-
BOUWEN MET STAAL 131, juli/augustus 1996 15
Het proces dat moet leiden tot een opti-male draagconstructie
bestaat ruwweguit drie fasen. De eerste omvat het ont-werpen van
mogelijke draagconstructiesdie passen binnen het programma vaneisen
en het daarvoor vervaardigdevoorlopig ontwerp. Tijdens de
tweedefase vindt de keuze plaats van de vormen het materiaal van de
draagconstruc-tie. Het is belangrijk te beseffen dat indeze fase
niet uitsluitend de kosten vande draagconstructie van belang zijn.
Vanbelang is namelijk ook de invloed vaneen draagconstructie op de
kosten vanandere begrotingselementen, zoals defundering, de gevel,
de installaties en devoorbereidings- en bouwtijd. Als op ba-sis
hiervan is gekozen voor een stalendraagconstructie, is er tijdens
de derdefase een verdere optimalisatie van dekosten mogelijk door
het nader onder-zoeken van de kostenconsequenties
vanmateriaal-specifieke aspecten van staal.De belangrijkste
aspecten die van in-vloed kunnen zijn op de kosten van
deconstructie zijn het (buiten)klimaat, destaalsoort (in relatie
tot het klimaat ende constructie), de fabricage, de conser-vering,
de montage en de brandweren-de voorzieningen.
Buitenklimaat en levensduurDe levensduur van een
staalconstructiehangt af van de corrosiesnelheid, dekeuze en de
dimensionering van destaalprofielen, de verbindingen en
hetconserveringssysteem. De agressiviteit vanhet buitenklimaat
waaraan de construc-tie kan blootstaan (de klimaatklasse) be-paalt
de corrosiesnelheid en de wijzevan conserveren. Conserveren zorgt
er-voor dat de verlangde levensduur vande staalconstructie, dan wel
de sterktevan de constructie gedurende die perio-de, wordt
gegarandeerd. Bedenk daarbijwel dat op plaatsen waar vocht en
vuilzich kunnen ophopen de corrosiesnel-heid hoger zal zijn dan
volgens de kli-maatklasse is te verwachten. Het negatie-
ve effect van de hogere corrosiesnelheid iste compenseren door
plaatselijk eenagressiever klimaat te veronderstellenmet de daarbij
vereiste conservering.Daarentegen is het niet nodig om
con-structies die niet blootstaan aan het bui-tenklimaat te
conserveren. Dat is bijvoor-beeld het geval voor kantoren,
waarvoorklimaatklasse C1 geldt: in dit binnenkli-maat is corrosie
namelijk uiterst gering.Het overdimensioneren met een zogehe-ten
corrosietoeslag was in het verledeneen gangbare methode om de
onder-houdskosten te beperken. Deze metho-de is tegenwoordig in
onbruik is ge-raakt, maar in sommige situaties zekerhet overwegen
waard. Daarbij valt tedenken aan tijdelijke constructies en
aanconstructies waaraan geen esthetischeeisen worden gesteld. Ook
een juisteprofielkeuze draagt bij aan een verlen-ging van de
onderhoudsvrije periode.Een voorbeeld is het toepassen vankokers in
plaats van HE-profielen. Kokerszijn namelijk zodanig uit te voeren
dat eraan de binnenzijde geen corrosie op-treedt.
StaalsoortDe tijd dat de materiaalkosten bepalendwaren voor de
kosten van een staalcon-structie is voorbij. Tegenwoordig
kostvijftig kilo staal namelijk even veel alseen mensuur arbeid.
Het beperken vande hoeveelheid staal is daarom uitslui-tend zinvol
als dit nauwelijks extra kos-ten tot gevolg heeft, bijvoorbeeld
voorde fabricage. En van de mogelijkhedentot gewichtsbesparing is
het kiezen vande juiste staalsoort. In Nederland wordtmeestal
gekozen voor staal met eenvloeigrens van 235 N/mm2. Het gebruikvan
staal met een hogere sterkte leidtdan tot minder kilos, indien de
sterktemaatgevend is. Daarbij moet wel wor-den onderzocht of de
meerkosten vande hogere kiloprijs voldoende opwegentegen de
besparing op het totale staal-gewicht.
dr.ir. R. Hamerlinck en ir. W.H. VerburgStaalbouw Instituut,
Rotterdam
Kostenbewust ontwerpen
Ontwerpt u nog steeds ophet aantal kilos?
