PA2095R33C41916

1u

1u dV of Oiiaua

39003002856218

m^^W

CENT VINGT

VERSIONS LATINES

'1

%

E. RAGONAGRÉGÉ r>E I.'L.MVErVSITÉ

"W

Cent vingt

Versions latines

DOXNliES AUX EXAMENS DU BACCALAUREAT

L5 LETTRES

SIXIEME EDITION

wPARIS

J. DE GIGOREL ÉDITEURRUE CASSETTE, <>^

\^ç,'ll'n, G

PREFACE

Que peut-on demander à une publication aussi

modeste que celle-ci? Des textes corrects. C'est

peu et c'est beaucoup, à en juger par les fautes

nombreuses qui déparent trop souvent les textes

publiés à l'usage des classes.

Dans ceux qui suivent on a cherché non seule-

ment à éviter toute faute d'impression, mais à pro-

fiter des meilleurs travaux des philologues et à n*ad-

mettre que des leçons explicables et authentiques.

Ces textes ont tous été donnés, la plupart récem-

ment, aux examens du baccalauréat, soit à la Sor-

bonne, soit dans les Facultés de province. Nous ne

les avons pas pris de toutes mains et au hasard :

nous n'avons admis que ceux qui offraient un vé-

ritable intérêt, considérant que le fait d'avoir été

proposé à des candidats n'esi pas toujours pour

un sujet de version la preuve qu'il a été parfaite-

ment choisi.

On les trouvera ici rangés, non pas à l'aventure,

mais dans l'ordre chronologique, le seul qui par

— II —lui-même apprenne quelque chose. N'est-ce pas

un avantage que, par le seul fait de la disposition

des textes dans un livre, un élève se rende compte

de l'ordre des temps et de Tâge des grands écri-

vains?

Vingt auteurs latms figurent dans ce recueil ;

mais cinq seulement y sont largement repré-

sentés, Cicéron, Tile-Live, Tacite, Quinlilien et

Pline le Jeune. A quoi bon reproduire des textes

aussi répandus que ceux de Virgile, d'Horace, de

César ou de Salluste? A quoi bon surtout s'attar-

der à des écrivains de second ordre, tels que Va-

lère Maxime, Vellcius Paterculus, Fronton, Gal-

purnius, et bien d'autres? Mais il nous a paru à

propos de citer trois pages fort intéressantes de

Minucius Félix, de saint Jérôme et de saint Au-

gustin.

Enfin la ponctuation et l'orthographe sont des

minuties que beaucoup de gens dédaignent, mais

dont nous avons eu soin de tenir un très grand

compte.

E. R.

CENT \L\GT VERSIONS LATINES

f . — La beauté de l'aniveps prouve rex.istence

de Dieu.

Si est aliquid in rerum natura quod hominis mens,

quod ratio, quod vis, quod potestas humana efficere

non possit, est certe id quod illud elTicit, homine

melius. Atqui res cselestes, omnesque eae quarumest ordo sempiternus, ab homine confici non possunt.

Est igitur id quo illa confîciuntur homine melius. Id

autem quid potius dixeris quam deum? etenim si dii

non sunt, quid esse potest in rerum natura homine

melius? In eo enim solo est ratio, qua nihil potest esse

prœstantius. Esse autem hominem qui nihil in omni

mundo melius esse quam se putet, desipientis arro-

gantise est. Ergo est aliquid melius. Est igitur profecto

deus. — An vero, si domum magnam pulchramque

videris, non possis adduci ut, etiamsi dominum non

videas, muribus illam et mustelis aedifîcatam putes :

tantuni vero ornatum mundi, tantam varietatem pul-

chritudinemque rerum cœlestium, tantam vim et

magnitudinem maris atque terrarum, si luum ac nondeorum immortalium domicilium putes, non plane

desipere videare? An ne hoc quidem intelligimus,

— 2 —omnia supera esse meliora, terram autem esse infi-

mam, quam crassissimus circumfundat aer?

CiCÉRON.

2. — La terre révèle an créateur.

Ac principio terra universa cernatur, locata in

média mundi sede, solida et globosa et undique ipsa

in sese nutibus suis conglobata, vestita floribus, her-

bis, arboribus, frugibus, quorum omnium incredibilis

multitudo insatiabili varietate distinguitur. Adde hue

fontium gelidas perennitates liquoresque perlucidos

amnium, riparum vestitus viridissimos, speluncarum

concavas ampUtudines, saxorum asperitates, impen-

dentium montium altitudines immensitatesque cam-

porum ; adde etiam reconditas auri argentique venas

infinitamque vim marmoris. Quae vero et quam varia

gênera bestiarum vel cicurum vel ferarum ! qui vo-

lucrium lapsus atque cantus ! qui pecudum pastus !

quœ vita silvestrium! Quid jam de hominum génère

dicam? qui quasi cultores terrseconstituti, nonpatiun-

tur eam nec immanitate beluarum eflerari, nec stir-

pium asperitate vastari;quorumque operibus agri,

insulae litoraque colluceut, distincta tectis et urbibus.

Quae si, ut animis, sic oculis videre possemus, nemo.

cunctam intuens terram de divina ralione dubitaret.

CiCÉRON.

3. — L'instinct des animaux.

Dédit eadem natura beluis et sensum et appetitum,

utaltero conatum haberent ad naturales pastus capes-

sendos,altero secernerent pestifera a salutaribus. Jam

vero alia animalia gradiendo, alia serpendo ad pas-

lum accedunt, alia volando, alia nando; cibumque

— 3 ~partim oris hiatu et dentibus ipsis capessunl, partim

unguium tenacitate arripiunt, partim aduncitate ros-

trorum;

alla sugunt, alia carpunt, alia vorant, alia

mandunt. Atque etiam aliorum ea est humilitas ut

cibum terrestrem rostris facile contingant;quœ au

tem altiora sunt, ut anseres, ut cycni, ut grues, ut

cameli, adjuvantur proceritate collorum. Manus etiam

data elephanto est,quiaproptermagnitudinemcorporis

difficiles aditus habebat ad pastum. At quibus bestiis

eral is cibus ut alius eneris bestiis vescerentur, àut

vires natura dédit aut celeritatem. Data est quibus-

dam etiam machinatio quœdam atque sollertia : ut in

araneolis aliae quasi rete texunt, ut, si quid inhaeserit,

conficiant; aliae autem ex inopinato observant, et si

quid incidit, arripiunt idque consumunt.

CiCÉRON.

4 — Herveillense straetore du sens delà vue.

Quis vero opifex praeter naturam, qua nihil potest

esse, callidius, tantam sollertiam persequi potuisset

in sensibus ? Quae primum oculos membranis tenuis-

simis vestivit et sœpsit; quas quidein perlucidas fecit,

ut per eas cerni posset, firmas autem, ut contineren-

tur. Sed lubricos oculos fecit et mobiles, ut et declina-

rent, si quid noceret, et aspectum, quo vellent, facile

converterent; aciesque ipsa, qua cernimus, quae

pupula vocalur, ita parva est, ut ea quœ nocerc

possint facile vitet;

palpebreeque,

quœ sunt

tegmenta oculorum, moUissimae tactu, ne lœderent

aciem, aptissime factae et ad claudendas pupulas,

ne quid incideret, et ad aperiendas ; idque pro-

vidit ut identidem fieri posset cum maxima celeritate.

Munitaeque sunt palpebrae tanquam vallo pilorum,

quibus et apertis oculis,si quid incideret, repelleretur,

— 4 —et somno conniventibus, cum oculis ad cernendumnon egeremus, ii tanquam involuti quiescerent. La-

tent praeterea utiliter, et excelsis undique partibus

saepiuntur.

CiCÉRON.

S. — La main est rinstrament le plas utile

à l'honinie.

Quarn aptas quamque multarum artium ministras

manus natura homini dédit ! Digilorum enim con-

tractio facilis facilisque porrectio,propter molles com-missuras et artus, nullo in motu laborat. Itaque adpingendum, ad fingendum, ad scalpendum, ad nervo-

rum eliciendos sonos ac tibiarum apta manus est ad-

motione digilorum. Atque hœc oblectationis; illa ne-

cessitatis, cultus dico agrorum exstructionesque

tectorum, tegumenta corporum vel texla vel suta,

omnemque fabricam œris et Terri : ex quo intelligitur

ad inventa animo, percepta sensibus, adhibitis opifi-

cum manibus ^ omnia nos conseculos, ut tecti, ut

vestiti, ut salvi éssepossemus, urbes, muros, domici-

lia, delubra haberemus. Jam vero operibus hominum,id est manibus, cibi etiam varietas invenitur et copia.

Nam et a^ri multa ferunt manu quaesita, quae vel

statim consumantur vel mandentur condîta^ vetustati,

etprœterea vescimur bestiis et terrenis et aquatilibus

et volalUibus partim capiendo, partim alendo. Effici-

mus etiam domitu nostro quadrupedum vectiones,

quorum celeritas atque vis nobis ipsis affert vim et

celeritatem. Nos onera quibusdam bestiis, nos juga

imponimus.

CiCÉROX.

1. Joignez adhibitis ad inventa. — 2. Ne confondez pas con-

dïtus de condire avec condï^^us de condere-

— 5 —

G. — Les pro(luctions de la terre sout destinées

aux hommes.

Terra fêla frugibus et vario leguminum génère,

quae cum maxima largitate fundit, ea ferarumne an

hominum causa gignere videtur? Quid de vitibus oli-

vetisque dicam? quarum uberrimi laetissimique

fructus nihil omnino ad bestias pertinent. Nequeenim seiendi neque colendi, nec tempestive de-

metendi percipieudique fructus, neque condendi

ac reponendi ulla pecudum scientia est, earum-

que omnium rerum hominum est et usus et cura.

Ut fides igitur et tibias eorum causa factas dicendum

est, qui illis uti possent, sic ea quae dixi iis solis con-

fiteudum est esse parata, qui utuntur; nec si quae

bestiâe furantur aliquid ex iis aut rapiunt, illarum

quoque causa ea nata esse dicemus. Neque enimhomines murum aut formicarum causa frumentumcondunt, sed conjugum et liberorum et familiarum

suarum. Itaque bestiae furtim, utdixi, fruuntur, domini

palam et libère. Hominum igitur causa eas rerumcopias comparatas falendum est, nisi forte tanta uber

tas et varietas pomorum eorumque jucundus non

gustatus solum, sed odoratus etiam et adspectus du-

bitationemaffert, quin hominibus solis ea naturadona-

verit.

CiCÉRON.

9. — De l'immortalité de l'âme.

Nemo unquammihi, Scipio, persuadebit autpatrem

tuum Paulum aut duos avos, Paulum et Africanum,

aut Africani patrem aut pati'uum aut mullos praes-

lantes viros, quos enumerare non est necesse, tanta

, . 6 —esse conatos, quœ ad posteritatis memoriam pertine-

rent, nisi animo cernèrent posteritatem ad se ipsos

pertinere. An censés, ut de me ipse aliquid moresenum glorier, me tantos labores diurnos nocturnos-

que domi militiœque suscepturum fuisse, si iisdem

finibus gloriam meam, quibus vitam, essem termina-

f-urus? Nonne melius multo fuisset otiosam aeiatem et

quietam sine ullo aut labore aut contentione tradu-

cere? Sed,nescio quo modo, animus erigens se poste-

ritatem ita semper prospiciebat, quasi , cum excessisset

e vita, tum denique victurus esset. Quod quidem ni

ita se haberet, ut animi immortales essent, haud optimi

cujusque animus maxime ad immortalitatem et gloriam

niteretur. Quid? quod sapientissimus quisque aequis-

simo animo moritur, stultissimus iniquissimo, nonne

vobis videtur is animus, qui plus cernât et longius,

videre se ad melioraproficisci, ille autem, cujus obtu-

sior sit acies, non videre? Equidem efferor studio

patres vestros, quos colui et dilexi, videndi, neque

vero eos solos convenire aveo quos ipse cognovi, sed

illos eliam de quibus audivi et legi et ipse conscripsi.

CiCÉRON.

d, — La -verto n'est pas nn calcul.

Quod si homines ab injuria pœna, non natura,

arcere deberet, quaenam sollicitudo vexareL impios,

sublato suppliciorum metu? quorum tamen nemotam audax unquam fuit, quin autabnueret a se com-

missum esse facinus, aut justi sui doloris causam

aliquam fmgeret defensionemque facinoris a naturae

jure aliquo qusereret. Quae si appellare audent impii,

quo tandem studio colentur a bonis? Quod si pœna, si

metus supplicii, non ipsa turpitudo deterret ab inju-

riosa facinorosaque vita, nemo est injustus,autincauti

— 7 —potius habendi sunt improbi. Tum autem qui non ipso

honesto movemur ut boni viri simus, sed utilitate

aliqua atque fructu, callidi sumus, non boni. Namquid faciet is homo in tenebris, qui nihil timet nisi

testem et judicem? quid, in deserto loco nactus quemmulto auro spoliare possit, imbecillum atque solum?

Noster quidem hic natura justus vir ac bonus etiam

colloquetur, juvabit, in viam deducet; is veroqui nihil

alterius causa facit et metitursuis commodis omnia,

videtis, credo, quid sitacturus. Quod si negabitse illi

vitam erepturum et aurum ablaturum, nunquam ob

eam causam negabit quod id natura turpe judicet,

sed quod metuat ne emanet, id est, ne malum habeat.

rem dignam in qua non modo docti, verum etiam

agrestes erubescant !

CiCÉRON.

0. — La verta et l'amitié sont étroitement nnies.

Est amicitia nihil a.liud nisi omnium divinarum

aumanarumque rerum cum benevolentia et caritate

consensio : qua quidem haud scio an excepta sapien-

tia nihil melius homini sit a diis immortalibus da-

tum. Divitias alii praeponunt,bonam alii valetudinem,

alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates :

beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora

caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris

quam in fortunœ tcmeritate. Qui autem in virtute

summum bonum ponunt, praclare illi quidem, sed

haec ipsa virlus amicitiam et gignit et continet, nec

sine virtute amicitia esse uUo pacto potest. Jam virtu-

tem exconsuetudinevitse sermonisque nostri interpre-

temur, nec eam, ut quidam docti, verborum magnifi-

centia metiamur, virosque bonos eos qui habentur

numeremus, Paulos, Catones, Galles, Scipiones,

— 8 —Philos : his communis vita contenta est : eos autemomittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. Taies

igitur interviros amicitia tantas opportunitates habet,

quantas vix queo dicere. Principio, qui potest esse

vita vitalis^ ut ait Ennius, quee non in amici mutua be-

nevolentia conquiescit?

CiCÉRON.

10. — Les prodiges ne méritent pas de créance.

Sanguine pluisse senalui nunliatum est; Âlratum

etiam fluvium fluxisse sanguine; deorum sudasse

simulacra. Num censés his nuntiis Thalen, aul Anaxa-

goran, aut quemquam physicum credilurum fuisse?

Nec enim sanguis nec sudor, nisi e corpore. Sed

et decoloralio quaedam ex aliqua contagione lerrena

maxurne potest sanguini similis esse, et umor adlap-

sus extrinsecus, ut in tectoriis vldcmus austro, sudo-

rem imilari. Alque hœc in belle plura et majora

videntur timentibus;eadera non laîu animadvertuntur

in pace. Accedit illud etiam, quod in metu et periculo

cum creduntur facilius, tum finguntur, impunius. Nos

autem ita levés atque inconsiderati sumu«:, ut, si mures

corroserint aliquid, quorum est opus hoc unum,monstrum putemus. Ante vero Marsicum bellum,

quod clipeos Lanuvii, ut a te dictum est, mures rosis-

sent, maxumum id portentum haruspices esse dixe-

runt. Quasi vero quicquam intersit, mures, diem noc-

tem aliquid rodentes, scuta an cribra corroserint. Namsi ista sequimur, quod Platonis PoUtian nuper apud

me mures corroserunt, de re publica debui pertimes-

cere; aut, si Epicuri de Voluptate liber rosus esset,

putarem annonam in macello cariorem fore.

CiCÉRON.

— 9

il. — Pompée a tontes ^es qualités d*an parfait

général.

Quis Cn. Pompeio scientior unquam aut fuit, aiU

esse debuit? qui e ludo atque pueritiae disciplinis,

bello maximo atque acerrimis hostibus, ad patris

exercitum atque in militice disciplinam profectus est?

qui extrema pueritia miles fuit summi imperatoris?

ineunte adulescentiamaximi ipse exercilus imperator?

qui sœpius cum hoste conflixit quam quisquam cuminimico concertavit? plura bella gessit quam ceteri

legerunt? plures provincias confecit quam alii concu-

piverunt? cujus adulescentia ad scientiam rei militaris

non alienis praeceptis, sed suis imperiis ;non offensio-

nibusbelli,sed victoriis; non stipendiis, sed triumphis

est erudita? Quod denique genus belli esse potest, in

quo illum non exercuerit fortuna reipublicae? Civile,

Africanum, Transalpinum, Hispaniense, mixtum ex

civitalibus atque exbellicosissimis nationibus,servile,

navale bellum, varia et diversa gênera et bellorum

et liostium, non solum gesta ab hoc uno, sed etiam

confecta, nullam rem esse déclarant, in usu militari

positam, quœ hujus viri scientiam fugere possit.

CiCÉRON.

12. — Cicéran explique pourquoi il se présentecoinme aci>usateur de Verres.

Si quis vestrum, judices, aut eorum qui adsunt.

forte miratur, me, qui tôt annos in causis judiciisque

publicis ita sim versatus ut defenderim multos, lœse-

rim neminem, subito nunc mulata volunlate, adaccu-

sandum descendere; is, si mei consilii causam ratio-

nemque cognoverit, una et id quod facio probabit, et

— 10 —in hac causa profecto neminem praeponendum mihi

esse actorem putabit.

Cum qusestor in Sicilia fuissem, judices, itaque ex

ea provincia decessissem ut Siculis omnibus jucun-

dam diuturnamque memoriam quaesturae nominisque

mei relinquerem, factUm est uli cum summum in

veteribus patronis multis, tum nonnullum etiam in

me praesidium suis fortunis constitutum esse arbitra-

rentur. Qui nunc populati alque vexati, cuncti ad mepubliée saîpe venerunt, ut suarum fortunarum om-

nium causam defensionemque susciperem : me saepe

esse pollicitum, saepe ostendisse dicebant, si quod

tempus accidisset, quo tempore aliquid a me require-

rent, commodis eorum me non defuturum. Venisse

tempus aiebant, non jam ut commoda sua, sed ut

vitam salutemque totius provinciae defenderem.

CiCÉRON.

13. — Brigandages de Verres.

At quae erat ista libido crudelitatis exercendae? quse

tôt scelerum suscipiendorum causa? Nulla, judices,

praeter praedandi novam singularemque rationem.

Nam ut illi, quos a poetis accepimus, qui sinus quos-

dam obsedisse maritimos aut aliqua promonturia aut

praerupta saxa tenuisse dicuntur, ut eos qui essent

appulsi navigiis interficere possent ; sic iste in omnia

maria infestus ex omnibus Siciliœ partibus immine-

bat. Quaecumque navis ex Asia, quae ex Syria,' quae

Tyro, quae Alexandria venerat, statim certis indicibus

et custodibus tenebatur; vectores omnes in latomias

conjiciebantur; onera atque merces in praetoriam

domum deferebantur. Versabatur in Sicilia longe

intervallo alter, non Dionysius ille nec Phalaris —tulit enim illa quondam insula multos et crudelea

— 11 —tyran nos — sed quoddam novum monstrum ex veLere

illa immanilate, quae in iisdem locis versala esse

dicilur. Non enim Charybdim .tam infestam neque

Scyllam naulis quam istum in eodem frète fuisse ar-

bitrer : hoc etiam iste infestior quod multo se pluri-

bus et immanioribus canibus succinxerat. Cyclops

alter, multo imporlunior : hic enim totam insulam ob-

sidebat, ille iEtnam solam et eam Siciliae partem

tenuisse dicitur.

CiCÉRON.

14. — InYcclîves contre les Ganloin.

An vero istas nationes religione jurisjurandi ac

metu deorum immortalium in testimoniis dicendis

commoveri arbiLramini, quae tantum a ceterarum

gentium more ac natura dissentiunt? Nam ceterœ

pro religionibus suis bella suscipiunt, istae contra

omnium religiones. Illce in bellis gerendis ab diis

immortalibus pacem ac veniam petunt; istée cum ipsis

diis immortalibus bella gesserunt. Hae sunt nationes,

quae quondam tam longe ab suis sedibus "Delphes

usque ad Apollinem Pythium atque ad oraculum

erbis terrae vexandum ac spoliandum profectae sunt.

Ab iisdem gentibus sanctis et in testimonie religiosis

obsessum Capitolium est atque ille Jupiter cujus no-

mine majer.es nostri vinctam testimonierum fidem

esse voluerunt. Poslremo his quidquam sanctum ac re-

ligiosum videri petest, qui etiam si quando alique

metu adducti dees placandos esse arbitranlur, huma-nis hostiis eorum aras ac templa funestant? ut ne re-

ligienem quidem colère possint, nisi eam prius sce-

lere vielarint. Quis enim ignorât eos usque ad hanc

diem retinere illam immanem ac barbaram censuetu-

dinem heminum immolandorum?CiCÉRON.

— 12 —

iS. «— Éloge de la loi des douze tables.

Fremant omnes licet, dicam quod sentio : biblio

thecas mehercule omnium philosophorum unus mihi

videtur XII Tabularum libellus, si quis legum fontes

et capita viderit, et auctoritatis pondère et utilitatis

ubertate superare. Ac si nos, id quod maxime débet,

nostra palria delectat, cujus rei tanta est vis ac tanta

naturaut Ithacam illam in asperrimis saxulis tanquam

nidulum affixam sapientissimus vir immortalitati an-

teponeret : quo amore tandem inflammati esse debe-

mus in ejusmodi patriam, quse una in omnibus terris

domus est virtulis, impcrii, dignitatis? Cujus primumnobis mens, mos, disciplina nota esse débet, vel quia

est patria, parens omnium nostrum, vel quia tanta

sapientia fuisse in jure constituendo putanda est,

quanta fuit in his tantis opibus imperii comparandis.

