CEZA İNFAZ SİSTEMİNDE SİVİL TOPLUM DERNEĞİ ......Temel ilkeler ve umut veren uygulamalar el kitabı Hapsetmenin Alternatifleri CEZA ADALETİ EL KİTAPLARI DİZİSİ ISBN: KIJ-KKFF-BIGC-D-C

Vienna International Centre, P.O. Box 500, 1400 Vienna, Austria

Tel: (+43-1) 26060-0, Fax: (+43-1) 26060-5866, www.unodc.org

Temel ilkeler ve umut verenuygulamalar el kitabı

HapsetmeninAlternatifleri

CEZA ADALETİ EL KİTAPLARI DİZİSİ

ISBN: 978-9944-0751-2-1

Bu kitabın Türkiye’de dağıtımı, Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği (Civil Society in the Penal System) tarafından yapılmaktadır.

CEZA İNFAZ SİSTEMİNDE SİVİL TOPLUM DERNEĞİKamerhatun Mah. Hamalbaşı Cad.

Üstündağ İş Merkezi No:14/139

Galatasaray-Beyoğlu / İSTANBUL - TÜRKİYE

Tel/Fax: (0212) 293 69 82

www.cezaevindestk.org [email protected]

Bu yayının elektronik versiyonuna www.cezaevindestk.org adresinden erişmek mümkündür.

ŞUBAT 2013 - 1.000

3Kapak3_Barcoded_c4_A4.qxd 16.02.2013 03:52 Page 1

Türkiye’de basılmıştır.Şubat 2013 - 1000 adet.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’İN YAYINLARINI ELDE ETMEK İÇİN

Birleşmiş Milletler’in yayınlarını, tüm dünyada dağıtımcılardan ve kitapevlerinden eldeedebilirsiniz. Bunun için kitapçınıza danışabilirsiniz veya BirlemişMilletler, Sales

Selection, New York ya da Cenevre adresine yazabilirsiniz.

CEZA İNFAZ SİSTEMİNDE SİVİL TOPLUM DERNEĞİ

AMAÇLARI• Türkiye’de Ceza İnfaz Kurumları’nın şartlarını uluslararası standartlara ulaştırmak için siviltoplumun katkısının mobilize edilmesi;• Ceza İnfaz Kurumları’nın şeffaflaştırılması, sivil toplumla bağlarının güçlendirilmesi;• Mağdurların da durumunu dikkate alarak Ceza İnfaz Kurumları’na alternatif, onarıcı, sosyal ente-grasyonu teşvik eden yaptırımların uygulanmasına, suçu önleyici çalışmaların yaygınlaştırılmasına ve busayede Ceza İnfaz Kurumları’nın kullanımının azaltılmasına katkıda bulunulması.

İLKELERİ • Sözel, fiziksel ve psikolojik her türlü şiddeti reddeder;• Ceza İnfaz Sistemi ile ilgili sorunların toplumun sorunları olduğunu kabul eder ve toplumun bukonuda sorumluluk üstlenmesi gerektiğine inanır;• Tarafsızdır. Çalışma alanı, risk altındaki grupların, ayırım yapmaksızın tüm tutuklu, hükümlü vetahliye sonrası desteğe ihtiyacı olan eski hükümlülerin, ceza infaz kurumlarında çalışan personelin hak,sorun ve ihtiyaçlarını kapsar.

ÇALISMA METODLARI• Ceza İnfaz Sistemi’ndeki iyileştirme çalışmalarına destek vermek isteyen sivil toplum kuruluşları (STK), meslek odaları, başka uzman kuruluş, uzman kişi ve gönüllülerden oluşan bir ağ oluşturarak Ceza İnfaz Sistemi iyileştirme çalışmalarına sivil toplum desteğini güçlendirmek, sistematikleştirmek ve kurumlar arası koordinasyonu sağlamak; • Ceza İnfaz Sistemi İle ilgili çalışmalar yapan sivil toplum kurumları için Ceza ve Tevkifevleri GenelMüdürlüğü ile diyaloga öncülük etmek. Bu diyalog süresince gerektiğinde eleştiri ve alternatif çözümönerileri getirmek;• Koordinasyonu güçlendirmek ve birbirlerini tamamlayıcı çalışmaların oluşturulmasına katkıdabulunmak amacı ile Ceza İnfaz Sistemi’yle ilgili çalışmalar yapan STK’ların uyguladıkları bütün projelerive uygulayan STK’ların iletişim bilgilerini içeren bir bilgi bankası oluşturmak ve bunu bütün ilgilikurumlar ile paylaşmak;• “Ceza İnfaz Sistemi” hakkında kamuoyunu bilgilendirmek ve bilinçlendirmek. Kamuoyuna bülten ve başka yayınlar ile ceza infaz reformu, insan hakları, uluslararası, ulusal ve yerel kurum vederneklerin aktiviteleri hakkında tarafsız, doğru ve net bilgi iletmek. Bu konuda yazılı ve görselmedyanın farkındalığını arttırmak ve bilgilenmesini sağlamak; • Ceza İnfaz Kurumları’nın birey üzerindeki olumsuz etkilerini göz önüne alarak, hükümlü ve tutuk-luların sosyal ve psikolojik entegrasyonunda toplumun önemli rolünü kabul ederek, Ceza İnfazKurumları’na alternatif yaptırımların yaygınlaştırılması konusunda kamuoyu desteğini güçlendirmek;• Ceza İnfaz Kurumları’nda uluslararası insan hakları standartlarının uygulanmasına katkıda bulun-mak için değişik alanlarda STK eğitim programları ve araçları geliştirmek ve bu konularda eğitim ver-ilmesini sağlamak; • Ceza İnfaz Sistemi alanında çalışan STK temsilcilerini, Ceza İnfaz Kurumları Genel Müdürlüğü’nü,hükümet temsilcilerini bir araya getiren ulusal, bölgesel, uluslararası konferans, seminer ve çalışma ziyaretleri düzenlemek. Bu sayede bilgi alışverişinin ve ileriye dönük planların oluşturulmasına katkıda bulunmak; Komşu ve diğer ülkelerde Ceza İnfaz Sistemleri’nde insan haklarıstandartlarının sağlanması için çalışan STK’lar ve diğer kurumlarla işbirliğini geliştirmek.

Bu yayının gerçekleşmesine katkı verdikleri için teşekkür ederiz.

onariciKapak_Barcoded_c4_A4.qxd 17.02.2013 02:08 Page 3

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER UYUŞTURUCU MADDELER VE SUÇ OFISIViyana

UNITED NATIONSNew York, 2007

Hapsetmenin AlternatifleriTemel İlkeler ve

Umut Veren UygulamalarElkitabı

CEZA ADALETİ EL KİTAPLARI SERİSİ

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page i

Teşekkürler

Hapsetmenin Alternatifleri Elkitabı, Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC,United Nations Office on Drugs and Crime) için, Nottingham Üniversitesi (İngiltere)Karşılaştırmalı ve Uluslararası Ceza Hukuku Profesörü Dirk van Zyl Smit (daha önce GüneyAfrika’da Cape Town Üniversitesi’nde kriminoloji profesörü ve Hukuk Fakültesi Dekanı)tarafından hazırlandı. Elkitabı 31 Ekim-1 Kasım 2005 tarihlerinde Viyana UNODC’de yapılanbir uzman toplantısında gözden geçirildi. UNODC, bu toplantıda kitaba değerli katkılarsunan uzmanlara teşekkür eder: Alvaro A. Burgos Mata, Yvon Dandurand, Curt T. Griffiths,Nashaat H. Hussein, Kittipong Kittayarak, Tapio Lappi-Sepälä, Benjamin Naimark-Rowse,Adam Stapleton ve Vera Tkachenko. UNODC’den Mark Shaw, Ricarda Amberg, AnnaGiudice, Claudia Baroni, Bernardo Camara ve Miriam Magala da bu elkitabının tüm hazırlık-larına katkıda bulundular. Uzman toplantısının ardından bu kitap UNODC danışmanlarıSuzanne Schneider ve Sharman Esarey tarafından gözden geçirildi.

UNODC, bu elkitabının hazırlanması konusunda Kanada, İsveç ve Norveç devletlerininsağladığı destek için de teşekkür eder.

HAPSETMENİN ALTERNATİFLERİ TEMEL İLKELER VE UMUT VEREN

UYGULAMALAR ELKİTABI

Çeviri: Danende Zeynep Alpar

Redaksiyon: Işıl Aral

Katkıda Bulunanlar: Zafer Kıraç, Tomris Atabay, Özgür B. Serdengeçti

Grafik Hazırlık: Ömer Suvari

Handbook on Alternatives to Imprisonment

© 2007 United Nations for the English edition

© 2013 United Nations for the Turkish edition

All rights reserved worldwide

Bu kitap resmi bir çeviri değildir ve yayıncı çevirinin bütün sorumluluğunu kabul eder.The present Work is an unofficial translation for which the publisher accepts full responsibility.

Orijinal belgenin resmi redaksiyonu yapılmamıştır.The original Work has not been formally edited.

Bu kitap Birleşmiş Milletler için ve Birleşmiş Milletler adına yayınlanmıştır.The Work is published for and on behalf of the United Nations.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER YAYINI

Satış No: E.07.XI.2

ISBN: 978-92-1-148220-1

Türkçe Baskısı

ISBN:978-944-0751-2-12013

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page ii

İçindekiler

Giriş 1

1. Hapsetmenin alternatiflerini tanımak 3

1.1 Neden hapsetmeye alternatifleri düşünelim? 3

1.2 Ne yapılmalı? 7

1.3 Hapsetmeye alternatif stratejiyi kim belirlemeli? 9

1.4 Muhtemel zorluklar 9

1.5 Birleşmiş Milletler’in Rolü 10

2. Ceza adaleti sisteminin alanını sınırlamak 13

2.1 Suç olmaktan çıkarma 13

2.2 Yönlendirme 14

2.3 Kimler harekete geçmeli? 16

3. Yargılama öncesi, hüküm öncesi ve cezalandırma öncesi süreçler 17

3.1 Genel 17

3.2 Tutukluluğun alternatifleri 19

3.3 Tutuklamanın alternatiflerinin uygulanmasında göz önünde

bulundurulacak hususlar 20

3.4 Tutuklamanın alternatifleri için altyapı ihtiyaçları 22


4. Ceza verme ve alternatif cezalar 25

4.1 Ceza verme 25

4.2 Hapis cezalarının olası alternatifleri 26

4.3 Belirli hapis dışı cezalar 28

4.4 Cezalandırma alternatifleri için altyapı gerekleri 39

4.5 Ceza verme safhasına hapsetmenin alternatiflerini seçmek 41


iii

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page iii

5. Erken tahliye 47

5.1 Erken tahliye biçimleri 47

5.2 Erken tahliye: endişeler ve cevaplar 50

5.3 İnsani nedenlerle erken tahliye 53

5.4 Şartlı tahliye ve idari altyapısı 54

5.5. Kimler harekete geçmeli? 56

6. Özel kategoriler 57

6.1 Genel 57

6.2 Çocuklar 57

6.3 Uyuşturucuyla ilişkili failler 62

6.4 Zihinsel ve ruhsal rahatsızlığı olanlar 66

6.5 Kadınlar 68

6.6 Fazla temsil edilen gruplar 71

7. Tutarlı bir stratejiye doğru 73

7.1 Bilgi tabanı 75

7.2 Siyasi girişim 75

7.3 Yasal reform 75

7.4 Altyapı ve kaynak 76

7.5 Ağı genişletme 76

7.6 İzleme 77

7.7 Alternatiflerin yaygınlaştırılması ve teşviki 77

7.8 Hapsetmenin alternatifleri ve medya 78

7.9 Adalet ve eşitlik 78

Sonuç 79

iv

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page iv

Bu elkitabı, hukukun üstünlüğü ilkesinin uygulanması ve ceza adaleti reformu-nun geliştirilmesi konusunda ülkelere destek vermek için UNODC tarafındangeliştirilen bir dizi araçtan biridir. Kitap, UNODC’nin teknik yardım ve kap-asite oluşturma projeleri de dâhil olmak üzere pek çok farklı bağlamda kullanı-labilir. Bu elkitabı okura, hapis cezasının alternatifleri anlamakta büyük önemtaşıyan temel ilkelerin yanı sıra, dünyanın çeşitli yerlerindeki umut vericiuygulamaları tanıtır. Bu kitaba eşlik edebilecek Onarıcı Adalet ProgramlarıElkitabı da UNODC tarafından sunulmaktadır.

Bu elkitabı, ceza adaleti sürecinin her aşamasında hapsetmenin alternatiflerine;alternatiflerin hayata geçirilmesinde göz önünde bulundurulacak önemli konu-lara (buna, çeşitli aktörlerin sürecin başarısını sağlamak için ne yapması gerek-tiği de dâhil), ve hapis cezasını azaltmayı başarmış sistemlerden örneklere dairkolay erişilebilir bilgi sunar. Elkitabı, ceza adaleti görevlileri, sivil toplumörgütleri ve hapis cezasına aşırı ölçüde başvurulmasını azaltmak için çalışantoplum üyeleri için; rehabilitasyon ve topluma uyumu sağlama da dâhil olmaküzere adaletin sağlanmasını geliştirmek için ve yerel siyaset ve uygulamalarainsan haklarına dayanan standartları ve normları yerleştirmek için yazılmıştır.

Kitap, ceza adaleti sisteminin kapsama alanını daraltacak genel stratejileri veböylece dolaylı olarak, hapis cezası kullanımından kaçınılmasını ele alır. Hapiscezasının alternatiflerinin, bir ülkedeki ceza adaleti sisteminin ihtiyaç ve talep-lerini değerlendirirken üstüne düşünmek istenebilecek çeşitli yönlerini de ince-ler. Önemli bir nokta da, bu elkitabının, ceza adaleti sisteminin aşağıdasıralanan aşamalarında alternatiflerin nasıl uygulanacağına sistemli bir şekildeodaklanmasıdır:

1

Giriş

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 1

2

• Yargılama öncesi;

• Hüküm verme;

• Hapis cezası almış mahpusların erken tahliyesi.

Elkitabı ayrıca, hapsedilmenin özellikle istenmeyen etki gösterdiği ve her aşa-mada alternatiflerden faydalanabilecek dört ana grupta hapis cezasının azaltıl-ması için stratejileri öne çıkarır. Bu ana gruplar şunlardır:

• Çocuklar;

• Uyuşturucu kullananlar;

• Zihinsel ve ruhsal rahatsızlığı olanlar;

• Kadınlar.

Bütün dünyada hapsetmenin maliyetini hesaplamak zordur, ancak bu konudakien iyi tahmine göre maliyet 1997 yılı istatistiklerine göre yılda 62.5 milyarAmerikan Doları civarındadur. Bu işin doğrudan maliyetleri arasında, hapisha-neler inşa etmek ve idare etmek ile, mahpusları barındırmanın, beslemenin veonlara bakım sağlamanın maliyeti bulunur. Bunun yanı sıra önemli dolaylımaliyetler de vardır; zira hapsetme, toplumu çeşitli olumsuz şekillerde etkile-yebilir. Mesela, cezaevleri verem ve AIDS gibi hastalıkların kuluçka yeri gibi-dir, özellikle de cezaevi aşırı kalabalık olduğu zaman. Mahpuslar serbestkaldıkları zaman bu hastalıkların daha da yayılmasına katkıda bulunurlar.

HAPSETMENİN ALTERNATİFLERİ TEMEL İLKELER VE UMUT VEREN UYGULAMALAR ELKİTABI

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 2

1.1 Neden hapsetmeye alternatifleri düşünelim?

Hapishaneler dünyanın her ülkesinde vardır. Politika saptayanlar ve idareci-ler böylece onları olağan ve değişmez kabul edebilir, cezaevlerinin alterna-tiflerini etkin bir şekilde aramayabilirler. Fakat hapsetmek ceza vermenin endoğal biçimiymiş gibi kabul görmemelidir. Birçok ülkede hapsetmenin birceza biçimi olarak kullanımı görece yakın tarihlidir. Hapis cezası, binlerceyıldır suçu ele almak konusunda alternatif yollara başvuran yerel kültürelgeleneklere yabancı olabilir. Üstelik, hafif suçlarla suçlananların ve bazı has-sas grupların rehabilitasyonu ve topluma kazandırılması konusunda hapset-menin ters etki yaptığı gösterilmiştir.

Buna rağmen, uygulamada, dünyanın her yerinde hapis cezasının toplam kul-lanımı artmaktadır; hâlbuki hapsetme yönteminin daha fazla kullanılmasınınkamu güvenliğini arttırdığını gösteren pek bir şey yoktur. Bugün bütün dün-yada dokuz milyondan fazla mahpus var ve bu sayı artıyor.1 Aslında, mah-pus sayısının artması çoğu zaman, hapishanelerin ciddi şekilde aşırıkalabalıklaşmasına neden oluyor. Bu da, bütün mahpuslara insan olmaları-nın gereği olan saygı ve değer gösterilerek yaklaşılmasını öngören BirleşmişMilletler standartlarının ve diğer standartların ihlal edildiği cezaevi koşul-ları oluşturuyor.

3

1. HapsetmeninAlternatiflerini

Tanımak

1R. Walmsley, World Prison Population List, (Dünya Hapishane Nüfusu Listesi), InternationalCentre of Prison Studies, King’s College, London, 2005.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 3

4

Hapishanelerdeki insan sayısını azaltacak alternatiflere ve hapsetmeye ancakbir son çare olarak başvurulmasına öncelikli olarak odaklanmak için birkaçönemli sebep var.2

Hapsetme ve İnsan Hakları

Kişinin özgürlüğü insan haklarının en temel olanlarından biridir ve dünyanınher yanında uluslararası insan hakları araçlarında ve ülke anayasalarında tanı-nır. Bu hakkı insandan geçici olarak bile olsa almak için, devletler, hapsetme-nin önemli bir toplumsal amaca ulaşmak için gerekli olduğunu ve bu amacaulaşmanın daha az kısıtlayıcı hiçbir yolu olmadığını göstererek hapis cezasınınmeşruiyetini ortaya koymakla yükümlüdür.

Hapsedilmekten kaynaklanan özgürlük kaybı kaçınılmazdır, ancak uygula-mada, hapis cezası başka birkaç insan hakkını daha, düzenli olarak kötü etkiler.Dünyanın pek çok ülkesinde mahpuslar hayatın temel etkinliklerinden yoksunbırakılıyorlar. Sıklıkla, çok aşırı derecede kalabalık koşullar altında, doğrudüzgün giyimli olmadıkları, yetersiz beslendikleri şartlarda tutuluyorlar.Hastalıklara özellikle açık oldukları halde, onlara zayıf tıbbi imkânlar verili-yor. Çocuklarıyla ve diğer aile üyeleriyle temas kurmakta zorluk çekiyorlar. Bukoşullar mahpusların hayatını hakikaten tehlikeye sokabiliyor.

İnsan hakları mahkemeleri giderek artan şekilde, mahpusları böyle şartlara tabitutmanın onların insanlık onurunu inkâr ettiğini kabul ettiler. Bu şartlarıninsanlık dışı ve onur kırıcı olduğu saptandı. Fazlasıyla sık olarak, bu mahpusla-rın çoğunluğu hafif suçların failleridir, pek çoğu henüz haklarında verilecekmahkeme kararını beklemektedir ve bu kişilerin hapsedilmesi yerine uygunalternatiflere başvurularak durumları ele alınabilir. Hapis cezasının etkin alter-natiflerini hayata geçirmek aşırı kalabalıklaşmayı azaltır ve hapishanelerin ida-resini kolaylaştırır, böylece devletler kendi sorumlulukları altındakimahpuslara karşı temel yükümlülüklerini yerine getirebilirler.

Hapis cezası pahalıdır

Bütün dünyada hapsetmenin maliyetini hesaplamak zordur, ancak bu konudakien iyi tahmine göre maliyet 1997 yılı istatistiklerine göre yılda 62.5 milyarAmerikan Doları civarındadır.3

Bu işin doğrudan maliyetleri arasında, hapishaneler inşa etmek ve idare etmekile, mahpusları barındırmanın, beslemenin ve onlara bakım sağlamanın mali-yeti bulunur. Bunun yanı sıra önemli dolaylı maliyetler de vardır; zira hap-setme, toplumu çeşitli olumsuz şekillerde etkileyebilir. Mesela, cezaevleriverem ve AIDS gibi hastalıkların kuluçka yeri gibidir, özellikle de cezaevi aşırı


2See also Matti Joutsen and Uglješa Zvekic, “Noncustodial sanctions: Comparative Overview”in Uglješa Zvekic (ed.), Alternatives to Imprisonment in Comparative Perspective,UNICRI/Nelson-Hall, Chicago, 1994, pp. 1-44.3G. Farrell and K. Clark, What does the world spend on criminal justice? (Dünya Ceza Adaletiiçin ne kadar harcıyor?) (HEUNI Paper No. 20) The European Institute for Crime Preventionand Control affiliated to the United Nations,(Helsinki, 2004).

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 4

5chapter 1 Hapsetmenin alternatiflerini tanımak

Hapishanelerin aşırı kalabalıklaşmasıyla mücadele

Uluslararası Ceza Reformu, dokuz milyon insanın hapiste veya gözaltındaolduğunu tahmin ediyor. Bu insanlar, çoğu zaman uygulanabilir insan haklarıstandartlarının altında olan ve topluma tekrar karıştıklarında verimli olma ihti-mallerini ciddi şekilde tehdit eden şartlarda tutuluyorlar. Aşırı kalabalıklaşmasıklıkla kamu sağlığına tehdit oluşturuyor, hapishane içinde şiddetin kontroledilmesini engelliyor, hapishane çalışanları için tehlikeli bir ortam yaratıyor vehapiste tutulma şartlarının Birleşmiş Milletler’in tanımladığı asgari standartlarolan, yeterli miktarda ışık, hava, saygı ve mahremiyeti sağlanmasını imkânsızhâle getiriyor.

Afrika’da Hapishaneler ve Ceza Sistemi Reformunu Hızlandırmak İçinUagadugu Bildirgesi (2002), aşırı kalabalıklaşmaya karşı mücadele çağrısıyapıyor: “Ceza adaleti özneleri, hapsetmeye daha az başvurulması için dahayakın bir birliktelikle çalışmalıdır. Hapishane nüfusu ancak birimlerin uyumiçinde olduğu bir strateji ile azaltılabilir.”

Uluslararası Ceza Reformu, aşırı kalabalıklaşmayı azaltmak için on madde-lik bir plan öneriyor: bilgilendirilmiş kamuoyu tartışması, ceza adaleti sis-teminin her aşamasında hapsetmenin başvurulacak en son çare olarakkullanılması, hapishane kapasitesinin arttırılması, hafif suçlarla ilgili durum-ları sistem dışına yönlendirme, tutukluluğu azaltma, alternatifler geliştirme,ceza sürelerini kısaltma ve cezaların tutarlı olmasını sağlama, gençleri veküçük yaştakileri cezaevinden uzak tutmak için çözümler geliştirme, uyuş-turucu bağımlısı, zihinsel veya ruhsal rahatsızlığı olan veya ölümcül hastasuçluları cezalandırmak yerine tedavi etme ve herkes için adil olma.

Kaynak: Uluslararası Ceza Reformu

Hapsetmenin Maliyeti

Brezilya’da:

Bir mahpusun ortalama maliyeti:Ayda 800 Brezilya Reali

Mahpus başına ortalama inşaat maliyeti:12.000 Brezilya Reali (orta güvenlikli tesis)19.000 Brezilya Reali (yüksek güvenlikli tesis)

Buna karşılık;Bir devlet okulu öğrencisinin ortalama maliyeti (güney doğu bölgesi): Ayda 75 Brezilya Reali

Fakirler için ev inşa etmenin ortalama maliyeti:4.000 ila 7.000 Brezilya Reali

Kaynak: Milli Kamu Güvenliği Planı, Kamu Güvenliği Ülke Sekreteri, Adalet Bakanlığı, Brezilya,2002 (İngilizcesi, Instituto Cidadania) http://www.mj.gov.br/senasp/biblioteca/documentos/PUBLIC%20SECURITY%20NATIONAL%20PLAN%20ingl%C3%AAs.pdf

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 5

6

kalabalık olduğu zaman. Mahpuslar serbest kaldıkları zaman bu hastalıklarındaha da yayılmasına katkıda bulunurlar.

Hapsetme yoluna gereğinden fazla başvuruluyor

Politika saptayıcıların kimlerin hapishanede tutulduğuna, ne sebeple oradaolduklarına ve ne kadar zaman tutuklu kaldıklarına dikkatle bakmalarıelzemdir. Bu veriler elde bulunmuyorsa, bunların politika saptayıcılara veceza adaleti sistemindeki diğer önemli yetkililere düzenli olarak bildiril-mesini sağlamak için adım atılmalıdır. Bu veriler her zaman, orantısızcafazla sayıda mahpusun toplumun en fakir ve en hassas gruplarından geldi-ğini ortaya koyacaktır. Bu mahpuslar hafif suçlardan veya şiddetle ilgisiolmayan suçlardan hapis yatıyor veya kabul edilemeyecek derecede uzunsüreler boyunca tutuklu olarak yargılanmayı bekliyor olabilirler. Onlar içinhapis cezası hiçbir şekilde uygun olmayabilir. Hapsetme alternatifleri, bugibi insanların durumlarını uygun şekilde ele almak için, hapsetmeye hiçbaşvurmayan çeşitli stratejiler sunar. Dolayısıyla bu alternatifler, hapset-meye gereğinden fazla başvurmaktan kaçınmakta temel çıkış noktasıolmalıdır.

Alternatifler daha etkili olabilir

İnsanları hapsetmenin gerekçesi olarak gösterilen birkaç toplumsal hedef var-dır. Hapsetmek, bir suç işlediğinden şüphe edilen insanları, mahkeme suçluolup olmadıklarına karar verene kadar kesin kontrol altında tutar. Bir o kadarönemlisi de, hapis cezası, suçlu bulunan failleri, bir suçtan hüküm giymelerininardından cezalandırır, hapishanede bulundukları süre içinde başka suçlar işle-melerine engel olur ve teoride, onlara hapiste bulundukları süre içinde ıslaholma (rehabilitasyon) imkânı sunar. Son olarak, hapsetme, bir suç işlediğindenşüphe edilmeyen veya herhangi bir suçtan hüküm giymemiş, ama gözaltınaalınması başka nedenlerle meşrulaştırılan insanların alıkonması konusundakabul edilebilir bulunabilir. Hapsetmek insan haklarından en azından bazılarınıkaçınılmaz olarak ihlal ediyorken ve pahalıyken, yukarıdaki amaçlara ulaşmakiçin etkili bir yöntem midir ki olumsuzluklarına rağmen kullanılması meşrusayılsın? Aslında, hapsetmeyle amaçlananların çoğuna, başka yöntemler kulla-nılarak daha etkili şekilde ulaşılabilir. Alternatifler hem aksi halde hapsedile-cek olanların insan haklarını daha az ihlal edip, hem de daha ucuz olabilir.İnsan haklarının korunması ve maliyet gibi standartların karşına hapsetme yön-temi konup tartıldığında, hapsin son çare olarak görüldüğü durumlar hariç hap-setmeye başvurulmaması yönündeki savlar çok kuvvetlidir.

Hapsetmenin farklı biçimleri için geliştirilen özel meşrulaştırma açıklamalarınelerdir?

Hüküm giymemiş mahpusların (tutuklu yargılananlar, gözaltındakiler) duru-munda, özgürlük kaybının meşru olduğunu gösterebilmek özellikle önemlidir,


Hapsetmeninamaçlarının çoğuna,başka yollarla dahaetkili olarak ulaşılabilir.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 6

7

çünkü bu insanlar, aksi kanıtlanana kadar suçsuz sayılmak zorundadır. Bubakımdan, etkili olma meselesi, tutukluluğun neden gerekli görüldüğü soru-suyla yakından ilişkili görülmelidir. Mesela, eğer sanığın yargılanmamak içinkaçıp gideceğini düşündüren sebepler varsa, burada sorulması gereken sorusanığın kaçmasını önlemenin daha başka, daha az maliyetli ve kişinin özgürlü-ğünü hapis kadar kısıtlamayan yolları olup olmadığıdır. Eğer hapsetmeningerekçesi şüphelinin potansiyel tanıkları korkutabileceği endişesiyse yine aynısoru sorulmalıdır, ama burada etkili alternatif, sanığın mahkemeye gelmesinisağlamak için başvurulacak yöntemden farklı olabilir. Dahası, davasınınsonuçlanmasını bekleyen insanların hapiste tutulması, bir bütün olarak cezaadaleti sistemi için çeşitli dezavantajlar getirebilir. Sanık mahkemeyi tutukluolarak bekliyorsa savunmanın hazırlanması daha zor olur. Savunma avukatınave mahkemeye hazırlanmak için diğer kaynaklara ulaşmakta zorluk çekmekgecikmelere neden olabilir ve yargı idaresinin etkinliğini azaltabilir.

Hapis cezası almış mahpusların durumunda, hapis cezasının ulaşmaya çalıştığıamaçların çok olması, etkili olma meselesini daha karmaşık hale getirir. Eğeröncelikli amaç, faillerin tekrar suç işlemekten uzaklaşmasını sağlamaya çalış-maksa, hapis cezasının bunu toplum tabanlı alternatif cezalardan daha etkiliolarak sağladığını gösteren hiçbir kanıt yoktur. Bilakis, farklı ceza biçimlerininsuçun tekrar edilmesi üzerindeki etkilerini karşılaştıran çalışmalar, hapis ceza-sının faillerin tahliye olduktan sonra dışarıdaki hayata uyum sağlamasını zor-laştırdığını ve yeniden suç işlemelerine katkısı olabileceğini gösteriyor.Faillerin suç işleyememesini sağlamak için hapis cezasını kullanmak sadece,cezalarını çektikleri süre boyunca toplum içinde yeniden suç işlemiyor olma-ları düzeyinde işe yarar. Oysa mahpusların büyük çoğunluğu yeniden toplumadöneceklerdir. Fakat yasalara uyarak toplum içinde yaşamalarını sağlayacakbecerilere bunların çoğu sahip değildir. Failler cezalarını yattıkları süreboyunca suçtan uzak tutulmuş olurlar ama serbest kaldıklarında yine suç işle-meye, aldıkları ceza hapis olmayan faillerden daha yatkınlardır. Yani suçunyeniden işlenmesini engellemek için hapis cezasına başvurmak uzun vadedeetkili bir strateji değildir.

1.2. Ne yapılmalı?

Mahpus nüfusunu azaltmanın bir yolu olarak hapsetmenin alternatiflerinin kul-lanımını geliştirmeye çalışan yetkililerin karşılaşacağı zorluklardan biri, kav-ramsal olarak alternatiflerin çok dar olmamasını sağlamaktır. Alternatifler cezaadaleti sisteminin bütün seviyelerinin ve aşamalarının gerekli bir parçasıdır.

Bu elkitabı nasıl destek olur?