De doelmatigheid van een staalconstructie
in een verdiepinggebouw wordt in
Nederland vaak gerelateerd aan
de gebruikte hoeveelheid staal per m2
bruto vloeroppervlak. Het rekenen met
bedragen van twee tot vijf gulden per
kilo voor een staalconstructie is echter te
ongenuanceerd. Het zijn namelijk niet
uitsluitend de kilos staal die bepalen of
een staalconstructie efficint en
kostenbewust is ontworpen. Ook andere
aspecten spelen daarbij een rol:
deze worden in dit artikel op een rij
gezet. Het uitgangspunt is een
staalskelet voor een verdiepinggebouw,
waarbij de stabiliteit is ontleend aan
stalen verbanden dan wel aan betonnen
schijven of kernen.
-
16 BOUWEN MET STAAL 131, juli/augustus 1996
Voor kolommen heeft Arbed een derge-lijke onderzoek uitgevoerd.
In het alge-meen worden er aan kolommen geenstijfheidseisen
gesteld. Het toepassenvan staal met een hoge sterkte is daaromgoed
mogelijk en heeft een gunstigeffect op de kosten van een
staalcon-structie. Wanneer echter de stijfheid vande constructie
maatgevend is, ligt hetgebruik van hogesterkte staal mindervoor de
hand; de elasticiteitsmodulusvan S235 en S355 zijn immers
gelijk.Stijfheid is bijvoorbeeld van belang bijde diagonalen in
stabiliteitsverbanden.Bij vloerliggers met een zeeg daarenten-gen
is de hoge sterkte van het staal wloptimaal te benutten. Een
voorbeeld zijngentegreerde liggers, die overigens altijdworden
uitgevoerd in S355. Het toepas-sing van staal met een hogere
sterkteleidt echter tot aanzienlijk lagere kosten.
LasvolumeKiezen voor staal met een hoge sterktekan het lasvolume
belangrijk beperken.Zeker bij constructies met veel
laswerkcompenseert de beperking van het las-volume ruimschoots de
hogere kostenvoor het staal. De invloed van het las-werk op de
kosten van liggers komt hetmeest duidelijk naar voren bij
raatlig-gers. Dit type ligger is ontwikkeld vanuithet streven naar
een optimaal materiaal-gebruik n vanuit de opvatting dat
hetbesparen van materiaal lonend is. Hettegendeel is vaak waar,
zeker wanneerde raatligger nog op de traditionelemanier wordt
vervaardigd, namelijk hetmeandervormig doorsnijden van
eenwalsprofiel en de twee helften daarna is
Relatie tussen de staalsoort en de kosten van het laswerk
bij een getrokken profiel van een sluitverbinding.
400
200HE 180M+ pl. 20x400 281 154,6 1,70 263 0,93 425 154,6 1,89
292 0,69
coupe HE 400B+ pl. 15x500 200
500367 139,2 1,90 264 0,72 556 139,2 2,05 285 0,51
THQ 200x8-300x30-500x15 200
500377 145,6 2,00 291 0,77 571 145,6 2,15 313 0,55
capaciteit[kNm]
massa
[kg/m] [/kg] [/m] [/kNm]capaciteit
[kNm]massa
[kg/m] [/kg] [/m] [/kNm]materiaalkosten*
materiaalkosten*profielgegevens
gentegreerde ligger
S235 S355
Relatie tussen staalsoort, momentcapaciteit en materiaalkosten
voor drie typen gentegreerde liggers.
Kenmerken van drie, veelgebruikte staalsoorten in de bouw.
staalsoort vloeigrens prijsverhouding vergelijkbare fy;d [N/mm2]
betonkwaliteit
S235 235 100% B390S355 355 110-115% B590S460 460 120-125%
B765
Overzicht van de (atmosferische) corrosieklassen met kenmerkende
milieus volgens ISO/DIS 12944-2.