Percipietis eliam illam ex cognitione juris laetitiam

et voluptatem, quod quantum prœstiterint nostri ma-jores prudentia ceteris genlibus tum facillime intel-

ligelis, si cum illorum Lycurgo, et Dracone, et Solone

nostras leges conferre volueritis. Incredibile est enim

quam sit omne jus civile, prœter hoc nostrum, incon-

ditum ac pœne ridiculum : de quo multa soleo in ser-

monibus quolidianisdicere, cum hominum nostrorum

prudentiam ceteris omnibus et maxime Graecis ante-

pono.

CiCÉRON.

f G. — On ne doit parler que de ce qu'où connaît.

Non mihi opus est Grœco aliquo doctore, qui mihi

pervulgata prœcepta decantet, cum ipse nunquamforum, nunquam uUum judicium aspexerit : ut péri-

— 13 —pateticus ille dicitur Phormio. Cum Hannibal Cartha-

gine expulsus Ephesum ad Antiochum venisset exsul,

proqiie eo quod ejus nomen erat magna apud omnes

gloria, invitatus esset ab hospitibus suis ut eum quemdixi, sivellet, audiret, cumque is se non nolle dixisset,

locutus esse dicitur homo copiosus aliquot horas de

imperatoris offîcio et de omni re militari. Tum, cumcéleri, qui illum audierant, vehemenler essent delec-

tati, quœrebant ab Hannibale quidnam ipse de illo

philosopho judicaret. Hic Pœnus non optime grsece,

sed tamen libère respondisse fertur, multos se deliros

senes saepe vidisse, sed qui magis quam Phormio de-

Jiraret vidisse neminem. Xeque mehercule injuria.

Quid enim aut arrogantius, aut loquacius fîeri potuit,

quam Hannibali, qui tôt annis de imperio cum populo

Romano omnium gentium victore certasset, greecum

hominem, qui nunquam hostem, nunquam castra vi-

disset, nunquam denique minimam partem ullius pu-

blici muneris attigisset, prœcepta de re militari dare?

ClCÉRON.

it. — Origine de l'éloquence.

Si volumus hujus rei, quae vocatur eloquentia, con-

siderare principium, reperiemus id ex honestissimis

causis natum, atque ab oplimis rationibus profectum.

Nam fuit quoddam tempus cum in agris homines pas-

sim bestiarum more vagabantur, etsibi victu fero vi-

tam propagabant; nec ratione animi quidquam, sed

pleraque viribus corporis administrabant. Nondumdivinai religionis, non humani oiïicii ratio colebatur;

nemo nuptias viderat légitimas ; non jus œquabile quid

utilitatis haberet quisquam acceperat. Ita propler er-

rorem atque inscientiam, caica ac temeraria domina-

trix animi cupiditas ad se explendam viribus corporis

— 14 —abutebatur, perniciosissimis salellitibus. Quo lempore

quidam, magnus videlicet vir et sapiens, cognovit quae

materia et quanta ad maximas res opportunitas in

animis inesset hominum, si quis eam posset elicero

et praecipiendo meliorem reddere;qui disperses ho-

mines inagris, etin tectis sUvestribusabditos, ratione

quadam compulit unum in locum et congregavit, et

eos in unamquamque rem inducens utilem atque ho-

nestam,primopropterinsolentiam reclamantes, deinde

propter rationem atque orationem studiosius audientes

ex feris et immanibus mites reddidit et mansuetos.

CiCÉRON.

18. — On pent avec honnenr remplir le second rang.

Par est omnes omnia experiri, qui res magnas et

magno opère expetendas concupiverunt. Quod si quemaut natura sua aut illa praestantis ingenii vis forte de-

liciet, aut minus instructus erit magnarum artium dis-

ciplinis, teneat tanicn eum cursum quem poterit.

Prima enim sequentem, honestum est in secundis ter-

tiisque consistere. Nam, in poetis, non Homero soli

locus est (ut de Graecis loquar), aut Archilocho, aut

Sophocli, aut Pindaro, sed horum vel secundis, vei

etiam infra secundos. Nec vero Aristotelem, in philo-

sopliia, deterruit a scribendo amplitudo Platonis; nec

ipse Aristoteles admirabili quadam scientia et copia

ceterorum studia restinxit. In oratoribus grsecis, admi-

rabile est quantum inter omnes unus excellât : atta-

men, cum esset Demosthenes, multi oratores magni

et clari fuerunt, nec postea defecerunt. Quare non

est cur eorum qui se studio eloquentise dediderunt

spes infringatur, aut languescat industria. Namneque illud ipsum quod est optimum desperandum

— 15 —est; et, in praestantibus rébus, magna sunt ea qu»sunt optimis proxima.

CiCÉRON.

19. — Supériorité des Romains sur les Grecs.

Cum defehsionum laboribus senatoriisque muneri-

bus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando

liberatus, retuli me, Brute, te hortante maxime, ad ea

studia quae retenta animo, remissa temporibus, longo

intervallo intermissa revocavi ; et, cum omnium artium

qute ad rectam vivendi viam pertinerent ratio et dis-

ciplina studio sapientiae,quaephilosophia dicitur, con-

tineretur, hoc mihi latinis litteris illustrandum putavi :

non quia philosophia Grœcis et litteris et doctoribus

percipi non posset; sed meum semper judicium fuit,

omnia nostros aut invenisse per se sapientius quamJirtccos, aut accepta ab illis fecisse meliora, quae

quidem digna statuissent in quibus elaborarent. Nammores et instituta vita?, resque domesticas ac fami-

liares nos profecto et melius tuemur et lautius; rem

vero publicam nostri majores certe melioribus tempe-

raverunt et institutis etlegibus. Quid loquar de re mi-

litari? in qua cum virtute nostri multum valuerunt,

tum plus etiam disciplina. Jam illa quœ natura, non

litteris assecuti sunt, neque cum Graecia neque uUacum gente sunt conferenda.

CiCÉRON.

SO. — Le Tombeau d'Arciiimède.

Non ego jam cum Dionysii, Syracusanorum tyranni,

vita, qua tetrius, miserius, detestabilius excogitare

nihil possum, Platonis aut Archylcc vitam comparai)©,

doctorum hominum et plane sapicntium. Ex eadem

— 16 —urbe humilem homuneulum a pulvere et radio exci-

tabo, qui multis annis post fuit, Archimedem. Cujus

ego quœstor ignoratum ab Syracusanis, cum esse om-nino negarent, saeptum undique et vestitum vepribus

et dumetis indagavi sepulcrum. Tenebam enim quos-

dam senariolos, quos in ejus monumento esse in-

scriplos acceperam : qui declarabant in summo sépul-

cre sphseram esse positam cum cylindro. Ego autem,

cum omnia colluslrarem oculis (est enim ad portas

Agragentinas magna freqûentia sepulcrorum), animad-

verti columellam non multum e dumis eminentem : in

qua ineratsphaerae figura et cylindri. Atque ego statim

Syracusanis (erant autem principes mecum) dixi, meillud ipsum arbitrari esse quod quaererem. Immissi

cum falcibus multi purgarunt et aperuerunt locum.

Quo cum patefactus esset aditus, ad adversam basim

accessimus. Apparebat epigramma exesis posterio-

ribus partibusversiculorum, dimidiatis fere. Ita nobi-

lissima Grœciae civitas, quondam vero etiam doctis-

sima, sui civis unius aculissimi monumentum igno-

rasset, nisi ab homine Arpinate didicisset.

CiCÉRON.

21. — Vcute publique des bieus de Pompée.

Hasta posita pro œde Jovis Statoris, bona Cn. Pom-pei— miserum me! consumptis enim lacrimis, tameninfixus animo hseretdolor, — bona, inquam,Cn. Pom-pei Magni voci acerbissimse subjectapraeconis. Una in

illa re servi tutis oblita civitas ingemuit; servienti-

busque animis, cum omnia metu tenerentur, gemitus

tamen populi romani liber fuit. Exspectantibus om-

nibus quisnam esset tam impius, tam démens, tam

diis hominibusque hostis, qui ad illud scelus sectionis

auderet accedere, inventus est nemo prseter Antonium;

— 17 —praesertim cum tôt essent circum hastam illam qui alla

omnia auderent : unus invonlus est, qui id auderet

quod omnium fugisset et reformidasset audacia. Tantus

igiLur te stupor oppressit, vel, utverius dicam, tantus

furor, utprimum, cum sectorsisistoloconatus,dèinde

cum Pompei sector, non te exsecratum populo romano,non detestabilem, non omnes tibi deos, non omneshomines esse inimicos et futuros scias? At quam in-

solenter statim helluo invasit in ejus viri fortunas,

cujus virtute terribilior erat populus romanus exteris

gentibus, justitia carior! In ejus igitur viri copias cumse subito ingurgitavisset, exsultabat gaudio, persona

de mimo, « modo egens, repente dives ».

CiCÉRON.

22. — Le parti des honnêtes gens.

Haec qui pro virili parte defendunt, optimates sunt,

cujuscumque sunt ordinis; qui autem praecipue suis

cervicibus tantamunia atque rempublicam suslinent,

ii semper habiti sunt optimalium principes, auctores

et conservatores civitatis.Huic hominum generi faleor,

ut ante dixi. multos adversarios, inimicos, invidos

esse, multa proponi pericula, multas inferri injurias,

magnos esse experiundos et subeundosjabores : sed

mihi omnis oratio est cum virtute, non cum desidia;

cum dignitale, non cum voluptate; cum iis qui se

patriae, qui suis civibus, qui laudi, qui gloriœ, non qui

somno et conviviis et delectationi natos arbitrantur

Xam, si qui voluptatibus ducuntur et se vitiorum ille-

cebris etcupiditatum lenociniis dediderunt,missos fa-

ciant honores; ne attingant rempublicam; paliantur

viros fortes labore, se otio suo perfrui . Qui autem bonamfamam bonorum, quse sola vcre gloria nominari po-

test, expelunt, aliis otium queerere debent et volup-

— 18 —lates, non sibi. Sudandum est iis pro communibuscommodis; adeundae inimiciliae; subeundae ssepe pro

republica tempestates; cum multis audacibus, im-

probis, nonnunquam etiam potentibus, dimicandum.

Hsec audivimus de clarissimorum virorum consiliis et

faciis, haec accepimus, haec legimus.

CiCÉRON.

23. — Contre les aocialisfes.

Nulla autem re conciliare facilius benevolentiam

multitudinis possunt ii qui reipublicae praesunt, quamabstinentia et continentia. Qui vero se populares vo-

lunt ob eamque causam autagrariam rem tentant, ut

possessores suis sedibus pellantur, aut pecunias cré-

ditas debitoribus condonandas putant, labefactant

fundamenta rei publicae : concordiam primum, quœesse non potest, cum aliis adimuntur, aliis condonan-

tur pecuniaî; deinde œquitatem, quœ toUilur omnis,

si habere suum cuique non licet. Id enim est pro-

prium, ut supra dixi, civitatis atque urbis, ut sit li-

béra et non sollicita suœ rei cujusque custodia. Atque

in hac pernicie rei publicae ne illam quidem conse-

quuntur quam putant gratiam : nam, cui res erepta

est, est inimicus; cui data est, etiam dissimulât se

accipere voluisse et maxime in pecuniis creditis occul-

tât suum gaudium, ne videatur non fuisse solvendo;

at vero ille qui accepit injuriam, et meminit et prœ se

fert dolorem suum; nec, si plures sunt ii quibus im-

probe datum ^st quam illi quibus injuste ademptum

est, idcirco plus etiam valent ; non enim numéro haec

judicantur, sed pondère.

CiCÉRON.

— 19 —

24. — Ser. Salpicins à Cicéron sur la mort de sa fille-

Quae res mihi non mediocrem consolationem altu-

lerit, volo tibi commemorare, si forte eadem res tibi

dolorem minuere possit. Ex Asia rediens, cum ab

iEgina Megaram versus navigarem, cœpi regiones

circa prospicere : post me erat iEgina, ante meMegara, dexlra Pirœus, sinistra Corinthus, quae

oppida quodam tempore florentissima fuerunt, nunc

prostrata et diruta ante oculos jacent. Cœpi ego-

met mecum sic cogitare : « Hem! nos homunculi

indignamur, si quis nostrum interiit aut occisus

est, quorum vita brevior esse débet, cum uno

loco tôt oppidum cadavera projecta jacent? Visne tu

te, Servi, cohibere, et meminissè hominem te esse

natum? » Crede mihi, cogitatione ea non mediocriter

sum confirmatus. Hoc idem, si tibi videtur, fac ante

oculos tibi proponas : modo uno tempore tôt viri cla-

rissimi interierunt; de imperio populi romani tanta

deminutio facta est; omnes provinciae conquassatae

sunt : in unius mulierculae animula, si jactura facta

est, tanto opère commoveris?Qu3e si hoc tempore non

diem suum obisset, paucis post annis tamen ei mo-riendum fuit, quoniam homo nata erat. Etiam tu ab

hisce rébus animum ac cogilationem tuam avoca,

atque ea potius reminiscere quae digna tua persona

sunt : illam, quamdiu ei opusfuerit, vixisse; una cumrepublica fuisse; te, patrem suum, praetorem, consu-

lem, augurem vidisse; adulescentibus primariis nu-

ptam fuisse; omnibus bonis prope perfunclam esse;

cum respublica occideret, vita excessisse : quid est

quod tu aut illa cum fortuna hoc nomine queri possi-

lis?

r

— ^ --

es. — Cicéron à Attlcns.

Quse me causse moverint, quam acerbse, quamgraves, quam novae, coegerintque impetu magis quo-

dam animi uU quam cogitatione, non possum ad te

sine maximo dolore scribere : fuerunt quidem tantae,

ut id quod vides effecerint. Itaque nec quod ad te scri-

ham de meis rébus, nec quod a te petam reperio.

Rem et summam negotii vides. Equidem ex tuis litte-

ris intellexi, et lis quas communiter cum aliis scri-

psisti, et iis quas tuo nomine, quod etiam mea sponte

videbam, te subdebilitatum novas rationes tuendi mei

quœrere. Quod scribis placere, ut propius accedam

iterque per oppida noctu faciam, non sane video quem-

admodum id fieri possit. Neque enim ita apta habeo

deversoria, ut tota tempora diurna in his possim con-

sumera; neque ad id quod quœris multum interest,

me homines in oppido videant an in via. Sed tamen hoc

ipsum, sicut alia, considerabo, quemadmodum com-

modissime fieri posse videatur. Ego propter incredi-

bilem et animi et corporis molestiam conficere plures

litteras non potui; iis tantum rescripsi a quibus acce-

peram. Tu velim et Basilio, et quibus prœterea vide-

bitur, etiam Servilio conscribas, ut tibi videbitur, meonomine.

CiCÉRON.

26. — Éloge do la clémence de César.

Domuisti gentes immanitate barbaras, multitudine

innumerabiles, locis infînitas, omni copiarum génère

abundantes : sed tamen ea vicisti quse et naturam et

condicionem ut vinci possent habebant. Nulla est

enim tanta vis quse non ferro ac viribus debilitari

— 21 —frangique possit. Animum vincere, iracundiam cohi-

bere, victoriae temperare, adversarium nobilitate

ingenio, virlute praestanleni, non modo extollere jacen-

tem, sed etiain amplificare ejus pristinam dignitalem :

haec qui facit, non ego eum cum summis viris com-

paro, sed simillimum deo judico. Itaqiie, C. Csesar,

hellicœ tuœ laudes celebrabuntur illoe quidem non

solum nostris, sed psene omnium gentium litteris

atque linguis; neque ulla unquam œtas de tuis laudi-

bus conticescet. Sed tamen ejusmodi res, nescio quo-

modo, etiam cum leguntur, obstrepi clamore militum

videntur et tubarum sono. Ai vero cum aliquid clc-

menter, mansuete, juste, moderate, sapienter factum,

in iracundia prœsertim, qiice est inimica consilio. et

in Victoria, quse natura insolens et superba est, audi-

mus aut legimus, quo studio incendimur, non modoin geslis rébus, sed etiam in ficlis, ut eos saepe quosnunqïam viderimus dib'gamus?

ClCÉRON.

87. — Cieéron ù, Carion.

Epistolarum gênera multa esse non ignoras; sed

unum illud certissimum cujus causa inventa res ipsa

est, ut cerliores facercmus absentes, si quid esset

quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset.

Hujus generis litleras a me profecto non exspectas.

Tuarum enim reruiîi domesticarum habes et scrip-

tores et nuntios. In meis autem rébus nihil est sane

novi. Reliqua sunt epistolarum gênera duo, quse memagno opère délectant : unum familiare et jocosum,

alterum severum et grave. Utro me minus dcceat uti,

non intelligo. Jocerne tecum per litteras? Civcm me-hercule non puto esse, qui temporibus his ridere

possit. An gravius aliquid scribam? Quid est quod

22

possit graviter scribi a Cicérone ad Curionem, nisi de

republica? Atque in hoc génère haecmea causa est, ut

neque ea quae sentio, nec quae non sentio, velim scri-

bere. Quamobrem, quoniam mihi nullum scribendi

argumentum relictum est, utar ea clausula qua soleo,

teque ad studium summœ laudis cohortabor. Est enim

tibi gravis adversaria constituta et parata, incredibilis

quaedam exspectatio : quam tu unare facillime vinces,

si hoc statueris, quarum laudum gloriam adamaris,

quibus artibus ese laudes comparantur, in iis esse ela-

borandum. In hanc sententiam scriberem plura, nisi

te tua spante satis incitatum esse confiderem; et hoc,

quidquid attigi, non feci inflammandi tui causa, sed

testifîcandi amoris mei.

CiCÉRON,

28. — Bratas à CicéroD.

Particulam litterarum tuarum quas misisti Octavio

legi, missam ab Attico mihi. Studium tuum curaque

de sainte mea nulla me nova voluptate affecit; non

solum enim usitatum, sed etiam quolidianum est, ali-

quid audire de te quod pro nostra dignitate fîdeliter

atque honorificc dixeris aut feceris. At dolore, quan-

tum maximum capere animo possum, eadem illa pars

epistolœ scriptae ad Octavium de nobis affecit. Sic

enim. illi gratias agis de republica, tam suppUciter ac

démisse (quid scribam? pudet condicionis ac fortunœ,

sed tamen scribendum est) commendas nostram salu-

tem illi (quœ morte qua non perniciosior?), ut prorsus

prœ te feras non sublatam dominationem, sed domi-

num commutatum esse. Verba tua recognosce, et aude

negare servientis adversus regem istas esse preces.

Unum ais esse quod ab eo postuletur et exspectetur .

ut eos cives de quibus viri boni populusque romanus

— 23 —bene exislimet, salvos velit. Quid? si nolit, non eri-

mus? Atqui, non esse, quam esse per illum, praestat.

Ego, me dius fidius, non existimo tam omnes deos

aversos esse sainte populi romani, ut Octavius orandus

sit pro sainte cujusquam civis, non dicam pro libera-

toribus orbis terrarum.

29. — Les Druides.

Sacrificia procurant, religiones interpretanlur; ad

hos magnus adolescentium numerus, disciplinse causa,

concurrit. Si quod est admissum facinus. si caedes facta,

si dehereditate, si de finibus controversia est, iidem

decernunt; prsemia pœnasque constituunt. Si qui, aut

privatus aut publicus, eorum decreto non stetit,

sacrificiis interdicunt. Haec pœna apud eos est gra-

vissima. Quibus ita est interdictum, ii numéro im-

piorum ac sceleratorum habentur; iis omnes dece-

dunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid

ex contagione incommodi accipiant; neque iis peten-

tibus jus redditur, neque honos uUus communicatur.

His autem omnibus druidibus praeest unus, qui sum-

mam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo, si

qui ex reliquis excellit dignitate, succedit : aut, si

sunt plures pares, sufifragio druidum adlegitur, non-

nunquam etiam armis de principatu contendunt. Hi

certo anni tempore, in finibus Carnutum, quœ regio

totius Galliae média habetur, considunt in loco conse-

crato. Hue omnes undique, qui controversias habent,

conveniunt, eorumque judiciis decretisque parent.

Césab.

30. — Vie sauvas® des premiers hommes*

Sed vis quaeque suo ritu procedit : et omnesFœdere naturae certo discrimina servant. '

— 24 —At genus humanum multo fuid illud in arvis

Durius, ut decuit, tellus quod dura creasset;

Et majoribus et solidis magis ossibus intas

Fundatum, validis aptum per viscera nervis,

Nec facile ex sestu nec frigore quod caperetur,

Nec novitate cibi, nec labi corporis uUa.

Multaque per caelum solis volventia lustra

Volgivago vitam tractabant more ferarum.

Nec robustus erat curvi moderator aratri

Quisquam, nec scibat ferro molirier arva,

Nec nova defodere in terram virgulta nec altis

Arboribus veteres decidere falcibu' ramos.

Quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat

Sponte sua, satis id placabat pectora donum,

Glandiferas inter curabant corpora quercus

Plerumque, et quse nunc hiberno tempore cernis

Arbula puniceo fîeri matura colore,

Plurima tum tellus, eliam majora, ferebat :

Multaque praeterea novitas tum florida mundi

Pabula dura tulit, miseris mortalibus ampla.

Lucrèce.

31. — DésoriIrc-<« de l'armée romaine en Afrique,

Ubi Metellus in Africam venit, exercitus ei traditur

a Sp. Albino proconsule iners, imbellis, neque peri-

culi neque laboris patiens, lingua quam manu promp-

tior, prœdator ex sociis et ipse prœda hostium, sine

imperio et modestia habitus. Itaque imperatori novo

plus ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia

militum auxilii aut bonoe spei accedebat. Statuit tamen

Metellus, quamquam et sestivorum tempus comitiorum

mora imminuerat et exspectatione eventus civium

animos intentos putabat, non prius bellum attingere,

quam màjorum disciplina milif^s laborare coegis-

— 25 —set. Nam Albinus, Auli fratris exercitus>que clade

perculsus, postquam decreverat non egredi provincia,

quantum temporis aestivorum in imperio fuit, ple-

rumque milites stativis caslris babebat, nisi cumodosaut pabuli egeslas locum mutare subegerat. Sed neque

muniebantur, neque more militari vigiliae deduce-

bantur • uti cuique lubebat, ab signis aberat. Lixae

permixti cum militibus die noctuque vagabantur; et

palantes agros vastare, villas expugnare, pecoris et

mancipiorum prsedas certantes agere, eaque mutare

cum mercatoribus vino advecticio et aliis taiibus:

prœterea frumentum publiée datum^vendere, panemin dies mercari : postremo, quaecumque dici aut fingi

queunt ignaviœ luxuriaeque probra, in illo exercitu

cuncta fuere, et alia amplius.