Bu elkitabı, hapsetmenin azaltılması için ceza adaleti sisteminin her adımındaalternatiflerin kullanılması konusunda en iyi uygulamalara dair rehber arayı-şındaki yetkililere somut yardım sunuyor. Elkitabı;

chapter 1 Hapsetmenin alternatiflerini tanımak

Mahpusların büyükçoğunluğu topluma geri

dönecektir. Fakatbunların pek çoğu

topluma uyum sağlayıpyasalara uygun yaşaya-

cak becerilere sahipolmadan geri

dönecektir.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 7

8

• Ceza adaleti sisteminin alanını daraltmak ve böylece hapis cezasına baş-vurulmasından dolaylı olarak kaçınmak için genel stratejileri ele alır vemeselenin, bir ülkenin ceza adaleti sisteminin ihtiyaç ve taleplerini değer-lendirirken göz önünde bulundurulabilecek farklı yönlerini inceliyor (2.bölüm),

• Ceza adaleti sisteminin her aşamasında alternatiflerin uygulanması üze-rinde sistematik olarak duruyor; bu aşamalar yargılama öncesi aşama (3.bölüm); hüküm verme aşaması (4. bölüm) ve hapis cezası almış mahpus-ların erken salıverilmesinin düşünülebileceği aşamadır (5. bölüm);

• Dört temel grupta hapsedilmeyi azaltacak stratejileri vurguluyor: çocuk-lar, uyuşturucu kullananlar, zihinsel veya ruhsal rahatsızlığı olanlar vekadınlar, bunların hepsi üzerinde hapsedilmenin özellikle zararlı etkilerivardır. Bunlar her aşamada alternatiflerden faydalanabilirler (Alternatiflerkullanarak uyuşturucu bağımlılarının hapsedilmesini azaltan bir ülkeörneği için aşağıdaki kutuya bakın.) (6. bölüm);


Uyuşturucu bağımlıları için alternatifler hapistekilerinsayısını azaltıyor

2002’de yapılan kapsamlı bir reform girişimine kadar Tayland, bir cezai yap-tırım yöntemi olarak hapsetmeye ağırlıklı olarak başvuruyordu. Mayıs2002’de, toplam kapasitenin iki katından fazla olan yaklaşık 260.000 mah-pus Tayland cezaevlerinde tutuluyordu. Bunların üçte ikisi uyuşturucuylailgili suçlardan ceza almıştı ve bu mahpusların çoğunluğu aynı zamandauyuşturucu bağımlısıydı. Uyuşturucuyla ilgili suçlar işlediğinden şüpheedilen veya bununla suçlananların yüzde dokuzu soruşturmayı beklerkenhapiste tutulmakta, yüzde 14’ü mahkeme sonucunu, yüzde 12’si isetemyiz sonucunu tutuklu olarak beklemekteydi. İstatistikler, uyuşturucuylailişkili suçlardan suçlu bulunanların yüzde 13’ünün bir yıldan az ceza aldığını,yüzde 46’sınınsa bir ila beş yıl cezaya çarptırıldığını gösteriyordu.Uyuşturucu bağımlılarının mahkeme öncesinde başka yollara yön-lendirilmesi ve toplumun yoğun katılımıyla yapılan erken tahliye program-larının uygulanması, denetimli serbestliğin ve toplum tabanlı tedaviprogramlarının yenilikçi ve giderek artan kullanımı ve onarıcı adalet girişim-leri ile mahpus nüfusu çarpıcı düzeyde azaldı. Ağustos 2005 itibarıyla ceza-evlerinde yaklaşık 160.000 mahpus vardı ve mahpus nüfusu azalmayadevam ediyordu.

Kaynak: Daha fazla bilgi için bakın, örn. Kittipong Kittayarak, Diversion Programs for DrugAddicts, Restorative Justice and New Community-based Treatment Measures in Thailand,Ceza Hukuku Reformu Uluslararası Derneği 19. Uluslararası Konferansı’na (InternationalConference of the International Society for the Reform of Criminal Law) sunulan makale,Edinburgh, İskoçya, 26-30 Haziran 2005 (http://www.isrcl.org/Papers/2005/kittayarak.pdf).Ayrıca Topluma Kazandırma Birimi web sitesine bakın, www.correction.go.th.Thailand, a paper submitted to the nineteenth International Conference of the InternationalSociety for the Reform of Criminal Law held at Edinburgh, Scotland, 26-30 June 2005(http://www.isrcl.org/ Papers/2005/kittayarak.pdf). See also the website of the Departmentof Corrections at www.correction.go.th.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 8

9

• Mahpus nüfusunu azaltmak amacıyla, hapsedilmeye alternatiflerin kap-samlı bir yelpazesinin oluşturulması ve uygulaması için strateji geliştirir-ken dikkate alınması gereken kritik öğeleri sunuyor, burada sadece önemlietken ve öğeleri sıralamakla kalmayıp, doğabilecek sıkıntıları ve bunlar-dan kaçınmanın yollarını da gösteriyor (7. bölüm).

1.3 Hapsetmeye alternatif stratejiyi kimbelirlemeli?

Konunun özel zorluklarından biri, hapsetmenin alternatiflerini geliştirmektetutarlı bir strateji bulunmasını sağlamaktır. Yasa koyucular, hâkimler, avukat-lar ve idarecilerin hepsinin burada bir rolü vardır. Bu kişilerin birlikte çalış-ması gerekir. Mesela, alternatiflerin kullanılmasına imkân veren bir kanunyoksa, böyle bir kanunu uygulayacak idari yapı yoksa, hapis cezasının alterna-tiflerinin kullanılması için mahkemelere baskı yapmanın da anlamı olmaz.

Siyasi liderlik elzemdir; hapsetmenin alternatifleri sadece “uzmanlara”bırakılamaz. Sivil toplum kuruluşları bu konuların siyaset gündeminde kalma-sına yardımcı olabilir. Toplumun katılımı da bir o kadar önemlidir.Hapsetmenin toplum tabanlı alternatiflerinin faillerin haklarını riske atmadanuygulanması konusunda halktan kişiler çeşitli yollardan yardım edebilirler.Halktan kişilerin katılımını sağlamanın bir başka avantajı da, mümkün olanher durumda insanların cezaevi dışında tutulmasının faydalarını bizzat yaşa-maları ve genel olarak hapsetmenin alternatiflerini daha fazla desteklerolmalarıdır.

Bu elkitabı bu farklı aktörlerden sistemin her aşamasında neler beklenebilece-ğini açıklığa kavuşturmaya yardım ediyor.

1.4 Muhtemel zorluklar

Hapsetmenin alternatifleri nispeten ucuz ve etkili olmakla beraber, bu yöntem-lerin kendileri de faillere insanlık dışı ve küçük düşürücü muamele edebilir vedolayısıyla temelden kabul edilemez olabilirler. Bu yöntemlerden bazıları isekendileri insanlık onuruna zarar verici olmasalar da, yanlış uygulamalardandolayı kabul edilmez olabilirler.4 Alternatifler, faillerden başkaları için desorunlu olabilir. Mesela bu alternatiflerde, suç mağdurlarının kaygılarına veyatoplumun diğer üyelerinin meşru çıkarlarına yeterince dikkat edilmemiş olabi-lir. Bu elkitabı, olası güçlüklerden kaçınmaya yardımcı olmak için, her aşama-daki sorunlu noktaları vurguluyor.

İkinci bir tehlike de, hapsedilmeye alternatif olaran girişimlerin, daha az insa-


4Dirk van Zyl Smit, “Legal standards and the limits of community sanctions” (1993), 1 EuropeanJournal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, pp. 309-331.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 9

10

nın hapishanede tutulmasını sağlamak yerine, bu yola gidilmese ceza adaletisisteminin kontrolüne hiç tabi olmayacak olan şüpheli ve faillere karşı ek ted-birler alınmasıyla sonuçlanmasıdır. (Buna kimi zaman “ağı genişletmek”denir.) Elkitabı toplumsal kontrolün bu şekilde arttırılmasından sakınmanınönemini vurgular. Mahpus nüfusunu azaltmak için tasarlanan programlar, iste-nen etkiye sahip olmalarını ve toplumsal kontrol ağını genişletmek gibi isten-meyen bir etki yaratmamalarını sağlamak için dikkatle hazırlanmalıdır.

1.5 Birleşmiş Milletler’in Rolü

Hapsetmenin mahpusun temel insan haklarına dair bir ihlal olmasa da, bir kısıt-lama olduğu düşünülünce, önemli Birleşmiş Milletler anlaşmalarının hapset-menin meşru olduğu halleri dikkatle sınırlamış olması şaşırtıcı değildir. Bu çoktaraflı anlaşmaların belki de en önemlisi, Uluslararası Medeni ve Siyasi HaklarSözleşmesi’dir (UMSHS). Diğer çok taraflı anlaşmalar, mesela BirleşmişMilletler Çocuk Hakları Sözleşmesi, potansiyel mahpusların özel kategorile-rine uygulanacak daha sıkı kısıtlamalar içeriyor.

1950’lerin ortalarından beri Birleşmiş Milletler, temel insan hakları standartla-rına uygun ceza adaleti sistemleri geliştirilmesini teşvik edecek standart venormlar geliştirip yaygınlaştırıyor. Bu standart ve normlar bir ceza adaleti sis-teminin nasıl yapılandırılacağına dair toplu bir vizyonu temsil ediyor. Bunlarbağlayıcı olmamakla beraber, daha etkin ceza adaleti sistemleri ve eylemleriolmasını önemli ölçüde teşvik etti. Ülkeler, ihtiyaç duyulan reformlara doğrugidebilecek derinlemesine değerlendirmelere çerçeve oluşturmak ve bunlarıbeslemek için bu standart ve normları kullanıyorlar. Bu standart ve normlarülkelerin bölgesel ve alt-bölgesel stratejiler geliştirmesine de yardımcı oldular.Söz konusu standartlar ve normlar küresel ve uluslararası düzeyde “iyi uygula-maları” tasvir ediyor ve ülkelere bunları kendi özel ihtiyaçlarına uyarlamakkonusunda destek oluyor.

Bunların ilki olan Birleşmiş Milletler Mahpuslara Uygulanması GerekenAsgari Standart Kuralları 5, sadece hapsedilmeyi ele alıyor. Hapsedilme halenbu standart ve normların önemli bir yönünü oluşturmakla beraber, eldeki araç-ların erişim alanı ceza adaleti sisteminin ve suçu önlemenin her boyutunu kap-sayacak şekilde genişledi. Standart ve normlar bugün, çocuk adaleti, faillerintedavisi, uluslararası işbirliği, iyi yönetim, mağdurların korunması ve kadınakarşı şiddet gibi pek çok konuyu kapsıyor. Hapsetmeye alternatifler söz konusuolduğunda özellikle önemli bir belge, 1986’da imzalanan Hapis DışıTedbirlere İlişkin Birleşmiş Milletler Minimum Standart Kuralları (TokyoKuralları)dır 6. Hapsetmenin azaltılması bu Kuralların temel amaçlarından


5E.S.C. Resolution 663C(XXIV) of 31 July 1957 U.N. Doc. E/3048 (1957) and 2076(LXII)(1957). 6United Nations Doc. A/RES/45/110. (Türkçesi: http://www.cte-ds.adalet.gov.tr/menusayfalari/bil-gibankasi/tavsiyekararlari/14.pdf. Bu elkitabında Tokyo Kuralları’ndan bahsedilen yerlerde AdaletBakanlığı’nın bu çevirisinden faydalanıldı-ç.n.)

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 10

11

biridir. 7 Tokyo Kuralları’nın alternatif, hapis cezası içermeyen tedbirler konu-sunda getirdiği somut öneriler, hapsedilmeyi az kullanan bir ceza adaleti sis-temi politikasının temelini oluşturur. Hapis içermeyen tedbirleringeliştirilmesi, devletlere yapılan “ceza adaleti sistemi politikalarının makulolmasını sağlama, insan haklarının gözetilmesini, sosyal adaletin gereklerinive failin rehabilitasyon ihtiyaçlarını dikkate alma” çağrısıyla birlikte yürür. 8

Kuralların temel amaçlarında, devletlerin bu kuralların nasıl uygulanacağınakarar vermek konusunda dikkate değer derecede esnekliğe sahip olduğu dakabul edilir.9 Bu amaçlarda, devletlerin “tek tek faillerin hakları, mağdurlarınhakları ve toplumun kamu güvenliği ve suçun önlenmesi talebi arasında düz-gün bir denge olmasını sağlamaya çabalaması” gerektiği vurgulanır.10 (TokyoKuralları hakkında daha fazla bilgi için aşağıdaki kutuya bakın.)


7Kural 1.5.8A.g.e.9Kural 1.3.10Kural 1.4.11Birleşmiş Milletler, Belge A/RES/40/34. 12Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından 24 Temmuz 2002’de kabul edildi,Birleşmiş Milletler Belge E/2002/99. (Türkçesi: http://www.cte-ds.adalet.gov.tr/menusayfalari/bil-gibankasi/tavsiyekararlari/16.pdf)

The Tokyo Rules

Hapis Dışı Tedbirlere İlişkin Birleşmiş Milletler Minimum Standart Kuralları(Tokyo Kuralları) ilk olarak Suçun Önlenmesi ve Suçluların Islahı hakkındaBirleşmiş Milletler Yedinci Kongresi’nde görüşülüp, daha sonra GenelKurul tarafından kabul edildi (14 Aralık 1990 tarihli, 45/110 sayılı karar).

Bu kurallar, hukukçuların, bu alandaki uzmanların ve uygulamacıların görüş-lerini dikkate alan bir dizi tavsiye sunuyor. Hapsetmeye son çare olarakbaşvurulması vurgulanıyor ve fail bireylerin hakları, mağdurların hakları vetoplumun istekleri arasındaki dengenin gerektiği gibi gözetildiği hapis dışıtedbirlerin yaygınlaştırılması teşvik ediliyor. Kurallar, ceza muhakemesininçeşitli aşamaları için hapse dayalı olmayan tedbirlerden oluşan geniş bir yel-paze sunuyor. Burada, hapse dayanmayan tedbirlerin uygulanması, per-sonelin işe alınması ve eğitimi, kamuoyu ve gönüllülerin katılımı, araştırma,planlama, politika üretme ve değerlendirme üzerine kurallara da yer ver-iliyor, böylece hapsetmeye alternatif tedbirleri geliştiren ve çeşitlendirenkapsamlı bir kurallar dizisi sunulmuş oluyor.

Birleşmiş Milletler’in, hapsetmenin alternatifleri konusunda doğrudan uygula-nabilecek olan tek aracı Tokyo Kuralları değildir. Bu alandaki diğer araçlarşunlardır:

• Güç Suiistimali ve Suç Mağdurlarına Sağlanacak Adalet İçin Temel İlkelerBildirgesi11

• Ceza Meselelerinde Onarıcı Adalet Programlarının Kullanımına İlişkinTemel İlkeler 12

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 11

12

Uzmanlık alanlarında, aşağıdaki grupların hapsedilmesi konusunda alternatif-ler oluşturulmasına dikkat edildi:

• Çocuklar: Çocuk Adaletinin Yönetimi Hakkında Birleşmiş Milletler AsgariStandart Kuralları (Pekin Kuralları); 13

• Uyuşturucu Kullananlar: Uyuşturucu Talebinin Azaltılması için BirleşmişMilletler Genel Kurulu Rehber İlkeleri; 14

• Zihinsel veya Ruhsal Rahatsızlığı Olanlar: Birleşmiş Milletler Zihinsel veRuhsal Rahatsızlığı Olan Kişilerin Korunması ve Ruh Sağlığının Geliştirilmesiİlkeleri; 15

• Kadınlar: Suçun Önlenmesi ve Suçluların Islahı hakkında BirleşmişMilletler Yedinci Kongresi. Bu araçların tamamı, 6. Bölümde daha ayrıntılıolarak ele alınacaktır.

Bunlara ek olarak, Birleşmiş Milletler bazı uygulama rehberleri yayınladı.Örneğin “Ceza Adaleti Değerlendirme Aracı” (Criminal Justice AssessmentToolkit), alternatifler üzerine “Hapsin Alternatifleri” (Alternatives toIncarceration) aracının yanı sıra, ortak konular üzerine bir araç olan ÇocukAdaleti’ni (Juvenile Justice) içeriyor. Ayrıca, hapsetmenin alternatiflerine yerigeldiğinde değinen, Mağdurlara Dair Elkitabı (the Handbook on Victims) gibielkitapları da var.

Bu elkitabı, bütün bu Birleşmiş Milletler kaynaklarının yanı sıra, yerel ve ulus-lararası iyi örneklerden de beslenerek, hapsetmenin alternatiflerinin en iyi nasılhayata geçirileceği ve sürdürüleceği konusunda teknik destek için bir temeloluşturmak için tasarlandı.


13Birleşmiş Milletler, Belge A/RES/40/33.14Birleşmiş Milletler, Belge A/RES/S-20/3. 15Birleşmiş Milletler Zihinsel ve Ruhsal Rahatsızlığı Olan Kişilerin Korunması ve Ruh SağlığınınGeliştirilmesi İlkeleri, İlke 7.1. 17 Aralık 1991 tarihli Genel Kurul kararı, Birleşmiş Milletler BelgeA/RES/46/119.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 12

2.1. Suç olmaktan çıkarma

Dünyanın her yerinde cezaevi kaynaklarının temel kullanıcısı ceza adaleti sis-temleri olduğuna göre, hapsetme konusunu ele alırken sorulacak ilk soru,belirli davranış biçimlerinin ceza adaleti sisteminin alanına girmesi gerekipgerekmediğidir. Toplumsal olarak istenmeyen davranışların hepsinin suç ola-rak sınıflandırılması gerekmez. Suç olmaktan çıkarma, önceden suç olaraktanımlanan bir davranışın artık suç olmayacağı şekilde yasayı değiştirme işle-midir.

Çok sayıda toplum serseriliği suç olmaktan tamamen veya kısmen çıkartmış,bu da hapsedilme oranlarını önemli ölçüde düşürmüştür. Yasadışı olarak liköryapmak gibi az bilinen suçlar bile bazı ülkelerde orantısızca çok sayıda mahpusyaratmıştır. Bu gibi durumlarda söz konusu davranışı suç olmaktan çıkarmakve bu konuyu ceza yasası dışında ele almak kamu güvenliği üzerinde olumsuzbir etki yaratmaz.

Yetkililer, suç olmaktan çıkarmanın dolaylı bir yoldan, kişinin sürekli olarakhapiste tutulmasıyla sonuçlanmamasını sağlamak için de adım atmalıdır. Birdavranış suç olmaktan tamamen çıkarılsa bile, görevlilerin bundan “suçlu”saydıkları kişiyi sosyal yardımlaşma veya sağlık birimlerine aktarmadan öncetutuklaması gibi bir risk vardır.

Aşağıdaki kutu, suç olmaktan çıkarmanın potansiyel bir sorununa dikkat çeki-yor:

13

2. Ceza adaleti sisteminin alanını

sınırlamak

İlk soru şudur: belirlidavranış biçimlerinin

ceza adaleti sistemininalanına girmesi

gerçekten gerekli mi?

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 13

14

2.2 Yönlendirme

Yönlendirme stratejileri ile yetkililer, ceza adaleti sistemi içinde işlem yapıla-bilecek insanlara başka yollardan yaklaşmaya odaklanırlar. Uygulamada, yön-lendirme, özel stratejilere başvurmaksızın, şartların sonucu olarak zatenyaşanmaktadır. Ceza adaleti sistemleri bir ülkede gerçekleşen ceza gerektirensuçların ancak küçük bir kısmı hakkında işlem yaparlar. Eğer ülkeler bütünfailleri soruştursa, hepsine dava açsa, hepsini yargılasa ve suçlu bulsa, hapisha-neler dâhil olmak üzere sistemin çeşitli parçaları kısa süre içinde eldeki sayı-larla baş edemez hâle gelirdi. Bundan dolayı, faillerin sisteme girişini sağlayanpolis ve savcılar, kimin hakkında harekete geçilip kimin görmezden gelineceğikonusunda bir miktar takdir kullanmak zorundadır.

Bütün ceza adaleti sistemlerinde asıl mesele bu takdirin nasıl şekillendirilece-ğidir. Polis teşkilatı üyelerinin, ne zaman karşılarındaki kişiyi kendileri uyarıpbaşka bir işlem yapmadan bırakabilecekleri, ne zaman durumu savcılığa bildir-meden uygun nitelikteki failleri alternatif programlara yönlendirebilecekleri vene zaman isnat edilen suçları savcılığa bildirmek zorunda oldukları konusundaaçık seçik talimatlara ihtiyacı vardır. Bunun gibi, savcıların da açık seçik kıla-vuz ilkelere ihtiyacı vardır. Mağdurların ceza adaleti alanında devletin karar-ları üstünde veto hakkı olmasa da, hem polislerin hem de savcıların, isnatedilen suçun mağdurunun görüşlerini de göz önünde bulundurmaları gerekir.

Başka bir Birleşmiş Milletler elkitabının konusu olan onarıcı adalet stratejileri,


Suç olmaktan çıkarmanın istenmeyen sonuçları

Son yıllarda çeşitli ülkeler kamuya açık alanda sarhoş olmayı suç olmaktançıkardılar. Buna göre, yapılacak adli takibatı eskiden tutuklu olarak bekleyensarhoşların, artık bunun yerine sosyal yardım kurumlarına yönlendirilmelerigerekiyor.

Avustralya, yerlilerin hapishane nüfusu içinde oransızca fazla yer aldığınıdüşünerek, sistemin bu sorunu çözmesi adına, sık sık bu grup üyelerinintutuklanmalarına neden olan kamuya açık alanda sarhoş olmanın suçolmaktan çıkarılmasına karar verdi. Gelgelelim, bunun suç olmaktan çıkarıl-masının ardından, kamuya açık alanda sarhoş olmakla ilgili gözaltıların /tutuklamaların sayısı arttı. Neden? Yetkililer kamuya açık alanda sarhoşolarak bulunan kişileri sosyal yardım kurumlarına göndermeden önce onlarıeskiye göre daha rahat tutuklamaya başladılar, çünkü artık adlî takibat içinhazırlık yapmaları gerekmiyordu.*

* R. Sarre, An Overview of the Theory of Diversion: Notes for Correctional Policy Makers, Yerli

İnsanlar İçin Islah Çalışmalarında En İyi Uygulamalı Müdahaleler Konferansı’na [Best Practice

Interventions in Corrections for Indigenous People Conference] sunulan makale, Avustralya

Kriminoloji Enstitüsü, Adelaide, 13-15 October 1999.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 14

15

kişileri resmî ceza adalet sisteminin dışına yönlendirme konusundaki karar-larda kritik rol oynayabilir. Var olan mekanizmalar, çatışmaların onarıcı yön-temlerle çözülmesine imkân tanıyor ise, hapsetmeye alternatif yaptırımlarınuygulanmasını da teşvik edebilirler. Failler, mağdurlar ve topluluk üyeleriyleyapılacak mağdur-fail arabuluculuğu ya da alternatif çatışma çözüm program-

chapter 2 Ceza adaleti sisteminin alanını sınırlamak

Toplum tabanlı arabuluculuk, vakaları sistem dışına yönlendiriyor

Bangladeş hukuk sistemi son derece katı, karmaşık, kentsel tabanlı, zamanalıcı ve mali bakımdan yıkıcıdır. Bunun sonucu olarak, pek çok Bangladeşli,özellikle de kırsal bölgelerde yaşayan yoksul, eğitimsiz ve dezavantajlı olan-lar, resmî adalet sistemi içinde haklarını aramakta güçlük çekmektedir.Anlaşmazlıkların çıktığı ve bu anlaşmazlıkları toplum içinde çözmenin biryolu olmadığı durumda, nispeten küçük meseleler bile büyüyüp, suç olandavranışların da dâhil olduğu çatışmalara dönüşebilir.

Madaripur Hukuki Yardım Derneği bu durumu düzeltmek amacıylaBangladeş’in kırsal kesimlerindeki geleneksel bir anlaşmazlık çözümü vearabuluculuk sistemine yöneldi. Bu sistemde anlaşamayan taraflar, toplu-luk üyeleri ve köyün yaşlıları anlaşmazlıkta arabulmak üzere bir araya geliy-orlardı. Dernek itibarını kaybetmiş bu sistemi yeniden canlandırmaya veburada adil olmaya, eşitliğe ve ayrımcılık yapmamaya dayananiyileştirmelere gitmeye karar verdiler.

Bağış ve destek mercileri birlikte çalışarak 1999-2000’de 1.500 arabulucu-luk komitesi üyesine eğitim verdiler. Arabuluculuk komitelerinin ulus-lararası insan hakları standartlarını gözetmesini ve anlaşmazlıklarıçözmekte yüksek düzeyde profesyonelliğin korunmasını sağlamak içindernek her sene birkaç eğitim seansı düzenliyor.

2001-2002’de dernek 7.175 arabuluculuk başvurusunu ele aldı. Bunlardan4.711’i yani yüzde 66’sı arabuluculuk yoluyla barışçıl bir şekilde çözüldü,yüzde 26’sı düşürüldü veya yılsonu itibariyle beklemedeydi, yüzde sekiziise hukuk sistemine yönlendirildi. Başarılı olan arabuluculuklarda, evlenmeve boşanma, başlık parası, toprak sahipliği ve maddi anlaşmazlıklar gibikonular ele alınmıştı.

Kaynak: Alternative Dispute Resolution: Community-based mediation as an auxiliary to formal jus-

tice in Bangladesh: the Madaripur Model of Mediation (MMM). Uluslararası Ceza Reformu, 2003.

ları, aksi takdirde cezai yaptırım uygulanabilecek meselelerde, hem yargılamaöncesinde hem de hüküm verildikten sonra tutuklama ya da hapsedilme ilesonuçlanabilecek davaları resmî adalet sisteminin dışına yönlendirme potansi-yeline sahiptir. Hangi suçların araştırılacağına ve kimlere dava açılacağınakarar verme meselesi, demokratik yollardan yeni seçilmiş bir hükümetin bas-kıcı bir rejimin yerini aldığı, o baskıcı rejim üyelerinin de cezasız olarak çokçeşitli ve ciddi suçlar işlemiş oldukları bir devlette özellikle zor olur. Bu suçlar-dan bazıları, uluslararası insan hakları hukukunu çok ağır şekilde ihlali olabilirve bu tür suçlar hakkında takibat yapmak her devletin görevidir. Öte yandan,

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 15

16

kendinden öncekilerin işlediği bütün suçları araştırmak yeni gelen hükümetingücünü aşıyor olabilir. Burada bir çözüm, bir hakikat komisyonunun geçmişihlalleri genel anlamda soruşturmasını sağlamaktır. Kimi durumlarda bu gibikomisyonlar, ileriye dönük şartlı genel aflarla birleştirilebilir; herhangi bir suç-tan suçlu bulunmamış olan failler bile bu af kapsamına alınabilir. Ancak bufaillerin aftan yararlanabilmek için suçlarını tam olarak ve kamuoyu önündeaçıklamaları gerekir. Affın anlamı, onlar hakkında dava açılmamasıdır.Yaptıklarını açıklamaları ise işledikleri suçların gizli kalmaması anlamınagelir; yargılama dokunulmazlığı, bundan faydalanacak olanlardan herhangi birkarşılık beklenmeden sağlanması halinde suçların üstü örtülmüş olacaktır.

Bu türden şartlı genel aflar, dışa yönlendirmenin radikal bir biçimidir. Bunlarınuluslararası araçlar tarafından desteklenmeyen genel aflarla karıştırılmamasıgerekir.16 Bunlar da tartışmalardan azade değildir ama rejim değişikliğininardından gelen dönemde kullanılabilecek, karşılıklı ödüne dayalı bir çözümsunarlar.

2.3 Kimler harekete geçmeli?

Şu bireylerin ve grupların katılımı elzemdir:

Yasa koyucular bazı davranışları suç olmaktan çıkaracak yasalar yapmayaistekli olmalıdır.

Kamu savunu grupları ve sivil toplum kuruluşları uygun durumlarda kamuyararı davaları açabilir, varolan ceza yasalarında hukuki reformlar yapılmasınaönayak olabilirler. Bu gruplar değişim yaratmada etkili olabilir, çünkü hemdavranışları suç sayılanların insan haklarını, hem de ceza adaleti sisteminingeliştirilmesinden genel kamuoyunun çıkarını temsil ederler.

Yasaları hazırlayanlar ve hukuk reformu komisyonları, genel yasalaragereksiz cezai tedbirler katılmamasını temin etmelidir. Ülkenin hukuk reformukomisyonları ceza yasalarını da sürekli gözden geçirmeli ve cezai tedbir yerinebaşka yollardan da bir o kadar veya daha etkili olarak kontrol edilebilecek dav-ranış biçimlerine karşı alınan cezai tedbirlere siyasi otoritelerin dikkatini çek-melidir. Bu gibi durumlarda yasama organı böyle suç tanımlarını ayıklamalı vealternatif önlemlere imkân veren yasal düzenlemeler geliştirmelidir.

Polis ve savcılık makamları, sanıkları ceza adaleti sisteminin dışına yönlen-dirme işinde başı çekmelidir. Yönlendirmenin arabuluculukla, hatta tam ona-rıcı adalet süreçleriyle bağlantılı olduğu hallerde, bu süreçleri kolaylaştıracakayrı bir idari yapıya ihtiyaç duyulur. Bu kolaylaştırma, devlet tarafından da,ceza adaleti kuruluşlarıyla ortak çalışan sivil toplum örgütleri tarafından dasağlanabilir.


162005/81.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 16

3.1 GenelSuç statüsünden çıkarma ve yönlendirme stratejilerine rağmen, suç işlediğidüşünülen bazı kişiler resmî olarak suçlanacak ve yargılanacaktır. Yetkililerinbu sanıkları mahkeme öncesi ve mahkeme süresince tutuklayıp tutuklamaya-caklarına karar vermeleri gerekir. Tokyo Kuralları 6.1 bu konuda geçerli olanilkeyi açıkça belirtir:

“Tutuklama tedbiri, atılı suçun soruşturulması ve toplumla mağdurunkorunması amacıyla ceza muhakemesinde son çare olarak uygulanmalı-dır.” 17

Suçsuz olduğu varsayılan insanların tutuklanması özgürlük hakkının özellikleağır bir ihlalidir. Bu tür bir tutuklamanın meşruiyetini nereden aldığı sorusuçok önemlidir. Kural 6.1 bu bakımdan bir muğlaklık taşısa ve nitelikleri eksikolsa da, Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (UMSHS) bu kuralıpekiştiriyor. Bu sözleşme bir cezai sürece katılmış ancak henüz suçlu bulunma-mış veya hakkında bir hüküm verilmemiş olan kişiler konusunda yol gösteri-yor. UMSHS madde 9.3 uyarınca,

“Yargılanan bir kimsenin tutuklanması genel bir kural olamaz, yargıla-manın her aşamasında tutuklunun salıverilmesine karar verilebilir; salı-

17

3. Mahkeme Öncesi,Hüküm Öncesi ve

Cezalandırma ÖncesiSüreçler

17Kural 6.1. Vurgu eklenmiştir. Bu alanda devletlerin uygulamaları arasında farklılıklar vardır.Bazı devletlerde mahpuslar, bütün temyiz yolları tükeninceye kadar hükümlü mahpus olarakgörülmez. Bazı ülkelerde ise bir hüküm verildiği andan itibaren hükümlü mahpus muamelesigörürler. Bu bölümün amaçları kapsamında, hükümlü mahpus muamelesi görmeyen tüm mah-puslar, bir tür “karar öncesi” tutuklu olarak görülmüştür. .

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 17

18

verilme bu kimsenin duruşmaya gelmesini sağlamak ve mahkûm edil-mesi halinde hükmün infazını temin etmek için teminata bağlanabilir.”(Türkçesi: http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/53-73.pdf ç.n.)

Buna ek olarak, UMSHS madde 14.3, atılı bir suçtan dolayı yargılananlarınusulsüz gecikmeler olmadan yargılanma hakkına sahip olması şartını getiriyor.Hızlı yargılama gerekliliği, yargılama öncesi tutukluluk dönemini en aza indi-riyor. Bunun yanı sıra, sanıklar ancak suç işlediklerine dair makul şüphe varsave yetkililerin bu kişilerin salıverilmeleri halinde kaçıp saklanabileceklerini,ağır bir suç işleyebileceklerini veya adaletin işleyişine müdahale edebileceğinidüşünmek için somut nedenleri varsa tutuklanabilirler. Ceza adaleti sistemiyalnızca, tutukluluğun kullanılmasını meşrulaştıran kaygıların alternatif ted-birler kullanılarak giderilmesi mümkün olmadığı takdirde tutuklama yolunagitmelidir.

Tutuklamanın alternatiflerinin kullanılması için karar olabildiğince erken biraşamada verilmelidir. Karar bir insanın tutuklanması yönünde ise, tutuklununbu kararın temyizi için mahkemeye veya başka bir bağımsız ve yetkin merciyebaşvurması mümkün olmalıdır.18

Yetkililer ayrıca ilk tutuklama kararını düzenli olarak gözden geçirmelidir. Buiki sebepten dolayı önemlidir. İlk olarak, başlangıçta tutukluluğu gerekli kılanşartlar değişebilir ve sanığın istendiğinde mahkemeye gelmesini sağlayacakalternatif bir tedbirin kullanımı artık mümkün olabilir.