klimaat- corrosi- afname van massa en dikte in eerste jaar
voorbeelden van kenmerkende milieus enklasse viteit
constructiestaal zink toepassingen in een gematigd klimaat
massa dikte massa dikte [g/m2] [mm] [g/m2] [mm] buiten
binnen
C1 zeer laag 10 1,3 0,7 0,1
C2 laag 10-200 1,3-25 0,7-5 0,1-0,7
C3 gemiddeld 200-400 25-50 5-15 0,7-2,1
C4 hoog 400-600 50-80 15-30 2,1-4,2
C5i zeer hoog 650-1500 80-200 30-60 4,2-8,4(industrie)
C5m zeer hoog 650-1500 80-200 30-60 4,2-8,4(maritiem)
De afname van massa en dikte is ontleend aan ISO 9223. In warme
en vochtige kustgebieden kan de afname van massa en dikte meer
bedragen dan de waarden die zijn vermeld voor
klimaatklasse C5m. De keuze van het conserveringssysteem
verdient in dat geval speciale aandacht.
n.v.t.
landelijke gebieden metdroog milieu en weinigvervuiling.
stedelijk en industrieelmilieu met matige vervuiling door
zwavel-dioxide. Kustgebieden(laag zoutgehalte)
industrile en kustgebie-den (matig zoutgehalte)
industrile gebieden methoge vochtigheid enagressief milieu
kustgebieden en offshore(hoog zoutgehalte)
verwarmd met drogelucht (kantoren, win-kels, scholen,
hotels)
onverwarmde gebou-wen met kans op con-densatie (hallen)
produktieruimten methoge vochtigheid en geringe
luchtvervuiling(voedingsindustrie,wasserijen, brouwerijen)
chemische fabrieken,zwembaden
n.v.t.
n.v.t.
Het toepassen van staal met een hogere sterkte
leidt bij kolommen tot lagere kosten.
-
BOUWEN MET STAAL 131, juli/augustus 1996 17
Een vakwerk uitgevoerd met kokerprofielen
vraagt minder staal dan een uitvoering met
hoek- en T-profielen, maar is duurder vanwege
de hogere materiaalprijs.
een verschoven positie aan elkaar lassen.Het snijden geschiedt
weliswaar auto-matisch, maar het lassen is vaak hand-werk en dus
duur. Een modern alterna-tief is het uitsnijden van de raten
(ofronde gaten) uit een gewalste ligger. Inbeide gevallen is er
nauwelijks sprakevan een besparing van kosten. Uit kos-tenoogpunt
zijn raatliggers daaromtegenwoordig minder interessant dandertig
jaar geleden. Raatligers werden inhet verleden meestal gekozen
vanwegede materiaaleconomie, maar tegen-woordig vaak vanwege de
architectuurf vanwege het gemak om leidingendoor te kunnen
voeren.Maar ook in meer algemene zin is dekeuze van het type
profiel van invloedop de kosten. Gewalste profielen zijn perkilo
goedkoper dan kokerprofielen. Eenkeuze voor kokers is dan gebaseerd
opandere afwegingen dan uitsluitend demateriaalprijs, bijvoorbeeld
een bespa-ring op onderhoudskosten of de ver-schijningsvorm van een
ronde of vier-kante doorsnede. Nederland is een landmet een
uitgesproken voorkeur voorkokerprofielen. Het lijkt bijna of
vakwerk-liggers nog uitsluitend met kokerprofie-len zijn te maken!
Uit een vergelijkingtussen een vakwerkspant uitgevoerd
inkokerprofielen en in hoek- en T-profie-len, blijkt dat er minder
kilos buisprofie-len nodig zijn. Echter door het verschil inde
kiloprijs zijn spanten uitgevoerd ingewalste profielen toch
goedkoper.
FabricageOnder de fabricage vallen alle handelin-gen die nodig
zijn om van een halfpro-
dukt of staalprofiel een constructiedeelte maken, zoals zagen,
gaten boren, pla-ten snijden en lassen. Gemiddeld bedra-gen de
fabricagekosten veertig procentvan de totale kosten van een
staalcon-structie. Daarom is het, evenals bij demateriaalkosten,
aantrekkelijk extra mate-riaal toe te passen om daardoor te
be-sparen op de dure fabricagewerkzaam-heden.De eenvoudigste manier
om de fabrica-gekosten te drukken, is nog steeds hetachterwege
laten van werkzaamheden.Denk daarbij bijvoorbeeld aan het weg-laten
van verstijvingsschotten. Naast eenverlaging van de
fabricagekosten, leverthet weglaten van schotjes ook een posi-tieve
bijdrage aan het verminderen vande onderhoudskosten. Weglaten
blijkt inde praktijk vaak minder eenvoudig tezijn dan het lijkt.
