Budownictwo z Surowej Ziemi Katalog

5/13/2018 Budownictwo z Surowej Ziemi Katalog - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/budownictwo-z-surowej-ziemi-katalog 1/88

Część III

KATALOG BUDYNKÓW Z SUROWEJ ZIEMI

Teresa Kelm



W katalogu zebrane zosta³y przyk³ady z wybranych regionów, podzielone wed³ug województw.Dotycz¹ przede wszystkim Polski pó³nocnej. Katalog jest pocz¹tkiem pracy nad skompleto-waniem wykazu budynków z ziemi, która okazuje siê przedsiêwziêciem na szerok¹ skalê zewzglêdu na wiele istniej¹cych przyk³adów i brak informacji na ich temat. Docieranie do po-szczególnych obiektów jest trudne i czasoch³onne, wymagaj¹ce kontaktów i wywiadówz w³aœcicielami.

Dokumentacja obiektów kompletowana by³a przez lata podczas indywidualnej kwerendy.Regiony i miejscowoœci wybierane by³y na podstawie obserwacji w³asnych i nielicznychwzmianek w literaturze. Informacje zbierane by³y na podstawie wywiadów z w³aœcicielami

i porównañ z innymi obiektami. Opisy budynków w katalogu podane zosta³y jako krótkie has³a.W przysz³oœci niezbêdna by³aby wspó³praca lokalnych samorz¹dów, aby opisaæ poszczególneprzyk³ady i ewentualnie je zinwentaryzowaæ.

W obecnej postaci katalog mo¿e byæ uzupe³niany kolejnymi przyk³adami. Jak wskazujewstêpne rozeznanie, w ka¿dym regionie Polski znajduj¹ siê obiekty architektury ziemi wzniesio-ne w ró¿nych okresach, zarówno w przesz³oœci, jak i dzisiaj.

W Europie i Stanach Zjednoczonych wykazy i inwentaryzacje budynków z ziemi s¹ prowa-dzone od kilkudziesiêciu lat i wspierane przez odpowiednie instytucje. W Polsce wielkie zadanieratowania spuœcizny architektury ziemi nie zosta³o jeszcze podjête.

Wykaz województw z k

tór

ych pochodz

¹ zebr

ane prz

yk

³ady budynków z ziemi— województwo mazowieckie— województwo lubelskie— województwo podlaskie— województwo warmiñsko-mazurskie

— województwo pomorskie— województwo zachodniopomorskie— województwo wielkopolskie— województwo ma³opolskie

102



103

Budownictwo z ziemi, siêgaj¹ce sw¹ tradycj¹ prehistorii i obecne po dzieñ dzisiejszy na wszyst-kich kontynentach, wyró¿nia siê wielk¹ ró¿norodnoœci¹ technik — od murów monolitycznychz ziemi uk³adanej czy ubijanej, murów wznoszonych z elementów takich jak bry³y ziemi czy ce-g³y suszone, po struktury mieszane, w których ziemia dope³nia szkielet noœny.

W Polsce i na terenach kultur s³owiañskich — podobnie jak w innych kulturach i regionachœwiata — tradycja budownictwa z ziemi znana jest od wieków. Do najstarszych nale¿¹ kon-strukcje s³upowe wype³niane listwami b¹dŸ ró¿nego typu plecionkami, na które nak³adanomasê ziemn¹ z sieczk¹, lub wype³niane ceg³ami z ziemi i s³omy, formowanymi w rêku tzw. ko-tami. W ci¹gu wieków wykszta³ci³y siê ró¿ne techniki budownictwa regionalnego, typowego

dla danych obszarów, niezale¿nie od zmieniaj¹cych siê granic.W Polsce, tak jak w innych krajach Europy, w okresie œredniowiecza rozwinê³y siê ró¿ne-go typu konstrukcje szkieletowe wype³niane m.in. ziemi¹, stosowane zarówno w budownic-twie wiejskim, jak i miejskim. By³y to w wiêkszoœci budynki wznoszone w konstrukcji ryglowejlub szachulcowej. Ten rodzaj konstrukcji, w odró¿nieniu od konstrukcji z muru monolitycznego,zachowa³ siê najlepiej — ziemia pozostaje ³atwym do wymiany wype³nieniem.

Œciany masywne z ziemi monolitycznej, zwane te¿ œcianami bitymi lub ziemnoœcianami,mniej by³y rozpowszechnione na terenie Polski ni¿ szachulec lub ryglówka, jednak co najmniejod XVII wieku stosowane by³y w formie spotykanej do dzisiaj. Ten rodzaj budynków jest znacz-nie trudniejszy do konserwacji ni¿ obiekty o konstrukcji szkieletowej, której wype³nienie stanowiziemia. Budynki wzniesione z ziemi ubijanej lub cegie³ ziemnych, niekonserwowane rozsypuj¹siê bezpowrotnie.

1.1. Konstrukcje szkieletowedopełniane ziemią

Nazewnictwo konstrukcji szkieletowych na terenie Polski nie jest ujednolicone. Dla uproszcze-nia mo¿na przyj¹æ, ¿e nazw¹ „szachulec” okreœla siê szkielet drewniany wype³niony szczapami,plecionkami, nastêpnie obrzucony mas¹ ziemn¹ i sieczk¹. Ryglówka zaœ, to nazwa szkieletuwype³nionego ceg³¹ surow¹ z ziemi lub te¿ palon¹, w okresie zaborów w wielu regionach

1. SPUŚCIZNAARCHITEKTURY ZIEMI W POLSCE



okreœlana jako mur pruski. Rozpowszechnienie — pocz¹wszy od XVII wieku — konstrukcjiryglowej nie by³o, jak siê czêsto uwa¿a, wynikiem nap³ywu obcych wzorów. By³o logicznymnastêpstwem zmieniaj¹cych siê warunków naturalnych — postêpuj¹cego zaniku lasów i wzro-stu kosztów drewna, które spowodowa³y odejœcie od budownictwa drewnianego.