Salluste.

3*2. — Les agricultcnrs doivent prendre leurs

précautions contre les iaiemyéries.

Quid tempestates auiumni et sidéra dicam,

Atque, ubi jam breviorque dies et mollior œstas,

Quae vigilanda viris ? vel cum ruit imbriferum ver,

Spicea jam campis cum messis inhorruit, et cumFrumenta in viridi stipula lactentia turgent?

Sœpe ego, cum flavis messorem induceret arvis

Agricola et fragili jam stringeret hordea culmo,

Omnia ventorum concurrere prœlia vidi,

Quae gravidam late segetem ab radicibus imis

Sublimem expulsam eruerent : ita turbine nigro

Ferrct hiems culmumque levem stipulasque volantes.

Sœpe etiam immensum cœlo venit agmen aquarum,

Et fœdam glomerant tempestatem ignibus atris

CoUectœ ex alto nubes : ruit arduus aelher

Et pluvia ingenti sata laeta boumque labores

— 2G —Diluil; implenlur fossse, et cava flumina crescunl

Cum sonitu, fervetque fretis spiranlibus œquor.

Ipse Pater, média nimborum in nocte, corusca

Fulmina molitur dexlra, quo maxima motu

Terra tremit : fugere ferœ, et mortalia corda

Per gentes humilis stravit pavor : ille flagranti

Vut Athon, aut Rhodopen, aut alla Ceraunia telo

Dejicit; ingeminant austri et densissimus imber;

Nunc nemora ingenti vento, nunc littora plangunt.

Hoc metuens, caeli menses et sidéra serva.

Virgile.

33. — Le Jardin.

Hortus erat junctus casulae, quem vimina pauca

Et calamo récidiva levi munibat arundo;

Exiguus spatio, variis sed fertilis herbis.

Non illi deerat quod pauperis exigit usus.

Interdum locuples a paupere plura petebat

Nec sumplus erat illud opus, sed régula curœ :

Si quando vacuum casula pluviœve tenebant

Festave lux, si forte labor cessabat aratro,

Horti opus illud erat. Varias deponere plantas

Norat, et occultaî committere semina terrae,

Vicinosque apte cura submillere rivos.

Hic olus. hic late fundentes bracchia betae,

Fecundusque rumex malvaeque inulaeque- virebanl;

Hic siser, et capiti nomen debentia porra;

Hic etiam nocuum capiti gelidumque papaver,

Grataque nobilium requies lactuca ciborum.

Et gravis in latum demissa cucurbita ventrem.

Verum hic non domini (quis enim contraclior illo?),

Sed populi proventus erat; nonisque diebus

Vénales olerum fasces portabat in urbem;

— 27 —Inde domum cervice levis, gravis aère, redibat,

Yix unquam urbani comitatus merce macelli.

Attribué à Virgile.

34. — Édacation d'Horace.

Atqui si vitiis mediocribus ac mea paucis

Mendosa est natura, alioqui recta, velut si

Egregio inspersos reprehendas corpore nsevos;

Si neque avaritiam, neque sordes, nec mala lustra

Objiciet vere quisquam mihi; purus et insons,

Ut me collaudem, si et vivo carus amicis :

Causa fuit pater his, qui, macro pauper agello,

Noluit in Flavi ludum me mittere, magni

Quo pueri, magnis e centurionibus orti,

Lsevo suspensi loculos tabulamque lacerto,

Ibant octonos referentes Idibus aeris ',

Sed puerum est ausus Romam portare docendum

Artes, quas doceat quivis eques atque senator

Semet prognatos. Vestem servosque sequentes

In magno ut populo si qui vidisset, avita

Ex re prœberi sumplus mihi crcderet illos.

Ipse mihi custos incorruptissimus omnes

Circum doclorcs aderat, Quid multa? pudicum,

Qui primus virtutis honos, servavit ab omni

Non solum facto, verum opprobrio quoque turpi;

Nec timuit sibi ne vitio quis verteret, olim

Si praeco parvas, aut, ut fuit ipse, coactor

Mercedes sequcrer; neque ego essem questus : at hoc

Laus illi debetur et a me gratia major. [nunc

Horace.

1. Octonos {asses) œris, huit as par mois,

— i8 —

35. — Préface de l'histoire romaine de Tîte-Live.

Res est immensi operis, ut quœ supra septingentesi-

"îium annum repetatur, et quae, ab exiguis profecta

initiis, eo creverit ut jam magnitiuline laboret sua; et

legentium plerisque haud dubito quin primae origines

proximaque originibus minus prœbitura voluptalis

sint, festinantibus ad hœc nova, quibus jampridem

prœvalentispopuli vires se ipsse conûciunt. Ego contra

hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectu

malorum quae nostra tôt per annos vidit aetas, tantis-

per, certe dum priscailla tota mente repeto, avertam,

omnis expers curae quae scribentis animum, etsi non

(lectere a vero, soUicitum tamen eiïicere possit. Quae

ante conditam condendamve Urbem, poeticis magis

décora fabulis quam incorruptis rerum gestarum mo-

numentis, traduntur, ea nec afîirmare nec refellere in

animo est. Datur hœc venia anliquitati, ut, miscendo

humana divinis, primordia urbium augustiora Jaciat.

Ad illa mihi pro se quisque acriter intendat animum,

quae vita, qui mores fuerint;per quos viros, quibusque

artibus domi militiaeque, etpartum et auctum imperium

sit. Labente deinde paulatim disciplina, velut desi-

d^tes primo mores sequatur animo; deinde ut magis

magisq-ue lapsi sint, tum ire cœperint praecipites,

donec ad haec tempora, quibus nec vitia nostra nec re-

média pati possumus, perventum est.

TiTE-LiVE.

3G. — État de Rome après la mort de Romulus.

Patrum intérim animos certamen regni ac cnpido

versabat. Necdum a singulis, quia nemo magnopere

eminebat in novo populo, per vim aut factionibus; in-

— 29 —ter ordines certabatur. Oriundi ab Sabinîs, ne, quia

post Tati morlem ab sua parte non erat regnatum, in

societate œqua possessionem imperii amitterent, sui

corporis creari regem volebant; Romani veteres père-

grinum regem aspernabantur. In variis voluntatibus

regnari tamen omnes volebant, libertatis dulcedinc

nondum experta. Timor deinde Patres incessit, ne ci-

vitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum

circa civitatium irritatis animis. visaliqua externa ado-

riretur. Et esse igitur aliquod caput placebat, et nemoalteri concedere in animum inducebtit. Ita rem inter

se centum Patres, decem decuriis factis singulisque in

singulas decurias creatis qui summae rerum prœessent,

consociant. Decem imperitabant, unus cum insignibus

imperii et lictoribus erat; quinum dierum spatio finie-

batur imperium ac per omnes in orbem ibat; an-

nuumque intervallum regni fuit. Id ab re, quod nunc

quoque tenetnomen, interregnum appellatum.

TiTE-LiVE.

37. — Macins Scaevola an camp do Porsenna.

Ubi in Porsenœ castra venit C. Mucius, in confertis-

sima turba prope regium tribunal constitit. Ibi cumstipendium forte militibus daretur et scriba cum rege

sedens, pari fere ornatu, multa ageret, eum milites

vulgo adirent, timens sciscitari uter Porsena esset, ne

ignorando regem semet ipse aperiret quis esset, quo

temere traxit fortuna facinus, scribam pro rege ob-

truncal. Vadentem inde qua per trepidam turbam

cruento mucrone sibi ipse fecerat viam, cum, concursu

ad clamorem facto, comprehensum regii satellites re-

traxissent, ante tribunal régis destitutus, tum quoque

inter tantas fortuna? minas metuendus magis quammetuens : « Ilomanus sum, inquit, civis; C. Mu-

— 30 —cium vocant; Iiostis hostem occidere volui; nec admorlem minus animi est quam fuit ad caedem. Et facere

et pati fortia Romanum est. Nec unus in te ego hos

animos gessi : longus postme ordo est idem petentium

decus. Proinde in hoc discrimen, si juvat, accingeçe,

ut in singulas horas capite dimices tuo, ferrum hos-

temque in veslibulo habeas regiœ : hoc tibi juventus

Romana indicimus bellum; nullam aciem, nuUumprœlium timueris; uni tibi et cum singulis res erit. »

Cum rex, simul ira infensus periculoque conterritus,

circumdari ignés minitabundus juberet, nisi expro-

meret propere quas insidiarum sibi minas per am-bages jaceret : « En tibi, inquit, ut sentias quam vile

corpus sit iis qui magnam gloriam vident, » dextram-

que accenso ad sacrificium foculo injicit.

TiTE-LiVE.

38. — Défaite des Volsques.

Proxima inde nocte Volsci, discordia romana freti, si

qua nocturna transitio proditiove fieri posset, tentant

castra. Sensere vigiles : excitatus exercitus, signodato :

concursum est ad arma. Ita frustra id inceptum Volscis

fuit : reliquum noctis utrinque quieti datum. Postero

die prima luce Volsci, fossis repletis, vallum invadunt.

Jamque ab omni parte munimenta vellebantur, cumconsul, quanquam cuncti undique, et nexi * ante omnes,

ut signum daret clamabant, experiendi animos militum

causa parumper moratus, postquam satis apparebat

ingens ardor, dato tandem aderumpendum signo, mi-

litem avidum certaminis emittit. Primo statim incursu

pulsi hostes : fugientibus, quoad insequi pedes potuit,

i. Nexi, les débiteurs, les prisonniers pour dettes, qu'on avait

-autorisés à s'enrôler comme soldats.

- 31 —

ierga csesa : eques usque ad castra pavidos egit. Mox

ipsa castra, legionibus circumdatis, cum Volscos inde

etiam pavor expulisset. capta direptaque. Postero die

ad Suessam Pometiam, quo confugerant hostes, legio-

nibus ductis, intra paucos dies oppidum capitur : cap-

tum prsedae datum : inde pauUum recreatus egens

miles. Consul cum maxima gloria sua victorem exer-

citum Romam reducit : decedentem Romam Ecetrano-

rum Volscorum legati, rébus suis timentes post Pome-

tiam captam, adeunt. His ex senatusconsulto data pax,

ager ademptus.

TiTE-LiVE.

89. — Combat des Romains et des Yolsqnes.

Ubi illuxit, Romanus, integer satiatusque somnoproductus in aciem, fessum stando et vigiliis Yolscum

primo impetu perculit : quanquam cessere magis quampulsi hostes sunt; quia ab tergo erant clivi, in quos

post principia integris ordinibus^ tutus receptus fuit.

Consul, ubi ad iniquum locum ventum est, sistit aciem.

Miles œgre teneri, clamare etposcere ut perculsis ins-

tare liceat. Ferocius agunt équités; circumfusi duci vo-

ciferantur se an te signa ituros. Dum cunctatur consul,

virtute militum frelus, loco parum fidens, conclamant

se ituros; clamoremque res est secuta. Fixis in terram

pilis, quo leviores ardua évadèrent, cursu subeunt.

Volscus, eflfusis ad primum impetum missilibus telis,

saxa objacentia pedibus ingerit in subeunles, turba-

tosque ictibus crebris urget ex superiore loco. Sic prope

oneratum est sinistrum Romanis cornu, ni refcren-

tibus jam gradum consul, increpando simul temerita-

tem, simul ignaviam, pudore metum excussisset. Re-

sistere primo obslinatis animis; deinde, ut obtinentes

locum vires refecerant, audent ultro gradum inferre;

2

— 32 -

et, clamore renovato, commovent aciem. Tum rursus,

impetucapto, enituntur, atque exsuperantiniquitatem

loci.

TiTE-LiVE.

40. — Camille détourne les Romains d'émigrer à Véîes.

Non sine causa dii hominesque hune urbi condendce

iocum elegerunt, saluberrimos colles, flumen oppor-

lunum,* quo ex mediterraneis locis fruges devehanlur,

quo maritimi commealus accipiantur; mare vicinum

ad commoditates, nec expositum nimia propinquitate

ad pericula classium externarum; regionum Ilalice mé-

dium, ad incrementum urbis natum unice Iocum. Ar-

gumento est ipsa magnitudo tam nova; urbis; trecon-

lesimus sexagesimus quintus annus urbis, Quiritcs,

agitur : inter tôt veterrimos populos tamdiu bella ge-

ritis; cum interea, ne singulas loquar urbes, non con-

juncti cum iî]quis Volsci, tôt tam valida oppida, non

universa Elruria, lanlum terra marique pollens atque

inter duo maria latitudinem obtinens Italire, bcllo vo-

bis par est. Quod cum ila sit, quœ (malum) ratio est

expertis alia experiri, cum, jam ut virtus vestra tran-

sire alio possit, fortunacerte loci hujus transferri non

possit? Hic Capitolium est, ubi quondam capite hu-

mano invento responsum esteo loco caput rerum sum-

mamque imperii fore; hic, cum auguralo liberaretur

Capitolium, Juventas Terminusque maximogaudio pa-

trum nostrorum moveri se non passi *; hic Vestœ ignés,

hic ancilia ca^lo demissa, hic omnes propitii manen-tibus vobis dii !

TiTE-LiVE.

1. Cf. liv. I, ch. 00. Tarquin, voulant réserver tout l'emplace-ment du Capitule à un temple de Jupiter, en avait fait dispa-

raître les autres temples par la cérémonie de Vexaiicjuration.

33

4i. — Ardeur des soldatH romaine.

Lentius id aliquanto bellum quam parti ulrique

placebat fuit. Cum primo Galli tantum avidi certa-

minis fuissent, deinde Romanus miles ruendo in arma

ac dimicationem aliquantiim Gallicam ferociam vin-

ceret, dictatori neutiquam placebat, quando nulla

cogeret res, fortunœ se committere adversus hostem

quem tempus deteriorem in dies et locus aliénas

faceret, sine prseparato commeatu, sine firmo miini-

mento morantem; ad hoc iis corporibus animisque

quorum omnis in impetu vis esset, parva eadem lan-

guesccret mora. His consiliis dictator bellum trahebat,

gravemque edixerat pœnam, si quisinjussu in hostem

pugnasset. Milites segre id patientes primo in statio-

nibus vigiliisque inter se dictatorem sermonibus car-

pere, interdum patres communiter increpare, quod

non jussissent per consules geri bellum : electum esse

eximium imperatorem, unicum ducem.qui nihilagenti

sibi de cœlo devolaturam in sinum victoriam censeat.

Eadem deinde hœc interdiu propalam ac ferociora his

jactare : se injussu imperatoris aut dimicaturos aut

agmine Romam ituros. Immiscerique jam militibus

centuriones, nec in circulis modo fremere, sed jamin principiis ac prsetorio in unum sermones confundi

atque in contionis magnitudinem crescere turba et

vociferari ex omnibus locis, ut extemplo ad dictatorem

iretur, verba pro excrcitu faceret Sex. Tullius.

TlTE-LlVE.

43. — Les dieux deiuaudent qu'un consul se dévoue

Consensit senatus bellum; consulesque, duobus

scriptis exercilibus, per Marsos Pelignosque profecti,

— 34 —adjuncto Samnitium exercitu, ad Capuam, quo jamLatini sociique convenerant, castra locant. Ibi in

quiele utrique consuli eadem dicitur visa species viri

majoris quam pro humano habitu augustiorisque,

dicenlis : « Ex una acie imperatorem, ex altéra exer-

citum diis Manibus matrique Terrae deberi; utrius

exercitus imperator legiones hostium superque eas se

devovisset, ejus populi partisque vicloriam fore. » Hos

ubi nociurnos yisus inter se consules contulerunt,

placuit averruncandae deum irœ victimas caedi; simul

ut, si extis eadem quae sommo visa fuerant portende-

rentur, alteruter consulum fata impleret. Ubi responsa

aruspicum insidenti jam animo iacitae religioni con-

gruerunt, lum, adhibitis legatis tribunisque et imperiis

deum propalam expositis, ne mors voluntaria consulis

exercitum in acie terreret, comparant inter se ut, ab

utra parte cedere romanus exercitus cœpisset, inde

S9 consul devoveretpro populo romano Quiritibusque.

Agilatum etiam in consilio est, ut, si quando unquamsevero uUum imperio bellum administratum esset,

tune uti disciplina militaris ad priscos redigeretur

mores. Curam acuebat, quod adversus Lalinos bellan-

dum erat, lingua, moribus, armorum génère, insti-

tutis ante omnia militaribus congruentes.

TiTE-LiVE.

43. — Les Fourches Caadines.

Primi consules prope seminudi sub jugum missi;

tum, ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae

objectus; tum deinceps singulœ legiones. Circumsta-

bant armati hostes, exprobrantes eludentesque; gladii

etiam plerisque intentati, et vulnerati quidam ncca-

tique, si vultus eorum indignilate rerum acrior vic-

torcm oflendisset; ita traducti sub jugum, e/, quod

— 35 —papne gravius erat, per hoslium oculos. Cum e saltu

evasissent, etsi velut ab inferis extracti tum primumlucem adspicere visi sunt, tamen ipsa lux ita déforme

intuentibus agmen omni morte tristior fuit. Itaque,

cum ante noctem Capuam pervenire possent, incerti de

fide sociorum et quod pudor praepediebat, circa viam

haud procul Capua omnium egeni corpora humi pros-

traverunt. Quod ubi est Capuam nuntiatum, evicit mise-

ratio justa sociorum superbiam ingenitam Campanis;

confestim insignia sua consulibus, fasces, lictores;

arma, equos, vestimenta, commeatus militibus bénigne

mittunt; et venientibus Capuam cunctus senatus popu-

lusque, obviam egressus, justis omnibus hospitalibus,

privatisque et publicis fungitur offîciis. Neque illis

sociorum comitas vuUusque benigni et alloquia non

modo sermonem elicere, sed ne ut oculos quidem

attollerent aut consolantes amicos contra intuerentur

efficere poterant : adeo super mœrorem pudor quidam

fugere colloquia et cœtus hominum cogebaL

TlTE-LlVE.

44. ^ Portrait d'Hannibal,

Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu

omnem exercitum in se convertit: Hamilcar<îm juve-

nem redditum sibi veteres milites credere; eumdemvigorem in vultuvimque in oculis, habitumoris linea-

mentaque intueri; dein brevi effecit ut pater in se

minimum momentum ad favoremconciliandum esset.

Nunquam ingenium idem ad rosdiversissimas, paren-

dum atque imperandum, habilius fuit : ilaque haud

facile discerneres utrum imperatori, an exercitui,

carior esset : neque Hasdrubal alium quemquam prse-

ficere malle, ubi quid forliter ac strenuc agcndumesset, neque milites alio duce plus confidere aut au-

— 36 —dere. Plurimum audaciae ad pericula capessenda, plu-

rimum consilii inter ipsa pericula erat. Nullo labore

aut corpus fatigari aut animus vinci poterat. Caloris

ac frigoris patientia par; cibi potionisque desiderio

naturali, non voluptate modus finitus; vigiliarum som-

nique nec die nec nocte discriminata tempora; id

quod gerendis rébus superesset quieti datum ; ea neque

molli strato neque silenlio arcessita : multi sœpe mili-

tari sagulo opertum humi jacentem inter custodias

stationesque militum conspexerunt. Vestitus nihil

inter œquales excellens; arma atque equi conspicie-

bantur. Equitum peditumque idem longe primus erat;

princeps in prœlium ibat, ultimus conserto prœlio

excedebat. Has tantas viri virtutes ihgentia vitia

œquabant : inhumana crudelitas, perfidia plus quam.

punica, nihil veri, nihil sancti, nuUus Deum metus^

nullum jusjurandum, nuiia religio.

TiTE-LiVE.

43. — Siège île Sagoiite.

Dum ea Romani parant consultantque, jam Sagun-

tum summa vi oppugnabatur. Civitas ea longe opu-

lentissima ultra Hiberum fuit, sita passus mille ferme

a mari. Oriundi a Zacyntho insula dicuntur, mixlique

etiam ab Ardea Rululorum quidam generis; ceterum

in tantas brevi creverant opes, seu maritimis, seu ter-

restribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu

disciplinœ sanctitate, qua fidem socialcm usque ad

perniciem suam coluerunt. — Hannibal infesto exer-

cilu ingressus fines, pervastatis passim agris, urbem

triparti to aggreditur. Angulus mûri erat in planiorem

patentioremque quam cetera circa vallem vergens;

adversus eum vineas agere instituit, per quas aries

mœnibus admoveri posset. Sed, ut locus procul murosatis œquus agendis vineis fuit, ita haudquaquam

prospère, postquam ad oiïectuni operis ventum est,

cœptis succedebat. Et turris ingens imminebat, et

murus, ut in suspecte loco, supra ceteraî modum alti-

tudinis emunitus erat, et juventus délecta, ubi pluri-

mum periculi ac timoris ostendebatur, ibi vi majore

obsistebant. Ac primo missilibus submovere hostem

nec quicquam satis tutum munientibus pati; deinde

jam non pro mœnibus modo atque turri tela micare,

sed ad erumpendum etiam in stationes operaque

hostium animus erat; quibus tumultuariis certami-

nibus haud ferme plures Saguntini cadebant quamPœni.

TiTE-LiVE.

46. — Conduite d'Aiinibnl après la prise de Sagonte.

Annibal, Sagunto capto. Carthaginem Xovam in

hiberna concesserat ; ibique auditis quae Romœ quseque

Carthagine acta decretaque forent, seque non ducemsolum, sed etiam causam esse belli, partitis diven-

ditisque reliquiis praBda?, niliil ultra diîl'erendum

ratus, hispani generis milites convocat : « Credo ego

vos, inquit, socii, et ipsos cornere, pacatis omnibus

Hispanisc populis, aut fîniendam nobis militiam cxer-

citusque dimittendos esse, aut in alias terras transfe-

rendum bellum; ita enim lue gentes non pacis solum,

bcd etiam victoriai bonis florebunt, si ex aliis gentibus

prœdam et gloriam quœremus. Itaque, cum longinqua

a domo instet militia incertumque sit quando domosvestras et quœ cuique ibi cara sunt visuri sitis, si quis

vestrum suosinviserevult, commeatumdo. Primevère

edico adsitis; ut, diisbene juvanlibus, bellum ingenlis

glorife pra^dccquc futurum incipiamus. »

Omnibus fere visendi domos oblata ultro potestas

grata erat, et jam dosideranlibus suos, etlongiusin

— 38 —futurum providentibus desiderium. Per totum lempus

hiemis quies inter labores aut jam exhauslos aut moxexhauriendos renovavit corpora animosque ad omnia

de integro patienda; vere primo, ad edictum conve-

nere.