İkincisi, bir tutukluyu mahkeme önüne çıkarmanın meşru olmayan gecikmesine kadar uzunsa, bu tutuklunun tahliye talebi, hatta üstüne atılı suçtan davanındüşmesi talebi de o kadar güçlü olur. Yargılanmayı bekleyen bir sanığı tutuk-lama kararı, çıkarlar arasında denge kurma meselesidir özünde. Sanığın özgür-lük hakkı vardır, fakat yukarıdaki şartların bazı birleşimleri adalet yönetimininbu özgürlüğün geçici olarak feda edilmesini gerektirmesi demek olabilir. Birsanık ne kadar uzun süre tutuklu kalırsa bu temel hakkından o kadar çok mah-rum edilmiş olur. Özgürlük ve hızlı yargılanma dâhil olmak üzere temel hakla-rın anayasal veya yasal garantileri uygulanırken temyiz organı tutukluluğundevamının artık meşru olmadığına da karar verebilir ve tutuklunun salıverilme-sine ya da davanın tamamen düşürülmesine hükmedebilir.

Birçok ülkede, kabul edilemeyecek kadar çok sayıda mahpus, yargılanmayı vehaklarında hüküm verilmesini hapishanelerde beklemeye devam ediyor. Buinsanların sayısını azaltmanın son derece etkili bir yolu, çeşitli uluslararasıaraçlar tarafından garanti altına alınmış olan hızlı yargılanma hakkının uygula-mada gözetilmesini sağlamaktır. Bu en iyi nasıl yapılır?


Tutukluluğun cezanınbir ön biçimi olarak kullanılması asla kabuledilemez.

18Kural 6.2.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 18

19

Sistemin daha etkin işlemesini sağlamak için ülkelerin yargılama süreçlerinigözden geçirmeleri gerekebilir. Mesela savcılık iddianamesinin erken açıklan-ması pek çok gecikmeyi ortadan kaldırabilir.

Yargılamaların hızlı yapılması kurumlar arası işbirliğine bağlıdır. Polis ve sav-cılık birimleri cezai işleyişin olabilecek en erken aşamasında iletişime geçme-lidir. Soruşturma hâkimlerinin olduğu sistemlerde bunların da olabilecek enerken aşamada devreye girmesi gerekir. İdari işbirliği ile çok şey elde edilebilirama tıkanma noktalarını ortadan kaldırmak için ülkelerin ceza muhakemekanunlarını değiştirmeleri de gerekli olabilir.

Son olarak, ceza adaleti sürecinin hukuki kontrolü, yargıçların muhakemekurallarını sıkı sıkıya uygulayarak hızlı yargılama hakkını sağlamasına imkânverir. Eğer şüpheli veya sanık gözaltındaysa, tutukluysa, soruşturmanın devametmesi için davanın ertelenmesi veya yargılananın mahkeme önüne getirilme-sinde uzun gecikmeler yaşanması, ender istisnalar olmalıdır.

3.2 Tutukluluğun alternatifleri

Buraya kadar, gereksiz tutuklamadan kaçınma konusuna odaklandık ve bununyerine başka bir uygulama önermedik. Ancak çoğu kez, tutuklamadan kaçın-mak bunun yerine alternatif tedbirlerin alınmasını gerektirir. Bu tedbirler sanı-ğın mahkemeye gelmesini ve cezai işleyişi aksatacak faaliyetlerden uzakdurmasını temin eder. Seçilen alternatif tedbir, istenen etkiyi, bu aşamadamasum olduğu varsayılması gereken şüphelinin veya sanığın özgürlüğüne enaz müdahalede bulunarak sağlamalıdır.

Bir insanın tutuklanmasına veya tutukluluğunun devam etmesine karar veren-lerin başvurabileceği çok çeşitli alternatifler olmalıdır. Tokyo Kuralları Madde6.2 tutuklamanın alternatifleri olması gerektiğinden söz ediyor ama bu alterna-tiflerin neler olabileceğini Tokyo Kuralları da, bunların yanındaki resmî açık-lama da belirtmiyor.

Olası alternatifler arasında, sanığın serbest bırakılması ve aşağıdakilerdenbirini ya da birden fazlasını yapmasının emredilmesi yer alıyor:

• belirtilen günde veya mahkeme tarafından daha sonra istenecek şekildemahkemede hazır bulunmak;

• şu hareketlerden kaçınmak:

adaletin işleyişine müdahale etmek,

belirli davranışları göstermek,

belirtilen yerleri veya bölgeleri terk etmek veya buralara gitmek, ya da

belirtilen kişilere yaklaşmak veya bunlarla buluşmak;

• belirli bir adreste kalmak;

chapter 3 Mahkeme öncesi, hüküm öncesi ve cezalandırma öncesi süreçler

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 19

20

• günlük veya düzenli olarak bir mahkemeye, polise ya da başka bir makama bildirimde bulunmak;

• pasaportunu veya başka kimlik belgelerini teslim etmek;

• mahkemece görevlendirilen bir kuruluşun denetimine girmeyi kabul etmek;

• elektronik izlemeye girmek; veya

• mahkemeye katılmanın veya mahkemeyi beklerken gösterilecek davranışların teminatı olarak para veya başka malvarlığı türlerini gös-termek.

3.3 Tutuklamanın alternatiflerinin uygulan-masında göz önünde bulundurulacakhususlar

Yargılama öncesi tutuklamanın alternatifleri sanığın özgürlüğünü az ya da çokmutlaka kısıtlar. Bu kısıtlama, yetkililerin birden fazla alternatif yolu aynı andauygulamaya koymasıyla artar. Karar mercileri, hapsetmenin yerine etkili biralternatif olarak kullanılmak üzere en uygun ve en az kısıtlayıcı müdahaleyolunu bulmak için her tedbirin avantajlarını ve dezavantajlarını dikkatle tart-malıdır.

Kişinin, mensup olduğu toplulukta tanınan, işi olan, bakması gereken bir ailesiolan ve ilk defa suç işleyen bir insan olması durumunda yetkililer şartsız tahliye(salıverme) yolunu düşünmelidir. Suçun ciddi olmadığı bütün durumlarda şart-sız salıverilme seçeneği olmalıdır. Kimi zaman “kişisel tanıma” diye de bilinenşartsız salıverilme ile sanık kendisinden istenen şekilde mahkemeye gelece-ğine (ve bazı yargı sistemlerinde, bütün kurallara uyacağına) söz verir. Bazende, kişinin mahkemeye gelmemek veya mahkemeyi beklerken yeni bir suç işle-mek suretiyle, kimi yargı sistemlerinde “teminatsız kişisel taahhüt” tabir edilenbu durumu, ihlal ettiğine karar verilmesi hâlinde ödeyeceği bir para cezasımahkeme tarafından önceden belirlenir. Bazı durumlarda ise, yargılama öncesitahliye, ek taleplere dayandırılabilir. Mahkeme sanığın veya bir akrabasının yada arkadaşının nakit veya mülk olarak teminat göstermesini talep edebilir; bu,sanığın mahkemeye gelmek ve kendisine belirtilen şekilde davranmak konu-sunda ondan istenen koşulları yerine getirmekte maddi bir çıkarı olmasını sağ-lamak için düşünülmüş bir tedbirdir. Bu kefalet şekli, sanığın, yargılama öncesitutukluluk halinden salıverilmesi için konan şartlara uymaması halinde hemenbir yaptırımla karşılaşması demektir: bu durumda kefalet parası veya mülküdevlete kalacaktır.

Pek çok ülkede bu teminat parasal bir kefalet şeklini alır, yani sanığın mahke-meden önce tahliye edilmesi için konan şartlara uyacağının bir garantisi olarakmahkemeye ödediği paradır. Bunu çeşitlendirmek mümkündür. Mesela sanık


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 20

21

parayı doğrudan mahkemeye (ya da kimi zaman polise) vermek zorunda olma-yabilir, bunun yerine kefalet senedi denen bir şey temin edebilir ve böyleliklekendisinin ya da ona vekâlet eden birinin istendiği takdirde parayı ödeyeceğinigaranti etmiş olur.

Yetkililer, sanığın belirlenen talepleri yerine getirebilecek durumda olduğun-dan emin olmalıdır. Eğer bu durumda değilse sanık muhtemelen tutuklulukhâline geri dönecektir. Sanıktan yerine getirmesi istenecek çeşitli taleplerdeğerlendirilirken, aşağıdaki hususlar göz önüne alınmalıdır:

• Belirtildiği şekilde mahkemeye gelme talebi asgari bir talep gibi görüne-bilir. Öyle de olsa yetkililer talep edilen mahkemeye gidiş gelişlerinsayıca çok fazla olmamasını ve programlanan duruşma tarihlerinin birdavayı sona doğru ilerletiyor olmak bakımından anlamlı olmasını sağla-malıdır. Davaları sonuçlandırmada uzun gecikmeler, sanık tutuklu olmasabile kabul edilemez.

• Özellikle common law ülkeleri kefaleti tahliyenin bir ön şartı olarak yay-gınlıkla kullansa da, bu tedbirin fakirler aleyhine haksız bir ayrımcılıkolduğu söylenebilir. Hali vakti yerinde sanıkların kefaleti karşılamasıfakirlerden daha kolaydır. Sanığın mahkemeye gelmesi için kefaletingerekli görüldüğü hallerde, mahkemeler sanığın geçim durumuyla ger-çekçi bir orantıda olan kefalet miktarları belirleyerek bu potansiyel hak-sızlığı en aza indirebilirler. Ancak uygulamada mahkemeler kefaletmiktarını suçun ciddiyetine göre vermeye eğilimli oluyor, dolayısıylauzun bir hapis cezasıyla yargılananlardan maddi olarak karşılayabilecek-lerinin üzerinde bir miktar kefalet isteniyor. Bunun sonucu olarak mah-keme sanığın kefalet göstererek serbest kalmasına karar verebiliyor, amauygulamada, düşük görünen bir ücret bile eğer kişinin maddi gücünü aşı-yorsa bu kişi şart koşulan kefaleti ödeyemeyerek hapiste kalabiliyor. Buda, mahkemenin bu kişinin, ilke olarak, yargılanmayı tutuklu olarak bek-lemesi gereken biri olmadığı yönündeki kararını çürütmüş oluyor.

• Sanığın belli faaliyetlerini kısıtlayan kararlar, sanığın topluma karşı oluş-turduğu belirli tehditleri etkin bir şekilde engelleyebilir. Ancak bunlarsanığın meşru faaliyetlerine de engel olabilir. Mesela, sanığın belirli dav-ranışlardan kaçınması veya belirli bir adresten ya da bölgeden uzak dur-ması kararı, bu insanın yargılanmayı beklerken çalışmasını zorlaştırabilirveya imkânsız kılabilir. Yetkililer bu gibi kısıtlamalardan mümkün oldu-ğunca kaçınmalı ya da bu kısıtlamaları mümkün olduğunca dar kapsamdatutmalıdır. Eğer bunu yapmak gerekiyorsa, yetkililer kişinin hayatınıkazanma kabiliyetinin kaybını telafi edecek bir yol aramalılardır.

• Pasaport gibi kimlik belgelerini teslim etmesini istemek bir sanığın kaç-masını engellemenin etkili bir yoludur. Bu talep istenmeyen sonuçlaraneden olabilir. Yetkililer sanığın çalışmak, para çekmek veya devletbürokrasisiyle iş yapabilmek için bu belgelere ihtiyacı olup olmadığınıdüşünmelidir. Bazı ülkelerde mahkemeler bu belgelerin, uygun kullanımaimkân tanıyacak şekilde sanığın savunma avukatına verilmesine karar


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 21

22

verebilir.

• Mahkemenin tayin edeceği bir kurum tarafından toplum içinde doğrudandenetleme yetkililerin sanık üzerinde hatırısayılır derecede kontrolü olma-sını sağlar, fakat bu özgürlüğü ve mahremiyeti çok sınırlayan, kullanış-sız bir alternatiftir. Doğrudan denetim ayrıca pahalıdır, zira bunu yerinegetiren kurum kaynak-yoğun bir hizmet sunmak zorundadır.

• Elektronik izleme, diğer tedbirlere uyulup uyulmadığını izleyebilen birek gözetim biçimidir. Bu yolla, mesela bir insanın belirli bir adreste kalmaveya belli bir bölgeden uzak durma hükmünü yerine getirip getirmediğibelirlenebilir. Ancak bu da nispeten kullanışsızdır, uygulanması için epeyteknolojik gelişmişlik gerekir ve buradan gelen verinin yargılama öncesitahliyenin iptaline gerekçe olarak kullanılması durumunda elektronikizleme, sistemin doğru çalışıp çalışmadığı konusunda hukuki itirazlarakonu olabilir.

• Son olarak, mahkemelerin uzun süre gecikmesi, yargılama öncesi tahli-yenin ve yargılanmadan önce herkesin masum sayılmasının kamuoyundaanlaşılmamasıyla birleşince, gelişmekte olan ülkelerde ve başka yerlerdesanığın “işlediği suçun yanına kaldığı” ve cezalandırılmayacağı gibi biralgı oluşabilir. Bu maalesef, toplumun bazı üyelerinin, aslında tutuksuzyargılanmak üzere tahliye edilmiş olan sanığa karşı adaleti kendi kendi-lerine yerine getirmek istemelerine neden olabilir ve kimi zaman ölümlesonuçlanabilir. Bekleyen ceza davalarının vaktinde ve anlamlı bir şekildekarara bağlanmasının yanı sıra, tutuksuz yargılanma ve suçu kanıtlanma-mış herkesin masum sayılması konusunda kamuoyunun eğitilmesi, top-lumda güvenliğin teşviki için elzemdir.


Latin Amerika’da Tutuksuz Yargılama (Yargılama Öncesi Tahliye)

Bazı Latin Amerika ülkelerinde sanığın kefaletsiz serbest bırakılmasımümkündür. Bu yöntem teoride mümkün olmakla beraber, nakit veyabaşka malvarlıklarının teminat gösterildiği şartlı tahliye çok daha fazla kul-lanılır. Sonuç olarak, tahliyeleri için talep edilen meblağları sağlayamayantutuklular, bütün mahpuslar içinde büyük bir oranı, hatta mutlak çoğunluğuoluşturabilir. Böyle bir mahpus nüfusu, davalar teker teker dikkatle ince-lenip kimlerin yargılanmayı beklerken kefaletsiz tahliye (kişisel taahhüt)edilebilecek nitelikte olduğuna karar verilmesiyle azaltılabilir.* KostaRika’da yapılan ampirik çalışmalar bu yöntemin başarıyla uygulanması içinmahkemelerin sanığa dair kapsamlı bilgiye kolaylıkla ulaşabilmesi, düzenlimahkeme tarihleri koyması, sanıkla ve belki yakınlarıyla yakın ve düzenlitemas kurması gerektiğini söylüyor.**

*Elias Carranza, Nicholas J. O. Liverpool ve Luis Rodriguez-Manzanera, “Alternatives toImprisonment in Latin America and the Caribbean” Zvekic (ed.) içinde, a.g.e., s. 384-438.

**Elias Carranza, Mario Houwed ve Luis Paulino Mora “Release on Personal Recognizance inCosta Rica: An experimental Research Study”, Zvekic (ed.) a.g.e., s. 439-462.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 22

23

3.4 Tutuklamanın alternatifleri için altyapıihtiyaçları

Tutuklamanın çeşitli alternatiflerinin avantaj ve dezavantajları çoğu zaman,sanki karar verecek yetkili çeşitli seçenekler arasından özgürce seçim yapabile-cekmiş gibi soyut düzeyde tartışılır. Ancak alternatiflerin düzgün işlemesi içindevletin öncelikle uygun çerçeveyi oluşturması gerekir. Bazı alternatifler içindevletin sadece bunların kullanılmasına imkân tanıyan resmî yasal izni vermesiyeterlidir; başka durumlarda ise devlet daha ayrıntılı ve özenli bir altyapı kur-malıdır.

Tutukluluğun sınırlı sayıda alternatifi için, tek gereken şey yasal çerçevedir. Buçerçeve kurulduktan sonra yetkili, yargılanmayı bekleyen sanığı, mahkemeyegeleceğine dair güvence vermesi üzerine serbest bırakabilir. Bunun gibi, sanı-ğın adaletin işleyişine müdahale etmemesini, bazı davranışlara girmemesini,belirtilen yerlerden ayrılmamasını ya da buralara gitmemesini, belirtilen kişi-lerle görüşmemesini veya belirli bir adreste kalmasını talep etmek için de hiç-bir denetim mekanizmasına ihtiyaç yoktur.

Ancak çoğu durumda, bir insanı toplum içine salıverme kararını veren yetkili,sanığın konulan şartlara uymasını sağlayacak mekanizmalar bulunmasınıtemin etmek isteyecektir. Bu mekanizmalar suç mağdurlarına da güven vere-cek ve onları koruyacaktır. Aşağıdaki salıverme şartlarının her biri bir miktaraltyapı geliştirilmesini gerektirir:

• Bir kamu makamına (mesela polise veya mahkemeye) bildirimde bulun-mak bu makamın makul zamanlarda sanık için erişilebilir olmasını ve bubildirimleri güvenilir bir şekilde kaydedebilecek bir idari yapıya sahipolmasını gerektirir.

• Kimlik belgelerini telsim etmek de, bu belgelerin emin bir şekilde sak-lanmasını ve şartlar bunlara el konması gereğini artık desteklemediğizaman sanığa iadesini sağlayacak dikkatli bir bürokrasi gerektirir.

• Doğrudan denetim olması için bu denetimi yürütebilecek bir kurum olmasıgerekir.

• Elektronik izleme, ciddi bir teknoloji ve onu destekleyecek altyapı yatı-rımı ister.

• Parasal güvence şartı, uygun güvence miktarına karar vermek için iyidüşünülmüş bir karar alma sistemi ve para ödemelerini alıp muhafazaedebilecek nitelikte bir bürokrasi gerektirir.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 23

24


Şu bireylerin ve grupların katılımı elzemdir:

Emniyet görevlileri tipik olarak şüphelilerle ilk temas edenlerdir. Özellikleonların, herhangi bir tutuklamayı / gözaltını olabildiğince kısa tutma görevivardır. Soruşturmaları hızlı yürüterek şüphelilerin ve yargılama bekleyeninsanların hapiste tutulduğu sürenin en aza indirilmesini sağlayabilirler.

Savcılık yetkililerinin de davaların hızla görülmesinin ve böylece tutuklulu-ğun en aza indirilmesinin sağlanması konusunda önemli bir rolü vardır. Polisile mahkemeler arasındaki bağlantı onlardır, bu da onları cezai işleyişi hızlan-dırmak ve uygun olan yerlerde tutuklamanın alternatiflerine başvurulmasınıteklif etmek ya da karar merciini buna önemle davet etmek konusunda kritik birkonuma getirir.

Savunma avukatları, müvekkilleri namına kuvvetli savunma yapmak veonların haklarının tanınmasını sağlamakla yükümlüdür, bu haklar arasında yar-gılama öncesi tahliye, soruşturmanın ve soruşturma sonucunda müvekkileyöneltilecek suçlamaların zamanında tamamlanması da mevcuttur. Cezadavası şüphelisini ve sanığını temsil edecek tam donanımlı avukatların hazırbulunamadığı yerlerde bu görevi hukuk destek elemanları / stajyerler yerinegetirebilir.

Hâkimler sanıkların suçları kanıtlanana kadar masum kabul edilme hakkınıntanınmasını; tutuklamanın kural değil istisna olduğunu; tutuklamaya kararverildiği zaman, tutuklu davalıların ve şüphelilerin statüsünün gözden geçiril-mesi gerektiğini; ve son olarak, ceza davalarının ve ilgili muhakemelerin işle-yişinin yasanın öngördüğü gibi hızla yapılması gerektiğini tanımalı vegözetmelidir.

İdarecilerin, hem tutukluluğa uygun alternatiflerin uygulanmasını mümkünkılan bir altyapı oluşturulmasında, hem de ceza davalarının zamanında veanlamlı bir şekilde karara bağlanması için yeterli kaynak sağlayacak bir davayönetim sisteminin kurulmasında çok önemli rolleri vardır.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 24

4.1 Ceza verme

Suçlu bulunan faillerin cezalandırılması, hapsetmenin en kasıtlı ve sık kullanı-mıdır. Eğer hapsetme azaltılacaksa kullanılacak yol gösterici anahtar ilketutumluluk ilkesi, yani hapis cezasına hem sıklık hem de süre bakımından ola-bildiğince az hükmedilmesidir. Hapis cezasının gerekli olup olmadığına kararvermek ve hapis cezası gerekli görüldüğünde ceza vermenin amaçlarını sağla-yan en kısa hapis süresini tayin etmek için her olayın dikkatle incelenmesigerekir.

Ancak sadece hâkimlerin ceza verme uygulamalarını değiştirmeye odaklan-mak yanlış olur. Birçok ceza sistemi, belirli suçlar için, olaya ait detaylar üze-rinde durmaya fazla yer bırakmaksızın, asgari zorunlu hapis süreleridüzenleyen bir yasal çerçeve içinde çalışır. Hapis cezası uygulamasını azalt-mak için ilk adım olarak, reform yapanlar ceza vermenin yasal çerçevesini göz-den geçirmelidir. Hâkimlerin hapis cezasının alternatiflerini düşünmeye teşvikedilmesi yeterli değildir, ceza verirken takdir kullanabilmek için yasal yetkileriolması ve ele alabilecekleri kanuna uygun alternatifler olması gerekir.Yasalarda yapılacak özel reformlar da mahpus sayısını düşürebilir. Mesela, birfaile ceza verilirken onun tutuklu olarak geçirdiği sürenin göz önünde bulundu-rulmasının yasanın gereği olması toplam hapsedilme süresinin daha kısa olma-sını teşvik edebilir. Aşağıdaki kutu, yasaların gözden geçirilmesi konusundapratik bir örnekten ayrıntılar sunuyor.

Hapsetmenin tutumlu kullanımı, mahkemelerin hapsetme içermeyen cezalar

25

4. Ceza verme vealternatif cezalar

Ceza vermede anahtarsorular:

Hapsetme mutlakagerekli mi?

En kısa hangihapsetme süresi yeterli

olur?

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 25

26

vermesiyle başarılabilir. Bu alternatifler önce aşağıda ayrıntılı olarak tartışıla-cak, ardından bunların cezalandırma sürecindeki potansiyel rolü tartışılacaktır.Hapsetme içermeyen cezaların hapse alternatif olması gerekir, buna dikkatetmek önemlidir; bunlar hapis cezasına çarptırılmaması gereken insanlara veri-lecek ek cezalar olmamalıdır. Bu ilke Tokyo Kuralları’nda açıkça belirtilmiş-tir: “Hapis dışı tedbirler en az müdahale prensibine uygun biçimdekullanılmalıdır.” 19

4.2 Hapis cezalarının olası alternatifleri

Hapis ve diğer cezalandırma biçimleri gibi hapsetmenin alternatifleri de zalim-hane, insanlık dışı ve onur kırıcı olamaz. Alternatifler, kendiliklerinden öyleolmasalar bile uygunsuz veya yanlış uygulandıkları zaman insan hakları stan-dart ve normlarını ihlal edebilirler. Dahası, belli bir alternatifin uygulanmasınakarar verilirken amaç ne olursa olsun, kendisi hakkında böyle bir karar verilen


Alternatiflerin kullanımını yasalaştırmak

Kazakistan’da hapsetmenin alternatifleri hakkında, Uluslararası CezaReformu’nun destek verdiği bir çalışma grubu, ilgili bütün devletdairelerinden ve sivil toplum örgütlerinden temsilcileri öneriler oluştur-mak ve ceza yasasını değiştirmek üzere bir araya getirdi. Grubuntavsiyelerinin, 21 Aralık 2002’de yürürlüğe konan yeni kanun üzerindeönemli etkisi oldu; kanun hapsetmenin alternatiflerinin kullanımınıartırıyor, ceza verme politikasını makul hale getiriyor ve başka tedbirleryanında, erken şartlı tahliye için gerekenler konusunda rahatlamasağlıyor.

Ceza yasası reformu için kamuoyu desteğine ihtiyaç olduğunun farkındaolan hapishane birimi, başarılı olmak için, hapsedilmenin zararlı etkilerive alternatiflerin faydaları üstüne kamuoyunda farkındalığı artıran genişbir kampanya yürüttü.

Reform mahpus nüfusunu azalttı ve hapis cezası içermeyen cezalarınkullanımını artırdı. Bir o kadar önemlisi, hapsetme kullanımının azaldığıdönemde (2002’den beri) suç oranı da istikrarlı bir şekilde azaldı;2005’teki suç oranı 2000’deki orandan düşüktü.

Alternatiflerin ve cezaevi nüfusunu azaltmayı amaçlayan diğer yöntem-lerin yasal zemini olması, sonraki yıllarda cezaevi nüfusunun en azındansabitlenmesine yol açmalıdır, dünyanın pek çok ülkesinde mahpus nüfus-ları sürekli artarken bu bile önemli bir başarıdır.

19Kural 2.6.

“Hapis dışı tedbirler enaz müdahale prensibineuygun biçimde kullanılmalıdır.”

—Tokyo Kuralları

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 26

27

failin söz konusu alternatifi bir cezalandırma olarak yaşayacağı bilinmelidir.

Hapis cezasının bir alternatifi için kabul edilebilir cezalandırma öğeleri nasılolur? Cezalandırma üzerine düşünen bir filozof, bu gibi alternatiflerin önemlibir kısmını oluşturan kamu yaptırımlarının “makul derecede tahammül sahibibir insan tarafından sükûnetle yerine getirilebilecek şekilde” olması gerektiğiniönermiştir.20 Genel bir sınama olarak bu sağlam bir çıkış noktasıdır. Bu önerimesela bedensel cezalandırmaları dışlar, çünkü bunlar failin sağlığına ve / veyaesenliğine doğrudan saldırıdır. Bu ilke, faillerin beden bütünlüğüne karşı her-hangi bir tehdit oluşturmasa bile onları aşağılayan yaptırımları da kapsam dışıbırakır. Tokyo Kuralları uyarınca, “Hapis dışı tedbir uygulanan suçlunun insanonuru her zaman korunacaktır.”21 Bu kural, hapis dışı tedbirlerin uygulanma-sında hem failin hem de ailesinin mahremiyet hakkını koruyan bir ek hükümletamamlanmıştır.22

Hapsetmenin bariz bir cezalandırma öğesi vardır: özgürlüğün kaybı. Alternatifyaptırımlardaki cezalandırma öğesi bu kadar kolaylıkla görülemeyebilir, özel-likle de alternatif yaptırımın kendisi yasal çerçeve içinde açıkça tanımlanma-mışsa. Mahkeme genel bir kamu hizmeti cezası verip, bu hizmetin ne kadarolacağını ve şartlarını tayin etmeyi başka bir kuruma bıraktığı zaman, ceza hemtanımsız hem de öngörülemez hale gelir, bu da en temel hukukun üstünlüğüilkelerine aykırıdır.

Tokyo Kuralları bu gibi keyfî cezalandırmaların tehlikeli olduğunu görür vehakları önceden koruma altına alan bir ifadeyle şöyle öngörür: “Hapis dışı ted-birlerin konulması, tanımlanması ve uygulanması kanunla tayin edilmelidir.”23

Kanun, mahkemelerin ısmarlama cezalar diye bilinen, yerleşik bir ceza yasasıçerçevesine dayanmayan benzersiz hapis dışı cezalar yaratıp insanları bucezaya çarptırma gücünü sınırlar.

Cezalandırma alternatiflerinin yasal olarak tanımlanması, aslında kabul edile-bilir olan cezalandırmalarda aşırıya kaçılmasından kaçınmaya da yardımcıolur. Kanun, bir kamu görevini hapis dışı ceza olarak gösterdiği yerde, mahke-menin toplam kaç saat çalışılacağına karar vermesini de istemeli, hâkimlertarafından onaylanan uygun bir protokolün (insan hakları standart ve normla-rını sağlayan bir anlaşmanın) olmadığı yerde bu cezaya çarptırılan insanın buişte günde ve haftada en fazla kaç saat çalışmasına karar verilebileceğine desınırlama getirmelidir. Mahkemenin, her bir failin sağlaması gereken koşullarıda kesin olarak tayin etmesi ve açıkça bildirmesi gerekir.24 Diğer alternatifyaptırımlar gibi kamu hizmetinde de, bu hükmün verildiği failin resmî rızasıolması şarttır.

chapter 4 Ceza verme ve alternatif cezalar

20A. von Hirsch, “The Ethics of Community-Based Sanctions” (1990) 36, Crime and Delinquency,pp. 163-173.21Kural 3.9.22Kural 3.11.23Kural 3.1.24Kural 12.1 and 12.2.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 27

28

Tokyo Kuralları ceza verme aşaması için hapis cezası dışında, açıkça tanımla-nıp doğru olarak uygulandıkları zaman kabul edilebilir bir cezalandırma öğe-sine sahip olan düzenlemelerin kapsamlı bir listesini verir:

a) Tembih, ihtar ve kınama gibi sözlü yaptırımlar;

b) Şartlı tahliye;

c) Statü cezaları;

d) Para cezası,gün para cezası gibi ekonomik yaptırımlar ve mali ceza-lar;

e) Müsadere veya kamulaştırma kararı;

f) Mağdura iade veya tazminat kararı;

g) İnfazı durdurulmuş veya ertelenmiş ceza;

h) Denetimli serbestlik ve yargısal denetim (adlî kontrol);

i) Kamu hizmetlerinde çalıştırma kararı;

j) Devam merkezine (kampa) gönderme;

k) Ev hapsi;

l) Kurumsal olmayan başka bir muamele biçimi;

m) Yukarıda belirtilen tedbirlerden bazılarının birlikte verilmesi.25

Tokyo Kuralları alternatif cezalandırma düzenlemelerini sıralıyor, ama bunla-rın ne olduğunu tanımlamadığı gibi hapis cezasına gerçekçi alternatifler olarakuygulanmaları için gereken idari yapılar üzerinde de durmuyor. Oysaki bualternatiflerin gerçekçi olarak uygulanması, önemli bir yanıyla, gerek ceza ada-leti sisteminin önemli paydaşları gerekse genel kamuoyu tarafından destekle-nen bir karar alma sürecidir. Ceza vermeye alternatif düzenlemeler aşağıda 4.3.kısımda daha ayrıntılı olarak tartışılacak ve ardından gelen 4.4. kısımda cezaverme alternatiflerinin kullanışlı ve erişilebilir olarak uygulanabilmesi içinihtiyaç duyulan idari destek ve altyapının genel çerçevesi çizilecektir.

4.3 Belirli hapis dışı cezalar

Hapse dayalı olmayan cezaları tanımlamakta kullanılan terminoloji dünyanınçeşitli yerlerinde birbirinden büyük ölçüde farklı olduğu için, bu elkitabında,Tokyo Kuralları’nda alternatif ceza verme düzenlemelerinin ne olduğu ve bun-ların gerektirdiği idari düzenlemeler tanımlanırken kullanılan dile sadıkkalındı. Ancak diğer terimler ve elbette hapis cezası içermeyen diğer cezalar


25Kural 8.2.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 28

29

da, içerdikleri cezalandırma öğesi insan onuruna dair standartları ve yukarıdatartışılan hukukun üstünlüğünü sağladıkları sürece kabul edilebilir olabilir.

Bu alternatifler arasında şunlar yer alır:

(a) Sözlü yaptırımlar; mesela tembih, ihtar ve kınama, ya da resmî veya gay-rıresmî bir sözlü yaptırımla birlikte verilen şartsız tahliye, mahkemenin birkişiyi suçlu veya kusurlu bulduktan sonra verebileceği en hafif karşılıklardan-dır. Uygun yasal çerçeveler mevcutsa, işi daha fazla büyütmeden böyle bircezalandırma düzenlemesine gidilebilir. Bunlar resmî olarak yaptırımdır amauygulamadaki etkileri, ceza adaleti sisteminin artık bu konunun dışında kalma-sını sağlamaktır. Bunlar hiçbir idari altyapı gerektirmez.

(b) Şartlı tahliyenin de uygulaması kolaydır. Ancak yetkililerin toplum içinde,mahkemenin bir faili başka bir ceza vermeden salıverirken koyduğu şartlarınyerine getirilmesini sağlayacak bazı mekanizmalar kurması gerekebilir. Eğeryetkililer bu sorumluluğu varolan polis teşkilatına yüklerlerse, bunun getire-ceği ek idari yükü görerek hareket etmeleri gerekir.

(c) Statü cezaları failin belirtilen haklarını elinden alır. Bu ceza, mesela, sah-tekârlıktan suçlu bulunmuş bir insanın avukatlık veya şirket yöneticiliği gibigüvene dayalı konumlarda bulunmasını engellemek olabilir. Ya da tıbbi uygu-lama hatası yapmaktan suçlu bulunan bir doktoru tıp alanında çalışmaktan menedebilir. Statü cezalarında statü kaybının suçla bağlantısı kurulmalıdır, faillereişlenen suçla ilgisi olmayan kısıtlamalar konulmamalıdır.

