Buzul

Türkiye'nin en büyük buzuluna sahip olan Ağrı Dağı'nın uydu-dan görünüşü

Buzul, dağ zirvelerinde yaz kış erimeyen ve yer çekimi-nin etkisiyle yer değiştiren büyük kar ve buz kütlesidir.Eğimli arazilerde yıllar boyunca biriken kar kütlesininönce buzkar, sonra da buza dönüşmesiyle oluşur. Buzul-lar okyanuslardan sonra dünya üzerindeki ikinci büyüksu deposu ve en büyük tatlı su deposudur, tatlı suyun %98,5'ini oluştururlar. Hemen hemen her kıtada buzulla-ra rastlanır. Dünya'nın belirli bölgeleri, bütün yıl erime-yen ve “buzul” adını alan buzlarla kaplıdır. Bunlar kutupbölgeleriyle yüksek dağların tepeleridir. Buzul oluşabi-lecek bölgenin deniz yüzeyinden yüksekliği, enlemin art-masıyla azalır. Ekvator yakınlarında 0° enlem çevresindebuzullara rastlamak için Runewenzorilerin 4.400 m yük-sekliğine çıkmak gerekirken, Alplerde (45°) 2500 m'ye,Norveç'te (60°) 1500 m'ye çıkmak yeterlidir. Kutuptabuzullara deniz yüzeyinde rastlanır.Buzullarla taşınan kayalar ve çökeltilerle oluşan uç, yanal,yer ve orta buzultaşları, buzul teknesi (U şekilli vadiler),buzyalağı (buz sirki) buzullarla ilgili jeolojik yüzey şekil-leridir.

1 Buzulların oluşumu ve yapısı

Buzulu oluşturan kar sürekli olarak donma ve erimeyemaruz kalır ve taze yağan kar tanelerinden bir çeşit tane-li kar olan buzkar (névé) hâline dönüşür. Üzerindeki buzve kar katmanlarının basıncı altında bu taneli kar dahada yoğun olan eski kara (firn) dönüşür. Yıllar süren birdönemden sonra eski kar katmanları daha da sıkışarakbuzulu oluşturan buza dönüşür. Buzulların kendine özgümavimsi renginin nedeni gökyüzünün de mavi görünme-sini açıklayan Rayleigh saçılımıdır.Buzulun alt katmanları basınç nedeniyle erimeye maruz

Norveç'teki Folgefonna Buzulu'nun buzul dili Buarbreen. Buzul-lar mavi renkte ışık saçar.

Buzul buzunun oluşumu.

kalır ve buzulun tamamı bir akışkan gibi hareket eder.Buzullar akışkan gibi hareket etmek için eğime ihtiyaçduymaz, birikme bölgelerinde sürekli yağan karın birik-mesi bu hareketi sağlar. Buzulların üst katmanları kırıl-gandır ve zaman zaman yarıklar (crévasse ve Bergsch-rund) oluşturur. Bu yarıklar nedeniyle gerekli güvenlikönlemi alınmadan buzulun üzerinde gitmek tehlikelidir.Eriyen buzul suları, buzulun içinden ve altından tünellerkazarak akar ve buzulun hareketini kolaylaştırır.

1

2 2 BUZULLARIN HAREKETİ

Yukarı Grindelwald Buzulu'nun ve Schreckhorn'un birikme veaşınma bölgeleri görülüyor.

Kar yağışının çoğunu alan en üst kısma “birikme bölgesi”denir. Genel kural olarak buzulun yüzey alanının %60-70arası birikme bölgesi sayılır. Buradaki buz kalınlığı böl-gedeki kayanın aşırı erozyona uğramasına neden olacakkadar büyük bir kuvvetle aşağı doğru baskı uygular. Bu-zul bölgeden gittikten sonra kalan kâse ya da amfiteatrbiçimindeki bu çöküntüye buzyalağı ya da sirk adı veri-lir.Buzulun diğer ucuna, bittiği yere, çökelti ya da aşınmabölgesi adı verilir. Bu bölgede eriyerek kaybolan buz, karyağışıyla birikenden daha fazladır. Aynı zamanda buzulçökelleri bu bölgede ortaya çıkar. Buzulun yok olana ka-dar inceldiği bölgeye buzul cephesi denir.Her iki bölgenin birleştiği yüksekliğe denge hattı denir.Bu yükseklikte yeni kar yağışı ile biriken buzun mikta-rı, aşınma ile kaybedilen buzun miktarına eşittir. Birik-me bölgesinin aşağı doğru olan aşındırma kuvvetleri ileaşınma bölgesinin çökel bırakma yatkınlığı birbirini den-geler. Ancak yanal erozyon kuvvetleri dengelenmediğin-den, akarsuların oyduğu v şeklindeki akarsu vadileri bu-zullar tarafından u şekilli buzul vadilerine dönüşür.Bir buzulun “sağlığından” söz edilirken birikme bölgesi-nin alanı aşınma bölgesinin alanıyla kıyaslanır. Sağlıklıbuzulların birikme bölgesi daha geniş olur. Doğrusal ol-mayan birçok bağlantı, birikme ve aşınma arasındaki ilş-

kiyi belirler.Küçük Buz Çağı'nın ardından 1850 yıllarında dünya bu-zulları oldukça önemli oranda geri çekildi. Bu gerileme-nin ana sebebi sanayi Devrimi'nden sonra dünya üzerin-de giderek artan oranda karbondioksit (CO2) üretilme-si ve bu karbondioksidin karbonik asit üretmek için ge-reksinimi olan suyu doğrudan buzullardan almasıdır. Av-rupa'daki Alp Dağları buzullarının yakınlarında kurulanfabrikalar oldukça önemli oranda yakıt tüketmiş ve yan-ma sonucu ortaya çıkan bu karbondioksidi atmosfere bı-rakmıştır. 1980'lerden itibaren hızlanan bu geri çekilme,küresel ısınma ile bağlantılandırılmaktadır.[1]