Het is voor construc-teurs namelijk aantrekkelijker een schotjete
tekenen, dan te controleren of er echteen schotje nodig is. Een
verdere be-perking van de fabricagekosten is tebereiken door het
ontwerp zodanig opte zetten dat de constructie automatischis te
fabriceren.Scharnierende aansluitingen van liggersaan kolommen of
het gebruik van hoek-profielen bij verbindingen zijn daar
voor-beelden van. Het bewerken van hoek-profielen gebeurt in een
zogehetenhoekstalencentrum: een machine diede gaten ponst en het
hoekprofiel op degewneste lengte afknipt. Met een zaag-boorstraat
worden de balken gemaakt.Zowel een hoekstalencentrum als
eenzaagboorstraat zijn numeriek aan te stu-ren. De daartoe vereiste
data wordt
gegenereerd vanuit een CAD-systeemdat de werkplaatstekeningen
maakt.Verbindingen met hoekstalen zijn zeergoedkoop, omdat ze geen
laswerk verei-sen. In de praktijk komt het echter nau-welijks voor
dat men bij het ontwerp vaneen vakwerk de kosten vergelijkt van
deverschillende wijzen van uitvoeren.Nu is het niet altijd mogelijk
vanuit hetoogpunt van fabricage de meest econo-mische
verbindingsmethode te kiezen.Verbindingen kunnen namelijk ook
eenfunctie vervullen in het architectonischontwerp. Daarbij worden
echter zeldende meerkosten van deze esthetischeeisen zichtbaar
gemaakt.
ConserveringIn de praktijk beschouwen velen hetconserveren van
de staalconstructie alseen aparte kostenpost. Dat is echter
nietjuist. Bij constructies zijn namelijk niet debouwkosten of de
onderhoudskostenrelevant, maar de netto contant ge-maakte kosten
gedurende de levens-duur. Uitsluitend voor constructies diegn
onderhoud behoeven zoals kli-maatklasse C1 kan er naar
bouwkostenworden geoptimaliseerd. Immers hier isgeen onderhoud
vereist en is conserve-ring zelfs overbodig. Aan constructies in
klimaatklasse C2 wor-den geen aanvullende eisen gesteld.Voor een
nieuwbouwsituatie is het danvoldoende te volstaan met een
verfsys-teem met een voldoende lange levens-duur. Maar om in een
agresief klimaateen levensduur van meer dan 10 15 jaarte
garanderen, moet al bij het ontwerprekening worden gehouden met
het
-
18 BOUWEN MET STAAL 131, juli/augustus 1996
onderhoud van de constructie. Er zijndan twee extreme situaties
denkbaar,namelijk: een zeer onderhoudsvriendelij-ke constructie in
combinatie met inspec-tief onderhoud f een constructie waar-bij de
technische levensduur korter isdan de gewenste levensduur. De
tweedemogelijkheid impliceert dat constructiesgedurende de gewenste
levensduur ver-vangen (moeten) worden. Dit is vooralaantrekkelijk
voor constructies toegepastin klasse C5i, waaraan geen
esthetischeeisen worden gesteld.
Overbodige conserveringHet nemen van overbodige en
derhalvekostenverhogende conserveringsmaat-regelen is in de huidige
praktijk helaasgeen uitzondering. Een voorbeeld is hetthermisch
verzinken van constructiessamengesteld uit buisprofielen. Thermisch
verzinken betekent namelijkdat elke buis alzijdig, dus buiten n
bin-nen, wordt geconserveerd door onder-dompeling in een zinkbad.
Het ther-misch verzinken van buisprofielen isuitsluitend praktisch
mogelijk indien ookde binnenkant voor het vloeibare
zinktoegankelijk is. Afgesloten ruimten moe-ten worden voorkomen,
omdat deopgesloten lucht bij verwarming gaatuitzetten en daarbij
hoge spanningenveroorzaakt n omdat ook voor zink dewet van
Archimedes opgaat (opdrijven
Parkeergarage Tivoli in Tilburg. De 13 m lange
kolommen zijn verzinkt en in n lengte
aangevoerd. De kolommen verjongen halverwege;
de delen zijn in de werkplaats aan elkaar gelast.