Statü cezaları da ilk bakışta hapis cezasından daha ucuz alternatiflerdir.Mahkeme eğer failin statüsüne dair konuyla ilgili bilgiye sahipse bu cezalarıkolaylıkla verebilir. Gelgelelim statü cezalarının gizli maliyetleri olabilir. Bucezalar failin hayatını kazanmasını engelleyebilir ve eğer fail az bulunan maha-retlere sahipse onun meslekten men edilmesi bütün toplumu sıkıntıya düşürebi-lir.

(d) Ekonomik yaptırımlar pek çok faili cezaevinden uzak tutmanın en etkilialternatifleri arasında yer alır. Para cezası vermek de nispeten basit görünür,ancak cezaya hükmetmek ve bunu uygulamak bir miktar idari destek gerektirir.

Bazılarına göre belirli suçlara sabit cezalar vermek, belli bir davada para cezasımiktarının ne olması gerektiği konusunda zor soruları bertaraf eder. Ancaksabit ceza zenginlerdense fakirleri çok daha ağır etkiler. Dolayısıyla mahkeme-ler sabit cezalara, hapis cezasının zaten düşünülmeyeceği, ya da bütün faillerinbu para cezasını ödeyecek gelire sahip olduğunun varsayılabileceği görecehafif suçlarda başvurmalıdır. Failin cezayı ödeyecek gelire sahip olduğununfarz edilebileceği durumlara bir örnek, hız sınırını aşanlara verilen cezalardır(burada ceza miktarı hız sınırının ne kadar aşıldığıyla doğrudan bağlantılıdır).


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 29

30

Diğer durumlarda, eşitlik gereğine göre, cezanın “cezai etkisinin” herkes içineşit olacağı şekilde para cezasının failin geliriyle de ilişkili olması sağlanmayaçalışılmalıdır. Mahkemeler çoğu zaman, failin gelirini araştırıp para cezasınıbuna göre, yetkili oldukları ölçüde yukarı veya aşağı çekerek bunu başarabilir-ler. Fakat bu yöntem maddi güçleri birbirinden farklı olan failler arasındaancak kaba bir eşitlik sağlayabilir. Aşağıdaki kutu bu konunun nasıl ele alına-cağına dair bir örnek veriyor.


Para cezasında eşitliğe ulaşmaya çalışmak: gün para cezaları

Para cezalarını faillerin ödeme güçleriyle ilişkilendirmenin daha inceliklibir yolu, gün para cezası (bazen “birim ceza” diye de geçer) sistemidir.Bu ceza kesme biçiminde, suçun ciddiyeti öncelikle belirli bir “gün” veya“birim” sayısıyla ifade edilir. Ardından, failin günlük ortalama geliri veyaelde ettiği günlük ortalama artı değer belirlenir. Verilecek para cezası,gün (birim) sayısı failin günlük ortalama geliriyle veya elde ettiği günlükortalama artı değerle çarpılarak hesap edilir.*

*Hans Thornstedt, “The Day-Fine System in Sweden”, 1975 Criminal Law Review, s. 307-

312; Gary M. Friedman “The West German Day-Fine System: A Possibility for the United

States” (1983), 50 University of Chicago Law Review, s. 281-304; Tapio Lappi-Seppälä

“Public Perceptions of the Dayfine System; An evaluation of the 1999 dayfine reform” JFT

3-4/2004.

Para cezaları sisteminin idaresi için, mahkeme sistemine bağlı görece karmaşıkbir bürokrasi gerekir. Bu bürokrasi hem para cezalarını tahsil edebilmeli, hemde ödemeleri devlete aktarmalıdır. Yetersiz izleme yolsuzluğa kapı açar.Bunun yanı sıra, para cezası sisteminin adil bir şekilde işlemesi için, bürokrasi-nin faillerin gelirini tayin etmek konusunda hassas bir yöntemi olması gerekir.Devletin bireylerin gelirlerine dair güvenilir veri toplayan bir vergi sistemivarsa ve yasalar bu verilerin mahkemeler tarafından kullanılmasına imkânveriyorsa bu bir sorun olmayabilir. Ancak pek çok ülkede hatırısayılır bir mali-yet ve çaba harcanmadan kişisel gelire dair kesin bilgi edinmek zordur.

Para cezalarını ödeyemeyenler, cezaları ödemedikleri zaman otomatik olarakhapis cezasıyla karşılaşmamalıdır. Yetkililer cezasını ödemeyenlerin duru-munu ele almak için olası başka çözümlere dikkat etmelidir. Örneğin bu kişilertoplum içinde çalışabilir veya devlet onlara iş verebilir, böylece yaptıkları işin

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 30

31

karşılığı ile cezalarını ödeyebilirler.

(e) El koyma veya kamulaştırma kararından, Tokyo Kuralları’nda davalarıncezalandırma düzenlemelerinin bir türü olarak söz edilir. Ancak pek çok yargımercii bunu asla mahkemenin vereceği bir ceza olarak değil, sadece bir suçunardından ortaya çıkan sonuç olarak görür. Bazı hukuk sistemlerinde el koymave hak kaybı mekanizmaları ceza mahkemelerinin yetki alanı dışında olabilir.Buradaki kanuni çerçeve nerede işliyorsa, yetkilileri suç sonucu elde edilenlereel koymaya ve parasal olmayan varlıkların paraya çevrilip devlete aktarılma-sına sevk ediyor olabilir. Ancak müsadere kararlarının adil uygulanması içinmahkemelerin elinde, failin sahip olduğu paraların, başka kaynaklardan eldeedilmiş meşru gelirler değil de suçun ürünü olduğunu gösteren ayrıntılı belge-ler bulunması gerekir.

Kamulaştırma kararları suçla yakından ilişkilendirilmelidir, yoksa sorunlu ola-bilirler. Aslında kamulaştırma daha çok, nakdi değil ayni olarak ödenen birpara cezasına benzer. Kamulaştırma kararının suçla orantılı olması için, günpara cezasına (yukarıda) benzer bir yolla dikkatli bir araştırma yapılmalıdır.Burada failin maddi durumunu belirlemek için gösterilen özenli çaba benzerdirama bu kez devletin üzerinde failden kamulaştırılacak eşya veya mülkle uğraş-mak gibi bir ek yük vardır.

(f) Mağdura iade veya tazminat kararı, failin bakış açısıyla ekonomik yaptı-rımlar olmaları bakımından para cezasıyla bir ölçüde örtüşür. Failin ödemegücüyle orantılı bir meblağ belirlemek konusunda da para cezasına benzer zor-lukları vardır. Aşağıdaki kutuda tazminat konusunda uygulamadan gelen birörnek veriliyor.

Daha geniş bir açıdan bakarsak, mağdura iade ve tazminat ceza adaletinin


Gelenek tazminattan yana

Nijerya’da ve başka Afrika ülkelerinde yapılan araştırmalar, en ağır suçlardabile başka cezalandırmalar yerine mağdurlara tazminat ödemenin çok eskibir gelenek olduğunu gösteriyor. Bu tazminat çoğu zaman resmî yasalsürecin dışında ödeniveriyor ve ceza yasası hiç devreye sokulmuyor. Budurum kısmen, ceza yasasının tazminat ihtiyacını tanıyacak kadar esnekolmamasından kaynaklanıyor. Bu kararlar için ek hükümler konması gerekli,böylece faillerin suçlarının sorumluluğunu resmen almak yerine suçların-dan sıyrılmanın yollarını gizlice satın aldığı durumların ortadan kaldırılmasıda kolaylaşacaktır.*

*Adedokun A. Adeyemi, “Personal Reparation in Africa: Nigeria and Gambia”, Zvekic (ed.)

içinde, a.g.e., s. 53-66.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 31

32

önemli başka amaçlarına da ulaşılıyor. Uzmanlar, mağdurlara yönelik hüküm-leri ceza adaletinin önemli bir hedefi olarak tanıyorlar. Bu bakımdan, uygunolan durumlarda faillerin mağdurlara, ailelerine veya mağdurun bakmaklayükümlü olduğu kişilere iadede bulunmasını öngören Güç Suiistimali ve SuçMağdurlarına Sağlanacak Adalet İçin Temel İlkeler Bildirgesi özel bir önemtaşıyor.26 Bildirgeye göre bu iade, “malın iadesini veya yaşanan zarar ya daziyanın ödenmesini, mağduriyetten kaynaklanan harcamaların karşılanmasını,hizmetlerin tedarikini ve hakların yeniden tesis edilmesini kapsamalıdır.” 27

Tokyo Kuralları tazminat kararlarını tanımlamıyor; ancak tazminat kararları,mağdurun kaybının karşılanması (suç öncesi duruma döndürülmesi) olarak dadüşünülebilir, özellikle de mağdurların zararını tazmin etmek amacıyla devlettarafından idare edilen bir fona ödeme yapılmasına hükmeden ceza kararla-rında. Bu şekilde, failin karara göre ödeme yapmayı tamamlamasını beklemekgerekmeden, mağdurun zararının telafi edilmesi garanti edilmiş olur.

Mağdurlar İçin Adalet Elkitabı (Handbook on Justice for Victims) telafi ve taz-minatın genel değeri üzerinde durarak, bunun toplumsal bakımdan yapıcı birceza olduğunu, hem de “ıslah için en büyük fırsatı” sunduğunu vurguluyor.

Hapsetmenin alternatiflerinin kendine özgü bakış açısından, mahkeme isterdoğrudan ister devletin de katkıda bulunmak zorunda olduğu resmî tazminatyoluyla olsun, kaybı karşılama kararı verirken mağdurun kaybının tespitinedikkat ve özen göstermelidir. Bunu çeşitli yollarla yapabilir. Mağdurlar İçinAdalet Elkitabı şunu öneriyor:

Bazı hukuk sistemlerinde savcı, mağdurla bütün kayıpları belgeledikten sonrasavunma avukatıyla doğrudan pazarlık eder. Bazı başka örneklerde, kaybın tes-piti sadece denetimli serbestlik görevlisi tarafından, cezalandırma [mahkeme][aynen] öncesi soruşturma kapsamında yapılır. Süreç nasıl olursa olsun, genelolarak mağdurdan gerçek hasarı belgelemek için faturalar veya başka kanıtlarsunması istenir. Kanada’da Ceza Yasası, “zaten anlaşılabilen” kayıplar içinkaybın karşılanmasının ek bir ceza olarak verilebilmesine imkân tanır.

Fransız veya Alman modelini takip eden yargı çevrelerinde, müşavir tarafın-dan parti civile veya Nebenkläger olarak temsil edilen mağdur da dava sıra-sında mahkemeye yardımcı olur. Bu temsilci böyle bir kayıp karşılama veyatazminat kararına dayanak oluşturabilecek bilgiyi sağlamaya yardım etmelidir,fakat bu bakımdan nihai sorumluluk mahkemeye aittir. Tazminat taleplerininceza davası sırasında ele alınabilmesi mağdurları rahatlatacaktır; bu, mağdurun


26Güç Suiistimali ve Suç Mağdurlarına Sağlanacak Adalet İçin Temel İlkeler Bildirgesi Madde 8.27Madde 8.28Handbook on Justice for Victims (Mağdurlar için Adalet Elkitabı), s. 47.29A.g.e.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 32

33

bu dava sonuçlandıktan sonra [tazminat alabilmek için-ç] bir dava daha açma-sına gerek olmaması demektir. Ancak bazı hukuk sistemlerinde bu uygulama-nın benimsenmesi önünde hukuki engeller vardır.

Mağdurun kaybının giderilmesi uygulaması, devletin bir miktar denetiminigerektirebilir. Kaybın karşılanmasına karar veren mahkemenin uygulamada buödemenin yapılıp yapılmadığını izlemesi zor olabilir ve bu kararın uygulan-ması için denetimli serbestlik biriminin (aşağıda) veya buna benzer bir büro-kratik teşkilatın devreye girmesi gerekebilir. Buna alternatif olarak,mahkemenin, tazminatın gerçekten karara uygun şekilde verilmesinin sağlan-ması konusunda topluma güvenmesi mümkün olabilir. Ancak bir topluluğatazminatın uygulanmasını sağlamak konusunda verilen yetkinin kesin birşekilde sınırlandırılmış olmasına özen gösterilmelidir.

Mağdurlar için tazminat programı, özellikle de tazminat ilk etapta devlet tara-fından ödeniyorsa, idari altyapıya büyük yatırım yapılmasını ister. Bu progra-mın şekli, program başladığında yürürlükte olan sosyal yardım ve ceza adaletisistemlerine göre değişecektir. Mesela, var olan bir sistem üzerinden tazminatödemeleri yapılması mümkün olabilir. Bazı ülkelerse kendi yönetimi olan ayrıbir mağdur tazminat fonu oluşturmayı daha etkin bulmuşlardır. Böyle bir fonkurulduktan sonra, para cezaları, failler tarafından ödenen tazminatlar ve başkakaynaklar burada toplanır ve bunlar mağdurlara tazminat verilebilmesiningarantisi olarak kullanılabilir. Burada sıkıntılardan biri, failler çoğu zaman çokfakir olduğu için onların koyabildiği katkının ihmal edilebilecek kadar küçükolmasıdır. Yeterli tazminatı karşılamak ve fonun idaresi için ek kaynak bulma-nın zorluğu böyle bir fonu gelişmekte olan toplumlar için gerçekçi bir seçenekolmaktan çıkarabilir.

(g) İnfazı durdurulmuş veya ertelenmiş cezalar, mahkemenin fazla güçlüklekarşılaşmadan uygulayabileceği düzenlemelerdir. İnfazı durdurulmuş ceza,yani bir hapis cezası hükmünün verilmesi fakat bu hükmün infazının mahkemetarafından konan bir şarta veya şartlara uyulmasına bağlı olarak bir süre içindurdurulması, görünüşte hapis cezasının cazip bir alternatifidir. Hapis cezasıtehdidi vardır (ve kamuoyu da bunu duymuştur) ve bunun caydırıcı bir etkisiolması umulur, ama idealinde cezanın infazına gerek olmayacaktır çünkü hak-kında hüküm verilen kişi konulan şartlara uyacaktır.

İnfazı durdurulan veya ertelenen cezalar bile, uygulama aşamasında ek idarisorumluluklar getirir. İnfazın durdurulması veya ertelenmesinin şartlarınauyulmadığı zaman, infazı durdurulmuş veya ertelenmiş bu cezanın uygulan-masını sağlayacak bir idari yapı olmalıdır, bu işe şartların ihlal edilip edilmedi-ğine karar verilecek bir duruşma ayarlamak da dâhildir. Bu görece basitgörünse de, ertelemenin ardından gelen suç üzerine, bu suç eğer infazı durduru-lan veya ertelenen cezanın infaz edilmesine neden oluyorsa, bu infaz sürecininde bir derece incelikle düşünülmesi gerekir. İdari yapı, gerekli hallerde dahaönce ertelenen cezaların da mahkemenin dikkatine sunulmasını ya da dahaönce infazı durdurulan cezanın yeniden işleme konmasını sağlayacak adımlar


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 33

34

atmalıdır. Ancak ertelenen cezalar otomatikman devreye sokulmamalı, yetkili-ler her bir olayda cezanın infazının uygun olup olmadığına karar vermelidir.

Eğer infazı durdurma veya erteleme şartları daha karmaşıksa, bu şartların ihla-linin, ertelenen cezanın infaz edilip edilmeyeceğine veya daha önce durdurulaninfazın gerçekleştirilip gerçekleştirilmeyeceğine karar verilmesi amacıylamahkemeye sunulmasını sağlamak için bütün bir bürokratik yapı kurmak gere-kebilir.

(h) Denetimli serbestlik ve yargısal denetim (adlî kontrol), TokyoKuralları’nda tanımlanmadığı gibi, kuralların resmî açıklamasında dahi tartı-şılmaz. Pek çok yargı çevresinde denetimli serbestliğin işlevi tarihsel olarakneredeyse istisnasız, bir sosyal yardım meselesi olmuştur. Bir faili “denetimliserbest” bırakmak sadece, sosyal yardım biriminin bu failin maddi durumunave diğer ihtiyaçlarına özellikle dikkat edeceği anlamına geliyordu. Pek çokülkede bu durum hâlâ geçerli olsa da, diğerlerinde denetimli serbestlik servisi,öncelikli görevi faillerin hapse atılmak yerine toplum içinde kalmaları içinverilen mahkeme hükümlerini yerine getirmesini sağlamak olan bir birimedönüştü. Kimi zaman “sıkı şartlara bağlı tahliye” denen30 bu uygulama, dene-timli serbestlik kararının bir parçası olabilir ve suç mağdurlarını faillerdenkorumaya yardımcı olabilir. Yahut da denetimli serbestlik kararı toplum içindeuygulanan başka cezalandırma düzenlemeleriyle bağlantılı olabilir. Bu elkita-bının amaçları kapsamında, denetimli serbestlik birimini, ceza adaleti siste-mine özellikle cezalandırma konusunda bilgi sağlayan ve / veya faillerinkendilerine verilen kamu hizmeti cezalarını yerine getirip getirmediğini izle-yen, bu arada karşılaşabilecekleri problemlerde onlara yardımcı olan devletkurumu olarak alacağız.

Denetimli serbestlikte vurgu ne olursa olsun, uygun bir hizmet altyapısı olma-dan mahkemeler denetimli serbestliğe karar veremez. Denetimli serbestlikbirimi mahkemenin ihtiyaç duyduğu bilgiyi ona sağlamak zorundadır. Bu bilgi,Tokyo Kuralları’nda söz edilen sosyal araştırma raporları gibi olabilir.31 Buraporlar faillerin özgeçmişini anlatır, suçlarını anlamada geçerli olan yaşamkoşullarının ayrıntılarını sunar ve madde kullanımı için tedavi görmek gibi, fai-lin suç işlemesini tetikleyen davranışını değiştirmesine yardımcı olabilecekcezalandırma alternatifleri önerir. Bu raporlarda failin toplum içinde yaşamayıne kadar başarabileceğine ve mahkemenin koymayı düşüneceği şartlara veyasınırlara ne kadar uyabileceğine dair bilgi de yer almalıdır.

En önemlisi, denetimli serbestlik birimi, hizmet desteği sağlayarak ve mahke-menin hükmedeceği diğer serbestlik şartlarına uyulup uyulmadığını takip ede-rek bu denetimli serbestlik kararını uygulayabilmelidir. Mahkemenin koyacağı


30See N. Morris and M. Tonry, Between Prison and Probation: Intermediate Punishments in aRational Sentencing System, Oxford University Press, New York, 1990. 31Kural 7.1 ve aşağıda 4.4. kısım.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 34

35

şartlar arasında, mağdurun zararlarının giderilmesi gibi toplum içinde yerinegetirilebilecek düzenlemeler, şartlı olarak infazı durdurulan veya ertelenencezalar, hatta kamu hizmeti kararları ve ev hapsi yer alabilir. Tokyo Kurallarıyargısal denetime denetimli serbestlikle aynı bağlamda yer verir. Mahkemelerdenetim işini doğrudan yerine getiremeseler de bu işlevin yerine getirilmesiiçin toplumsal örgütlerden faydalanabilirler.

(i) Kamu hizmetinde çalıştırma kararı failin belirlenen sayıda saat ücretsizçalışmasını veya belirli bir işi yerine getirmesini ister. Adından da anlaşılacağıüzere bu iş topluma bir hizmeti yerine getirmelidir. Böyle bir karar vermedenönce mahkemenin bu işin uygun denetim altında yapılıp yapılamayacağına dairgüvenilir bilgiye ihtiyacı vardır. “İçkili araç kullanımıyla mücadelede kamuhizmeti hükmünü kullanmak” başlıklı kutu, kamu hizmeti kararının kullanı-mına dair uygulamalı bir örnek sunuyor.

Kamu hizmeti, failin belirtilen işi yaptığını doğrulamak ve bu işi yaparkensömürülmemesini, belirtilenden fazla iş yapmaya ya da kabul edilemez şart-larda çalışmaya zorlanmamasını sağlamak için yakinen denetim gerektirir. Pekçok yargı çevresinde denetimli serbestlik birimlerinin veya buna denk işlevleriyerine getiren görevlilerin temel sorumluluğu bu taleplerin yerine getirilmesinisağlamaktır.

Hapis dışı tedbirlerin uygulanmasında toplumun katılımının önemi TokyoKuralları’nda vurgulanır32 ve kamu hizmeti kararları bu katılımı sağlamak içinuygun bir fırsat olabilir. Halktan kişiler faillere iş imkânı sağlayabilir; ancakfailin cezasının infaz edilmesini veya disipline edici işlevleri üstlenmemelidir-ler. Mesela, failin kamu hizmetini mahkemenin öngördüğü şekilde yerine geti-rip getiremediğine dair son kararı bu kişiler vermemelidir, çünkü bu karar failekarşı atılacak başka adımları da belirleyebilir. “Kamu hizmetiyle yerel kurum-lara yardım etmek” başlıklı kutu, halktan bir kişinin topluma hizmet eden bir işimkânı yaratmaya nasıl yardım ettiğini anlatıyor.

(j) Devam merkezine göndermede, fail günü bir tesiste geçirerek gecelerievine döner. Gündüz bildirim merkezi diye de bilinen devam merkezleri(kamplar), bir dizi iyileştirici müdahalenin sunulduğu bir merkez oluşturabilir.Birçok failin terapiye ya da tedaviye önemli ölçüde ihtiyacı vardır, pek çokyargı çevresinde bu ihtiyaç nedenlerinin en başında uyuşturucu bağımlılığıgelir. (Uyuşturucu mahkemeleriyle ilgili kısma bakın, 6. bölüm, 6.3. kısım,“Özel kategoriler, uyuşturucuyla ilgili failler”.) Böyle bir merkezin sunabile-ceği diğer programlar, öfke kontrolünden çeşitli beceriler kazandırmaya kadarçok çeşitli olabilir. Failler bu programlar hapishane ortamındansa toplum için-deki devam merkezlerinde görece serbestlik içinde yapıldığında buna olumluyanıt vermeye daha yatkındır.


32Kural 17.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 35

36 HAPSETMENİN ALTERNATİFLERİ TEMEL İLKELER VE UMUT VEREN UYGULAMALAR ELKİTABI

İçkili araç kullanımıyla mücadelede kamu hizmeti hükmünüuygulamak

Tayland Denetimli Serbestlik Birimi mahkemelerle yakın işbirliği yaparak,uzun zamandır trafik kazalarının temel nedenlerinden biri olan içkili araçkullanımına karşı başarılı bir kampanya yürüttü. Bu girişimde, normaldeüç ay hapis cezasına çarptırılacak olan içkili sürücülere bunun yerine infazıdurdurulmuş cezalar verilerek, 24 saat kamu hizmeti yapmaları kaydıyladenetimli serbestlik sunuldu. Yetkililer, içkili araç kullananlara, yol aça-bilecekleri kazalarda kendilerini veya başkalarını nasıl yaralayabilecekler-ine dair duyarlılık kazandırmak üzere tasarlanmış kamu hizmeti faaliyetleriseçtiler. Bunlardan bazıları, trafik kazası mağdurlarına yardım etmek, has-tanelerde çalışmak ve trafik kazaları acil yardım birimlerinde çalışmaktı.

Birim kampanyanın mesajını kamuoyuna ulaştırmak için çok çalıştı.Televizyon reklamlarının ve kısa film yarışmalarının yanı sıra, içkili araçkullanmaktan dolayı tutuklanan ve denetimli serbestlik uygulanan bazıünlüler de tatiller sırasında yaşanan ölüm ve yaralanmaları azaltmak içinkampanyaya katıldılar. Bu çabaların ek faydaları da oldu. Yakınlarda,Bangkok’ta yürütülen ABAC araştırmasında, ankete katılanların yüzde91’inin, içkili araç kullananların kamu hizmeti hükmü almaları görüşünekatıldığı görüldü. Eskiden ceza adaleti sisteminin en az bilinen kurumuolan Denetimli Serbestlik Birimi’ni duyup duymadıkları sorulduğunda,ankete katılanların yüzde 83’ü olumlu cevap verdi; bu, Ekim 2000’dekibir ankette alınan yüzde 48 cevabına kıyasla çok keskin bir artış.

Not: Daha fazla bilgi için, örnek olarak bakınız: “Hospital duty for drink drivers”, The Nation,11 Mart 2005; “Drunk driving: Bars ought to lay on cars”, The Nation, 10 Nisan 2005(http://www.nationmultimedia.com); “Tough campaign launched against drink driving”,Bangkok Post, 17 Aralık 2004 (http://www.bangkokpost.com).

Mahkemelerin devam merkezlerinden faydalanabilmesi için öncelikle, yargımerciilerinin, gerekli olduğu belirlenen çeşitli programları sunan devam mer-kezleri için altyapı yatırımı yapmış olması gerekir. Hâkimlere, bu merkezlerdeneler sunulur, programlarda boş yer var mıdır, kapasite dolu mudur, beklemelisteleri var mıdır, ayrıca belirli bir yerde bir program açık mıdır gibi konulardadüzenli ve güncel bilgi verilmelidir. Son olarak, belirli bir failin merkezedevam etmesini istemek için hâkimlere fail ve failin ihtiyaçları hakkında özelbilgiler gerekir, bunun için failin toplumsal geçmişinin araştırılmasının yanısıra, durumunun tıbbi ve / veya psikolojik açıdan değerlendirilmesi gerekli ola-bilir. (Aşağıdaki sosyal araştırma raporuna bakın.)

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 36

37chapter 4 Ceza verme ve alternatif cezalar

Kamu hizmetiyle yerel kurumlara yardım etmek

I1990’ların başında Zimbabve’de, hem hapishanelerdeki aşırı kalabalığıazaltmak, hem de giderek artan mahpus nüfusunun bakımıyla ilgili büyüyenmaliyeti sınırlamak isteyen yetkililer, mahpus nüfusun profilini çıkarmakamacıyla bir anket düzenlediler. Anket, mahpusların yaklaşık yüzde 60’ınınaltı ay ve daha az süreli ceza çektiklerini, tam olarak yüzde 80’ininse 12 ayveya daha az süreli cezalar için orada bulunduklarını ortaya koydu, pek çokkişi de kendilerine para cezası ödeme seçeneği sunulmuş olduğu haldehapis yatıyordu. Bu mahpusların çoğunun ciddi suçlar işlememiş oldukları,çoğunun hapishaneye gönderilmemiş olması gerektiği ve Zimbabve’deözellikle gençler ve ilk defa suç işleyenler için alternatif ceza seçeneklerineihtiyaç olduğu, yetkililerin gözünde açıklık kazandı. Adalet Bakanlığı’nınhazırladığı kanun teklifi 1992’de yasalaşarak, ceza muhakemesi kanunundamahkemelerin hapis cezası yerine, başka alternatiflerin yanı sıra kamuhizmeti hükmü vermesine imkân tanıyan değişiklik yapıldı.

Zimbabve’de denetimli serbestlik servisi bulunmamasına rağmen, kamuhizmeti programı ülke, il ve ilçe komisyonlarından oluşan bir hiyerarşiüzerinden, tamamen gönüllülüğe dayalı olarak, 1994’te, kısıtlı sayıda per-sonel için kaynak sağlanarak uygulandı. Programın başarılı olması için, yerelkurumların temsilcilerinin failler için kamu hizmeti imkânı sağlayacağı ilçekomisyonları seviyesinde bölge halkının sürece katılımı hayatî önem taşıy-ordu. Denetimli serbestlik görevlilerinin bulunmadığı bu koşullarda, klinik,okul ve hastane gibi, faillerin işe yerleştirilebileceği kurumlar, mahkeme-den kamu hizmeti hükmü verilenlerin kendi kurumlarında çalışmaya gön-derilmesini talep ediyorlar. Faillere sulh yargıçları tarafından, kabaca bir ila12 ay hapis cezasına denk gelen, 35 saat ile en fazla 420 saat arasındadeğişen bir protokole göre belli sayıda saat kamu hizmeti yapma cezası ver-iliyor. Kamu hizmeti görevlileri hükmün yerine getirilmesini takip ediyor veihlalleri mahkemeye bildiriyor. Programın ilk dört yılında kamu hizmeticezası verilen denetimli serbest bırakılmış 18.000 kişinin yaklaşık yüzde91’i hizmetlerini başarıyla tamamladı; alınan ilk sonuçlar suçu tekrarlamaoranının da öncekinden çok daha düşük olduğunu gösteriyordu. Programınbir kişi için bir aylık maliyeti 20 dolar, yani bir faili bir ay hapsetmenin tahminimaliyetinin on beşte biri ila on altıda biri kadardı.

Zimbabve kamu hizmeti modelinin başarısından ve kısmen de bu kamuhizmet şeması kamu hizmeti adaletine ve onarıcılığa dair daha gelenekselbir yaklaşımı yansıttığından dolayı, Afrika’da ve dünyanın başka yerlerindebirkaç ülke daha bu modeli benimsedi.*

* Bakınız, “The Zimbabwe Community Service Scheme”, Yargıç Paddington Garwe, KonuşmaMetni, Hapishanelerin Ötesi Sempozyumu (Beyond Prisons Symposium) – Kingston, Ontario,Kanada, Mart 1998; Kanada Islah Hizmetleri internet sitesinden: http://www.csc-scc.gc.ca/text/forum/bprisons/speeches/10_e.shtml; “Community Service in Practice”, PenalReform International, 1997, Yönetim ve Sosyal Gelişim Kaynakları Merkezi internet sitesinden:http://www.gsdrc.org/docs/open/SSAJ27.pdf

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 37

38

(k) Ev hapsi görece ağır bir cezadır ama yine de hapis cezası kadar büyük birmüdahale değildir. Faillerin evleri arasında son derece büyük farklar vardır.Bazı ülkelerde pek çok insan sokaklarda, kimi de müthiş kalabalık şartlardayaşar. Burada günün 24 saatinin hepsinde ev hapsi verilmesi, failin evini pay-laştığı pek çok insan için dayanılmaz bir yük oluşturacaktır. Bu ayrıca failinevinin onun hapishanesi olması demektir, hapishanenin aksine burada kenditemel ihtiyaçlarını karşılamaktan kendisinin sorumlu olması hariç. Aşağıdatartışılan elektronik izleme yolları ev hapsinin baskısını daha da arttırabilir.

Aşırıya gitmekten kaçınmak amacıyla mahkemeler ev hapsinin saatlerini sınır-landırabilir. Bu, mesela bir failin gün içinde hayatını kazanacak şekilde çalış-masına imkân verip, onu geceleri evine hapsetmek şeklinde olabilir. Yeterlibilgi sağlanırsa, mahkeme ev hapsinin aynı evde yaşayan diğer insanlara çokciddi rahatsızlık vermeden uygulanabileceği durumları ayırt edebilir.Mahkeme hükmün infazını da buna göre düzenleyebilir.

(l) Kurumsal olmayan başka muamele biçimleri de Tokyo Kuralları’na göremümkündür. Tokyo Kuralları devletlere kurumsal olmayan yeni muamelebiçimleri geliştirmeleri ya da artık kullanılmayan geleneksel alternatifleri güç-lendirmeleri için esneklik tanır. Bu alternatif temel insan hakları standartlarınıihlal etmemelidir. Bunların yasada açıkça ifade edilmeleri de gereklidir.

(m) Yukarıda belirtilen tedbirlerden bazılarının birlikte verilmesi, birmahkeme yapabileceklerinin tek bir düzenlemeyle sınırlı olmadığının sağdu-yulu bir ifadesidir. Uygulamada mahkemeler sıklıkla birden fazla sınıflandır-maya girebilecek şartlar bildirirler. Önemli olan ilke, toplam cezalandırıcıetkinin aşırı olmamasıdır.