Buzulların oluşabilmesi, bulundukları enleme ve iklimebağlıdır. Kutup bölgelerinde buzullar deniz seviyesin-de iken, Alp Dağları'nda 2.700 - 3.500 m yükseklik-tedir. Dönencelerin arasında ise buzullarla daha yük-seklerde karşılaşılabilir. Bir buzulun oluşması ve de-vamlılık sağlaması için yağış olması ve yağarak biri-ken buzun aşınarak kaybolan buzdan fazla olması gere-kir. Çok soğuk iklimlerde bile yeterince yağış almayanbölgelerde birikme olmayacağından, buzullar da oluş-maz. Dördüncü zaman'daki (kuvaterner) buz çağların-da Sibirya'nın büyük çoğunluğu, orta ve kuzey Alaskave Mançurya'nın tamamı bu durumdaydı. Günümüzdede Antarktika'nın McMurdo Kuru Vadileri'ndeki ve AndDağları'nın 19°S ile 27° enlemleri arasındaki bölümünde,aşırı kurak Atacama Çölü'nün üzerindeki alanda da bunedenle buzullara rastlanmaz. And Dağları'nın bu bölge-si deniz yüzeyinden 6.700 m yüksekte olmasına rağmen,soğuk Humboldt akıntısı yağışı tamamen engeller. Ek bil-gi: Dünyadaki tüm buzullar erirse deniz seviyesinin 7mile 12 metre artacağı tahmin edilmektedir[2].[3]

2 Buzulların hareketi

Titlis Buzulu'ndaki buz yarıkları

Buzullar, içeriden ve dışarıdan olmak üzere iki şekildehareket eder. Buz, kalınlığı 50 metreyi geçene dek olduk-ça kolay kırılan bir katı madde gibi davranır. 50 metredendaha derinde oluşan basınç, buzun “plastik” hale gelmesi-

3

ne ve akmasına neden olur. Buzulu oluşturan buz, üst üs-te birikmiş molekül katmanlarından oluşur. Bu katmanlararasındaki bağlar görece zayıftır. Stres iç bağ kuvvetleriniaştığında katmanlar birbirinin üzerinde kaymaya başlar.İkinci hareket şekli de temelden kaymadır. Buzulun ta-mamı, eriyen suların yarattığı kaydırıcı etkiyle birlikteüzerinde bulunduğu ortamın üzerinde kayarak ilerler. Bu-zulun tabanına doğru basınç arttıkça buzun erime noktasıda azalır, dolayısıyla buz erimeye başlar. Buz ile kaya ara-sında hareket sonucu oluşan sürtünme ve dünyanın için-den gelen jeotermal ısı da erimeye yardımcı olur. Ilımanbuzullar genellikle bu şekilde hareket eder.

2.1 Kırılma bölgesi ve yarıklar

Görece daha sert ve kırılgan olan buzulun ilk 50 metre-si kırılma bölgesini oluşturur. Bu bölgede buzun tamamıbir arada hareket eder. Birbiri üzerinde kayan katman-lar yoktur, aksine bu bölgedeki buz bütün olarak alttakiplastik şekilde akan buzun üzerinde kayar. Buzulun üze-rinden geçtiği arazideki düzensizlikler bu bölgede kırıl-malara neden olur. Oluşan yarıklar 50 metre derinliğekadar inebilir. Bu derinlikte plastik akışla karşılaşan ya-rıklar daha fazla ilerlemez.Kolayca fark edilmeyen yarıklar nedeniyle buzulları gez-mek tehlikelidir.

2.2 Buzul hareketinin hızı

Buzul yer değiştirmesinin hızını, kısmen sürtünme belir-ler. Sürtünme nedeniyle buzulun altı, üstünden daha ya-vaş yer değiştirir. Dağ buzullarında ayrıca vadinin yanla-rında oluşan sürtünme de kenarların merkeze göre dahayavaş hareket etmesine neden olur. 19. yüzyılda yapılandeneylerle bu kanıtlanmıştır. Bir dağ buzuluna hat şeklin-de çakılan kazıklar izlenmiş ve öncelikle ortadaki kazık-ların daha uzağa gittiği gözlemlenmiştir.Ortalama hız değişiklik gösterir. Bazı buzullar o kadaryavaş hareket eder ki, buzulların yarattığı çizikler arasın-da ağaçlar bile yetişir. Bazı buzullar ise günde birkaç met-re hızla hareket eder. Uydu fotoğrafları Antarktika'dakiByrd Buzulu'nun yılda 750 - 800 metre hareket ettiğinigösterir, bu da günde yaklaşık 2 metre demektir.Birçok buzulun, buzul dalgası adı verilen çok hızlı ha-reket ettikleri dönemler vardır.[4] Bu buzullar birdenbirehızlanana kadar normal hızda hareket eder. Buzul dalgasısırasında normal hızlarının 1.000 katı hıza ulaşan buzul-lar, bu dönem geçtikten sonra normal hızlarına dönerler.

