Cagatay-Hanlıgı.pdf

7/30/2019 Cagatay-Hanlıgı.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/cagatay-hanligipdf 1/159





ÇAĞATAY HANLIĞI

(1227- 1345)

Prof. Dr. Mustafa Kafalı



© Berikan Yayınevi

1. Baskı, Temmuz 2005

Tüm Hakları Saklıdır.

Prof. Dr. Mustafa Kafalı



İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .....................................................................

KAYNAKLAR..............................................................

a) Tarihler..................................................................

b) Şecere ve Ensâb Kitapları....................................

e) Seyâhat ve Coğrafya Kitapları.............................

ç) Meskûkât..............................................................

BİRİNCİ BÖLÜM

a) Çağatay Ulusu'nun Yapısı ...................................b) Devlet Teşkilâtı .....................................................

e) Askerî Teşkilât.......................................................



4Prof.

Kara-Hülagü Han (1242-1246) ...................

Yisun-Müngge Han (1246-1251) .................

Organa Hatun (1251-1261).........................

Algu Han (1261-1266) ................................

Mübârek-Şah Han (1266 Yılı İçinde)...........

Barak Han (1266-1271) ..............................

Nikbay Han (1271-1274)..................... .......Buka-Timur Han (1274-1277) .......................

Duva Han (1277-1307)................................

Küncük Han (1307-1308) ............................

Taligu Han (1308-1309) ..............................İsen-Buka Han (1309-1319)........................

Kebek Han (1319-1326)..............................

İlçigiday Han (1326 yılı içinde)...................

Alâeddin Tarmaşirin Han (1328-1355)........

Hanlığın Çöküşü ........................................

BİBLİYOGRAFYA



Ö n s ö z

Cengiz Han, 1206 yılında kağan seçildiği kurulda, Uygur bakşılarının tavsiyelerine uyarak; eski

k askerî yapısındaki "Onlu" düzene göre, kendi or

unu yeni baştan tanzim etmişti. Ordunun bu şekil

yeni baştan teşkilatlandırıldı, Mogollar'da kabile

biyetini nisbeten kırmış; on, yüz, bin ve onbinlik

ntazam askerî birlikler kurulmuştu. Askerî birliklerin

şekilde düzenlenmesi, o tarihe kadar ciddî bir

lık gösterememiş olan Mogollar'ı cihan devleti

mağa kadar götürmüştür. Bu sağlam askerî teme

ayanan Moğol devleti Cengiz Han'ın 1277 yılın



6Prof.

fak sonuca ulaştırmıştır. Ancak hayva

banlık kültürüne dayanan Moğol kavmi

tında ve onun müesseselerinin icâbât

zorluk çekmiş, hattâ birçok intibaksızlıkl

tığı için devletin yaşatılmasında aynı

elde edememiştir. Zirâ yerleşik hayatın

hirleri, ziraatı, sınaat ve ticareti kabull

gollar buna ilâveten kabile asabiyetini

ta ısrar etmişlerdir. Cengiz Han'ın 122

den sonra ona halef olan üçüncü oğlu

ğan (1227-1241) zamanında, Deşt-i Azerbaycan ve Kafkasya ülkeleri de

imparatorluk, erişebileceği son hududl

Daha sonra bu geniş coğrafya üzer

Han'ın dört oğlu adına Kağanlık, Cuci

İlhanlı Ulusları meydana gelmiştir. Bu

eden uluslar içinde Kağanlık Ulusu ha



Çağatay Hanlığı

taksimata uğramışlardır. Çünkü Mogollar,

adını verdikleri esasa göre hâkim oldukları

ve kabileleri kendi aralarında mal ve ganime

eder gibi bölüşmüşlerdir. Moğolistan'da ikeveya binlik durumunda olan Moğol birlikler

tan'da tümenlere inkılâb etmişti. Bu durum

Moğol kabilelerinin bünyesinde de olmuştu

ların Gizli Tarihi'nde görülen yüzbaşı ve bin

sefer sonunda Tümen-Beği veya ordu kuma

haline gelmeleri, bu şekilde nüfus çoğalmas

bir sonucu idi. Ancak kabilelerin bu tarz büyrasında kabile bünyesine alınan Türkler'in ye

hir nüfusu olanlarından ziyâde bozkırlarda

ve hayvancılıkla meşgul olanlara münhası

anlaşılmaktadır. Zîra Mogollar, yerleşik nüf

şehirde oturmaktan hoşlanmıyorlardı. Böylec

fetih hareketi sonunda, Moğol kabileleri v



8Prof.

düddin'in C âmi'ü't-tevârîhi'nde görüMoğol tarihi ve nesebi; Türk tarihine

bağlanarak tanınmaz hale dönecektir.

Diğerlerine nisbetle Çağatay Hanltamamını içine aldığı için; Türk nüfus

en kesif bölüm durumunda idi. Ayrıc

ya'da yer alması bakımından istikbâ

coğrafyada yer almaktaydı. Bütün bumen Ç ağatay Hanlığı, diğer bölümler

hayatı, teşkilât ve kudret bakımlarınd

man bekleneni verememiştir. Alâkalı b

edileceği üzere hâkimiyetin bölünme

yalnızca kır nüfusuna dayanan ve kab

ğine göre varlık gösterebilen bir devle

kalarak gelişemeyecektir. Çünkü Türkishepsi Çağatay hanlarına değil, idare

bakımından doğrudan doğruya kağan




dahele edemedikleri kağana bağlı vazife

haliyle Ç ağatay Hanlığı, çok büyük görünü

men hakikatte bu büyük görünüşünün ge

teşkilattan mahrum bir kabile devleti şartla

mıştı. Dolayısiyle Çağatay Hanlığı, devam

kağanlık makamının müdahelesine muhata

tur. Ayrıca İlhanlı ve Cuci Ulusları'nın da mleri ile karşı karşıya kalan Çağatay Ulusu'n

temin olunmamamıştır. Dış tesirler dolayısi

sahasında iç çekişmeler de zuhur edince, h

kamı zaafa uğramış, hatta bir devreden durum, kabilelerin hanlık makamını keyifler

altına almalarına sebep olmuştur.

Moğol kavminin ananevî yapısına ilâvenaklarda Cengiz Yasası adıyla geçen hü

tatbik mecburiyeti olduğu için mevcut in



10Prof.

nın zirvesine erişmişti. Halbuki Ç ağat

hâkim unsuru, bu yapıya tamamen zıt

Devletin müessese ve teşkilâtının, mill

na cevap vermesi kadar tabiî bir durum

yeceği gibi; idare edenler ile edilenler

bir uygunluk ve anlaşma, devlet hayat

Ç ağatay Hanlığı, bu şartlardan mahr

tarih sahnesine çıktığı için; intibaksız

kardığı bozukluklar, hanlık çökene

edecektir. Meselâ, Ç ağatay hâned

mensubu şehirlere girip oturmayacakdası adı verilen gezici yurtlarında otu

edeceklerdir. Cengiz Han, mükemmel

kilâtlandırdığı ordusu ile büyük bir imp

bilmişti. Ancak teşekkül eden uluslarÇağatay Hanlığı'nda Cihan devletinin

esseseleri ve karakteri asla meydana g




vîk ile geliştiği için; Çağatay Hanlığı'nın hisse

şen Türkistan'da, bu mevzuda uzun bir müd

luk meydana gelecektir. Zîrâ Çağatay han

böyle bir teşvik, mevcut şartlarda zaten mezdi. Bu durum iki yüz yıl bir fasıladan sonr

ler zamanına kadar böyle devam edecektir

nasebetle bir noktada yıllardan beri deva

garib bir isimlendirmenin ne kadar hatalı o

temas etmek zaruretini duymaktayız. Gün

Türk dili ve edebiyatının bir devresinin edebî

lerinin Ç ağatay'ın ismine izafeten Ç ağataÇağatay Edebiyatı şeklinde isimlendirilişi, s

istediğimiz tarihen hatalı tesbittir. Ç ağatay

devresinde İlmî hayat yok denecek bir duru

duğu gibi Ç ağatay hanlığı sahasında, bilindirıyla tek bir tane Doğu Türkçesi ile edebî

meydana gelmemiştir. Ç ağatay edebiyatını



12Prof

dan oluşu, zâten bu durumu kâfi dere

cı bir husustur. 1313 yılında yazılan ve

minde bir zata izâfe edilen Mu'înü'l-M

de yine Oğuz-Kıpçak edebî hususiyetle

bu eser tarzında, dinî ve öğretici bir e

laşılan Cevâhirü'l-Esrâr, dil hususiyetle

da aynı karakterdedir. Dinî mâhiyetteFerâdis, Harezm-Kıpçak hususiyetini g

ğer eserdir. XIV. Yüzyılın ortalarında ya

çağdaş, Harezmî'nin Muhabbet-Nâme

Husrev ü Şîrîni hep Kıpçak Türkçesi ile

Hüsam Kâtib'in Cümcüme-Nâmesi de

çesinin edebî mahsüllerindendir. Bu es

bu vesîle ile Çağatay hanlığı sahası tur. Ayrıca XV. yüzyılın ikinci yarısından

ve Ali-Şîr Nevâî ile Türkistan'da Doğu T




Ç ağatay hanlığı devrinde ilim hayatı v

yatın yok denecek derecede bulunması, tar

lığı bakımından da ayniyet gösterir. Kaynak

sinde de izah edileceği üzere Ç ağatay Hasahasında Cemal Karşî'nin 1303 yılında Kâş

mâsının teşvîki ile yazdığı Mülhakatü's-Surah

ka ikinci bir eser yoktur. Bu münasebetle

ulus hakkında eser yazan modern devir ta

Çağatay hanlığı hakkında eser yazmağa k

rın kıtlığı dolayısiyle pek yanaşmamışlardır. XV

yılın ortalarında Deguignes ile başlayan ve Xlın ortalarına doğru d'Ohsson ve J oseph vo

mer-PurgstalI ile devam eden ve bu yüzyılın

na doğru Henry Howorth ve XX. Yüzyılın ilk

Bertold Spuler ve Zeki Velîdî Togan gibi bu mütehassısları aynı imkânsızlıklar dolayısiy

uluslardan eserlerinde bahsettikleri halde Ç



14 Pro

için tahsisen bu mevzuda bir esere,

olmasına rağmen henüz ortaya konu

yısiyle "Çağatay Hanlığı" başlığı altı

mız bu çalışma, aynı imkansızlıklara çıkan ilk numûne olmaktadır.

Prof. Dr



Ka y n a k l a r

uUogol Kağanlığı'nın dört bölümü içinnaklar bakamından en zayıf olanı Ç ağata

ğı'dır. Bunun en mühim sebeplerinden biri m

ki Türkistan'ın Moğol istîlâsı sırasında uğradı

bat ile şehirlerdeki ilim ve kültür hayatının yo

idi. Hanlığın teşekkülünden sonra, meydan

tahribatın tamirine vakit kalmadan iç müc

ve bunlara ilâveten diğer üç ulus ile yapılan yeni bir kültür canlanışına imkân vermemiştir

siyle diğer üç ulusun bünyesinde yazılan ka



16Prof.

c) Seyahat ve Coğrafya kitapları,

ç) Meskûkât

a) Tarihler Bu başlık altında resmî, umûmi, hus

yinâme tarzında yazılmış her nevi tarih

edilmektedir. Bu kaynaklardan fayda

telif tarihlerine göre bir sıra dahilind

Bunlardan ilki, Moğolca kaleme alına

yetteki eserdir. Moğol hanedanının ve

orijinal kaynağı olan bu tarih, Oge1240 yılında topladığı son kurultay sıra

alınan Manghol-un Niuça Topçı'an'dı

Fazlullah'ın Câmi'ü't-tevârîh'in telifi sı

ğü Altan Depter (Altın Defter), bu taaslıdır. Reşidüddin bu tarihi, ihtimal

delaletiyle görmüştü. Zîrâ bu kitap, he




sındadır. Niuça veya Niguça kelimesi de gizl

olduğuna eserin adını "Mogollar'ın Gizli M

Tarihi" şeklinde söyleyebiliriz. Uygur harfleri ile

ca olan eserin, E.Haenisch ve S.Kozin baştüzere neşirlerini yapan Mongolistler olmuştu

biz bu çalışmamızı yaparken Prof. Ahmet Tem

fından yapılan Türkçe neşrinden faydalandık

bahşı veya bitikçi adı verilen katipler tarafın

zırlandığı için müellifi belli değildir.

Bu kaynaklardan İkincisi durumundaki fars

mî tarih, 1260 yılına kadar olan vekayii ihtiva erîh-l Cehân-guşâ adındaki bu eserin müellif

Devleti hizmetinde vazife gören devlet adam

din Atâ Melik-i Cüveynî'dir. Babası Bahaeddin

nî, 1235-1236 yıllarında Karakurum'da bulunm

hanlIlar devletinde vezirliğe kadar yükselmiştir

din Atâ Melik i Cüveynî de bir çok defalar



18Prof

şahlar, Selçuklular, Karahanlılar ve Ka

hakkında da bilgi vermektedir. Bu eserin

med Kazvînî tarafından İngilizce bir mu

pılmış iyi bir neşri mevcuttur.® Aynı tertipkuzey Hindistan'da farsça olarak yazılm

eser ise Ebu Sirâceddin Muhammed el-

bakat-ı Nâsirî adlı eseridir. Cüveynî ka

yakın olmamakla beraber muteber bir k

1864 yılında Kalkûta'da yapılmış neşri ile

ra'da yapılmış İngilizce tercümesi vardır.

Moğol devrinin en meşhur eseri mşîdüddin Fazlullah b. İmadüddevle Eb

bîb'in Câmi'ü't-tevârîh adlı iki ciltlik

Gazan Han (1295-1304), vezîri Reşîdüd

Moğol tarihi yazmakla vazifelendirmişt

lında yani Olcatyu Han (1304-1316)

l t Y k d b h t i




dalanan tarihçi, bu bakımdan sahih bilgi vedir. Ancak bu eseri, hanedan mensuplarında

ton Depter'in muhafızı olan en kıdemli em

Çinsang'dan başkasının görmesi mümkün o

na göre. Gazan Han ve Pulat Çinsang'ın nak

dikleri bilgileri, eserine aktarmıştır. Ayrıca es

dana getirirken bazı tarihçileri de emrinde ça

bilinmektedir. Kubilay Kağan (1259-1294) ile (Pekin) şehrinde oturmağa başlayan bu Mo

nedânı'nın çince olarak yazılan Yuan-Şi adl

lük-Kağan (1307-131 l)'ın emri ile yine aynı z

tamamlanan tarihiyle tam bir uygunluk içinAncak Reşîdüddin'in eseri, dört ulusun heps

hini anlatan umûmî mahiyette eserdir. Eseri

daki Moğol şeceresini, Türk tarihine bağlama

ile yapılan yakıştırma ciddiyet ve hakikat il

telif değildir. Zirâ bu husus, Mogollar'ın Gizli T

zaten açık bir şekilde ortadadır Yalnız Moğol



20Prof

Cüveynî'nin Cehân-Güşâsı'nın de

tinde olan ve Reşîdüddin ile çağdaş

b. Fazlullah eş-Şîrâzî'nin farsça Tecziy

Tezciyetü'l-A'sâr adlı eseri, Ç ağatayiçin çok değerli bilgileri ihtiva etmekte

lar'a âit olan bilgiler, Müngge Kağan (

manında itibaren hayli tafsilatlıdır. Ye

din'de bile görülmeyen bilgileri bulmaEserin müellifi, daha çok Vassâfü'l-H

bilindiği için tarihinin adı da Târîh-i

meşhurdur. Eser, beş bölüm olup bunla

24 Muharrem 712 (1 Haziran 1312)'de

ve veziri Reşîdüddin Fazlullah'a takdim

rin beşinci bölümü Cuci Ulusu ve Çağ

âid ilave bilgileri ihtiva eder ki daha lanmıştır/65

İlhanlIlar sahasında yazılmış olan d




edilmiş. Ç ağatay Hanlığı'nın tarihini aydın

metli bir eser mevcuttur. Mülhakâtü's-Surah

bu arapça eserin müellifi Cemâlüddin Ebu

Muhammed el-Karşî'dir. Yalnızca Cemal Ka

meşhur olan bu zatın babası ve ailesi aslen

gun'lu olup kendisi Almalık'ta doğmuştur. D

raki yıllarda Kâşgar şehrine yerleşmiştir. 1282 yCevherî'nin arapça lügatini farsçaya çevire

hu'l-Luga adlı lügat kitabını hazırlamıştır. 130

ise bu eserine ek olarak hazırladığı Çağata

tarihi ve Türkistan şehirleri hakkında bilgi vehakâtü's-Surah adlı eserini tamamlamıştır. Kâ

masının telkinleri ile Çağatay Hanları'nın hi

den tamamen uzak bir şekilde hazırlanan bu

kikaten yegâne yerli ve değerli bir kaynakt

bu eserin elimizde olmaması yüzünden yal

Barthold'un neşrettiği kısımlardan faydalanm



22Prof

hanlılar ve Selçuklular devresine âid

değerlidir.