Liczne i malownicze przyk³ady budownictwa szkieletowego znajduj¹ siê na Pomorzu Gdañ-skim i Zachodnim, Warmii i Mazurach, tak¿e w Wielkopolsce czy na Dolnym Œl¹sku. Szkieletkonstrukcji, czêsto wype³niony listwami w dekoracyjnym uk³adzie, by³ w budynkach wyraŸnieakcentowany — malowany na ciemno. Pola miêdzy belkami traktowano ró¿nie — w budyn-kach mieszkalnych na ogó³ by³y bielone, w budynkach gospodarczych pozostawiano wype³nie-nie bez zaprawy. W budynkach mieszkalnych od strony wnêtrza nak³adano dodatkowo, dla

uzyskania lepszych warunków termicznych, warstwê masy ziemnej zwan¹ polep¹. Wieletakich przyk³adów domów wiejskich z prze³omu XVIII i XIX wieku znajduje siê na Kaszubach.Nieliczne s¹ objête opiek¹ konserwatorsk¹, jak np.: zagroda gburska w Nadolu, skansen weWdzydzach, skansen w Klukach, chaty w rejonie Pucka, Wejcherowa czy Koœcierzyny.

W mieœcie Hel odrestaurowane zosta³y niektóre obiekty pochodz¹ce z drugiej po³owyXVII i pocz¹tku XVIII wieku, z czasów osadnictwa holenderskiego. Rodzima tradycja po³¹czy-³a siê tu z wp³ywami kultury budownictwa osadników. Charakterystyczne dla tych budynków jest rozbudowanie dekoracyjnej œciany szczytowej, która stanowi g³ówn¹ œcianê zwrócon¹do ulicy.

W wielu budynkach piêtrowych, zarówno na Pomorzu, jak i w innych regionach, stosowa-no mieszan¹ strukturê œcian — parter murowano, piêtro natomiast wznoszono w konstrukcjiszkieletowej wype³nionej ziemi¹ lub ceg³¹ surow¹. Piêknym przyk³adem tego typu budynku jest szpitalik z XVII wieku w Pucku, dziœ Muzeum Ziemi Puckiej, czy Zajazd ¯u³awski, równie¿z XVII wieku, przy drodze do Elbl¹ga. W tym ostatnim obiekcie, podobnie jak w wielu innych,oryginalne wype³nienie struktury piêtra by³o niejednokrotnie zmieniane.

Du¿a liczba zagród i okaza³ych piêtrowych domów wzniesionych w konstrukcji ryglowejznajduje siê w okolicach S³upska. Wysokie fasady domów urzekaj¹ geometrycznym uk³ademciemnych belek i bia³ych, ró¿norodnie dzielonych pól. Wiele budynków z regionu Kaszub odtwo-rzono wraz z tradycyjnymi wnêtrzami w skansenie w Klukach.

Niektóre obiekty na Pomorzu zosta³y odrestaurowane przez prywatnych w³aœcicieli, którzyzetknêli siê z tego typu budownictwem podczas pobytu za granic¹, np. w Niemczech czy Au-strii. Wymieniæ tu mo¿na dom i zabudowania gospodarcze w Strzelinku, pensjonat w Ustce

czy zajazd z XVIII wieku w Ró¿ynach ko³o Tczewa. Jednak wiêkszoœæ istniej¹cych budynków,zw³aszcza tych o wiêkszych rozmiarach, jest w z³ym stanie, a nieumiejêtna konserwacja w nie-d³ugim czasie mo¿e spowodowaæ ich ca³kowit¹ degradacjê.

104



105

1.2. Konstrukcje monolityczne

z surowej ziemiTechniki wznoszenia murów masywnych z ziemi rozwinê³y siê na szersz¹ skalê pod koniecXVIII wieku we Francji, a ich wielkim propagatorem by³ architekt i budowniczy François Cointe-raux. Jego prace teoretyczne mia³y wielki wp³yw na rozwój unowoczeœnionego budownictwaz ziemi w Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych. W tym okresie powsta³o wiele obiek-tów wznoszonych z ziemi ubijanej lub bloczków ziemnych — dwory, koœcio³y, zespo³y kamie-nic — z których wiele istnieje do dziœ.

W Polsce, dzia³alnoœæ propagandow¹ dotycz¹c¹ tego tematu prowadzi³ Piotr Aigner, któryw 1791 roku wyda³ poradnik Budownictwo wieyskie z ceg³y glino-suszoney. Techniki ubijaniaziemi nie by³y w Polsce wyspecjalizowane. Budynki wznosi³a ludnoœæ nieoœwiecona, skrêpo-wana licznymi przepisami, szczególnie w okresie zaborów. Jednak ich formê, kszta³towan¹przez tradycjê, cechowa³y piêkne proporcje i detale, a materia³ nadawa³ im masywnoœæ i rzeŸ-biarskoœæ. Przyk³adem tradycyjnych wzorów jest odrestaurowana obecnie zagroda w Swarze-wie ko³o Pucka.

Z ziemi bitej budowali zarówno ch³opi biedniejsi, jak i zamo¿ni; w technice tej wznoszonotak¿e dwory i pa³ace. Mo¿na tu przypomnieæ pa³ac w Tarchominie z prze³omu XVII i XVIII wie-ku — najstarszy prawdopodobnie budynek z ziemi ubijanej w Polsce (uœciœlenie daty jegopowstania jest trudne z powodu zaginiêcia dokumentacji).