3 Buzul aşındırması

Kayalar ve çökeltiler, değişik sebeplerle buzulların yapı-sına eklenir. Buzullar araziyi başlıca iki yöntemle aşındı-rır: Çizme ve parçalama.

Eratik blok

Buzu l zımparalama ve parçalama aşındırması

Kayayatağının kırık yüzeyinden akarak geçen buzul, ka-ya parçalarını yerinden kaldırarak buzun içine katar. Busürece kaya parçalama denir. Buzulun altındaki su, kayaçatlaklarının arasına girer ve bunu izleyen donma netice-sinde genişleyen buz, kayaları parçalayarak kayayatağın-dan ayırır. Buz hâline gelerek genişleyen su, kaldıraç kolugörevi görerek kayaları ayırır. Bu süreç sonunda her çeşitkaya ve çökelti buzulun bir parçası haline gelir.Zımparalama, buzun ve içindeki kayaların kayayatağıüzerinde kayarak zımpara kağıdı gibi davranması ve al-tındaki yüzeyi pürüzsüz hâle gelene kadar zımparalama-sı sürecidir. Toz haline gelen kaya parçalarına kaya unudenir ve 0,002 ile 0,00625 mm. büyüklüğündeki kaya ta-neciklerinden oluşur. Kaya ununun fazla olduğu zaman-larda, karıştığı erime sularının rengi grileşir.Buzul aşınmasının bir başka görünür özelliği buzul çiziği-dir. Buzulun alt kısmında büyük kaya parçaları olduğun-da, bunların kayayatağında uzun çizikler yaratması sonu-cu oluşur. Bu çiziklerin yönleri dikkate alındığında buzulhareketinin yönü de belirlenebilir.Bir buzulun aşındırma hızı değişkendir ve dört önemlifaktöre bağlıdır:

• Buzul hareketinin hızı,

• Buzulun kalınlığı,

• Buzulun alt kısmında bulunan kaya parçalarının şek-

4 4 BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YERŞEKİLLERİ

li, miktarı ve sertliği, ve

• Buzulun altında bulunan arazi yüzeyinin görece ko-lay aşınabilmesi.

Buzulda biriken maddeler genellikle aşınma bölgesininsonuna kadar taşınır ve orada bırakılır. Buzul çökelleribaşlıca iki farklı tiptedir:

• Buzul tili: Doğrudan buzuldan bırakılan çökelti.Buzul tilinin içinde en küçükten en büyüğe kadardeğişik kaya ve malzeme bulunabilir. Buzultaşları(moren) oluşturan temel yapı da budur.

• Akarsu çökeli ve tortul kayaçlar: Bunlar suyla bi-riken çökeltilerdir. Büyük parçalar küçük parçalar-dan ayrılacak şekilde katmanlar halinde birikir.

Buzul tili içinde bulunan ve yüzeyde bırakılan büyük ka-ya parçalarına eratik bloklar denir. Bunlar küçük çakıl ta-şından büyük kaya parçalarına kadar değişik boyutlardaolur. Buzulla birlikte uzun mesafe katettikleri için, üze-rinde bulundukları kayalardan daha farklı tipte olabilir-ler. Eratik blokların bulundukları düzen, geçmişteki bu-zul hareketleri hakkında ipuçları verir.

4 Buzulların oluşturduğu yerşekil-leri

Geri çekilen buzulun bıraktığı yeryüzü şekilleri.

Buzultaşlar

4.1 Buzultaş (Moren)

Buzultaşar, buzulun getirip bıraktığı ve geri çekildiktensonra yüzeyde kalan taş oluşumlarıdır. Bu oluşumlar ge-nellikle buzul tilinin doğrusal yığınlar halinde toplanmasışeklinde görülür. Buzul tili ince tozumsu bir madde içindeküçüklü büyüklü taş ve kaya parçalarının bir araya gelme-sinden oluşur. Buzultaşlara verilen moren adı Fransızcakökenlidir ve Alp tepelerinde buzulların getirdiği tortulkayaçları adlandırmak için Fransız dağ köylüleri tarafın-dan kullanılmaya başlanmıştır. Buzultaşların değişik tip-leri bulunur ve buzulun oluştukları yere göre adlandırılır:

• Uç buzultaşı: Buzul cephesinin hemen önünde olu-şur. Birikme bölgesinden taşınan buza eş miktardabuzun eriyerek kaybolduğu yerde oluşur.

• Bitiş buzultaşı: Buzulun ulaştığı en uç noktada taşıyıpgeri çekilirken bıraktığı yığına verilen addır.

• Yanal buzultaşı: Genellikle dağ tipi buzulların açtık-ları vadilerin yan kısımlarında oluşan tortul çökelti-lerdir.

• Orta buzultaşı: Yine dağ tipi buzullarda oluşan bu-zultaş tipidir. İki buzul birleşip tek buzul oluşturdu-ğunda bunların yanal buzultaşları birleşerek ortadadaha koyu bir bölüm oluşturur.

• Yer buzultaşı: Buzulun altında bulunan ve buzul geriçekilirken ardında bıraktığı, arazi üzerinde dalgalıyapıdaki buzul tili oluşumudur.

4.2 Drumlin

Drumlin sahası buzul araziyi değişime uğrattıktan sonra ortayaçıkar. Damla şekilli oluşumlar buz akış yönünü gösterir.