4.4 Cezalandırma alternatifleri için altyapıgerekleri

Mahkemeler, çeşitli alternatifler arasından seçim yapabilmek için önemli mik-tarda bilgiye ihtiyaç duyarlar. Bu amaçla Tokyo Kuralları “sosyal araştırmaraporlarının”33 mahkemelere sunulmasını özellikle ister.34 Kurallar “bunuyapacak yeterlikte, yetkili bir görevli veya kuruluş” tarafından resmî raporlarhazırlanmasını öngörür. Kural 7, bu raporlarda hem faile dair bilgi, hem de“hüküm verme sürecine hitap eden tavsiyeler” bulunmasını ister. Ancak birçokülkede bu gibi resmî raporlar bulunmayabilir. Bu, başka bilgi kaynaklarının bu


33Cezalandırma öncesi rapor veya düzenleme öncesi rapor olarak da bilinen sosyal araştırmaraporları, faillerin özgeçmişlerini ve işledikleri suçu neden işlediklerini anlamakta geçerli olacakhayat şartlarını belirten raporlardır, mahkeme bir cezaya hükmetmeden önce mahkemeyesunulurlar. Bu raporlar cezalandırma alternatifleri konusunda tavsiyeler de içerebilir.34Kural 7.1.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 38

39

amaçla kullanılamayacağı anlamına gelmez, yeter ki bu kaynaklar kesinlik vegüvenilirlik konusunda kanıt kuralları standartlarını sağlasınlar. Tavsiyeler debaşka kaynaklardan alınabilir, ama mahkemeler bu tavsiyelerin güvenilir vetarafsız olduğundan emin olmak için bunları daha bir dikkatle değerlendirmeli-dir.

Benzer şekilde, alternatiflerin hepsinin değilse de bazılarının uygulanması top-lum içinde bir altyapı bulunmasını gerektirir. Bu altyapıyı, yukarıda tartışılanalternatif cezalandırma düzenlemelerinin birkaçında rol oynayabilecek dene-timli serbestlik birimi gibi uzman organlar sağlayabilir. Diğer resmi yapılar-dan, mesela polisten de faydalanılabilir, bunlar için cezaların infaz edilmesindebir derece sorumluluk almak, varolan pek çok görevden biri olacaktır.

Modern bir gelişme de, cezaların toplum içinde infazını izlemekte teknolojiningiderek artan kullanımıdır. Mesela faillerin ev hapsi hükmüne uymalarını sağ-lamak için evden düzenli olarak telefon etmeleri istenebilir. Hatta, telefonla-rına yerleştirilecek bir cihazla, telefon ettikleri sırada alkollü olup olmadıklarıbile ölçülebilir.

Elektronik izleme, yalnızca yargılanmayı bekleyen insanları takip etmek içindeğil, toplum içinde uygulanan çeşitli cezaların yerine getirilmesini sağla-makta da giderek daha çok kullanılıyor.35 Bazı hukuk sistemlerinde bu yönte-min ceza infazında kullanımı tartışmalı oldu. Olumlu tarafı, cezalarını toplumiçinde çeken failleri takip etmenin etkili bir yolu olması. Personel maliyetlerinide azaltıyor ve faillerle çatışmalı olabilecek etkileşimlerden kaçınılmasını sağ-lıyor.

Ancak kaygı duyulan birkaç konu da var. Teknoloji pahalı olabilir. Daha azgelişmiş toplumlarda elektronik izlemeden faydalanmak mümkün olmayabilir,çünkü bunu uygulayacak teknik altyapı yoktur.

Bazı toplumlardaysa teknik zorluklar bu yolun bazı failler için bir çözüm olur-ken diğerleri için olmaması anlamına gelir. Bu, adil olmayan bir ayrımcılıklasonuçlanabilir. (Aynı şey, mesela sabit bir telefon kullanılmasını gerektirendiğer teknolojik çözümler için de geçerlidir, böyle bir telefona sahip olamayanfaillere karşı ayrımcılık yapılmış olur.)

Herhalükarda, denetimi makinelerin değil insanların yapması tercih edilebilir.Emek maliyetinin düşük olduğu, gelişmekte olan birçok ülkede, denetimdeinsanları çalıştırmak elektronik izleme için gereken karışık teknolojiyi kur-maktan ve sürdürmekten daha ekonomik de olabilir.


35Bakınız Mike Nellis, “Electronic monitoring and the community supervision of offenders”Anthony Bottoms, Sue Rex ve Gwen Robinson (ed.), Alternatives to Prison: Options for an inse-cure society içinde, Willan, Cullumpton 2004 s. 224-247; Annesley K. Schmidt “ElectronicMonitoring in the United States” Zvekic, a.g.e içinde, s. 363-383.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 39

40

En temel olarak, bir faile elektronik bilezik takmanın, insan onurunun değilsebile mahremiyetinin ihlali olduğu, bunun sadece diğer kısıtlamalara uyulma-sını sağlayan bir yöntem değil başlı başına bir ceza olduğu şeklinde bir itirazsözkonusudur. Teknolojik gelişmeler, mesela cep telefonlarının izlemede kul-lanımının artması, gelecekte bu kaygılardan bazılarını hafifletebilir.


Hapsetmeyi azaltmak için failleri takip etmek

İsveç 1990’larda elektronik izleme ile sıkı denetim (ISEM) sistemini ben-imsedi. Failin isteği üzerine, ıslah görevlileri üç aya kadar olan hapis ceza-sını elektronik izlemeye çevirebiliyordu. Elektronik takip altında geçirilecekgün sayısı, failin hapishanede geçireceği gün sayısıyla birebir eşleştiriliy-ordu. İsveç 2001’de takip sistemini bir erken tahliye yolu olarak genişletti;dört sene sonra bunu kalıcı bir seçenek haline getirdi. En az 1,5 yıl hapiscezasına çarptırılmış bütün failler, bunun son dört ayını elektronik izlemealtında geçirmek için başvurabilirler. İsveç makamları 2005’te elektronikizlemenin uygulama süresini de üç aydan altı aya çıkardı.

Bu elektronik izleme programı kapsamında fail, denetimli serbestlik birim-inin çalışma, eğitim alma, tıbbi bakım ve terapi programlarına katılım içinizin verdiği süreler dışında ev hapsinde kalıyor. Denetimli serbestlik birimiayrıntılı bir program oluşturuyor. İzleme asıl olarak bir elektronik takip aracıtarafından yapılıyor. Buna ek olarak yetkililer kişinin evine öncedenbildirilmemiş ziyaretlerde bulunuyorlar, hükümlü kişinin de denetimliserbestlik birimine en az haftada bir kere gitmesi ve sunulan programlarakatılması gerekiyor.

Elektronik izlemeye çevrilen hapis cezalarının sayısı hızla yükselerek,1998’de yılda 4000’e ulaştı. O tarihten sonra bu sayı 2500’e düştü. Bubüyük ölçüde, kısa süreli hapis cezalarından bazılarını azaltan yeni bir şartlıtahliye ve kamu hizmeti birleşiminden kaynaklanıyor.

İsveç bu deneyimi genel olarak olumlu buldu. Elektronik izleme cezasınaçarptırılanların ve aile üyelerinin bazıları ISEM’in uyguladığı bazı kısıtlamalarıgerginlik verici ve kişisel bütünlüklerini tehdit edici bulduysa da, hapisha-nenin getireceği sınırlamaları bundan çok daha itici olarak gördüler. Bir ıslahtedbiri olarak elektronik izleme hapishaneden önemli ölçüde ucuzdur.Ayrıca bütün taraflar için hatırısayılır ekonomik kazanımları vardır, zirahükümlü genellikle her zamanki iş yerinde çalışmaya devam edebilir.

Kaynak: Daha fazla bilgi için: Intensiv-overvakning med elektronisk kontroll Brå-rapporter

1999:4. Electronic tagging in Sweden – Report from a trial project conducted between 2001

and 2004. Brå rapporter 2005:8.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 40

41

4.5 Ceza verme safhasında hapsetmeninalternatiflerini seçmek

Tokyo Kuralları ceza vermenin amaçlarını yalnızca genel olarak ele alır. Kural3.2’ye göre, “Bir hapis dışı tedbirin seçimi, suçun niteliği ve ağırlığı, suçlununkişiliği ve geçmiş yaşamı, infazın amaçları ve mağdurun hakları bakımındanyerleşik ölçülere göre yapılan değerlendirmeye dayanmalıdır.”

Mahkemeler, alternatif kullanımını cezalandırmanın bu çoklu amaçlarını enazından bir dereceye kadar sağlayacak şekilde uygulayabilirler. Bu özellikle,hâkimin hapis cezası verirken elde etmeye çalıştığına eşit olduğu söylenebile-cek bir cezai etkiye sahip hapis dışı cezalar için geçerlidir. Cezalandırmanın enönemli amacının faillerin cezasını bulması olduğunu vurgulayanlar bu mese-leyi cezaları cezai etkilerine göre derecelendirerek ele alırlar. Böyle düşünen-ler, bazı hapis cezalarının, hapis dışı bir dizi cezayla aynı cezai etkiye sahipolduğunu tespit etmişlerdir. (Birbirinden farklı hapis dışı cezaların, meselabüyük bir gün para cezası ile sıkı denetimli serbestlik altında geçirilecek birsürenin etkileri de birbiriyle örtüşebilir.) Bu tipik olarak en çok orta ağırlıktakisuçlar için geçerlidir; çok ağır suçlar tipik olarak hapisle cezalandırılır, hafifsuçlarda ise hapis cezası vermek zaten tercih edilmez. Ağırlığı orta düzeylerdeolan suçlar, hapis dışı cezaların en iyi kullanılabileceği suçlardır. Hapsetmeninalternatiflerini bulmayı zorunlu kılan nedenler ortada olduğuna göre, uygunolan her yerde hapsetme yerine bunlara başvurulmalıdır.Uygulamadaki zorluk,bunun olabildiğince kullanılmasını sağlamaktır. Bunu sağlamanın bir yolu,yapılacak yasal düzenlemeyle hâkimlerin kısa süreli, yani altı ay ve daha azsüreli hapis cezası verecekleri her yerde bunun yerine hapis dışı bir ceza ver-melerini zorunlu tutmaktır. Bazı ülkelerde bu strateji olumlu şekilde işlemiştir.Bu kullanımın bir örneği için “Kısa süreli hapis cezalarının yerini kamu hiz-meti alıyor” başlıklı kutuya bakın.

Ancak hâkimlerin mevcut hapis dışı alternatifleri gerçekçi seçenekler olarakgörmemesi halinde, bu düzenlemeye yasal zorunluluktan biraz daha fazla hapiscezasına hükmederek karşılık vermesi riski vardır, mesela yukarıda incelenensuç vakası için hâkim sekiz ay 1 günlük ceza vererek girişimin amaçladığı fay-dayı zarara çevirebilir. Buna en iyi panzehir, hapsetmenin tutumlu kullanımı-nın ve orta ağırlıktaki suçların yerine anlamlı alternatif cezalarınkonabileceğinin sürekli olarak vurgulanmasıdır. Aşağıdaki kutu, alternatif biryaptırımın geçerlilik kazanmasına uygulamalı bir örnek sunar.

Geleneksel uygulamalar da alternatif cezalandırmalara model oluşturabilir:

Bu elkitabında hapis dışı cezaları ele almamızın nedeni hapsetmeye gerçekalternatifler yaratmak olduğuna göre, failin hapis dışı cezanın koşullarınıyerine getir(e)memesi halinde ne olacağı konusundaki maddelere de dikkatetmek gerekir. Mesela eğer failin maddi gücünün ötesinde bir para cezası veri-liyorsa ve fail parayı ödeyemediğinde otomatik olarak hapis cezası alıyorsa, bu


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 41

42

para cezası gerçek bir alternatif ceza değildir.

Hapis dışı cezalar böyle bir sonuçtan kaçınacak şekilde düzenlenmelidir. Örne-ğin para cezaları taksitlendirilebilir, kamu hizmeti hükümlerinde failin herhafta kaç saat çalışacağı konusunda esneklik olabilir.


Kısa süreli hapis cezalarının yerini kamu hizmeti alıyor

Kamu hizmeti Finlandiya ceza sistemine 1990’larda girdi; sekiz aya kadarşartsız hapis cezası (yani infazı durdurulmuş veya ertelenmiş değil, fiilihapis cezası) yerine kamu hizmetine hükmedilebiliyor. Şartsız hapiscezaları yerine kamu hizmetinin gerçekten kullanılmasını sağlamak için ikiadımlı bir süreç benimsendi.

Mahkeme önce, normal ceza verme ilkeleri ve kriterlerine göre, kamuhizmeti imkânını hiç göz önünde bulundurmadan ceza kararını veriyor. Eğersonuç, şartsız hapis cezası kararıysa, mahkemenin kararında hem hapis tip-ini hem de hapis süresini belirtmesi gerekiyor. Bundan sonra mahkeme,kanunda daha açık tanımlanan bazı şartlara göre, hapiste geçirilecek süreyikamu hizmetine çevirebiliyor.

Kamu hizmeti süresi 20 ila 200 saat arasında değişiyor. Hapis cezasınıkamu hizmetine çevirirken, bir saat kamu hizmeti, hapiste geçirilecek birgün yerine geçiyor. Dolayısıyla iki ay hapis cezası yaklaşık 60 saat kamuhizmetine çevriliyor. Eğer kamu hizmeti hükmünün şartları ihlal edilirse,mahkeme normalde yeni bir şartsız hapis cezası veriyor.

Finlandiya kanununun amacı, kamu hizmetini yalnızca failin şartsız hapiscezası alacağı durumlarda kullanmak, zaten bu düzeyde ceza almayacakolan failleri işe dâhil edip ağı genişletmekten kaçınmaktı. Bu amaca ulaşıldı.Yeni yaptırımın yasal olarak kabul edilmesinin ilk birkaç senesinde yıldaaşağı yukarı 3.500 kamu hizmeti hükmü verildi, bunlar sekiz aya kadar olanhapis cezalarının yaklaşık yüzde 35’inin yerini aldı. Bu, hapishanelerin gün-lük nüfusundan 400 ila 500 mahpusun (mahpus nüfusunun yüzde 10-15’i)eksilmesine denk geliyordu. Bu şekilde hükmedilen kamu hizmeticezalarının sayısı en yüksek olduğu sırada yılda 4000’e çıktı. Aynı dönemdehapis cezalarının sayısı da yılda 10.000’den yılda 6.000’e düştü.

Kaynak: Daha fazla bilgi için bakın, Tapio Lappi-Seppälä, “Sentencing and Punishment in Finland:The Decline of the Repressive Ideal.” Sentencing and Sanctions in Western Countries, ed.Michael Tonry ve Richard Frase içinde, New York: Oxford University Press, 2001.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 42

43

En önemlisi, hapis dışı cezanın gereklerinin yerine getirilememesi durumundahapis cezası otomatik olarak varsayılan ceza olmamalıdır.36 Mesela bir failkamu hizmeti hükmünün koşullarını tam olarak yerine getirmeyi, ya da mağdu-run kaybı için istenen telafiyi bütünüyle yerine getirmeyi başaramazsa, bubaşarısızlığın nedenlerini belirlemek için bir duruşma yapılmalıdır. Faile karşıbundan sonra nasıl bir işlemde bulunulacağına karar verilirken, hükümlerinkısmen yerine getirilmesi o oranda olumlu bir etken olarak görülmelidir. Böylebir durumda illa hapis cezası verilmesi gerekmez, hapis dışı ilk cezayı biçim-lendirilirken amaçlananları sağlayacak başka bir hapis dışı ceza vermeküstünde dikkatle durulmalıdır. 37


Kısa süreli hapis cezalarına alternatif olarak para cezaları

1969’da Batı Almanya, hapis cezalarını azaltmak amacıyla ceza yasasınıelden geçirdi. Bu amaca ulaşmak için kısa süreli hapis cezası kullanımınıkısıtladı. Şimdi Alman Ceza Yasası olan bu kanun bugün de altı aydankısa süreli hapis cezalarının uygulamasına kuvvetle karşı çıkıyor, hâkim-lere bu cezaları verme nedenlerini bildirme zorunluluğu getiriyor.

Bunun sonucu olarak, mahkemeler kısa süreli hapis cezaları yerine alter-natif yaptırımlara yöneldi ve bir o kadar önemli olarak, hapis cezalarınınsürelerini uzattı. 1969’da gün para cezası sisteminin benimsenmesininardından para cezaları hapsin en etkili alternatifleri haline geldi. Gün paracezası sistemi, bu sistemi ilk geliştiren İskandinav ülkelerindekine ben-zer şekilde burada da alternatif olarak para cezalarının hem miktarını hemde geçerliliğini arttırdı.

Yılda uygulanan kısa süreli hapis cezası sayısındaki büyük düşüşün temelnedenlerinden biri, para cezalarına başvurulması oldu. 1968’demahkemeler, dokuz aydan kısa süreli toplam 119.000 hapis cezası ver-mişti. 1976’ya gelindiğinde bu sayı 19.000’e düştü. Aynı dönemde paracezasına başvurulma sayısı da 360.000’den 490.000’e çıktı. Ceza ertele-menin daha geniş kapsamlı kullanımı da, gelecek yıllarda, 1960’lardan1990’ların başlarına kadar suçlardaki hızlı artışa rağmen mahkemelerinhapis cezası sayılarını sabit tutmasına yardımcı oldu.

Kaynak: Daha fazla bilgi için, Thomas Weigend, “Sentencing and Punishment in Germany”,Sentencing and Sanctions in Western Countries, ed. Michael Tonry ve Richard Fraseiçinde, New York: Oxford University Press, 2001.

36Tokyo Kuralları, Kural 14.1 37 Kural 14.3

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 43

44

Son olarak, hapis dışı cezaların uygulanması düşünülürken, hapsetmenin alter-natifleri olarak geliştirilen cezaların bu amaçla kullanılmama riskinin herzaman bulunduğuna dikkat edilmelidir. Hapis dışı alternatifler bunun yerine,hapsetmenin ilk elden ciddi olarak düşünülmeyeceği bazı durumlarda ek cezaniyetine kullanılabilir, böylece ceza adaleti sisteminin yetki alanındaki toplum-sal kontrol ağı genişletilmiş olur. Ceza vermede tutumluluk ilkesi bakımındanbu genel olarak istenmeyen bir gelişmedir ve bunu önleyecek adımlar atılmalı-dır.


Aşağıdaki bireylerin ve grupların katılımı elzemdir:

Hâkimler ve mahkemeler, bu kısımda birbirinin yerine kullandığımız terim-lerdir ve hapsetmenin alternatiflerini teşkil eden hükümlerin verilmesinde en


Geleneksel alternatifleri düşünmek: cezalandırma çemberleri

Ceza çemberleri, mağdurların ve faillerin, onların ailelerinin ve toplumunihtiyaçlarına hitap etmekte yerlilerin geleneksel tedavi uygulamalarını ve biruzlaşma, kaybı telafi etme ve onarım sürecini kullanıyor. Ceza çemberleribirkaç Yukon toplumunda başladı.

Ceza çemberlerinde katılımcılar (hâkim, avukat, savcı, polis, mağdur ve failve aileleri ve toplum üyeleri) yüzyüze bakacak şekilde bir çember oluştu-rarak oturuyor. Davayı karara bağlamanın en iyi yolu konusunda bir uzlaş-maya varmayı amaçlayan bir tartışma yapılıyor, burada hem toplumukoruma ihtiyacına, hem de failin ıslah edilmesi ve cezalandırılması gereğineodaklanılıyor.

Ceza çemberleri asıl olarak suçunu itiraf eden faillere odaklanıyor. Bufaillere hapis cezası da verilebiliyor ama kamu hizmeti gibi başka pek çokyaptırım da uygulanabiliyor.

Ceza çemberleriyle mahkeme arasında belirgin farklar var. Mesela cezaçemberinde cezanın kendisine değil, bir hükme varma sürecine odak-lanılıyor ve çember yöntemi taraflar arasındaki ilişkileri şekillendirmeyeyardımcı oluyor. Yöntem geçmişte işlenen suçtan ziyade bugüne ve gele-ceğe bakarak davranışa daha geniş, daha bütüncül bir bakış açısıyla yak-laşıyor.

Kaynak: C. T. Griffiths, Canadian Criminal Justice: A Primer, üçüncü basım, Thomson Nelson,

2006

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 44

45

önemli oyunculardır. Bu kişiler mümkün olan her yerde alternatifleri kullan-mak ve hapis cezası kaçınılmaz olduğunda bunu olabilecek en kısa süre içinvermek konusunda takdir yetkilerini kullanmalıdır.

Yasa koyucular alternatiflerin kullanımına imkân veren ve hapis cezasınınolabildiğince az kullanılmasını teşvik eden bir ceza yasası çerçevesi oluşturma-lıdır.

İdareciler uygun alternatifler oluşturulmasına yardım eder. Bazı alternatiflerhâkimler tarafından kullanılmaya başlanmadan önce kapsamlı bir idari altyapıkurulmasını gerektirir.

Denetimli serbestlik görevlileri hâkimlerin (ve kamuoyunun) verilen alterna-tif cezaların gerektiği gibi uygulanacağından emin olmasını sağlayacak tutarlıbir hizmet sunmalıdır.

Toplum liderleri, halkı, cezalarını halkın arasında çekecek olan failleri kabul-lenmeye ikna etmeye yardım edebilir ve halkı bu cezaların uygulanmasına yar-dımcı olmaya teşvik edebilirler.

Gönüllüler de toplum tabanlı cezaların uygulanmasına yardım edebilir. TokyoKuralları gönüllülerin eğitilmesine ve bunlara ödeme yapılmasına dair madde-leriyle bunu vurgular. Kurallara göre gönüllülerin kamuoyu tarafından bilin-mesi de gereklidir. Ancak, Tokyo Kuralları’nın resmî açıklamasında dabelirtildiği gibi: “Gönüllülerin, icra edici yetkiliye karşı tam hesap vermesorumluluğu taşıyan profesyonel çalışanlar tarafından yapılması gereken işleriçin kullanılmaması gerektiği açık olmalıdır.”


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 45

5.1 Erken tahliye biçimleri

Dünyada çoğu ülkede mahpusların hapis cezalarını tamamlamadan salıveril-mesine imkân tanıyan mekanizmalar uygulanıyor, ama bunlar her zaman hapiscezasına alternatif olarak düşünülemez. Erken tahliyenin bazı biçimleri,mesela şartlı tahliye, gelişmekte olan ülkelerde kaynak yokluğundan dolayıçoğu zaman uygulanmıyor.

Bu alternatifleri geliştirmek için izlenecek strateji bu mekanizmalara yer ver-meye çalışmalıdır, zira erken tahliyenin mahpus sayısını düşürmek ve hapset-menin mümkün olduğunca tutumlu kullanılmasını sağlamak bakımındanuygulamada hatrısayılır potansiyel önemi vardır. Ancak erken tahliye etmegücünün istismar edilmemesine özen gösterilmelidir.

Erken tahliyenin birkaç biçimi olabilir. Bunlar, toplum içinde şartlı tahliye ilemahpusun hapis rejiminde onun serbest topluma kısıtlı çıkışını sağlayan rahat-latmalara giden tedbirlerden, şartsız erken tahliyeye kadar, çok çeşitlidir.Yalnızca toplum içinde şartlı tahliye gerçekten hapsetmenin yerine başka birşey koymak demektir, ama bu stratejilerin hepsi hapsetmenin kullanımınınazaltılması genel amacına uygundur.

Tokyo Kuralları da bu konuda geniş kapsamlı bir yaklaşımı benimsiyor. TokyoKuralları’nın resmî Açıklamaları, hüküm sonrası aşamayla ilgili kuralların“hapis cezalarının süresini azaltacak ya da infaz edilen hapis cezalarına alterna-

47

5. Erken Tahliye

Erken tahliyeninmahpus sayısını

düşürmek ve hapset-menin mümkün

olduğunca tutumlu kul-lanılmasını sağlamakbakımından uygula-

mada hatrısayılır potan-siyel önemi vardır.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 47

48

tif oluşturacak tedbirleri” ele aldığını belirtiyor. 39 Kural 9.2’de bu amaçlaraulaşmak için bulunması gereken “ceza kararı sonrası düzenlemeler” sıralanı-yor. Bunlar şöyle:

• Memlekete gitme izni ve geçici yurtlarda kalma;

• Çalışma veya eğitim için salıverme;

• Şartlı tahliyenin çeşitli biçimleri;

• Cezada indirim;

• Af.

Aslında bunların ilk ikisi hapsetmenin tam olarak alternatifleri değildir. Sılaizni (memlekete gitme izni) verilen, yani hapis cezası süresi sırasında hapisha-neden kısa izinlerle ayrılan, veya toplum içine salıverilmeden önce geçici yurt-larda kalan mahpuslar kanunen hâlâ mahpustur ve hapishane disiplininetabidir. Benzer şekilde, çalışmak için veya eğitimle ilgili nedenlerle hapishane-den geçici olarak ayrılmasına izin verilen mahpuslar da “mahpus” statüsündençıkmazlar. Bu düzenlemeler, mahpusların kendilerini geliştirmelerine imkântanıdıkları ve topluma dönüş süreçlerini kolaylaştırdıkları için yine de değerli-dir. Açık cezaevlerinde yaşayan mahpuslarla ilgili bir örnek için aşağıdakikutuya bakın.


39Tokyo Kuralları Madde 9’un açıklaması.

Duvarların ötesi: Açık cezaevleri

Hindistan’ın Rajasthan eyaletinde hapis yatan 30 – 46 yaş arası mahpuslar,cezalarının üçte birini (ceza indirimi dâhil) tamamladıktan sonra (bu süreömür boyu hapis cezası için yedi yıl olarak hesaplanıyor) Sanganer,Jaipur’da bulunan bir açık ceza kampına geçebiliyorlar. Bunların dışında,hapishane yetkililerinin mahkumun belirlenen kriterlere uyduğunu tespitetmesi gerekiyor; bu kriterler arasında bedensel veya zihinsel zayıflık içindeolmamak, hapishanedeyken iyi hal göstermek ve Rajasthan sakini olmakyer alıyor. Sözkonusu mahpusların birçoğu cinayet işlemiş, ancak profesy-onel kiralık katiller açık cezaevine geçiş kapsamında değil.

Açık cezaevi kampına geldikten sonra bu mahpuslar kendi konutlarını inşaediyor, burada aileleriyle birlikte kalabiliyorlar ve aileler de buna teşvikediliyor. Çocukları oradaki okullara gidiyor. Mahpuslar kamp alanını ekipbiçiyor, kamu hizmeti yapıyor, bağımsız işler yürütüyor veya dışarıdaki işv-erenler için çalışıyorlar. Köyün ihtiyarlarından oluşan bir heyet üzerindenkamplarını kendi kendilerine idare ediyorlar, buradaki bir avuç kampgörevlisi ise güvenliğe değil iş bulmayı kolaylaştırmaya ve diğer konularaodaklanıyor. Bu mahpuslar cezaları üzerinden indirim alıyor ve ceza süresinitamamladıktan sonra kamptan tahliye ediliyorlar. Bu model Hindistan’ındiğer eyaletleri tarafından da örnek alınıyor ve bölgede ilgi çekiyor.

Kaynak: Bakın Khushal I. Vibhute, “Open Peno-correctional Institutions in India: A Review ofFiftyfive Years”, Max Planck Institute for Foreign and International Criminal Law, March, 2006;“Jailhouse Rocks”, The Telegraph, 5 Eylül 2004, Kalküta; “A Village in a Village”, Deccan Herald,28 Mart 2004, Bangalor.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 48

49

Tokyo Kuralları, alternatif cezalarda olduğu gibi, hapis cezası verilmesindensonraki safha için sıralanan farklı düzenlemeleri de tanımlamıyor. Aşağıda bukategorilerin her birine dair ayrıntılar sunmaya çalıştık:

Şartlı tahliyenin çeşitli biçimleri: “kefaletle salıverme” terimi bütün cezaadaleti sistemlerinde geçmez; “şartlı tahliye” terimi tercih edilebilir. Ancakşartlı tahliye sözü farklı hukuk sistemlerinde değişik anlamlar ifade eder.Bazılarına göre şartlı tahliye sadece, mahpusun bütün kanunlara uymak gibirutin bir şartla ve belki yetkililerle düzenli olarak temas kurma kaydıyla salıve-rilmesi demektir. Başka yargı çevrelerinde ise şartlı tahliyenin anlamı kişiyeözgü tahliye sonrası koşullarla salıverilmektir, dolayısıyla bu tanım, rutin ola-rak konan tek şartın failin bütün kanunlara uyması olduğu durumları ve belkişartların otomatik olarak konduğu durumları da kapsamaz.

Ancak dünyanın pek çok yerinde, konan tek şart failin cezanın geri kalanıboyunca yeni bir suç işlememesi ve / veya yetkililere düzenli olarak bildirimdebulunmasıdır. Bunlar aynı zamanda bazı ülkelerin gerçekçi olarak uygulayabi-leceği yegâne koşullardır. Bu gibi koşulların dezavantajı, tek tek faillerin ihti-yaçları ile özel olarak bağlantılı olmamaları ve hapishaneden toplum içindekurallara uygun bir hayat sürmeye geçişinde faile o kadar yardımcı olamamala-rıdır.

Bu farkları göz önünde bulundurarak şartlı tahliyeyi bir failin tahliyeden öncekonan ve değiştirilmedikleri sürece cezanın tam süresi dolana kadar geçerliolan şartlarla salıverilmesi olarak tanımlayacağız.

Şartlı tahliye cezanın bir asgari süresi veya sabit bir oranı dolduktan sonra oto-matik olarak uygulandığında zorunlu olabilir, veya bir mahpusu şartlı olaraksalıvermek için bir karar verilmesi gerekiyorsa takdire bağlı olabilir. Şartlı tah-liye düşünülmesi için mahpusların başvuruda bulunmasının gerektiği yargıçevrelerinde mahpuslar başvuruda bulunmaya teşvik edilmelidir.

Ceza indirimi mahpusun ceza süresi dolmadan önce şartsız olarak salıveril-mesi demektir ve şartsız tahliyenin bir biçimidir. Ceza indirimi genellikle failincezanın sabit bir oranını yatmasından sonra otomatik olarak yapılır, ama birceza süresinden sabit bir oranın çıkartılması şeklinde de olabilir. Bazen cezaindirimi failin hapishanedeki iyi haline bağlı kılınabilir. Mahpus uygun şekildedavranmazsa veya disiplin suçu işlerse ceza indirimi sınırlandırılabilir veyakısmen ya da tamamen kaldırılabilir.

Af, normal olarak suçlu bulunma kararının veya hükmün kaldırılması anlamınagelir ve bu da şartsız tahliyenin bir biçimidir. Genellikle devlet başkanın birlütfu ve iyiliğidir. Affın iki şekli olur. Birinde fail afla tahliye olur ve hakkın-daki suçlu bulunma kararı ile hüküm tamamen kaldırılır. Genel af diye de bili-nen diğer biçimde ise bir failin veya fail grubunun tahliye tarihi erkene alınır.Devlet başkanı genel af kararı da verebilir. Ancak bu terminoloji oturmuşdeğildir, af ve genel af kelimeleri birbirinin yerine kullanılmaktadır.

chapter 5 Erken tahliye

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 49

50

Bazı ülkeler geniş kapsamlı erken tahliye programları düşünmüştür. Aşağıdakikutuda uygulamadan bir örnek sunuluyor.


Nijerya mahpusların yarısını serbest bırakıyor

Adalet Bakanı Bayo Ojo, hastalar, yaşlılar ve HIV pozitif kişiler dahil, 25.000kadar kişi salıverilecek, dedi

Yargılandıkları cezadan daha uzun zamandır mahkeme beklemekte olanlarve dava dosyaları yetkililer tarafından kaybedilmiş olanlar da bundan fay-dalanacak.

Muhabirler, pek çok insanın 10 yıla kadar süreyle, çoğu zaman çok berbatkoşullarda, davalarının görülmesini beklediğini söylüyor.

İnsan hakları grupları aşırı kalabalık, kirli ve sağlıksız koşullara maruz kalanmahpuslar arasında ölüm oranlarının kabul edilemeyecek derecede yüksekolduğunu söylüyor.

“Mahkeme bekleyen mahpuslar meselesi Nijerya’da buraya özgü bir prob-lem hâline geldi… Hapishanelerin koşulları çok korkunç. Bu koşullar hapis-hanenin özüne, yani ıslah etmeye aykırı,” dedi Bay Ojo.

Şu anda Nijerya’da 227 hapishanede 40.444 mahpus var. Bunların yaklaşıkyüzde 65’i yargılanmayı bekliyor.

Devlet serbest bırakılanlara okul ve meslek eğitimi verilmesi için altı tane“geçici yurt” inşa edecek, dedi Bay Ojo.

Bay Ojo bir basın toplantısında “Süreç tamamlandığında mahpus sayısını15.000 ila 20.000 arasına indirmiş olmayı umut ediyoruz,” diye konuştu.

Kaynak: BBC NEWS: http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/africa/4583282.stm, 2006/01/05

09:59:40 GMT/.