Annibal, cum recensuisset omnium gentium auxilia,

Gades profectus, Herculi vota exsolvit; novisque se

obligat votis, si cetera prospéra evenissent.

TiTE-LiVE.

47. — Passage des Alpes par les troapes d'Annibal.

Hannibal ab Druentia campestri maxime itinere

ad Alpes cum bona pace incolentium ea loca Gallo-

rum pervenit. Tum, quanquam fama prius, qua

incerta in majus vero f'erri soient, prœcepta res erat,

tamen ex propinquo visa monlium altitudo nivesque

Ccelo prope immixtae, tecta informiaimposita rupibus,

pecora jumentaque torrida frigore, homines intonsi

et inculti, animalia inanimaque omnia rigentia gelu,

cetera visu quam dictu fœdiora terrorem renovarunt.

Erigentibus in primos agmen clivos apparuerunt

imminentes, tumulos insidentes, montani; qui, si

valles occultiores insedissent, coorti ad pugnam re-

pente ingentem fugam stragemque dédissent. Hannibal

consistere signa* jussit; Gallisque ad visenda loca

praemissis,postquam comperit Iransitum ea non esse,

castra inter confragosa omnia praeruptaque quamextentissima potest valle locat. Tum per eosdem Gal-

los, haud sane multum lingua moribusque abhor-

rentes, cum se immiscuissent coUoquiis montanorum,

edoctus interdiu tantum obsideri saltum, nocte in sua

quemque dilabi tecta, luce prima subiit tumulos, ut

ex aperto atque interdiu vim per angustias facturus.

TiTE-LiVE.

39 —

48. — Orage pendant le passage de l'Apennin.

Transeunlem Apenninum adeo atrox adorta tem-

pcstas est, ut Alpium prope fœditatem superaverit.

Vento mixlus imber cum ferretur in ipsa ora, primo

quia aut arma omittenda erant aut contra enitentes

verlice intorti affligebantur. constitere; dein, cumjamspiritum includeret nec reciprocare animam sineret,

aversi a vento parumper consedere. Tum vero ingenti

sono cœlum strepere et inter horrendos fragores

micare ignés: capti auribus et oculis metu omnes tor-

pere. Tandem effuso imbre, cum eo magis accensa vis

venti esset, ipso illo quo deprensi erant loco castra

ponere necessarium visum est.Id vero laboris velutde

integro initium fuit : nam nec explicare quidquam

necstatuere polerant, nec quod slatutum esset ma-

nebat, omnia perscindente vento et rapiente. Et moxaqua levata vento, cum super gelida montium juga

concrela esset, tantum nivosœ grandinis dejecit, ut

omnibus omissis procumberent homines, tegminibus

suis magis obruti quam tecti; tantaque vis frigoris

insecuta est, ut ex illa miserabili hominum jumento-

rumque strage cum se quisque attollere ac levare

vellet, diu nequiret, quia, torpentibus rigore nervis,

vix flectere artus poterant. Deinde, ut tandem agilando

sese movere ac recepere animos et raris locis isnis

fieri est cœptus, ad alienam opem quisque inops ten-

dere. Biduum eo loco velut obsessi mansere.

TiTE-LiVE.

40. — Annibal marche contre Flaniinias.

Annibal, profectus ex hibernis, quia jam Flaminium

consulem Arretium pervenisse fama erat, cum aliud

— 40 —longius, ceterum commodius, ostenderetur itcr, pro-

piorem viam per paludem petit, qua fluvius Arnus per

eos dies solito magis iiiundaverat. Hispanos et Afros

et omne veterani robur exercitus, admixlis ipsorum

impedimentis, necubi consistere coactis necessaria ad

usus dcessent, primos ire jussit; sequi Gallos, ut id

agininis médium esset; novissimos ire équités : Mago-

nem inde cum expeditis Numidis cogère agmen,

maxime Gallos, si tœdio laboris longaeque vise, ut est

mollis ad talia gens, dilaberentur aut subsistèrent,

cohibentem. Primi, qua modo praeirent duces, per

prsealtas fluvii ac profundas voragines, hausti pœne

limo immergenlesquc se, tamen signa sequebantur.

Gajli neque sustinere se prolapsi, neque assurgere ex

voraginibus poterant; nec aut corpora animis, aut

animos spe sustinebant; alii fessa aegre trahcntes

membra; alii, ubi semel victis tcedio animis procu-

cubuisscnt, intcr jumenta et ipsajacentia passim mo-

rientes ; maximeque omnium vigiliae conficiebant, per

quadriduum jam et Ires noctes toleratœ. Cum, omnia

obtinentibus aquis, nihil ubi in sicco fessa sternerent

corpora inveniri posset, cumulatis in aqua sarcinis

insuper incumbebant.

TiTE-LiVE.

SO. — Débnt da combat de Trasiniène.

Jam Pœni pervenerant ad loca nata insidiis, ubi

maxime montes Cortonenses TrasumennuS subit. Via

tantum interest perangusta, velut ad id ipsum de

industria relicto spatio ;deinde paulo latior patescit

campus, inde colles insurgunt. Ibi castra in aperto

locat Hannibal, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque

consideret; Baliares ceteramque levem armaturam

post montes circumducit; équités ad ipsas fauces

- 41 -sallus, tumulis apte tegentibus, locat, ut, ubi miras-

sent Romani, objecte equitatu, clausa omnia lacu ac

monlibus essent.

Flaminius cum pridie solis occasu ad lacum perve-

nisset, inexplorato postero die vixdum satis certa luce

angiistiis superatis, postqiiam in patentiorem campumpandi agmen cœpit, id lantum hostium quod ex ad-

verse erat conspexit ; ab tergo ac super caput decepere

insidicc. Pœnus ubi, id quod petierat, clausum lacu

ac monlibus et circumfusum suis copiis habuithoslem,

signum omnibus dat simul invadendi. Qui ubi, qua

cuique proximum fuit, decucurrerunt, eo magis Ro-

manis subita alque improvisa res fuit quod orla ex

lacu nebula campo quam monlibus densior sederat

agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter

se satis conspecla eoque magis pariter decucurrerant.

Romanus clamore prius undique orto quam satis cer-

neret se circumventum esse sensit, et anle in Irontem

lateraque pugnari cœptum est quam satis instrueretur

acies aut expediri arma stringique gladii possent

TiTE-LiVE.

Si . Combat de Trasiniène.

Consul, perculsis omnibus, ipse satis, ut in re tré-

pida, impavidus, turbatos ordines, vertente se quoque

ad dissonos clamores, instruit ut tempus locusque

patitur, et, quacumque adiré audirique potest, adhor-

tatur ac stare et pugnare jubet : « nec enim inde

votis aut imploratione Deum, sed vi ac virtute eva-

dendum esse; par médias acies ferre viam fieri, et,

que timoris minus sit, eo minus ferme periculi esse. »

Ceterum pr» strepitu ac tuniultu nec consilium nec

imperium accipi petcrat, tanlumque aberat ut sua

signa alque ordines et locum nescerent milites, ut vi\

— 42 —ad arma capienda aptandaque pugnae competeret ani-

mus opprimerenturque quidam, onerati magis iis

quam tecti. Et erat in tanta caligine major usus

aurium quam oculorum. Ad gemitus vulneratorum

iclusque corporum autarmorum, et mixtos terrentium

paventiumque clamores, circumferebant ora oculos-

que. Alii fugicntes pugnantium globo illati hœrebant;

alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium

agmen. Deinde, ubi in omnes partes nequicquam im-

petus capti, et ab latcribus montes ac latus, a fronle

et ab tergo hostium acies claudebat, apparuitque

nuUam, nisi in dextera fcrroque, salutis spem esse,

tum sibi quisque dux adhortatorque factus ad rem

gerendam, et nova de integro exorta pugna est.

TiTE-LiVE.

S9. — Déroute des Romains à Trasimène.

Très ferme horaspugnalum est, et ubique atrociter;

circa consulem tamen acrior infestiorque pugna est.

Eum et robora virorum sequebantur et ipse, qua-

cumque in parte premi ac laborare senserat suos,

impigre ferebat opem; insignemque armis et hostes

summa vi petebant et tuebantur cives, donec Insuber

eques (Ducario nomen erat), facie quoque noscitans

consulem : «En, » inquit, « hic est,» popularibus suis,

« qui legiones nostras cecidit agrosque et urbem est

depopulatus;jam ego hanc viclimam Manibus peremp-

torum fœdecivium dabo. » Subditisque calcaribus equo

per conferlissimam hostium turbam impetum facit,

obtruncatoque prius armigero, qui se infesto venienti

obviam objecerat, consulem lanceatransfîxit; spoliare

cupientem triarii objectis scutis arcuere. Magnœ partis

fuga inde primumcœpit; et jam nec lacus nec montes

pavori obstabant : per omnia arta praeruptaque velut

j

— 43 -

ceesi evadunt, armaque et viri super alium alius prae-

cipitantur. Pars magna, ubl locus fugae deest, per

prima vada paludis in aquam progressi, quoad capi-

cibus humerisque exstare possunt, sese immergunt;

fuere quos inconsultus pavor nando etiam capessere

fugam impulerit.

TiTE-LiVE.

S3. •— Inqaiétndes des Romains après la défaite d^Tra«»imène.

Romœ ad primum nuntium cladis ejus cum ingenti

terrore ac tumultu concursus in forum populi est

factus. Matronœ, vagae per vias, quœ repens clades

allala quœve fortuna exercitus esset obvios percon-

tantur; et cum, frequenlis contionis modo, turba in

comilium et curiam versa magistratusvocaret, tandem

haud multo ante solis occasum M. Pomponius prsetor :

« Pugna.inquit,magna victisumus.» Et.quanquam nihil

certius ex eo auditum est, tamen alius ab alio impleti

rumoribus domos referunt consulemcum magna parte

copiarum cœsum, superesse paucos, aut fuga passim

per Etruriam sparsos aut captos ab hoste. Quot casus

exercitus victi'fuerant,tot in curas distraeti animi eo-

rum erant quorum propinqui sub C. Flaminio consule

meruerant, ignoranlium quœ cujusque suorum fortuna

esset; nec quisquam salis certum habetquid aut spcret

aut timeat. Postero ac deinceps aliquot diebus ad

portas major prope mulierum quam virorum multi-

tude stetit, aut suorum aliquem aut nuntios de iis

opperiens; circumfundebanturquc obviis sciscitanles,

neque avelli,ulique' ab nolis,priusquam ordine omnia

1. Exercilus victi est au génitif. —- 2. Ulique, surtout.

_ 44 —inquisissentpolerant. Inde variosvullus digredentium

ab nunliis cerneres, ut cuiqiie Iccla aut tristia nunlia-

bantiir, gralulanlesque aut consolantes redeuntibus

domos circumfusos.

TlTE-LlVE.

64. — La flotte Roauaine met en fcite celle d'Asdi-nbal.

Multas et locis altis posilas turres Hispania habel,

quibus et speculis et propugnaculis adversus lalroiies

ulunlui'. Inde primo conspectishostium navibus, datum

signum Hasdrubali est, tumultusque prius in terra

et castris quam ad mare et ad naves est ortus, nondumaut pulsu remorum strepituque alio nautico exaudito

aut apcrientibus classem promunturiis; cum repente

eques alius super aliura ab Hasdrubale missus vagos

in litore quietosque in tentoriis suis, nihil minus quamhostem aut prœlium eo die exspectantes, conscendere

naves propere atque arma capere jubet : « classem

Romanam jam haud procul portu esse. >» Haec équités

dimissi passim imperabant; mox Hasdrubal ipse cumomniexercitu aderat, varioque orania tumultu slre-

punt, ruentibus in naves simul remigibus mililibusque

fugientium magis e terra quam in pugnam euntium

modo. Vixdum omnes conscenderant, cum alii, reso-

lutis oris, in ancoris evehuntur, alii, ne quid teneat,

ancoralia incidunt; raptimque omnia ac prœpropere

agendo militum apparatu nautica ministeria impe-

diuntur, trepidatione nautarum capere et aptare arma

miles prohibetur. Et jam Romanus non appropin-

quabat modo, sed direxerat etiam in pugnam naves.

Itaque non ab hoste et prœlio magis Pœni quam suomet

ipsi tumultu lurbati, tentata verius pugna quam inita,

in fugam averterunt classem.

TlTE-LlVE.

43 —

Sa. — Annibal tend hb piège à l'armée de Paul-Emile.

Cetenim lemeritali consulis ac praepropero ingenio

maleriam etiam fortuna dédit, quod, in prohibendis

prœdatoribus tumuituario prœlio ac procursu magis

militum quam ex prœparato aut jussu imperaforiim

orto, haudquaquam par Pœnis dimicatio fuit : ad mille

et septingenti cœsi, non plus centum Romanorum so-

ciorumque occisis. Ceterum victoribus effuse sequen-

tibus metu insidiarum obslititPaullus consul, cujus eo

die (nam alternis imperitabant) imperium erat, Var-

rone indignante ac vociférante « emissum hostem e

manibus debellarique, ni cessatum foret, potuisse. »

Hannibal id damnum haud œgerrime pati; quin potius

:redere velut inescatam temeritatem ferocioris con-

sulis ac novorum maxime mililum esse. Et omnia ei

hostium haud secus quam sua nota erant : dissimiles

discordesque imperitare, duas prope partes* tironum

militum in exercitu esse. Itaque locum et tempus in-

sidiis aptum se habere ratus, nocte proxima, niliil

prœter arma ferenti secum milite, castra plena omnis

fortunœ publicœ privataeque relinquit, transque proxi-

mos montes Iteva pediles instructos condit, dextra

équités, impedimenta per convallem mediamtraducit,

ut diripiendis velut desertis fuga dominorum castris

occupatum impeditumque hostem opprimeret. Crebri

relicti in castris ignés, ut fides fîeret, dum ipse longius

spatium fuga prceciperet -, falsa imagine castrorum,

sicut Fabium priore anno frustratus esset, tenere in

locis consules voluisse.

TiTE-LiVE.

1. Duas partes^ deux tiers.

2. Longius spatium prœcipere, prendre sur rennemi une assez

longue avance.

— 46 —

S6. — Qaerelles eutre les généraux, romains.

Hannibal, spem nanctus locis nalis ad equestrem

pugnam, qua parte virium invictus erat, factures co-

piam pugnandi consules, dirigit aciem lacessitque Nu-

midarum procursatione hostes. Inde rursus soUicitari

seditione militari ac discordia consulum Romana cas-

tra, cum PauUus Semproniique et Flaminii temerita-

tein Varroni, Varro PauUo speciosum timidis ac se-

gnibus dacibus exemplum Fabium objiceret, testare-

turque Deos hominesque hic « nuUam pênes se culpam

esse, quod Hannibal jam velut usu cepisset Ilaliam :

se constrictum a coUega teneri : ferrum atque arma

iratis et pugnare cupientibus adimi militibus, » ille,

« si quid projectis ac proditis ad inconsultam atque

improvidam pugnam legionibus accideret, se omnis

culpœ cxsortem, omnis eventus parlicipem fore » di-

ceret; « videret ut, quibus lingua prompta ac teme-

raria, œque in pugna vigerent manus. »

Dum altercationibus magis quam consiliis tempus

teritur, Hannibal, ex acie, quam ad multum diei te-

nuerat instructam, cum in castra ceteras reciperet co-

pias, Numidas ad invadendos ex minoribus casiris Ro-

manorum aquatores trans flumen mittit.

TiTE-LiVE.

S?. — Siège de rasilinnm.

Ceterum, mitescente jam hieme, educto ex hibernis

milite Casilinum rediit Hannibal, ubi, quanquam ab

oppugnatione cessatum erat, obsidio tamen continua

oppidanospraesidiumque ad ultimum inopiae adduxerat.

Castris Romanis Ti. Sempronius prœerat, dictatore

auspiciorum repetendorum causa profecto Romam;

— 47 —Marcellum, et ipsum cupientem ferre auxilium obsessis,

et Vulturnus amnis inflatus aquis et preces Nolanorum

Acerranorumque tenebant, Campanos timentium, si

praesidium Romanum abscessisset. Gracchus, assidens

iantum Casilino, quia proedictum erat dictatoris oe

quid absente eo rei gereret, nihil movebat, quanquamquae facile omnem patientiam vincerent nuntiabantur

a Casilino : nam et praecipitasse se quosdam, non tolé-

rantes famem, constabat, et stare inermes in mûris,

nuda corpora ad missilium telorum ictus prœbentes.

Ea aegre patiens Gracchus, cum neque pugnam conse-

rere dictatoris injussuauderet(pugnandumautem esse,

si palam frumenlum importaret, videbat) neque clam

importandi spes esset, farre ex agris circa undique

convecto cum compluradolia complesset, nuntium ad

magistratum Casilinum misit, « ut exciperent dolia

quae amnis deferret. » Insequenti nocte, intentis om-nibus in flumen ac spem ab nuntio Romano factam,

dolia medio missa amni defluxerunt, œqualiterque in-

ter omnes frumentum divisum.

TiTE-LiVE.

S8. — Une ambassade do roi Philippe.

In banc dimicationem duorum opulentissimorum in

terris populorum omnes reges gentesque animos

intenderant, inter quos Philippus Macedonum rex

eo magis quod propior Italiae ac mari tantum lonio

discretus erat. Is, ubi primum fama accepit Hanniba-

lem Alpes transgressum, ut bello inter Romanum Pœ-numque orto loetatus erat, ita ulrius populi mallet vic-

toriam esse, incertis adhuc viribus, fluctuatus animo

fuerat. Postquam tertia jam pugna, tertia Victoria cumPœnis erat, ad fortunam inclinavit legatosque ad Han-

nibalem misit; qui, vitantes portus Brundisinum Ta-

— 48 —rentinumque, quia custodiis navium Romanarum tene-

bantur, ad Laciniœ Junonis templum in terram egressi

sunt. Inde per Apuliam petenles Capuam média in

prœsidia Romana illati sunt deduc'Jque ad YaleriumLœvinum prœtorom, circa Luccriam castra habentem.Ibi intrépide Xenophanes, legationis princeps, à Phi-

lippe rege se missum ait ad amicitiam societatemque

jungendam cum populo Romano;

« mandata habere

ad consules ac senatum populumque Romanum. »

Prœtor inter defectiones vcterum sociorum nova socie-

tate tam clari régis lœlus admodum, hosles pro hospi-

tilnis comiler accepit. Dat qui prosequantur; ilinera

cum cura demoristrat, quœ loca quosque saltus aut

Romanus aut hostes tencant.

TlTE-LlVE.

59. — La ville de C'rotone.

Urbs Croto murum in circuitu patentem duodccim

milliapassuumhabuitantcPyrrhi in Italiam advenlum';

postvastitatemeobello factam, vix pars dimidiahabita-

batur; flumen, quod mcdio oppido fluxcrat, extra fre-

quentia tectis loca prceLerfluebat : et arx procul eis quœhabitabantur, sex millia, aberat. In urbenobili templumipsa urbe eratnobilius Laciniœ Junonis, sanctum om-nibus circa populis. Lucus ibi, frcqucnti silva et pro-

ceris abietis arboribus septus, lœta in medio pascua

hal)uil, ubi omnis generis sacrum deœ pecus pasccl)a-

tur sine ullo pastore : separatimque grèges sui cujus-

que generis nocte remeabant ad stabula, nunquam in-

sidiis ferarum, non fraude violati hominum. Magni

igitur fructus ex eo pécore copti, columnaque inde

aurea solidafactaet sacrata est : inclitumque templumdiviliis cliam, non lantum sanctitate, fuit. Ac miracula

aliqua affingunt, ut plcrumque tam"insignibus locis.

— 49 —Famaestaram esse in vestibulo templi, cujiis cinerem

nullo unquam moveri vento. Sed arx Crotonis. rna

pafte imminens mari, altéra vergente in agrum, situ

tantum naturali quondam munila, postea et muro

cincta est, qua per aversas rupes ab Dionysio, SiT:ilice

tyranno, per dolum fuerat capta.

TiTE-LiVE.

60. — Tib. Gracchas promet la liberté aux volontaires

de ses légions.

Legiones magna ex parte volonum Ti. Gracchus ha-

bebat, qui jam alterum annum libertatem tacite mereri

quam postulare palam maluerant. Senserat tamen, hi-

bornis egrediens, murmur in agmine esse quaîrentium

« en unquam liberi militaturi essent: » scripseratque

senatui non tam quid desiderarent quam quid meniis-

sent : « bona fortique opéra eorum se ad eam diem

usum : neque ad exemplum justi militis quicquam eis

preeter libertatem déesse. » De eo permissum ipsi erat,

laceret quod e republica duceret esse. Itaque. prius-

quam cum hoste manum consereret, pronuntiat tem-

pus venisse eis libertatis quam diu sperassent po-

tiundcB : « postero diesigniscollatis dimicaturumpuro

ac patenti campo, ubi sine ullo insidiarum metu vera

virtute geri res posset : qui caput hostis rettulisset,

eum se extemplo liberum jussurum esse : qui loco ces-

sisset, in cum servili supplicio animadversurum : suamcuique fortunam in manu esse. Libertatis auctorem eis

non se fore solum, sed consulem M. Marcellum, sed

universos Patres : quos consultes ab se de libertate

eorum sibi pcrmisisse. » Litteras inde consulis ac se-

natusconsultum recitavit. Ad quae clamor cum ingenti

assensu est sublatus : pugnam poscebant, signumqueut daret extemplo ferociter instabant.

TiTE-LiVE.

&.

— 50 —

61. — Slarcellus cherche à s'emparer de Syracuse.

Cuiïi maxime Capua circumvallaretur, Syracusarum

3ppjLignatio ad fînem venit, prœlerquam vi ac virtute

ducis exercitusque, intestina eliam prodilione adjuta.