Od XIX wieku pod wp³ywem akcji propagandowych i budowlanych, których celem by³oo¿ywienie budownictwa, nast¹pi³ rozwój zmodernizowanych technik wznoszenia budynkówz ziemi. Konstrukcje z ziemi bitej wystêpuj¹ dosyæ powszechnie w Wielkopolsce, na Pomorzui na Mazowszu. Najwiêcej tego typu budownictwa znajduje siê obecnie w okolicach Pucka

i Kartuz — w okresie miêdzywojennym budownictwo z ziemi stanowi³o w tym regionie 50%zabudowy.

Tradycyjnie do ubijania murów u¿ywano ziemi zmieszanej ze ¿wirem i wapnem (do 10%),stosowano równie¿ mieszankê ziemi i torfu. Ziemiê ubijano warstwami w oszalowaniach z de-sek. Wysokoœæ ubijanych warstw by³a ró¿na — od 50 cm do 1 m. Czêsto przek³adano je po-³amanymi ga³¹zkami np. ja³owca, s³u¿¹cymi jako rodzaj zbrojenia. Dla ochrony przed wilgoci¹budynki wznoszono na wysokiej podmurówce, a stronê zewnêtrzn¹ domów mieszkalnych po-

krywano zapraw¹ wapienno-¿wirow¹, nieraz tak¿e ok³adano deskami.Œciany ubijano te¿ bez szalowania; ten w³aœnie typ konstrukcji nazywano „glinobitk¹”.Warstwy ziemi formowano z bry³ uk³adanych na mokro, nastêpnie uklepywano p³askimi de-szczu³kami lub udeptywano. Do masy ziemnej dodawano sieczkê, która przeciwdzia³a³a pêka-niu œciany w trakcie jej wysychania.

W XIX wieku budowano równie¿ domy z cegie³ i bloczków ziemnych, kszta³towanych w for-mach o ró¿nych wymiarach. Budynki, wznoszone przewa¿nie przez zamo¿nych ch³opów i w³a-



œcicieli ziemskich, by³y na ogó³ piêtrowe, czêsto z mansardami, na wysokiej podmurówce.Oprócz zaprawy wapienno-¿wirowej ok³adano te¿ ich œciany innym materia³em, np. p³askimikamieniami lub ceg³¹ palon¹. Liczne obiekty budownictwa tego typu mo¿na spotkaæ na Po-morzu, w Wielkopolsce, na Mazowszu i w Ma³opolsce. W tym ostatnim regionie, zw³aszczaw okresie miêdzywojennym XX wieku, przy u¿yciu technik ziemi ubijanej i bloczków ziemnychwznoszono budynki prywatne, szko³y i dwory.

Po II wojnie œwiatowej koniecznoœæ szybkiej odbudowy spowodowa³a wprowadzenie naszersz¹ skalê budownictwa z ziemi. Technologie wzorowano na doœwiadczeniach niemieckich.Prowadzono systematyczne badania, wydawano publikacje, opracowywano normy, które —w uaktualnionej formie — obowi¹zuj¹ do dziœ. Projektowano szko³y, domy w osiedlach robot-

niczych, uwzglêdniaj¹c unowoczeœnione technologie pozwalaj¹ce na wznoszenie budynkówkilkupiêtrowych.

Realizacja, wzniesionej w 1948 roku, szko³y w Kasince Ma³ej na Podkarpaciu zwi¹zana zo-sta³a z akcj¹ propagandow¹. Jest to budynek parterowy, z u¿ytkowym poddaszem, o cechachbudownictwa regionalnego, zrealizowany w technice ziemi ubijanej warstwami. Szko³a po re-moncie w latach 90. XX wieku znajduje siê w znakomitym stanie.

Budynki z ziemi ubijanej wznoszone w osiedlach robotniczych mia³y na ogó³ trzy lub czte-

ry kondygnacje. Wznoszono je w ró¿nych regionach: ko³o Ciechanowa, Myœlenic, ale tak¿ew Pruszkowie pod Warszaw¹. Dom w Pruszkowie, wybudowany w po³owie lat 50. XX wieku,stoi do dziœ, choæ przez okres ponad 40 lat nie zosta³ poddany kapitalnemu remontowi. Bu-dynek ma trzy kondygnacje i strych, jest podpiwniczony. Wzniesiony zosta³ z ziemi ubijanejwarstwowo, zmieszanej z sieczk¹. By³a to budowa eksperymentalna, maj¹ca zapocz¹tkowaærealizacjê podobnych domów na szersz¹ skalê.

Mimo rozwoju i dobrych rezultatów na prze³omie lat 50. i 60. XX wieku, w Polsce — po-dobnie jak w innych rejonach Europy — budownictwo ekonomiczne z ziemi zosta³o wyparte

przez wielki przemys³. W krajach uprzemys³owionych jest obecnie ponownie rozwijane na faliposzukiwañ proekologicznych rozwi¹zañ dla budownictwa. W Polsce zdarzaj¹ siê pojedynczeprzypadki wznoszenia budynków z surowej ziemi, np. w Zielonkach pod Krakowem, czy ko³oPi³y, traktowane wci¹¿ jako eksperyment.