Şimdiye kadar saymış olduğumuz

başka İlhanlı sahasında yazılan pek

mevzuumuz ile alâkalı bilginin yok de

ve kifayetsiz olduğunu söylemiştik. Ha

resi için bilgileri ise ancak Timurlularedilen eserlerin bazılarında bulabilme

içinde en değerlilerinden birisi, uzun y

nemediği için İskender Anonimi a

Mu'îniddin Natanzî'nin farsça MüntehMu'înî adındaki eseridir. Umûmî tarih

bu eserde İran ve Afganistan'daki ma

lardan başka Cuci, Çağatay, İlhanlı U

rîler hakkında bölümler hâlinde bilgi

1414 yılında te'lif olunan bu eserden




için hayli malûmat bulabilmekteyiz.0®Bu es

başka Mîrhond'un Ravzatü's-safâ adlı eseri ile

Hondmîr'in Habîbü's-siyer adlı eserlerinde Ça

lar hakkında hayli bilgi mevcuttur.00

Çağatay Hanlığı'nın doğu bölümü durum

Doğu Türkistan'da hüküm süren Duglat Em

yundan gelen Mirza Muhammed Haydar D1541 yılında tamamladığı Târîh-i Reşîdî hem

lar'ın ve hem de Çağataylılar'ın bu bölgede

sürenlerinin tarihi için kıymetli bir kaynaktır

olan bu eserin Muhammed Sâdık Kâşgarî taDoğu Türkçesi'ne çevrilmiş nüshası da me

Eserin bilhassa Doğu Türkistan Çağataylıların

bakımından değeri büyüktür.025 1582 yılında

sahasında Kadı Ahmed Gaffar-Kazvînî tarte'lif olunan farsça umûmî tarih, çok mua



24Pro

eser olmasına rağmen; Ç ağatay Han

çok bilgilerin teyidi bakımından, değ

Târîh-i Cehân-ârâ bu bakımdan fayd

tır.035

b) Şecere ve Ensâb kitapları

Mevzumuz ile alâkalı sağlam ve

ve Ensâb kitaplarına sahibiz. Bunun e

bi, Moğol ananesinin icâbı olarak ha

nesebnâmelerin iyi bir şekilde muhaf

Bir önceki bahiste Reşîdüddin Fazlullasıl ve hangi şartlarda hazırladığını n

mi'ü't-tevârîh'in hazırlanışı sırasında

lâdının muhtelif kollarının en ince tef

edilerek hazırlanan, Şu'b-i Pençgâneensâb kitabı 1310 yılına kadar Dört

cedvellerini sahih bir şekilde verir.04



kat Reşîdüddin'in Şu'b-i Pençgânesi'nin zey

yetindeki Mu'izzü'l-ensâb adlı diğer bir kıym

cere ve ensâb kitabını görmekteyiz. Bu şece

bının bilinen iki nüshasından birisi Paris'te Bque Nationale'de, diğeri ise Londra'da Britis

um'daki farsça yazmalar arasındadır.055Bu m

diğer bir eser, Timur'un torunu Uluğ Beğ'in h

ğı Şeceretü'l-Etrâk veya Târih-i Ulus-ı Erba'a a

ridir. Ancak elde bulunan nüshası, bu kitabın

sarıdır. Aslı henüz bulunamamıştır. Bu eserde

manda Çağataylılar ve Timurîler devirlerine de verilmektedir.065Ensâb kitaplarından bir d

müellifi de yine bizzat bir hükümdârdır. XVII.

ortalarında Hîve hükümdârı Ebu'l-Gazi

Han'ın Türkistan türkçesi ile te'lif ettiği Şeceadlı eseri yine aynı tertip üzere hazırlanmış

bir eserdir 075

Çağatay Hanlığı-------------------------------------------------------------------



26Pro

c) Seyâhatnâme ve Coğrafya K

Çağatay Hanlığı devresinde Türk

kında bilgi veren kâfi miktarda Sey

mevcuttur. Bunlardan Çinli seyyahlarrine nisbetle daha fazladır. Mogolla

girdikleri sırada buradan geçen Ça

yahların ilkidir. Onun seyahati 1221-1

muş ve Moğol istilâsının sonuçlarını gö

(Batı seyâhati hâtıraları) adını taşıya

canlı ve değerlidir.'"0Bu seyyahlarda

Te'dir. Çang-Te, Mengü Kağan (125

sinden kısa bir zaman önce 1259 yıl

deşi Hülagü Han (1256-1265)'a gönd

dir. Çang-Te, bu münasebetle Türk

ve bunları Si-Şi-Ki (Batı elçiliği hâtıralatıratında nakletmiştir.c,9>

1219 yılında âid Si Yu Lu (Batı sey



(f.nOntny Hanlığı

boraber değerli bir muhtırası vardır. Kubila

lln kardeşi Arık-Buka arasında cereyan ede

rebeler sırasında Türkistan'da bulunarak bu

tarmıştır.0®Moğol istilâsı, bütün Türk ve İslâm ülkeleri

ı lifli için; Mogollar, hristiyan dünyasının alâka

mişti. Bu münasebetle 124 yılında Kiyuk Kağ

vildiği kurultaya Plano Carpini adında Papa'

si de katılmıştı. Dönüşte yeni kağanın, papa

ı ontius'a cevabî mektubunu da alarak dö

Sır Deryâ, Talaş, Çu ve Yedi-Su havzaları ile

hakkında verdiği bilgiler faydalıdır.00 Plan

ıtl'den kısa bir zaman sonra bu defa başka b

I ransa kralı St.Louis'nin elçisi olarak Müngg

(1251 -1259)'ı 1254 yılında ziyaret etmiştir. Taynı yolu takib eden ve Türkistan'ın bu bölge

kında bilgi veren VVilliam Rubruck (G.Rubruqi



28Pro

pek çok hristiyan din adamları veya

ğol hânedanının mensubları ile yakın

gayretleri olmuştur. Muhtelif zamanla

liş gidişler ile alâkalı bir kaç sahifelik

sâle kabilinden olan yazılı parçalar k

bunlarda faydalı bir bilgiye rastlayam

kısa olmakla beraber Küçük Ermenista

(1224-1269), 1254 yılında Müngge Kgidişi ve dönüşü sırasında Türkistan

bu yol üzerinde gördüğü şehirlerden

Bu bakımdan zikre değer. AvrupalI se

da en meşhuru muhakkak ki Marco Pyahın verdiği bilgiler, daha ziyade

(1259-1294) zamanında Pekin (Hanba

Ulusu hakkında olmakla beraber, ge

sında Türkistan'dan geçtiği için Çağa

hası hakkında da bilgiler vermiştir. N

feo Polo adlarındaki Venedikli tâcirler



<t nOntny Hanlığı

•n'yu da beraber Hanbaiık'a götürdü. Marc

knflanın hizmetine girerek burada yirmi yıl ka

hayet 1291 yılında prenses Kökeçin'i İlhanlı s

ıjötürdü ve 1295 yılında Venedik'e döndü. I’olo gördüklerini seyahatnamesinde toplamış

Cuci, Çağatay ve ilhanlı hanedanlarının is

ki ıl tullerinden sonra bu hânedanların hüküm sü

li fılkoler, bu def'a müslümanlar için câzib hâ

11h »yo başlamıştır. Nitekim 1333 yılında Deşt-i K

■jl<l<>n ibn Battûta (Ebu Abdullah Muhammed

•D Altın-Orda bozkırlarını ve şehirlerini görerek,Han'ı ziyaret etmişti. Daha sonra Harezm üze

Uuhara'ya ve oradan da Karşi'de bulunan Ç

hanlarından Tarmaşirin'i ziyarete gitmiştir. E

I atı naşirin Han ve gördüğü yerler hakkında b

miş ve daha sonra da Hindistan'a geçmiştir. İ

aıapça eseri Tuhfetu'n nuzzâr fi garâibi'l em



30P

Türkistan'ın tarihî coğrafyası, d

değerlendirirken ve tarihini ortaya

yer işgal eder. Bu hususta da kâfi

sahip olabiliyoruz. Bu coğrafya bilhâlinde mütâlaa etmek zarureti var

rincisi Türkistan'ın Moğol hâkimiyeti

ceki coğrafî durumu ve şehirleri ile

dır. Ortaçağın bütün coğrafyacılarbu devresi hakkında verdikleri bilgile

araya getirerek tahsisen bu husus

metli eserlere sahibiz. Bunlardan i

ge'in eseridir.(27) Diğeri ise W.Bartho

lâsından önceki Türkistan" adını taş

şındaki coğrafya ile alâkalı bölümdü

de mükemmel birer çalışmanın m

eserlerde, bu devrin bütün coğrafy

men tedkîk edilerek Türkistan'la a

ti il i ti A b d d



ı, iiO'itiiy Hanlığı

lıûı altında E. Bretschneider'in eserinde b

yız.ıw Moğol hâkimiyeti devresine ait coğra

iw I332 yılında Moğol Kağanlığı'nın dört

■inn bir çok coğrafyacının birlikte ortaya kulllyatta bulunmaktadır. Kubilay Kağan S

İHflhl olan Yüan-Şi'ye ek olarak hazırlanan

<»ıloçağ Çin Atlası adıyla bilinir. Bu kıymet

ılnft ulusun hâkimiyet sahalarına göre dör

ihtiva eder. E.Bretschneider eserinin ikinci

««»ı'jratya kaynağına tahsis etmiştir/3®Bunla

k«ı yukarıda alâkalı bölümlerde zikrettiğimi'nlo ile C emal Karşî'nin eserleri, devrin

<(nirafyası ve şehirleri hakkında pek çok d

Ullori İhtiva etmektedir.

ç) Meskukât

Çağatay Hanlığı'nın kaynakları arasınd



32

lardan mühim bir miktarda parayı

siyon Leningrat Ermitaj Müzesi pa

British Museum başta olmak üzere

larının zengin olduğu müzelerin hiç

koleksiyon mevcut değildir. Bir b

hanlarının paralarını topluca bulab

ne merkez Ermitaj Müzesidir. Ermita

paraların, A.K.Markof tarafından hater kataloğu mevcuttur.(3,) Dolayısiy

tavsifi ile birlikte yeni bir kataloğa ih

kof'dan 34 sene önce, bir makalesi

da ve Celâyirl er paralan ile birlikparaları hakkında bilgi veren P.S.Sa

ihtiyacı karşılayamaz.02*Stanley Lan

Museum'daki paraları gösteren ka

rüleceği üzere Çağataylılar'a âit patanedir/33*Diğer büyük merkezlerd

arasında bunu da bulmak mümkün



BİRİNCİ BÖLÜM

a) Çağatay Ulusu’nun Yapısı

>Moğolca "Ulus" kelimesi Türkçedeki "il"

nin karşılığı olarak kullanılmaktaydı. Bu kelim

IIM«' kullanılan has isimlere göre Kağanlık U

û- ma bağlı il, Cuci Ulusu: Cuci Han ve evlâd

lı II, Çağatay Ulusu: Çağatay Han ve evlâd

II vu İlhanlI Ulusu: Hülagü Han ve evlâdınamanâsına gelmekteydi. Yani bu bağlı oluş

ı,nn hanların zamanları ile sınırlı kalmıyor, on



34P

ğuda Beş-Balık bölgesini içine alacyor; batıda, Ceyhun (Amu-Deryâ)

uzanıyordu/0 Kuzeyde İli havzası ve

rinin hanlık sahasına dahil olduğu,

yaylağının İli boyunda, kışlağının is

sında Kayalık şehri yakınında oluşu

tadır/2’ Zaten bu bölge, hanlığın ba

dadır. Ceyhun Irmağı hudud olduğ

de hududlar, Horasan'ı dışarda bır

cak Ceyhun Irmağı'nın başlangıcın

dehşan, Belh ve Gazne bölgelerin

Yezdî, hanlık sahasına dahil etmekgenç şehri ve Harezm ülkesinin esas

Ulusu'na âit olduğunu bilmekteyiz/4

Hanları adına basılan paralarda, de

rar, Kencet ve Talaş (Taraz) isimlerire; bu şehirler ve bölgeler, Çağatay

girmekteydi/5’ Bu duruma göre Doğ



<MOdlny I Innlığı3

ittıyln, Batı Türkistan ise Harezm ve Türkmenistan böhımlurl hariç, Çağatay Hanlığı sahasına dâhil olma

tı ıy<lı. Çağatay Ulusu, bu saha içinde teşekkül etmi

fİr Yalnız, Ç ağatay Han'a tahsis edilen bu ülked

İmılım şehirler, Urgençli Mahmud Yalavaç adında b

umumî vâli tarafından kağan nâmına idare edilmek

l«y<ll. Cengiz Han, 1223 yılında Türkistan'ı terk etmez

>lnn önce, onu kendi nâmına bu şehirleri idare e

mek üzere vazifelendirmişti.<6) Bu vazife Ogeday Ka

Oun zamanında da devam etmiş, bütün Türkistan şe

hirlerinin idaresi ve vergilerin toplanması bir sistem

lmıcılanmıştı.<7) Çağatay Hanlığı sahasındaki bütün şehitleri idare eden Mahmud Yalavaç, Hocent şehri

<l« otururdu ve ancak kağana karşı hesap vermek

mükellefti.00Bütün Türkistan şehirleri, ister mahallî hâ

ım < l a n mensubları ister tayin edilen Darugaçin veylaiHjmaçi isimlerindeki idareciler, hep umümî va

Mı ıhmud Yalavaç vasıtasiyle doğrudan doğruya ka



36Prof.

kınındaki Tarab kasabasında zuhur e

Mahmud Yalavaç'ı vazifesinden tard e

Han, kağana hesap vermek ve haddin

bul etmek mecburiyetinde kalmıştı. O

ağabeyisinin üzerine fazla varmamış, M

vaç'ı Ç in'e vâli tayin etmiş, ancak onu

Mes'ud Yalavaç'ı aynı selâhiyet ile um

mıştı/9*Bu durum göstermektedir ki Çaumûmî valiye müdahale hakkına sah

Çağatay Han ve halefleri, daha sonra

ği üzere ancak Türkistan'ın şehir dışı h

lak, kışlak ve otlaklarına hâkim olabilmişnasebetle Ç ağatay Ulusu, yalnızca şeh

lak ve kışlak hayatı yaşayan ve hayva

eden kır nüfusunu ifade eden bir tâbir

tâ şehir dışı kır nüfusundan olana Çağafusundan olanlar için Maverâünnehirli t

nıldığını daha sonraki devrelerde da



ı,.<ıflntay Hanlığı

medeniyetin icâblarından olan zirâat, ticaretvo esnaflık ile katiyetle ilgilenmiyorlardı. 1240

yında Ogeday Kağan, ağabeyisi Çağatay'ın

vibi ile yaptığı ve muvaffak olduğu dört müh

yleden iftiharla bahsetmektedir. Bunlardan ik

ğol ananesinin ve hayat şartlarının neye ehe

vordiğini açıkça ortaya koymaktadır.

1- Şehirlere valiler ve idareciler tayin ederrağı (şehir dışı yaylak, kışlak ve otlakları), mille

uollar'a) tahsis etmek.

2- Toprağı Mogollar'a tahsis ederken sus

gelerde kuyular açtırarak milletine su ve otl

lomin etmek.

Ogeday Kağan, Çanay ve Uygurtay adın

adamını sırf bu işleri tanzim etmek üzere vazmıştı.0'* Hakikatte kağan, bu işleri yaparak Mo

lollnin hayat tarzına uygun bir şekilde hizmet



38Prof.

oluyorlardı. Şehirlerin idaresini ise boy

hallî hanedan mensubları veya idârî

tanzim etmek için vazifelendirdikleri D

Tangmaçiler ile temin ediyorlardı. Bu edilenler arasında Moğol asilzâdelerin

rastlamıyoruz. Buna mukabil Türk, Çinli,

dan idareciler boldur. Zîrâ Mogollar şe

ni, yasa ve anane icâbı olarak asîl bir görmüyorlardı. Deşt-i Kıpçak seferi sı

day'ın oğlu Kiyuk, Batu Han (1227-1256

sizlikte bulunmuştu. Ogeday Kağan, d

nince büyük bir hiddete kapılmış ve bu

suçlu oğlunu azarlarken, kendisini yaba

ki şehirlere Tangmaçi olarak tayin etm

miştir.02’Bu durumdan anlaşıldığına göreci olmak bir Moğol asilzâdesi için haka

gelmekteydi.



Çnğatay Hanlığı

dası. Kağan veya Han ile birlikte devlet iler

rinin, muhafız birliklerinin, maiyyet erkânının

ların âilelerinin barındıkları ve yaşadıkları sey

demekti. Hattâ bu ordalar içinde kağanlarınların oturduğu otağların ayrıca adlandırıld

mekteyiz. Bunlardan kağanın otağı Şira-Orda

akşamlı olduğu için ve sarı renkli kumaşta

ğından dolayı bu şekilde anılırdı. Cuci Ulus

Batu Han'ın otağı Ak-Orda veya otağın akşa

dan olduğu için Altın-Orda ismiyle bilinirdi.0

tay Han'ın otağı için Uluğ-Ev adı kullanıl

Han Ordası'nın bulunduğu yer, aynı zaman

sun veya hanlığın başkenti durumundaydı.