Namque Marcellus, initio veris, incertus utrum Agri-

gentumad Himilconem et Hippocratenverleretbellum,

an obsidione Syracusas premeret, quanquam nec vi

capi videbat posse inexpugnabilem terrestri ac mari-

timo situ urbem nec famé, utquam prope liberi a Car-

thagine commeatus alerent, tamen, ne quid inexper-

tum relinqueret, transfugas Syracusanos (erant autem

apud Romanos aliqui, nobilissimi viri, inter defec-

tionem ab Romanis, quia ab novis consiliis abliorre-

bant, pulsi) coUoquiis su3e partis tentare hominumanimos jussit et fidem dare, si traditae forent Syra-

cuse, liberos eos ac suis legibus victuros esse. Non

erat colloquii copia, quia multorum animi suspecti

omnium curam oculosque eo converterant ne quid fal-

leret taie admissum. Servus unus exsulum, pro trans-

fuga intromissus in urbem, conventis paucis, initium

colloquendi de tali re fecit. Deinde in piscatoria qui-

dam nave, retibus operti circumvectique ita ad castra

Romana, collocuti cum transfugis ;et iidem saepius

eodem modo, et alii atque alii; postremo ad octoginta

facti.

TiTE-LiVE.

62. — Les Siciliens et le coDsnl Slarcellns.

His senatus consultis perfectis, sortiti provincias

consules. Sicilia et classis Marcello, Italia cum belle

adversus Hannibalem Laevino evenit. Quae sors, velut

iterum captis Syracusis, ita exanimavit Siculos exspec-

— 51 —talione sortis in consulum conspectu stantes, ut com-

ploratio eorum flebilesque voces et extemplo oculos

hominum converterent, et postmodo sermones prœ-

buerint. Circumibant enim senatorum domos cumveste sordida, affirmantes se. non modo suam quosque

patriam, sed totam Siciliam relicturos, si eo Marcellus

ilerum cum imperio redisset. « Nullo suo merito eumante implacabilem in se fuisse : quid iratum quod

Romam de se questum venisse Siculos sciât,facturum?

Obrui iEtnse ignibus aut mergi freto satius illi insulae

esse quam velut dedi noxaî inimico. » Hse Siculorum

querelœ, domos primum nobilium circumlatœ cele-

bratœque sermonibus, quos partira misericordia Sicu-

lorum, partim invidia Marcelli excitabat, in senatum

etiam pervenerunt. Postulatum a consulibus est ut de

permutandis provinciis senatum consulerent.

TiTE-LiVE.

G3. — Crainte des Romains à Tarrivée d'Asdrubal enItalie.

Consules, diversis itineribus profecti ab urbe, velut

in duo pariter bella distenderant curas hominum,simul recordantium quas primus adventus Ilanni-

balis intulisset Italiœ clades, simul, cum illa angeret

cura, « quos tam propitios urbi atque imperio fore

deoSjUt eodem tcmpore utrobique res publica prospère

gereretur? Adhuc adversa secundis pensando rem ad

id tempus extractam esse : cum in Italia ad Trasu-

mennum et Cannas prœcipitasset romana res, prospéra

bella in Hispania prolapsam eam erexisse;postea, cum

in Hispania alia super aliam clades, duobus egregiis

ducibus amissis, duos exercitus ex parte delesset,

mulla secunda in Italia Siciliaque gesla quassalam

rempublicam excepisse; et ipsum intervallum loci,

— 52 -

quod in ultimis terrarum oris alterum bellum gere-

retur, spatium dédisse ad respirandum. Nuncduo bella

in Italiam accepta, duo celeberrimi nominis duces

circumstare urbem romanam, et unum in locum to-

lampericuli molem, omne onus incubuisse. Qui eorum

prior vicisset, intra paucos dies castra cum altero

juncturum. »

TiTE-LiVE.

(i4. — Le repos d'IIannibal redoutable pour les

Rouiaius.

Cum Hannibale nihil eo anno rei gestum est. Namneque ipse se obtulit in tam reccnti vulnere publico

privatoque, neque lacessierunt quietum Romani : tan-

tam inesse vim, etsi omnia alia circa eum ruèrent, in

uno illo duce ccnsebant. Ac nescio an mirabilior

adversis quam secundis rébus. fuerit : quippe qui,

cum in hostium terra pcr an nos tredecim tam procul

ab domo varia forluna bellum gereret exercitu non

suo civili, scd mixto ex colluvione omnium gentium,

quibus non lex, non mos, non lingua communis, alius

habitus, alia vestis, alia arma, alii ritus, alia sacra,

aiii prope dii essent, — ita quodam uno vinculo copu-

laverit eos ut nulla nec inter ipsos nec adversus ducem

seditio exsliterit, cum et pecunia sœpe in stipcndium

et commeatus in hostium agro deessent, quorum inopia

priore Punico bello mulla infanda inter duces mili-

tesque commissa fuerant. Post Hasdrubalis vcro exer-

citum cum duce, in quibus spes omnis reposila victo-

rise fuerat, deletîim cedendoque in angulum Bruttium

cetera Italia concessum, cui non videatur mirabile nul-

lum motum in castris factum? Nam ad cetera id quo-

que accesserat ut ne alendi quidem exercitus nisi ex

- 53 —BruUio a^ro spes esset, qui, ut omnis coleretur,

exi^uus tamen tanlcralendo exercitui erat.

TiTE-LiVE.

Bo. — Les Carthaginois à l'approche de Scipion.

Carthagini ingens erat terror, cum circumferentcm

arma Scipionem, omnibus finitimis raptim perdomitis,

ipsam Carthaginem repente aggressurum credereni.

Itaque et mûri reficiebantur, propugnaculisque arma-

bantur; et pro se quisque, quaî obsidioni tolerandae

sunt. ex agris convehit. Rara menlio est pacis, fre-

quentior legatorum ad Hannibalem arcessendum mit-

tendoium. Pars maxima classem, quœ ad commeatusintercipiendos parata erat. mittcre suadent ad oppri-

mendani stationem navium Uticse incaute agentem.

Scd cum vident classi ut l'elicissime gerantur res,

parte aliqua levari Uticœ obsidionem posse, Cartha-

ginem vero ipsam qui tueantur neque impcratorem

alium quam Hannibalem.neque exercitum alium quamHannibalis superesse, deductœ statim naves simul et

legati in ïtaliam profecti : omnia, stimulante fortuna,

raptim aguntur;et in quo quisque cesset, prodi ab se

communem salutem putat. Scipio gravem jam spoliis

multarum urbium exercitum trahens, captivis aliaque

praeda in vetera castra ad Uticam missis, jam in Car-

thaginem intentus, occupât relictum fuga custodum

Tunela, qui locus et ab Carthagine conspici. et priebere

ipseconspectum cum ad urbem, ium ad circumfusum

mare urbi posset.

TiTE-LiVE.

06. — Plaintes des Ganlois an Sénat.

L

Marcollus nuntium pra'misit ad L. Porcium procon-

sulem,ut ad novum Gallorum oppidum Icgiones admo-

-. 54 —vcret. Advenienli consuli Galli sese dediderunl. Duo-decim millia armalorum erant. Plerique arma ex agris

rapta habebanl. Ea œgre palienlibus iis adempta,

quaeque alia aut popularités agros rapuerant, aut se-

cum attulerant. De his rébus qui quererentur, legatos

Romam miserunt. Inlroducti in senalum a C. Valerio'

praetore exposuerunt « se, superante in Gallia multi-

tudine, inopia coaclos agri et egestate ad quaerendam

sedem Alpes transgressos : quae inculta persolitudines

vidèrent, ibi sine uUius injuria consedisse. Oppidumquoque œdifîcare cœpisse : quod indicium esset, nec

agro, nec urbi uUi vim allaturos venisse. NuperM. Claudium ad se nuntium misisse, bellum se cumiis, nidederentur, gesturum. Se, certam, etsi non spe-

ciosam, pacem quam incerta belli prœoptantes, de-

didisse se prius in lîdem quam in potestatem populi

romani. Post paucos dies, jussos et agro et urbe dece-

dere, sese tacitos abire quo terrarum possent in ani-

mo habuisse; arma deinde sibi, et postremo omnia

alia quœ ferrent agerenlque, adempta. Orare se sena-

lum, ne in se innoxios dcditos çicerbius quam in

hostes sœviret. »

TlTE-LlVE.

G 7. — Ascension dn mont Hémus par le roi Philippe.

Philippus Mœdicam primum, deinde solitudines in-

terjacentes Mœdicœ atque Haemotransgressus,seplimis

demum castris ad radiées montis pervenit.Jbi unummoratus diem ad deligendos quosduceret secum, tertio

die iter est ingressus. Modicus primo labor in imis

coUibusfuit : quantum in altitudinem egrediebantur,

magis magisque silvestria et pleraque invialoca exci-

piebant. Pervenere deinde in tam opacum iter, ut,

prui densitate arborum immissorumquealiorumin alios

— 55 —ramorum, perspici caelum \ix posset; ut vero jugis

appropinquabant, quod rarum in altis locis est, adeo

omnia contecta nebula, ut haud secus quam nocturno

itinere impedirentur. Tertio demum die ad verticem

perventum. Nihil vulgatae opinioni (Ponticum simul et

Hadriaticum mare et Alpes conspici posse) degressi

inde detraxerunt, magis, credo, ne vanitas itineris

iudibrio essèt, quam quod diversa inter se maria mon-

lesque et amnesexuno loco conspici potuerint. Vexati

omnes, et ante alios rex ipse, quo gravior aetate erat,

difficultate viae est. Duabus aris ibi Jovi et Soli sacratis

cum immolasset, qua triduo ascenderat, biduo est de-

gressus, frigora nocturna maxime metuens, quœ cani-

culae ortu similia brumalibus erant.

TiTE-LiVE.

68. — Sfort de CicéroD.

M. Cicero, sub adventum triumvirorum, cesserai

urbe, pro certo habens, id quod erat, non magis An-

tonio eripi se quam Caesari Cassium et Brutum posse.

Primo in Tusculanum fugit ; inde, transversis iline-

ribus in Formianum, ulabCaietanavimconscensurus,

proficiscitur. Unde aliquoties in altum provectum,cum

modo venti adversi retulisscnt, modo ipse jactationem

navis, cœco volvente flucLu, pati non posset, taedium

tandem eum et fugœ et vitae cepit ; rcgressusque ad

superiorem villam, quce paulo plus mille passibus a

mari abest : « Moriar, inquit, inpatriasœpe servata. »

Satis constat servos fortiterfîdeliterque paratos fuisse

addimicandum ; ipsum deponi locticam,et quietospati

quod sorsiniqua cogeret, jussisse. Prominenli ex lec-

lica prœbentique immotam cervicem, caput prœcisum

est.Nec satis id slolidae crudelilali mililum fuit : manus

quoque, scripsisse in Antonium aliquid exprobranles,2*

— 56 —praeciderunt. lia relatum caputad Antonium, jussuque

ejus inter duas manus in rostris positum, ubi ille con-

sul, ubi saepe consularis, ubi eo ipso anno adversus

Antonium, quanta nulla unquam humana vox cumâdmiratione eloquentiaî audilus fuerat. Vix attollentes

prœ lacrimis oculos homines intueri Irucidatamcmbra

ejus poterant.

TiTE-LiVE.

69. — Les premières anoées d'Ovide.

Sulmo mihi patria est, gelidis uberrimus undis,

Millia qui novies distat ab urbe decem.

Editus hic ego sum : necnon, ut tempora noris,

Cum cecidit fato consul ulerque pari.

Si quid id est, usque a proavis vêtus ordinis hercs;

Non modo Fortunœ munere factus cques.

Nec slirps prima fui: genilo sum fratre creatus,

Qui tribus ante quatcr mensibus ortus erat.

Lucifer amborum natalibus adfuit idem;

Una celebrata estper duo liba dies.

Protmusexcolimur teneri, curaque parenlis

Imus ad insignes urbis ab arte viros.

Frater ad eloquium viridi tendebat ab œvo,

Forlia verbosi natus ad arma fori.

Atmihi jam puero cœlestia sacra placebant,

Inque suum furlim Musa trahebat opus.

Sœpe paler dixit : « Sludium quid inutile tentas ?

Mœonides nullas ipse reliquit opes. »

Motus eram dictis ; totoque Helicone relicto,

Scribere conabar verba soluta modis :

Sponte sua carmen numéros veniebat ad aptos,

Et quod tentabam dicere versus erat.

Temporis illius colui fovique poetas :

Quoique aderant vates^ rebar adesse deos.

— 57 —Saepe suos solitus recitare Propertius ignés.

Jure sodalitii qui mihi junctus erat.

Et tenuit nosLras numerosus Horatius aures,

Dum feril Ausonia carmina culta lyra.

Virgilium vidi tantum : nec avara Tibullo

Tempus amicitiae fata dedere mece.

Ovide.

•70. — Ovide exilé à un ami.

Scribis ut oblectem studio lacrimabile tempus,

Ne pereant turpi pectora nostra situ.

Difficile estguod, amice. mones. quia carmina lœtum

Sunt opus, et pacem mentis habere volunt.

Nostra per adversas agitur fortuna procellas,

Sorte nec uUa mea tristior esse potest.

Adde quod ingenium longa rubigine Isesum

Torpet, et est multo quam fuit ante minus.

Fertilis, assiduo si non renovetur aratro,

Nil, nisi cum spinis gramen, habebit ager :

Tempore qui longo steterit, maie curret, etinter

Carceribusmissos ultimus ibit equus :

Vertitur in tcneram cariem rimisque dehiscit,

Si qua diu solitrs cymba vacarit aquis.

Me quoque despero, fuerim cum parvus et ante,

Illi, qui fucram,posse redire parem.

Contudit ingenium patientia longa laborum.

Et parsantiqui magna vigoris abest.

Sa}petamennobis,utnunc quoque, sumptatabellaest

Inque suos volui cogère verba pedes :

Carmina scripta mihi sunt'nulla, aut qualia cernis,

Digna suidomini tempore, dignaloco.

Ovide.

- 58 —

71 . — Le malheur fait connaître les vrais amis.

Dum juvat etvultu ridet fortuna sereno,

Indelibatas cuncta sequunlur opes.

At simul intonuit, fugiunt, nec noscitur ulli,

Agminibus comitum qui modo cinctus erat.

Atque haec, exemplis quondam collecta priorum,

Nunc mihi sunt propriis cognita vera malis.

Vix duo tresve mihi de totsuperestis amici :

Cetera fortunaî, non mea, turba fuit.

Quo magis, o pauci, rébus succurrite lapsis,

Et date naufragio littora tuta mec.

Teque velim primum, qui me, carissime,primus

Ausus es alloquio sustinuisse tuo !

Omnes exemplum fidei officiique sequantur,

tutela meistempus in omne malis !

Di tibi sint faciles, et opis nullius egentem

Fortunam praestent dissimilemque meœ I

Si tamen haec navisvento ferretur amico,

Ignoraretur forsitan ista fides.

Thesea Pirithous non tam sensisset amicum,

Si non infernas vivus adisset aquas :

Si non Euryalus Rutulos cecidis^et in hostes,

Hyrtacidae Niso gloria nulla foret.

Ovide.

72. — On {gaspille son existence.

Non exiguum temporis habemus, sed multum per-

dimus. Satis longa vita, e^in maximarum rerum con-

summationem large data est, si tota bene coUocaretur.

Sed ubiperluxumacneglegentiamdefluit, ubinullirev

bonse impenditur, ultima demum necessitate cogente,

quam ire non intelleximus, transisse sentimus. Ita est*.

- 59 —non accepimus brevem vitam, sed fecimus ; nec inopes

ejus, sed prodigi sumus. Sicut amplœ et regiœ opes,

ubi ad malum dominum pervenerunt, momento dissi-

panlur, at quamvis modicaî, si bono custodi traditœ

sunt. usu crescunt; ita a?tas nostra bene disponenti

miiltum patet.

Quid de rcrum natura querimur? illa se bénigne

gessit : vita, si scias uti, longa est. Alium insatiabilis

tenet avaritia; alium in supervacuis laboribus operosa

sedulitas; aliusvinomadet, aliusinertia torpet ; alium

defatigat ex alienis judiciis suspensa semper ambitio;

alium mercandi prœceps cupidilas circa omnes terras,

omnia maria, spe lucri, ducit. Quosdam torquet cu-

pide militice, nunquam non aut alienis periculis inten-

tes, aut suis anxios; sunt quos ingratus superiorum

cultus voluntaria servitute consumât. Quibusdamnihil

quo cursum dirigant placet, sed marcontes oscitan-

tesque fata deprehendunt, adeo ut quod apud maxi-

mum poetarum more oraculi dictum est, verum esse

non dubitem :

Exigua pars est vitse quamnos vivimus.

SÉNÈQLE.

"ÏS. — La modération.

Non vis esse iracundus? ne sis curiosus. Qui in-

quirit quid in se dictum sit, qui malignos sermones,

ctiamsi secreto habiti sint, eruit, se ipse inquiétât.

Quœdam interpretatio eo perducit ut videantur in-

juriée. Itaque alia differenda sunt, alia deridenda,

alia ignoscenda. Circumscribenda multis modis ira

est : pleraque in lusum jocumque vertantur. So-

cratem aiunt, colapho percussum, niliil ampliua

dixisse, quam, « molestum esse, quod noscirent ho-

mines, quando cum galea prodire deberent. •» Non

— 60 —quemadmodum facta sit injuria refert, sed quemad-modum lata. Nec video quare difficilis sit moderatio,

cum sciam tyrannorum quoque tumida et fortuna

et licentia ingénia familiarem sibi ssevitiam repres-

sisse. Pisistratum certe, Athehiensium .lyrannum,

memoriœ proditur, cum multa in crudelitatem ejus

cbrius conviva dixisset, nec deessent qui vellent manusei commodare, et alius hinc. alius illinc eum excita-

ient, placido animo tulisse et hoc irrilantibus rcspon-

disse : « Non magis illi se succenscre quam si quis

obligatis ocuUs in se incurrisset. »

Sénèque.

74. — Contre le sonpçon et l'eiuportenicnt.

Tollenda ex animo suspicio, fallacissimum irrita-

mcntum. Illc me parum humane salutavit, illc in-

choatum sermonem cito abrupit, ille ad cenam non

vocavit, illius vuUu^ aversior visus est. Non deerit

suspicioni argumenlatio. Res potius bénigne îpsti-

mentur. Nihil nisi quod in oculos incurret manifes-

tumque erit credamus, et quoties suspicio nostra

vanaapparuerit, objurgemus credulitatem. Ha?c enim

castigalio consuetudinem eiïiciet non facile credendi.

Inde et illud sequitur, ut minimis sordidisque rébus

non exacerbemur. Infelicis valetudinis est, quem lovis

aura contraxit; afifecti sunt oculi quos candida vestis

obturbat; dissolutus est deliciis, cujus latus alieno

labore condoluit. Mindyridem aiunt fuisse ex Sybari-

tarum civitate : qui, cum vidisset fodientem et allius

rastrum allevantem, lassum se fieri questus, vetuit

illum opus in conspectu suo facere. Idem vibicem

habcre sœpius questus est, quod foliis rosse duplicatis

incubuisset. Ubi animum simul et corpus voluptates

Gorrupere, nihil tolerabile videtur : non quia dura,

^ Cl —sed quia molliter patimur. Quid enim est cur tussis

alicujus, aut sternutamentum, aut musca parumcuriose fugata nos in rabiem agat, aut observatus-

cauis, aut clavis negligentis servi manibus elapsa?

Feret iste sequo animo civile convicium et ingesta 11

conlionc curiave maledicta, cujus aurcs tracti subsellii

stridor offendit? Perpctietur hic famem et sestivœ

expeditionis sitim, qui puero maie diluenti nivem

irascitur?

Sé?œque.

75. — De la Providence.

Supervacuum est ostendere prseesse universis pro-

videntiam. non sine aliquo custode tantum opus stare,

nec hune siderum certum discursum fortuiti impetus

esse, et. quœ casus incitât, sœpe turbari et cito arie-

tare : hanc inoffensam velocitatem procedere œternse

legis imperio, tantum rerum terra marique ges-

tantem, tantum clarissimorum luminum et ex dispo-

sitione lucentium;non esse materiae errantis hune

ordinem : neque quae temerecoierunt, tanta arte pen-

dere, ut terrarum gravissimum pondus sedeat im-

motum. et circa se properantis cœli fugam spectet;

ut infusa vallibus maria molliant terras, nec uUumincrementum fluminum sentiant ; ut ex minimis semi-

nibus nascantur ingentia. Ne illa quidem quae vi-

dentur confusa et incerta, pluvias dico nubesque, et

elisorum fulminum jactus, et incendia ruptis montiumvcrticibus effusa, tremores labantis soli, et alia, sine

ratione, quamvis subita sint, accidunt. Sed suas et illa

causas habent, non minus quam qua? alienis locis

conspectus miracula sunt, ut in mediis fluctibus ca-

lentes aqua}, et nova insularum in vasto exsilientium

mari spatia. Suo ista tempori reserventur. Faciam

nunc rem difTicilom : causam deorura agam, de

- G2 —quorum providenlia minus dubitatur quam quaeritur.

In gratiam homines reducam cum diis adversus

optimos optimis; neque enim rerum natura patitur

ut unquam bona bonis noceant. Etenim inter bonos

viros ac Deum amicitia est, conciliante virtute.

SÉNÈQUE.

"ÎG, — Le» Abeilles.

Interdiu statio ad portas more castrorum. Noctu,

quies in matutinum, donec una excitet gemino aut

triplici bombo, ut bucino aliquo. Tune universse pro-

volant, si dies mitis futurus est; prœdivinant enim

ventos imbresque et se continent tectis. Itaque lempe-

rie caeli (et hoc inter priescita habent), cum agmen aH

opéra processit, alise flores aggerunt pedibus, aliae

aquam ore; guttasque lanugine totius corporis. Quibus

est earum adolescentia ad opéra exeunt et supra dicta

convehunt, seniores intus operantur. Quœ flores com-

portant, prioribus pedibus femina onerant, propter

id natura scabra, pedes priores rostro : totaeque

onustre remeant sarcinapandatœ. Excipiunteas ternae

quaternaeque, et exonérant. Sunt enim intus quoque

officia divisa, Aliae struunt, aliae poliunt, aliœ sugge-

runt, aliae cibum comparant ex eo quod allatum est.

Neque enim separatim vescuntur, ne inaequalitas ope-

ris et cibi fiât et temporis. Mira observatio operis.

Cessantium inertiam notant, castigant mox, etpuniunt

morte. Mira munditia. Amoliuntur omnia e medio,

nuUaeque inter opéra spurcitiae jacent. Cum advespe-

rascit, in alveo strepunt minus ac minus, donec una

circumvolet eodem quo excitavit bombo, ceu quietem

capere imperans : et hoc castrorum more. Tune re-

pente omnes conticescunt.