1.3. Problemy konserwacjiW Polsce problem ratowania regionalnych zabytków — ró¿norodnych obiektów niszczej¹cychw setkach wsi i miasteczek — nie zosta³ do tej pory rozwi¹zany. Kwestia ta dotyczy tak¿e dzie-dzictwa architektury wznoszonej z surowej ziemi, które w wiêkszoœci krajów Europy, w StanachZjednoczonych, a tak¿e w niektórych krajach Afryki czy Azji jest objête opiek¹ konserwatorsk¹wspieran¹ z funduszy ró¿nych organizacji, m.in. UNESCO.106



107

Na terenie naszego kraju najbardziej zagro¿one s¹ budowle o konstrukcji z murów masyw-nych — z ziemi ubijanej lub cegie³ ziemnych. Ze wzglêdu na konstrukcjê murów nie mo¿na ichprzenosiæ do skansenu. Pozostaj¹ w rêkach prywatnych w³aœcicieli, którzy nie potrafi¹ ich za-

bezpieczyæ przed zniszczeniem ani odnowiæ — du¿o proœciej jest je zburzyæ.W Europie czy Stanach Zjednoczonych konserwacji tego typu budynków lub szkolenia ich

w³aœcicieli podejmuj¹ siê specjalistyczne oœrodki. W placówkach badawczych analizowany jestsk³ad ziemi w tradycyjnych obiektach, proponowane s¹ nowe receptury i opracowywane spe-cjalistyczne metody renowacji. Wspó³gra to z rozwijaniem nowoczesnych technik budownic-twa z ziemi.

Masywne mury z ziemi s¹ konstrukcj¹ trwa³¹, wytrzyma³¹ na obci¹¿enia i zmienne warun-

ki atmosferyczne. Jednak budynki opuszczone lub pozostaj¹ce przez d³u¿szy czas w z³ym stanie— podobnie jak wszelkiego rodzaju konstrukcje — z biegiem lat niszczej¹. le zabezpieczonemury, poddawane dzia³aniu wiatru i wilgoci, ulegaj¹ — z powodu uszkodzeñ dachu lub nieod-nawianej zaprawy — wykruszeniu i wyp³ukaniu.

Problem stwarza pokrywanie murów przez dzisiejszych u¿ytkowników nieodpowiednimitynkami, które powoduj¹ ich zawilgocenie i wewnêtrzn¹ degradacjê; tymczasem wiekowe mu-ry z ziemi pokryte oryginalnym tynkiem o odpowiednim sk³adzie pozostaj¹ nadal w dobrym sta-nie. Innym czynnikiem destrukcyjnym s¹ drgania powodowane przez ruch samochodowy, o ilebudynki s¹siaduj¹ z drogami o du¿ym natê¿eniu ruchu.

Trudnoœci zwi¹zane z przenoszeniem budynków o masywnych murach z ziemi do skanse-nów powoduj¹, ¿e wiêkszoœæ z nich niszczeje bezpowrotnie. Zakaz ich wyburzania niewielepomaga — Ÿle uzytkowane lub porzucone, rozsypuj¹ siê. Taka sytuacja wystêpuje w wielumiejscowoœciach na Mazowszu (Dzierz¹¿nia pod Warszaw¹, okolice Sierpca), gdzie budownic-two z ziemi jest szczególnie zaniedbane. Na Pomorzu jest nieco lepiej — niektóre domy znaj-duj¹ce siê pod opiek¹ konserwatora zosta³y przekazane prywatnym w³aœcicielom, deklaruj¹-

cym zabezpieczenie ich przed zniszczeniem. Niemniej z roku na rok kolejne domy znikaj¹.Nieumiejêtna konserwacja zagra¿a tak¿e budynkom o konstrukcji szkieletowej, wype³nionej

ziemi¹ lub ceg³ami z ziemi. Stosowanie nowoczesnych materia³ów wykañczaj¹cych, nieod-powiednich dla murów z ziemi jest czêstym zjawiskiem powoduj¹cym ich degradacjê. Jedn¹z podstawowych zalet murów z ziemi jest ich naturalna zdolnoœæ „oddychania”. Wszelkie war-stwy hamuj¹ce ten proces nie tylko pogarszaj¹ warunki mikroœrodowiskowe we wnêtrzu domu,ale powoduj¹ zniszczenie struktury muru.

Szczególne niebezpieczeñstwo stwarzaj¹ wszelkie próby nieumiejêtnego ocieplania budyn-ków. U¿ytkownicy pokrywaj¹ konstrukcjê ryglow¹ o piêknym rysunku belek warstwami, np. sty-ropianu i zaprawy cementowej. Taki „p³aszcz” powoduje, ¿e mury przestaj¹ „oddychaæ” —wch³aniaæ i wyparowywaæ wilgoæ. Jest to przyczyn¹ destrukcji zarówno wype³nienia szkieletu, jak i samego drewna, nie wspominaj¹c ju¿ o ukryciu zabytkowej struktury. W tradycji ocieple-nie w tego rodzaju budynkach stanowi³a polepa — odpowiednio gruba warstwa ziemi z siecz-k¹, k³adziona od strony wnêtrza. Ocieplanie domów od wewn¹trz jest w nowoczesnym budow-



108

nictwie w krajach uprzemys³owionych stosowane alternatywnie do zewnêtrznego, co rozwi¹-zuje tak¿e problemy konserwacji tradycyjnego budownictwa.

W Europie instytucje specjalizuj¹ce siê w technikach budownictwa z ziemi, oprócz akcji

szkoleniowych dotycz¹cych konserwacji budynków szkieletowych, zajmuj¹ siê tak¿e renowa-cj¹ niszczej¹cych obiektów. Przy renowacji, istniej¹ce wype³nienie konstrukcji szkieletowych jest uzupe³niane z zachowaniem tradycyjnych metod lub wymieniane. W takim przypadku kon-strukcja wype³niana jest np. prefabrykowanymi elementami produkowanymi z masy ziemi z du-¿ym dodatkiem s³omy. Elementy te cechuj¹ bardzo dobre parametry termiczne. Do wype³nianiaszkieletu stosuje siê tak¿e nowoczeœnie wyprodukowane ceg³y z ziemi.