Çağatay Han'ın Ordası, ilkbahar ve yaz

da ili Irmağı havzasında Almalık şehrine yakı

hâl olan Kuyas'ta; sonbahar ve kış aylarında

mağı'nın Yedi Su havzasına ulaştığı noktada



40Prof. Dr

mak üzere iki merkezi vardı. Almalık çev

mağı havzası, hanlık yıkılana kadar me

hüviyetini devam ettirmişti. 1255 yılı yaz

Han, İran'a giderken Han Ordası ve Uluğyakınındaki Yaylak makamında idi. Bu

Hülagü Han'ın hanımı Organa Hatun, oğ

Şah'a niyabeten hüküm sürmekteydi. İ

Hülagü Han ve maiyyetini, bu hatun

ağırlamıştı.07’ Aynı yılın Eylül ayında Sem

kınlarında Kan-Gül sahrasında Mes'ud Y

lagü Han ve maiyyetini kırk gün müdderak ona izzet ve ikramda bulunmuştu.

otağı ak renkli keçedendi ve kumaşlarla

tı.08’ Görüldüğü üzere Mes'ud Beğ ken

olarak şehirde oturan insan olmasına rağ

hükümdarı Hülagü'yü Kan-Gül sahrasınd

k ğ l k b i ti d idi




mamen ortadan kaldırmış ve Ç ağatay H

merkezi olan İli, Yedi-Su havzalarını ele g

tahrib etmişti. Kaydu Ulusu'nun bir kısmı ka

olmuş, büyük bir kısmı Çağataylılar'a ve hasan'a geçenler de İlhanlılar'a sığınmışlard

taylılar'a sığınanlar, Ceyhun Irmağı'nın g

yerleştirilmişlerdi. Daha sonra bunlar, Kara

Yasavurî kabîleleri ile birlikte hareket edece

Kağanlık Ulusu'nun orduları Külük (1307-131

yantu Kağan (1311-1320) zamanında İli, Ye

hattâ Talaş havzalarını istilâ, yağma ve tavam etmişlerdir. Bunun için hanlık merkezin

Irmağı havzasına nakledildiğini görüyoru

Han (1318-1326), hanlığın ilk yıllarında Kaş

havzasında Nahşeb (Nesef) şehrine iki buçmesafede Karşı adlı bir saray yaptırmıştı/20’ İ

ta, 1333 yılında Tarmaşirin Han (1327-1335



42Prof. Dr.

len sarayda değil otağında kabul etmiş

düğü üzere, Tarmaşirin Han, müslüman o

ananesinden uzaklaşmakla itham edilen

dar olmasına ve o sırada kış mevsimi ya

lunmasına rağmen Karşı sarayında değil

kalmakta idi. Aradaki konuşmaları Al-Tam

me etmişti. Karşı'da oturan Çağatay haAlmalık bölgesini mutlaka ziyaret etmek

tindeydiler. Tarmaşirin Han bu vazifeyi dö

mamıştı. Bunun için 1335 yılı yazında Alm

da eski merkezde yapılan Toy "Kurultatahttan indirilme kararı alınmıştır.(22>Kaza

(1342-1345) zamanında Karşı'dan iki me

batıda Zincir-Saray adında bir diğer sara

ğını görüyoruz/235Bu saraylara ilâve ola

ise 1346 yılından itîbâren devlet dizginler




mendçe ve Bayan-Kulu Hanları göz önün

İmkânına sahip olmuştu.C24) Adı geçen sar

cak kış mevsiminde kışlak olarak kullanılmak

Görüldüğü üzere Çağatay Ulusu başta

lesi olmak üzere bozkır ananesine ve hayat

uygun olarak yaşıyordu. Bu hayatın temeli

vancılık onların en mühim meselesi idi. Dyaylak ve kışlak arasında mevsimlere göre

lerek iki menzil arasında göçüyorlardı. Yayl

lağı birlikte içine alan saha, bozkır ananes

burada yaşayan kabilelerin irsen müşterek

rumundaydı. Kaynaklarda yurt olarak isim

sahanın en değerli unsuru, suyun ve otlağı

cevap verebilecek durumda olması idi. Şe

ziraat sahalarına girmek yasaktı. Moğolista

ancak yüzlük ve binlik durumunda olan as



44Prof. Dr

Hatun, Orda, Uluğ-Ev, Yaylak, Kışlak, Yurt

ray, Al-Tamgacı, Yasa<24) gibi kelimelerin

nun delili olsa gerektir. Bunlara Toy kelim

ve etmek gerekir. İbn Battûta, eserinde k

ne bunun Türkçe'deki karşılığı olan Toy'u

tadır. Harekeleyerek yazdığı bu kelimen

"Yılda bir def'a, Han ve Hatun başta obütün hânedân mensubları, devlet ileri

ümerânın devlet meselelerini görüşmek ü

ları yemekli toplantı" diye açıklamaktadır

Çağatay Hanlığı sahasındaki şehirler

kimiyetinden de önce Türk ve müslüman

rındırmaktaydı. Şehirler, Çağatay Ulusu

madıkları için onlarda Türklük ve İslâmiydan bir değişiklik olmamıştır. Fakat Çağa

meydana getiren kır nüfusu, yer yer onda




denbire on misli, yüz misli artmıştı. Bu duru

süratle Türkleşmelerini sağlayacaktı. Fütûh

sene sonra Türkleşme çoktan tamamlan

liattûta, Tarmaşirin Han'ın kendisine hâl hâ

İçin kullandığı Türkçe cümleleri, kitabında

sın? Yahşi mısın? Kutlu eyüsen?" şeklinde k

tir/2®Ancak İslâmlaşma aynı süratte cereymiştir. Çünkü Moğol Yasası esaslar bakımı

miyet ile uyuşmamaktaydı. Cengiz Han,

önce yanında bulunan devlet erkânına v

danlarına “Her kim ki yasa ve yasun öğrenves ederse Ç ağatay'a uymakla görür"

Çağatay Han'ın yasa hususundaki bilgi ve

ti babası tarafından takdir edilmekteydi.

Han'ın şedîd bir yasa tatbikçisi oluşunun amüslümanlara karşı olan tavırları, kaynakla

tılmaktadır Bunlardan bilhassa İslâmî usûle



46

Prof.

olarak yapabiliyordu. Hattâ çoğu ah

usulünce kesilen murdar eti yemek m

kalmışlardı.(30>Çağatay Hânedânı içinde

Şah (1266 yılı içinde 6 ay hanlık etmiş

kabul etmişti.(3I>İkinci olarak Barak Han

1270 yılında müslüman olmuş ve bu

Sultan Gıyaseddin unvanını almıştı.<32>Bsonra Tarmaşirin Han zamanına kadar

hiç müslüman hükümdâr gelmemişti. Ta

lâmî adı Alâeddin idi. Kendisi, ibn Battû

göre sabah ve yatsı namazlarını mesc

le kılmayı katiyetle aksatmıyacak kada

Halefi Çenkşi Han (1335-1337) islâmiye

almak istedi ise de muvaffak olamadı

miyet Çağatay Ulusu'nda kökleşmiş bul

Çağatay Ulusu'nun idarecileri dur




müddet daha devam edecektir. Reşîdüdd

naklinden, eski Türkler'de de varlığını bildiğ

bozkır kültürü ananesinin, Mogollar'da da o

görmekteyiz. 1268 yılı yazında Kaydu Han i

Han dostluk anlaşması yapmak üzere Talaş h

da bir araya gelmişlerdi. Dostluğun sağlam

re oturtulması için Kaydu Han başkanlığındOgeday nesli ve Barak Han başta olmak üz

ğatay evlâdı burada yapılan dostluk kuru

karşılıklı olarak birbirleri ile and içip anda o

dı.05’ Yani birbirleri için her halükârda yardımüzere yeminli kan kardeşliğini tesis etmişlerd

yapılan merasim, eğer farklı âileler arasında

bu durum çok mânâlı ve değerli bir hareke

mânâ kazanabilirdi. Çünkü bilindiği üzere he

de birbirleri ile kan kardeşliği veya andalık k



48Prof. Dr

girememişlerdi. Ç ağatay hanları başlang

lık kurultaylarında seçilirler ve Kağan'ın

hanlık makamına nasbedilmeleri, hukukî

zanırdı. Aynı şekilde yine bir kurultay karnın yarlığı ile bir yeni han tayin edilebilir v

sebetle eski han azledilmiş olurdu. Tabiî b

yapılışında o günkü kağanın temayülün

üzerindeki tesirinin büyük olduğu anlaşılmğanların ölümleri dolayısı ile yeni kağan s

dar kağanın Hatunu, kağan selâhiyetiyle

rek bu tayini yapardı. Ç ağatay Han'ın

Hülagü Han (1242-1246), Ogeday Kağa

Turakine Hatun (1241-1246)'un yarlığı ile

Çağatay Ulusu'nun başına geçmişti. 124

yuk Kağan (1246-1248) kurultayda kağa

Kara-Hülagü, hanlıktan azledilerek Kiyu

yarlığı ile amcası Yisun-Münge (1246-125




yaşta olduğundan ona niyabeten on y

Hanlığı makamında kalmıştı.07’ 1259 yılın

Kağan ölünce hem Kubilay ve hem de A

ğanlıklarını ilan ederek, Çağatay tahtına birer yarlık ile han göndermişlerdi. Arık-

dar'ın oğlu Algu'yu; Kubilay ise Börü'nün

ka'yı han tayin etmişti. Bunlardan Algu m

rak Çağatay tahtına hâkim olmuş, ancaile bozuşarak daha sonra Kubilay Kağan

1261 yılında Organa Hatun ile evlenerek

sağlamlaştırmıştı. Daha sonra han olan M

ve Barak, Kubilay Kağan'ın yarlıkları ile ha

dır/38’ Daha sonra Ç ağatay tahtına çıkan

(1271-1272), Buka-Timur Han (1274-127

Han (1282-1307), Ogeday Ulusu'nun ba

nan Kaydu Han (1261-1301 )'rn yarlıkları ile

lardır. Yani bu devrede Kaydu Han, Ç ağ

50



50Prof. Dr

Ç ağatay sülâlesi hanları görüldüğü

Cuci Ulusu ve İlhanlI Ulusu hanları gibi erk

lâllerine kavuşamamışlardır. Kağanlık Ulu

olmanın neticesi olarak devamlı müdahrûz kalmışlardır, istiklâl alâmeti olan Çağ

paraları, Kebek Han (1318-1326) ile ba

Han'a gelinceye kadar basılan paralar h

sikkelerdir/4” Ayrıca basılan paralar baksikkelerdir. Bu güne kadar bulunan para

hiç altın sikke mevcut değildir. Bu para

Elçigiday Han (1326 yıl içinde)'ın 726 tar

zar'da darbedilen gümüş parası üzerind

de Ç ağatay âilesinin damgasını görme

damga Ç ağatay sülâlesinin son temsilc

yan Kulu Han (1348-1358)'ın 752 yılSebz'de basılan gümüş parasının üzerin

cuttur/4” Ç ağatay Han zamanına âid




İbaresi çok manidardır/42’ Bu anonim para

bedilmesi ile belki de Mahmud Yalavaç ilgi

Zirâ Ç ağatay Han'ın bastırdığı bir para üze

merkant ve bu şehrin çevresini ele geçiren

olur" mânâsına gelen ibârenin bulunması p

nülemez. Kebek Han'a gelinceye kadar ba

raların hiçbirinin hâkimiyet ifade eden bir iş

dığı görülmüyor. Anlaşılacağı üzere bu patedavül ihtiyacını karşılamak için darbedilm

ler. Yalnızca Buka-Timur Han zamanına isa

Talas'ta basılmış 677 tarihli gümüş para üze

böyle bir damga mevcuttur/43’ Bu devredHan'ın Ç ağatay Ulusu üzerinde üstün hâk

duğuna göre onun damgası olması ihtimâ

Bunlara ilâveten Ogeday neslinden oldu

Ç ağatay tahtına çıkmağa muvaffak ola

mentçe Han (1346-1348)'ın 747 tarihli B

d b dil ü ü d kli d b



52Prof. Dr.

b) Devlet Teşkilâtı

Ç ağatay Hanlığı'nda devlet teşkilâ

yapıya sahipti. Çünki Türkistan şehirleri, h

hası dışında kalmaktaydı. Devletin başınd

kurultaylarının teklif veya kararı ve kağan

tâyin edilen Han unvanlı hükümdârlar v

adı ile bilinen hanımları, hanın hâkimiye

ederlerdi. Hattâ kocaları ölen hatunlar, y

tayin edilene kadar, han gibi hükmeder

kurultayında alınan karar ve Müngge Ka

1259)'ın yarlığı ile ikinci def'a hanlık malen Kara-Hülâgü Han (I. Defa 1242-1246),

tâyininden bir kaç sonra ölüverince han

Hatun, (1251-1261) yılları arasında, oğl

Şah küçük yaşta olduğu için, niyabeten o

tay Hanlığı makamında hükmetmişti.(45) H

dildikl i ibi kild l dil bili




Görüldüğü üzere Çağatay sülâlesinden han

mına gelenler, kağanlık makamının üstün hâ

nin altında bulunuyorlardı, istiklâl alâmeti ol

kendi namlarına para darbettiremezlerdi. Ntiklâl alâmeti olan ilk para hanlığın teşek

ancak doksan sene sonra Kebek Han za

darbedilebilecektir. Hanlar, hanedanın diğ

subları ve hanımları ile başta kendi hatunüzere kağanın kurultaylarına katılırlardı. B

ve Hatun ile birlikte hânedân azasının bu k

ra katılması bağlılık işareti sayıldığı için zarurî

Çağatay Hanlığı'nın en mühim devlet o

idi. Diğer uluslarda kurultay adı ile bilinen bu

Çağataylılar'da Türkçe adı ile kullanılması ç

çekicidir, ibn Battûta, bu kelimeyi harekeleynâsını "Yılda bir def'a Almalık adı verilen ye

lanan, hânedan ve devlet erkânının bir ara



54Prof. Dr

muhtemeldir ki bu meclisin adı diğer ulu

ğu gibi Kurultay idi. Yalnız Türk kültürünü

nına hükmeden Çağataylıların daha son

tay yerine Toy adını kullandıkları açıkça dir. Toy, Çağatay Han'ın Almalık yakının

merkezinde yılda bir def'a toplandığına

yaz aylarında toplanmaktaydı. Buna Ç a

lesinin mensubları, hanımları, damatlardevlet erkânı hep katılmaktaydılar. Başke

yılın başlarında, kağanlık orduları İli ve Al

sini devamlı surette ardarda istilâ ettiği i

mağı havzasına Karşı (Nahşeb) şehri yamasına rağmen yıllık Toy, yine anane ic

yakınında yapılmaktaydı. Han ve Hatun,

başkanı idiler. Han ve Hatun'a bağlılık if

üzere Toy'a Çağataylılar'ın şehzâde ve hkatılmaktaydılar. Oğlan adı ile bilinen

her biri kendine tahsis edilen yurtlarında




kaybettikten sonra oğlu Başay-Oğul, kızı ve

Delhi'deki Türk sultanına iltica etmişlerdi.(50) T

ğer mensubları arasında Küregen adı verilen

lar, Tarhan unvanlı devlete hizmeti geçmişbeğler ve Vezir unvanlı devlet işlerini Han a

vir eden şahıs da bulunmaktaydı. Kaynaklar

diğine göre Vezir, Moğol aristokrasisinden d

kistanlı ve mahallin durumunu bilen devlet idi. Selâhiyetlerinin diğer Türk ve İslâm devlet

yapı ile aynı olduğu anlaşılıyor. Reşîdüddîn v

nî'nin nakillerine göre Ç ağatay Han (1227-1

ra Hülagü Han (1242-1246) ve Organa Hatu1261)'un vezirliğini Habeş Amîd adlı Otrar

yapmıştı. Vezir Habeş Amîd'in oğulları Ç

Han'ın şehzâdeleri ile birlikte yetişmişlerdi/5” B

bize Vezirlik makamının değeri hakkında b

mektedir. Zirâ Mogollar kendi aristokrasilerin

d kil i itib t l di Yi Mü H

56



56Prof. Dr.