Pllne l'Ancien.

— 63 —

97. — Élog^e de Joies César.

Animi vigore prsestantissimum arbitrer genitum Cae-

sarem dictatorem. Nec virtutem constantiamque nunc

commemoro, nec sablimitatem omnium capacem qua)

cœlo continentur, sed proprium vigorem celerita-

,emque quodam igné volucrem. Scribere aul légère,

simul dictare et audire solitum accepimus ;epistolas

vero tantarum rerum quaternas pariter librariis dic-

tare, aut, si nihil aliud ageret, septenas. Idem signis

coUatis quinquagies dimicavit, solus M. Marcellum

transgressas, qui undequadragies dimicaverat. Nam,prseterbellorumciviliumstragem.undeciescentenafere

millia hominum occisa prœliis ab eo non equidem in

gloria posuerim, tantam, etiam coactam, humani ge-

neris injuriam : quod ita esse confessus est ipse, bel-

lorum civilium stragem non prodendo. Cœsari autem

peculiare sit, prœter supra dicta, clementiae insigne,

qua usque ad pœnitentiam omnes superavit. Specta-

cula enim édita effusasque opes aut operum magnitî-

centiam enumerare, vanitati faventis esset. Illa fuit

Tera et incomparabilis invicti animi sublimitas, captis

apud Pharsaliam Pompeii scriniis, iterumque apud

Thapsum Scipionis, concremasse ea optima fide atquo

non legisse.

Pline l'Ancien.

ÎS. — yiunibal s'éloigne des mnrs de Rome.

Respectans abit, et castris avulsa moveri

Signa jubet ductor, remeaturumque minatur.

Redditur extemplo flagrantior œthere lampas,

Et tremula infuso resplendent cœrula Phœbo.

At procul e mûris videre ut signa revelli

— G4 -^

iïlneadae versumque ducem tacila ora vicissim

Ostentant nutuque docenl quod credere magnoNon audent haerente metu; nec al)ire volentis,

Sedfraudem insidiasqueputant, etPunica corda :

^c tacitae natis infigunt oscula maires,

Doriec procedens oculis sese abstulit agmen,Suspectosque dolos dempto terrore resolvit.

Tum vero passim sacra in Capitolia pergunt,

Inque vicem amplexi permixla \oce triumphumTarpeii clamant Jovis, ac delubra coronant.

Jamque omnes pandunt portas; ruit undique laetum,

Non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus.

Hi spectant, que fixaloco tentoria régis

Adstilerint : hi, qua celsus de sede vocatas

Adfalus fuerit lurmas : ubi belliger Astur,

Atque ubi atrox Garamas sœvusque telenderit Hannon.Corpora nunc viva spargunlur gurgitis unda :

Nunc Anienicolis slatuunt altaria Nympliis.

Tum fcstam repetunt, luslralis moenibus, urbem.

SiLius Itaucus.

'é9. — On ne possède vraiment que ce qu'on a donné.

• Credis ob hoc me, Ccesar, opes fortasse rogare

Propter quod vulgus vanaque lurba rogat ?

UL fccunda meos consumât gleba ligones,

Et sonet innumera compede tuscus ager;

Ut centum Libyœ surganl ex ordine mensœ,Et crepet in nostris aurea lamna toris

;

Nec labris nisi magna meis crystalla terantur,

Et faciant nigras nostra Falerna nives;

Ut multus Romae nostro Syrus assere sudet,

Et mea sit culto sella cliente frequens;

Ul luliilenta linat tyrias mihi mula lacernas,

— 63 —Et Numidam ante omnes virga gubernel equum

Est nihil ex istis;siiperos ac sidéra testor.

Ergo, quid? ut donem, ditior esse velim.

Callidus effracta nummos fur auferet arca,

Non reddet sterilis semina jacta seges;

Debitor usuram pariler sortemque negabit;

Mercibus exstructas obruet unda rates.

Extra fortunam est si quid donatur amicis;

Quas dederis, solas semper habebis opes.

Martial.

80. — Mœurs primitives de IB^ome.

Sicci terga suis, rara pendentia crate,

Moris eratquondam festis servare diebus,

Et nalalitium cognatis ponere lardum,

Accedente nova, si quam dabat hostia, carne.

Cognatorum aliquis lilulo ter consulis, atque

Castrorum imperiis et dictatoris honore

Functus, ad lias epulas solito maturius ibat,

Erectum domito referens a monte ligonem.

Cum Iremerent aulem Fabios durumque Catonem,

Et Scauros etFabricios, rigidique severos

Censoris mores etiam collega timeret;

Nemo inter curas et séria duxit habendum,

Qualis in Oceani fluctu tcsludo nalaret,

Clarum Trojugenis factura ac nobile fulcrum;

Sed nudo lalere, et parvis frons aerea lectis

Vite coronati caput ostendebat aselli,

•Vd quod lascivi ludebant ruris alumni :

Taies ergo cibi, qualis domus atque supellex.

Tune rudis et graias mirari nescius arlcs,

Urbibus eversis, prœdarum in parte reperta

Magnorum arlilicum frangebat pocula mileSj

- 60 -Ut phaleris gauderet equus

Argenli quod erat, solis fulgebat in armis.

JUVÉNAL.

81. — Ce qu'il fant demander aax dieux.

Nil ergo optabunt homines ? — Si consilium vis

Permittes ipsis expendere numinibus, quid

Conveniat nobis rebusque sit utile nostris;

Nam pro jucundis aptissima quœque dabunt di.

Carior est illis homo quam sibi. Nos animorumImpulsu, et cseca magnaque cupidine ducti,

Conjugium petimus partumque uxoris ; at illis

Noium, qui pueri, qualisque futura est uxor.

Ut tamen et poscas aliquid voveasque sacellis

Exta et candiduli divina tomacula porci,

Orandum est ut sit mens sana in corpore sano.

Fortem posce animum, morlis ierrore carentem,

Qui spatium vitae extremum inter muneraponalNalurœ, qui ferre queat quoscumque labores,

Nescial irasci, cupiat nihil, et poliores

Herculis a3rumnas credat sœvosquc labores

Et Vencrc, et cenis, et pluma Sardanapali.

Monstro quod ipse tibi possis dare. Semita certe

Tranquillœ per virtutem patet unica vitœ.

Nullum numen abest, si sit prudentia: nos le,

Nos facimus, Fortuna, deam cœloque locamuc,

JU VÉNAL.

8S. — L'iiomme se distingue des animaux surtout parle langage.

Deus ille princeps, parens rerum fabricatorque

mundi, nuUo magis hominem separavii a céleris, quœquidem mortalia essent, animalibus, quam dicendi

i

— 67 —facultale. Napicorpora quidem magnitudine, viribus,

firmitate, patientia, velocitate praestantiora in illis

mulis videmus ; eadem minus egere acquisitae extrin-

secus opis : nam et ingredi citius, et pasci, et tranare

aquas, ciira docentem, naiura ipsa sciunt. Et pleraque

contra frigus ex suo corpore vestiuntur, et arma iis

ingenita quaedam, et ex obvio fere victus, circa quœomnia multus hominibus labor est. Rationem igitur

nobis praecipuam dédit, ejusque nos socios esse cumdiis immortalibus voluit. Sed ipsa ratio neque tamnosjuvaret neque tam esset in nobis manifesta, nisi, quae

concepissemus mente, promere etiam loquendo pos-

semus, quod magis déesse ceteris animalibus quamintellectum et cogilationem quamdam videmus. Namet moliri cubilia, et nidos texere, et educare fétus, et

excludere, quin etiam reponere in hiemem alimenta,

opéra quœdam nobis inimitabilia, qualia sunt cera-

rum etmellis, efficere, nonnuUiusfortasserationisest;

sed quia carent sermone, quœ id faciunt muta atque

irrationalia vocantur.

QUINTIUEN.

83. — Devoirs d'an maître envers ses élèves.

Sumat ante omnia praeceptor parentis erga disci-

pulos suos animum, ac succedere se in eorum locum

a quibus sibi liberi tradantur existimet ; ipse nec

habeat vitia, nec ferat. Non austeritas ejus tristis,

non dissoluta sit comitas, ne inde odium, hinc con-

temptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac bono sit

sermo : nam quo saepius monuerit, hoc rarius casti-

gabit. Minime iracundus, nec tamen eorum quae

emendanda erunt dissimulator; simplex in docendo;

patiens laboris ; assiduus potius quam immodicus. In-

lerrogantibus libenter respondeat, non interrogantes

3

— 68 -percontetur ultro. In laudandis discipulorum dictio-

nibus nec malignus, nec effusus;quia res altéra ta?-

dium laboris, altéra securitatem parit. In emendandoquae corrigenda erunt, non acerbus, minimeque con-

tumeliosus;nam id quidem multos a proposito stu-

dendi fugat, quod quidam sic objurgant, quasi ode-

rint. Ipse aliquid, immo multa quotidie dicat, quœsecum audita référant. Licet enim satis exemplorum

ad imitandum ex lectione suppeditet, tamen viva illa,

ut dicitur, vox alit plenius, praecipueque ejus praecep-

loris quem discipuli, si modo recte sunt instituti, et

amant et verentur.

QUINTILIEN.

84. — La rhétorique est-elle ntilc ?

Sequitur quaestio : An utilis rhetorice ? nam quidam

vehementer in eam invehi soient : et, quod sit indi-

gnissimum, in accusationem orationis utuntur orandi

viribus: « Eloquentiam esse,quae pœnis eripiat sceles-

tos; cujus fraude damnentur intérim boni ;consilia du-

cantur in pejus ; nec seditiones modo turbœque popu-

lares, sed bella etiam inexpiabilia excitentur ; cujus

denique tum maximus sit usus, cum pro falsis contra

veritatem valet. » Nam et Socrati objiciuntcomici, do-

cere eum, quomodo pejoremcausam meliorem faciat:

et, contra, Tisiam et Gorgiam similia dicit poUiceri

Plato. Et his adjiciunt exempta Graecorum Romano-

rumque, et enumerant qui, perniciosa non singulis

tantum, sed rébus etiam publicis usi eloquentia, tur-

baverint civitatium status, vel everterint ; eoque et

Lacedaemoniorum civitate expulsam, et Athenis quo-

que, ubi actor movere affectus vetabatur, velut reci-

sam orandi potestatem. Quo quidem modo nec duces

erunt utiles, nec magistratus, nec medicina, nec ipsa

— 69 —dcnique sapientia

;nam et in medicis venena, et in

iis qui philosophorum noraine maie uluntur gravis-

sima nonnunquam flagitia deprehensa sunt.

QUINTILIEN.

85. — Ltilité de Thistoire pour l'oratenr.

Historia quoque alere oratorem quodam uberiju-

cundoque succo potest; verum et ipsa sic est legenda,

ut sciamus plerasque ejus virtutes oratori esse vitan-

das : etenim proxima poelis et quodam modo^carmen

solutum est, et scribitur ad narrandum, non ad pro-

bandum, totumque opus non ad actum reipugnamque

praesentem, sed ad memoriam posteritatls et ingenii

famam componitur : ideoque et verbis remotioribus,

etliberioribus figuris narrandi taedium évitât. Itaque,

ut dixi, neque illa Sallustiana brevitas, qua nihil apud

aures vacuas atque eruditas potest esse perfectius,

apud occupatum variis cogitationibus judicem et sae-

pius ineruditum, captanda nobis est ; neque illa Livii

lactea ubertas satis docebit eum qui non speciem

expositionis, sed fîdem quœrit. Ideoque M. Tullius ne

Thucydidem quidem aut Xenophontem utiles oratori

putat, quamquam illum bellicum canere, hujus ore

Musas esse locutas existimet. Licet tamen nobis in di-

gressionibus uti vel historico nonnunquam nitore,

dum, in his de quibus erit quaestio, meminerimus non

athletarum toris, sed militum lacertis opus esse ; nec

versicolorem illam, qua Demetrius Phalereus dice-

batur uti, vestem bene ad forensem pulverem facere.

QUINTILIEN.

86» — Ltilité de la lecture pour ToraCear.

Duo autcm gênera maxime cavenda pueris puto.

Unum, ne quis eos anliquilatis nimius admiralor, iu

— 70 —Gracchorum Catonisque et aliorum similium leclione

durescere velit : fient enim horridi atque jejuni; namneque vim eorum adliuc intellectu consequentur, et

elocutione, quae tum sine dubio erat optima, sed nos-

tris temporibus aliéna, contenti, quod est pessimum,

similes sibi magnis viris videbuntur. Alterum, quodhuic diversum est, ne receniis hujus lasciviae flosculis

capti, voluptate quadam prava deliniantur, ut prae-

dulce illud genus, et puerilibus ingeniis hoc gratius

quo propius est, adament. Firmis autem judiciis,

jamque extra periculum positis, suaserim et antiquos

légère, ex quibus si assumatursolida ac virilis ingenii

vis, deterso rudis seculi squalore, tum nosterhic cul-

tus clarius enitescet ; et novos, quibus et ipsis multa

virtus adest. Neque enim nos tarditatis natura dam-navit

; sed dicendi mutavimus genus, et ultra nobis

quam oportebat indulsimus : ita non tam ingenio illi

nos superarunt, quam proposito. Multa ergo licebit

eligere, sed curandum erit ne iis quibus permixta

sunt inquinentur. Quosdam vero etiam, quos totos

imitari oporteat, et fuisse nuper, et nunc esse, quidni

libenter non concesserim modo, verum etiam conten-

derim?

QUINTILIEN.

87» — Utilité des fradactions pour Torateur.

Vertere grœca in latinum veteres nostri oratores

optimum judicabant. Id se L. Crassus in illisCiceronis

« de Oratore » libris dicit factitasse : id Cicero sua ipse

persona frequentissime prœcipit : quin etiam libros

Platonis atque Xenophontis edidit hoc génère trans-

latos : id Messalœ placuit, multœque sunt ab eoscriptœ

ad hune modum orationes, adeo ut etiam cum illa

Hyperidis proPhryne, diffîcillima Romanis, subtilitate

— 71 —contenderet. Et manifesta est exercitationis hujusce

ratio : nam et rerum copia graeci auctores abundant,

et plurimum artis in eloquentiam intulerunt, et hos

transferentibus, verbis uti optimis licet : omnibus

enim utimur nostris : figuras vero, quibus maximeornatur oratio, multas ac varias excogitandi etiam

nécessitas quaedam est, quia plerumque a graecis

romana dissentiunt. Sed et illa ex latinis conversio

multum et ipsa contulerit. Ac de carminibus quidem

neminem credo dubitare, quo solo génère exercita-

tionis dicitur usus esse Sulpicius; nam et sublimis

spiritus attollere orationem potest, et verba, poetica

libertate audaciora, non praesumunt eadem ppoprie

dicendi facultatem.

QUINTILIEN.

88. — Les historiens grecs.

Historiam multi scripsere praeclare; sed nemo du-

bitat longe duos ceteris praeferendos, quorum diversa

virtus laudem paene est parem consecuta. Densus et

brevis et semper instans sibi Thucydides; dulcis et

candidus et fusus Herodotus; ille concitatis, hic re-

missis affeclibus melior; ille contionibus, hic sermo-

nibus; ille vi, hic voluptate. — Theopompus his

proximus, ut in historia prœdictis minor, ita oratori

magis similis, ut qui, antequam est ad hoc opus soUi-

citatus, diu fuerit orator. — Philistus quoque meretur

qui turbae quamvis bonorum post eos auctorum exi-

matur, imitator Thucydidi, et, ut multo inûrmior, ita

aliquatenus lucidior. — Ephorus, ut Isocrati visum,

calcaribus eget. Clitarchi probatur ingenium, fides

infamatur. — Longo post intervallo temporis natus

Timagenes vel hoc est ipso probabilis, quod intermis-

sam historias scribendi industriam nova laude repa-

— 12 —ravit. Xenophoti non excidit mihi, sed inter philoso-

phos reddendus est.

QUINTILIEN.

89. — Les tragiques grecn.

Tragœdiam primus in lucem iEschylus protulit, su-

blimis et gravis et grandiloquussœpeusque advitium,

sed ludis in plerisque et incompositus : propter quod

correctas ejus fabulas in certamen déferre posteriori-

bus poetis Athenienses permisere, sunlque eo modomulti coronati.Sed longe clarius illuslraverunt hoc

opus Sophocles atque Euripides, quorum in dispari

dicendi via uter sit poeta melior, inter plurimos quœ-

ritur. Idque ego sane, quoniam ad prœsentem male-

riam nihil pertinet, injudicatum relinquo. lUud qui-

dem nemo non fateatur necesse est, iis qui se ad

agendum comparant utiliorem longe fore Euripiden.

Namque is et sermone (quod ipsum quoque repre-

hendunt, quibus gravitas etcothurnus et sonusSopho-

clis videtur esse sublimior) magis accedit oratorio

generi et sententiis densus, et in iis quae a sapientibus

tradita sunt pœne ipsis par, et dicendo ac respon-

dendo cuilibet eorum qui fuerunt in foro diserti com-

parandus; in affectibus vero cum omnibus mirus,

tum in iis qui in miseratione constant facile prœci-

puus.

QUINTILIEN.

90. — L*éloqaence des philosophes gérées*

Philosophorum,ex quibus plurimum se traxisse elo-,

quentiœ M. Tullius confitetur, quis dubitet Platonem

esse prœcipuum, sive acumine disserendi, sive elo-

quendi facultate divina quadam et Homerica? Multum

— 73 ~enim supra prosam orationem, quam pedestrem Graeci

vocant, surgit, ut mihi non hominis ingenio, sed tam

quam Delphico videatur oraculo instinctus. Quid ego

commemorem Xenophontis illam jucundilatem inaf-

fectatam, sed quam nulla consequi affectatio possit,

ut ipsse sermonem finxisse Gratiee videantur et, quod

de Pericle veteris comœdiœ testimonium est, in hune

transferri justissime possit, in labris ejus sedisse

quamdam persuadendi deam? Quidreliquorum Socra-

ticorum elegantiam ? Quid Aristotelem? Quem dubito

scientia rerum an scriptorum copia an eloquendi vi ac

suavitate an inventionum acumine an varietale ope-

rum clariorem putem. Nam in Theophrasto tam est

loquendi nitor ille divinus, ut ex eo nomen quoque

traxisse dicatur. Minus indulsere eloquentiae Stoici

veteres, sedcum honesta suaserunt, tum in colligendo

probandoque quœ instituerant plurimum valuerunt,

rébus tamen acuti magis quam, id quod sane non af-

fectaverunt, oratione raagnifici.

QUINTILIEN.

Oi . — L'élégie et la satire à Rome«

Elegia quoque Graecos provocamus, cujus mihi ter-

sus atque elegans maxime videtur auctor TibuUus.

Sunt qui Propertiummalint. Ovidiusutroquelascivior,

sicut durior Gallus. — Satira quidem tota nostra est,

in qua primus insignem laudem adeptus Lucilius

quosdam ita deditos sibi adhuc habet amatores, ut

eum non ejusdem modo operis auctoribus, sed omni-

bus poelis praeferre non dubitent. Ego quantum ab

illis,tantum ab Iloratio dissentio, qui Lucilium « fluere

lutulentum et esse aliquid quod loUere possis » putat.

Nam eruditio in eo mira et libertas atque inde acer-

bitas et abunde salis. Multum eo est iersior ac purus

— 74 -magis Horatius, et, nisi labor ejus amore, praecipuus.

— Multum et verae gloriae, quamvis uno libro, Persius

meruit. Sunt clari hodieque et qui olim nominabun-

tup. — Alterum illud etiam prius satirae genus, sed non

sola carminum varietate mixtum condidit Terentius

Varro, vir Romanorum eruditissimus. Plurimos hic

libros et doctissimos composait, peritissimus linguae

latinae et omnis antiquitatis et rerum graecarum nos-

trarumque, plus tamen scientiae coUaturus quam elo-

quentise.

QUINTILIEN.

92 •—. Jac^ement 8nr Sénèqae écrivain.

Senecae et multae et magnae virtutes fuerunt : inge-

nium facile et copiosum, plurimum studii, multa

rerum cognitio ; in qua tamen aliquando ab his qui-

bus inquirenda quaedam mandabat deceptus est. Trac-

tavit etiam omnem fere studiorum materiam ; nam et

orationes ejus, et poemata, et epistolœ, et dialogi

feruntur. In philosophia parum diligens, egregius

tamen vitiorum insectator fuit : multae in eo clarœque

sententiae, multa etiam morum gratia legenda; sed

in eloquendocorrupta pleraque, atque eoperniciosis-

sima quod abundant dulcibus vitiis. Velles eum suo

ingenio dixisse, alieno judicio; nam si ille quœdamcontempsisset, si parum sana non concupisset, si non

omnia sua amasset, si rerum pondéra minutissimis

sententiis non fregisset, consensu potius eruditorum

quam puerorum amore comprobaretur. Verum sic

quoque jam robustiset severiore génère satis firmatis

legendus, vel ideo quod exercere potest utrinque

judicium. Multa enim, ut dixi, probanda ineo, multa

etiam admiranda sunt : eligere modo ourse sit, quod

— 75 —utinam ipse fecisset ; digna enim fuit illa natura quœmeliora vellet : quod voluit efifecit.

QUINTILIEN.

93. — Qaand Toratear doit songer à la retraite.

Omnibus dicendi virtulibus usus orator in judiciis,

contionibus, senalu, in omni denique officio boni

civis, finem quoque dignum et optimo viro et opère

sanclissimo faciet : non quia prodesse unquam satis

sit, et illamente atque illa facultate praedito non con-

veniat operis pulcherrimi quam longissimum tempus;

scd quiadecet hoc quoque prospicere, ne quid pejus

quam fecerit, faciat. Neque enim scientia modo cons-

tat orator, quœ augetur annis, sed voce, latere, firmi-

tate; quibus fractis aut imminutis aetate seu valetudine,

cavendum est ne quid in viro summo desideretur, ne

intersistat fatigatus, ne quae dicet parum audiri sen-

tiat, ne se quserat priorem. Vidi ego longe omnium,quos mihi cognoscere contigit, summum oratorem,

Domitium Afrum, valde senem, quotidie aliquid ex

ea quam meruerat auctoivtate perdentem, cum, agente

illo, quem principem fuisse quondam fori non erat

dubium, alii (quod indignum videatur) ridèrent, alii

erubescerent : quœ occasio illis fuit dicendi malle

eum deficere quam desinere. Neque erant illa qualia-

cumque mala, sed minora. Quare antequam in bas

œtatis veniat angustias, receptui canet, et in portum

Integra nave perveniet.

