Cb.35 Na hOrgáin Céadfacha

5 Príomh bhaill chéadfacha• Boladh, Blaiseadh, Tadhall, Radharc, &Éisteacht.• Faigheann an inchinn teachtaireachtaí óna néarón chéadfacha de bharr spreagtha ón timpeallacht.

Spreagtha Near ríog Inchinn Freagairt

Orgáin Céadfacha

• Sna ainmhithe- cabhrú leo eolas a bhailiú faoin timpeallacht inmheánach & seachtarach.

• Grúpa de ghabhdóirí (receptors) céadfacha suite i dteannta a chéile a bhíonn san orgán céadfach.

• In orgán céadfach bíonn bailiúchán de ghabhdóirí ann a bhíonn oiriúnaithe do chineál spreagadh amháin.

Gabhdóirí Ceadfach• Rangaítear na horgáin céadfacha de réir an cineál

spreagadh a bhraitheann siad.1. Eisghabhdóirí: Braitheann siad spreagadh seachtarach

m.sh. solas, fuaim, boladh, teas.2. Ionghabhdóirí: Braitheann siad spreagadh

inmheánach m.sh. an hipeatalamus a bhraitheann athraithe i bpóitéinseal osmóiseach na fola, an medulla oblongata a bhraitheann leibhéal CO2 na fola.

3. Féinghabhdóirí: Braitheann siad eolas faoi shuíomh an choirp m.sh. sa chluas, matáin, teannáin, ballnaisc.

1.Boladh agus 2.Blas:• Feidhmíonn céadfa an bholadh & an bhlais cosúil

le chéile & i gcomhpháirt le chéile go minic. • I gceachtar cás tuaslagtar ceimiceáin a bhíonn san aer nó i mbia sa scannán boltanach tais a chlúdaíonn an teanga nó an srón • Tá réigiúin ar leith den teanga a bhraitheann blais ar leith i.e. milis, géar, searbh srl..

3.Tadhall- An Craiceann• Céadfá ginearálta é seo. Suite sa chraiceann.• Feidhmeanna: cosaint, eisfhearadh, osmarialú

/teocht agus baill céadfach)• Aithníonn an inchinn roinnt spreagtha ón gcraiceann

a • bhaineann le

1. brú, 2. teas, 3. tadhall, 4. fuacht & 5. pian.

The SKIN as a Sense Organ

Pór Allais Tadhallgabhadóir

Ducht allais

Faireog gheireach

Dermis

Matán ardaitheach ribí

Faireog Allais

Fíochán saille

Cúpla firicí!

• Fasann gruiag níos tapúla I fír ná I mná• Tá an méid ceanna falacil gruaige ag daoine &

ag chimpanzees• Déantar craiceann ‘nua’ gach 27-28 lá le méan

1000 craiceann nua I rith do saol• Tá an craiceann is tanaí le fáil cén áit sa

corp????

4. ÉisteachtOrgán: CluasFeidhm: 1. éisteacht & 2. cothromaíocht. (2 gabhdóirí difrúile sa chluas)

Struchtúr: 3 chuid• An chluas seachtrach - líonta le aer• An chluas lár - líonta le aer• An chluas inmheánach - líonta le limfe

CluasínNéaróg aireachtála

Fuinneog ciorcalach

3.StíoróipTiompán na cluaise

Canáil na cluaise

Canálacha Leathciorcalacha

Cochla

1.Casúirín

Feadán óstach

2.Inneoin

(i) An chluas seachtrach

1. Cluaisín –Déanta as loingeáin don chuid is mó.

Feidhm: piocadh suas fuaim thonnta & iad a sheoladh isteach 2. Canáil seachtrach éisteachta - canáil líneáilte le ribí & chéir.Feidhm: Iompar na creathanna go dtí tiompán na cluaise.

(3) Tiompán na cluaise: Scannán tarraingthe trasna an chanáil a roinneann an cluas seachtrach ón chluas láir.• Critheann an tiompáin

de bharr creathanna aer. • Bíonn an bhrú aer

cothrom ar 2 thaobh tiompáin na cluaise. Tarlaíonn seo de bharr an feadán eostach.

‘This narrow tube is called the Eustachian tube, when you swallow the tube opens and a small bubble of air is able to move causing a ‘pop’.Rapid altitude changes in planes make the ‘pop’ much more noticeable due to bigger differences in pressure.’