Drumlinler genelde buzul tilinden oluşan aerodinamik şe-killi asimetrik tepeciklerdir. Yükseklikleri 15 ila 50 met-re arasında değişir, uzunlukları ise bir kilometreye kadarerişir. Tepeciklerin dik kısmı buz akış yönüne doğru ba-kar, daha uzun eğimli kısmı buz akış yönünü izler.Drumlinler drumlin sahası denen gruplar halinde bu-lunur. Bu sahaya bir örnek, New York eyaletininRochester şehrinin doğusunda görülebilir. Bu alanda yak-laşık 10.000 drumlin olduğu tahmin edilmektedir.

4.4 Aret ve buzul boynuzu 5

Drumlinleri oluşturan süreç tam olarak anlaşılmamış ol-sa da, şekillerine bakarak bunların eski buzulların plas-tik deformasyon bölgeleri olduğu söylenebilir. Buzulla-rın ilerleyerek eski buzulların bıraktığı çökeltileri değiş-tirmesiyle birçok drumlin oluştuğu düşünülmektedir.

Mount HoodWilderness'ta kendine hasU şeklinde ve düz tabanlıbuzul vadisi.

4.3 Buzul vadisi

Buzlanmadan önce dağ vadileri suyun aşağı doğru aşın-dırmasıyla oluşan V şekline sahip olurlar. Buzlanma sı-rasında bu vadiler genişler, derinleşir ve U şekilli bu-zul vadileri oluşur. Derinleşme ve genişlemenin yanı sıra;buzul, aşınma nedeniyle vadiyi daha pürüzsüz hale geti-rir. Bu nedenle vadi boyunca uzanan arazi çıkıntıları yokolur, yerine tıraşlanmış yamaçlar oluşur.Ana buzul hattına bağlanan küçük buzul kolları bulunur.Bu küçük buzul kolları, yeri aşındırırken ana buzul kadarderine inemezler. Dolayısıyla buzullar geri çekildiktensonra, bu kolların oluşturduğu vadiler buzulun oluşturdu-ğu çöküntüden daha yukarıda kalır. Bu oluşuma “asılı va-diler” denir.Zımparalama ve parçalanmadan etkilenmiş arazinin ba-zı kısımlarında çöküntüler suyla dolup paternoster gölle-rini oluşturur. Hristiyanların kullandığı tesbih tanelerinebenzedikleri ve tesbih gibi, ipe benzeyen ince kanallarlabirbirlerine bağlandıkları için Latince babamız anlamınagelen sözcükten bu adı almışlardır.Buzulun başladığı yerde corrie adı verilen ve sirke benze-yen buzyalakları bulunur. Kâse şeklinde olan buzyalakla-rının üç tarafı dik yamaçlarla kapalıdır ancak dördüncütaraf vadiye açılır. Buzyalaklarında buz birikir. Önceleridağın yan yüzlerinde düzensiz arazi şekilleri olarak başla-yan oluşum buzun ilerlemesiyle büyüyerek buzyalağı ha-

line gelir. Buzul eridikten sonra buzyalakları genelde tarnadı verilen küçük dağ göllerine dönüşür.Bir sırtla birbirinden ayrılan iki buzul varsa, zamanla ikibuzyalağı arasındaki bu sırt aşınarak aret şekline dönüşür.Bu oluşum zamanla dağ geçidine dönüşebilir.Buzullar aynı zamanda yüksek enlemlerde görülenfiyordların ve yarların oluşumuna da neden olur.

Buzulların oluşturduğu yeryüzü şekilleri

4.4 Aret ve buzul boynuzu

Keskin kenarları olan dar sırtlara “aret” denir. Üç ya dadaha fazla aretin birleşmesiyle piramidimsi zirve şeklindeve çok dik kenarları olan “buzul boynuzları" oluşur.Her iki yüzey şekli de aynı süreçten geçerek, buzyalakla-rının parçalanma yoluyla genişlemesi ve buzun çalışmasısonucu oluşur. Buzul boynuzları tek bir dağı çevreleyenbuzyalakları yüzünden oluşur. Aretler de benzer şekildeoluşur ancak buzyalakları bir daire içinde değil de karşı-lıklı olarak bir sırtın iki yakasında bulunur. Aynı zaman-da iki paralel buzulun birbiriyle çarpışmasından da olu-şabilir. Bu şekildeki buzul dilleri aşınma yoluyla sırtlarıkazarak vadi duvarlarını zımparalar.

4.5 Hörgüçkaya

Buzulun yolu üzerinde bulunan bazı kaya oluşumları“hörgüçkaya” diye bilinen küçük tepecikler şeklinde aşı-nır. Buzul aşınması yoluyla oluşan bu tepecikler, uzun yu-varlağımsı, asimetrik ve hörgüç şeklinde kaya yatağınınşekillenmesiyle oluşur. Buzulun geldiği yöne doğru tatlıbir eğimle inen kayaların, buzulun gittiği yöne doğru olaneğimleri ise oldukça diktir. Buzulun geldiği taraftaki yü-zey aşınırken, diğer taraftan kaya parçaları koparılarakbuzla beraber taşınır. Bu yüzdeki kaya, suyun etkisi, çat-laklardaki buzlanma ve yapısal stres nedeniyle parçalanır.