W Polsce nieliczne budynki przenoszone s¹ do skansenów. Po zmontowaniu konstrukcji,

pola miêdzy belkami uzupe³niane s¹ wed³ug tradycyjnych wzorów, charakterystycznych dla da-nego regionu. W wielu jednak budynkach, pozostaj¹cych w rêkach prywatnych w³aœcicieli, wy-pe³nienie stanowi¹ przypadkowe materia³y, co wraz ze z³¹ konserwacj¹ konstrukcji drewnia-nej prowadzi do ich degradacji. Wraz ze œmierci¹ dawnych u¿ytkowników, zapomniane zosta³ytradycyjne sposoby konserwowania, a obecnych w³aœcicieli pozostawiono samym sobie.



109

Pa³ac z prze³omu XVII/XVIII w. Mury monolitycz-ne wzniesione w konstrukcji ziemi ubijanej (fot.T. Kelm)

Fragment elewacji frontowej. Budynek remon-towany w latach 90. XX w. (fot. T. Kelm)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Tarchomin

K A T A L O G B U D Y N K Ó W Z S U R O W E J Z I E M I



110

Pa³ac z prze³omu XVII/XVIII w. w konstrukcji zie-mi ubijanej. Widok strony pó³nocnej z fragmen-tem dobudowanego ³¹cznika (fot. D. D³ugosz--Nowicka)

Widok œciany szczytowej pa³acu (po remoncie)(fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Tarchomin




111

Kamyki wbite w œcianê budynku zapobiegaj¹ wykruszaniu siê muru(fot. T. Kelm)

Obora z pocz¹tku XX w. w konstrukcji ziemi uk³adanej warstwami(glinobitki) (fot. T. Kelm)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Dzierz¹¿nia



112

Budynek gospodarczy z pocz¹tkuXX w. Konstrukcja z ziemi uk³ada-nej warstwami (glinobitki). Wi-doczne drobne kamyki wzmac-niaj¹ce powierzchniê muru (fot.T. Kelm)





113

Stuletnia obórka wzniesiona z zie-mi uk³adanej warstwami (glinobit-ki). Widoczne dwie warstwy o ró¿-nym sk³adzie ziemi (fot. T. Kelm)





114

Budynek olejarni z po³owy XIX w. Konstrukcjaz ziemi uk³adanej warstwami, tzw. glinobitki (fot.T. Kelm)

Fragment wnêtrza z widocznym drewnia-nym stropem. Muzeum Wsi Mazowieckiej (fot.

T. Kelm)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Sierpc




115

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w. z ziemi uk³a-danej warstwami, tzw. glinobitki (fot. T. Kelm)

Fragment œciany niszczej¹cej pod cemento-wym tynkiem. Muzeum Wsi Mazowieckiej (fot.

T. Kelm)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Sierpc




116

Budynek gospodarczy z ziemi uk³adanej war-stwami (glinobitki) (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Fragment budynku z widocznymi wzmocnienia-mi z ceg³y palonej (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Wiejca




117

Budynek mieszkalny wzniesiony w latach 50.XX w. w konstrukcji ziemi ubijanej warstwami.Widok od strony po³udniowej (fot. T. Kelm)

Elewacja pó³nocna budynku. Widoczna degra-dacja œciany spowodowana z³ym sk³adem tyn-

ku (fot. T. Kelm)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Pruszków




118

Wejœcie balkonowe od strony po³udniowej (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Budynek mieszkalny z lat 50. XX w.. Konstrukcja z ziemi ubijanejwarstwami (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo mazowieckieMiejscowoœæ Pruszków



119

Dom mieszkalny z prze³omuXIX/XX w. Konstrukcja ryglo-wa wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.T. Kelm)

Województwo lubelskieMiejscowoœæ Pu³awy




120

Widok œciany szczytowej budynku (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Dom rekreacyjny z 2001 r. Konstrukcja z bali s³omianych ze szkiele-tem wspomagaj¹cym. Mury pokryte tynkiem ziemnym (fot. D. D³u-

gosz-Nowicka)

Województwo podlaskieMiejscowoœæ Prze³omka



121

Elementy wnêtrza kuchennego ukszta³towane z ziemi (fot. D. D³u-gosz-Nowicka)

Wnêtrze domu rekreacyjnego z 2001 r., wykoñczone tynkiem ziem-nym (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo podlaskieMiejscowoœæ Prze³omka



122

Budynek gospodarczy z pocz¹tku XX w.Konstrukcja z ziemi uk³adanej warstwami (fot.D. D³ugosz-Nowicka)

Obora z ziemi uk³adanej warstwami (glinobitki)(fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo podlaskieMiejscowoœæ Stary Folwark




123

Zajazd ¯u³awski z XVII w. Kon-strukcja piêtra szachulcowa, pier-wotnie wype³niona mas¹ ziemn¹(fot. T. Kelm)

Województwo warmiñsko-mazurskieMiejscowoœæ Elbl¹g




124

Fragment szachulcowej konstrukcji piêtra. Muzeum BudownictwaLudowego w Olsztynku (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Dom mieszkalny z XIX w. Konstrukcja piêtra szachulcowa, wype³nio-na mas¹ ziemn¹. Parter w konstrukcji wieñcowej (fot. D. D³ugosz-

-Nowicka)

Województwo warmiñsko-mazurskieMiejscowoœæ Olsztynek



125

M³yn z XIX w. przy drodze doOstródy. Budynek murowany z pod-daszem w konstrukcji ryglowej,pierwotnie wype³nionej mas¹ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Województwo warmiñsko-mazurskieMiejscowoœæ Ostróda




126

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w. Konstruk-cja drewniana pokryta tynkiem ziemnym (fot.T. Kelm)

Widoczna struktura œciany — tynk k³adziony nalistwach drewnianych (fot. T. Kelm)

Województwowarmiñsko-mazurskieMiejscowoœæ Rzeczna




127

Dom mieszkalny z XVII w. Konstrukcja ryglo-wa, wype³niona mas¹ ziemn¹ i ceg³ami z zie-mi (fot. T. Kelm)

Dom mieszkalny z XVIII w. Konstrukcja ryglo-wa, pierwotnie wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.