Toy'a Ç ağatay Hanlığı'nın dört büyük

emîri durumundaki Tümen beğleri de kat

lar. Cengiz Han, oğullarının emrine dörd

tahsis ederken Ç ağatay Han'a da dör

kendi birlikleri ile beraber vermişti.(53) Bu bin

sonra Ç ağatay Ulusu'nda dört tümene in

kumandanları da Tümen-Beği rütbeleri ile

ri veya Emîrleri unvanını almışlardı. Bunladaha aşağı rütbelerdeki kumandanların

katıldıklarını söyleyebiliriz. Çağatay Hanlığ

da en yüksek devlet vazifelileri arasında

Emîri, Bitikçi, Al-Tamgacı ve Barsçı adı ile kamları işgal edenler de Toy'un tabiî aza

da idiler. Bunlardan Al-Tamgacı İlmiyeden

idi. Hanların yarlıklarına kırmızı renkli dam

işi bu zâta âit olup. Tuğrakeş veya Nişande idi. ibn Battûta ve Tarmaşirin Han aras

çe Arapça konuşmaları bu zât tercüme e





lerine bakardı. Av veya Sürek Avı adı verile

lerce süren bu faaliyet, yasa gereği olduğu

mühim bir vazife durumundaydı. Aslında as

mahiyetinde olan bu avlar neticesinde, gıd

de yapılmış oluyordu. Bu üç makamın ehem

Cengiz Han'ın av işlerini büyük oğlu Cuci'

işlerini ise Çağatay'ın idare etmesi/55’ Batu

tlkçisi'nin ise kendisine halef olan Berke Hagöstermektedir/56’ Çağatay hükümdârlarınd

Han (1266-1271), kendi tahtından indirdiği

Şah'ı kendisine Barsçı tâyin etmişti/57’ Barak

tlkçiliğine şehzâdelerden Ahmet Börü'yü geAhmet Börü, Çağatay Han'ın oğullarından

be'nin oğlu idi/59’ Kaynaklarda Ç ağatay H

ancak bozkır kültürünün şartlarına cevap

sâde yapısının dışında bilgi bulmak pek mümmıyor.






zetmiştir. Yalnız askerî teşkilâtın dört ulus içindehangi bir değişikliğe uğramadığı katiyetle bili

dir. Zîrâ o günün dünyasında menşe itibariyle T

ait olan bu teşkilâttan daha üstün ve ona tesi

lecek başka bir yapı mevcut değildi. Bütünüylve hareket kabiliyeti çok üstün olan birlikler,

kilometre mesafelere süratle ulaşma imkânın

oldukları gibi harp ânında da çok süratli ma

yaparak üstünlük sağlamaktaydılar. Bu süvarî bnin ok ve yay ile de mücehhez olmaları onlara

bir vurucu güç kazandırıyordu. Yukarıda da işa

ğimiz üzere bu birliklerin başındakiler kabîle aris

ninden geldikleri ve çoğu zaman maiyyetlerinkerler, kendi kabilelerinin içinden gelme oldu

kabîle asabiyeti kırılamamıştı. Bunların yanın

kabîlelerin askerleri birleştirilerek düzenlenmiş K

adlı birlikler de vardı. Nitekim hanların emrindhafız birlikleri esas itibariyle seçme askerlerde

şekkil olduğu için bu tarzda Karavna birlik idi

60Prof D



Prof. D

kabilelerin halkından hisselerine düşenl

mişti. Çağatay Han'ın hissesine bu tak

çar, Müngge, İdohuday ve Kokoços adı

şılar ile Nayman kabilesinden sekiz bin k

düşmüştü. Bu binbaşılar Çağatay'ın hiz

caklar ve içlerinde Kokoços aynı zam

tay'ın müşavirliğini yapacaktı.<6,) Bu is

kaynağından alındığı için Moğolca hak

mamış şekilleridir. ZFrâ daha sonra bu isim

gelerinde bazı ses değişikliklerine uğraya

saltılarak yeni söyleniş şekilleri kazanmışl

başılardan Mogollar'ın Gizli Tarihi'ne gör

tesbit ettiğimiz Haraçar, Barulaslar'da

Celâyirlilerden; Kokoços, Barinler'den

day'ın kabîlesi belirtilmemiştir. Reşîd

mi'ü't-tevârîh'inde ise Cengiz Han'ın o

ettiği dört binbaşı söylenmekle birlikte

laslar'dan Karaçar (Haraçar) ve Celâyi

Ç ğ H l ğ




bahsediliyor/44’ Yukarıda zikri geçen Kokoços

ve Çağatay Han'ın müşaviri olduğuna gö

İsimlerdeki değişme gibi Kokoços'un da Koşu

dönüştüğünü söyleyebiliriz. Mu'izzü'l-ensâKaraçar (Barulas), Müge (Celâyir), Kişilik (Suld

çük Çağatay (Sunit) ve Koşuk (veya Kosu

de okunabilir) noyanların adı geçmektedir/6

tay Ulusu sahasında Barulas, Celâyir, Suldus nin olduğu muhakkaktır. Ancak Sunit birliğini

na bir işaret bulmak mümkün değil. Bu dördü

liğin Arlatlar'dan olması lâzım gelir. Timur'un

sırasında faal olan dördüncü birlik bunlardı. hold da Arlatlar üzerinde durmaktadır/66’

Han'ın, Çağatay Han emrine verdiği dört bi

binlikleri, bu sonuca göre Barulas, Celâyir, Su

Arlatlar'a mensubdu. Ç ağatay Ulusu bünyes

binlikler bünyelerine aldıkları Türk topluluklar

(O bi ) i i i k lâb i l di Ç

62Prof



şavir binbaşı Kokoços: Koşun Noyan, olsa gerektir. Kavçınlar, Han ile bir

devrelerinde Almalık yakınında bulu

sonraları ise Karşı bölgesine inmiş olm

yirler, Andican ve Hocent çevresindKeş, Gülab ve Kaşka Irmağı havzası

Buhara ve Zerefşan havzasında; Arlat

(Amu-Derya) boylarında yerleşmişlerdi

geçen bu birliklerin hangisinin Biran

hangisinin Cuvangar (sol-kol) ve ön-k

vazife aldıklarına dâir kaynaklarda

mümkün olmuyor. Yalnız kaynaklarda

bîle isimleri ile birlikte Tümen adı kulla

mur devri tarihlerinde, Timur'un cedd

Noyan Ulus Emîri yani diğer tümen be

rinde baş emîr olarak gösterilmektedi

kıştırma olabileceği gibi, hakîkat de ol

Tarih'te Karaçar Noyan, Cengiz Han



(,'nğatay Hanlığı

yorlerini bırakarak asılları terk edilecektir. X

lın ortalarında hanlığın çökerek yerine em

birisinin kendi bölgelerinde hükümrân olm

dıkları devrede. Tümen tâbiri kalmakla ber

langıçtaki askerî tertibin bozularak tekrar

ıneye dönüş başladığı, Timur devri tarihler

killerden anlaşılmaktadır. Hattâ Kavçınlar

halini aldıklarını görmekteyiz/6’’ Kaydu Ha

1305-1306 yıllarında kağanlık ordularının d

dağılınca bunların bir kısmı boyun eğerek

IJ lusu'na dahil olmuşlar, bunların mühim bÇ ağatay Ulusu'na iltica etmişlerdi. Ç ağ

su'na iltica edenler, Ceyhun Irmağı'nı ge

kısmı Kuzey Afganistan'ın Belh, Kunduz, Ş

Andhoy taraflarına yerleşmiş ve Çağataylıkalmışlar, bir kısmı da İlhanlI Ulusu'na gitm

bölgede yerleşenler karışık kabîleler toplu

64Prof. D



bağlı olarak hareket edenler de mücbettikten sonra dahi, Yasavurîler adı al

bölgede Karavna bir tümen meydana

Târih-i Mu'înî'de Yasavurîler'in, Semerk

de bir Tümen teşkil ettikleri nakledilmekt

ç) Malî İşler, Adlî İşler ve Posta İş

Çağatay Hanlığı'nın malî işlerinin v

neler olduğuna dâir kaynaklarda hiç bir

lamıyoruz. Ancak kır hayatına ve hayvan

dayanan Ç ağatay Ulusu'nda vergilerin

nüfusa âit olanlarının varlığı düşünülemelar'da da olan vergilere kıyasla düşün

Mal ve Talay, gayri menkul şehir mülkü

1/10 nisbetinde zirâî mahsulden; Tamga

ret mallarından ve Kopçur 1/100 nisbetlardan alınan umûmî vergilerdi/70 Bu v

l K i i Ç ğ t Ul '

<f'.ngatay Hanlığı



vardı ki bu verginin de Ç ağatay Ulusu'nda olunduğunu düşünebiliriz. Çağatay Hanları'nın

kuruluştan 90 yıl sonra para darbettirmelerinde

hâkimiyet ve istiklâl kazanmalarının rolü olma

raber, bozkır şartlarında vergilerin aynî oluşun

ihtiyaçların para kullanmağa ihtiyaç duymad

mîninin de tesiri olsa gerektir. Zirâ para, kır h

dan ziyâde şehir hayatındaki tedavülde zarûret

Ç ağatay hanlığında adlî işlerin âmiri, b

üzere Yasa Emîri idi. Ancak yargı işlerini Yargu

İle bilinen hâkimler icrâ ederlerdi. İbn Battût

rezm ülkesinde gördüğü bir mahkeme heyetinanlatmaktadır: “Hergün vazife görmek üzere

lerine âit daireye giden Kadı, yanında Fakîh v

bi ile birlikte bulunurken, Yargucu da sekiz kişi

lyyetiyle yine bu dairede bulunmaktaydı. Ya

ümerâdan bir zât idi. Muhakeme ânında her

66 Prof.



Harezm ülkesi ile Türkistan şartlarının fağını düşünerek yargı işlerinin Ç ağata

böyle cereyan ettiğini söyleyebiliriz. An

mahkeme heyetinin teşekkülü, ulusta is

kim oluşundan sonra düşünelebilir. B

nemlerinde ise bu işin Yargucu ve yard

fetiyle yürütüldüğünü söylemek gerekir.

Moğol Kağanlığı'nda, başkent Karağer uluslar arasında haberleşme ve p

1240 yılında, Ogeday Kağan'ın toplad

tayda yeniden düzenlendiğini görmekte

tayda haberlerin geç ulaşması, yerleş

halkı ve idarecilerinin ölçüsüz külfetlerd

oluşları üzerinde durulmuş, neticede ye

tirilmişti. Ogeday Kağan, hattâ bu husbağlanışında ağabeyi Çağatay Han'ın

vibi ile belirli hükümlere bağlanmıştı. Ak

<, fiCl'itay Hanlığı



kıın yerler halkının mecbur oldukları mükell

lı ıdan kalkacak; hem de yiyecek ikmâl ve d

yi yapabilmek uğruna Ulaklar, şehirlere u

yolu uzatmayacaklardı. İmparatorluğun çeşmetlerine, en kısa şekilde ulaşabilecek yolla

de posta menzilleri kurulacaktı. Her ulus ken

lindeki menzil teşkilâtını kurmakla mükelle

menzilde bulunması lâzım gelen 20 ulak veı lyrıca bu bölgelerin askerî birliklerinden tem

rokti. Ayrıca bu posta menzillerine lâzım ol

çıtları, yemek için koyunlar, sütünü içmek iç

lar, gereğinde kullanılmak üzere arabalar

lovâzımâtın sayıları ve miktarları ayarlanmışt

ııda görülen hususlar dört ulusta da tatbik e

uöre Ç ağatay Ulusu'nun ulaşım, haberleşmetu İşleri de aynıyle tatbik görmüş olması lâzım

68Prof. D



üzere vali tayin etmişti.(76>Mahmud Yala

zifesi, babasının yerine 1228 kurultayınd

len Ogeday Kağan tarafından da tasd

Hattâ bütün Türkistan şehirlerinin idare

edilmiş ve vergilerin toplanması yenid

mişti/77’ Mahmud Y alavaç, Hocent şehri

Türkistan şehirlerinin idarecileri (Daruga

tahsil âmirleri (Tangmaçi)'ni buradan idBu vazifesini yaparken başlangıçta ya

Han'a, onun ölümünden sonra da Oge

hesap vermekteydi. Nitekim 1239 yılınd

yakınındaki Tarab kasabasında zuhur edbeb gösteren Ç ağatay Han, onu vazife

laştırınca bu husus açıkça ortaya çıkm

Yalavaç durumu Ogeday Kağan'a ar

ğatay Han sorguya çekilmiş ve neticedmecburiyetinde kalmıştı. Ogeday Kağa

meyi kâfi bularak ağabeyinin üzerin




ll.(79>Bu durum kat'i olarak göstermektedir

mud Yalavaç ve oğlu Mes'ud Y alavaç ma

Ç ağatay Hanlığı sahasındaki şehirler, doğ

doğruya kağanlık makamına bağlanıyordu. B

Çağataylılar, kendi hâkimiyet sahalarında

hâkimiyetin varlığı ile devlet ve hâkimiyet an

uymayan garîb duruma düşürülmüş oluyorlar

zeri bulunmayan bu tatbikat ile hâkimiyetinmezlik anlayışı iflas etmiş oluyordu ki Çağata

ı'jı'nın siyâsî hayatını ve gelişmesini bu durum

ongellemiştir.

Mahmud Yalavaç, 1254 yılında Pekin valis

vazifesine devam ederken vefat etmişti/8'” Fa

lu hakikaten dirayetli idaresi ile muvaffak ol

1239 yılında tayin edildiği Türkistan şehirleri

valisi olarak, vefat ettiği 1289 yılına kadar 5

vazifede kalmıştı. Cüveynî, onun Buhara şe

70P



lan tarafından 1272 yılında Buhara'n

ri ile birlikte tahrîb edilmişti/82’ 1273

kurtarıldıktan sonra medrese tekrar

1289'da vefat ettiği zaman medre

türbesine defnedilmiştir. Cemal Karşî

Medresesi'nin de Kâşgar şehrinde y

ratı olduğunu kaydeder/83’ Cüzcânî,

sâf eserlerinde Mes'ud Beğ hakkındakullandıklarına göre, idare ettiği me

sâkinlerinin sevgisini kazanmış olmal

Kaydu Han (1261-1301) 1269 yılında

ğatay Ulusu üzerinde hâkimiyetini hükmünde ona bağlı kalmış ve onu

sine devam etmişti. Kendisine sıra ile

ları Ebubekir Y alavaç (1289-1298)

vaç (1298-1303) onun yarlığı ile yibabasının vazifelerine devam etm




verdiği bilgiler 1303 yılında bu haberler ile somektedir/84’ 1305 yılında P ekin'den gelen ka

orduları, Ogeday evlâdının yurdunu ve Kayd

devletini sona erdirerek ulusunu da dağıtmış

ğatay Ulusu, bu münasebetle Kaydu Ulusu'nu

miyetinden kurtulmuş, fakat kağanlık ordularını

Yedi-Su havzalarını istilâ etmelerinden kurtulam

tı. Bu harbler münasebetiyle Çapar Han'ın yavazife görmekte olan Sevinç Beğ'in vazifesinin

yılından sonra devam ettiğini düşünmek mü

değildir. Zaten bu tarihten itibâren Sevinç Yala

dâir kaynaklarda da bilgi bulamıyoruz. Kağansu'nun orduları, İsen-Buka Han (1309-1318) za

da baskı ve istilâ hareketlerini devam ettirmi

Fakat halefi Kebek Han (1318-1326) her türlü m

yi bertaraf ederek, ilk def'a istiklâl alâmeti olrayı kendi adına darbettirecektir.C85) Ç apar

306 d d d hil h i i k b i il

72Pr



ne intikalini sağladığı içindir. Nitekimrının baskısı biter bitmez, Çağatay H

kazanılmıştır. Her ne kadar Y alavaç

1223 yılından 1306 yılına kadar Tü

olarak, şehirleri bir bakıma çeşitli uzak bir şekilde idare etmişlerse de b

tay Hanlığı'nın devlet hayatı ve devle

de birlik ve bölünmezlik esası bakım

önleyici olmuştu. Çağatay Hanlığı'n

beri devam eden ve bir mânâda b

bu çapraşık yapı, geç de olsa bu

şehir ve bozkırların birbirlerine y

zaman sonra Türk-İslâm yapısı içinde

hızlandıracaktır.



İKİNCİ BÖLÜM

ÇAĞATAY HANLIĞIGiriş

Cengiz hayatta iken, Moğolistan'ın batısın

hettiği ülkeleri, oğullarına tahsis etmeğe başl

Nitekim Harezmşahlar üzerine yaptığı seferd

nerken, büyük oğlu Cuci Han'ı, itil Irmağına

hâkimiyet altına alınan Deşt-i Kıpçak'ın doğu

münü idare etmek üzere bırakmıştı. Oğullarınınyetlerini biliyor ve onların kendisinden sonra

bölgeleri idare edeceğini tayin ediyordu Öl

74P



yanına gitsin" demişti/865Bu sözleri

Cuci Han ölmüştü. Onun için Cuci H

zikredilmiyor. Cengiz Han dört evlâ

vazifelere tayin ile onların meziyetlekazanmalarını istemişti. Cüveynî'ye

şöyle idi: Cuci Han, Av işleri âmiri; Ç

leri âmiri; Ogeday, idârî işler âmiri; Tu

kerin teçhizi işlerini yürütmekteydi/875yatta iken dört oğlu ile yaptığı bir ko

üşülünce müstakbel kağanı, kard

kendilerine seçtirtmişti. Burada C

arasında zıtlaşma zuhur etmişti. Cucşak huylu ise Çağatay da o nisbette

atlı şahsiyeti ile ortaya çıkmaktayd

ve siyasî vasfı ile babasından sonr

kabullenirken, Tuli, edepli ve ferag

mekteydi/885Cengiz Han, kendinde




tecrübeli binbaşılardan Kokoços'u Çağatay'ın

ne vermiş ve onun dik ve sert tabiatını, bu binb

tecrübesi ile beraber etmek istemişti.C89) Cuci e

ölmüş, Tuli kendisine ait olması lâzım gelen Uluğ

diye bilinen Moğolistan'da hâkimiyeti eline a

dan göçüp gitmişti. Fakat, Çağatay ve Ogeday

ikisi de bu vasıfları ile ulusları idare ederken şah

lerinin yapısı, siyaset ve idarelerine de aksetmiştğatay Han, yaptığı bütün hareketlerde sert bir

tatbikçisi olarak yalnız Çağatay Ulusu'nda değil

ğol Kağanlığı'nın diğer bölümlerinde de tanınm

onun sert karakterinin akisleri olmuştu. Kurultayhem yasacı ve hem de babasının ölümünden s

sülâlenin en büyüğü olarak, kendisinden dâima

nilen ve mecbûrî hürmet gösterilen bir şahsiy

muştu. Ogeday Kağan ise kurultaylarda dâim

İdareci ve diplomat olarak, kararları ağabeyinin

76P



devam etmiş, Çağatay Han, gururulanmış, Ogeday Kağan ise kendi em

neticeye ulaşmıştır. Nitekim Çağatay

balini tayin eden karar ve tatbîkat,

ve tavırlar içinde Tarabî isyam'ndande de açıkça görülmektedir.