4.6 Tortul çökelti katmanlaşması

Aşınma bölgesinden akan su, buzuldan uzaklara giderkenberaberinde ince aşınmış çökeltileri de götürür. Akan su-yun hızı azaldıkça, askı halindeki bu maddeleri taşıma

6 5 BUZUL TİPLERİ

Bu resimde Bhutan-Himalaya'da buzulların bitiş bölgeleri görü-nüyor. Son yirmi-otuz yıldır çökelti kaplı buzulların yüzeyindehızla göllerin oluştuğu gözlemlenmektedir.

yetisi de azalır. Yavaş yavaş bu maddeler su tarafındantortu halinde bırakılarak alüvyon düzlüğü oluşturur.Alüvyon vadilerinde ortaya çıkan bir oluşum da kazan adıverilen havuzcuklardır. Buzulların yarattığı çukurlar bu-zul tillerinde de oluşur. Büyük bir parça buz bu tilin için-de sıkışıp, buzul geri çekildikten sonra eridiğinde çökel-ti içinde delik şeklinde oluşumlar bırakır. Bir kilometreçapında bir buzulun erimesi için yaklaşık 30 yıllık bir za-man gerekmektedir.Bu şekilde oluşan çöküntülerin çapı genelde 2 km'yigeçmese de, ABD'nin 10.000 göl ülkesi diye bilinenMinnesota eyaletinde bu şekildeki bazı çöküntüler 10 ila50 metre derinliğe sahip olup 50 km çapa ulaşırlar.

4.7 Kama ve esker

Bir buzul boyut olarak kritik noktaya ulaştığında akışı du-rur ve buz sabit hale geçer. Bu esnada erimeyle oluşansu buzulun üstünden, içinden ve altından akmaya ve geri-sinde tortul çökeltiler bırakmaya devam eder. Buz eridik-çe arkasında bu tortuların oluşturduğu sütun, teras ya daöbek şeklinde çökeltiler bırakır. Bu çökeltiler genel ola-rak buz ile temas halindeki çökeltiler olarak bilinir.Sütun ya da höyük şeklindeki çökeltilere kama denir. Ba-zı kamalar, erime suyunun buzulun içindeki açıklıklardanbıraktığı tortularla oluşur. Diğer bir deyişle kama, erimesuyunun buzulun dışına doğru yarattığı deltalarda tortubırakmasıyla oluşur.Buzul, bir vadiyi işgal edince vadinin kenarlarında terasya da kamalar oluşturabilir.Uzun ama genelde dar olan, yılankavi şekildeki çökeltitipine esker denir. Buzul eridikten sonra geride erime su-yunun taşıyarak bıraktığı kum ve çakılın oluşturduğu sırtşeklidir. Bu sırtların bazıları 100 m yüksekliğe sahiptirve uzunlukları da 100 km yi geçebilir.

4.8 Lös çökelleri

Çok ince buzul çökeltileri ya da kaya unu, çoğunluklaçıplak yüzeylerden rüzgârlarla alınıp asıl alüvyon biri-ken alandan ötelere taşınır. Rüzgârla taşınan lös çökelleriÇin'in bazı bölgeleri ve ABD'nin ortabatısında görüldüğügibi yüzlerce metre derinliğe sahip olabilir.

5 Buzul tipleri

Mendenhall Buzulu, Alaska

Alaska'daki Malaspina Buzulu'nun uydudan görünüşü

Norveç'te Engabreen buzul dili

Buzullar başlıca ikiye ayrılır:

5.1 Dağ buzulları tipleri 7

Sidley Dağı ve Antarktika'da indlansis

İsviçre'de Aletsch Buzulu

İzlanda'da Vatnajökull buz takkesi

• Dağ buzulları (ya da Alp tipi buzullar): Dağlarda vedağlık alanlarda bulunan buzullar.

• Kıtasal buzullar (ya da örtü buzulları): Buz Ça-ğı'ndan kalma ve kıtaların geniş alanlarına yayılanbuzullar.

5.1 Dağ buzulları tipleri

Alaska'daki Riggs Buzulu'nun 1992 yılında çekilmiş bir fotoğrafı

Grönland'daki buzul kütlesinin kenarı

33 km lik diliyle Avrupa'nın en uzun buzulu: Aletsch, İsviçre.

5.1.1 Vadi buzulu

Buzul olarak adlandırılan oluşumların klasik bir biçimi-dir: Karın üzerine çıkan zirvenin hemen altında beslemehavzası görevi yapan buzyalağı ve bir vadinin tüm geniş-liğini kaplayan ve ırmak şeklinde uzanan bir buzdili ileakarsuya dönüşen buzul cephesi.Bir vadi buzulu bir veya daha fazla birikme bölgesindenoluşabilir. Komşu buzullarla birleşerek akan buz kütlesidaha da büyüyebilir.Vadi buzullarına örnekler:

• Fransa'daki Mer de Glace (Buz denizi),

• İsviçre'deki Aletsch Buzulu,

• Alaska'daki Bering Buzulu.

8 5 BUZUL TİPLERİ

5.1.2 Yamaç buzulu

Genelde bir dağın yamacında bulunan küçük buzullardır.Tek bir birikme bölgesinden ve bazen de küçük bir hare-ket bölgesinden oluşur. Bu buzullarda aşınma bölgesi ilenadiren karşılaşılır. Buzuldan kütle kaybı ya uçunum ileya da buz bacalarının (serakların) düşmesi ile olur. Buzbacalarının düştüğü yerde buzul oluşumları ortaya çıka-bilir.Yamaç buzullarına örnekler:

• Fransa'da Ailefroide Buzulu,

• Fransa - Pelvoux'da La Momie Buzulu,

• Fransa'da Grande Casse (Büyük Yarık)'taki GrandsCouloirs Buzulu.