T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Hel




128

Budynek dworcowy z XIX w. Konstrukcja ryglo-wa, pierwotnie wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.T. Kelm)

Dom mieszkalny z XVII w. Konstrukcja ryglowa,pierwotnie wype³niona mas¹ ziemn¹ i ceg³ami

z ziemi (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskie

Miejscowoœæ Hel




129

Chata rybacka z 1850 r. Konstruk-cja szkieletowa, pierwotnie wype³-niona mas¹ ziemn¹ (fot. D. D³u-gosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Hel




130

Dawny szpitalik z XVII w. Konstrukcja piêtraszachulcowa, wype³niona mas¹ ziemn¹. Parter

czêœciowo murowany (fot. T. Kelm)

Fragment budynku ukazuj¹cy konstrukcjê piêtra(fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Puck




131

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w.Fragmenty konstrukcji szkieleto-wej, wype³nionej mas¹ ziemn¹(fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Puck




132

Widok œciany szczytowej budynku. Stan przed remontem (fot. T. Kelm)

Zagroda wiejska z XIX w. Cha³upa w konstrukcji ziemi uk³adanejwarstwami (glinobitki) (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Swarzewo



133

Cha³upa wiejska z XIX w. w konstrukcji ziemiuk³adanej warstwami. Budynek remontowanyw latach 90. XX w. (fot. T. Kelm)

Fragment budynku pokazuj¹cy miêkko ukszta³-towane detale otworów (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Swarzewo




134

Dawne stajnie pa³acowe z po³owy XIX w. Kon-strukcja z ziemi uk³adanej warstwami i cegie³ziemnych (fot. T. Kelm)

Fragment struktury œciany. Wokó³ otworów i nanaro¿ach wzmocnienia z cegie³ palonych (fot.

T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Rzucewo




135

Koœció³ z 1742 r. w konstrukcji ryglowej, pier-wotnie wype³nionej mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Widok koœcio³a od strony prezbiterium, ukazuj¹-cy bogate ukszta³towanie bry³y (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Mechowo




136

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w., przebudo-wany. Konstrukcja ryglowa, pierwotnie wype³-niona mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Fragment budynku od strony szczytowej pozo-stawiony w formie niezabudowanego podcienia(fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Karwieñskie

B³ota




137

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w. Konstrukcjaszkieletowa, pierwotnie wype³niona mas¹ ziem-n¹ (fot. T. Kelm)

Fragment budynku pokazuj¹cy proporcje pólmiêdzy belkami konstrukcji (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Karwieñskie

B³ota




138

Cha³upa wiejska w konstrukcji szkieletowej, wy-pe³nionej mas¹ ziemn¹. Zagroda gburska, XIX w.(fot. T. Kelm)

Widok budynku od podwórka (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Nadole




139

Fragment stodo³y w zagrodzie gburskiej, pokazuj¹cy fakturê œcian(fot. T. Kelm)

Stodo³a w konstrukcji szkieletowej, wype³niona mas¹ ziemn¹. Za-groda gburska, XIX w. (fot. T. Kelm)




140

Fragment wnêtrza budynku pokazuj¹cy konstrukcjê œcian (fot.T. Kelm)

Budynek gospodarczy w konstrukcji szkieletowej, wype³nionej mas¹ziemn¹. Zagroda gburska, XIX w. (fot. T. Kelm)




141

Budynek gospodarczy w konstrukcji szkieleto-wej, wype³nionej mas¹ ziemn¹. Zagroda gbur-ska, XIX w. (fot. T. Kelm)

Fragment wnêtrza budynku pokazuj¹cy kon-strukcjê œcian (fot. T. Kelm)





142

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w. Konstruk-cja szkieletowa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.T. Kelm)

Prosta forma budynku nawi¹zuj¹ca do tradycji(fot. T. Kelm)





143

Dwór alkierzowy z XVIII w. Konstrukcja ryglowa,pierwotnie wype³niona ceg³ami ziemnymi (fot.T. Kelm)

Widok dworu od strony jednego z alkierzy. Budy-nek odnowiony w latach 90. XX w. (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Salino




144

Dom mieszkalny z XVIII w. Konstrukcja szkiele-towa, pierwotnie wype³niona ceg³ami ziemnymi(fot. T. Kelm)

Widok budynku od strony podwórka. Domwzniesiony w przesz³oœci na terenach dóbrdworskich (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Salino


Ó



145

Budynek gospodarczy z XIX w. Konstrukcjaszkieletowa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.T. Kelm)

Wype³nienie konstrukcji s³omianymi warkocza-mi przed na³o¿eniem masy ziemnej. MuzeumWsi S³owiñskiej (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Kluki





146

Cha³upa wiejska w konstrukcji szkieletowej,wype³nionej mas¹ ziemn¹. Muzeum Wsi S³o-wiñskiej, XIX w. (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Dom dwurodzinny w konstrukcji szkieletowej,wype³nionej mas¹ ziemn¹. Muzeum Wsi S³o-wiñskiej, XIX w. (fot. D. D³ugosz-Nowicka)






147

Cha³upa wiejska z pocz¹tku XIX w. Konstruk-cja szkieletowa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.T. Kelm)

Komin szachulcowy we wnêtrzu, wyprowa-dzony na poddasze. Muzeum Wsi S³owiñskiej(fot. T. Kelm)