Çağatay Han, kendi hanlığı sah

üzerinde hâkimiyetini, kağanlığa bağolduğu için, kuramamıştı. Bu durum,

ği ve bölünmezliği bakımından siyâs

diği gibi, İktisadî bakımdan da şehi

gelir ve vergilerden faydalanma imkaldırıyordu. Çağatay Han, bu duru

müdrik idi. Nitekim Tarabî İsyanı ba

bu hâdiseyi vesile kabul eden Ç ağ

mud Y alavaç'ı vazifesinden uzakkendi adamını tayin etmişti. Durum

vaç tarafından kağana bildirilinc

(,.nğatay Hanlığı



ru veya yanlış olduğunu düşünmeden, buyasa gibi olduğunu kabul eden bir kimse

yasa olarak kağanın selâhiyetlerine âid bir

müdâheleye hakkı olmadığını da bilmekte

cede Çağatay, "kendisinin bu tasarrufta hğunu ve hükmüne râzı olduğunu" beyan

Ogeday Kağan, şahsiyetini çok iyi tanıdığ

nin böyle cevap vereceğini bilmekteydi.

İlan, kendi devletinin, hanedanının kötü istle bile bu hadisede yasacı ve katı şekilci ke

yetine mağlûb olmuştur. Halbuki yasacı ve

ci tarafını bir yana bırakarak devletinin, ha

İstikbalini önce düşünebilse idi; bu münase

nerek meseleyi kökünden halledecek g

Onun yasa şekilciliği, devlet başkanlığı vas

yelmiş, kimseye lüzum kalmadan kendi ş

mağlûb olmuştur. Kağan ise yine siyasetin

madan, Çağatay'ın kendi ülkesini, yenide

78P

cömertliği âdilliği ve ağabeyine gö



cömertliği, âdilliği ve ağabeyine gö

ve hürmet havası içinde anlatılan

katte mevzuumuz olan Ç ağatay H

hayatı bakımından kaderini tayi

ehemmiyetlidir. Kuruluş devresinde ğatay kardeşlerin kendi aralarındak

zının ve şahsiyetlerinin sonucu, Ça

istikbâlini tayin ederken, talihin gar

rak Ogeday'ın torunu Kaydu Han drunları olan hanlar üzerinde aynı rol



ÇAĞATAY HAN(1227- 1242)

Ç ağatay Han, Cengiz Han'ın Börte-Fuçin

doğan dört oğlundan İkincisi idi.0*” Babasının

ğında, Moğol örf ve âdetine en riayetkâr, ana

on iyi bilen ve Cengiz Yasası'nın en iyi tatbikçisrak ün yapmıştı.'9” Diğer kardeşleri ile birlikte, ba

nın Harezmşahlar üzerine yaptığı sefere katılmış

tâ en sevdiği oğlu Mu-Tekin, Bamiyan muhasara

nasında, 1221 yazında maktül düşmüştü.<92>Cel

dln Harizmşah'ı tâkib vazifesi verildiği için 1221

80Prof. D



üzerine yaptığı son sefer boyunca Ça Yurt'ta bırakılan birliklerin kumandanı o

na vekâleten nâiblik etmişti.W4) Seferin s

giz Han öldüğü için babalarının cenaze

seferden onunla beraber dönen Ogedabirlikte yapmışlardı/90 Büyük kardeşleri

Han'dan altı ay önce öldüğü için, bu m

seferde bulunamamıştı/965Daha sonra e

lacak kurultayda buluşmak üzere karderılarak yurduna dönmüştü. Zâten bab

iken kardeşler babalarının huzurunda

ğanlığa halef olarak seçmiş idiler/97312

da toplanan kurultayda Ç ağatay Hanen büyüğü olarak Ogeday'ı elinden tu

kendisi kağanlık makamına oturtmuştu/

ra kendi yurduna dönmüştü.

Ç ağatay Han bundan sonraki öm

kardeşinin Karakurum'daki ordasında ba


mahaldeki ordasında geçirmişti. Kuyas yakının



mahaldeki ordasında geçirmişti. Kuyas yakının

ordasında ilkbahar ve yaz aylarında kalır, sonb

ve kış aylarında ise Yedi-Su havzasında Kayalık ş

ne yakın bir mahaldeki Kışlak yurdunda kalırdı.(99

ğatay Han'ın böylece Yaylak ve Kışlak olarak kudığı iki başkenti veya merkezi vardı. Uluğ-Ev adın

otağı,(100>bu iki merkez arasında mevsimlere göre

şınırdı. Cengiz Han, ili havzasını Ç ağatay'a yurt

rak vermişti. Dolayısı ile daha sonra kurulan hanmerkezi burası olmuştur. Ç ağatay Han, Çung

üzerinden İli havzasına gelen yolun üzerinde bulu

Temir-Kapu (Mogollar'ın Talki veya Timur-Kah

adını verdikleri geçit) geçidini 1222 yılında geuygun hale getirtmişti. Çinli seyyah Çang-Çun,

yılında buradan geçtiği sırada geçit, geçişe uy

şekilde genişletilmişti. Geçit, Çungarya tarafın

gelerek Süt-Göl (Sayram-Gölü) yakınından geçipmalık'a ulaşan yol üzerinde bulunuyordu.0015G

düğü üzere daha hanlık kurulmadan önce Çağa

82Prof. D

zim etmeğe başlamıştı. Çağatay Han'ın



ğ ğ y

kınındaki yaylak merkezi, hanlık kurulta

lanma yeri olduğu için hanlığın esas m

mundaydı. Cengiz Han, oğullarına yur

ken, hizmetlerinde bulunmak üzere döve bunların binlikleri ile birlikte ayrıca

kabîlelerin taksimi yapılırken hisselerine

lukları da vermişti. Ç ağatay Han'ın em

dört binbaşı Gizli Tarih'e göre Haraçar, huday ve Kokoços adlarını taşımaktay

başıların kabîleleri, aynı kaynağa göre

rulas kabilesinden; Müngge, Celâyir k

idohuday'ı tesbit mümkün olmuyor; Kok

arin kabilesinden idiler.004’ Bu kaynak M

ğu için isimlerin aslî şekilleri bunlar olsa

daha sonraki kaynaklarda isimler, Türuygun ve değişmiş halleri ile görülecekl

binbaşından ve binliklerinden başka


Nayman kabîlesinden sekiz bin kişilik topluluk



tay'ın hissesine düşmüştü. Reşîdüddin'de, dö

başı ve bunların binliklerinin Çağatay'ın hiz

verildiği söylenmekle beraber, bunlardan Ba

lar'dan Karaçar Noyan ile Celâyirler'den Mügyan adları veriliyor. Diğerlerinin isim ve kabile

noksan bırakılmıştır.0055Yalnız, Çağatay'ın fikir d

ğı Koşun veya Koşuk adında bir kumandanın

geçmektedir. Bu zât yukarıdaki Kokoços olmaKokoços, Gizli Tarih'e göre, Ç ağatay dik ve se

atlı olduğu için babası tarafından kendisine m

olarak verilmişti ki yukarıdaki evsaf ile uygunlu

termektedir. Yukarıda ismi geçen Barulas KNoyan, Emîr Timur'un ceddi olmaktadır. Timu

kaynaklarında Karaçar Noyan, Çağatay Han'

Emîri yani baş kumandanı şeklinde nakledillir.

ismi hem Gizli Tarih'te ve hem de C âmi'ü't-tev

ilk isim olarak zikredildiğine göre mümkündür.

84Prof



kabîlelerinin binlikleri ve binbaşları dairsî başbuğlurı idiler.

Ç ağatay Han'ın Kutbeddin Habeş

Otrarlı bir veziri vardı. Ç ağatay Han'ın

verdiği anlaşılıyor. Çünki bu vezirin o

tay'ın şehzadeleri ile birlikte terbiye gö

tiştirilmekteydiler.(107) Çağatay Han, han

ce Cengiz sülâlesinin en yaşlı ve en itdurumundaydı. Bu münasebetle harbl

ve sakin bir hükümdârlık dönemi geç

onun hanlığının son yıllarında daha önc

Tarabî isyanı, 1238'i 1239 yılına bağlayahara ve çevresinde patlak vermişti. H

oturan Mahmud Yalavaç, bu isyanın

bizzat meşgul olmuştu. Çünki yine yuk

miz üzere şehirlerde zuhur eden mestay Han veya Ç ağatay Ulusu'nun emîr




Han'ın bu şekilde rücû etmesi dolayısiyle Og

Han onun gönlünü almış ve fakat Mahmud

vaç'ın yerine bu def'a oğlu Mes'ud Yalavaç'ı

mî vali olarak göndermişti.Çağatay Han'ın çok katı bir yasa takipçisi

sı, kaynaklarda umûmen zikredilen bir husus o

gibi, İslâm dinine karşı almış olduğu sert ve ge

tavır da devamlı zikredilen bir husustur. Hakikatdurum İslâm dinine karşı olmaktan ziyade Moğ

sası'nın İslâm dini ile uyuşmamasından ileri ge

teydi. Bunlardan bilhassa suyla yıkanmanın ve

esaslara göre hayvan veya kurban kesimini

sa'ya uymaması, onun bu mevzuuda Türkistan

eziyet etmesine sebep olmuştur. Bu münaseb

hayatta olduğu müddetçe, Türkistanlılar gizli o

yukarıdaki hususları yerine getirmişler veyah

Moğol usulünce kesilmiş murdar etleri yemek

86P



si noyanlarının soyundandı. Cengiz Ç ağatay'ın anası, Kongırat ümer

çen'in kızıydı. Day-Seçen'in oğlan k

torunu ise Yisülün Hatun'dur. Ç ağa

hanımı ise Yisülün Hatun'un kızkard

idi.009’ Ç ağatay Han'ın sekiz tane o

lar yaş sırasına göre; 1-Muçi-Yebe, 2

şi, 4-Sarban, 5- Yisun-Müngge, 6-BayBayçu adlarında idiler.01®Çağatay

de en fazla ikinci oğlu Mu-Tekin'i

Han da bu torununu ziyadesiyle se

nında bulundururdu. Mu-Tekin yuka

miz üzere Bamiyan şehri kuşatması

düşmüştü. Sevdiği torununun ölüm

gazaba getirmiş ve Bamiyan şehrinomuz üzerinde baş kalmamak üze


Ç ğ H ' ölü ü âid k kl



Çağatay Han'ın ölümüne âid kaynaklalen tarihler, iki farklı menşe'den geldiği için ih

Bu tarihlerden birincisi Mayıs-Haziran 1241 (6

de) ayını göstemekte ve bu tarihle birlikte

Kağan'dan yedi ay önce öldü" diye ilâve e

dirler.(,,2) İkinci tertib tarihler; Ocak- Şubat

isabet etmektedir. Bu tertib tarih verenler is

day Kağan ölünce, ona niyabeten sevdiğMüge Hatun, kağanlık makamına oturmuştu

tay Han, bu hakkın "çocukların anası Tura

tun'a âit olduğunu" söyleyerek, makama T

Hatun'un çıkmasını sağlamıştı. Çağatay, ka

İki ay sonra (veya kısa bir müddet sonra) öl

diye ilâve etmektedirler.0135Ogeday Kağan

tarihi 11 aralık 1241 (5 Cemâze'l-âhir 639) ogöre, ikinci grub tarihleme, Ocak-Şubat 124

cunu vermektedir Ç ağatay devrini yaşamış





KARA-HÜLAGÜ h a n

(1242- 1246)

Çağatay Han, Yisülün Hatun'dan olan ikin

Mu-Tekin'i çok severdi ve kendisine veliahd

görürdü. Mu-tekin, Bamiyan'da maktul düş

sonra, üçüncü oğlu Bilkişi'yi veliahd yapmak is

Ancak o da 13 yaşında vefat edince, Çağat

bu def'a Mu-Tekin'in oğlu Kara-Hülagü'yü keveliahd tayin etmişti.("4) Mu-Tekin'in Bayçu, B

sun Tuva ve Kara Hülagü adlarında dört oğlu

90Prof. D

hep birlikte Kara Hülagü'yü hanlık mak



hep birlikte Kara-Hülagü'yü hanlık maktular.0’45Bu sırada kağan seçilemediği iç

Ogeday Kağan'ın hanımı Turakina Hatu

bu makamda bulunuyordu. Kara-Hülag

kûnet içindeki hanlığı 1246 yılında Kiy

seçilmesine kadar devam etmiştir. K

(1246-1248) bu makama gelir gelmez

Han'ı azlederek onun yerine Ç ağatay Hoğlu Yisun-Müngge'yi hanlık makamına

tir.0’75

Kara-Hülagü Han'ın hanımı OrganÇağatay Han, bu gelinine ziyâdesiyle d

Çünki kız kardeşi Çiçakin Hatun ile Oyra

regen'in kızıydı.0185Dolayısiyle Çağatay

Hatun'un dayısı olmaktadır. Kara-Hülag

gana Hatun'dan Mübârek-Şah adında



YİSUN-MÜNGGE HAN

(1246- 1251)

1246 Kurultayında Kiyuk, kağan seçildikten

Ç ağatay Ulusu'nun başında bulunan Kara-H

Han'ı tahttan azletmişti. Zîrâ Kiyuk Kağan'a gör

dururken torunun tahta çıkması uygun değildi.

o sırada Çağatay Han'ın oğullarındn Yisun-M

hayatta idi.019) Kaynakların verdiği bilgiye görğatay Han'ın beşinci oğlu Yisun-Müngge, de

sarhoş gezer; devlet işlerini hanımı Tayşi Hatun

92Pro

nî'nin nakline göre vezir Bahaeddin

yevî ve dinî ilimleri şahsında birleştiren



yevî ve dinî ilimleri şahsında birleştiren

koruyan muhterem bir zât idi. Baba

âlim idi, annesi ise Karahanlı sülâl

Han'ın neslinden gelmekteydi. Genkalmış ve Ç ağatay Han'ın veziri Habe

dan yetiştirilmişti. Habeş Amîd kendi o

tay'ın oğullarının yanına gönderirken

dığı Bahaeddin'i de Yisun-Müngge'mişti. Yisun-Müngge Han, Habeş Am

lagü'nün taraftarı olduğu için nefret

luk arkadaşı Bahaeddin Merginanî'yi

Vezir Bahaeddin eski hâmisine karşı v

yaparak onu Yisun-Müngge Han'ın k

zabından korudu. Bu durum 1251 y

kadar devam etti. Zîrâ bu yılın yazın

rultayda Müngge, kağan seçilmiş, ar

ve Ç ağatay evlâdından bir çokla


Tayşi hatunu katlettiler 020Moğol âdetlerine g



Tayşi hatunu katlettiler.020 Moğol âdetlerine g

zir Baheddin Merginanî de tekrar vezirlik ma

gelen Habeş Amîd'e teslim edildi. O da kend

sonra vezir olan bu âlim zâtı hiç affedememişcede o da Mogollardan hiç geri kalmayacak

Bahaeddin Merginanî'nin kemiklerini kırdırar

lettirdi.0225Cüveynî ve Vassâf'a göre gelen ku

Yisun-Müngge'yi yakalayarak Batu Han'a tesmişler ve idam hükmünü o icrâ ettirmişti.0235



ORGANA HATUN

(1251 - 1261)

(Drgana Hatun, Cengiz Kağan'ın kı

tun ile Oryat emirlerinden Turalçi KüreOrgana Hatun'un İl-Çıkmış Hatun adınd

deşi vardı. O da Arık-Buka ile evli idi.024

dan Cengiz Han'ın torunu olan Orga

Han'ın torunu ve halefi Kara-Hülagü Holduğu için, bu bakımdan da Moğol ar


üzere kendisinden bahseden kaynakların hepsi



üzere kendisinden bahseden kaynakların hepsi hürmet ifadeleri ile nakletmektedirler.

1251 yılında Karakurum'da Müngge Kağan(12

1259)'ın kağan seçildiği kurultay, Çağatay ve O

day nesli ve ulusları için büyük hâdiseler meyd

getirmişti. Çünkü, Müngge Kağan'ın seçiminden

ra kağana karşı bir suikast hareketi ortaya çıkarıl

Çağatay ve Ogeday sülâlesinin yetişkin çağda

çok mensubu ile, devlet ileri gelenlerinden ve ü

radan mühim bir kısmı yasa gereği katledilmişlerdi

Kara-Hülagü Han, Müngge Kağan'ın taraftarı o

ğu için o bu hareketin dışında idi. Hakikaten b

bir suikast tertibi olmuş mu idi? Yoksa siyaseten

böyle yapılmıştı? Anlaşılması mümkün olma

İdamlar sonunda geriye kalan çocuk yaştaki şe

deler, umûmen kağanlık yurdunda, muhafaza ada terbiye edilmek üzere bırakılmışlardı.

