«CHOLG‘U IJROCHILIGI»...O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI «CHOLG‘U IJROCHILIGI»

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIOLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGITOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA

UNIVERSITETI

«CHOLG‘U IJROCHILIGI»fanidan 5141000 «Musiqiy ta’lim» bakalavriat yo‘nalishi

talabalari uchun mustaqil ishlarni bajarish bo‘yichao‘quv qo‘llanma

«Musiqa» nashriyotiToshkent

2011

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tuzuvchilar:

Dotsent – SH.N.RAHIMOV,SH.S.YUSUPOV

Taqrizchilar:

Nizomiy nomidagi Toshkent DavlatPedagogika Universiteti pedagogika fanlari doktori,

professorX.N.NURMATOV

Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent DavlatMadaniyat Instituti professori

A.UMAROV

© «Musiqa» nashriyoti, 2011.© Sh.Rahimov, Sh.Yusupov, 2011.

ISBN 978-9943-307-64-0


TALABANING MUSTAQIL ISHLASHI

Talaba o‘z o‘qituvchisining ko‘rsatma va fikrlariga ko‘r-ko‘rona ergashib bo‘ysunishi emas, balki biror masalayuzasidan o‘zining shaxsiy munosabatini ijro orqali bildiraolishi kerak.

O‘qituvchi rahbarligida o‘tiladigan darsning ahamiyatikatta, lekin bu ish o‘quvchining mustaqil ishlari muhimliginiinkor etmaydi, O‘quvchining mustaqil mashg‘ulotiga sarfbo‘layotgan vaqtini bekor o‘tkazmasligini o‘rganib borishkerak. Buning uchun o‘quvchiga mustaqil mashg‘ulotniqanday tashkil qilish, nimalarga ko‘proq e’tibor berishkerakligini tushuntirish lozim. Vaqtdan ratsional va umumlifoydalanish mustaqil ishlash asosi prinsiplaridan biri bo‘lishizarur.

Asosiy prinsiplaridan yana biri mashg‘ulotningmuntazamligidir. Ijroni o‘rgatishning dastlabki davridanboshlab o‘quvchida muntazam mustaqil ishlashni ko‘nikmasinihosil qilish zarur. Odatda, muntazamlikka erishish qiyin bo‘lsaham, bunday mashg‘ulotlar asta-sekin odat tusiga ko‘ribborishi maqsadga muvofiqdir.

Ayrim o‘quvchilarning uyga berilgan vazifani tayyorlayolish hollarini ham uchratamiz. Buning sababini bir so‘zbilan tushuntirish qiyin. Lekin ko‘p hollarda uy vazifasitayyor emasligining sababi o‘quvchining darsga bo‘lgan yomonmunosabati yoki dangasaligida emas, balki vazifani oxirigachatushunib etmasligi, musiqa asarini o‘rganishga qandayyondoshish kerakligini bilmasligidadir. Shu sababli mustaqilishlash uchun berilayotgan vazifa o‘quvchiga batafsil

3


4

tushuntirilishi, o‘quvchining imkoniyatlarini hisobga olganholda aniqlashtirilishi lozim.

Ba’zi o‘quvchilar mustaqil mashg‘ulot paytida berilganmusiqa asarini boshidan oxirigacha ko‘p marotabatakrorlayveradilar. Bunda musiqa asarining ma’nosini va o‘zigaxos xususiyatlari to‘la va aniq tahlil qilinmaydi. Asar o‘quvchioldida ijro etib bera olish uchungina yuzaki takrorlanadi.

Mustaqil shug‘ullanishdagi mashg‘ulotlarning kamchilik-lardan yana biri o‘quvchilar vazifani tayyorlash jarayonidao‘z ijrolarini nazorat qila olmasliklaridir. Masalan, musiqaasarining teksti yod olinishida biror nota noto‘g‘ri o‘rganiladiva buni o‘quvchining o‘zi sezmaydi. Yoki ma’lum bir ijrousuli noto‘g‘ri bajariladi va bu ham o‘quvchining nazaridanchetda qoladi. Bunday kamchilik dars paytida o‘qituvchitomonidan bartaraf etiladi. Ijro paytida o‘zining harakatlari,tovushlarning to‘g‘riligini nazorat qilish ko‘nikmasio‘quvchilarda o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki rejaravishda olib borilgan mashg‘ulotlar evaziga erishiladi. O‘z-o‘zini nazorat qilishning ijrochi uchun ahamiyati juda kattau orqali ijrodagi kamchiliklarga barham berish mumkin.

