathậtsự;ưuthếcủanhàgiàuđánhđổchínhphủnhiềuhơnlàưuthếcủangườinghèo,củamuôndân.(Aristote–Sách“Politique”,quyểnI).
[←98]Cicéliusnóichưabaogiờthấyđiềuluậtnàyđượcthihành.Nhưngnócóvẻlà
chưabaogiờcómộtđiềuluậtnhưthế.Cácnhàcốvấntưphápchorằng:Luật12bảngchỉnóiđếnviệcđembánconnợvàchiaphầnchochủnợ.Quanđiểmnàyrấtchínhxác.
[←99]Aristotenói:trướckhicóchữviết,cácđiềuluậtđềulàmtheothểthơcađể
ngườitahátlênchokhỏiquên.
[←100]ĐólàsắcdụcủaCharlesVIInăm1453.
[←101]Nguờitacóthểphạtôngchánhánmàkhôngcầnphảiđảolộntrậttựcông
cộng.
[←102]Trongtácphẩmnày,Montesquieunóiđếndòngthứnhất,dòngthứhaivà
dòngthứbatronglịchsửPháp,nhưngkhôngnhắcđếnniênđạicủamỗidòng.Đểbạnđọccóthểphánđoán,xinnhắcqualịchsửcổđạiPhápcócácdòngMérovingiens(thếkỷVI–VII),dòngCarolingiens(thếkỷVIII–IX)vàdòngCapétiens(thếkỷX–XIV).SauđóđếnthờirốiloạnValois(1589–1792)rồithờiBourbons(1569–1210)(ND).
[←103]Tháiấploạihai(ND).
[←104]TácphẩmcủaRoriconđượcAndréDuchesnepháthiệntrênmộtbànchép
taycổxưatrongtuviệncủaMoissac.Khôngrõôngtừđâuđếnvàsốngvàothờinào.Quatựthuậtcủaông,chỉbiếtrằngônglàngườichăncừu.ÔngđãviếtvềhoạtđộngcủavuaFrancstừđầuđếnvuaClovisvớivănphongkháthơmộngvàdướidạngtruyệnngụngôn.
[←105]Xemchúthích102.
[←106]Xemchúthích102.
[←107]TứcCharles,conPépin(ND).
[←108]LouisleDébonnairelàconcủaCharlemagne(ND).
[←109]Saukhi“Tinhthầnphápluật”rađời(1748),tạpchí“Nouvelles
Ecclésiastiques”(TinGiáohội)thuộckhuynhhướngJansénisteviếtbàicôngkíchMontesquieutrênhaisốngày9–10và16–10–1749.NgaysauđóMontesquieuđáplạibằngbài“DéfensedeL'Espritdeslois“(BảovệtácphẩmTinhthầnphápluật).Bàiluậnchiếndàitrênhaivạntừ.Chialàmbaphần:l.MontesquieutrảlờithẳngvàođiềuchỉtríchcủahaisốtạpchíNouvellesEulẻsiastiquies;2.Trảlờinhữngđiềubắtbẻvụnvặtđốivới“Tinhthầnphápluật”vàtácgiảcủanó;3.Phêphánphươngphápluậncủanhữngkẻđãphêbìnhông.Chúngtôixinlượcdịchmộtsốđoạn(cóchỗchỉtómtắtýchính)trongbàiluậnchiếnđểbạnđọckháiniệmđượccuộcđấutranhtưtưởngnày.Bảndịchdựatheosách“DeL'Espritdeslois”toàntập,innăm1874(ND).
[←110]LượcbỏnhữngđoạnđốiđápcủaMontesquieutrướcnhữnglờibắtbẻnhư
trên(ND).
[←111]PhầnphụlụcIIdongườidịchviết.
[←112]ỞđâyMontesquieumuốnámchỉcâunóinổitiếngcủavuaLouisXIV:“Nhà
nướcchínhlàta”(L’Etatc’estmoi)–ND).
[←113]Mariuslàngườisánglậpraquânđộinhànghề,làlãnhtụdânchúngmàgần
vớinhữngngườiđứngđẩuquýtộcRome.Ôngđượctáicửtớibảylần(ND).
[←114]ChỉquânNguyênMôngvàMãnThanh(ND).
[←115]Nhữnglờibìnhnàytríchdịchtheosách“Montesquieu–Pageschoisies”của
Nxb.ClassiqueLarousse,1934.
[←116]Vìcáctácgiảcótưtưởnglớnthườngtríchdẫnđểnóilêntưtưởngcủamình,
khôngcâunệtheonguyêntắc(ND).
[←117]Helvétiuskhôngthíchcáctầnglớptrunggian,quýtộc,tănglữnghịviệnv.v..
đứngracầmquyền…Họlàmchovuaxadânvàdânxavua(ChúthíchcủaNhàxuấtbảnClassiqueLaroussedoThạcsĩFélixGuirandbiênsoạn,1934).
[←118]Chỉchếđộquânchủ(ND).
[←119]“NhữngbứcthưBaTư”củaMontesquieuđượcxuấtbảnnăm1721,20năm
trướckhiôngbắttayvàoviếttácphẩmlớn“Tinhthầnphápluật”.Sách“NhữngbứcthưBaTư”rađờikhôngđềtêntácgiả,ratớiđâubánhếttớiđó.Năm1754,Montesquieuchotáibảnsáchnàyvàmớikýtêntácgiả.Vềnguồngốcvànộidung“NhữngbứcthưBaTư”,NhàxuấtbảnClassiqueLaroussetrichđăng32bứcthưtrongsố137thư,dướisựchỉđạobiêntậpcủaThạcsĩFélixGuirand.Ngườiđờisaucoi“NhữngbứcthưBaTư”làbướcchuẩnbịchotácphẩm“Tinhthầnphápluật”.Chúngtôitríchdịchmộtsốđoạntronglờigiớithiệu“NhữngbứcthưBaTư”vàbốnbứcthưđểbạnđọchìnhdungđượctinhthầnvàphongcáchvănhọccủaMontesquieutrongtácphẩmnày.