148

Cha³upa wiejska w konstrukcji szkieletowej, wy-pe³nionej mas¹ ziemn¹. Œciana poddasza osza-lowana. Muzeum Wsi S³owiñskiej, XIX w. (fot.T. Kelm)

Cha³upa wiejska z XIX w. Konstrukcja szkieleto-wa, wype³niona mas¹ ziemn¹, pobielan¹ wap-nem. Muzeum Wsi S³owiñskiej (fot. T. Kelm)






149

Niewielki koœció³ z XVIII w. Konstrukcja szkiele-towa wype³niona mas¹ ziemn¹, czêœciowo mu-rowana (fot. T. Kelm)

Widok koœcio³a od strony murowanej przybu-dówki (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Wytowno





150

Niewielki koœció³ z XVIII w. w kon-strukcji szkieletowej, pierwotniewype³nionej mas¹ ziemn¹. Odstrony wejœcia powiêkszonypóŸniejszymi dobudówkami (fot.T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Objazda




151

Dom z pocz¹tku XX w. w konstruk-cji ryglowej, wype³nionej mas¹ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Ustka




152

Dom mieszkalny z XIX w. Konstrukcja szkieleto-wa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot. D. D³ugosz--Nowicka)

Widok œciany szczytowej budynku stoj¹cego po-ni¿ej poziomu ulicy (fot. D. D³ugosz-Nowicka)





153

Pensjonat z XIX w. w konstrukcji ryglowej, wy-pe³nionej mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Widok od strony œciany szczytowej. Pensjonatodnowiony w latach 80. XX w. (fot. T. Kelm)





154

Dom mieszkalny w zagrodzie wiejskiej z pocz¹t-ku XX w. Konstrukcja ryglowa, wype³niona ma-s¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Budynki gospodarcze w otoczeniu domu. Zespó³odnowiony w latach 90. XX w. (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Strzelinko




155

Budynek gospodarczy w konstrukcji szkieleto-wej, wype³nionej mas¹ ziemn¹ i ceg³¹ palon¹.Lata 20. XX w. (fot. T. Kelm)

Fragment budynku ukazuj¹cy wype³nienie pólw konstrukcji (fot. T. Kelm)





156

Budynek gospodarczy z pocz¹tku XX w.Konstrukcja czêœciowo szkieletowa, wype³nio-na mas¹ ziemn¹, czêœciowo murowana (fot.T. Kelm)

Fragment œciany szkieletowej ukazuj¹cy wype³-nienie konstrukcji (fot. T. Kelm)





157

Budynek gospodarczy z pocz¹t-ku XX w. w konstrukcji ryglowej,wype³nionej mas¹ ziemn¹ (fot.T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Bruskowo




158

Dom mieszkalny w konstrukcji szkieletowej,wype³nionej mas¹ ziemn¹. Lata 20. XX w. (fot.T. Kelm)

Cha³upa wiejska z XIX w. Konstrukcja szkieleto-wa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)





159

Dom mieszkalny w konstrukcji szkieletowej,wype³nionej mas¹ ziemn¹. Lata 20. XX w. (fot.T. Kelm)

Widok budynku od podwórka (fot. T. Kelm)





160

Dom so³tysa z 1862 r. Konstruk-cja szkieletowa, wype³niona mas¹ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Pêplino




161

Dom mieszkalny z XIX w. Konstrukcja szkieleto-wa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Fragment elewacji z odmalowan¹ stolark¹ i po-bielonym wapnem wype³nieniem konstrukcji(fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Pêplino




162

Dom mieszkalny z XIX w. Konstrukcja szkieleto-wa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot. D. D³ugosz--Nowicka)

Stodo³a w konstrukcji szkieletowej, wype³nionejmas¹ ziemn¹ (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Swo³owo




163

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w.w konstrukcji szkieletowej, wype³-nionej mas¹ ziemn¹ (fot. D. D³u-gosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Mo¿d¿anowo




164

Dom mieszkalny z XIX w. Konstruk-cja szkieletowa, wype³niona mas¹ziemn¹ (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Krzemienica




165

Cha³upa wiejska z XIX w. Kon-strukcja szkieletowa, wype³nionamas¹ ziemn¹ (fot. D. D³ugosz-No-wicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Starkowo




166

Dworek z lat 50. XIX w. Konstrukcja ryglowawype³niona mas¹ ziemn¹. Œciana poddaszaoszalowana. Park Etnograficzny we Wdzydzach(fot. T. Kelm)

Stodo³a z 1749 r. w konstrukcji szkieletowej,wype³nionej mas¹ ziemn¹. Park Etnograficznywe Wdzydzach (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Wdzydze

Kiszewskie




167

Dworek z podcieniem w konstrukcji ryglo-wej, wype³nionej mas¹ ziemn¹. Druga po³owaXVIII w. (fot. T. Kelm)

Czêœæ inwentarska dworku w konstrukcji drew-nianej. Œciana szczytowa oszalowana. Park Etno-graficzny we Wdzydzach (fot. T. Kelm)


Kiszewskie




168

Chlew z 1897 r. Konstrukcja ryglowa, wype³nio-na mieszank¹ ziemi i gliny (fot. T. Kelm)

Dodatek do mieszanki zbyt t³ustej gliny powo-duje pêkanie wype³nienia pól w konstrukcji. ParkEtnograficzny we Wdzydzach (fot. T. Kelm)


Kiszewskie




169

Budynek szko³y w konstrukcji ryglowej, wype³-nionej mas¹ ziemn¹, wzniesiony na wysokiejpodmurówce. Lata 60. XIX w. (fot. T. Kelm)

Widok œciany szczytowej z oszalowanym pod-daszem. Park Etnograficzny we Wdzydzach (fot.T. Kelm)