(ii) An chluas lár2 chuid: Feadán eostach & cnámhóga na cluaise (casúirín, inneoin, stíoróip)

Casúirín

Tiompán

Inneoin Stíorip

Fuinneog ciorclach

Fuinneog ubhach

(i)Feadán Eostach: Oscailt idir cluas & scórnach. Dúnta de gnáth ach osclaíonn sé nuair atá tú ag slogadh & méanfach (yawn)Feidhm: Cothromaítear brú an aer idir 2 thaobh de tiompán na cluaise.

‘Wonders of life’ epi.2 30mins in

(ii) Cnámha na cluaise:

• 3 cnámh beaga sa chluas láir a sheolann na creathanna trasna an cluas láir & ardaítear méad an na creathanna.

1. Casúirín – ceangailte le tiompán na cluaise. Piocann sé na creathanna suas ón tiompán

2. Inneoin –nasc idir an casúirín & an stíoróip. Seoladh na creathanna ar aghaidh.

3. Stíoróip – ceangailte den fhuinneog ubhach. Ardaítear méid na creathanna toisc go bhfuil an scannán seo (an fhuinneog ubhach) níos lú ná tiompán na cluaise. Téann an fhuinneog ubhach go dtí an cochla.

Tá ________ idir na cnámha & _________ a coimeádann na cnámha ina n-áit. Wonders of life epi2 (33sh in)

(iii)An chluas inmheánach

Cochla & na canálacha leathchiorcalacha1. An Cochla: Feadán cornaithe lán de

leacht. Athraítear creatha fuaime go néar-ríoga cuirtear an leacht ag crith, tarraingíonn an leacht ar ghruaig-chealla chun go gcloistear fuaim.

2. Na Canálacha Leathchiorclacha: Trí chanáil lán de leacht atá ingearach le chéile. Gluaiseann an leacht sna canálacha, tarraingíonn sé ar ghruaig-chealla,cuireann sé seo néar-ríoga go dtí an inchinn le eolas faoi chothromaíocht an choirp

http://www.youtube.com/watch?v=DWue7byOsjc‘How we hear’

Éisteacht:• Tagann creathanna go dtí an chochla ón stíoróip. • Téann na creathanna tríd an fhuinneog ubhach & fabhraíonn tonnta bhrú i

limfe an cochla.

• Spreagann na tonnta gabhdóirí sa cochla. (24,000 ribe cealla leagtha amach ina 2 sraith)

• Seolann na gabhdóirí near ríoga inchinn – (néaróg aireachtála (auditory/cochlear)

• Ligeann an fhuinneog ciorclach do na tonnta bhrú dul amach ón cochla isteach i aer an chluas láir

http://www.youtube.com/watch?v=7O-adw-HyrQ

Cothromaíocht:

Suíomh- Tugann na canálacha leathchiorclacha eolas faoi shuíomh & chothromaíocht an choirp. Trí chanáil ingearach le chéile lán de leacht.• De réir mar a ghluaiseann

an corp, gluaiseann an leacht sna canálacha.

• Tarraingíonn an leacht ar ghruaig-chealla.

• Bunaíonn sé seo near-ríoga sa néaróg aireachtála a sheoltar go dtí an ceirbrín.

Néaróg aireachtála

Fadhbanna Éisteachta

Bodhaire• Má dhéantar dochar do na

gruaigchealla sa chochla, cnámha nó do thiompán na cluaise éiríonn an duine bodhar.

Conas? • Déanann fuaim leanúnach

níos mó ná 90 dB an dochar seo thar am.

• Déanann fuaim níos mó ná 140 dB an dochar seo láithreach.

5. Radharc

Matán

Caochspota ‘blindspot’

Foibhé

Néaróg Optach

Loinn Gloinní

3.Reitine

2.Coróideach

1.Scléara

Loinn uisciúil

Ballnaisc crochta

Lionsa

Faireog deora

Matán Fabhránach

Choirne

Mac Imreasc

Inteachán/seall/imreasc!

Codanna den súil:

3 príomh straith: 1. An Scléara: Clúdach

righin, seachtarach, bán. 2. An Coróideach: Sraith

dorcha, láir de chlúdach na súile. Meilinin chun gathanna UV a scagadh. Soláthar mór fuileadáin ann chun an súil a chothú.

3. An Reitine: An pháirt inmheánach de chlúdach na súile. Bíonn slait agus cóin (gabhadoirí) ann a bhraitheann solas -dubh & bán (slait), daite (cóin).

http://www.youtube.com/watch?v=gvozcv8pS3c

Chun tosaigh sa súil: • An Coirne: An chuid tosaigh

trédhearcach den scléara chun solas a scaoileadh isteach sa tsúil.