Mustaqil mashg‘ulot qanday tuzilishi kerak va nimalardaniborat bo‘ladi? Yuqorida aytib o‘tganimizdek, mustaqilmashgulot uchun berilgan vazifa qanchalik aniq, konkretbo‘lsa, o‘quvchining vazifasi shuncha osonlashadi. Mustaqilmashg‘ulot qanday kechishidan qat’i nazar, uni ma’lumreja asosida olib borish yaxshi natija beradi. Quyida mutaqilmashg‘ulotlarning tahminiy tuzilishi va vaqtini keltiramiz:

1. Gamma, uch tovushliklar va turli mashqlarni ijro etish10-15 daqiqa.

2. Yangi berilgan vazifani o‘zlashtirish 15-20 daqiqa.3. Dam olish uchun 5 daqiqa.4. Oldin o‘rganilgan vazifalarni takrorlash 20-25 daqiqa.Keltirilgan vaqtlar me’yori taxminiy bo‘lib, uni belgilashda

o‘quvchining individual imkoniyatlarini hisobga olgan holdavazifalar hajmining katta-kichikligiga qarab kamaytirish yoki,aksincha, ko‘paytirish mumkin.


5

Mustaqil mashg‘ulot uchun keltirilgan taxminiy vaqtningjami 45-60 daqiqani tashkil etyapti. Bu bir qarashda kamdekko‘rinishi mumkin. Ammo mashg‘ulotlar muntazam ravishdadavom ettirilsa, ko‘zlangan natijaga bemalol erishish mumkin.

Musiqa asarini yod olishni har bir sozanda qobiliyati vaimkoniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiradi. Buborada hamma uchun yagona ko‘rsatma bo‘lishi qiyin. Ba’zisozandalarda tekstni ko‘rib eslab qolish qobiliyati kuchliroqbo‘lsa, boshqalarida eshitib eslab qolish qobiliyati kuchli. Shusababdan ham asarni yod olish ishida ularning metodlariturlicha bo‘ladi. Muhimi, musiqa asari qaysi bir metod bilanyod olinishidan qat’i nazar, u sozandaning yodida mustahkamo‘rnashib qolishidir.

Hozirgi paytda o‘quv yurtlaridagi o‘zlashtiriladiganma’lumotlar miqdorining ortib borishi, kam vaqt sarf qilibko‘proq natijaga erishishni taqozo etadi.

O‘quvchilarning mustaqil mashg‘ulotlari muvaffaqiyatlibo‘lishiga o‘qituvchi rahbarligida sinfdagi darsni shu mustaqilmashg‘ulotga yaqinlashtirib o‘tish yordam beradi. Bundao‘quvchi barcha vazifalarni mustaqil bajaradi va o‘qituvchikerak bo‘lgandagina o‘z ko‘rsatmalarini beradi.

O‘qituvchining mustaqil mashguloti kunning qaysi vaqtigamo‘ljallanishi kerak? Bunday mashgulot vaqtini belgilasho‘quvchining kun tartibiga bog‘liq. Agar o‘quv yurtidagimashg‘ulotlar asosan kunning birinchi yarmida bo‘lsa,mustaqil mashg‘ulot kunning ikkinchi yarmida o‘tkaziladi.muhimi, mustaqil mashg‘ulot har kuni bir vaqtdao‘tkazilishi.

Uy vazifasini bajarishning bir qator muhim tomonlaribo‘lib, bularni o‘quvchi esda tutishi zarur. Shulardanba’zilarini ko‘rib chiqamiz: Musiqa asari o‘quvchi tomonidanavvalo to‘g‘ri tushunilishi, ya’ni asar mohiyati to‘gri ochilishiasosiy vazifa qilib qo‘yilishi kerak. Oldin aytib o‘tilganidek,asar ma’nosini to‘g‘ri tushunishda ijro uslublariningtanlashishi, belgilarga rioya qilish, applekaturaning to‘g‘riqo‘yilishi kabi masalalar muhim ahamiyatga ega.