96Pro

hanımı Organa Hatun, oğlu Mübârek

ten hâkimiyeti ele almıştır.c,26) Organa



ten hâkimiyeti ele almıştır.c,26) Organatay Han'dan kalan Uluğ-Ev adındak

otağdan Çağatay Ulusu'nu on yıl oğl

adına idare etmiştir. 1255 yılı yarısınd

İran ülkesini idare etmek için giderken

likte ili Irmağı havzasından geçmişti.

bu sırada yaz mevsimi olduğu için Alm

ki Kuyas mevkiinde kurulan Orda'sınd

Bu münasebetle Hülagü Han ve ord

karşılamış ve ağırlamıştı.02” 1259 yılın

Hatun, Çağatay Ulusunu sükûnet için

ti. Fakat 1259 yılında Müngge Kağa

Y urt'da bulunan Arık-Buka kağanlığ

ken, Ç in'de seferde bulunan ağabey

dusu içinde kağanlığını ilân etmişti. B

sonlarında meydana gelmişti. Daha s

arasında mücadele başlamış ve Çağa

başında yalnızca Hatun bulunduğu iç


lordan Kubilay'ın gönderdiği Börü'nün oğlu Ab



o da ub ay gö de d ğ ö ü ü oğ u bhanlık makamına erişemeden Arık-Buka'nın k

leri tarafından bertaraf edilmişti.028’ Arık-Buka'nı

lık vererek gönderdiği Baydar'ın oğlu Algu ise Ç

taylı tahtına ulaşmak için mücadeleye girmişti.

na Hatun'un oğlu Mübârek-Şah'a niyabeten h

sürüşü 1261 yılı başlarına kadar devam edecekti



ALGU HAN

(1261 - 1266)

cAlgu, Çağatay Han'ın altıncı oğlu

ludur/13®1251 yılında suikast hadisesin

ğatay ve Ogeday neslinden yetişkin şe

gereği katledilince her iki âileden çoc

lar, kağanlık yurdunda terbiye edilmek

mışlardı. Bu münasebetle 1259 sonbage Kağan öldüğü zaman Algu da ora

du Kağan'ın ölümünü müteakip Arık

Çağatay Hanlığı9

Çünki o sırada Çin'de seferde olan Kubilay da kend

ordusunda kağanlığını ilan ederek Ç in'den Moğolis



ordusunda kağanlığını ilan ederek, Ç in den Moğolis

tan'a giden erzak sevkiyatını durdurmuştu.032>B

yüzden kağanlık ulusunda erzak sıkıntısı vardı. Faka

akıllı bir şehzade olan Algu ise Ç ağatay Hanlığı'n

müstakil hâle getirmek istiyordu. Dolayısiyle Arık-Bu

ka'nın gönderdiği adamlara topladığı silah ve erzak

vermedi. Eli boş dönen adamlarından durumu öğre

nen Arık-Buka, ordusuyla onun üzerine yürüdü. Had

seler bu şekilde gelişirken Organa Hatun ve Mes'ud

Y alavaç, Arık-Buka'nın yanına gitmişlerdi. Arık-Bu

ka'nın kendi üzerine geldiğini öğrenen Algu, onu or

dusuyla karşıladı. 1262 yılında Polat033>mevkiinde ya

pılan iki muharebeyi de Algu kazanmıştı. Fakat üçün

cü muharebeyi Arık-Buka kazanarak ili havzasına gir

miş ve buraları yağmalamıştı. Arık-Buka burada or

dusuyla bir yıl kadar kalmış, bu münasebetle kıtlık o

muştu. 1263 yılında Kubilay Kağan'ın ordularının ken

di üzerine geldiğini öğrenince burayı terketmek zo

100Prof

gu'ya göndermişti. Bu sırada Semerk

Algu, Çağatay Ulusu'nu yükseltmek ga



ğu için Organa Hatun ile evlenmiş v

de eski vazifesine iade etmişti. Anca

bu def'a kağanın valisi gibi değil, Alg

ye nazırı gibi vazife görecek ve Mâver

lerinden topladığı vergiler ile Algu'n

yeniden teçhizini ve kuvvetlendirilmes

cektir. Böylece Çağatay Hanlığı tari

şehirlerin geliri, Hanlığın işlerine sarf olu

yılında cereyan eden hâdiseler sıras

gesi ve Harezm'e komşu Çağataylıl

Batu Han'ın eline geçmişti. Algu HaSarban'ın oğlu Nikbay kumandasında

dererek buraları kurtardı ve Berke Han

vali ve tahsildarlarını kovdu. Hattâ Af

ne kuvvetler göndererek buradaki hsağlamlaştırdı.03®Algu Han 1266 yılı b


umûmî valisi olma durumundan çıkmıştı. AlgÇ k i d d ü ğl l



Kıyan, Çotu ve Tok-Timur adında üç oğlu olm

Fakat bunlar Organa Hatun'dan önceki han

İdiler.



MÜBÂREK-ŞAH HAN(Mart 1266- Eylül 1266)

u lgu Han'ın 1266 yılının ilk ayların

ne Kara-Hülagü Han'ın oğlu Mübârek-

kamına oturmuştu. Cemal Karşî'ye

Şah, Cumâde'l-âhir 664:10 Mart-7 Nisa

olmuştu.038’ Reşîdüddin ise “662 (4-11-

tarihinde Algu Han ölünce anası Org

tahta oturtmuştu" demektedir. Reşîdtarih, hâdiselerin seyrine uymadığı gib

diği bilgiye göre Organa Hatun Algu


onları toptan katlettirmek istemişti. Fakat “Mlavaç onu ikna ederek vazgeçirdi" deme



lavaç, onu ikna ederek vazgeçirdi" deme

Bu haberin doğru olması gerekir. Zîrâ Reşîdü

İfadesinin dışında Organa Hatun hakkında

kaynaklarda ve ne de C âmi'ü't-tevârîh'te eİfadeye bile rastlanmıyor. Bu duruma göre

Şah, han olduğu zaman Organa Hatun ha

ğildi. Mübârek-Şah, Çağataylı hanlar içinde

kabul eden ilk hükümdardır.042’ Kubilay Ka

kendiliğinden Ç ağatay Ulusu'nun başına g

masından pek memnun olmamıştı. Bunu

va'nın oğlu Barak'ın eline yarlık vererek Çasu'na göndermesinden anlamaktayız.043’ B

ğatay Ulusu'na geldikten kısa bir müddet

bârek-Şah'ın Bitikçi Emîri başta olmak üzer

safına katılmışlardı. Daha sonra Mübârek-Şayürüyen Barak, onu Hocent şehri yakınında

104Pro

dardır. Mübârek-Şah Han, kaynaklarda

göre, yumuşak huylu bir zât idi. Niteki



kip olarak çıkan amcazadesi Barak

eğerek, onun maiyyetine girmiş ve h

Mübârek-Şah'ın beş tane oğlu vardı.04şunlardır: 1-Olcay-Buka, 2-Buralgay, 3

İsen-Fulad, 5-Kadak.



Ba r a k Ha n(1266- 1271)

Barak Han, Ç ağatay Han'ın oğullarından

Tekin'in torunu ve Yisun-Tuva'ın oğludur.046’ Babas

sun-Tuva, 1251 yılında Mügge Kağan'ın seçimmuhalefet ve daha sonra da suikast hareketinde

lundukları için Yasa gereği idâm edilen şehzad

arasındaydı. Bu hâdiseden sonra katledilen şe

delerin çocukları, Karakurum'da terbiye edilüzere bırakılmışlardı. Barak ve kardeşleri de bu

106Prof.

malı ki yanında bulunan Barak'a yarlık

deşleri ile birlikte Ç ağatay Ulusu'na



Böylece Barak gibi mücadeleci bir şah

Buka'nın taraftarlığını yapan Kaydu Ha

hâle getirmek istiyordu.047’ Zîrâ Kaydu yurdu olan imil Irmağı havzası merkez

Çungarya bölgesinde Ogeday Ulusu

canlandırmıştı. Barak Han, ulusuna ula

kısa zamanda duruma hâkim olmuş v

Mübârek-Şah'ı dahi maiyyetine alarak

yâni Barsçı'lığına tayin etmişti.048’ Reşî

hanlık makamına gelişine âid tarih ver

muteber kaynaklardan Cemal Karşî, 6

Eylül - 1 Ekim 1266 tarihini,049’Mu'iniddi

yalnızca 664 tarihini vererek onu de

dir.050’ Vassâf, 663: 24 Ekim 1264 - 14 Ağrihini verir.05” Fakat verilen bu tarih, ha


ne uygun düşmemektedir. Kadı Ahmed Gaffâr-

vînî ise, 663 yılını vermekle beraber, 12 hayvanlı



vime göre Pars yılını ilave etmektedir. Pars yılı

yılına tekabül ettiğine göre 663 tarihinin yan

böylece telafi olunmuştur.052’ Barak Han, Ç ağ

Ulusu'na hâkim olduktan sonra; yalnızca Kaydu

ile değil Abaka Han ve Kubilay Kağan'a kar

kendi ulusunu müdafaa mecburiyetinde kalmış

Hanlığı'nın ilk yılında Kubilay Kağan'ın Ç ağataysine 6000 kişilik kuvvetle gönderdiği Mogultay i

deki kumandanını mağlûb etmiş ve hattâ Hoten

rine kadar gitmişti. Kaydu Han ile de yaptığı mu

beler iyi gitmekte iken Cuci Ulusu hükümdâKaydu Han'a yardım için gönderdiği üstün kuvv

işe karışınca 1267 yılında yaptığı muharebeyi k

derek Semerkant yakınlarına çekilmek mecburiy(153)

de kalmıştır. Kaydu Han'ın bundan sonra BHan'a elçi gönderip sulh yapmak istediğini gör

108Prof.

rak Han'ın yanına elçi olarak gelişi, su

gıç olmuştu.054’ Elçilik heyeti karşılanara



Han tarafından ağırlanmıştı.055’ Ertesi yı

yani 1269'da Talaş yakınlarında büyü

toplanmış, Ogeday ve Ç ağatay sülâlemensupları ile ümera hep bir araya g

Vassâf'ın nakline göre bu kurultay 666

yani 1268 yazında Semerkant yakınlar

ovasında olmuştu.057) Kurultaylar, anane

tarafın toprağında yapıldığına göre R

verdiği yerin doğru olması gerekir. An

naklettiği Katvan ovasındaki toplantı, bi

çak-Oğul'un elçi olarak gelişinde maiyy

ağırlandığı yer olmalıdır. Zîrâ her iki ulu

için yapılan bu ön toplantı da çok ihtişa

1269'da Talas'ta toplanan kurultayda den başbuğluğunu Kaydu Han elde etm


olmuşlardı.058’ Her iki taraf kardeş çocukları oldu

göre buradaki Anda oluş siyâsî yakınlaşmanın k



ni göstermek için kullanılmış olmalıdır. Çünki, b

üzere böyle bir yakınlığı olmayanların kardeş d

sinde yakınlık kurmak üzere yaptıkları merasimcunda her iki taraf birbirinin kan kardeşi gibi A

olurdu. Bu kurultayın ehemmiyeti Çağatay Ulu

tarihinde değişiklik yapmasındadır. Şöyle ki:

1- Ç ağatay Ulusu, 1269 kurultayından itî

Kağanlık Ulusu'nun değil, Kaydu Ulusu'nun üst

kimiyetine giriyordu.

2- Mes'ud Yalavaç bu tarihten itîbaren

Han nâmına Umûmi Vâli hüviyetiyle şehirler

edecektir.

Çağatay Ulusu böylece Algu Han'ın başlat

duğu istiklâl hareketini kaybetmişti. Ancak bir fa




Merv, Mervcik bölge ve şehirlerini ele geçirebur'a varmazdan evvel birleşmişlerdi. Aba



gönderdiği kuvvetleri burada mağlûb ed

Han, Nişabur'u da zabtetti.(162) Barak Han

Çağatay şehzadelerinden olduğu halde ohanlılar'ın hizmetinde olan amcazadesi

be'nin oğlu Nikudar'a haber gönderere

Han'ı arkadan vurmasını teklif etti. Bu sıra

baycan'da bulunan Nikudar, istemediği haka tarafından isyancı gibi kabul edilerek ta

ve nihayet Gürcistan'da yakalanarak Irak'a

dü ve hapsedildi. Abaka Han böylece iki

sında kalmaktan kurtulmuş oldu.063) Daha so

ka Han, bizzat kendisi bütün kuvvetleri ile b

rak'ı karşıladı. 1270 yazında cereyan eden

beden önce Kıpçak-Oğul ve Çapat'ın kırgrarak Barak Han'ı terkedip geri dönmeleri,

d fl t t Y l h b d

112Prof

mişti.(,64) Hâdiseler, Kaydu Han'ın arzus

yan etmişti. Çünki Kaydu Han karşısın



Barak Han görmek istemediği gibi;

su'nun en yakın destekçisi İlhanlı Ulusu

münasebeti ile zaafa uğratmış oluyordçak-Oğul ile Çapat'ın, harbin en kri

onu terk etmeleri bu kanaati desteklem

Ertesi yıl, İlhanlı kuvvetleri Ceyhun'

ğatay ülkesi'ne girmişler ve Barak Ha

ve güç durumlarda bırakmışlardı. Hat

durumdan dolayı şedîd davranması y

çi'si Ahmet Börü ile Barsçı'sı Mübârek-ğü anlaşılıyor.(,65) Kaydu Han, artık he

kıvama geldiğini görerek güya andası

hanesi ile Çağataylı ülkesine girmişti. B

na eriştiği zaman Barak Han kederindebulunuyordu.066* Bir çok kaynaklarda


saltanatının altıncı yılını tamamlamak üzer

demektedir. Uluğ Beğ, aynı ifadeyi tekrarlar



Ahmed Gaffâr-ı Kazvînî, “669 Koyun yılının n

de felç olarak öldü0695" diye yazmaktadır k

tarihler içinde en vâzıh olanıdır ve bu da sonları olmaktadır. Barak Han ölmezden bir

Islâmiyeti kabul ederek Sultan Gıyaseddin

almıştı. Yukarıda zikrettiğimiz kaynaklar, on

haberinden önce bu hususu ittifakla zikretmler. Vassâf buna ilâveten, “Barak Han İslâm

vefat etti. Fakat Kaydu Han onu Moğol ö

dağ başında bir yere gömdürmüştür" diye

mektedir. Sultan Gıyaseddin Barak'ın hükü

bu duruma göre altıncı yılına yeni girmişti. O

hirlenişi, müslüman oluşunun Mogollar'a ho

diği ihtimalini akla getirmektedir. Çünki müsl

duğuna göre, kendi inandığı şekilde gömülm

rekirdi Barak Han öldüğü zaman geriye b



(1271 - 1274)

NİKBAY HAN

a rak Han 1271 yılı sonlarında ve

re Nikbay'ın Çağatay Hanlığı'na geli

yılı başlarında olmalıdır. Nikbay, Ç

dördüncü oğlu Sarban'ın oğludur.07

Barak Han zamanlarında ordu kuman

met gördüğünü bildiğimiz bu şehzad

fatından sonra çıkan karışıklıklar sıras

ği kadarıyla en ciddî vazife göreni idi.

içinde İlhanlı ordusu Buhara'ya kada


hara'ya girerek 50 bin kişiyi katletmiş ve şeh

âbidelerini tahrib etmişti. Bu meyanda bin

okuduğu Mes'ud Yalavaç'ın yaptırdığı



okuduğu Mes ud Yalavaç ın yaptırdığı

Medresesi de tahrib olunmuştu. Nikbay Ha

671 'in 7. günü: 29 Ocak 1273 günü Buharek İlhanlı ordusunu mağlûb etmiş, hattâ o

hun Irmağı'nı geçene kadar kovalamıştı.0

Han'ın 1273 yılı içinde hanlığının ne kadar d

tiği bilinemiyor. Pek çok kaynakta han olarale zikredilmeyen Nikbay'ın ölümü için Kad

Gaffâr-ı Kazvînî'nin eserinde 671 yılı verilme

671 yılı, 19 Haziran 1273'te bittiğine göre o

ğı iki seneden azdır. Reşîdüddin ise tarih v

“Yalnızca üç yıl hanlık etmiştir" demektedir.

ruma göre onun hükümdârlığı hiç olmazsa

İçinde bitmiş olması lâzım gelir.