5.2 Erken tahliye: endişeler ve cevaplar

EŞekli ne olursa olsun erken tahliye hapishanelerin nüfusunu azaltır amabunun getirdiği bazı endişeler de vardır. Bu endişelerin hepsi erken tahliyeninbütün biçimleri için aynı derecede geçerli değildir.

Endişe: Erken tahliye, hüküm veren mahkemenin otoritesini ve dolayısıylakamuoyunun güvenini sarsıyor, zira failin kamusal olarak verilenden dahafarklı bir ceza çekmesine neden oluyor.

Yetkililerin bu kaygıyı duyan herkese, her cezanın erken tahliye ihtimalini

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 50

51

içinde barındırdığını açıkça anlatması gerekir. Yetkililer bu tahliyenin nede-nini ve hangi şartlarda geçerli olacağını açık olarak bildirmelidir. Bu konularhüküm verme esnasında, kamuoyu ilgisinin cezanın adil olup olmadığına enfazla yoğunlaştığı sıralarda açıklanmalıdır. Failler de erken bir aşamadan itiba-ren erken tahliye edilmeye uygun nitelikleri sağlamak için ne yapmaları gerek-tiğini ve bu imkânı kaybetmemek için nasıl davranmalarının beklendiğinibilmelidir.

Endişe: Erken tahliye, hapis cezasının topluma en azından bir süreliğine sağ-ladığı, hapsedilen faillerden korunmayı azaltır.

Faillerin büyük çoğunluğu belli bir aşamadan sonra salıverilirler. Faillerin top-luma katılımını kolaylaştıran planlanmış şartlı tahliye toplumun daha fazlakorunmasını sağlar çünkü eski faillerin suç davranışına devam etme ihtimaliniazaltır.

Potansiyel olarak tehlikeli faillere, toplum içine salıverilmelerinin ardındanbazı sınırlamalar getirilmesi de kamunun güven duymasına yardımcı olabilir.Ancak bu yol, çıkarların incelikle dengelenmesini gerektirir. Kamuoyunungerekli gördüğü sınırlamalar failin topluma yeniden katılımına en çok imkântanıyanlar olmayabilir. Bu, kısıtlamaların verilen asıl cezasının süresi dolduk-tan sonra da devam ettiği durumlar için özellikle geçerlidir. Böyle kısıtlamalarartık hapsetmenin alternatifleri değil, bütün cezasını zaten tamamlamış olan birfaile getirilen ek yüklerdir. Eğer kanun böyle ek kısıtlamalara izin veriyorsamahkemeler bunları sadece son derece tehlikeli faillere, onu da olabilecek enkısa süre için uygulamalıdır.

Endişe: Erken tahliye faillere haksızlıktır. Bu uygulama keyfi bir şekilde kimizaman yapılıyor kimi zaman yapılmıyor.

Yetkililerin bu gibi kararlarda adil olunmasını temin edecek süreçler işletmesigerekir. En basit yaklaşım, cezanın sabit bir oranı çekildikten sonra erken tah-liye imkânını otomatik olarak vermektir. Fakat bu da, failin hapishanedeki dav-ranışları ve genel anlamda topluma tehdit oluşturması bakımından tahliyeedilmeye hazır olup olmadığını değerlendirmek konusunda yetkililerin takdiryetkisini ellerinden alır. Uygulamada, özellikle mahpusun kısa süreli ceza çek-tiği durumlarda böyle bir değerlendirme yapmaya kalkışmak gerçekçi olmaya-bilir; dolayısıyla mahpus belirli bir asgari süre dolduğunda serbestbırakılmalıdır.

Erken tahliyenin hapishanedeki iyi hâle bağlı olduğu durumlarda, mahpusuniyi hâl gösterip göstermediğine karar verirken adil olmak önemlidir. Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi, bir disiplin ihlali dolayısıyla erken tahliye hakkınıkaybetme cezasının, ek bir hapis cezası verilmesine denk olduğunu kabuletmiştir.40 Dolayısıyla, böyle bir sonuca varabilecek disiplin işlemi, adı ceza


40Ezeh ve Connors – İngiltere, no. 39665/98 ve 40086/98 AİHM 2003-X (19.10.2003).

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 51

52

davası olmasa bile ceza davasının gerektirdiği muhakeme standartlarına uygunolmak zorundadır.

Özel ve genel aflar, keyfî olabilecekleri ve güç istismarına ve yozlaşmaya yolaçabilecekleri eleştirisine özellikle açıktır. Geleneksel görüş, devlet başkanıtarafından kullanılan bu yetkilerin hukuki bakımdan incelenmeye tabi olma-dığı şeklindedir. Bu Tokyo Kuralları’nda da ifade edilmiştir, buna göre “Afdışındaki hüküm sonrası tedbirler, suçlunun başvurusu üzerine yargısal veyadiğer yetkili bağımsız makamların denetimine tabi olacaktır”.41 Ancak birkaçyargı çevresindeki daha modern idare kanunları, devlet başkanlarının bu (imti-yazlı) güçleri kullanırken çok geniş takdir yetkilerine sahip olmakla beraber,yine de keyfîliğe ve adil olmayan ayrımcılığa izin vermeyen anayasa ilkelerinetabi olduklarını kabul eder. Eğer devlet başkanları bu ilkeleri ihlal ederlerseonlar da mahkemeye çıkarılabilirler.


41Kural 9.3, vurgu eklenmiştir.

Liderler genel af uygulamak için hangi güçlere sahip olmalı?

Bir devlet başkanı, küçük çocuğu olan bütün kadın mahpusları affedipaynı durumdaki erkekleri affetmemeye karar verebilir mi?

Güney Afrika’da Başkan Nelson Mandela 1994’te başa geldikten kısasüre sonra böyle bir afta bulundu. Bu af, erkeklere karşı adil olmayanbir ayrımcılık yapmakla eleştirildi. Bu eleştiri Yüksek Mahkeme tarafın-dan haklı bulundu. Temyizde Anayasa Mahkemesi, Anayasa’nın DevletBaşkanı’nın affetme yetkisini kullanırken dahi adil olmayan şekilde ayrım-cılık yapmasına izin vermediğini onayladı. Ancak, kadınları salıvermeninhaksızlık olmadığına hükmetti, zira küçük çocukların bakımında yükünçoğunu kadınlar çekiyordu.*

Hapishanelerin aşırı kalabalıklaşmasına karşı bir çözüm olarak genel afyoluna gidiliyorsa, dikkatli bir planlamayla adaletin yerine getirilmesiüzerindeki potansiyel olumsuz etkilerin bir kısmından kaçınmakmümkündür. Mesela, genel afların mutlaka şartsız tahliye anlamınagelmesi gerekmez, genel af sunulanlar da pekâlâ, tıpkı şartlı tahliyeedilenler gibi toplum içinde bir miktar kontrole tabi olabilir. Ancak genelaf bu tür kontrollere tabi olan mahpus sayısında büyük bir artışa nedenolabilir.

*Güney Afrika Devlet Başkanı ve bir başkası - Hugo 1997 (1) SACR 567 (CC).

Endişe: Salıverilirken konan şartlar hükümlü mahpusa, hüküm verildiği sıradaöngörülmemiş ek bir yük getirerek, onu iki defa cezalandırma riskiyle karşıkarşıya bırakabilir.

Yetkililer şartları dikkatli seçmelidir. Hüküm verme aşaması için uygun olan

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 52

53

hapsetme alternatiflerinin hepsi tahliye şartı olarak uygun değildir. Mesela birmahkeme eğer asıl hükmü verirken para cezasına hükmetmemişse, mahpusupara cezası vermesi şartıyla salıveremez. Konan şartlar ya mahpusların top-luma yeniden kazandırılmasına yardımcı olmakla, ya da bu şartlara tabi olduk-ları süre boyunca onları bir miktar denetime tabi tutmakla ilgili olmalıdır.

Tahliye koşulları yukarıda işaret edilen amaçlar gözetilerek konmuş olsa bilefail bunları ek cezalandırma olarak algılayabilir. Bu kaygıları yatıştırmak içinyetkililer, teklif ettikleri şartlarla tahliye edilmeyi kabul edip etmeme seçiminimahpuslara bırakmalıdır. Ayrıca yetkililerin şartları düzenli olarak gözdengeçirerek, failin özgürlüğüne konan kısıtlamaların hâlâ gerekli olup olmadı-ğına karar vermeleri gerekir.

5.3 İnsani nedenlerle erken tahliye

Yerleşmiş bir erken tahliye sistemi, hapishane sistemine, hapsetmenin zorluk-larına karşı özellikle hassas olan (bu hassasiyetler hüküm verildikten sonra daortaya çıkabilir) faillerin durumunu ele almak için alternatifler sağlar.

Hastalığının son safhasına gelmiş, tedavisi imkânsız hastalar, erken tahliyeninotomatik olmasa bile uygun görüleceği bir mahpus grubudur. Bazı ceza adaletisistemlerinin son safhadaki hastalar için hızlandırılmış şartlı tahliyenin ele


Ölümcül hasta mahpuslar erken tahliyenin hedef kitlesi

• Şartlı tahliye kurullarının kararlarına yardımcı olmak için derinlemesinetıbbi muayene yapılmalı.

• Erken tahliyesi ele alınacak mahpusu bağımsız iki doktor muayeneetmeli.

• Tahliye sonrası yardımın ve sağlık uzmanlarının mevcut olup olmadığınıortaya koyan sosyal çalışma raporları da sunulmalı.

• Hastanın başka sağlık uzmanlarının bakımına emanet edileceği herdurumda, failin aydınlatılmış onamı alınmalı.

• HIV/AIDS’li mahpusların yakınlarının ve diğer hizmet sağlayıcıların önce-den belirlenmesi, tahliye edildikten sonra bir yere yerleştirilmelerini kolay-laştırmak bakımından önemlidir. Aileler dâhil diğer hizmet sağlayıcılarlaişbirliğine gidilerek bu amaca ulaşılabilir.

• Her hapishane, tahliye sonrası yerleştirmeye yardımcı olacak yapılarlailişkilenmeli. Bu hizmetler içinde, tedavi umudu olmayan durumdakilerinrahatının sağlandığı bakım evleri, sosyal çalışmacılar ve hasta yakınlarınaeğitim vermeye yardımcı olacak diğer görevliler bulunmalı.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 53

54

alınmasını sağlayan özel işleyişleri vardır; diğer ceza adaleti sistemleri ise özelaflardan faydalanabilir. Bu mahpusların iyileşme umudu olmadığı belli olunca,ceza adaleti sistemi onları geç kalmadan salıvermeli ve tedavilerinin toplumiçinde devam etmesi için düzenlemeler yapmalıdır. Bu kişilerin yeniden suçişleme ihtimali son derece zayıf olduğundan mahkemelerin bunların tahliyesinidüzenleyen katı şartlar getirmesine genel olarak gerek yoktur. “Ölümcül hastamahpuslar erken tahliyenin hedef kitlesi” başlıklı kutu, son evreye gelmiş has-taların erken tahliyesinde kılavuz ilkelerin pratik bir örneğini sunuyor.

Ceza adaleti sistemleri, çok yaşlı insanları da, ölümcül hasta olmasalar bileinsani nedenlerle salıvermeyi düşünmelidir. Hapishaneler yaşlı insanlar içinuygun yerler değildir. Burada uygulamada yaşanan bir sıkıntı, bazen yaşlıinsanların topluma geri döndüklerinde onlara destek olacak bir çevreye sahipolmamalarıdır. Dolayısıyla ceza adaleti sistemi, bu insanlar tahliye edilirkenonlara uygun bir barınma imkânı sağlamaya özel önem vermelidir.

5.4 Şartlı tahliye ve idari altyapısı

Tokyo Kuralları hükümlü mahpusların salıverilmesi için konabilecek şartlarıbelirtmiyor, dolayısıyla hapsetmenin bu alternatifini tesis etmek için gerekliolan kurumsal düzenlemeler konusunda kılavuzluk etmiyor. AvrupaKonseyi’nin şartlı tahliye konusunda 2003’teki tavsiye kararı bir miktar desteksunuyor. Bu karar, failin cezanın geri kalanı boyunca yeniden suç işlememesişeklindeki standart şarta ek olarak, aşağıdakiler gibi bireyselleştirilmiş şartla-rın katılmasını öneriyor:

• tazminat ödemek veya mağdurların kayıplarını telafi etmek;

• uyuşturucu veya alkol kullanımı için, ya da suçun işlenmesiyle ilgisi olantedavi edilebilir diğer durumlar için tedavi görmek;

• çalışmak veya onaylanan başka bir mesleki faaliyette bulunmak, meselaeğitim almak ya da mesleki eğitim görmek;

• kişisel gelişim programlarına katılmak;

• belirli yerlere yerleşmekten veya buralara gitmekten men edilmek.42

Bu şartları uygulamak için gereken altyapı, 4. bölümde 4.3 ve 4.4. kısımlardatartışılan, hapis dışı hükümlerin uygulanması için gerekenlere benzer.Denetimli serbestlik birimi şartlı tahliye olan faillerin kendilerine konan koşul-ları yerine getirmesine yardım edebilir, bir yandan da bu şartları uygulamala-rını temin eder. Mahkemeler şartlı tahliyenin bazı yönlerini, mesela bir insanınsabit bir adreste kalması ya da belli bir yere gitmemesi gibi kararları izlemek


42Avrupa Konseyi Bakanlar Kurulu’nun 24 Eylül 2003’te kabul edilen, şartlı tahliye hakkındaRec(2003)22 sayılı tavsiye kararı, 8. paragraf.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 54

55

için, takip de dâhil olmak üzere elektronik teknolojiden faydalanabilir.Denetimli serbestlik görevlilerine ve elektronik izlemeye başvurmanın avantajve dezavantajları, tahliyenin desteklenmesinde de hapis dışı hükümler kullanıl-ması konusundakiyle aynı şekilde geçerlidir.

Erken tahliyenin bazı koşullarının hayata geçirilebilmesi için toplumun işbir-liği gereklidir. Temel kaygılardan biri, şartlı tahliyeye tâbi failler için iş bul-maktır. İdeal olanı, özel işverenlerin bu faillere, cezalarını tamamladıktansonra devam edebilecekleri türden işler teklif etmesidir. Şartlı salıverilen fail-lere sunulan okul eğitimi ve mesleki eğitim ile kişisel gelişim programları datoplumda mevcut olmalıdır. Devlet, şartlı tahliye edilen faillere iş veya ihtiyaçduyabilecekleri eğitimleri ve programları doğrudan sağlamasa bile, hangiimkânların mevcut olduğu konusundaki bilginin şartlı tahliye kararlarını verenyetkililere ulaştırılmasını sağlamak konusunda kilit önemde bir koordine etmerolüne sahiptir.

Erken tahliye konusunda doğru karar vermeyi destekleyici bir altyapı bulun-malıdır. Birçok ülkede bu kararları, hükümlerin infazından sorumlu organlagevşek bir bağı olan bir şartlı tahliye kurulu verir. Bu şartlı tahliye kurulu,kararlarını bağımsız olarak verebilmelidir. Bazı ülkelerde bu kararı yargımakamı verir, böylece kararların bağımsız olmasının sağlanmasına yardımcıolur.

Yetkililer şartlı tahliye kararını veren kim olursa olsun burada işleyiş bakımın-dan faile adil davranılmasının sağlanması gereğini giderek daha fazla kabulediyorlar. Bu, altyapının karar merciine mahpus hakkında, erken tahliye edi-lirse başarılı olma ihtimali hakkında ve bu failin erken tahliyesi için ne gibişartların uygun olacağı hakkında gerekli bilgileri temin etmesi gerektiği anla-mına gelir. Faile karar verme süreci içinde, kendini ifade etme (dinlenme) fır-satı sunulmalıdır.

Aynı altyapı, tahliye şartlarını değiştirme yetkisine de sahip olmalıdır. Tahliyeşartlarının ihlal edildiği iddialarını değerlendirmek üzere yerleşik, adil ve taraf-sız bir işleyiş olması gerekir, özellikle de bu gibi ihlallerin erken tahliyeninfeshi ve yeniden hapsetmeyle sonuçlanabildiği durumlarda. Yetkililer şartlarınbasit ihlalleri karşısında fesih kararı vermemelidir. Mümkün olan hâllerdebunun yerine şartları değiştirmeleri gerekir. Erken tahliyenin iptalini kaçınıl-maz olarak gördükleri yerde, failin ne kadar süre için hapishaneye geri dönece-ğine karar verirken şartlı tahliye altında geçen süreyi göz önündebulundurmalılardır.

Son olarak, yukarıda belirtildiği gibi, erken tahliyeyle ilgili kararların denetlen-mesi için başvurulacak bir üst birim yapısı bulunmalıdır. Bu denetimleri uzmanmahkemeler veya milli mahkeme sistemi yürütebilir. Denetimlerin şekli neolursa olsun, yapı, faillerin hak ve ödevlerini temelden etkileyen erken tahliyeile sonuçlanan kararların denetlenmesinde hızlı hareket edilmesine imkân ver-melidir. Uygulamada bunun anlamı, tahliye şartlarında yapılacak ufak tefek


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 55

56

değişiklikler için denetime gerek olmamasıdır; ancak şu konularda alınacakkararların hızlı ve etkili bir şekilde denetlenmesi çok önemlidir: tahliye, tahliyeşartları, tahliye şartlarında önemli değişiklikler yapılması, erken tahliyeniniptaline karar verilmesi


Aşağıdaki bireylerin ve grupların katılımı elzemdir:

Yasa koyucular erken tahliyeye ve onu mümkün kılan karar verme ve gözdengeçirme süreçlerine imkân tanıyan bir işleyiş çerçevesi oluşturmalıdır.

Hapishane yetkilileri, tahliyenin otomatik olmadığı durumlarda erken tahliyesürecinin kilit önemdeki aktörleridir. Bunlar erken tahliye adaylarını, salıveri-lip verilmeyeceklerine karar veren organlara yönlendirir ve erken tahliyeimkânı tanınması hâlinde mahpusları buna hazırlarlar.

İdareciler uygun şartlı tahliye koşulları konabilmesine imkân veren bir kurum-sal altyapı sağlamalıdır.

Denetimli serbestlik görevlileri, ya da buna benzer bir rol oynayan görevliler,faillere yardımcı olur. Bunlar faillerin tahliye için konan şartlara uymasını sağ-larlar. Bunu etkin bir şekilde yapabilmek için, tahliye sürecini koordine etmekve mahpusların toplum içinde yaşamaya gerektiği gibi uyum sağlamalarınıtemin etmek konusunda hapishane yetkilileriyle işbirliği yapmaları gerekir.

Polis de, şartlı olarak salıverilen faillerle temasında destekleyici bir rol oyna-maya teşvik edilmelidir.

Sivil toplum örgütleri ve genel kamuoyundan kişiler şartlı olarak tahliye edi-len mahpuslara iş vererek ve topluma katılımlarına destek olarak yardım edebi-lirler.

Devlet başkanları özel ve genel af yetkilerini kullanırken önemli stratejikkararlar verirler. Bunlar, temel insan haklarına aykırı hapishane koşulları oluş-turan son derece aşırı kalabalıklaşmayı azaltmanın veya bundan kaçınmanın tekyolu büyük bir genel af olduğu zaman özellikle önem kazanır.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 56

6.1 Genel

Hapishanelerde asıl olarak, ceza gerektiren suçlar için yargılanmayı bekleyenyetişkinler ile hapis cezası çeken yetişkinler tutulur, ama ruhsal veya zihinselrahatsızlığı olan yetişkinler, uyuşturucu bağımlıları veya suça itilmiş veyakabahatlere karışmış çocukların da hapishaneye atıldığı olur. Bu gibi insanlarresmî süreçler sonucunda hapiste olabilirler. Ama eğer öyle değilse, bu insan-ların hapsedilmesi insan hakları bakımından çok ciddi kaygılar uyandırır. Bukişilerin hukukî durumu ne olursa olsun hapishaneler bu mahpusların ihtiyaçduyduğu bakımı sağlamak konusunda özellikle yetersiz yerlerdir. Bu nedenlebu elkitabı, özel kategorilerdeki mahpusların hapsedilmesine alternatiflergeliştirmek konusundaki acil ihtiyaca odaklanıyor.

6.2 Çocuklar

Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi şu hükmüyle çocukların hap-sedilmesine alternatifler bulmanın aciliyetini vurgular: “Bir çocuğun gözal-tına alınması, tutuklanması ya da hapsedilmesi kanunlara uygun olmalı veancak son çare tedbiri olarak ve olabilecek en kısa süreler için uygulanma-lıdır.”43 Bu sözleşme ve Çocuk Adaletinin Yönetimi Hakkında BirleşmişMilletler Asgari Standart Kuralları (Pekin Kuralları), bu kitabın üzerindedurduğu bütün ana alanlarda bu amaca nasıl ulaşılacağını da gösteriyor.

57

6. Özel kategoriler

Hapishaneler, bu özelkategorilerdeki

mahpusların ihtiyaçduydukları bakımı

sağlamak konusundaözellikle yetersiz

yerlerdir.

43Madde 37 (b). Vurgu eklenmiştir..

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 57

58

Sözleşme, çocuğu 18 yaşın altındaki kişi olarak tanımlar. BirleşmişMilletler’in diğer araçları “genç” terimini kullanır. Bu elkitabında genç ve“çocuk” terimleri birbirinin yerine geçerek kullanılmıştır. Bu kısımda tartı-şacağımız ilkelerin pek çoğu 18 yaşından büyük genç yetişkinler için degeçerlidir. Bu ilkeler mümkün olan her yerde onlar için de uygulanmalıdır.

Çocukları ceza adaleti sisteminin dışında tutmak

Hapsedilme riskini en çok taşıyan çocuklar; cezai sorumluluk taşıdığı düşünü-lenler, suç işlediğinden şüphe edilenler ve yetişkinler tarafından yapıldığındasuç sayılan hareketlerden dolayı suçlu bulunmuş olanlardır. Bu davranışlarınsuç olmaktan çıkartılması, hapishanelerdeki çocuk sayısını bir çırpıda düşüre-cektir. Ancak yetkililer çocukların suçlu olmaktan çıkarılmasını bundan başkaiki yolla daha ele alabilirler. Çocukların cezai sorumluluk (ehliyet) taşıyıp taşı-yamayacağı sorusu üzerinde durabilirler. Kökten bir yaklaşımla cezai sorumlu-luk için asgari yaş düzenlenebilir. Hukuk sistemleri bir asgari yaş belirleyip, buyaşın altındaki çocukları yaptıklarından sorumlu tutmayabilir. Bu asgari yaşlararasında çok büyük farklar vardır; bu yaş, İrlanda ve Güney Afrika gibi ülke-lerde yedi, Almanya, Japonya ve Vietnam’da 14, Brezilya ve Peru’da ise18’dir.44 Cezai sorumluluk yaşını belirleyen uluslararası bir standart yoktur,fakat Pekin Kuralları bu yaşın “duygusal, zihinsel ve entellektüel olgunluğadair gerçekler düşünülerek, çok düşük bir yaş seviyesinde sabitlenmemesi”niöngörür.45 Yetkililer asgari yaşı yediden 13’e yükseltirlerse, artık yasal olarakhapishanede tutulamayacak olan yapıldığında otomatik olarak ceza adaleti sis-teminden çıkarmış olurlar. Yetkililer ayrıca ceza yasalarına tabi olmayançocukların diğer kurumlarda da alıkonmamasını sağlamalıdır; bu kurumlar tek-nik olarak hapishane olmamakla birlikte bir o kadar zor yerlerdir.

Kademelendirici bir yaklaşımda, cezai sorumlulukla ilgili kanunlar belirli biryaş aralığındaki çocuklar için her çocuğun doğru ve yanlışı ayırt etme becerisi-nin değerlendirilmesini isteyebilir. Bu yaş aralığındaki çocuklar için, çocuğunsuç tarihinde doğru ve yanlışı ayırt etme yeteneğine sahip ve davranışlarını buanlayışa göre belirleyebilecek durumda olduğunu ıspat etme işi devlete ait ola-caktır. Bu cazip bir çözümdür çünkü çocuğun kapasitesinin göz önünde bulun-durulmasına izin verir ve keyfî bir sona erme noktasına dayanmaz. Ancakburada uygulamada oluşacak tehlike, yetkililerin çocuğun cezai sorumluluğasahip olduğunu kolayca varsayabilmeleri ve böylece çocukların ceza adaletisistemi içinde kalmaya devam etmesidir. Yetkililerin bu yaklaşımı benimse-mesi halinde, ıspat standardı yerine getirilmelidir.

Yandaki kutu çocuk adaleti reformuna bir örnek veriyor.


44Birleşmiş Milletler Implementation of United Nations Mandates on Juvenile Justice (BirleşmişMilletler Kararlarının Çocuk Adaletinde Uygulanması) New York 1994.45Kural 4.1.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 58

59chapter 6 Özel kategoriler

Çocuk ceza kanunun reformları alternatiflere odaklanıyor

Lübnanlı yasa koyucular, 6 Temmuz 2002 tarihli hukuk reformuyla,gençler için korunma, eğitim ve ıslahın hapsetmeden önce gelmesinisağlamayı amaçladılar. Önceki kanunlar da ıslah ve topluma kazandırmatedbirlerini öngörüyordu ama bunlar nadiren uygulanıyordu. Bazılarınıniçeriği o kadar belirsizdi ki uygulanmaları mümkün değildi.

Yetkililer mahkeme verilerini analiz ettiler ve 1975-1990 iç savaşıöncesinde çocuk suçluluğunda görülen artışın özünde hafif suçlarla ilgiliolduğunu, ağır suçlarda olmadığını fark ettiler. Görülen davaların dörtteüçü ciddi olmayan ya da hafif suçlar hakkındaydı.

Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi tarafından desteklenen bureformla, yapılan başka değişikliklerin yanı sıra, gençler için hüküm vermedüzenlemeleri olarak mahkemelerin elinde bulunan tedbir çeşitleri art-tırıldı ve bu tedbirler net bir şekilde tanımlandı. Genişletilen bu tedbirlerküçüklerin kendi ev ortamlarında ıslah edilmelerine odaklanıyor.

Lübnan’ın reform deneyimi genç failler için adaletin değişiminde küçükbir adım oldu ve ülkedeki çocukların ve ergenlerin durumunun iyileşme-sine katkıda bulundu.

Çocukların işlediği fiillerin tanımları hapsetmeyi getirdiğinde

Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde çocuk suçluluğuna ilişkin 1950 tar-ihli bir kararname genç insanların kanunla çatıştığı durumları şöylesıralıyor:

1. Dilenen veya serserilik eden çocuklar.

2. Yanlış davranışları veya disiplinsizlikleriyle, anne-babalarının, öğretmen-lerinin veya onların bakımından sorumlu diğer insanların onlardan mem-nuniyetsizlik duyması için ciddi sebep oluşturan çocuklar.

3. Ahlak dışı davranışlar içine giren veya kumardan, eşya kaçakçılığından,kendilerini fuhşa maruz bırakan faliyetlerden, dilenmekten, serseriliktenveya suç işlemekten gelir elde etmeye çalışan çocuklar.

4. Yetişkin ceza adaleti sisteminde suç sayılan bir fiili işlemiş olan çocuklar.

Onlarca yıllık bu kararnamenin sonucu olarak, mahkemelerin hakkındahüküm verdiği ve Devlet Bakım ve Eğitim Evi’ne (Etablissements de Gardeet d’Education de l’Etat, EGEE) gönderilen bütün çocuklardan sadece biri,bir yetişkin tarafından yapılmış olsa suç sayılacak bir davranış göstermişti.Geri kalanlar, yukarıda belirtilen, anne-babaya itaat etmemek, yaramazlıkyapmak ve okula gitmemeye dair kurallar kapsamında yargılandı.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 59

60

Yetkililer, yetişkinler tarafından yapıldığında suç sayılan bazı hareketlerinçocuklar tarafından yapılmasını suç olmaktan çıkarabilirler. Öte yandan, bir-çok toplumda yetkililer, yetişkinler tarafından yapıldığında suç sayılmayanbazı hareketlerin çocuklar tarafından yapılmasını suç sayar. Okulu asmak,evden kaçmak ve daha belirsiz bir ifade olan toplum dışı davranışlar, çocukla-rın ceza yasası kapsamında yargılanabildiği, statü suçu denen fiiller sayılır. Buçocukların tutuklanıp hiç yargılanmama tehlikesi de vardır. Statü suçlarında,çoğu zaman ya çok yetersiz olan ya da hiç olmayan sosyal yardım sistemininyerine, yanlış bir şekilde, tutuklama uygulanır.

Bir davranışın suç kabul edilmesi kimi zaman dolaylı olur. Statü suçu işleyençocuklar, onları bu suçun altında yatan davranışı tekrar etmekten men eden birmahkeme kararına tabi tutulabilirler. Eğer bundan sonra tekrar suç işlerlerse,mahkeme kararına uymamaktan (mahkemeye itaatsizlik) yargılanırlar. Ozaman da ceza adaletinin kapsam ağına girer ve sonunda hapishaneye atılabilir-ler. Yetkililer böyle dolaylı suçlu saymalara karşı önlem almak ve çocuklarıhapisten uzak tutmak için harekete geçmelidir.

Faillerin ceza adaleti sisteminin dışına yönlendirilmesi çocuklar için özellikleuygulanabilir bir stratejidir. Pekin Kuralları, “uygun olan her yerde, genç fail-lerin durumunun resmî mahkeme yoluna gitmeden ele alınması düşünülmeli-dir” diye, özel olarak belirtir.46 Bunun gerçekleşmesi için polise, savcıya vediğer birimlere talimat verilir.47

Pekin Kuralları ayrıca, kanunla çatışma hâlinde olabilecek çocukların duru-munu ele alanların, onlara nasıl davranılacağına karar verirken olabildiğincefazla takdir yetkisine sahip olması gerektiğini öngörür.48 Böylece yetkililer,çocuğun en yararına olacak şekilde onu ceza adaleti sürecinin dışına yönlendi-rebilirler. Ancak yetkililer bu takdirlerini adil ve hesap verebilir şekilde kullan-malıdır.49

Dahası, Pekin Kuralları çocukları işlemedikleri suçları itiraf etmek için baskıgörmekten korumak amacıyla, bu yönlendirmede çocuğun ve anne-babası yada vasisinin rızasını almanın önemini vurgular.50 Son olarak, çocukların ihti-yaç duyabileceği uygun tedavi ve hizmetleri sağlamak için uygun kapasiteyesahip toplum tabanlı programlar geliştirilmelidir.51

Ceza adaleti sisteminde çocuklar için alternatifler

Pekin Kuralları çocukların tutukluluğuna dair benimsenecek yaklaşım konu-sunda çok açıktır: “Yargılanmayı beklerken tutuklamaya ancak son çare tedbiri


46Kural 11.1.47Kural 12.2.48Kural 6.1.49Kural 6.2.50Kural 11.3.51Kural 11.4.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 60

61

olarak ve olabilecek en kısa süre için başvurulabilir.”52 Bu kural, yetişkinleriçin benimsenmesi gereken kuralla tıpatıp aynıdır ve altında aynı düşünmebiçimi yatar: suçu kanıtlanmamış herkesin masum olduğu kabulü ve muha-keme usullerindeki diğer koruma tedbirleri, artı çocukların tutuklanmasınınbaşlıbaşına onlara zarar verdiğinin vurgulanması.

Yetişkinler için olduğu gibi, yetkililer yine tutukluluğun alternatiflerini arama-lıdır, fakat çocuklar için ellerinde ek alternatifler vardır. Pekin Kuralları “müm-kün olan her yerde, yargılanmayı beklerken tutuklama yerine yakın denetim,bakım ya da bir ailenin yanına, bir eğitim ortamına veya bir eve yerleştirme gibialternatif tedbirler konmalıdır” diye öngörür. 53

Bu ek alternatiflerin ortak bir özelliği vardır: çocuk adına sorumluluk üstlene-cek yetişkin bir otorite figürü. Bu kişi anne-baba, veya koruyucu anne-babaolabilir, ama mutlaka bunlardan biri olması gerekmez. Yetkililer bir çocuğu birtür destekli barınma54 kapsamında yerleştirirken bunun onu başka bir isimaltında yine hapsetmek olmadığından emin olmaları gerekir. Mesela bir eğitimkurumu hapsetmenin gayet zararsız bir alternatifi gibi görünebilir ama eğer bukurum çocuğun özgürlüğünü temelden sarsıyorsa hapishanenin verdiği pekçok zarara o da sebep olabilir. Öte yandan, yetişkinlerin cezaevi, çocuklar ayrıbir bölmede tutulsa bile, çocukları mahkemeyi beklerken tutmak için uygun biryer asla değildir. Bir çocuğun tutuklanması çok gerekli görüldüğünde güven-likli bir diğer barınma mekânı kötünün iyisidir.