6

O‘quvchining mustaqil mashg‘ulotlari paytida uningdiqqat-e’tibori albatta biror konkret vazifani bajarishgaqaratilishi kerak. Aks holda mashg‘ulot quruq ma’nosiz kechib,hech qanday natijaga erisha olmaslik mumkin. Ba’zio‘quvchilar musiqa asarini o‘zlashtirish davrida nota tekstigako‘proq e’tibor berib, ijroning ifodali bo‘lishi kerakliginiunutib qo‘yadilar. Shu kamchilikning oldini olish maqsadidao‘quvchilarning diqqat markazida doimo ijroni ifodali bajarishvazifasi turishi shart. Boshqacha aytganda, o‘quvchilar asartekstini o‘zlashtirishga qancha kuch sarf qilishsa, ijroningifodali chiqishiga ham shuncha e’tibor berishlari kerak.

O‘quvchi biror xatoga yo‘l qo‘ygan paytda, shu bo‘laknivazmin tezlikda diqqat bilan qayta takrorlashi kerak. Shundayo‘l qo‘yilgan xatoning sababini to‘g‘ri aniqlab, shu xatogaboshqa yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘radi. O‘quvchilarijrosidagi xatolar ham bir-biridan farq qiladi. Ayrimholatlarning qaytarilishi o‘quvchilarda odat tusiga kirib,asarning ma’lum qismida hato deyarli har safartakrorlanaveradi. Bunga sabab toto‘g‘ri tanlangan applikatura,ijro usuli yoki boshqa bir kamchilik bo‘lishi mumkin. Bundayxatolarning kelib chiqish sababini to‘g‘ri aniqlash unibartaraf etishning garovidir. Xatolar tasodifiy xarakterga egabo‘lsa ham, ularga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Xatolar qandaybo‘lishidan qat’i nazar o‘quvchi o‘zining mustaqilmashg‘uloti paytida ularni bartaraf etish choralarini topishnio‘zining asosiy maqsadlaridan biri qilib qo‘yishi kerak.

Cholg‘u ijrosi bilan shug‘ullanish natijasida o‘quvchi hamaqliy, ham jismoniy charchashi sababli uning dam olishigabir oz vaqt ajratilishi kerak. Aks holda ijroning sifatiyomonlashib, xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin.

Fortepiano jo‘rligida ijro etish

Musiqa asarini o‘rganishda dutor partiyasi bilan birgalikdaijro etiladigan fortepiano partiyasini puxta o‘rganish zarur.


7

Fortepiano bilan birga ijro etishni musiqa asarini o‘zlashtirishjarayonida boshlagan ma’qul. Shunda ijrochi o‘z partiyasinio‘zlashtirish bilan bir qatorda fortepianoda ijro etiladiganpartiyani ham o‘ziga singdirib boradi. Ba’zi sozandalar o‘zpartiyalarini oxirigacha o‘zlashtirib bo‘lganlaridan keyinginafortepiano bilan birgalikda ijro eta boshlaydilar. Bu holcholg‘uchi uchun birmuncha qiyinchilik tug‘diradi.

Cholg‘u va fortepiano ijrosi uchun yaratilgan musiqaasarlarini kuzatsak, unda quyidagi va o‘xshashliklarniuchratishimiz mumkin. Ba’zi musiqa asarlarida fortepianocholg‘uchi (solist)ga jo‘r bo‘lish vazifasini bajarsa, boshqamusiqa asarlarida cholg‘u bilan fortepianoning partiyalari bir-birga teng va ma’lum darajada mustaqil xarakterga ega bo‘ladi.Birinchi xolda kuyni boshqarib borish asosan cholg‘uchi(solist)ga yuklatilgan bo‘lib, fortepiano faqat jo‘rlik(akkompanement) vazifasini o‘taydi. Bunda solist ijroetayotgan kuy mustaqil, ijrosi fortepianosiz ham ma’lumdarajada tugallangan bo‘ladi. Bunday musiqa asarlari o‘ziningtuzilishi bo‘yicha nisbatan oddiy bo‘lib, ulardan ta’limningboshlangich davrlarida foydalanish mumkin. Lekin bundano‘quvchi sozanda fortepiano partiyasiga e’tibor bermasa hambo‘laveradi, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Bundaymusiqa asarlarini ijro qilish paytida o‘quvchi fortepianoda ijroetilayotgan akkordlar va ritmik shartlarni o‘z ijrosi bilanbirgalikda eshita olishi lozim.