QUINTILIEN.

94. — Perccnniasi excite les soldats à la révolte.

Erat in castris Percennius quidam, dux olim thea-

tralium operarum, dein gregarius miles, procax

— 76 -lingua, et miscere cœlus histrionali studio doctus. Is

imperitos animos, et quœnam post Augustum militiœ

condicio ambigentes, impellere paullatim nocturnis

colloquiis, aut, flexo in vesperam die et dilapsis me-lioribus, deterrimum quemque congregare. Postremo,

promptis jam et aliis seditionis ministris, velutcon-

tionabundus interrogabat : «cur pauciscenturionibus,

paucioribus tribunis in modum servorum obœdirent;

quando ausuros exposcere remédia, nisi novum et nu-

tantem adhuc principem precibus vel armis adirent.

Satis per tôt annos ignavia peccatum, quod tricena

aut quadragena stipendia senes, et plerique truncato

ex vulneribus corpore, tolèrent;ne dimissis quidem

finem esse militiae, sed apud vexillum tendcntes, alio

vocabulo eosdem labores perferre ; ac, si quis tôt

casus vita superaverit, trahi adhuc diversas in terras,

ubi, per nomen agrorum, uligines paludum vel in-

culta montium accipiant. Enimvero militiam ipsam

gravem, infructuosam : dénis indiem assibus animamet corpus œstimari

;hinc vestem, arma, tentoria, hinc

saevitiam centurionum et vacationesmunerum redimi. »

Tacite.

9S .— Combat nairal sur le lac Facin.

Sub idem tempus, inter lacum Fucinum am-

nemque Lirim perrupto monte, quo magnificentia

operis a pluribus viseretur, lacu in ipso navale prœ-

lium adornatur, ut quondam Augustus, structo circa

Tiberim stagno, sed levibus navigiis et minore copia,

ediderat. Claudius trirèmes quadriremesque et unde-

viginti hominum millia armavit, cincto ratibus ambitu,

ne vaga effugia forent, ac tamen spatium amplexus

ad vim remigii, gubernantium artes, impetus navium

et proelio solita. In ratibus praetoriarum cohortium

- 77 —manipuli turmseque adstiterant, antepositis propu-

gnaculis, ex quis catapultée ballistœque tenderentur.

Reliqua lacus classiarii teclis navibus obtinebant.

Ripas et colles ac montium édita, in modum theatri,

multitudo innumera complevit, proximis e munici-

piis et alii Urbe ex ipsa, visendi cupidine* aut

officio in principem. Ipse insigni paludamenlo neque

procul Agrippinachlamyde aurata prcesedere. Pugna-

tum, quanquam inter sontes, fortium virorum animo;

ac, post multum vulnerum, occidione exempti sunt.

Tacjte.

96. — Haine de Néron contre Britannicus.

Turbatus his Nero, et propinquo die, quo quartumdecimum setatis annum Britannicus explebat, volutare

secum modo matris violentiam, modo ipsius indolem,

levi quidem experimento nuper cognitam, quo tamen

favorem late quaesivisset. Festis Saturno diebus, inter

alia aequalium ludicra, regnum lusu sortientium, eve-

nerat ea sors Neroni. Igitur ceteris diversa nec rubo-

rem allatura : ubi Britannico jussit exsurgeret pro-

gressusque in médium cantum aliquem inciperet, irri-

sum ex eo sperans pueri sobrios quoque convictus,

nedum temulentos, ignorantis, ille constanter exorsus

est carmen quo evolutum eum sede palria rebusque

summis significabatur. Unde orla miseratio mani-

feslior, quiadissimulalionem nox etlascivia exemerat.

Nero,intellectainvidia,odium intendit; urgentibusque

Agrippinfe minis, quia nullum crimen, neque jubere

cœdem fratris palam audebat. occulta molitur para-

pique venenum jubet, ministro PoUione Julio, praeto-

riae cohortis tribuno, cujus cura attinebatur damnataveneficii nomine Locusta, multa scelerum fama.

Tacite.

— 78 —

97. — Jngement de Tacite sar Galba.

Galbae corpus diu neglectum et plurimis ludibriis

vexatum, licentia tenebrarum, dispensator Argius, e

prioribus servis, humili sepultura in privatis ejus

hortis contexit. Caput per lixas calonesque suffixum

laceratumque an te Patrobii tumulum (libertus is Ne-

ronis punitus a Galba fuerat) postera demum die re-

pertum et cremato jam corpori admixtum est. Hune

exitum habuit Serv. Galba, tribus etseptuaginta annis

quinque principes prospéra fortunaemensus, etalieno

imperio felicior quam suo. Vêtus in familia nobilitas,

magnae opes : ipsi médium ingenium, magis extra

vitia quam cum virtutibus. Famae nec incuriosus nec

venditator; pecuniae alienae non appetens, suae par-

cus, publicae avarus; amicorum libertorumque, ubi in

bonos incidisset, sine reprehensione patiens, si mali

forent, usque ad culpam ignarus. Sed claritas natalium

et metus temporum obtentui, ut, quod segnitia erat,

sapientia vocaretur. Dum vigebat œtas, militari laude

apud Germanias floruit. Proconsul Africam moderate,

jam senior citeriorem Hispaniam pari justitia conti-

nuit : major privato visus, dum privatus fuit, et om-

nium consensu capax imperii, nisi imperasset.

Tacite.

98. — Vitellias visite le eiiamp de bataille de Bédriae.

Vitellius Cremonam flexit et spectatis, quos Caecina

ediderat, gladiatoriis ludis, insistere Bedriacensibus

campis ac vestigia recentis victorise lustrare oculis

concupivit. Fœdum atque atrox spectaculum : intra

quadragesimum pugnae diem lacera corpora, trunci

artus, putres virorum equorumque formae, infecta tabo

à

^ 79 —humus, protritis arboribus ac frugibus dira vaslitas.

Nec minus inhumana pars viae, quam Cremonenses

lauro rosisque constraverant, exstructis altaribus cae-

sisque victimis regium in morem. Aderant Valens et

Cœcina monstrabantque pugnae locos ; « hinc irrupisse

legionum agmen, hinc équités coortos, inde circum-

fusas auxiliorum manus. » Jam tribuni praefectique,

sua quisque facta extollenles, falsa, vera, aut ma-

jora vero miscebant. Vulgus quoque militum clamore

et gaudio deflectere via, spatia certaminum recognos-

cere;aggeremarmorum, strues corporum intueri, mi-

rari. Et erant quos varia sors rerum lacrimaeque et

misericordiasubiret; at non Vitellius flexit oculos nec

tôt millia insepultorum civium exhorruit : laetus ultro

et tam propinquae sortis ignarus instaurabat sacrum

diis loci.

Tacite.

99. — Entrée de VitcUins ft Rome.

Ipse Vitellius a ponte Mulvio, insigni equo, palu

datus accinctusque senatum et populum ante se agens,

quominus ut captam Urbem ingrederelur amicorum

consilio deterritus, sumpla praetexla et composito

agmine incessit. Quattuor legionum aquilae per frontem

totidemque circa e legionibus aliis vexilla, mox duo-

decim alarum signa et post peditum ordines eques,

dein quattuor et triginta cohortes, ut nomina gentium

aut species armorum forent, discretae. Ante aquilas

praefecti castrorum tribunique et primi centurionum

candida veste, ceteri juxta suam quisque centuriam,

armis donisque fulgentes.Et militum phalerae torques-

que splendebant. Décora faciès, et non Vitellio prin-

cipe dignus exercitus. Sic Capitolium ingressus, atque

i.bi matrem complexus, Augustae nomine honoravit.

— 80 —Postera die, lanquam apud aUerius civitatis senatum

populumque magnificam oralionem de semelipso

prompsit, industriam temperantiamque suam laudibus

attollens, conseils flagiliorum ipsis qui aderani omni-

que Italia, per quam somno et luxu pudendus inees-

serat.

Tacite.

f 00. — Mort de Janlos Blésns.

Gravi corporis morbo aeger Vitellius Servilianis

hortis turrim vicino sitam collucere pernoctem crebris

luminibus animadvertit. Sciscitanti causam, apud Cae-

cinam Tuscum epulari multos, prœcipuum honore Ju-

nium Blacsum nuntiatur; cetera in majus de apparatu

et solutis in lasciviam animis ; nec defuere qui ipsum

Tuscum et alios, sed criminosius Blaesum incusarent,

quod aegro principe lœtos dies ageret. Ubi aspera-

tum Vitellium et posse Blaîsum perverti salis patuit

iis qui principum offensas acriter speculantur, datœ

L. Vitellio delationis partes. Ille, infensus Blœso œmu-latione prava, quod eum omni dedecore maculosum

egregia fama anteibat, cubiculum imperatoris reserat,

fîliumejus sinu complexus et genibus accidens. Cau-

sam confusionis quaerenli, « non se proprio metu nec

sui anxium, sed pro fralre, pro liberis fratris, preces

lacrimasque attulisse. Frustra Vespasianum timeri,

quem lot Germanicœ legiones, tôt provinciœ virtule

ac fide, tanlum denique terrarum ac maris immensis

spatiis arceat; in Urbe ac sinu cavendum hostem, Ju-

nios Antoniosque avos jactantem, qui se stirpe impe-

ratoria comem ac magnifîcum militibus oslentet. Ver-

sas illuc omnium mentes, dum Vitellius, amicorum

inimicorumque neglegens, fovet semulum principis la-

bores e convivio prospectantem. Reddendam pro in-

- 81 —tempestiva laetitia maestam et funebrem noctem, qua

sciât et sentiat vivere Vitellium et imperare et, si quid

lato accidat, filium habere. »

Trepidanti inter scelus metumque, ne dilata Blaesi

mors maturam perniciem, palam jussa atrocem invi-

diam ferret, placuitveneno grassari.

Tacite.

iOi. — Derniers moments de Vitellias.

Vitellius, capta Urbe, per aversam palalii partem,

Aventinum in domum uxoris sellula defertur; ut, si

diem latebra vitavisset, Tarracinam ad cohortes fra-

treraque perfugeret. Dein mobilitate ingenii, et, quœnatura pavoris est, cum omnia metuenti prœsentia

maxime displicerent, in palalium regreditur vastum

desertumque, dilapsis etiam inlîmis servitiorum aut

occursum ejus declinantibus. Terret solitudo et tacentes

loci; tentât clausa, inhorrescit vacuis; fessusque mi-

sero errore et pudenda latebra semet occultans, ab

Julio Placido tribuno cohortisprotrahitur. Vinctœ pone

lergum manus : laniata veste, fœdum spectaculum,

ducebatur, multis increpantibus, nuUo iliacrimante :

deformitas exitus misericordiam abstulerat. Obvius e

germanicis mililibus Vitellium infesto ictu, per iram,

vel quo maturius ludibriis eximeret, an tribunum ap-

petierit, in incerto fuit : aurem tribuni amputavit ac

statim confossus est. Vitellium, infestis mucronibus

coactum modo erigere os et offerre contumeliis, nunc

cadentes statuas suas, plerumque rostra aut Galbae

occisi locum contueri, postremo ad Gemonias pro-

pulere. Vox ùna non degeneris animi excepta, cumtribuno insuUanti« se tamen imperatorem ejus fuisse »

respondit. Ac deinde ingeslis vulneribus concidit.

Tacite.

— 82 —

408. — Après le menrtre de Vitellias.

Interfecto Vitellio bellum magis desierat quam pax

cœperat. Armati per Urbem victores implacabili odio

victos consectabantur;plenae caedibus viae, cruenta

fora templaque, passim trucidatis, ut quemque fors

obtulerat. Ac mox augescente licentia scrutari ac pro-

trahere abditos ; si quem procerum habitu et juventa

conspexerant, obtruncare, nuUo militum aut populi

discrimine. Quae ssevitia recentibus odiis sanguine

explebatur, dein verterat in avaritiam. Nihil usquamsecretum aut clausum sinebant, Vitellianos occullari

simulantes. Initium id perfringendarum domuum,vel,

si resisteretur, causa csedis ; nec deerat egentissimus

quisque e plèbe et pessimi servitiorum prodere ultro

dites dominos : alii ab amicis monstrabantur. Ubique

lamenta, conclamationes et fortuna captae urbis, adeo

ut Othoniani Vitellianique militis invidiosa anteapetu-

lantia desideraretur. Duces partium accendendo civili

bello acres, temperandse victoriœ impares; quippe

in ter turbas et discordias pessimo cuique plurima

vis, pax et quies bonis artibus indigent.

Tacite.

103. — Sonlèvement de Floras et de Sacrovlr.

Eodem anno Galliarum civitates ob magnitudinem

aeris alieni rebellionem cœptavere : cujus exstimulator

acerrimus inter Treveros Julius Florus, apud ^Eduos

Julius Sacrovir. Nobilitas ambobus et majorum bona

facta, eoque romana civitas olim data, ciim id rarum,

nec nisi virtuti pretium esset. li secretis colloquiis,

ferocissimo quoque adsumpto aut quibus ob egesta-

em ac metum ex flagitiis maxima peccandi necessi-

- 83 —tudo, componunt Florus Belgas, Sacrovir propiores

Gallos concire. Igitur per conciliabula et cœlus sedi-

tiosa disserebant de continuatione tributorum, gra-

vitate fenoris, sœvitia ac superbia praesidentium : et

« discordare militem, audito Germanici exitio : egre-

gium resumendae libertati tempus, si ipsi florentes,

quam inops Italia, quam imbellis urbana plèbes, nihil

validum in exercitibus nisi quod externum, cogita-

rent. » Haud ferme ulla civitas intacta seminibus ejus

motus fuit : sed erupere primi Andecavi ac Turoni.

Quorum Andecavos Acilius Aviola legatus, excita

cohorte quœ Ludguni praesidium agitabat, coercuit.

Turoni legionario miiite, quem Visellius Varro, infé-

rions Germaniae legatus, miserai, oppressi.

Tacite.

404. — Tacfarinas et Mazippa sont vaincas en Afrique.

Eodem anno cœptum in Africa bellum, duce hostium

Tacfarinate. Is, natione Numida, in castris romanis

auxiliaria stipendia meritus, mox desertor, vagos pri-

mum et latrociniis suetos ad prœdam et raptus con-

gregare; dein, more militice, per vexilla et turmas

componere; postremo non inconditae turbae, sed Mu-sulamorum dux haberi. Valida ea gens et solitudini-

bus Africae propinqua, nullo etiam tum urbium cuitu,

cepit arma Mauresque accolas in bellum traxit. Duxet his, Mazippa : divisusque exercitus, ut Tacfarinas

lectos viros et romanum in modum armatos castris

attineret, disciplina et imperiis suesceret, Mazippa

levi cum copia incendia et cœdes et terrorem cir-

cumferret. Compulerantque Cinithios, haud spernen-

dam nationem, in eadem ; cum Furius Camillus, pro-

consul Africae, legionem et quod sub signis sociorum,

in unum conductos ad hostem duxit : modicam ma-

— 84 —num, si multitudinem Numidarum alque Maurorum

spectares; sed nihil seque cavebalur quam ne bellum

metu éludèrent : spe victoriae inducti sunt ut vince-

rentur.

Tacite.

1 os. — Jouissances que procure 1 éloquence.

Ad voluptatem oratoriae eloquentiae transeo, cujus

jucunditas non uno aliquo momento, sed omnibus

prope diebus ac prope omnibus horis conlingit. Quid

enim dulcius libero et ingenuoanimo et ad voluptates

honestas nato, quam videre plenam semper et fre-

quentem domum suam concursu splendidissimorum

hominum, idque scire non pecuniae, non orbitati, non

officii alicujus administrationi, sed sibi ipsi dari?

ipsos quin immo orbos etlocupleles etpotentesvenire

plerumquead juvenem et pauperem, utautsua, aut

amicorum discrimina commendent? UUane tanta in-

gentium opum ac magnœ potentiœ voluptas, quamspectare homines veteres et senes, et totius urbis

gratia subnixos, in summa omnium rerum abun-

dantia, confitentesid quod optimum sit se non habere?

Jam vero qui togatorum comitalus et egressus ! quae

in publico species ! quse in judiciis veneratio ! quod

gaudium consurgendi assistendique inter tacentes et

in unum conversos! coire populum, et circumfundi

coronam, et accipere afifectum quemcumque orator

induerit.

Tacite.

f 06. — Temps favorables h Téloquence.

Magna eloquentia, sicut flamma, materia alitur, et

motibus excitatur, et urendo clarescit. Eadem ratio

-85 -

in nostra quoque civilate antiquorum eloquentiam

provexit. Nam, etsi horum quoque temporum oratores

ea consecuti sunt quae, composita et quieta et beata

republica, tribui faserat, tamen illa perturbatione ac

licentia plura sibi assequi videbantur, cum, raixtis

omnibus et moderatore uno carentibus, tantum

quisque orator saperet quantum erranti populo per-

suaderepoterat. Hinc leges assiduaeetpopularenomen,

hinc inimicitiae, bine procerum factiones et assidua

senatus adversus plebem certamina : quae singula,

etsi distrahebant rempublicam, exercebant tamenillorum temporum eloquentiam et magnis cumulare

praemiis videbantur, quia, quanto quisque plus di-

cendo poterat, tanto facilius honores assequebatur,

tanto magis in ipsis honoribus collegas suos antei-

bat, tanto plus apud principes gratiae, plus auctorita-

tis apud patres, plus notitiœ ac nominis apud plebem

parabat. Hi clientelis etiam exterarum nationum re-

dundabant; hos ituri in provincias magistratus reve-

rebantur, hos reversicolebant; hos et praeturae et con-

sulatus vocare ultro videbantur.

Tacite.

f07. — Éloge de la poé<«le.

Nemora vero et luci et secretum ipsum, quod Aperincrepabat, tantam mihi afferunt voluptatem, ut inter

praecipuos carminum fructus numerem, quod non in

strepitu, nec sedente ante ostium litigatore, nec inter

sordes ac lacrimas reorum componuntur; sed secedit

animas in loca pura atque innocentia, fruiturque se-

dibus sacris. Hœc eloquentiœ primordia, haec pene-

tralia ; hoc primum habilu cultuque commendata mor-talibus, in illa casta etnullis contacta vitiis pectora

influxit : sic oracula loquebantur. Nam lucrosas hujus

— 86 —et sangninanlis eloquentiœ usus, recens, et malis mo-

ribus natus, atque ut tu dicebas, Aper, in locum teli

repertus. Ceterum felix illud, et, ut more nostro lo-

quar, aureum sœculum, et oratorum et criminum

inops, poetis et vaiibus abundabat, qui bene facta ca-

nerent, non qui maie admissa defenderent. Nec ullis

aut gloria major aut augustior honor, primum apud

deos, quorum proferre responsa et interesse epulis

ferebantur, deinde apud illos diis genitos sacrosque

reges, inter quos neminem causidicum, sed Orphea

et Linum, ac, si introspicere altius velis. ipsum Apol-

linem accepimus.

TaGTE.

f08. —Pline à Tacite.

Librum tuum legi et quam diligentissime potui ad-

notavi quae commutanda, quae eximenda arbitrarer.

Nam et ego verumdicere adsueviet tu libenter audire.

Neque enim ulli patientius reprehenduntur quam qui

maxime laudari merentur. Nunc a te librum meumcum adnotationibus tuis exspecto. jucundas, o pul-

chras vices! Quam me delectat quod, si qua posteris

ciira nostri, usquequaque narrabitur qua concordia,

simplicitate, fide vixerimus ! Erit rarum et insigne

duos homines setate, dignitate propemodum aequales,

non nuUius in litteris nominis (cogor enim de te

quoque parcius dicere, quia de me simul dico), alte-

rum alterius studia fovisse. Equidem adulescentulus,

cum jam tu fama gloriaque floreres, te sequi, tibi

longo sedproximus intervallo et esse et haberi concupis-

cebam. Et erant multa clarissima ingénia ; sed tu

mihi (ita similitudo naturae ferebat) maxime imitabilis,

maxime imitandus videbaris. Quo magis gaudeo

quod, si quis de studiis sermo, una nominamur, quod

- 87 —de te loquentibus stalim occurro. Nec desunt qui

utrique noslrum praeferantur. Sed nos, nihil interest

meaquo loco, jungimur : nam mihi primus qui a te

proximus. Quin etiam in testamentis debes adnotasse :

nisi quis forte alterutri nostrum amicissimus, eadem

legata et quidem pariter accipimus. Quae omnia hue

spectant ut invicem ardentius diligamus, cum tôt vin-

culis nos studia, mores, fama, suprema denique ho-

minum judicia constringant. Vale.

Pline le Jeune.

109. — La passion du cirqne.

Omne hoc tempus inter pugillares ac libelles jucun-

dissima quiète transmisi. « Quemadmodum, inquis,

in urbe potuisti? » Circenses erant;quo génère spec-

laculi ne levissime quidem teneor. Nihil novum, nihil

varium, nihil quod non semel spectasse suffîciat. Quomagis miror tôt millia virorum tam pueriliter identi-

dem cupere currentes equos, insistentes curribus ho-

mines videre. Si tamen aut velocitate equorum, aut

hominum arte traherentur, esset ratio nonnulla. Nuncfavent panno, pannum amant: et, si in ipso cursu

medioque certamine, hic color illuc, ille hue transfe-

ratur, studium favorque transibit, et repente agita-

tores illos, equos illos quos procul noscitant, quorumclamitantnomina, relinquent. Tantagratia, tanta auc-

toritas in una vilissima tunica, mitto apud vulgus,

quod vilius tunica est, sed apud quosdam graves ho-

mines! quos ego cum recordor in re inani, frigida,

assidua, tam insatiabiliter desidere, capio aliquam

voluptatem quod hac voluptate non capior. Ac par

hos dies libentissime otium meum in litteris colloco,

quos alii otiosissimis occupationibus perdunt. Vale.

Pllne le Jeune.

— 88 -

f iO« -^ Sur la mort du poète Martial.

Audio Valerium Martialem decessisse, et molesle

fero. Erat homo ingeniosus, acutus, acer, et qui plu-

rimum in scribendo et salis haberet et fellis, nec can-

doris minus. Prosecutus eram viatico secedentem.