5.1.3 Sonradan oluşan buzul

Yamaç buzullarındaki buz bacalarının düşmesi sonucuortaya çıkan ve çok yer kaplamayan buzul tipleridir. As-lında bunlar yamaç buzullarının aşınma bölgesi sayılabi-lir. Vadi buzulu oluşturamayacak kadar küçük olan bu bu-zullarda hem uçunum hem de yüzeyden erime görülebilir.

5.1.4 Buzyalağı (Sirk) buzulu

Bir buzyalağının tamamını kaplayan ve burada sabit du-ran buzul biçimidir. Aslında bir vadi buzulunun birikmebölgesidir. Bir birikme bölgesi, dar bir hareket bölgesi veaşınma bölgesi bulunur.Buzyalağı buzuluna örnekler:

• Fransa'da Arsine Buzulu,

• Avusturya - Jochdohle'de Stubaier Buzulu.

5.1.5 Dağeteği (Piedmont) buzulu

Bir dağ sırasının eteğindeki düzlüğe ulaşan vadi buzulu-nun bir çeşididir. Birikme ve hareket bölgesi klasik yapı-dadır ancak aşınma bölgesi ya parça parça yayılır ya datek bir buzul parçası olarak düzlüğü kaplar. Buzul parça-sının önünde bir sandur düzlüğü oluşabilir. Bu düzlüktedrumlin (hörgüçlü kaya), esker, kama, kazan, eratik blokve buzultaş gibi buzul oluşumlarına rastlanır.Dağeteği buzullarına örnekler:

• Alaska'da Malaspina Buzulu,

• İzlanda'da Vatnajökull'un bazı buz dillerinin son kıs-mı.

5.1.6 Kıyı buzulu

Bir buzulun dillerinden birinin denize ya da okyanu-sa ulaşmasıdır. Böyle bir buzul deniz seviyesinde yıl-lık ortalama sıcaklığın donma sıcaklığına yakın olması-nı gerektirdiği için, bu duruma ancak yüksek enlemlerderastlanır. Fiyortlara dökülen bu tür buzullara Norveç veAlaska'da rastlanır.Kıyı buzullarına örnekler:

• Norveç'te Svartisen Buzulu'nun Engabreen buzul di-li, Atlas Okyanusu'na 20 metre mesafede durmakta-dır.

• Alaska'da 39 km. uzunluğunda Brady Buzulu BüyükOkyanus'ta Taylor Körfezi'ne dökülür.

• Şili'de Brüggen Buzulu Büyük Okyanus'ta Eyre Fi-yortu'na dökülür.

• Alaska'da Chenega Buzulu Büyük Okyanus'ta PrensWilliam Boğazı'na dökülür.

5.1.7 Doruk buzulu (Yerel buzul şapkaları)

İnlandsis buzullarının özelliklerini paylaşırlar. Geniş biryüzeye sahip, rastgele biçimlenmiş, kayalık katmanın bü-yük bir eğimde olmadığı ve geniş buzul cepheleriyle ya dabuzullarla buzun tahliye edildiği kalın buzullardır. Aslın-da, genellikle dağların ya da yanardağların zirvelerindebulunan küçük inlandsistirler. Eski buzul çağlarından ka-lan buzul kalıntılarıdır.Doruk buzullarına örnekler:

• Tanzanya'da Klimanjaro'daki Furtwängler Buzulu,

• Alaska'da Sanford Dağı buz takkesi.

5.2 Kıtasal buzul tipleri

Yayıldıkları alan çok geniş ve kalınlıkları fazla olduğuiçin, arazi şekilleri biçimlerini etkilemez. Muazzam bü-yüklükte buz yığınlarından oluşurlar. Üst kısımları genel-de çok az eğimli bir düzlüktür, ara sıra nunataklarla bö-lünürler. Parçalı ya da bütün olarak akar ve buz akıntılarıoluştururlar.

5.2.1 Buzul şapkaları

Genişliği 50.000 km²'den daha az olan kıtasal buzul tipi-dir.Buzul şapkasına örnekler:

• İzlanda'da Vatnajökull buz takkesi,

• Kerguelen Adaları'nda Cook Buzulu (Fransa),

• Svalbard'da Austfonna Buzulu (Norveç).

9

5.2.2 İnlandsis (Kutupsal buzul şapkası)

50.000 km²'den daha geniş, kıtasal buzul tipidir. Bunlar-da buz halinde bulunan su miktarı çok önemlidir. EğerGrönland'daki buz erirse dünya denizleri 6 metre yükse-lir. Antarktika'daki buz erirse, bu yükselme 65 metreyekadar çıkabilir.Dünya'da iki tane inlandsis vardır:

• Grönland inlandsisi

• Antarktika inlandsisi

5.3 Sıcaklıklarına göre buzullar

Buzullar sıcaklıklarına göre de sınıflandırılır. Bu sınıflan-dırma buzulların yüksekliği ve bulundukları enleme bağlıolduğu kadar, altlarında volkanik hareketlilik olup olma-masına da bağlıdır:

• Ilıman buzul (eş sıcaklıklı) yıl boyunca yüzeyin he-men altında (10 ila 20 m derinliğe kadar) erime nok-tasında bulunan buzullardır. Dağların (Himalayalar,Alpler ve Kayalık Dağları gibi) alçak ve orta yük-sekliklerinde bulunurlar.

