Þróun háskóla í ljósi nýlegra hugmynda um breytta skipan

þeirra

Þarf að gera eitthvað við háskólastigið?Fyrirlestur á Menntavísindasviði 2. júní 2009

Jón Torfi Jónasson, prófessorhttp://www.hi.is/~jtj/ Forseti Menntavísindasviðs HÍ

Þarf að gera eitthvað við háskólastigið?Hvað einkennir þróun þess?Hver eða hvað ræður henni?

Hvaða öfl eða kraftar stýra ferðinni?Hve miklu ráða lög og reglur?

Þarf að taka í taumana? Hverjir ætla – eða eiga - að gera það?- Það á að draga úr kostnaði! En jafnframt að endurskapa

Hlutur stjórnvaldaHlutur háskólasamfélagsins sjálfs, innan frá, bók JTJ + fyrirlestur

En hvað er háskóli og til hvers er hann?

Ræðum samt fyrstum öflin, og gerendur

Öfl sem ráða ferðinni

Hin sterku öfl:NemendurVirðing, virðingarstaðaPeningarMælikvarðar

Samkeppni, á grundvelli ofangreinds

Hin veiku öfl:HugsjónLagasetningStjórnvöldHáskólarnir „sjálfir”

En ekki atvinnulífið?? Eða hvað?

Mikilvægt að skilja hvað ræður ferðinni; fæstir hirða um það

Helstu viðfangsefni háskóla

Tengsl við samfélagið, þjóðfélagið, atvinnulífið

Nemendur, menntun þeirra og uppeldi18+ innanlands 2+ erlendis =20+ þús.

Samstarf um þróun og rannsóknir

Rannsóknir

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2002 2003 2004 2005 2006 2007

Hlu

tfall

(%) a

f öllu

m h

áskó

lane

men

dum

Hlutfall háskólanemenda á ólíkum sviðum

Félagsvísindi, viðskipti og lögfræði

Menntun

Hugvísindi og listir

Heilbrigði og velferð

Verkfræði, framleiðsla og mannvirkjagerð

Raunvísindi, stærðfræði og tölvunarfræði

Þjónusta

Landbúnaður og dýralækningar

Heimild: Hagstofa Íslands,Skólamál, maí 2009.

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandi ogerlendis 1911-1970

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandi ogerlendis 1911-1970

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandi ogerlendis 1911-1970

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandi ogerlendis 1911-1970

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandi ogerlendis 1911-1970

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandiog erlendis 1911-2006

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandiog erlendis 1911-1970

S-logistic 1911-1970 800 %

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Hlu

tfall

(%) h

áskó

lane

men

da m

iðað

við

stæ

rð á

rgan

ga (m

eðlta

l 20-

24 á

ra)

Háskólanemar á Íslandi ogerlendis, % af meðalárgangi20-24 ára

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandiog erlendis 1911-2006

Besta veldisfall Heildarfjöldinemenda í háskóla á Íslandiog erlendis 1911-1970

S-logistic 1911-1970 800 %

Fjöldi nemenda í ólíkum aldurshópum á háskólastigi á Íslandi: fjöldi settur =1 árið 1999

1

2

3

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

40 ára og eldri

30-39 ára

29 ára

28 ára

27 ára

26 ára25 ára

24 ára

23 ára

22 ára

21 árs

20 ára

Eðli, tilgangur og gildi háskóla, fyrsti hluti

Tilgangur, markmið, þ.e. hverjir eiga hagsmuna að gæta

Söguleg röð: tilgangurinn er að sinnasérhæfðri fagmennsku+fræði; skólar embættisstétta og síðar fleiri fagstéttaatvinnulífi eða þjóðfélaginu almennt með margvíslegum hættivísindum eða fræðum

Þjóðfélagið, eða samfélagið almennt á einnig mikilla hagsmuna að gæta:Sameiningar- eða þjóðlegt aflGagnrýnið afl Grundvöllur framþróunar og nýsköpunar, í víðum skilningi

Gildi háskólanna: Tilgangurinn er bersýnilega mjög margslunginn, en hætt er við að almennt sé ekki farið í saumana á gildi háskólanna varðandi þessa meginþætti, og skoðað hvernig hann birtist í starfi þeirra.

Eðli, tilgangur og gildi háskóla, annar hluti

Í ljósi þessa, skoðum eðli háskóla og starfsemi þeirra

Hugmynd Clerk Kerrs um margbrotna stofnun, multiversity

Kennsla, rannsóknir, gagnrýni, nýbreytni, samspil við umhverfið

Einkenni háskóla er kvikt samspil allra þessara þátta, einkum Humboldt – Whitehead einkennið: virkt samspil kennara og nemenda

Og þess vegna ekki aðeins kennsla, eða rannsóknir, eða þjónusta, eða þróunarstarf hvert í sínu lagi heldur þetta samofið. Sérstakt samfélag fólks sem hefur sameiginleg, en samt sem áður margslungin markmið.