• Inteachán (iris): Cuid daite os comhair an lionsa, bíonn an lí meilinin iontu uaireanta (seachas súile goirme) Cuid leanúnach den chóiróideach.

• Mac Imreasc (pupil): Poll i lár an inteachán le matán chiorclacha & matán ghathacha. Rialaíonn sé an méid solais a théann isteach sa tsúil (dubh) Athraíonn an cruth de bharr an déine solas

• An Lionsa: Fócasú solas ar an reitine.• An Matán Fabhránach: Páirt thiubh den

choróideach a rialaíonn cruth an lionsa.• Ballnasc Crochta: Coimeádann sé an lionsa in

áit.• Lionn Uisciúil: Leacht idir an lionsa agus an

coirne.

Ag cúl an tsúil:• An Lionn Gloiní: Substaint glóthúil idir an lionsa

agus an reitine a chabhraíonn struchtúr sféarach na súile a choimeád.

• An Néaróg Optach: Tugann sí teachtaireachtaí ó na slait agus na cóin go dtí an inchinn.

• An Caoch-Spota: Spota ar an reitine mar a bhfágann an néaróg optach an súil. Ní féidir solas a thiteann ar a bhrath toisc gan aon slait nó cóin a bheith ann.

• An Spota Buí /An Fóibhé: An Spota ar an reitine a thugann an radharc is géire má thiteann solas air. Bíonn an bailiúchán cóin is mó sa reitine anseo.

Faigh do Caoch-Spota!

• Cover your left eye and move yourself away from your screen or printout so that you are looking directly at the dot from some distance away. Keep looking directly at the dot and move towards it. As you do so, the cross will move away from you in the corner of your eye.

• At some point the cross will disappear! As you keep moving in, it will re-appear and continue moving out. If you move back and forth, you will see the cross appear and disappear

Gabhadóirí Solais sa _______

Slata Cóin• 120 milliún sa súil 6 milliún sa súil• Ar fud an reitine Timpeallan fhoibhé• Dubh & bán Dathanna Gabhdóirí solas na hoíche Gabhdóirí solas geal• Níl an íomhá soiléir Tá an íomhá soiléir

‘colourized scanning electron micrograph (SEM) of rods and cones, showing the structure of the eye retina. Rods (green) are long nerve cells which respond to dim light, enabling images to be detected. Cones (blue) are shorter cone-like cells which detect colour’

• Mais 28g ag súil amháin H.D súil Duine

Fadhbanna/ Máchaillí Coitianta Súl

(1) Fad radharc (hipirmeatróipe): Meall na súile níos giorra ná mar a bhíonn sé de ghnáth.• Bíonn deacracht ag daoine le

fad radharc rudaí gar don tsúil a fheiceáil ach is féidir leo rudaí i bhfad uathu a fheiceáil.

Cóiráil: Is féidir é seo a cheartú trí lionsaí dronnacha (convex) a úsáid.

(2) Gearr radharc(mhíóipe): Meall na súile ró-fhada ná mar a bhíonn sé de ghnáth. Fócasaítear na gathanna solais sula sroicheann siad an reitine.• Bíonn deacracht ag daoine

le gearr radharc rudaí i bhfad ón súil a fheiceáil ach is féidir leo rudaí i gar dóibh a fheiceáil.

Cóiráil: Is féidir é seo a cheartú trí lionsaí déchusacha (concave) a úsáid.

Ceist (2006 g)• Taispeántar gearradh ingearach trí chraiceann an duine sa léaráid

seo.

• (i) Ainmnigh na codanna A, B, C agus D sa léaráid.• (ii) Is inteirm an duine daonna. Céard a chiallaíonn sé sin?• (iii) Céard é príomhfhoinse an teasa i gcorp na hinteirme?• (iv) Déan cur síos ar ról D maidir le teocht an choirp.• (v) Céard a tharlaíonn do na hartairí beaga (artairíní) sa chraiceann

nuair a thiteann an teocht sheachtrach?

B

D

C

A

Ceist 2009 15 (b) (á)Taispeántar súil an duine sa léaráid.(i) Ainmnigh na codanna lipéadaithe V, W, & X

(ii) Tabhair na feidhmeanna atá ag na codanna Y agus Z.(iii) 1. Ballnaisc chrochta 2. Cóin 3. Néaróg optach 4. Inchinn.Tabhair breac-chuntas ar róil aon trí cinn díobh sin thuas sa radharc.(iv) Mínigh an chaoi a n-oibríonn an seall/inteachán.(v) Mol cúis gur fearr péire súl a bheith ag duine seachas bheith ar leathshúil.

V

W

V

Z

YZ