(Bảndịchdựatheosách“MontesquieuPageschoisies–Lettrespersanes”NhàxuấtbảnClassiqueLarousse–1934)(ND).
[←120]“NhữngbứcthưBaTư”làmộttiểuthuyếtbằngthư,gồmtấtcả161bứcthư–
PhùngVănTừu:Sđd(Nxb).
[←121]VuaLouisXVlênngôimớinămtuổi,doCôngtướcD'Orléansphụchính
(ND).
[←122]Kểvềmộtvàiđiềuđộcđáo,trongmục“Nhữngchândung”.
[←123]Kểvềđiệubộđànbàtrongmục“Nhữngchândung”.
[←124]BảndịchcủaNguyễnNăngNhân.
[←125]Kểvềvuavàgiáohoàng,trongmục“Chínhtrị”.
[←126]BảndịchcủaNguyềnNăngNhân.
[←127]Vuađặtracácchứctướcvớigiáthậtcao.Aichovuavaytiềnthìđượcban
chứctước,đượcmiễntrừcáckhoảnlaodịchhoặcđượccoinganghàngquýtộc.
[←128]ViệcpháthànhtiềngiấyởPhápcótừnăm1701,dướitriềuLouisXIV.
[←129]ỞPhápngườitatinrằngmắcbệnhtràngnhạcmàđượcvuasờtayvàochỗ
đaulàsẽkhỏi.
[←130]KểvềvuaLouistrongmục“Chínhtrị”.
[←131]VuaLouisXIVsinhnăm1638,lênngôinăm1643,trịvì72năm,đếnnăm
1715(ND).
[←132]TứclàthíchchínhsáchchuyênchếcủacácvuaThổvàBaTư(ND).
[←133]ThậtrađólàhầutướcBarbezieux,ngồighếBộtrưởngchiếntranhPhápkhi
mới23tuổi(chứkhôngphải18tuổi).
[←134]TứclàbàMaintenon,sinhnăm1635,hơnvuaLouisXIVtớibatuổi.
[←135]TứclàgiáolýtheopháiJ'esuite.
[←136]ÁmchỉvuaBaTư.
[←137]Sách“NhữngnhậnđịnhvềnguyênnhâncườngthịnhvàsuythoáicủaRome”
(gọitắtlàsách“Nhậnđịnh”),gồm23chương,rađờinăm1734làmộtbướcchuẩnbịchotácphẩm“Tinhthầnphápluật”.Chúngtôitríchdịchmộtsốđoạn“PhântíchsáchNhậnđịnh”vàhaichươngcủasáchnàyđểbạnđọcthamkhảovàhiểurõthêmphươngphápnghiêncứucủaMontesquieu.
Bàndịchdựatheosách“Montesquieu–Pageschoisies:Lettrespersanes–Considération”doNhàxuấtbảnClassiqueLarousseấnhànhnăm1934,dướisựchỉđạobiêntậpcủaThạcsĩFélixGuirand(ND).
[←138]BảngphântíchnàycóthểcủaMontesquieu,hoặccũngcóthểlàcủaP.Castel.
[←139]CơquanchấpchínhRomemỗinămbầulạimộtlần.
[←140]Montesquieumuốnnóiđâylànhữngchiếnbinhđãtrởthànhlínhnhànghề.
[←141]Quyềntrưởnggiảtứclàquyềncủanhữngngườicôngdânởtrongthànhbang
Rome.
[←142]ĐólàdânToscan,OmbrienvàLatin.
[←143]Kháiniệmbảohộởđâychỉcóýnghĩavềcơchếtôngiáo–chínhtrị.
[←144]CácbăngđảngtrongthờiCicérongâyrốitrongHộiđồngtoàndân,nơidân
bầuraComice(ủybanđạidiện).
[←145]Tronglầnxuấtbảnđầutiên1734khôngcótừchâuÁ,đếnlầntáibảnthứhai
cùngnămMontesquieumớithêmtừnàyđểnétránh.
[←146]Chiarẽmàcũngkhôngbộclộrangoàiđâu.
[←147]Nxbgiảithíchtừ“conduite”cónghĩalà“espritdesuite”.
[←148]ĐâylànéttrítuệđộcđáothườngthấytrongvănchươngMontesquieu.
[←149]Césarbigiếtvìđộctài(ND).
[←150]Montesquieulànhàluậthọc,xãhộihọc,vàcònđưọccoilàmộtnhàvăn.Hai
tácphẩmvănhọcsauđâynóilênmơướccủaMontesquieuvềmộtôngvuasángvàngườibềtôidũngcảm.Tácphẩm“ArsacevàIsménie”phảngphấtphongcáchvănhọccủaFénelonvảtácphẩm“Lisimaque”phảngphấtphongcáchvănhọccủanhàsửhọccổđạiPlutarque;nógiúpchúngtahiểuthêmquanđiểmxãhộivàluậtphápcủaMontesquieu.
Haibảntríchdịchnàytừsách“Montesquieu–Pageschoisies–ESPRITDESLOIS”củaNhàxuấtbảnClassiqueLarousse,Paris,1946(ND).
[←151]Vìchàngđangởngôivua(ND).
[←152]Tứcchỗđứngcủamộtnhàtriếthọckhổhạnh(ND).
[←153]TươngtruyềnrằngCallisthènekhôngbaogiờchết.