(1274- 1277)BUKA-TİMUR HAN

J Uikbay Han'ın kısa ve mücade

hükümdarlığından sonra Buka-Timu

muştur. Buka-Timur Han, Çağatay Halu Kadatı'nın oğludur.07®Kaydu Han

olmuştur. Reşîdüddin onun hanlık

ölüm tarihi hakkında en ufak bir işar

cak “Saç kıran hastalığından vefatdir.076’ Diğer kaynaklardan yalnızc



(1277- 1307)

DUVA HAN

uka Timur Han'ın ölümünden sonra Du

onun yerine Ç ağatay Hanlığı makamına ge

Kaydu Han'ın yarlığı ile Çağatay Ulusu'nun

geçen Duva Han, Barak Han'ın beş oğlundan

sidir.078’ Onun uzun süren otuz yıllık saltanatı

tlnce Çağatay Hanlığı, üst üste gelen tahribama ve katliamların meydana getirdiği yaral

118Prof.

adında yeni bir şehir kurulmuştu.079’ He

îmar işleri Mes'ud Beğ tarafından yapı

Han'a bağlı olarak yürütülüyorsa da n



Han a bağlı olarak yürütülüyorsa da n

kendi hanlık sahası huzura kavuşmu

Cemal Karşî'nin nakline göre 1272 yılıntahrîbi sırasında yıkılan yerler tekrar c

sudiye medresesi yeniden îmar olunmu

da Mes'ud Yalavaç vefat edince bu m

nında kendisi için yaptırmış olduğu tülunmuştur. Şevval 688: Ekim 1289 yılınd

Mes'ud Beğ'in yerine büyük oğlu Ebu

Kaydu tarafından yine aynı selâhiyetle

üzere tayin olunmuştu.c,80>Marco P ol

göre Kubilay Kağan'ın batıdaki hudud

ne kadar uzanıyor, ondan daha batıd

Türkistan, Kâşgar, Yarkent, Aksu, Karahirler, Kaydu'nun üstün hâkimiyetinde


yılında ölümüne kadar Kaydu ve Duva ittifak

Kubilay Kağan'ın ciddî bir taarruza gözü k

anlaşılıyor Bu durumdan isitifade eden D



anlaşılıyor. Bu durumdan isitifade eden D

Horasan hududunu emniyete almış, hattâ

kadar bütün bölgeleri hanlığına katarak Hikadar seferler yapmıştır. Hattâ bu seferlerind

zaman mağlûb olmamıştır.082’ Kaydu Han

olarak çalışan Ebubekir Yalavaç'ın 1298 yılın

tı üzerine onun yerine bu def'a kardeşi Sat

tayin olmuştur. O da ağabeyi, babası ve de

dirayetle şehirleri en iyi şekilde idareye deva

tir. Reşîdüddin'in nakline göre, Kubilay Kağlef olan torunu Olcaytu Timur Kağan (1294

dikkati Kaydu ve Duva ittifakına dönecektir.

du'nun devleti çok itîbar kazanmıştı. Reşîdüd

diği tarih silik olmakla beraber Kaydu'nun T

ğan ile üç yıl aralıksız harbettiğini ve netice

120Prof.

dışında ve Moğolistan hududundaki b

reyan ettiği bilinmektedir. Bu muhareb

Duva Han mücadeleye katılmamış ve



Duva Han, mücadeleye katılmamış ve

tu.(,84) Babasının ölümünden sonra onu

çen Çapar Han (1301-1306)'ın babasıolmadığı anlaşılmaktadır. Zîrâ kendisi

desteği Duva Han olmasına rağmen ha

terdiği görülecektir. Cemal Karşî'nin es

berleri 1303 yılına aittir. Burada 1303

eden Satılmış Y alavaç'ın yerine Ç ap

yarlık ile Mes'ud Y alavaç'ın üçüncü

Beğ'i tayin ettiğini de nakletmektedir

kendinden öncekilerin idare merkezi

şehrini bırakarak Umumî Valilik idare m

gar şehrine taşımıştı. Cemal Karşî'nin

tarihte Kâşgar'da bulunuyordu. Duva sederken onu, Çapar'ın devletinin, ku


edecek ve ittifak bozulunca bundan istifa

Olcaytu Timur Kağan'ın orduları Çapar Ha

yürüyeceklerdir Duva Han ile Çapar Han a



yürüyeceklerdir. Duva Han ile Çapar Han a

huzursuzluk, nihayet 1304 yılında harbe d

Çapar Han'ın kuvvetleri Çağatay ülkesine dir. Birinci muharebe Semerkant civarında,

harebe ise Hocent yakınlarında cereyan

Çapar mağlûb bir vaziyette ülkesine doğru

bu def'a Olcaytu Timur Kağan'ın orduları ülkla etmeye başlamıştı.086’ 1305 yılında çok ü

vetler ile Ogedaylılar'ın yurduna giren kağ

duları, Kaydu Han'ın kurduğu bu güçlü ili

dağıtmışlardır. 1305'i 1306'ya bağlayan ay

ğılan kabilelerin bir kısmı kağanın orduları

eğmiş, geri kalanlar ise Çapar Han başta o

re Duva Han'a sığınmak mecburiyetinde kaDuva Han, bu iltica edenleri, Ceyhun Irmağ

122Prof.

hadise ve iltica durumundan sonra Duv

par Han'ın barıştıkları anlaşılmaktadır. T

orduları, Ogeday Ulusu'nu yok etmek



ayrıca Çağatay Hanlığı'nın merkezi dur

ili Irmağı havzası ile Yedi-Su ve Talaş h

tamamen istîlâ ve yağma etmişlerdi. D

ğanın orduları ile mücadele etmiş ve da

kâta devam etmelerini önlemişti. Reşîd

bu muhrebelerde yaralanmış0885ve dahların tesiri ile ölmüştür. Duva Han 30 y

nattan sonra 706:13 Temmuz 1306-2 T

tarihinde ölmüştür.0895 Mu'iniddin Nat

Temmuz 1305-12 Temmuz 1306 tarihini de hâdiselerin seyrine 706 tarihi daha

mektedir.0905Duva Han, öldükten son

hayli şehzade bırakmıştır. Bunların bir k

takiben sıra ile han olmuşlardır.



(1307- 1308)KÜNCÜK HAN

Duva Han'ın 1307 yılında ölümü üzerine Kü

babasının yerine Çağatay Hanlığı makamına ge

tir. Istîlâ ordularının tesiri ile Çağatay Ulusu'nda

nüz sükûnet hâsıl olmamıştı. Durumdan istifâd

mek isteyen Börü'nün torunu Kadakçı'nın oğlu

gu,a91) Küncük Han'a karşı harekete geçmişti.

O sırada Çağatay Ulusu'nu iltica etmiş olanpar Han ve kardeşleri Buralkay başta olmak üze

124Prof. D

Ebukan adındaki kardeşleri de katlonulm

cük Han katledildiği zaman saltanatı birmuştu.092*Bu durum üzerine bütün Duva



harekete geçeceklerdir.

TALİGU h



TALİGU h a n

(1308- 1309)

‘dTaligu Han bu fitne hareketine. Kadı Ahmed

fâr-ı Kazvînî'nin ifadesine göre Çapar Han'ın tesi

girmişti. Kendisi müslüman olmamakla beraber b

görünmeyi tercih ederdi. Kanlı bir hâdise ile oturd

tahtında fazla kalamadı. Saltanatının senesinde

(kurultay) enasında Duva Han'ın oğullarından

bek'in baskınına uğrayarak katledildi. Altı yüz sü

İle baskını yapan Kebek, bu arada ağabeyi Kün

Han'ı öldürenlerin hepsini yok etti. Bu hadise 708

nesi: 21 Haziran 1308 - 10 Haziran 1309 tarihinde vbulmuştu.093’ Fitnenin başı durumunda olan Ç a



İSEN-BUKA HAN

(1309- 1319)

‘îKebek Han, 1309 yılı içinde Tal

Han ve diğerlerini baskın verip yok

ağabeyi İsen-Buka, Hind hududuna y

de Nikudarîler'in tümeni içinde bulu

mal ki Taligu'nun hanlık makamına ge

ra başlayan mücadele dolayısiyle he

disine yakın veya tâbi olan toplulukla

muhitine dağılmışlardı. İsen-Buka da

l d l l d K b k i t h


lan Han seçimi toyunda ağabeyi İsen-Buka

makamına oturttu.097’ İsen-Buka'nın hanlığı'ncü yılı tamamlanırken, Buyantu-Kağan (131



Çağataylı şehzadelerinden Y asavur-Oğla

yarlık vererek Çağatay Ulusu'na han olarak

di. Bu durumu haber alan İsen-Buka Han ve

Kebek, 1313 yılında onu bertaraf edebilmek

duları ile birlikte yola çıktılar. Doğu Türkistan'

Hoca hududunda onu yakalayabilmek için ka Han, Kâşgar yolu üzerinden bir ordu ile y

Kebek de Almalık yolu üzerinden bir diğer

harekete geçmişti.09®İsen-Buka'nın ordusu,

yet halinde düşmana hiç bir şey kalmaması biyet hâlinde ise yeniden yapmak kolay ola

şüncesi ile yol boyunca her şeyi tahrîb etmiş

ise aksine galibiyet hâlinde düşman hüküme

kı kendisinin adaleti hakkındaki söylentilerin

kolayca kendi tarafını tutabileceği; mağlûb

128Prof.

yet olup da geri çekilmek icab ettiği za

ka çok sıkıntı çekmiş, Kebek ise büyük bde geri çekilebilmişti.<,99>Daha sonra Y

makamını ele geçirememiş fakat Mâv



makamını ele geçirememiş, fakat Mâv

hayli mesele çıkarmıştır. Ancak Kebek

bünyesine getirmiş olduğu huzursuzlu

bertaraf etmek suretiyle ortadan kald

Yasavur, bertaraf edildikten sonra bile

ber mücadele verenler mânâsına Yasa

bir Tümen kalmıştır. Timur'un zuhuru sı

merkant çevresinde görülen Yasavurîler

le gibi muhteva kazanmışlardı/200’ İsen-B

fâr-ı Kazvînî'ye göre 718 evâhirinde yanve 1319 yılı başı civarında vefat etmişti.

Natanzî ise 719 yılını vermektedir/202’ 71

1319 yılı olmaktadır. Birbirine çok zıt say

tarihe göre, İsen-Buka Han'ın 1319 yılınıvefat ettiği anlaşılmaktadır. Mezarının



(1319-1326)

KEBEK HAN

(.Ağabeyi İsen-Buka Han'ın 1319 yılının ilk ayla

da ölümü esnasında Kebek, Yasavur ile uğraşmak

İdi. Nihayet onu perişan ederek İlhanlI ülkesine k

mağa mecbur ettiği sırada ağabeyinin ölüm habeni almıştı. Kebek'in kardeşlerinden birisinin, nâib o

rak onun dönüşüne kadar vekâlet ettiğini ve da

sonra toplanan kurultayda Kebek'in hanlık maka

na geldiğini bilmekteyiz/203’ ilhanlı ülkesine sığın

Yasavur orada da rahat durmamış ve Mu'inidd

130Prof

içinde hac farizasını yerine getirmek

giden ilk şahsiyet olduğu anlaşılmaktad

Kebek Han, ağabeyi Küncük Han



Hanlar'ın zamanından beri şahsiyetiy

kumandanlık vasıfları ile temayüz etmiğının Çağataylılar tarihinde çok mühi

ha vardır. Kebek Han, Ç ağatay Sül

def'a nâmına para darbettiren hük

tur/205’ Bilindiği üzere onun zamanına şehirlerinde basılan paralar ya mahal

veyahut da Moğol İmparatorluğunun

da başlangıç döneminde darb ettirile

ralar tarzında idi. Bu paralarda umukağanının damgası, darb tarihi ve yer

Kebek Han'ın bastırdığı bu paralar, h

vel, artık Ç ağatay Ulusu'nun ve Hanlığ

kağanlığın hukukî vesayetinden kurtul

reti olmuşlardır Bu münasebetle Keb


umûmî adı hâline gelmiştir. Kebek Han ve ha

nin darbettirdiği paralar gümüş ve bakırdandır.

Kebek Han zamanında yapılan bir diğer y



İse Kaşga Irmağı havzasında Nahşeb (Nesef) ş

den iki buçuk fersah mesafede Karşı adında bsarayının yapılmasıdır.(207) Çünki, bilindiği üzere

zamanına kadar, Ç ağatay Han'ın Uluğ-E

verilen otağına nisbetle Çağatay hanlarının

yaz kış Han Ordası adı verilen çadırlardan mütebaşkentlerindeki Uluğ-Ev'de ikamet ederlerdi.

Han'ın saray mânâsına gelen Karşı adındaki

Sarayı, daha ziyâde kışlık saray olarak kullanılırd

ha sonraları bu saray etrafında şehir meydan

miş ve Karşı bu şehrin adı olmuştur. Moğol uns

lürkleşmesi yanında islâmiyeti kabûl ederek ka

tıkları bu devrede, Çağatay Hanlığı en mes'ut znını yaşamıştır. Kebek Han'dan kısa bir müddet

132Pro

Nâmına darbettirdiği paraların so

ra ve Semerkant 725:18 Aralık 1324 - rihini taşıyan gümüş sikkelerdir. Halef

ilk parası 726: 8 Aralık 1325 - 26 Kasım



ilk parası 726: 8 Aralık 1325 - 26 Kasım

şıdığına göre, Kebek Han'ın bu yıl iç

rabilirle ihtimâline binâen, onun hanl

yılına tedâhül edebilir.<208)



İLÇİGİDAY HAN

(1326- 1326)

u va Han'ın oğlu İlçigiday Han, ağabe

Küncük, İsen-Buka ve Kebek Hanlardan sonra

düncü kardeştir. Çok kısa bir müddet için hanlık

kamında kalabilen bu han için kaynaklarda her gi bir bilgiye rastlamak mümkün olmuyor. Ancak

mına darbettirdiği para üzerinde Ordu-Bazar 72

Aralık 1325 - 26 Kasım 1326 tarihi bulunduğuna

re00” Kebek Han'ın 1325'i 1326'ya bağlayan kış de öldüğünü düşünürsek 726 yılı yaz başında ha

134

içinden yaz başına kadar üç dö

makamı boş kalmaması için bu vhükümdar olmaktadır. Onun par

sında darbedilmiş olması da bu



sında darbedilmiş olması da bu

maktadır.



ALÂEDDİN TARMAŞİRİN HAN

(1326- 1335)

1326 yazında hanlık makamına geçen Ta

Man, Duva Han'ın bir diğer oğludur. Çağatay

hükümdârları içinde Mübârek-Şah ve Barak

sonra gelen üçüncü müslüman handır. Onuİslâmiyet hanlık sülâlesinde de hâkimiyet ku

Her ne kadar ondan sonra han olanlar arası

miyete karşı direnmek isteyenler olmuşsa da

rum bir son çırpınış olmaktan ileri gidememieddin Tarmaşirin Han, hanlığın kudretini art

136Pro

din adını almış ziyadesiyle dindar bir

rak anlatılır/212’ Tarmaşirin Han, sabamazlarını mutlaka mescitte cemaatle

kadar dindar ve Türkçe konuşan b



Mevsimin kış olmasına rağmen han

ğında kalmaktaydı. Hanlığının son dömalık bölgesine hiç gitmediği için C

riâyet etmemekle itham edilmekteyd

Ulusu'nun meseleleri yılda bir defa Alm

da, yaz başlarında yapılan kurultay (lür ve karara bağlanırdı.

Tarmaşirin Han'ın islâmiyeti kabûlü

su ile İslâm ülkeleri arasındaki bağlant

temin etmişti. Bu münasebetle tica

canlanmıştı. Ancak yukarıda zikretm

husustan dolayı, hanlığın merkezinin

verâünnehir ile ili havzası ve Almalık b

ikilik ortaya çıkmış oluyordu. Yasa tar

rebilmek için oğlu Celâleddin Senc


cak bu tedbir de yeterli olmamıştır. Nitekim

tûta'nın da naklettiğine göre, 1335 yazında yakınlarında yapılan kurultay Çenkşi ve

O ğul'un ele başılığını yaptıkları muhalif



ğ ş ğ y p

sayesinde onun hanlıktan azledilmesi ile ne

mişti. Daha sonra ise katledilmiştir/214’ Tar

Han'ın son parası Tirmiz 735: 1Eylül 1334 - 20

1335 tarihini taşıdığına göre, hâdisenin tarih

lanmış olmaktadır/2'5’ Mu'iniddin Natanzî d

yasaya karşı olması dolayısiyle bu duruma d

nü kaydetmektedir/216’



HANLIĞIN ÇÖKÜŞÜ

u4lâeddin Tarmaşirin Han'ın 1335 yı

ten sonra katledilmesi, Ç ağatay Hanlçökmesine sebep olacaktır. Bunun ne

re tamamen Ulus Emirleri olarak biline

hem de kabîlelerin irsî reisleri durumu

danların eline geçecektir, idarenin em

geçtiği bu devrede devlet tamamen s

denebilir. Çünki bu devrede emîrler,

Ogeday neslinden gelme şehzadeleri h

ediyorlar ve tayin ettiklerini kısa bir zam

rip bir diğerini han yapıyorlardı

sonra katledildi"®17’ demektedir. 736 ve 737 tari

onun nâmına darbedimiş olan paralar bu bildoğruluğunu göstermektedir/218’ Bu duruma

Çenkşi Han (1336-1337) yılında hanlık yapm

Çağatay Hanlığı------------------------------------------------------------------------



Ç ş y y p

Çenkşi Han'a halef olan Bozan Han'ın parasına

lamıyoruz. Yalnız kendisine halef olan Yisun-Tim

739 ve 740 tarihli paraları olduğuna göre Bozan

1338 yılı içinde hanlık etmiş olmalıdır. Yisun T

Han'ın paraları 739:20 Temmuz 1338-1340 tarih

taşıdığına göre onun hanlığı da 1338 yazı ile 134

zı arasındadır.019’ Yisun Timur Han, emîrler tarafı

katledilmişti.020’ Yisun Timur Han'a halef olan Kaz

mur Halil (Halîlullah), Yasavur'un oğlu idi. Çok olan Kazan-Timur, aynı zamanda dindardı. Baz

ralarında yalnızca Halîlullah adını gördüğümü

hükümdâr zamanında Karşı sarayına iki menzil m

fede olan Zincir-Saray yapılmıştı/221’ Çağatay Hrı'nın müstakil hareket eden son temsilcisi olan

140Pro

taşımaktadır. Bu duruma göre onun

1345 Mayısı'na kadar ulaşmaktadırnakline göre bu hükümdarı Emîr Kaz

ti/223’ Bu duruma göre 1345 yaz baş

E î K ' hükü i i d i



Emîr Kazagan'ın hükümetinin devresi

Emîr Kazagan devri (1345-1358), onaEmîr Abdullah (1358-1359) ve Kazaga

Hüseyin (1359-1370)'in hâkimiyet dev

edecek ve 1370 yılında Emîr Timur y

başlatacaktır. Her ne kadar bu Emîbazı hanların adları zikredilir ise de

hepsi sembolik şahsiyetlerdir.