Eðli, tilgangur og gildi háskóla, þriðji hluti

Í ljósi þessa, spyrjum við um gildi starfsemi háskólanna, en sérstaklega um hvaða skipan og hvaða starfshættir henta best til þess að þeir nái margþættum tilgangi sínum í samræmi við grundvallareðli sitt.

Það er einmitt á þessum grunni sem við svörum síðan spurningum hér á eftir um

Gæði háskólastarfsins (18-20 þús. nemendur)

Skipulagsmál: Hvort háskólar eigi að vera opinberir skólar eða ekki? Hve margir skólarnir eigi að vera? Um hvað snýst starf þeirra í höfuðatriðum? Hverju má breyta og hverju ekki? Hver gæti verkaskipting skóla verið og hvað átt er við með því? Ættu sumir að vera kennsluháskólar og sumir rannsóknarháskólar? Hvað átt sé við með fjölbreytni og hvernig eigi að tryggja hana? Hver á að vera hlutur Reykjavíkur eða annarra landsvæða? Á að einfalda háskólakerfið. Hvernig á að tryggja samvinnu ólíkra aðila?

Gæði

Hvaða kröfur gerir þessi umræða um viðmið um gæði?

Þá vísa ég til eftirfarandi áður nefndra þátta, að því marki sem þeir eiga enn við. Hvernig duga háskólarnir til að:

leggja grunn að sérhæfðri fagmennsku; sinna atvinnulífi eða þjóðfélaginu almenntefla vísindi og fræðivera sameiningar- eða þjóðlegt aflvera gagnrýnið afl vera grundvöllur framþróunar og nýsköpunar

(ekki aðeins fyrir efnahaginn)

En einnig: hver eru tengsl umræðu um skipulag, skipulagsbreytingar og gæði háskólastarfsins í heild?

En hvernig skilgreina stjórnvöld gæði? Tvær mótsagnakenndar skilgreiningar!

(Hér er gengið út frá því að niðurskurður fjár rýri gæði starfsins, en að öðru leyti koma fjármál þessu máli ekki sérstaklega við; málin eru rædd vitandi að til niðurskurðar kemur, samt er hér aðeins rætt um grundvallarsjónarmið.)

Gagnrýni

Íslenskt samfélag skortir hefð og umburðarlyndi fyrir ígrundaðri, gagnrýninni umræðu

en umfram allt skortir skilning á frjósemi hennar og gagnsemi.

Nefnt hér á eftir það sem betur má fara, en ekki allt það sem mér sýnist í góðu lagi.

Flest af því sem nefnt er á við evrópska háskóla almennt og er ekkert sérstakt íslenskt umhugsunarefni, en kemur okkur vitanlega við.

Gagnrýni (en einfalt að svara henni, þar sem við á)

Háskólasamfélagið skortir að mínu mati• metnað um hin háleitu markmið háskólastarfsins, þekkingu og tilfinningu

fyrir því um hvað háskólastarf ætti að snúast• frumkvæði að gagnrýninni umræðu um gæði háskólastarfs á grundvelli

ofangreinds• þekkingu á eðli þekkingar, bæði með tilvísun í kennslu og

rannsóknir– áhuga á nýbreytni í kennslu– tilfinningu fyrir því hvað verður úr rannsóknum þess og þekkingu

• áhuga á því að nýta sjónarmið og þekkingu úr ólíkum áttum; hefð fyrir samvinnu

• ábyrgðartilfinningu hvað varðar þátttöku í þjóðfélagsumræðu

Háskólastofnanir skortir að mínu mati• hvatningu um þátttöku í faglegri þjóðfélagslegri umræðu• rækt við samvinnu• rækt við ólík skipulagsform• alúð við nýbreytni í kennslu, t.d. í ljósi Humboldt-Whitehead

hugmyndarinnar• áhuga á rannsóknum á sínu eigin starfi

Gagnrýni (frh)

Atvinnulífið skortir að mínu mati skilning á því

• í hverju góður starfsundirbúningur felst, hvað er gagnlegt• hver sé ábyrgð þess gagnvart góðri starfsmenntun• hvaða fjarlægð er skynsamlegt að hafa á milli háskóla og daglegs

amsturs nútíma starfshátta• hve mikilvægt er að undirbúa fólk undir það sem ekki þarf!

Stjórnvöld skortir að mínu mati

• metnað hvað varðar faglega umræðu um menntamál• tilfinningu fyrir fræðilegu ívafi og virðingu fyrir rannsóknum um

menntamál• skilning á hlutverki háskólanna og háskólasamfélagsins í mótun

háskólanna; ég tel að háskólarnir eigi að leika þarna stærra hlutverk, en tel jafnframt að það eigi að vera meiri opinber umræða um leikreglurnar og hvernig eftir þeim sé farið

• ásetning um samráð við háskólana um þróun háskólastigsins, m.a. til þess að ræða hvort nægileg rækt sé lögð við öll hlutverk skólanna.