Tutumluluk, yani hapsetmeye çok az başvurulması, çocuklar için özellikleönemli bir ilkedir. Yetkililer mümkün olan her yerde alternatiflere ulaşmalıdır.Pekin Kuralları, çocukların bir fiili işledikleri bulgusunun ardından hapsedil-melerine sebep olabilecek suçları açık bir şekilde sınırlandırır:

Gencin başka bir kişiye karşı şiddet içeren ciddi bir eylemden veya başkaciddi suçları işlemekte ısrar etmekten suçlu bulunması ve bu durumauygun başka bir çözüm olmaması dışında, kişisel özgürlükten mahrumbırakma yoluna gidilmeyecektir.55

Yetkililer çocukları hapsettikleri zaman en ağır suçlar için bile bunu olabileceken kısa süreyle sınırlı tutmalıdır.56 Bir kere daha vurgulayalım, çocuklar aslayetişkin mahpuslarla aynı yerde tutulmamalıdır. Çocuk Hakları Sözleşmesiçocukları tahliye ihtimali olmadan ömür boyu hapse mahkûm etmeyi yasak-lar.57

chapter 6 Özel kategoriler

52Kural 13.1.53Kural 13.2.54Avrupa Konseyi’nin çocuk suçluluğunu ele almanın yeni yolları ve çocuk adaletinin rolüne ilişkin(2003)20 sayılı Tavsiye Kararının 17. Maddesi’ne bakın; bu madde tutuklu yargılama yerine bualternatifi kabul eder.55Kural 17.1.(c).56Kural 26.357Madde 37(a).

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 61

62

Mahkemeler çocukları süresi belirsiz cezalara çarptırmamalıdır, bunu yapacakolurlarsa da, hüküm verme aşamasında, çocuğun tahliye edilmesini görüşmeküzere yakın bir tarih belirlemelidirler. Mahkemeler hükmü düzenli olarak göz-den geçirmelidir, zira çocuğun ahlak duygusu gelişmektedir.

Pekin Kuralları, çocukların kurumlara kapatılmasından kaçınmak gerektiğinioldukça açık belirtir.58 İnsan haklarıyla ilgili endişelerin yanı sıra, bu çoğuzaman çocuğun yeniden eğitilmesi bakımından da zarar veren bir tedbirdir.Pekin Kuralları çocuklara uygulanabilecek çeşitli düzenlemeleri sıralar.59

Bunlar özünde yetişkinler için geliştirilen ve 4.3. kısımda tartışılan hapis dışıözel tedbirlere benzer. Ama burada “bakım, rehberlik ve denetleme kararları”60

ile “koruyucu aile bakımı, yaşam köyleri ve diğer eğitim orramlarıyla ilgilikararlar”61 da vurgulanır. Bu yöntemler çocuklar söz konusu olduğunda hap-setmenin yerine sosyal yardım tabanlı alternatiflerin taşıdığı özel önemin altınıçizer.

Yetkililer, çocukların ve genel olarak genç faillerin suçtan uzak bir hayat sür-mek için yeni bir fırsatı hak ettikleri temelinden, onların erken tahliyesini dahakolay meşrulaştırabilirler. Çocuklar için genel af uygulayabilirler ve buna karşıkamuoyundan pek fazla itiraz yükselmez. Pekin Kuralları özel olarak “birkurumdan şartlı tahliye uygun yetkili merci tarafından olabilecek en geniş kap-samda uygulanmalı ve olabilecek en erken zamanda verilmelidir” diye bildi-rir.62 Tahliye edilen çocuklar hapishanenin dışındaki hayata gereği gibihazırlanmalıdır. Hem devlet yetkilileri hem de genel kamuoyu onlara destekolmalıdır. 63

Kimler harekete geçmeli?

Aşağıdaki kişilerin ve grupların katılımı elzemdir:

Yetişkinler için adı geçen önemli aktörler çocukların hapsedilmesini de azal-tabilir, zira alternatifler yetişkinler için kullanılan stratejilerin hepsini kapsar.

Çocukların hapsedilmesi duygusal bir konudur ve alternatifleri savunan kam-panyalar çocuklara odaklandıkları zaman çoğu zaman daha fazla destek bulur.

Sivil toplum örgütlerinin çalışmaları, çocuklara yardım kurumları ve savunu-culuk gruplarının öncülüğünde, ülke kamuoyunu çocukların hapisten çıkarıl-ması lehine harekete geçirmek için ülke çapındaki girişimlere destek verebilir.


58Kural 19.1.59Kural 18.1.60Kural 18.1.(a).61Kural 18.1.(c).62Kural 28.1.63Kural 28.2.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 62

63

6.3 Uyuşturucuyla ilişkili failler

Uyuşturucuyla ilişkili suçlardan dolayı hapsedilen failler çoğu ülkede hapis-hane nüfusunun büyük bir bölümünü oluşturur. Bu kısmen yasadışı uyuşturucumaddelerin kaçakçılığına karşı verilen ulusal ve uluslararası mücadeleden kay-naklanır. Bu faillerin çoğunluğu değilse büyük bölümü uyuşturucu ticaretininbüyük oyuncuları değildir ve çoğu zaman kendileri de uyuşturucu bağımlısıdır.Uyuşturucuyla bağlantılı bu hafif suçların faillerini hedef alan hapsetme alter-natifleri bu faillerin meselelerini daha etkili bir şekilde ele alabilir. 1988 tarihliUyuşturucu ve Psikotrop Maddelerin Kaçakçılığına Karşı Birleşmiş MilletlerSözleşmesi64 ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Uyuşturucu TalebininAzaltılması için Rehber İlkeleri65 de dâhil olmak üzere temel uluslararası araç-lar da bunu kabul eder. Bu araçlar uyuşturucu kaçakçılığı ile mücadeleye odak-lanırlar, ama devletlere çokdisiplinli girişimlerde bulunma çağrısı dayaparlar.66 Hapsetmenin alternatifleri bu girişimlerin önemli bir parçasıdır.

Uyuşturucu kullananları ceza adaleti sisteminin dışındatutmak

Uyuşturucu kullanıcıları bağlamında hapsetmenin alternatifleri, farklı vurgu-larla da olsa, diğer bütün suçlardakinin aynı genel hapsedilmenin azaltılmasıstratejileri kullanır.

Suç olmaktan çıkarma, uyuşturucu alanında tartışmalı bir stratejidir. Bir ben-zerlik kuracak olursak, bazı devletler geçmişte alkolü yasaklayıp, ardından top-lumsal davranışlar değişirken toptan yasağın yerine daha incelikli kontrollerkoydular. Devletler bazen, bir uyuşturucu türünü diğerlerine kıyasla daha aztehlikeli bir statüye indirerek veya uyuşturucu bulundurmayı suç olmaktan


64Birleşmiş Milletler Belge E/CONF.82.15.65A/RES/S-20/3 of 8 Eylül 1998.66Genel olarak bakın, Neil Boister, Penal Aspects of the United Nations Drug Conventions, Kluwer,Lahey 2001.

Polis uyuşturucuyla ilgili failleri sistem dışına yönlendiriyor

Avustralya polisi, ceza adaleti sistemiyle uyuşturucuyla ilgili suçlardandolayı ilgisi olmamış, ya da fazla ilgisi olmamış bireyleri yasadışı bir uyuş-turucu maddeden az miktarda bulundururken yakaladığı zaman, faile biryönlendirme programına katılmayı kabul edip etmeyeceğini sorabiliyor.Bu program uyuşturucu konusunda eğitime ve eğer gerek varsa tedaviyedayalı. Programa katılmayı seçen failler sunulan eğitim veya tedavinintamamına katılmak zorunda. Eğer, mesela tedavi konaklamalı rehabilita-syon içeriyorsa, faillerden kendi tedavileri maddi katkıda bulunmalarıisteniyor. Eğer failler programa tam katılım gösteremezse ceza adaletisistemine dönme riskiyle karşı karşıya kalabiliyorlar.*

*Avustralya hükümeti Illicit Drug Diversion Initiative: How Does Diversion Work. Raporun

tamamı için: http://www.gov.health.au/internet/wcms/publishing.nsf

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 63

64

çıkarıp uyuşturucu kaçakçılığını suç saymaya devam ederek, suç olmaktan kıs-men çıkarma yoluna gidebilirler.

Yönlendirmenin, hapsetmenin bir alternatifi olarak büyük rolü vardır.Yetkililer, uyuşturucuyla ilgili kanunları ihlal eden pek çok failin, ayrıca suçoluşturan başka davranışlar gösteren pek çok failin de, bu suçları kendileri deuyuşturucu bağımlısı oldukları için işlediklerini kabul ediyorlar. Failleribağımlılıklarından dolayı tedavi etmenin onlar hakkında ceza adaleti sistemikapsamında işlem yapmaktan ve sonunda onları cezalandırmaktan daha etkiliolduğunu gördüler.

Uyuşturucuyla ilgili faillerin yönlendirilmesinin çeşitli şekilleri olabilir.Yönlendirmede, diğer suçlarda olduğu gibi, polisin ve savcının şüphelileri göz-altına almamak ve haklarında dava açmamak konusunda kendi takdirlerini kul-lanması yolu izlenebilir. Bu gibi durumlarda faillerin uyuşturucu konusundabir eğitim programına veya daha resmî bir tedavi programına katılmaya ihti-yacı olabilir. “Polis uyuşturucuyla ilgili failleri sistem dışına yönlendiriyor”başlıklı kutu, uyuşturucu kullananlar için bir yönlendirme programına örnekveriyor.

Birkaç ülkede, uyuşturucu tedavisi mahkemeleri bu yönlendirme sürecini res-mîleştiriyor.67 Yaygın olarak bilinen adıyla “uyuşturucu mahkemeleri”, cezaadaleti sisteminin parçasıdır ama yönlendirme stratejisi olarak işlerler.Davalarının uyuşturucu mahkemesi tarafından ele alınması için faillerin suçla-rını itiraf etmeleri beklenebilir, ama bu bütün ceza sistemleri için geçerli değil-dir. Uyuşturucu mahkemelerinin hedef kitlesine giren fail grupları değişebilir.Uyuşturucu mahkemesi hareketinin 15 yıldan uzun süre önce ilk olarak başla-dığı yer olan Amerika Birleşik Devletleri’nde, katılımcılar önceleri ilk defa suçişleyen faillerdi, şimdiyse programların çoğu bu işe çok daha fazla karışmışmadde bağımlılarına odaklanıyor.68 Benzer şekilde Avustralya’da da uyuştu-rucu tedavi mahkemeleri malvarlığına dair suçlar işlemek konusunda uzun birgeçmişi olan uyuşturucu bağımlısı failler için kurulmuştur. Bu mahkemelerehapsetmeden önce son bir seçenek olarak başvurulur.

Uyuşturucu mahkemesi, klasik bir hapis cezası vermek yerine, bağımlılık vekatılımcıyı etkileyen diğer meseleler için kapsamlı bir tedavi programı ister ve


67Mesela bakın, ABD’deki uyuşturucu suçları mahkemeleri hakkında, J. Scott Sanford ve BruceA. Arrigo, “Lifting the Cover on Drug Courts: Evaluation Findings and policy Concerns” (2005)49 International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology s. 239-259;Avustralya Kriminoloji Enstitüsü (Australian Institute of Criminology), “Drug Courts: reducing drug-related crime” AI Crime Reduction Matters No. 24, 3 Haziran 2004; İskoçya’daki idare için S.Ely ve diğ. “The Glasgow drug Court in Action: The First Six Months” Crimeand Criminal JusticeResearch Programme Research Findings no. 70/2003; ve Kanada’dan, internette yayınlanan birbroşür Drug Treatment Court: Program Information, Public Safety and Emergency PreparednessCanada at http://www.prevention.gc.ca/en/library/features/dtc/brochure.htm, erişim 30 Eylül 2005.68“What is a Drug Court?” (“Uyuşturucu Mahkemesi nedir?”) National Association of Drug CourtProfessionals (Uyuşturucu Mahkemesi Çalışanları Derneği) internet sitesi, http://www.nadcp.org/accessed January 19, 2007.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 64

65

bunu failin izlenmesi ve desteklenmesiyle sürdürür. Bu izleme sürecine yar-dımcı olmak üzere, mahkeme, failin ilerlemesine dair raporlar alır.Fail açısın-dan, kapalı bir kurumda yapılması gerekmeyen böyle bir tedavi, hapsetmeninyerine cazip bir alternatiftir. Faillerin, özellikle de davalarına uyuşturucu mah-kemesi tarafından bakılması için suçlarını itiraf edenlerin, zorunlu tedavihükmü verilmesine rıza göstermeden önce bu sürecin nasıl işlediğine dair sağ-lam hukuki bilgi ve tavsiyeye ihtiyacı vardır. Alınan ilk sonuçlara göre uyuştu-rucu mahkemesi programları suç tekrarını önlemek konusunda hapsetmedendaha etkilidir ve çok kaynak harcamakla beraber pek çok yargı çevresinde hap-setmeden daha ucuza gelirler.69 Yukarıdaki kutuda başarılı uyuşturucu mahke-melerinin on iki özelliği hakkında ayrıntılı bilgi bulabilirsiniz.


UNODC uyuşturucu mahkemelerinin kurulmasına yardımediyor

Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC), uyuşturucumahkemelerinin kurulmasına yardımcı olmak için uzmanlardan oluşan birçalışma grubu kurdu. Grup, bu mahkemelerin başarılı olmasında on ikietken tespit etti:

1. Çokdisiplinli uyuşturucu mahkemesi programı ekibine, hâkim tarafın-dan etkin bir şekilde liderlik edilmesi.2. Hâkim ve ekip üyelerinin her biri kendi meslekî bağımsızlığını korurken,disiplinlerarası etkin işbirliğine gidilmesi.3. Ekibin sağlık alanında çalışmayan üyelerinin bağımlılık ve iyileşmekonusunu iyi bilmesi ve anlaması.4. Yaklaşımlarda tutarlılığı ve programın etkililiğinin devamı için işletimkılavuzu.5. Programa seçilmek konusunda açık ölçütler ve potansiyel katılımcı fail-lerin seçilebilirliği konusunda tarafsız tarama.6. Her potansiyel katılımcı failin durumunun ayrıntılı olarak değer-lendirilmesi.7. Her katılımcı failin (hukuki tavsiye aldıktan sonra) programa katılmadanönce tam aydınlatılmış ve belgelenmiş onamı olması.8. Katılımcı faillerin tedavi ve rehabilitasyona hızlı yönlendirilmesi.9. Programa uymama durumunda hızlı, kesin ve tutarlı yaptırımlar, bununyanında programa uyma karşılığı olarak ödüller.10. Belirlenen eksiklikleri gidermek için, programın devamlı olarak değer-lendirilmesi ve program yapısını buna göre değiştirme iradesi.11. Programa yeterli, sürekli ve amacı benimser şekilde kaynak sağlan-ması.12. Gerekli veya uygunsa, programın dayandığı maddi hukuk ve usulhukukunda değişiklik yapılması.

69J. Scott Sanford “Lifting the Cover on Drug Courts: Evaluation, Findings and Policy Concerns”(2005) 49 International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, s. 239-259.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 65

66

Uyuşturucu kullananlar için ceza adaleti sistemindealternatifler

Uyuşturucu mahkemeleri hapsetmenin alternatiflerinden faydalanmak içinsağlam yollardır ama ceza adaleti sistemine giren uyuşturucu bağımlılarınıngereksiz yere hapsedilmemesini sağlamak için başka yöntemler de vardır. Buönemlidir, çünkü yetkililer ellerinden geleni yapsalar bile hapishaneleriniçinde uyuşturucu maddelere çoğu zaman rahatça ulaşılır.

Mahkemeler, hassas durumdaki bir şüpheliyi duruşmaların arasında hapisha-neye gönderirken bu gerçeği akılda tutmalıdır. Diğer mahkemeler de maddebağımlısı faillere ceza verirken, toplum içinde uyuşturucu tedavisinin hapisha-nede yapılandan daha etkili olduğunu göz önünde bulundurmalıdır. Bu durum,hafif vakalarda, şartlı hapis cezası mı yoksa toplum içinde infaz edilecek, uyuş-turucu tedavisine katılmanın ceza şartının bir parçası olduğu bir yaptırım mıuygulanacağına karar verirken çok önemli bir etken olabilir. Hükümlü mah-puslar erken tahliye edilirken, uyuşturucu bağımlılarının tahliyeden sonra teda-visi ve takibine dair hükümlere de yer verilmelidir.


Uyuşturucu bağımlısı faillerin durumunu hapishane dışında ele almak içinalternatif stratejilerin hepsi, toplum içinde bağımlıların tedavisi için imkânolup olmamasına bağlıdır. Bunun için, uyuşturucu danışmanları ve bağımlıla-rın yönlendirilebileceği, uzman tıp doktorları ve psikologların çalıştığı tedavimerkezlerinden oluşan bir ağ gereklidir. Bu uzmanların, bağımlı failler içinuygun tedavinin sağlanması konusunda ceza adaletinin önemli aktörleriyle(polis, savcı, hâkim ve denetimli serbestlik görevlisi) yakın çalışması gerekir.Hem bu hizmetleri sağlamada hem de koordine etmede devletin önemli roloynaması gerektiği açıktır. Burada sivil toplumun da katkısı olabilir, meselauyuşturucu bağımlıları için toplumda mevcut hizmetlere ceza adaleti sistemi-nin de erişebilmesini sağlamak çok önemlidir.

6.4 Zihinsel ve Ruhsal Rahatsızlığı Olanlar

Zihinsel veya ruhsal rahatsızlığı olan insanlar genel olarak hapishanenin için-dense dışında daha iyi tedavi olurlar. İdeal olan, bu insanların ait oldukları top-lum içinde yaşamasıdır ve Birleşmiş Milletler Zihinsel ve Ruhsal RahatsızlığıOlan Kişilerin Korunması İlkeleri de bunu söyler.70 Bu kişilerin bir ruh sağlığıkurumunda tedaviye ihtiyaç duyması halinde bu kurum da evlerine olabildi-ğince yakın olmalıdır. Bu yer asla hapishane olmamalıdır.71


70Birleşmiş Milletler Zihinsel ve Ruhsal Rahatsızlığı Olan Kişilerin Korunması ve Ruh SağlığınınGeliştirilmesi İlkeleri, İlke 7.1. 17 Aralık 1991 tarihli, 46/119 sayılı Birleşmiş Milletler Genel Kurul kararı.71Ibid. Principle 7.2.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 66

67

Zihinsel veya ruhsal rahatsızlığı olan insanlar bazen, suç olan davranışlar gös-terirler ve bunların bir kısmı toplumu tehdit eder. Eğer bu konuda işleyen başkabir süreç yoksa bu insanlar hapse atılır, oysa hapishane onların bakımına uygunolarak düşünülmüş bir yer değildir. Bundan kaçınmak için ne yapılabilir?

Zihinsel ve ruhsal rahatsızlığı olanları ceza adaleti sisteminin dışında tutmak

Zihinsel veya ruhsal rahatsızlığı olanların davranışlarının suç olmaktan çıkarıl-ması, bu kişilerin cezai sorumluluğu konusunda karmaşık pek çok soruyu gün-deme getirir. Bu elkitabının amaçları bakımından, ruh hastalıklarının yasaltanımlarının, davranışlarından cezai olarak sorumlu olmayanların ceza yasasıkapsamına girmeyeceği kadar geniş olması önemlidir.


Ruh sağlığı ve hapishaneler

Dünya Sağlık Örgütü’nün tahminlerine göre, tüm dünyada yaklaşık 450milyon insan zihinsel veya davranışsal rahatsızlıklardan mustarip. Mahpusnüfuslar içinde bu rahatsızlıkları çekenlerin sayısı orantısız bir şekildefazla.

Bu rahatsızlıkların birçoğu hapse girmeden önce de mevcut olabilir, hapis-hanede bunlar daha da ağırlaşabilir. Birçok rahatsızlık da hapsedilmesırasında çıkabilir. Hapishaneler, aşırı kalabalık, şiddet, yalnız kalmaya zor-lama, mahremiyetten yoksunluk ve / veya gelecekte ne olacağına dairgüvensizlik duyma gibi etkenlerden dolayı ruh sağlığını bozabilir.

İyi bir hapishane idaresi, ruhsal rahatsızlıkların fark edilmesine, önlenme-sine ve tedavisine odaklanmalıdır. Örneğin ceza adaleti sistemi ruhsal vezihinsel rahatsızlıkları olan insanları ruh sağlığı sistemine yönlendirebilir.Hapishaneler, mahpusların genel hastanelerin psikiyatri servislerindeuygun tedaviyi görmesini ve akut bakıma ulaşmasını sağlayabilir. Başkapek çok şeyin yanında, hapishaneler psikososyal destek verebilir, per-sonele eğitim verebilir, mahpusları eğitebilir ve ülkedeki ruh sağlığı plan-larının onları da kapsamasını temin edebilir.

Hapishanedeki ruh sağlığı meselelerini ele almanın birkaç faydası vardır.Bu tavır ilgili mahpusun ve bütün mahpus nüfusunun sağlığını düzelt-mek ve yaşam kalitesini yükseltmekle kalmaz, fark edilmemiş veyatedavi edilmeyen ruh sağlığı sıkıntılarına sahip mahpuslarla uğraşmakzorunda olan personelin bazı rahatsızlıklarını da gidermiş olur. Toplum da,hapishane ile genel toplum arasında infaz koruma memurları, idare, sağlıkgörevlileri ve mahpuslar üzerinden süregiden ilişkiden dolayı, daha mah-puslar topluma salınmadan önce bu durumdan fayda görür.

Kaynak: “Mental Health and Prisons” bilgi broşürü, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) veUluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC):http://www.euro.who.int/Document/MNH/WHO_ICRC_InfoSht_MNH_Prisons.pdf

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 67

68

Çoğu ülkede ceza yasaları bu ayrımları yapar. Zorluk bunun uygulanmasında-dır. Çoğu zaman akıl sağlığından şüphe edilen bir sanık iki temel konuda kararverilmesi için bir süre tutuklu kalır. Bu konular, ruh sağlığı bakımından kişininyargılanmaya uygun (ve kendi savunmasına yardım edebilecek) durumda(ehil) olup olmadığı ve cezai bakımdan davranışından sorumlu olup olmadığı-dır. Bu kişiler ruh sağlığı bakımından değerlendirilme sürecinde hapishanededeğil bir ruh sağlığı kurumunda tutulmalıdır.

Zihinsel veya ruhsal rahatsızlığı olanların ceza adaleti sisteminin dışına yön-lendirilmesi ortaya cezai sorumlulukları olup olmadığına karar verilmesindendaha geniş kapsamlı sorular çıkarır. Suç oluşturan davranışlarda bulunduğun-dan şüphe edilen veya bundan suçlu bulunan insanların birçoğu zihinsel veyaruhsal rahatsızlıklardan mustariptir. Yetkililer, yaşanan rahatsızlığın kişininişlediği suçtaki sorumluluğunu ortadan kaldıracak kadar ağır olmadığı sonu-cuna varabilirler, ancak bu faillerin durumunun nasıl ele alınacağına kararverirken zihinsel / ruhsal rahatsızlığın yine de dikkate alınması gerekir. Bu arakategorideki insanların tamamen ceza adaleti sisteminin dışına yönlendirilmesiiçin polis ve savcılık yetkilileri özel çaba sarf etmelidir.

Burada mahkemelerin özellikle önemli bir rolü vardır. Birleşmiş MilletlerZihinsel ve Ruhsal Rahatsızlığı Olan Kişilerin Korunması İlkeleri, hükümlümahpusların veya hapishaneye geri gönderilen tutukluların ruhsal veya zihin-sel rahatsızlığı olduğundan şüphe edildiği zaman mahkemelerin duruma müda-hale etmesine imkân veren yasal çerçevenin oluşturulmasını teşvik eder. Buyasalar “mahkemenin veya yetkili başka bir makamın, yetkili ve bağımsız tıbbideğerlendirmelere dayanarak, bu kişilerin [hapiste tutulmak yerine] bir ruhsağlığı tesisine alınmasına karar vermesine imkân tanıyabilir.”72 “Ruh sağlığıve hapishaneler” başlıklı kutu ilgili konulardan bazılarını anlatıyor.

Zihinsel ve ruhsal rahatsızlığı olanlar için ceza adaletisisteminde alternatifler

Ceza adaleti sistemi içinde kalan zihinsel ve ruhsal rahatsızlığı olan kişilerindurumu rutin olarak, hapishane dışında bulunmalarının daha iyi olup olmayacağıkonusunda özel olarak değerlendirilmelidir. Bu, tutukluluğun alternatifleri düşü-nülürken özellikle önem kazanan bir etkendir. Benzer şekilde, uygun durumlarda,failin ruhsal / zihinsel rahatsızlığının tedavisine yer veren toplum tabanlı bir cezada düşünülmelidir. Faillerin ruhsal ve zihinsel sağlık durumunun zamanla değişe-bileceğinin de unutulmaması gerekir. Bir failin cezası tamamlanmadan salıverilipverilemeyeceğine karar verilirken, onun ruh sağlığı durumu da bir etken olmalıdır.


72A.g.y., İlke 20.3.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 68

69



Devletlerin hem kapalı ruh sağlığı kurumlarında hem de toplum içinde tedavisağlayan ruh sağlığı sistemlerine ihtiyacı vardır. Ruhsal ve zihinsel rahatsızlık-ların tedavisi konusunda uzman psikiyatrist ve psikologların ruhsal veyazihinsel rahatsızlığı olan faillerin gereği gibi tedavisinin sağlanmasındapolisle, savcıyla, hâkimle ve denetimli serbestlik görevlisiyle yakından çalış-ması gerekir. Devlet hem ruh sağlığı hizmetleri sağlamakta hem de bunlarıkoordine etmekte kilit rol oynamalıdır. Sivil toplum da, ruhsal ve zihinselrahatsızlıkları olanlar için toplumda varolan hizmetlere ceza adaleti sistemininde erişmesini sağlamak gibi birçok konuda destek verebilir.


İskoçya’da kadın faillerin meseleleri, tutuklamadan sevk veyönlendirme planlarıyla ele alınıyor

İskoçya, kadınlar için tutuklamadan sevk ve kovuşturma dışınayönlendirme programlarıyla önemli başarılara ulaştı.

Tutuklamadan sevk kapsamında, uyuşturucu kullanan sanıklara tedavi veilgili hizmetler tutuklama anında teklif ediliyor. Sistem, suç işlemesiuyuşturucu kullanımıyla bağlantılı olan insanlara yönelik ve failin tamamengönüllü katılımına dayanıyor. Uygulamada, sevk çalışmacıları sanığınezarethanede veya ender olarak mahkeme ortamında ziyaret ederek,bağımlılığı hakkında tavsiyelerde bulunmayı ve bilgi vermeyi teklif ediyorve onu uygun hizmet birimlerine yönlendirebiliyorlar.

Tutuklamadan sevk uygulaması, İskoçya’nın, uyuşturucu tedavisi vebakımı hizmetleriyle teması olan uyuşturucu kullanıcılarının sayısını hersene yüzde 10 arttırmayı hedefleyen uyuşturucu stratejisini besliyor.Uyuşturucu tedavisi suç davranışını önemli ölçüde azaltıyor; tedaviyeharcanan her bir Dolar’la, ceza infazından 3 Dolar tasarruf ediliyor.

İskoçya Nisan 1997’den itibaren iki yıl süreyle 18 yerel yetki alanındayargılama dışına yönlendirme konusunda pilot programlar yürüttü.Yönlendirmede sanıklar uygun olduğu yerlerde, ceza adaleti süreçleriyerine sosyal çalışmacılara ve diğer birimlere sevk ediliyorlar. Pilot çalış-mayı gözden geçirdikten sonra programı özel gruplara odaklamaya kararverdi İskoçya, bunlar arasında kadın sanıklar da vardı. 2003-2004’tenitibaren kadınlar bütün yönlendirme vakalarının yüzde 48’ini temsil etti.

Kaynak: http://www.scotland.gov.uk/Topics/Justice/criminal/16928/7127

http://www.scotland.gov.uk/Topics/Justice/criminal/16906/6827

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 69

70

6.5 Kadınlar

Hapishane sistemlerinin hepsinde kadınlar mahpuslar içinde azınlıktadır. Budurum, onlar için hapsetmenin alternatiflerini oluşturmaya pek ihtiyaç olma-dığı izlenimini verebilir, ama bu yanlış bir izlenimdir. Pek çok ülkede kadınmahpus sayısı hızla artıyor. Suçun Önlenmesi ve Suçluların Islahı hakkındaBirleşmiş Milletler Yedinci Kongresi bu durumu 1985 gibi eski bir tarihte tes-pit etti. Kongre’de hapishanelerdeki programların, hizmetlerin ve personelin,artan sayıda kadın mahpusun özel ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kaldığı dagörüldü. Dolayısıyla Kongre, ceza adaleti yetkililerini “ceza adaleti sürecininher aşaması için kadın faillerin hapsedilmesinin alternatiflerini inceleme”yedavet etti. 73

Kadınları ceza adaleti sisteminin dışında tutmak

Diğer gruplarda olduğu gibi, hapisteki kadınların sayısını azaltmakta da bir fii-lin suç olmaktan çıkarılmasının belli bir rolü var. Çoğunlukla kadınlar tarafın-dan işlenen veya özel olarak kadınlar için geçerli olan, şiddet içermeyen bazıfiiller suç olmaktan çıkartılabilir. Suç olmaktan çıkarma stratejisini bu tür fiil-lere odaklamak hapishanedeki kadın sayısını önemli ölçüde azaltacaktır.

Kadınlar için yönlendirme stratejileri, hem kadınlara hem de ailelerine sosyaldestek vermek amaçlandığında en iyi işliyor. Ceza adaleti sistemiyle temaseden pek çok kadının sorumlu oldukları küçük çocukları var, dolayısıyla bukadınların hapse atılması bu kırılgan hayatları da büyük ölçüde sarsar.

Kadınların suç işleme özellikleri genel olarak erkeklerinkinden farklıdır.Kadınlar çoğu zaman uyuşturucuyu uluslararası sınırlardan geçirmek içinkurye olarak kullanılır. Bu kadınlar teknik olarak uyuşturucu kaçakçılığındansuçludur, fakat yetkililerin kadının bu suçu işlerken maruz kalmış olabileceğibaskıyı anlaması gerekir, ona verecekleri cezaları da buna göre ayarlamalılar-dır. Yukarıdaki kutu kadın faillere ulaşmayı hedefleyen bir programdan uygu-lamalı bir örnek veriyor.

Ceza adaleti sisteminde kadınlar için alternatifler

Kadınların hapsedilmesinin orantısızca ağır etkileri, ceza adaleti sürecinin hersafhasında hapsetmenin alternatiflerini bulmak için ek çaba göstermeyizorunlu kılıyor. Yetkililerin elinde bulunacak yöntemler, diğer gruplar içinönerilenlere benziyor. Ancak mahkemeler bazı alternatifleri kadınlar içinuygulamayı diğer gruplar için uygulamaktan daha kolay bulabilirler. Mesela


73Suçun Önlenmesi ve Suçluların Islahı hakkında Birleşmiş Milletler Yedinci Kongresi; bakın, G.Alfredsson ve K. Tomaševski, A Thematic Guide to Documents on the Human Rights of Women,s. 348, Mirtinus Nijhoff Publishers, Lahey, 1995.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 70

71

kadınların önemli bir bölümü şiddet içermeyen suçlardan dolayı hapiste tutul-maktadır, dolayısıyla yargılama öncesi şartlı tahliye edilmeleri daha kolaydır.

Mahkemelerin, hapis cezasının alternatiflerini düşünürken kadınların toplumiçindeki konumunu göz önünde bulundurmaları gerekir. Toplum tabanlı ceza-larda yerine getirilmesi beklenenlerin, kadınların ihtiyaçlarına uygun olacak veçocuk bakım sorumluluklarıyla birlikte yürütmelerine izin verecek şekildeayarlanması gerekebilir. Kadınlar erkeklerden genel olarak daha fakir olduk-ları için, para cezalarını ödeyemedikleri takdirde otomatik olarak hapse girme-melerini sağlamak için özel olarak çaba göstermek gerekebilir. Kadınları çoğuzaman şartlı ya da şartsız erken tahliye için uygun adaylardır. Devlet başkanıtarafından özel veya genel af uygulayan sistemler onların durumunu özel ola-rak ele alabilir.