BİBL İYOGRAFYA



Abdullah b. Fazlullah eş-Şîrâzî, Tecziyetü'l-Em sâr ve T

tü'l-A'sâr, l-V, Taşbasma, Bombay 1269/1853.

’Alâeddin *Atâ Malik-i Juweynî, Tarikh-i Jahân-Gushâ

Muhammed of Qazvin, London, 1-1912,11-1916,111-19

Anonim, Monghol-un Niuça Topca'an , Mogollar 'ın Gizl

Türkçe ter e., Ahm et Temir, Ankara 1948.

Anonim, Mu'izzû 'l -Ensâb, E.Blochet, Catalo gu e des ma

ries Persan de la Bibliotheque Nationale, Paris 1905,

Rieu, Catalogue of the Persian manuseripts in the

Museum, London 1879,1,183.

Itarthold, V.V., Turkestan vi Epohu Mongolskavo Naşe

St. Petersburg 1900; Turkestan down to the Mongol

on, Translated by H.A.R. Gibb, London 1958.

142Prof. D

Ebu'l-Gazî Bahadır Han, Şecere-i Türk, Baron

St. Petersburg 1871-1874; Rıza Nur neşri, İst

Hondmîr, Habîbü's-siyer, Tahran 1853-1854; Hi

Mongols du Turkestan, M.C.Defremery, Pari

İb B ttût R hl (T hf t ' â fi âibi'



İbn Battûta, Rıhle (Tuhfetu'n-nuzzâr fi garâibi'

ib i#l-esfâr), Türkçe tere., M.Şerif Paşa, l-ll ve1333-1338.

Kadı Ahmed Gaffâr-ı Kazvînî, Târîh-i Cehân-â

novî neşri. Tahran 1343.

Lane-Poole, Stanley, Catalogue of the OrientBritish Museun VI, London 1881.

Le Starnge, Guy, The Lands of the Eastern Ca

1905.

Marco Polo, The Book of Marco Polo, The Veted by H.Yule, Edited by H.Cordier, l-ll, Lon

Markof, A.K., İnventarniy Katalog Müsülmansk

taja, St. Petersburg 1892.

Minhâc al-din al-Jawzjânî, The Tabaqât-i NâsirMinhâc al-din al-Jawzjânî, edited by VV


Mu'in-al-din Natanzî, Muntakhab-al-Tavârikh-i Mu'inî, Pu

par Jean Aııbin, Teheran 1957.

Nizâmüddin Şâmi, Zafernâme, Türkçe tere., Necâtî Lugal

kara 1948.

Plano de Carpini The Journey of Friar John of Plano de



Plano de Carpini, The Journey of Friar John of Plano de

pini, W.Rockhill, London 1900.

Reşîdüddin Fazlullah, Câmi'ü't-tevârîh, Behmen Kerîmî

Tahran 1338.

Reşîdüddin Fazlullah, Şu'b-i Pençgâne (Neseb-nâme-i Mü

Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesi, Yazma nu. 293

Savalief, P.S., Moneti Cucidof, Çagataidof, Celairidof i

ge, RAOVOT, III, 1858.

Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, Bayezid Umumî Kütüph

si, Yazma nu. 4975.

Ulugh Bek, The Shajrat-ul-Atrak, Translated by C.Miles, Lo

1838.

Vassâf-al-Hadra, Geschichte Vassaf's, Wien 1856.

W.Rubruck, The Journey of VVilliam of Rubruck, W. RocLondon 1900.

DİZİN



-A - A.K.Markof (Markof): 32

Abaka Han: 69,107, 110,111

Abdullah b. Fazlul lah eş-Şî- râzî: 20

Abuşka: 49, 97 Afganistan: 22, 63,100,121

Ahmet Börü: 57,110, 112

Ak-Orda: 39

Al-Tamgacı: 42, 44, 56 Alâeddin Atâ Melik-i Cüvey- nî: 17

Algu (Han): 49, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 105, 109,

114 Ali'nin Yusuf ve Zelîhası: 11

Al tın-Orda: 29, 32, 3anda: 47,108,109

andalık: 47

Andhoy: 63

Andican: 62,117

anonim sikkeler (p50,51, 130

Arık -Buka: 27, 4997, 98, 99, 105, 1

Ar lat kabîlesi: 83 Arlatlar: 61,62

askerî tâlim: 57

Asya: 5, 8

Asya-Hun devleti: 5

Av (sürek avı): 56, 5106

146Prof

Balasagun: 21

Bamiyan muhasarası: 79

Barak Han: 46, 47, 57, 104,105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114,117, 135

Börte-Fuçin

British Muse

Buhara: 29,69, 70, 8118, 132

Buka Timur



Barinler: 60

Barsçı (emîr): 19, 42, 56, 57, 60, 62, 63, 65, 83, 84, 103,106, 112, 138, 139, 140

Barulas: 83

Barulas kabilesi: 82

Barulaslar: 60, 62,83 Başay-Oğul: 55

Batı Türkistan: 35

Batu Han: 38, 39, 57, 93,100

Bayan Kulu Han: 50

Belh: 34, 63

Berke Han: 57,100

Bertold Spuler: 13

Beş-Balık: 34

Bibl iotheque Nationale: 25 binbaşı (Minghan-u Noyan): 58

Câmi’ü’t-tev24, 60, 8

Celâyir: 83

Ceiâyirliier:

Cemal Karşî102, 10

CemâlüddiMuhamm

Cengiz (Han35, 36, 460, 61, 676, 79, 894,136

Cengiz Han

Cengiz Yas136


Cuci Ulusu: 20, 33, 34, 39, 50, 65, 107

Cuvangar (sol-kol): 62Cüveynî’nin Cehân-Güşâsı:

20

Cüzcânî: 18, 70

Çağatay Ulusu: 9, 33, 35, 36, 43, 44

49, 51, 56, 58, 6165, 66, 67, 70, 791, 92, 96, 98, 1106, 107, 109,127 130 136



Cüzcânî: 18, 70

-ç -Çağatay (Han): 11, 29, 33,

34, 35, 36, 37, 39, 45, 48, 50, 51, 54, 55, 56, 57, 60,

61, 66, 68, 73, 74, 75, 76,77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 98,105, 114, 116, 131

Çağatay âilesinin damgası:50

Çağatay Edebiyatı: 11

Çağatay evlâdı: 47, 92

Çağatay Han’ın yaylağı: 34

Çağatay Hânedanı şehzâde- leri: 56

127, 130, 136

Çağatayca: 11Çağataylı: 20, 22, 23

36, 41, 53, 54, 6396, 97, 100, 103, 118, 127, 129, 130

Çağataylı paraları: 3Çağataylılar: 20, 22,

32, 41, 53, 54, 63100, 130

Çanay: 37

Çang-Çun (Çinli seyyÇang-Te: 26

Çapar Han: 40, 70, 121, 122, 123, 125

Çenkşi Han: 46,138

Çigiller: 6

Çu havzası: 27

148P

Darugaçin: 35, 38, 68

Deguignes: 13 Delhi: 55, 135

Deşt-i Kıpçak: 6, 29, 38, 73

Deşt-i Kıpçak seferi: 38

Emîrler: 5140

Ermitaj M

eski Türk



Doğu Türkçesi: 11, 12, 23

Doğu Türkistan: 23, 34, 110,118, 127

Doğu Türkistan Çağataylıla-rı: 23

Duglat Emirleri: 23 Duglatlar: 23

Duva Han: 40, 49, 71, 117,119, 120, 121, 122, 123,124, 125, 133, 135

- E -

E. Bretschneider: 31

E.Haenisch: 17

Ebu Sirâceddin Muhammed el Cüzcânî: 18

Fakîh: 65

farsça ya

Fransa k

Galle: 64

Gazan H

Gök-Türk

Guy le St

Gülab: 62

Habeş Am93


Harezm-Kıpçak hususiyeti: 12

Harezmî’nin Muhabbet-Nâ- mesi: 12

Harezmşahlar: 17, 73, 79

hatun: 44,52,53, 54

İlhanlı sarayı: 29

İlhanlı Ulusu: 6, 933, 41, 50, 63, 112,115, 129

İli boyu: 34

İ



hayvancılık ve çobanlık kül

türü: 6Henry Hovvorth: 13

Hindistan: 18,29, 79,119

Hocent: 35, 62, 68, 70, 84,

103, 120, 121Hondmîr: 23

Horasan: 34, 41,119,121

hristiyan dünyası: 27

Hülagü Han: 26, 33, 40, 48, 52, 55, 90, 91, 92, 94, 96, 102

Hüsam Kâtib’in Cümcüme- Nâmesi: 12

- İ -ibn Battûta: 29, 41, 44, 45,

İli havzası: 34, 39

81,96, 99, 122, İli Irmağı: 39, 40, 8

İncu: 77

İran: 6, 22, 38, 40, 9

İsen-Buka: 63, 71, 127,128, 129,13

İskender Anonimi:

İslâmî usûle görekesimi: 45

İslâmiyet: 7, 29, 4466, 103, 113, 1136,138

İslâmlaşma: 45

İtil Irmağı: 73,83

150Prof.

Kadı Ahmed Gaffar-Kazvînî:23, 107, 113, 115, 116, 125

Kafkasya: 6

Kağan Ordası: 38

Kağanlık kurul tayı: 48, 52

K ğ l k Ul 6 28 33

Kaşka Irmağ

katip: 17Kavçın: 59, 6

Kavçınlar: 59

Kayalık şehr



Kağanlık Ulusu: 6, 28, 33,

41, 50, 63, 71, 99, 109, 112

kalan: 64

Kanglılar: 6

Kara Hülagü Han: 55

Karaçar Noyan: 62, 83

Karahanlılar: 18, 21

Karahıtaylar: 18, 30

Karakurum: 17, 66, 80, 87,

95, 105 Karavna: 41, 59, 64

Karavnas Emîri Kazagan:42, 63, 140

Karavnas tümeni: 63

Karavnaslar: 42, 63

K l kl 6

Kaydu Han:

63, 70, 78109, 110116, 117,

Kaydu Han’ı

Kaydu Ulusu

Kazan Halil H

Kebek Han: 63, 71, 132, 133

Kencet: 34

kesif Türk n

Kıpçak Türk

Kıpçaklar: 6

kışlak: 36, 37

Kışlak başke81


Koşun Noyan (emîr): 60, 61,62, 83

Kubilay Kağan: 19, 27, 28, 31, 40, 49, 99, 103, 105,107, 118, 119

Kunduz: 63

mal: 64

Manghol-un Niuça Top16

Marco Polo: 28, 29, 31,

Mâverâünnehir şehirle100



Kunduz: 63

kurban: 45, 85kurultay: 5, 16, 27, 37, 42,

44, 47, 48, 49, 52, 53, 54, 58, 66, 68, 75, 80, 82, 91,92, 95, 108, 109, 110, 125,

126, 129, 136, 137Kutb’un Husrev ü Şîrîni: 12

Kuyas: 39, 80, 81, 82, 96

Kuzey Afganistan: 63,121

kuzey Hindistan: 18Küçük Çağatay noyan: 61

Külük Kağan: 19, 41

Küregen: 55, 90, 94

Küriyen: 58

L

100

Maverâünnehirli: 36 Mengü Kağan: 26

menzil teşkilâtı: 67

merkezî Asya: 8

Mes’ud Yalavaç: 36, 469, 70, 77, 85, 99,103,109,110,115,118

Mesudiye Medreses70, 115, 118

Mîrhond: 23Mirza Muhammed Ha

Duglat: 23

Mirza Muhammed Kazvî

Moğol (askerî) birlikleriMoğol ananesi: 24, 36, 3

152Prof.

Moğol kabileleri: 7, 58

Moğol Kağanlığı: 15,31,58,66Moğol ordusu: 58

Moğol tarihi: 8,18

Moğol usûlü: 46

-

Nehcü’l-Ferâdnesebnâmele

Niccolo Polo:

Nikbay Han: 4



Moğol Yasası: 45,85

Moğolca: 16,17, 60,62, 82

Moğolistan: 7,33,43, 73,120

Mogollar: 5, 6, 7, 9, 16, 17, 18,19,26,27,36,37,38,46,

47, 55,60, 81,87,93,113Moğolların Gizli Tarihi: 7,

19, 60, 62, 82, 83

Mu’îniddin Natanzî: 22,128

Mu’înü’l-Mürîd: 12

Mu’izzü’l-ensâb: 25, 61

Mu-Tekin: 79, 86, 89, 105

Muçi-Yebe: 57, 86,111

Muhammed Sâdık Kâşgarî: 23

Mübarek-Şah: 40,46,110

Müge Noyan: 60 61 83

Nizamüddin Şnâmesi: 22

Noyanlar: 58,

-

Ogeday Kağ36, 37, 38,76, 77,

Oğlan (oğul):

Oğuz Türkçes

Oğuz-Kıpçaksiyetleri: 1

ok ve yay: 59

Olcaytu Han:

Olcaytu TimuOnbaşı: 58


Ortaçağ Çin Atlası: 31

Otrar: 34, 55,100

- Ö -

ön-kol (merkez): 62

Reşîdüddin Faz lu l laİmadüddevle: 18

Reşîdüddin’in Câmi’üvârîhi: 7

Rıhle: 29

Ribat-ı Oğuz: 11



Özbek Han: 29

-P-

P.S.Savalief: 32

Papa: 27, 28

papa IV. İnocentius: 27

Pekin (hanbalık): 19, 28, 68, 69, 71

Plano Carpini: 27

posta menzilleri: 67prenses Kökeçin: 29

Prof. Ahmet Temir: 17

Pulat Çinsang: 19

-R-

Ribat-ı Oğuz: 11

-S -

S.Kozin: 17

Salı-Saray: 42

Satılmış Yalavaç: 8, 70,Selçuklular: 5,18, 22

Semerkant: 40, 50, 51100, 107, 108, 121, 132, 136

Sevinç Yalavaç: 8, 70,7seyisler: 67

seyyar şehir: 39

Sıçan yılı: 80

Sır-Deryâ havzası: 27Si-Şi-Ki (Batı Elçiliği Hat

154Prof.

suyla yıkanma: 45, 85

Süt-Göl: 81

-Ş -

Şahruh (Timur'un oğlu): 24

Tarabî İsyanı

Tarhan:55Târîh-i Cehân

Târîh-I Cehâ

Târîh-i Reşîd



Şecere ve ensâb kitapları:15, 24

Şeceretü’l-Etrâk: 25

Şehr-i Sebz: 50

Şerefüddin Ali Yezdî: 34

Şerefüddin Ali Yezdfnin Za- fernâmesi: 22

Şeyh Şeref: 12

Şıbırgan: 110

Şira-Orda: 39 Şu’b-i Pençgâne: 24,25

- T -

Tabakat-ı Nâsirî: 18

Talaş (Taraz): 34

Târîh-i Vassâ

târîhî Türk ill

Târih-i Mu’înî

Tarmaşirin H45, 46, 5

133, 135, Tecziyetü’ l-E

Temir-Kapu:

Tezciyetü’l-A

Timur’un ced

Timurîler: 11,

Umurlular de

Tirmiz: 42,11

Topçi: 16

Toy: 42, 44, 125, 126,


tümen: 43, 62, 63

Tümen Beği (Tümen-u Noyan): 58

Tümen beğleri: 56, 62

Türk dili ve edebiyatı: 11,12 60 83

131

Uluğ-Yurt: 75, 80, 96Ulus: 6, 9, 10, 13, 15, 1

20, 22, 24, 25, 28, 334, 35, 36, 38, 39, 443 44 46 48 49 5



12,60, 83

Türk nüfusu: 8, 43

Türk tarihi: 6, 8,13,19

Türk-İslâm kültürü: 9

Türk-İslâm yapısı: 72

Türkistan: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 20, 21, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 33, 35, 36, 43, 44, 45, 55, 66, 67, 70, 85, 119

Türkistan şehirleri: 8, 21,35, 52, 68, 69, 77, 130

Türkistan türkçesi: 25

Türkistan uleması:21

Türkler: 5, 7, 46, 47, 59 Türkleşme: 45, 46,131

43, 44, 46, 48, 49, 5

53, 54, 56, 58, 59, 663, 64, 65, 66, 67, 775, 83, 84,91,92

Ulus Beğleri (emirleri):

Urgenç: 34, 35

Uygur bakşıları: 5

Uygur harfleri: 17

Uygurlar: 6,30

Uygurtay 37

- V -

Vassâf: 69, 70, 93, 94106,108, 110, 112,

114Vassâfü’l-Hadra: 20

156Prof. D

- Y-Yağmalar: 6

Yalavaç âilesi: 72

Yam: 66

Yargucu: 65, 66

Yasa: 9 36 38 44 45 53

Ye-Lü Ch’u tsa

Yedi-Su bölge

Yedi-Su havza41,71,81, 1

Yisun-Münge 55, 86, 9



Yasa: 9, 36, 38, 44, 45, 53,

56, 57, 65, 73, 74, 75, 77, 79, 85, 95, 98, 105, 136,137

Yasa Emîri: 56, 65

yasacı: 75, 77

Yasavur: 41, 63, 64, 110,127, 128, 129, 139

Yasavurîler: 64,128

yasun:45, 73

yaylak: 43, 44, 81Yaylak başkenti: 39

Yuan-Şi: 19 yurt: 43, 44

yüzbaşı (Cagu58

-ZZeki Velîdt Tog

Zerefşan havz

Zincir-Saray: 4





Documents

Cagatay-Hanlıgı.pdf