Hierdoor is bespaard op de kosten van zowel
montage als fabricage.
Scharnierende
verbindingen met
hoekstalen zijn
goedkoop te fabriceren
n te monteren.
van het werkstuk). Hoewel thermischverzinken een goede
bescherming biedt,is het voor buisconstructies vaak eenoverbodige
en te dure oplossing. De kos-ten van thermisch verzinken
hangennamelijk met name af van de hoeveel-heid aan te brengen zink.
Zeker voorgrote kokers is daarom deze wijze vanconserveren voor wat
betreft de kostenniet optimaal. Buisconstructies in de
klimaatklasse C1tot en met C4 corroderen aan de bin-nenzijde
nauwelijks. Conserveren van debinnenzijde is derhalve absoluut
overbo-dig. Maar ook in meer agressieve klima-ten is het niet
nodig. Het luchtdicht af-lassen van de buizen kan ervoor zorgendat
er in de koker een niet-corrosief kli-maat ontstaat. De buitenzijde
is vervol-gens te conserveren via een organischedeklaag. Deze
oplossing, waarbij slechtsde helft van de constructie wordt
ge-conserveerd, kan ook in agressieve klima-ten een lange
levensduur garanderen.
MontageMontagekosten hebben betrekking ophet samenbouwen van
constructiedelentot een complete constructie. De mon-tage van
staalconstructies geschiedtvaak met behulp van mobiele kranen.Het
gewicht van het zwaarste construc-tiedeel is doorgaans bepalend
voor hettype kraan. De montagekosten zijn ech-
ter niet zozeer een functie van het te hij-sen gewicht, maar
meer van de monta-gesnelheid per constructiedeel en hetaantal te
monteren delen. Een staalcon-structie die is samengesteld uit
kleine, endus lichte, onderdelen is vanwege hetgrote aantal
kraanbewegingen een dureconstructie. De hoogte van het gebouw
speelt nau-welijks meer een rol voor de montage-snelheid wegens de
grote hijssnelheidvan de moderne hydraulische kranen.De montagetijd
van een balk of kolomdie met bouten moet worden bevestigd,bedraagt
ongeveer 10 tot 15 minuten,exclusief het stellen van de kolommen.Al
eerder, bij het onderwerp fabricage-kosten, is gepleit voor
scharnierendeverbindingen in verband met het beper-ken van de
kosten. Scharnierende ver-bindingen zijn, gelet op de
montagekos-ten, te prefereren boven (semi-)stijveverbindingen. Het
over minimaal tweelagen uitvoeren van kolommen bij
ver-diepinggebouwen levert ook een aan-zienlijke bijdrage in het
beperken van demontagekosten.
Brandwerende voorzieningenEen veelgehoord argument in de
praktijkom verdiepinggebouwen niet in staal uitte voeren, zijn de
(vermeende) hogekosten van brandwerende voorzienin-gen. Nu is het
inderdaad mogelijk eenstaalconstructie zodanig te ontwerpendat de
kosten van brandwerende voor-zieningen hoog zijn. Meestal komt
datdoordat niet tijdig of niet efficint reke-ning is gehouden met
de eisen uit hetBouwbesluit. Voor bijvoorbeeld een kan-toor van
twee lagen stelt het Bouw-besluit geen eisen aan de
brandwerend-heid van de hoofddraagconstructie.
Kosten van thermisch verzinken en organische deklagen (1
grondlaag + 2 deklagen).(bron: Stichting Doelmatig Verzinken)
type constructie thermisch verzinken organische deklagenm2 per
ton gulden per ton gulden per m2 gulden per m2
zeer zwaar 10-15 350-450 31 30zwaar 15-20 400-500 23-30
36middelzwaar 20-30 450-600 17-26 43licht 30-40 500-650 16-20
50
-
BOUWEN MET STAAL 131, juli/augustus 1996 19
Eenheidsprijzen van profielvolgende pleisters en opschuimende
coatings (prijspeil 1996).
materiaal laagdikte materiaal en aanbrengen[mm] verwerken
[/m2]
spuitpleister minerale vezel 5-15 2000,00 [/m3] 10,00vermiculite
spuitpleister 5-15 2500,00 [/m3] 13,50opschuimende coating 0,5-1,0
0080,00 [/liter] 15,00
Hooguit kan in bepaalde gevallen eeneis van 30 minuten gelden in
verbandmet ontvluchten of brandoverslag. Wan-neer dan de
draagconstructie voor eendergelijk kantoor wordt ontworpen opeen
brandwerendheid van 60 minuten,leidt dat tot onnodige kosten.