Dederam hoc amicitise, dederam etiam versiculis quos

de me composuit. Fuit moris antiqui eos qui vel sin-

gulorum laudes vel urbium scripserant, aut honoribus

autpecunia ornare : noslris vero temporibus, ut alia

speciosa et egregia, ita hoc in primis exolevit : nampostquam desiimus facere laudanda, laudari quoque

ineptum putamus. Quaeris qui sint versiculi quibus

gratiam retulerim? Remitterem te ad ipsum volumen,

nisi quosdam tenerem. Tu, si placuerint Iii, ceteros

in libro requires. AUoquitur Musam, mandat ut do-

mum meam in Esquiliis quserat, adeat reverenter :

Sed, ne tempore non luo disertam

Puises ebria januam, vidcto.

Totos dat tetricsc dic8 Minervse,

Dum centuiD studet auribus virorumHoc quod sœcula posterique possint

Arpinis quoque comparare chartis.

Seras tutior ibis ad lucernas;

Haîc hora est tua, cum furit Lyseus,

Cum régnât rosa, cum madent capilli :

Tune me vel rigidi Icgant Calones.

Meritone eum qui haec de me scripsit, et tune di-

misi amicissime, et nunc, ut amicissimum, defunctum

esse doleo? Dédit enim mihi quantum maxime potuit,

daturus amplius, si potuisset. Tametsi, quid homini

potest dari majus quam gloria, et laus, et œternitas?

At non erunt aeterna quae scripsit. Non erunt for-

tasse ; ille tamen scripsit, tanquam essent futura. Vale.

Pline le Jeune.

— 89 -

f li. ~ Pline à Caninitis.

Sum ex iis qui mirer antiques : non tamen, ut qui-

dam, temporum nostrorum ingénia despicio. Nequc

enim quasi lassa et effeta natura, ut nihil jam lauda-

bile pariât. Atque adeo nuper audivi Verginium Ro-

manum, paucis legentem comœdiam, ad exemplar

veteris comœdiae scriptam tam bene, ut esse quan-

doque possit exemplar. Nescio an noris hominem,

quanquam nosse debes. Est enim probitate morum,ingenii elegantia, operum varietate monstrabilis.

Scripsit mimiambos tenuiter, argute, venuste, atque

in hoc génère eloquentissime. Nullum est enim

genus quod absolutum non possit eloquentissimum

dici. Scripsit comœdias, Menandrum aliosque seta-

tis ejusdem œmulatus. Licet bas inter Plautinas

Terenlianasque numeres. Nunc primum se in vetere

comœdia, sed non tanquam inciperet, ostendit. Nonillivis, non granditas, non subtilitas, non amaritudo,

non dulcedo, non lepos defuit. Ornavit virtutes, insec-

tatus est vitia, fîctis nominibus decenter, veris usus

est apte. Circa me tantum benignitate nimia modumexcessit; nisi quod tamen poetis mentiri licet. In

summa, extorquebo ei librum, legendumque, immoediscendum, mittam tibi. Neque enim dubito futurum

ut non deponas, si semel sumpseris. Vale.

Pline le Jeune.

fis. — Le captatenr de testaments.

Assem para, et accipe aureara fabulam : fabulas

immo; nam me priorum nova admonuit, nec refert

aqua potissimum incipiam. Verania Pisonis graviter

jacebat : hujus dico Pisonis, quem Galba adoptavit.

— 90 —Ad hanc Regulus venit. Primum impudentiam ho-

minis, qui venerit ad œgram cujus marito inimicis-

simus, ipsi invisissimusfuerat! Esto, si venit tanlum :

at ille etiam proximus toro sedit : quo die, qua liora

nata esset, interrogavit. Ubi audivit, componit vultum,

intendit oculos, movet labra, agitât digitos, computat,

nihil nisi ut diu miseram exspectatione suspendat.

« Habes, inquit, climactericum tempus, sed évades.

Quod ut tibi magis liqueat, aruspicem consulam,

quem sum fréquenter expertus. » Nec mora : sacrifi-

cium facit; adfirmat exta cum siderum significatione

congruere. Illa ut in periculo credula poscit codi-

cilles : legatum Regulo scribit. Mox ingravescit;

clamât moriens : « hominem nequam, perfîdum, ac

plus eliam quam perjurum! «qui sibi per salutem

filii pejerasset. Facit hoc Regulus non minus scélérate

quam fréquenter, quod iram deorum, quos ipse quo-

lidie fallit, in caput infelicis pueri detestatur.

Pline le Jeune.

113. — Pllno à Capiton.

Suades ut historiam scribam, etsuades non solus :

multi hoc me saepe monuerunt, et ego volo, non quia

commode facturum esse confidam (id enim temere

credas nisi expertus), sed quia mihi pulchrum in

primis videtur non pati occidere quibus aeternitas de-

bealur, aliorumque famam cum sua extendere. Meaulem nihil œque ac diuturnitatis amor et cupido

sollicitât, res homine dignissima; eo prœsertim qui

nullius sibi conscius culpae, posteritatis memoriamnon reformidet. Itaque diebus ac noctibus cogito si

qua me quoque possim Tollere humo ; id enim voto

meo sufficit; illud supra votum : victorque virumvo-

îitare pcr ora. Quanquam o ! Sed hoc satis est, quod

— 91 -prope sola historia poUiceri videtur. Orationi enim et

carmini parva gratia, nisi eloquentia est summa; his-

toria quoquo modo scripta delectat. Sunt enim homines

natura curiosi et quamlibet nuda rerum cognitione

capiuntur, ut qui sermunculis etiam fabellisque du-

cantur. Me vero ad hoc studium impellit domesticum

quoque exemplum. Avunculus meus idemque per

adoptionem pater historias et quidem religiosissime

scripsit. Invenio^utem apud sapientes honestissimum

esse majorum vestigia sequi, si modo recto itinere

praecesserint.

Pline le Jeune.

€14. — Pline à Faseas.

Scio nunc tibi esse praecipuum studium orandi ;sed

non ideo semper pugnacem hune et quasi bellatorium

stilum suaserim. Ut enim terrae variis mutatisque

seminibus, ita ingénia nostra nunc hac nunc illamedi-

latione recoluntur. Volo interdum aliquem ex historia

locum appréhendas, volo epistolam diligentius scribas.

Nam sœpe in orationes quoque non historicae modo,

sed prope poeticae descriplionis nécessitas incidit, et

pressus sermo purusque ex epistolis petitur. Fas est

et carminé remitti, non dico continuo et longo (id

enim perfici nisi in otio non potest), sed hoc arguto

et brevi, quod apte quantaslibet occupationes cu-

rasque distinguit. Lusus vocantur, sed hi lusus non

minorem interdum gloriamquam séria consequuntur;

atque adeo (cur enim te ad versus non versibus ad-

horter?):

Ut laus est cereô, mollis cedensque sequatur

Si doctos digitos jussaque flat opus,

Et nunc informet Martem castamve Minervam,Nunc Yenerem ef&ngat, nunc Yencris puerum;

3*

~ 92 —Utque sacri fontes non sola incendia sistunt,

Saepe etiam flores vernaque prata juvant :

Sic hominum ingenium flecti ducique per artes

Non rigidas docta mobilitate decet.

Pline le Jeune.

lis. — Mort de Pline TAncien.

Intérim e Vesuvio monte pluribus in locis latis-

simae flammœ altaque incendia relucebant, quorumfulgor et claritas tenebris noctis excitabatur. Avun-

culus agrestium trepidatione igni relictas deser-

tasque villas per solitudinem ardere, in remediumformidinis, dictitabat. Tum se quieti dédit, et quievit

verissimo quidem somno. Nam meatus animœ, qui

illi propter amplitudinem corporis gravior et sonan-

tior erat, ab iis qui limini obversabantur audiebatur.

Sed area ex qua diaeta adibatur ita jam cinere mix-

tisque pumicibus oppleta surrexerat ut, si longior in

cubiculo mora, exitus negaretur. Excitatus procedit,

seque Pomponiano ceterisque qui pervigilaverant

reddit. In commune consultant, intra tecta subsis-

tant an in aperto vagentur. Nam crebris vastisque tre-

moribus tecta nutabant et quasi emota sedibus suis

nunc hue nunc illuc abire aut referri videbantur. Sub

dio rursus quanquam levium exesorumque pumicumcasus metuebatur; quod tamen periculorum collatio

elegit. Et apud illum quidem ratio rationem, apud

alios timorem timor vicit. Cervicalia capitibus impo-

sita linteis constringunt : id munimentum adversus

incidentia fuit. Jam dies alibi, illic nox omnibus noc-

tibus nigrior densiorque; quam tamen faces multae

Variaque lumina solvebant.

PuNS LE Jeune.

— 93 -

116. — Fin d'une longae defierlptl«B.

Vitassem jamdudum ne viderer argutior,nisi proposuissem omnes angulos villœ meae tecum epistola cir-

cumire. Neque enim verebar, ne laboriosum esset le-

genti tibi quod visenti non fuisset, prassertim cuminterquiescere, si liberet, depositaque epistola quasi

residere saepius posses. Prœterea indulsi amori meo :

amo enim quae maxima ex parle ipse inchoavi aut in-

choata percolui. In summa(cur enim non aperiam tibi

vel judicium meum vel errorem?) primum ego officium

scriptoris existimo ut titulum suum légat atque iden-

tidem interroget se quid cœperit scribere, sciatque,

si materiae immoratur, non esse longum ; longissimum,

si aliquid arcessit atque attrahit. Vides quoi versibus

Homerus, quot Virgilius arma, hic iEneae, Achillisille,

describat : brevis tamen uterque est, quia facit quod

instituit. Vides ut Aratus minutissima etiam sidéra

consectetur et colligat : modum tamen servat. Nonenim excursus hic ejus, sed opus ipsum. Simiiiternos,

utparva magnis, cum totam villam coulis luis subji-

cere conamur, si nihil inductum et quasi devium lo-

quimur, non epistola quae describit, sed villa quae

describitur, magna est.

PuNELE Jeune.

if 7, — LcB ricochets.

Médium spatium Ostiae civitatis emensi, jam libe-

Tum littus tenebamus. Ibi arenas extimas, velut ster-

neret ambulacro, perfundens lenis unda tundebat. Et,

ut sempermare, etiam positis flatibus, inquietum est,

etsi non canis spumosisque fluctibus exibat ad ter-

ram, tamen crispis tortuosisque ibidem erroribus de-

— 94 —lectati perquam sumus, cum in ipso aequoris limine

plantas tingeremus, quod vicissim nunc appulsum

nostris pedibus alluderet fluctus, niinc relabens ac

vestigia retrahens in sese resorberet. Sensim igitur

tranquilleque progressif oram curvi molliter littoris,

iler fabuiis fallenlibus, legebamus. Et, cum ad id

loci venimus, ubi subductae naviculae, substratis

roboribus, a terrena labe suspens» quiescebant,

pueros vidimus certatim gestientes testarum in mare

jaculationibus ludere. Is lusus est : testam teretem,

jactatione fluctuum levigatam, légère de littore; eam

testam piano situ digitis comprehensam, inclinem

ipsum atque humilem, quantum potest super undas

irrotare, ut illud jaculum vel dorsum maris ra-

deret, enataret, dum leni impelu labitur; vel sum-

mis fluctibus tonsis emicaret, emergeret, dum assiduo

saltu sublevatur. Is se in pueris victorem ferebat,

cujus testa et procurreret longius et frequentius exsi-

liret.

MiNUCIUS FÉLIX.

if 8. ~ Inflaence de la maslqne d'Orphée.

Otia sopitis ageret cum cantibus Orpheus,

Neglectumque diu seposuisset ebur;

Lugebant erepta sibi solatia Nymphae,

Lugebantdulces flumina maestamodos.

Saeva feris natura redit, metuensque leonum

Implorât ci tharae vacca tacentis opem.

Illius et duri flevere silentia montes,

Silvaque Bistoniam saepe secuta chelyn.

Sed postquam Inachiis Alcides missus ab Argis

Thracia pacifero contigit arva pede,

Diraque sanguinei vertit praesepia régis,

Et Diomedeos gramine pavit equos ;

— 95 —Tum patrise festo laetatus lempore valcs

Desuetae repetit filacanoralyrae,

Et résides levi modulatus pectine nervos,

Pollice festino mobile duxit ebur.

Vix auditus erat : venti frenantur et undae;

Pigrior adstrictis torpuit Hebrus aquis,

Porrexit Rhodope sitientes carmina rupes,

Excussit gelidas pronior Ossa nives;

Ardua nudato descendit populus Haemo,

Et comitem quercum pinus arnica trahit.

Claudien.

119. — A PanU, sur la mort de Blcsilla sa fille.

Quisdabit capiti meo aquam, et oculis meis fontem

lacrimarum, et plorabo, non, ut aitJeremias, vulne-

ratos populi mei ;nec, ut Jésus, miseriam Jérusalem;

sed plorabo sanctitatem, misericordiam,innocentiam,

castitatem, plorabo omnes pariter in unius morte de-

fecisse virtutes. Non quod lugenda sit illa quae abiit,

sed quod nobis impatientius sitdolendum, qui talem

videre desivimus. Quis enim siccis oculis recordetur

viginti annorum adolescentulam tam ardenti fîde

crucis levasse vexillum ? Quis sine singultibus transeat

orandi instantiam, nitorem linguae, memoriae tenacita-

tem, acumen ingenii?... Sed quid agimus? Matris

prohibituri lacrimas, ipsi plangimus. ConBteor afiFec-

tus meos, totus hic liber fletibus scribitur. Flevit et

Jésus Lazarum, quia amabat illum... Testor, Paula,

Jesum quem Blesilla nunc sequitur, testor sanctos

angelos quorum consorlio fruitur, eadem me dolo-

rum perpeti tormenta quae pateris;

patrem esse

spiritu, nutritium caritate, et interdumdicere : Pereat

dies illa in qua natus sum I

Saint Jérôme.

- 96

f !2Ô. — Les dieux des RomaiDS.

Romani probris et injuriis poetarum subjectam

vilam famamque habere noluerunt, capite etiam plec-

tendum sancienles, taie carmen condere si quis aude-

ret. Quod erga se quidem satis honeste constituerunt,

sed erga deos suos superbe et irreligiose : quos cumscirent non solum patienter, verum etiam libenter

poetarum probris maledictisque lacerari, se potius

quam illos hujuscemodi injuriis indignos esse dixe-

runt; seque ab eis etiam lege munierunt, illorum

autem ista etiam sacris solennitatibus miscuerunt.

Itane tandem laudas hanc poetis romanis negatam

ésse licentiam, ut cuiquam opprobrium infligèrent

Romanorum, cum videas eos nulli deorum peper-

cisse vestrorum ? Itane pluris tibi habenda visa est

existimatio curiae vestrae quam Capitolii, immo Romœunius, quam çaeli totius

; ut linguam maledicam in

cives tuos exercera poetae etiam lege prohiberentur,

et in deos tuos securi tanta convicia, nullo senatore,

nuUo censore, nullo principe, nullo pontifice prohi-

bente, jacularentur ? Indignum videlicet fuit ut Plau-

tus aut Naevius Publio et Cneo Scipioni, aut Caecilius

M. Catoni malediceret ; et dignum fuit ut Terentius

vester flagitio Jovis Optimi Maximi adolescentium ne-

quitiam conçitaret

Saim Augustin.

I

TABLE DES MATIÈRES

AUTEURS ANTÉRIEURS A l'ÈRE CHÉTIENNB

Cicéron (106-43)

Pages1. La beauté de l'univers prouve l'existence de Dieu 1

2. La terre révèle un créateur 2

3. L'instinct des animaux 24. Merveilleuse structure du sens de la vue. 3

5. La main est l'instrument le plus utile à l'homme 4

6. Les productions de la terre sont destinées aux hommes. 57. De l'immortalité de l'âme 5

8

.

La vertu n'est pas un calcul 69. La vertu et l'amitié sont étroitement unies 7

40. Les prodiges ne méritent pas de créance 8

4i. Pompée a toutes les qualités d'un parfait général 9

42. Cicéron explique pourquoi il se présente comme accu-sateur de Verres 9

43. Brigandages de Verres , 10

44. Invectives contre les Gaulois H45. Eloge de la loi des douze tables 1246. On ne doit parler que de ce qu'on connaît 1247

.

Origine de l'éloquence 4348. On peut avec honneur remplir le second rang 4419. Supériorité des Romains sur le« Grecs 15

20

.

Le tombeau d'Archimède 1521

.

Vente publique des biens de Pompée 1622. Le parti des honnêtes gens 1723

.

Contre les socialistes 1824. Sulpicius à Cicéron sur la mort do sa fille 1925

.

Cicéron à Atticus 2026. Eloge de la clémence de César » 2027

.

Cicéron à Curion 21

28. Brutus à Cicéron. > 22

César (100-44)

29. Les druides 23

Lacrèce (97-51)

30. Vie sauvage des premiers hommes 23

— 98 —

Sallnste (86-34)

Pages31 . Désordres de l'arméo romaine en Afrique .

.

24

YlTgne (70-10)

32. Les agriculteurs doivent prendre leurs précautionscontre les intempéries 25

33. Le jardin 26

Horace (65-8)

34. Education d'Horace , 27

Tite-Live (57 av.-17 ap.)

33. Préface de l'histoire romaine., 2836. Etat de Rome après la mort de llonmlus 2837. Mucius Scaevola au camp de Porsenna 2938

.

Défaite des Volsquos 3039. Combat des Romains et des Volsques 3140. Camille détourne les Romadns d'émigrer à Véies 3241

.

Ardeur dos soldats romains 3342. Les dieux demandent qu'un consul se dévoue 3343. Les Fourches Caudines 3444

.

Portrait d'Annibal 354y . Siège de Sagonte 3646. Conduite d'Annibal après la prise do Saçonte 3747. Passage des Alpes par les troupes d'Annioal 3848. Orage pendant le passage de l'Apennin 3949. Annibal marche contre Flaminius 3950. Début du combat de Trasimène 4051 . Combat de Trasimène 4152. Déroute des Romains à Trasimène 4353. Inquiétudes des Romains après la défaite de Trasi-

mène 4354. La flotte romaine met en fuite celle d'Asdrubal 4455. Annibal tend un piège à l'armée de Paul-Emile 4556 . Querelle entre les généraux romains 4657. Siège de Casilinura 4658. Une ambassade du roi Philippe 4759. La ville de Crotone 4860. Tib. Gracchus promet la liberté aux volontaires do ses

légions 4961 . Marcellus cherche à s'emparer do Syracuse 5062. Les Siciliens et le consul Marcellus 5063. Crainte des Romains à l'arrivée d'Asdrubal en Italie. 5164. Le repos d'Annibal redoutable pour les Romains 5265. Les Carthaginois à l'approche do Scipion 5366. Plaintes des Gaulois au Sénat 5367. Ascension du mont Hémus par le roi Philippe 5468. Mort de Cicèron 55

— 99 —Ovide (43 aT.-18 ap.)

Pages69 . Les premières années d'Ovide 56

70. Ovide exilé à un ami 57

71 . Le malheur fait connaître les vrais amis 58

AUTEURS POSTÉRIEURS A l'eRE CHRETIENNE

Sénèqae (3-65)

72 . On gaspille son existence 5873 . La modération 5974. Contre le soupçon et l'emportement 6075. De la Providence 61

Pline TAneien (23-79)

76. Les abeilles 6277. Eloge de Jules César 63

SiUas ItaUeos (25-100)

78. Annibal s'éloigne des murs de Rome 63

Martial (40-103)

79. On ne possède vraiment que ce qu'on a donné 64

Javénal (42-123)

80 . Mœurs primitives de Rome 6581. Ce qu'il faut demander aux dieux 66

QalntUien (42-120)

82. L'homme se distingue des animaux surtout par le lan-gage 66

83

.

Devoirs d'un maître envers ses élèves 6784

.

La rhétorique est-elle utile ? 6885

.

Utilité de l'histoire pour l'orateur 6986. Utilité de la lecture pour l'orateur 6987. Utilité des traductions pour l'orateur 7088 . Les historiens grecs 7189

.

Les tragiques grecs 7290. L'éloquence des philosophes grecs 7291

.

L'élégie et la satire à Rome 7392. Jugement sur Sénè(jue écrivain 7493. Quand l'orateur doit songer à la retraite 75

— 100 —Tacite (54140)

Pages94. Percenni'is excite les soldats à la révolte T595. Combat naval sur le lac Fucin 7696. Haine de Néron contre Britannicus 7*

97.- Jugement de Tacite sur Galba 7898. Vitellius visite le champ de bataille de Bédriac 7899

.

Entrée de Vitellius à Rome 79100 . Mort de Junius Blésus 80dOl. Derniers moments de Vitellius 81

102. Après le meurtre de Vitellius 82103. Soulèvement de Florus et de Sacrovir 82

104. Tacfarinas et Mazippa sont vaincus en Afrique 83105. Jouissances que procure l'éloquence 84106. Temps favorables à l'éloquence 84107. Eloge de la poésie 85

Pline le Jeone (62-115)

108. Pline à Tacite 86

109. La passion du cirque 87

1 fO . Sur la mort du poète Martial 88

111. Pline à Caninius 89

112. Le captateur de testaments 89

113. Pline à Capiton'. 90

114. Pline à Fuscus 91

H5. Mort de Pline l'Ancien 92

116. Fin d'une longue description 93

Minucias Félix (m* siècle)

117. Les ricochets 93

Clandien (iv* siècle)

118. Influence de la musique d'Orphée 94

Saint Jérôme (346-420)

119. A Paula, sur la mort de sa fille : 93

Saint Augustin (354-430)

120. Les dieux des Romains .•.•..•••! i •• i • % 96

37437. — Tours, impr. Marne.

lî^

1

La Bibliothèque

Université d'Ottawa

Echéance

Celai qui rapporte an volame après la

dernike date timbrée ci-dessoas devra

payer one amende de cinq sous, pins an

son poar chaque jour de retard.

The Library

University of Ottawa

Date dne

For faiinre to retnrn a booli on or be-

fore tbe last date stamped belov (hère

will be a fine of fiye cents, and an extra

charge of one cent for each additional day.

CE PA 2095•R33C4 1916COO RAGCNt E.

ACC# 1180733CENT VINGT V

U D' / OF OTTAWA

COLL ROW MODULE SHELF BOX POS C

333 08 01 03 06 28 8