Yerli failler için hapishaneden kaçınmak

Kanada Ceza Yasası’na göre, “hapsetme dışında, durumun şartları altındamakul olan eldeki bütün yaptırımlar bütün failler için düşünülmeli, Yerlifaillerin şartları özellikle göz önünde bulundurulmalıdır.”

Bu madde, özellikle hapishanelerde temsili yüksek olan bir grup olanYerli failler için, hapsetmenin son çare olması ilkesini tesis ediyor. Yerlibireyler Kanada nüfusunun yaklaşık yüzde 3’ünü oluşturmakla beraber,yerel ıslah kurumları nüfusunun yüzde 15’i, federal ıslah kurumlarınüfusunun yüzde 17’si Yerlilerden oluşuyor. Ülkenin batı kesimlerindekibazı il ıslah kurumlarında, kurum nüfusunun yüzde 60 ila 70’i Yerlibireyler.

Bu hüküm verme ilkesi, R.’ye karşı Gladue [1999] 1 S.C.R. 688 davasındaKanada Yüksek Mahkemesi tarafından da onaylandı. Bunun ardındanToronto, Ontario’da Yerli Bireyler Mahkemesi kuruldu.

Ontario Adalet Mahkemesi sadece Yerli bireylerin kefalet, tutukluyargılanma, mahkeme ve hüküm verme işlerine bakıyor. Haftada iki keztoplanan mahkeme, Toronto şehir merkezinde suçlanan Yerli bireylerindavalarını ele alıyor. Hâkim, savcılar, savunma avukatları, mahkeme kâti-pleri ve çalışanlarının tamamı Yerli. Dava sürecinde mahkeme hapset-menin bütün alternatiflerini, olabilecek bütün ceza seçeneklerini gözönünde bulundurmak için elinden geleni yapıyor.

Kaynak: C. T. Griffiths. 2006. Canadian Criminal Justice: A Primer, üçüncü basım. Toronto:

Thomson Nelson. Yakında çıkacak; Criminal Lawyers’ Association (Ceza Avukatları

Derneği), “Gladue (Aboriginal Persons) Court, Ontario Court of Justice—Old City Hall, Fact

Sheet.” Erişim www.criminallawyers.ca/gladue.htm.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 71

72



Bir bütün olarak ceza adaleti sistemi kadınlar için hapsetmenin alternatiflerinibulmalı ve uygulamalıdır.

Kadın sorunlarını ele alan devlet ve sivil toplum kuruluşları, kadınların hap-sedilmesi konusunu ele almaya ve buna en iyi alternatiflerin bulunması konu-sundaki tartışmalara katkıda bulunmaya teşvik edilmelidir.

6.6 Fazla temsil edilen gruplar

Yukarıda tartışılan gruplara ek olarak, bunların dışında belli gruplarınhapishanelerde fazla bulunması, yetkililer bu gruplar için alternatifler bul-mak konusunda özel çaba göstermeli mi sorusunu beraberinde getirir.Bazı ülkelerde bu gruplardan ikisi, yerli azınlıklar ile yabancı ülke vatan-daşlarıdır.

Yerli halklar

Bazı ülkelerde yerli azınlık grupları suç istatistiklerinde ve hapishanelerde aşırıderecede fazla temsil ediliyorlar. Mesela Kanada ve Avustralya bu meseleyiele almak için bazı resmî stratejiler benimsediler. Bu stratejiler arasında cezaadaleti sisteminin dışına yönlendirme ve bu toplulukların geleneksel cezalan-dırma biçimlerinden daha fazla faydalanan alternatiflere hükmedilmesi yer alı-yor. Aşağıdaki kutuda somut bir örnek yer alıyor.

Yabancı ülke vatandaşları

Bazı ülkelerde yabancılar mahpus nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturur.Bazen, kolaylıkla ve çeşitli nedenlerle, hapsetmenin alternatiflerinin onlar içinuygulanamayacağı düşünülebilir. Mesela, bütün yabancı mahpuslar için kaçmaşüphesinin söz konusu olduğu, dolayısıyla bunların hiçbirine şartlı tahliyeimkânı sunulamayacağı farz edilir. Bu gibi toptancı varsayımlardan kaçınmakgerekir; her durum kendine özgü özellikleriyle ele alınmalıdır.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 72

Bu elkitabında, hapsetmenin olabildiğince az kullanılmasını sağlamak üzerehem insanları ceza adaleti sisteminin bütünüyle dışında tutmak, hem de siste-min her kademesinde değişiklikler yapmak konusunda alternatiflerin nasılgeliştirileceği gösterildi. Olabilecek en iyi sonucu elde etmek için yetkililer,hapishane nüfusunu azaltmak üzere dikkatleri ve kaynakları hapsetmenin alter-natiflerine odaklayan ve bu odağı sürekli olarak koruyan tutarlı bir strateji izle-melidirler. Son yıllarda bazı ülkeler bu tür bir strateji izleyerek toplamhapishane nüfuslarını azaltmayı başardılar. Aşağıda bunun iki örneği veriliyor.

73

7. Tutarlı bir stratejiyedoğru

Kamu hizmeti kararlarının etkisi görülüyor

Afrika’nın güneyindeki ülkelerden Malavi’de de komşu ülkelerde olduğugibi fakirlik, az gelişmişlik, gıda yetersizliği ve HIV/AIDS’in yanı sıra,toplumsal ve ekonomik eşitsizlik gibi problemler var. Bu şartlar dünyanınen yüksek suç oranlarından birinin oluşmasına neden oluyor.

Malavi, hapishanelerin aşırı kalabalıklaşması meselesini halletmek için2000’de bir kamu hizmeti planını hayata geçirdi. 2004 yılının Eylül ayısonuna gelindiğinde Malavi’de 5.225 fail için kamu hizmeti kararı ver-ilmişti. Bu failler toplam 838.000 saat çalışıp kendilerine verilen görev-lerin yüzde 87’sini tamamladılar.

Kamu hizmeti yükümlülüğünü yerine getiren faillerde tekrar suç işlemeoranı yüzde 0.25’e düştü, yani 400 failden yalnız biri yeniden suç işliy-ordu. Ayrıca, Malavi devleti hapsetme yerine kamu hizmetine başvurarak227.717 Dolar tasarruf etti.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 73

74 HAPSETMENİN ALTERNATİFLERİ TEMEL İLKELER VE UMUT VEREN UYGULAMALAR ELKİTABI

Reformlar hapishane nüfusunu azaltıyor

Finlandiya tutarlı bir uzun vadeli reform politikası benimseyerek mahpusnüfusunu azalttı. 1960’larda Finlandiyalı yetkililer, 100.000 sakinden150’sinin mahpus olduğu ülkede hapishane rakamlarının, 100.000sakininden ancak 50 ila 70’i mahpus olan İskandinav komşularına kıyaslaoransız ölçüde yüksek olduğunu fark ettiler. Politikacılar hapishanelerinaşırı kalabalıklaşması konusunun halledilebileceği ve bunu halletmelerigerektiği konusunda fikir birliğine vardılar. Mahpusların tahliyesiniamaçlayan sistemli yasa reformları 1960’ların ortalarından sonra başladıve 1990’ların ortalarına kadar devam etti.

1960’larda Finlandiya, genel af yaparak, kamusal alanda sarhoşluğu suçolmaktan çıkararak ve para cezalarının ödenmemesi halinde hapis ceza-sına başvurulmasını kısıtlayarak mahpus sayısını azalttı. Ardından, hapisdışı yaptırımların rolünü güçlendirip erken tahliyenin uygulanma alanınıgenişleterek, geleneksel malvarlığı suçları ve içkili araç kullanımınıncezalarını azalttı. Kısa süreli hapis cezalarının yerine güvenilir alternatifleroluşturmak için para cezalarını arttırdı. Şartlı tahliye kullanımını arttırdı vemesela bir mahpusun şartlı salıverilmeden önce hapiste geçirmesigereken süreyi altı aydan 14 güne düşürerek erken tahliye sisteminigenişletti. Finlandiya sabıkalı faillerin cezalarının otomatik olarak arttırıl-ması yolunu terk etti. Genç faillere şartsız hükümler verilmesini sınır-landırdı ve 1990’larda kamu hizmeti yöntemini getirerek toplum tabanlıyaptırımları arttırdı. Bu reformların hapishane rakamlarının uzun vadedesistemli bir şekilde azalmasına katkısı oldu. 1990’larda Finlandiya,1970’lerde listebaşı olduğu 100.000 sakin içinde mahpus sayısıkonusunda Batı Avrupa listesinin son sırasına düşmüştü.

Finlandiya’nın deneyimi hapishane rakamlarını düşürmenin mümkünolduğunu kanıtlıyor. Finlandiyalılar bu deneyimlerine dayanarak, siyasiirade göstermenin gücünü ve ceza adaleti sürecinin farklı aşamalarındakullanılabilecek yöntemlere yer veren sistemli bir strateji geliştirmeninönemini vurguluyorlar. Ayrıca, uzlaşmaya dayalı karar vermenin veyasaların hazırlanmasına farklı çıkar gruplarının geniş katılımının değerineişaret ediyorlar. Bu yaklaşım, kamuoyunun çok duyduğu tek bir olayınhalkın görüşlerini şekillendirip kısa vadeli ceza adaleti yasaları yapılmasıylasonuçlanma ihtimalini de azaltıyor. Medyanın makul, bilgili ve kaliteliolması da bu amaca ulaşılmasını kolaylaştırıyor. Finlandiya, yargı, uygu-layıcılar, polis ve araştırmacılar arasında işbirliğinin ve düzenli bilgi alışver-işinin, çeşitli eğitim ve seminerlerin, yasal reformların uygulanmasıkonusunda faydalı olduğunu gördü. Finlandiyalılar suç probleminindoğasını derinlemesine anlamanın, ceza adaleti sisteminin etkin çalış-masının ve suçu önleyen genel stratejilerin, insani ve makul bir ceza poli-tikası getirdiğini anladılar.*

*Daha fazla bilgi için: Tapio Lappi-Seppälä, “Sentencing and Punishment in Finland: TheDecline of the Repressive Ideal.” Michael Tonry ve Richard Frase (ed.) Sentencing andSanctions in Western Countries içinde, New York: Oxford University Press, 2001.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 74

75

Bütün toplumlarda hapishane nüfuslarını azaltmak konusunda işe yarayacakbir formül yazmak mümkün değildir, çünkü bu değişim süreçleri son derecekarmaşıktır. Mahpus nüfusunu azaltmayı amaçlayan tutarlı stratejilerin hepsişu temel etkenleri içerir:

7.1 Bilgi tabanı

Yetkililerin, hapsetme ve bunun alternatiflerini kapsayan bütün ceza adaletietkinliklerine dair yeterli bilgiye ve mahpus nüfusunun dikkatli bir analizineihtiyaçları vardır. Aşağıdakiler gibi soruların cevapları ellerinde hazır olmalı-dır:

• Hapishanede tutulan insanların toplumsal özellikleri nelerdir?

• Hangi suçlardan dolayı hapiste bulunuyorlar?

• Yargılanmayı beklerken hapiste tutuldukları süre ne kadar?

• Çeşitli suçların cezaları ne kadar?

• Hapsetme maliyetleri ne kadar?

Hapsetmenin alternatiflerine dair benzer bir analiz bu bilgiyi tamamlamalıdır.Eğer alternatifler henüz yürürlükte değilse ve dolayısıyla yetkililer bunlarınuygulanabilirliğine ve maliyetine dair soruları cevaplayamıyorlarsa, belli alter-natiflerin kullanımı için projeksiyonlardan ve varsayıma dayalı maliyet hesap-larından dikkatle faydalanmalılardır.

7.2 Siyasi girişim

Siyasetçiler, hapishane nüfusunu azaltacak hapsetme alternatiflerine dair açıkbir politika geliştirmek ve uygulamak için bu bilgi tabanını kullanmalıdır. İdealdurumda, önde gelen politikacılar ve önemli politika yapıcılar, mahpus nüfu-sunu azaltmak ve hapsetmeye alternatifler aramak konusunda ideolojik adan-mışlığa sahiptir. Bu politika halkın destek vermesini sağlamak için yetkililerinhapsetmenin getirdiği zararlar ve maliyetleri ile bunun alternatiflerinin ahlaki,uygulamalı ve maddi avantajlarına dair farkındalığı arttırmaları gerekir.

7.3 Yasal reform

Alternatiflere dair bir strateji geliştirmek için yetkililerin yasaları gözden geçi-rip düzenleyerek, yasaların, gerekli olmadığı sürece davranışları suç saymama-sını ve hapishanelerin nüfusunun gereksiz yere artmasına katkıda

chapter 7 Tutarlı bir stratejiye doğru

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 75

76

bulunmamasını sağlamaları lâzımdır.

Yetkililer alternatiflerin işleyeceği yasal çerçevenin her kademede yürürlükteolmasını ve bunun uygulanması için yasal zorunluluk olmasını temin etmelidir.

Yasa, alternatiflerin hapsetmeye tercih edilmesi ve hapsetmeye son tedbir ola-rak başvurulması gereğini ortaya koymalıdır.

Yeni yasalar kendi kendilerine uygulanmaz, bunların uygulanmasını kolaylaş-tırmak üzere düşünülmüş seminerler ve eğitim programları da yasa değişikli-ğine eşlik etmelidir. Bunların ilk hedef kitlesi hâkimlerdir ama ardından yeniyasalaşan alternatiflerin uygulamasına katılacak herkesi kapsamalılardır.

7.4 Altyapı ve kaynak

Alternatiflerin hepsinin değilse de bazılarının oluşturulması için yeni kaynakgerekir. Yetkililer projelerin gerektirdiği maliyetleri dikkatle hesaplayarak,yeni yasalar yaparken yeni kaynak ayırma gereğini de göz önünde bulundur-malılardır.

Toplum tabanlı cezaların ve tedaviye dayalı alternatiflerin uygulanmasında,yetkililerin gerekli altyapının bulunmasını sağlaması ve bu altyapıyı sadecekurmak için değil yürümesinin devamı için de kaynak ayırması özel önem taşır.

Toplum tabanlı hükümlerin uygulanmasında devlet toplumsal örgütlenmelerleortaklığa gidebilir ve gitmelidir. Bu tür ortaklıklar hem başlıbaşlarına değerli-dir, hem de alternatiflerin devreye girmesini zora sokacak maddi sorunlarınaşılmasında kritik önemde destek sağlayabilirler.

Devlet, ceza adaleti sistemi dışındaki girişimler için kaynak sağlayarak, mah-pus nüfusunu dolaylı yoldan da azaltmaya çalışabilir. Bu girişimler toplumdasuça neden olan şartları değiştirmeye yönelik olmalıdır. Bunlar, sosyal yardımveya sağlık sistemleri içinde cezaya dayalı olmayan tedavi programlar oluştur-mak ve desteklemek, dolayısıyla ceza adaleti sistemi dışına yönlendirmeyi teş-vik etmek suretiyle de hapsetmeyi azaltabilir.

7.5 Ağı genişletme

Toplum tabanlı hükümleri ve tedaviye dayalı seçenekleri savunmak, bunlarınhapsetmenin yerine değil de hapsetmeye ek olarak kullanılmasına yol açabilir.Devletler, mahpus nüfusunu azaltmak için hapsetmeye alternatifler oluşturmagenel amacına kesin ve net bir şekilde odaklanmalı ve buna sadık kalmalıdır.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 76

77

7.6 İzleme

Yetkililer alternatiflerin uygulanması için benimsenen çeşitli stratejileri sürekliolarak gözden geçirmelidir. Burada yaklaşımlardan biri, belirli hedefler içinson tarihler koymaktır, böylece başarılar kutlanıp başarısızlıklar saptanabilir.Hedeflerin tutturulamadığı yerde yetkililer sorunu halletmek için hızla hare-kete geçmelidir. Yetkililer alternatiflerin güvenilirliğini korumak için bunlarındoğru uygulanmasını sağlamak zorundadır.

Yetkililer failleri toplum tabanlı hükümlerde yer almak konusunda motiveetmeye özen göstermelidir, bu sadece hapsetmekten kaçınmanın bir yolu değil,faillerin kendileri için de hayatın daha güzel olması için bir fırsattır. Toplumunalternatife destek vermesi, bu fırsatın en iyi değerlendireceği ortam olan işbir-liği ve karşılıklı güven iklimini kurar.

7.7 Alternatiflerin yaygınlaştırılması ve teşviki

Hapsetmeyi azaltmak için alternatiflere başvuran genel stratejinin avantajlarınıkamuoyunun algısında üst sıralara taşımak yetkililerin sorumluluğudur.74 Bupek çok stratejiyle yapılabilir. Devlet kendi bilgi tabanını erişime daha açıkhale getirerek işe başlayabilir, böylece kamuoyu hapsetmenin maliyetlerini vealternatiflerin getireceği avantajı fark eder. Halkın eğitimi elzemdir.

Devlet alternatiflerin kullanımını halka duyurup teşvik ederken ceza adaletisektöründe çalışanların meslek örgütleriyle ve suç ve ceza alanında faaliyetgösteren sivil toplum örgütleriyle ortaklık kurmalıdır. Devlet hapsetmeninalternatiflerinin mağdurlar için de avantajları olduğunu göstererek mağdurgruplarının desteğini kazanmaya da odaklanmalıdır.

Devlet alternatiflerin arzu edilirliği konusunda kamuoyu görüşünü dikkatledeğerlendirmelidir.Araştırmalar, kamuoyunun genel olarak faillerin cezalandı-rılması konusunda soru sorulduğunda çoğu zaman son derece cezalandırıcıgörünmekle beraber, daha fazla bilgi verildiğinde bu eğilimin önemli ölçüdeazaldığını ortaya koymuştur. 75

chapter 7 Tutarlı bir stratejiye doğru

74Genel olarak bakın, Lappi-Seppala, T. (2003) “Enhancing the Community Alternatives—Gettingthe Measures Accepted and Implemented”, UNAFEI Annual Report for 2002 (UNAFEI [BirleşmişMilletler Asya ve Uzak Doğu Suçu Önleme ve Failleri Tedavi Enstitüsü] 2002 yıllık raporu) içinde,

ve Resource Material Series No. 61, Fuçu, Japonya, s. 88-97, http://www.unafei.or.jp/eng-lish/pdf/PDF_rms_all/no61.pdf75Mike Hough ve Julian V. Roberts, “Sentencing trends in Britain: Public knowledge and publicopinion” (1999) 1 Punishment and Society 11-26; Julian V. Roberts ve diğerleri, Penal Populismand Public Opinion: Lessons from five countries, Oxford University Press: Oxford ve New York,2003.

Araştırmalar, kamuoyu-nun genel olarak

faillerin cezalandırılmasıkonusunda soru

sorulduğunda çoğuzaman son derece

cezalandırıcı görün-mekle beraber, daha

fazla bilgi verildiğindebu eğilimin önemli

ölçüde azaldığını ortayakoymuştur.

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 77

78

Devlet, kamuoyuna yeterli bilgi ulaştırılması için bir strateji geliştirmelidir kikamuoyu üyeleri alternatifler hakkındaki tartışmaya bilgili katkılarda buluna-bilsin. Bu bilginin içinde halihazırdaki cezalandırma uygulamalarına da yerverilmelidir, zira kamuoyu çoğu zaman genel olarak cezalar hakkında bilgiliolmayıp, yalnızca atipik birkaç örnekten haberdardır.

Kamuoyunun özünde cezalandırıcı olduğu şeklindeki iddialara karşı devletincelikli kamuoyu araştırmaları yürütmelidir. Önde gelen politikacılar ve siviltoplum liderleri kamunun görüşlerini takip etmek yerine bu görüşlere şekil ver-melidir, zira bu kişilerin etkileri potansiyel olarak çok büyüktür.

7.8 Hapsetmenin alternatifleri ve medya

Hapsetmeye dair yaklaşımlar üstüne kamuoyunu bilgilendirmek konusundaçeşitli medya kalanlarının kritik rolü vardır. Medyaya, alternatiflerin toplametkisi hakkında dikkatle bilgi verilmesi gerekir, böylece arada sırada yaşanabi-lecek başarısızlıkları daha geniş bir bakış açısı bağlamına oturtabilirler. İlgiliyetkililer, alandaki gelişmelere dair anlaşılır, teknik olmayan bilgilerle med-yaya güncel veri sağlayarak medyayla uzun dönemli ilişkiler geliştirmelidir.Eğer bazı gazeteciler, mesela hapis cezalarının arttırılması gibi daha ağır ceza-lar teklif edecek olurlarsa, yetkililer buna onlardan bu tekliflerinin maliyetinihesaplamalarını ve ne gibi ek kaynaklara ihtiyaç olduğunu da söylemeleriniisteyerek cevap vermelidir.

7.9 Adalet ve eşitlik

Yetkililer alternatiflerin faydasını sadece devletin tasarruf etme potansiyeliüzerinden sunmaktan kaçınmalıdır. Toplum tabanlı alternatiflerin adil oldu-ğunu da vurgulamak gerekir. Bu alternatiflerin sadece az sayıda seçilmiş kişiyesunulduğu şeklindeki bir yanlış algı oluşmasını engellemek için, eşitlik ilke-sine odaklanmak da önemlidir.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 78

Hapsetmenin bazı ciddi dezavantajları olmasından dolayı, Birleşmiş Milletlerstandart ve normlarının temsil ettiği ortak görüş, üye ülkeleri hapsetmeninalternatiflerini kullanarak cezaevi nüfusunu azaltmaya önemle çağırmaktır.Birleşmiş Milletler standart ve normları hapis cezasına ancak bir son çare ola-rak başvurulmasını ve bu cezanın olabildiğince az miktarda kullanılmasınısavunur.

Hapsetmenin alternatifleri çoğu zaman, toplum için daha fazla güvenlik gibiönemli kamu güvenliği amaçlarına ulaşmakta insanları hapsetmekten ve hapiscezasından daha etkindir. Doğru tasarlanıp uygulandıkları zaman bu alternatif-ler hem insan haklarını daha az ihlal edebilir, hem de kısa ve / veya uzun vadelimaliyetleri hapsetmeden daha azdır. Bu elkitabı ceza adaleti sisteminin herboyutunda, hapsetmenin Birleşmiş Milletler standart ve normlarına uygunalternatiflerine odaklanmıştır.

İlk strateji failleri ceza adaleti sisteminin tamamen dışında tutmaktır.Toplumsal bakımdan istenmeyen bütün davranışların suç olarak sınıflandırıl-ması da, ceza adaleti süreçleri içinde ele alınması da gerekli değildir; suç statü-sünden çıkarmak önceden suç olarak görülen bir davranışı artık suçsayılmayacak şekilde yasal olarak yeniden tanımlar. İkincisi yönlendirmedir,burada faillerin durumu, onlara ceza adaleti sistemi içinde hüküm vermekyerine failleri tedavi olmaya göndermek veya başka programlara sevk etmekgibi seçeneklerle değerlendirilir.

Ceza adaleti sürecinin her aşamasında (yargılama öncesi, hüküm öncesi, ceza-landırma öncesi, cezalandırma ve erken tahliye) bu elkitabı hapsetme etrafın-

79

Sonuç

3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 79

80

daki konuları inceleyerek, olabilecek alternatif tiplerini ayrıntılı şekilde tarifetmiş ve bu alternatiflerin gerçekçi seçenekler olabilmesi için gereken altyapıyıanlatmış; bu kapsamda, söz konusu değişimleri gerçekleşmesi için hareketegeçmesi gereken önemli aktörler de belirtilmiştir. Bu bölümler boyunca uygu-lamadaki alternatiflerden örnekler de vardır.

Yargılama öncesinde, masum sayılan insanların tutuklanması, özgürlük hakkı-nın özellikle ağır bir ihlalidir. Bu şekilde tutuklamalar ancak son derece sınırlışartlar altında meşru olur. Bu elkitabı tutukluluk yerine hem kamu güvenliğinihem insan haklarıyla ilgili kaygıları dikkate alan alternatiflerin örneklerinisunar. Tartışılan seçeneklerden bazıları, suçlanan kişilerin serbest bırakılıp,belirli etkinlikleri gerçekleştirmelerine veya belirli etkinliklerden kaçınmala-rına hükmedilmesini kapsar. Bu hükümler arasında belirli bir tarihte mahke-meye gelmek, belirli bir adresten ayrılmamak ve başka pek çok imkân yeralabilir.

Ceza verme aşaması için bu elkitabı hapis cezasının gerçekten gerekli olupolmadığına karar vermek için her bir suç vakasının dikkatle incelenmesini öne-rir. Eğer hapis cezası gerekliyse, elkitabının önerisi, cezanın, hapis cezasıverme amacını karşılayan en kısa hapis süresinde tutulmasıdır. Kitap ayrıcahapsetmenin bir dizi alternatifini derinlemesine tartışmıştır, bunların arasındasözlü yaptırımlar, şartlı tahliye, statü cezaları ve Tokyo Kuralları’nın önerdiğişekliyle kamu hizmeti hükümleri de yer alır.

Erken tahliye de, cezaevi nüfusunun azaltılmasında ve hapsetmenin olabildi-ğince az kullanılmasını sağlamada hatırı sayılır pratik öneme sahiptir. Elkitabı,şartlı tahliyenin, ceza indiriminin ve affın çeşitli biçimleri ile sıla izinleri vegeçici yurtlar da dâhil olmak üzere hapsetmenin birçok alternatifini inceler.

Elkitabı, hapishanenin olumsuz etkisine karşı özellikle hassas olan, çocuklar,kadınlar, zihinsel ya da ruhsal rahatsızlığı olanlar ve uyuşturucuyla ilgili suçlarişlemiş kişiler gibi özel kategorilere de odaklanarak, bu özel gruplar için hap-setmenin hangi alternatiflerinin en uygun olarak uygulanabileceğini incelemiş-tir.

Son olarak, elkitabında okurların mahpus nüfusunu azaltmak amacıyla tutarlıbir strateji geliştirmesine yardımcı olacak bir çerçeve sunulmuştur. Bu kitap-taki malzemelerin devletlerin ve toplumların hapsetmenin alternatiflerinidüşünmesine ve uygulamasına yardımcı olacağı umulmaktadır.


3ic_06-50915_main.qxd 16.02.2013 03:09 Page 80

Türkiye’de basılmıştır.Şubat 2013 - 1000 adet.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’İN YAYINLARINI ELDE ETMEK İÇİN

Birleşmiş Milletler’in yayınlarını, tüm dünyada dağıtımcılardan ve kitapevlerinden eldeedebilirsiniz. Bunun için kitapçınıza danışabilirsiniz veya BirlemişMilletler, Sales

Selection, New York ya da Cenevre adresine yazabilirsiniz.

CEZA İNFAZ SİSTEMİNDE SİVİL TOPLUM DERNEĞİ

AMAÇLARI• Türkiye’de Ceza İnfaz Kurumları’nın şartlarını uluslararası standartlara ulaştırmak için siviltoplumun katkısının mobilize edilmesi;• Ceza İnfaz Kurumları’nın şeffaflaştırılması, sivil toplumla bağlarının güçlendirilmesi;• Mağdurların da durumunu dikkate alarak Ceza İnfaz Kurumları’na alternatif, onarıcı, sosyal ente-grasyonu teşvik eden yaptırımların uygulanmasına, suçu önleyici çalışmaların yaygınlaştırılmasına ve busayede Ceza İnfaz Kurumları’nın kullanımının azaltılmasına katkıda bulunulması.

İLKELERİ • Sözel, fiziksel ve psikolojik her türlü şiddeti reddeder;• Ceza İnfaz Sistemi ile ilgili sorunların toplumun sorunları olduğunu kabul eder ve toplumun bukonuda sorumluluk üstlenmesi gerektiğine inanır;• Tarafsızdır. Çalışma alanı, risk altındaki grupların, ayırım yapmaksızın tüm tutuklu, hükümlü vetahliye sonrası desteğe ihtiyacı olan eski hükümlülerin, ceza infaz kurumlarında çalışan personelin hak,sorun ve ihtiyaçlarını kapsar.

ÇALISMA METODLARI• Ceza İnfaz Sistemi’ndeki iyileştirme çalışmalarına destek vermek isteyen sivil toplum kuruluşları (STK), meslek odaları, başka uzman kuruluş, uzman kişi ve gönüllülerden oluşan bir ağ oluşturarak Ceza İnfaz Sistemi iyileştirme çalışmalarına sivil toplum desteğini güçlendirmek, sistematikleştirmek ve kurumlar arası koordinasyonu sağlamak; • Ceza İnfaz Sistemi İle ilgili çalışmalar yapan sivil toplum kurumları için Ceza ve Tevkifevleri GenelMüdürlüğü ile diyaloga öncülük etmek. Bu diyalog süresince gerektiğinde eleştiri ve alternatif çözümönerileri getirmek;• Koordinasyonu güçlendirmek ve birbirlerini tamamlayıcı çalışmaların oluşturulmasına katkıdabulunmak amacı ile Ceza İnfaz Sistemi’yle ilgili çalışmalar yapan STK’ların uyguladıkları bütün projelerive uygulayan STK’ların iletişim bilgilerini içeren bir bilgi bankası oluşturmak ve bunu bütün ilgilikurumlar ile paylaşmak;• “Ceza İnfaz Sistemi” hakkında kamuoyunu bilgilendirmek ve bilinçlendirmek. Kamuoyuna bülten ve başka yayınlar ile ceza infaz reformu, insan hakları, uluslararası, ulusal ve yerel kurum vederneklerin aktiviteleri hakkında tarafsız, doğru ve net bilgi iletmek. Bu konuda yazılı ve görselmedyanın farkındalığını arttırmak ve bilgilenmesini sağlamak; • Ceza İnfaz Kurumları’nın birey üzerindeki olumsuz etkilerini göz önüne alarak, hükümlü ve tutuk-luların sosyal ve psikolojik entegrasyonunda toplumun önemli rolünü kabul ederek, Ceza İnfazKurumları’na alternatif yaptırımların yaygınlaştırılması konusunda kamuoyu desteğini güçlendirmek;• Ceza İnfaz Kurumları’nda uluslararası insan hakları standartlarının uygulanmasına katkıda bulun-mak için değişik alanlarda STK eğitim programları ve araçları geliştirmek ve bu konularda eğitim ver-ilmesini sağlamak; • Ceza İnfaz Sistemi alanında çalışan STK temsilcilerini, Ceza İnfaz Kurumları Genel Müdürlüğü’nü,hükümet temsilcilerini bir araya getiren ulusal, bölgesel, uluslararası konferans, seminer ve çalışma ziyaretleri düzenlemek. Bu sayede bilgi alışverişinin ve ileriye dönük planların oluşturulmasına katkıda bulunmak; Komşu ve diğer ülkelerde Ceza İnfaz Sistemleri’nde insan haklarıstandartlarının sağlanması için çalışan STK’lar ve diğer kurumlarla işbirliğini geliştirmek.

Bu yayının gerçekleşmesine katkı verdikleri için teşekkür ederiz.

onariciKapak_Barcoded_c4_A4.qxd 17.02.2013 02:03 Page 3

Vienna International Centre, P.O. Box 500, 1400 Vienna, Austria

Tel: (+43-1) 26060-0, Fax: (+43-1) 26060-5866, www.unodc.org

Temel ilkeler ve umut verenuygulamalar el kitabı

HapsetmeninAlternatifleri

CEZA ADALETİ EL KİTAPLARI DİZİSİ

ISBN: 978-9944-0751-2-1

Bu kitabın Türkiye’de dağıtımı, Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği (Civil Society in the Penal System) tarafından yapılmaktadır.

CEZA İNFAZ SİSTEMİNDE SİVİL TOPLUM DERNEĞİKamerhatun Mah. Hamalbaşı Cad.

Üstündağ İş Merkezi No:14/139

Galatasaray-Beyoğlu / İSTANBUL - TÜRKİYE

Tel/Fax: (0212) 293 69 82

www.cezaevindestk.org [email protected]

Bu yayının elektronik versiyonuna www.cezaevindestk.org adresinden erişmek mümkündür.

ŞUBAT 2013 - 1.000

3Kapak3_Barcoded_c4_A4.qxd 16.02.2013 03:52 Page 1