Hetzelfdegeldt voor open parkeergarages. Be-houdens uitzonderingen,
worden er opbasis van gelijkwaardigheid geen brand-werendheidseisen
gesteld aan de draag-constructie. Door de lage vuurbelasting, in
combinatie met ventilatie en lage tem-peraturen, is namelijk geen
beschermingvan het staal vereist.
Bouwkundige integratieBouwkundige integratie beperkt veelalook
de kosten van brandwerende voor-zieningen. Gentegreerde liggers
zijnzonder aanvullende voorzieningen mini-maal 30 minuten
brandwerend. Is eenhogere brandwerendheid vereist, dankan de
onderflens van de liggers opdiverse manieren brandwerend
wordenbekleed. Voor constructies die niet in hetzicht blijven,
bijvoorbeeld doordat ereen plafond onder de vloer komt, is
hetbekleden van de niet-geconserveerdeonderflens met minerale wol
efficint.Een aantrekkelijk alternatief voor zicht-werk is de keuze
voor een opschuimen-de verf. Hierdoor kan de gewone verfachterwege
blijven en dat levert al onge-veer de helft op van de meerkosten
vaneen opschuimende verf.Voor vrijstaande kolommen is meestalwel
een brandwerende bescherming ver-eist. Dat kan zijn een uitwendige
bekle-ding of een inwendige vulling met (al ofniet gewapend) beton.
Overigens zijngevelkolommen vaak goed te integrerenin het
binnenblad van de gevelconstructie.
Brandwerende bekleding
van een vloerligger met
platen minerale wol.
Kosten voor het vullen van buiskolommen (prijspeil 1996).
vulling materiaal- en materieel- enloonkosten [/m3] loonkosten
[/stuk]
mortel (Spramex) 300 + 28 = 328,00 betonmortel (centrale) (a)
160 + 50 = 210,00 70 + 46 = 116,00wapening 2% (korf) 350,00 33 + 23
= 56,00
a. Gestort per bouwlaag met stortkoker, kubel en 50-tons kraan;
ploeg van 3 werklieden, 3 kolommen per uur.
Eenheidsprijzen van brandwerende bekleding met plaatmaterialen
(prijspeil 1996).
plaatmateriaal materiaal verwerken aanbrengen[/m3] [/m2]
[/m1]
gipsvezel 4-zijdig 1200,00 30,00 12,00vermiculite 3-zijdig
1000,00 25,00 5,00vermiculite 4-zijdig 1000,00 40,00 15,00silicaat
3-zijdig 2000,00 30,00 5,00silicaat 4-zijdig 2000,00 35,00
10,00steenwol 1-zijdig(a) 1400,00 20,00 5,00
steenwol 3-zijdig(b) 1400,00 22,00 5,00a. Vlakke platen met twee
aangelijmde opstanden voor gentegreerde liggers, bevestigd met
klemschotels op lasstiftenb. Vlakke platen op klossen voor
walsprofielen, gelijmd en geniet
Brandwerend bekleden met minerale wolEen bekleding van de
onderflens van gentegreerde liggersmet minerale wol, met een
brandwerendheid van 60 minu-ten, kost 30 per m of 4,20 per m2 bvo
bij een ligger-afstand van 7,2 m. Met een 15 mm dikke plaat is een
brand-werendheid van zowel 60 als 120 minuten te bereiken.Het
brandwerend bekleden van stalen vloerliggers met eenprofielhoogte
van 260 mm kost 45 per m of 12,50 per m2
bvo bij een liggerafstand van 3,6 m.Voor kolommen hangen de
kosten van brandwerende voor-zieningen sterk af van de gekozen
uitvoering. Voor vrijstaan-de kolommen kan worden gerekend op 5 per
m2 bvo.Voor gevelkolommen die bouwkundig zijn gentegreerd inde
gevel ligt dit bedrag aanzienlijk lager.
Bouwkundige integratie van een staalconstructie,
voor gebouwen tot zes lagen. Voor hogere gebou-
wen passen de kolommen van de onderste lagen
niet meer binnen dikte van de gevel.