• Soğuk buzullar (ya da Kutup buzulları) ise tabandakisıcaklığın yıl boyunca −30 °C'nin altında olduğu vebuzulun her zaman donma noktasının altında bulun-duğu buzullardır. Kutuplarda ve dağların zirvelerin-de bulunan bu tür buzullarda kütle kaybı genellikleuçunum yoluyla oluşur.

• Kutupaltı (çok sıcaklıklı) buzullarında tabandaki sı-caklık yıl boyunca −30 °C'nin altındadır. Ancakçok sıcak olan aylarda karın toplanma bölgesinde-ki sıcaklığı erime noktasını geçebilir. Dolayısıyla içakaçlama bulunsa da taban erimesi yok denecek ka-dar azdır.

Sıcaklığa göre sınıflandırma çeşitlilik gösterdiği için, eri-me durumunu tanımlamak üzere buzulların değişik bö-lümleri kullanılır. Yaz aylarında bile erime olmayan bö-lüme kuru kar bölgesi denir. Yüzey erimesi bulunan vegenellikle eriyip tekrar donmuş buz lensleri ve buz taba-kaları olan bölüme süzülme bölgesi denir. Önceki yaz so-nundan beri toplanan karın 0 °C'ye geldiği yere ıslak karbölgesi denir. Ekleme buz bölgesi ise çok fazla erime vedonma olan ve buz lenslerinin tek bir kütle oluşturacakşekilde kaynamış olduğu bölümdür.

6 Turizm

Buzullar önemli birer turist cazibe noktasıdır. Buzullaragitmenin değişik nedenleri vardır:

İsviçre'deki Fee Buzulu içine kazılmış mağara

• Manzara,• Yazın kayak yapabilmek,• Buz mağaraları,• Buz tırmanışları,• Dağcılık,• Motorlu araçlarla ya da yaya olarak buz üzerindetrekking.

7 Kıtalara göre büyük buzullar

8 Dünya dışındaki buzullar

Güneş sisteminde yalnız Dünya üzerinde değil diğer ge-zegen sistemlerinde de buzullar bulunur:

• Mars üzerinde kutuplardaki buz şapkalarının dışın-da da buzulların izlerine rastlanmıştır. Hatta kutup-lara yakın bölgelerdeki bazı kraterlerin çatlakların-da hâlâ bazı buzulların bulunduğu sanılmaktadır.

• Jüpiter'in doğal bir uydusu olan Ganymede'nin yü-zeyi su buzu ve silikatlardan oluşur.

• Jüpiter'in diğer iki uydusu olan Callisto veEuropa'nın yüzeyleri de su buzundan oluşmuştur.

10 11 KAYNAKÇA

Mars gezegeninin kuzey kutup buz şapkası

9 Ayrıca bakınız

• Türkiye'nin buzulları

• Buzul morfoloji

10 Notlar[1] http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/064.htm Cli-

mate Change 2001: Working Group I: The Scientific Ba-sis (İngilizce)

[2] ÇİNER; SARIKAYA. “7.Gelecekte İklim Nasıl Ola-cak”. Buzullar ve İklim Değişikliği. researchgate.net. ss.44. 13 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.http://web.archive.org/web/20151213124047/http://www.researchgate.net/publication/258513146_Buzullar_ve_klim_Gemi_Bugn_ve_Gelecek. Erişimtarihi: 26.03.2014.

[3] {“Grönland erirse denizler 7 metre yükse-lecek”. hurriyet.com.tr. 05.2007. 14 Ma-yıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi.http://web.archive.org/web/20070514111214/http://www.hurriyet.com.tr:80/dunya/6448483.asp?. Erişimtarihi: 26.03.2014.

[4] Buzul dalgası (İngilizce)

• Perito Moreno Buzulu'nda belli periyotlarda olanbüyük bir parçalanma videosu. (Youtube)

Wikimedia Commons'ta Buzul ile ilgili çoklu ortam bel-geleri bulunur.

11 Kaynakça

• Axis 2000 Büyük Ansiklopedi - Milliyet Hachette.1999 Doğan Kitapçılık. Cilt 3, s.56-57 “Buzullar”maddesi.

• Théma Larousse Tematik Ansiklopedi - Milliyet.1993-1994 Milliyet Gazetecilik. Cilt 3, s.146-147“Buzullar ve göller” maddesi.

• “Türkiye'nin Güncel Buzulları ve Geç KuvaternerBuzul Çökelleri”, Attila Çiner, Türkiye Jeoloji Bül-teni Cilt 46, Sayı 1, Şubat 2003.