Kiszewskie



170

Fragment konstrukcji œciany szczytowej. Park Etnograficzny weWdzydzach (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Szko³a z XIX w. Konstrukcja ryglowa, wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot.D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Wdzydze Kiszewskie




171

Dworek z pocz¹tku XX w. Kon-strukcja ryglowa, wype³niona ma-s¹ ziemn¹. Park Etnograficzny weWdzydzach (fot. T. Kelm)


Kiszewskie




172

Zajazd przydro¿ny z XVIII w. Kon-strukcja szachulcowa, wype³nionamas¹ ziemn¹. Odnowiony w la-tach 80. XX w. (fot. T. Kelm)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Ró¿yny




173

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w.Konstrukcja z cegie³ ziemnych (fot.D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ £êgowo




174

Cha³upa wiejska z XIX w. Konstrukcja z ziemiuk³adanej warstwami, tzw. glinobitki (fot. D. D³u-gosz-Nowicka)

Budynek gospodarczy z ziemi uk³adanej war-stwami (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo pomorskieMiejscowoœæ Ocypel




175

Dom z XIX w. w konstrukcji szkieletowej, wype³-nionej mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Widok œciany szczytowej budynku (fot. T. Kelm)

Województwozachodniopomorskie

Miejscowoœæ: Jaros³awiec



176

Fragment budynku pokazuj¹cy wype³nienie konstrukcji (fot. T. Kelm)

Dom z XIX w. w konstrukcji szkieletowej, wype³nionej mas¹ ziem-n¹ (fot. T. Kelm)

Województwo zachodniopomorskieMiejscowoœæ Jaros³awiec




177

Koœció³ z XVIII w. w konstrukcji ryglowej, pier-wotnie wype³nionej mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Wype³nienia pól w konstrukcji wskazuj¹ na przy-padkowe remonty (fot. T. Kelm)


Miejscowoœæ Bronikowo




178

Niewielki koœció³ z XVIII w. Konstrukcja ryglowa,wype³niona mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Widok koœcio³a od strony prezbiterium (fot.T. Kelm)

WojewództwozachodniopomorskieMiejscowoœæ Zdbowo




179

Koœció³ z XVII w. w konstrukcji ryglowej, pier-wotnie wype³nionej mas¹ ziemn¹ (fot. T. Kelm)

Widok koœcio³a od strony póŸniejszej dobu-dówki (fot. T. Kelm)


Miejscowoœæ Martew




180

Koœció³ z XIX w. Konstrukcja z cegie³ ziemnych,ok³adanych p³askimi kamieniami i ceg³¹ palon¹(fot. T. Kelm)

Detale z ceg³y palonej widoczne na elewacjiwejœciowej koœcio³a (fot. T. Kelm)

WojewództwozachodniopomorskieMiejscowoœæ Mi³ogoszcz




181

Cha³upa wiejska z XIX w. Konstrukcja z zie-mi uk³adanej warstwami, tzw. glinobitki (fot.T. Kelm)

Obora z ziemi uk³adanej warstwami (fot.T. Kelm)


Miejscowoœæ Jaglice




182

Dom mieszkalny z pocz¹tku XX w. Konstrukcjaz cegie³ ziemnych, ok³adanych kamieniami i ce-g³¹ palon¹ (fot. T. Kelm)

Fragment muru z ceg³y ziemnej po usuniêciuok³adziny kamiennej (fot. T. Kelm)

Województwo wielkopolskieMiejscowoœæ Gulcz




183

Budynek gospodarczy z pocz¹tkuXX w. Konstrukcja z cegie³ ziem-nych, ok³adanych drobnymi kamie-niami i ceg³¹ palon¹ (fot. T. Kelm)

Województwo wielkopolskieMiejscowoœæ Trzcianka




184

Budynek gospodarczy z pocz¹tku XX w. Kon-strukcja z cegie³ ziemnych i ziemi, uk³adanejwarstwami (fot. T. Kelm)

Zieleñ pn¹ca siê po murach z ziemi (fot. T. Kelm)

Województwo wielkopolskieMiejscowoœæ Czarnków



185

Cha³upa wiejska z XIX w. Konstrukcja szkieletowa, wype³niona ma-s¹ ziemn¹ (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Stodo³a w konstrukcji szkieletowej, wype³nionej mas¹ ziemn¹ (fot.D. D³ugosz-Nowicka)

Województwo wielkopolskieMiejscowoœæ Osiek nad Noteci¹



186

Fragment pokazuj¹cy strukturê œciany wewnêtrznej — maty s³o-miane kryte tynkiem ziemnym (fot. D. D³ugosz-Nowicka)

Dom mieszkalny z lat 90. XX w. Konstrukcja szkieletowa, wype³-niona mas¹ ziemn¹, ok³adana ceg³¹ klinkierow¹ (fot. D. D³ugosz--Nowicka)

Województwo wielkopolskieMiejscowoœæ Szyd³owo




187

Szko³a wzniesiona w koñcu lat 40. XX w.Konstrukcja z ziemi ubijanej warstwami (fot.T. Kelm)

Widok szko³y od strony szczytowej. Budynekodnowiony w latach 90. XX w. (fot. T. Kelm)

Województwo ma³opolskieMiejscowoœæ Kasinka Ma³a



188

Wnêtrze domu w trakcie budowy. Widoczne zamocowanie drew-nianego stropu (fot. T. Kelm)

Dom mieszkalny wzniesiony w 2000 r. Konstrukcja z ziemi ubijanejwarstwami (fot. T. Kelm)

Województwo ma³opolskieMiejscowoœæ Zielonki

Documents

Budownictwo z Surowej Ziemi Katalog