Spurningar: Svörin þarf að stafa ofan í okkur

Opinberir skólar og einkaskólar?Merking hugtaka óljósStofnanir reknar fyrir opinbert fé eiga að vera opinberarHáskólar eiga að vera opinberar stofnanir, þ.e. lúta viðeigandi opinberum lögum, um starfsfólk, stjórnsýslu og gagnsæi (upplýsingar)

Margir skólar eða fáir? 1-10?Hvað er skóli? Hver er einingin?Hvað fæst með fáum skólum, hvað með mörgum skólum?Regluverk þeirra: útskýrt hvað sé átt við með regluverk

Verkaskipting háskóla?Hvað er átt við með verkaskiptingu háskóla?Hver ákveður hana? Á hvaða grunni?Þegar talað er um fjölbreytni í háskólaflórunni, til hvers vísar hún?

Spurningar:

Eiga allir háskólar að vera rannsóknarháskólar?Víða tvöfalt háskólakerfi (dual eða binary)Hvaða hlutverki gegna rannsóknirnar í kennslu?Ólík hlutverk rannsókna í háskólastarfinu?

Einföldun kerfisinsHvað þýðir það? Einföldun regluverksins? Allir eins? Einföldun stjórnunar? Samvinna um stjórnun? Um kennslu? Um rannsóknir?

Samvinna um kennslu og rannsóknirHvernig verður samvinna? Á milli hverra? Um hvað?

Hvert er hlutverk hvers í mótun háskólakerfisins?Háskólanna?Hins opinbera?

Spurningar:

Reykjavík − landsbyggðin?Hvers vegna háskóli á landsbyggðinni? Eða í Reykjavík?Hvað þýðir það? Hvers vegna er skóli á landsbyggðinni? Hvað með uppbygginguna þar?

Hvernig lítur háskólaflóran út frá sjónarhóli nemenda?Hvers kyns fjölbreytni gæti hentað þeim?Hvað ræður ferðinni í þeirra vali?

Hvað með skólagjöld?Að hvaða marki er menntunin almenningseign og að hvaða marki er hún einkafjárfesting?Þetta er dæmigert samfélagspólitískt álitamál og á ekki að vera verkefni stofnananna að svara því.

Hugsanlega gagnlegt að hugsa íslenska háskólakerfið sem þjóðskóla.Þjóðskóli, háskólar á Íslandi; skólakerfi sem hefur þann metnaðað framboð menntunar sé fjölbreytt og henti fólki með ólíkan áhuga;

að fjölþætt menntun hans til starfa í þjóðlífinu skili vönduðu, frjóu, upplýstu, framsýnu og kunnáttusömu fólki inn í síbreytilegt og margbrotið atvinnulíf;

að starfsmenn hans taki ríkulegan þátt í vandaðri og síkvikri þjóðfélagsumræðu og séu virkir þátttakendur í mótun íslenskrar menningar og þjóðlífs; taki þátt í mótun og uppbyggingu samfélagsins alls;

að rannsóknarstarf hans standist samjöfnuð við það sem best gerist á erlendum vettvangi og kennarar skólans séu ætíð taldir verðugir jafningjar til þátttöku í alþjóðlegu samstarfi;

að rannsóknarstarf hans sé í fararbroddi þekkingar og atvinnusköpunar;

að rannsóknarstarf hans sé samofið þróun og framförum í atvinnulífi.

Rannsóknarstofa um háskóla

Unnið að stofnun hennar

PSk, GG, GJ, AÓ, JTJ og fl.

– Að stuðla að rannsóknum á háskólum og starfsemi þeirra– Að halda til haga niðurstöðum íslenskra rannsókna á háskólum

þannig að þær séu á hverjum tíma aðgengilegar– Að stuðla að aukinni fræðslu um háskóla á meðal fræðimanna,

stjórnvalda og almennings– Að efla skilning á gæðum og gildum háskólastarfs

Kærar þakkir fyrir áheyrnina– http://www.hi.is/~jtj

Nokkur lykilatriði - samantektHvað stýrir í raun mótun háskólanna?Gæði háskólastarfsins, hver eru aðalatriði þess?Er gagnrýnin óréttmæt?

á kennara, háskólastofnanirnar, atvinnulíf, stjórnvöldOpinberir skólar og einkaskólar?Margir skólar eða fáir? 1-10?Verkaskipting háskóla? Í hverju gæti hún falist? Á hvaða grundvelli er verkum

skipt?Eiga allir háskólar að vera rannsóknarháskólar?Einföldun kerfisins – hvaða hluta regluverksins er verið að einfalda?Samvinna um kennslu og rannsóknirHvert er hlutverk hvers í mótun háskólakerfisins?Reykjavík − landsbyggðin? Hvar eiga að vera háskólar?Hvernig lítur háskólaflóran út frá sjónarhóli nemenda?Hvað með skólagjöld? (Önnur umræða)