• M. Tekin Yürür, Hacettepe Üniv. Jeoloji Müh. Bö-lümü Ders Notları

• Kemal Gürbüz, Çukurova Üniv. Jeoloji Müh. Bölü-mü Ders Notları

• Türkiye'deki Buzulları (İngilizce, pdf)

11

12 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans

12.1 Metin• Buzul Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Buzul?oldid=16897257 Katkıda bulunanlar: Nerval, Murtasa, Robbot, Dbl2010bot, Fagus,Katpatuka, Noumenon, Erdemselek, İncelemeelemani, Metal Militia, Ugur Basak Bot, Renegade~trwiki, EmreDuran, İnfoCan, Atacame-ño, Dünya vatandaşı, Kibele, Mskyrider, Delamorena, Cat, Dreamer, JAnDbot, Vito Genovese, BetBot~trwiki, CommonsDelinker, Tema,Mach, Düşünenadam, Eldarion, VolkovBot, Maderibeyza, Rei-bot, TXiKiBoT, Sars, Levent, Bora, Sakhalinio, BotMultichill, SieBot, Viki-çizer, robot, Loveless, Homonihilis, Idioma-bot, Kağıt, Sağlamcı, Amire80, Bambi'nin annesi, Gökçe Yörük, DragonBot, Takabeg,Acar54, Alexbot, Berkay0652, Purbo T, CarsracBot, MelancholieBot, DrFO.Tn.Bot, Théoden, Platonides, Luckas-bot, DirlBot, Arthur-Bot, Khutuck Bot, CnkALTDS, Xqbot, RibotBOT, Rapsar, KamikazeBot, TjBot, EmausBot, YBot, Stultiwikia, MerlIwBot, AvicBot,AvocatoBot, BSRF, Peykbot, Addbot, Brcnkrblt, Nazlıece, Mavrikant, Kapıyıaç~~trwiki, Göko reyiz ve Anonim: 55

12.2 Resimler• Dosya:Aletschgletscher_Panorama.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/34/Aletschgletscher_Panorama.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Angular_glacial_erratic_on_Lambert_Dome-750px.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Angular_glacial_erratic_on_Lambert_Dome-750px.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Buerbreen_2.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/59/Buerbreen_2.jpg Lisans: CC BY-SA 2.5 Kat-kıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Buzul_aşınması.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c4/Buzul_a%C5%9F%C4%B1nmas%C4%B1.png Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Originally from tr.wikipedia; description page is/was here. Özgün yazarı: Originaluploader was Mskyrider at tr.wikipedia

• Dosya:Buzul_buzu_oluşumu.PNG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/16/Buzul_buzu_olu%C5%9Fumu.PNG Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Originally from tr.wikipedia; description page is/was here. Özgün yazarı: Originaluploader was Mskyrider at tr.wikipedia

• Dosya:Buzul_yeryüzü_şekilleri.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Buzul_yery%C3%BCz%C3%BC_%C5%9Fekilleri.png Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Originally from tr.wikipedia; description page is/was here. Özgünyazarı: Original uploader was Mskyrider at tr.wikipedia

• Dosya:Drumlins_Lmb.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/be/Drumlins_Lmb.png Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Transferred from es.wikipedia to Commons. Özgün yazarı: Lmb at İspanyolca Wikipedia

• Dosya:Eisgrotte_Feegletscher.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Eisgrotte_Feegletscher.jpg Lisans:CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: The original uploader was Vodimivado at Almanca Wikipedia Özgün yazarı: Roland Zumbühl (Mesaj· katkılar)

• Dosya:Gerilemis_buzul_cephesi.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/Gerilemis_buzul_cephesi.pngLisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Transferred from tr.wikipedia to Commons. Özgün yazarı:Mskyrider at Türkçe Wikipedia

• Dosya:Glacial_Valley_MtHoodWilderness.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Glacial_Valley_MtHoodWilderness.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: user:Duk

• Dosya:Glacial_lakes,_Bhutan.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c3/Glacial_lakes%2C_Bhutan.jpg Li-sans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://visibleearth.nasa.gov/view_rec.php?id=2876 Özgün yazarı: NASA

• Dosya:Glacier.swiss.500pix.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Glacier.swiss.500pix.jpg Lisans: Pub-lic domain Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Glacier.zermatt.arp.750pix.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7d/Glacier.zermatt.arp.750pix.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Glacier_svartisen_engabreen.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9c/Glacier_svartisen_engabreen.JPG Lisans: BSD Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Gletscher.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/27/Gletscher.jpg Lisans: Public domain Katkıda bu-lunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Greenland_Kangerlussuaq_icesheet.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/45/Greenland_Kangerlussuaq_icesheet.jpg Lisans: CC BY-SA 2.5 Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:Grosser_Aletschgletscher_3196.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Grosser_Aletschgletscher_3196.JPG Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Dirk Beyer

• Dosya:Malaspina_Glacier_from_space.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2c/Malaspina_Glacier_from_space.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://eol.jsc.nasa.gov/debrief/STS066/rep4.htm Özgün yazarı: NASA

• Dosya:Mars_north_pole.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0a/Mars_north_pole.jpg Lisans: Public do-main Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:MountSidleyCaldera.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/be/MountSidleyCaldera.jpg Lisans: Pub-lic domain Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

• Dosya:NEO_ararat_big.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/93/NEO_ararat_big.jpg Lisans: Public doma-in Katkıda bulunanlar: http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=4996 Özgün yazarı: NASA/JSC

• Dosya:NOAA_Riggs_Glacier_1992.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f9/NOAA_Riggs_Glacier_1992.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://www.photolib.noaa.gov/htmls/corp2034.htmÖzgün yazarı: Commander John Bortniak, NOAA Corps

12 12 METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS

• Dosya:TitlisIceCracks.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f1/TitlisIceCracks.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Audrius Meskauskas

• Dosya:Vatnajökull.jpeg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8f/Vatnaj%C3%B6kull.jpeg Lisans: Public do-main Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ?

12.3 İçerik lisans• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0