O‘zbek xalq cholg‘uchilarida ijroni o‘rganayotgan yoshsozandalarda fortepiano bilan birgalikdagi ijro paytida ko‘proquchrab turadigan kamchiliklardan biri musiqa asari ijrosinifortepiano bilan bir vaqtda boshlay olmaslikdir. Bu paytdao‘quvchining diqqati tamomila o‘zining ijrosiga qaratiladi vanatijada fortepiano jo‘rligi solistning ijrosi bilan bir vaqtgato‘g‘ri kelmay qoladi. Ijroni fortepiano bilan birgalikdaboshlash ko‘nikmasini shakillantirishda musiqa asariningbirinchi tovushi boshlanishdan oldingi harakat hal qiluvchirol o‘ynaydi. Buni asarning boshlanishidagi dirijyorning qo‘lharakati (auftakt)ga o‘xshatish mumkin.


8

Musiqa asari davomida cholg‘uchi partiyasida ma’lummiqdorda pauzalar uchrab turadi. Bunday paytdafortepianodagi ijro, odatda davom etadi. O‘quvchipauzalarning necha taktligini eslab qolish bilan bir qatordao‘z ijrosining qachon boshlanishini ham puxta bilib olishikerak. Bunda pauza davomidagi fortepiano ijrosini to‘laanglab olishi yaxshi natija beradi.

Bundan tashqari, musiqa asaridagi asosiy kuyningyo‘nalishini aniqlab olish fortepiano jo‘rligida ijro etishdaasosiy vazifalardan biridir. Ma’lumki, har bir musiqa asarima’lum kuy (ohang) asosida qurilgan bo‘ladi. Mana shukuy fortepiano partiyasidami yoki solist partiyasidaligini ajratabilish konsertmeyster bilan chalish vaqtida ijroning to‘laqonlibo‘lishiga yordam beradi.

Fortepiano partiyasini yuzaki bilish cholg‘uchi uchunetarli emas. Fortepiano partiyasi solistning partiyasi bilanuzviy bog‘langan bo‘lib, musiqa asarining buzilmaskompozisiyasini tashkil etadi. Shuning uchun haqiqiy ijroulardan ansambl qonun-qoidalariga bo‘ysungan holda kattamehnatni talab qiladi. Cholg‘uchining fortepiano bilanbirgalikdagi ijrosi qanchalik o‘z vaqtida boshlansa, musiqaasarini o‘zlashtirilishi shunchalik sifatli va tez bo‘ladi.

O‘ng va chap qo‘llar harakatiningmutanosibligi tog‘risida

Ijro paytida o‘ng va chap qo‘l harakatining mutanosibligigaerishish ijro sifati uchun katta ahamiyatga egadir. Cholg‘udaijroni o‘zlashtirishning dastlabki bosqichida o‘ng va chapqo‘llar holati ularning asosiy harakatlarini alohida o‘rganishva o‘rgatish maqsadga muvofiq bo‘lsa, keyinchalik ikkala qo‘lharakatining bir-biriga mutanosabligi asosida ish olib boriladi.Ya’ni o‘rtacha qiyinchilikdagi musiqa asarini ijro etish paytidaikkala qo‘l harakatiga sozanda bir xil e’tibor berishi kerak.Agar bu paytda sozanda e’tiborni bir qo‘lga qaratib,ikkinchisini nazoratdan chiqarib qo‘ysa albatta, ijro


9

kamchilikdan xoli bo‘lmaydi. Bunday paytda uchraydigankamchiliklardan biri o‘quvchi chap qo‘l barmoqalmashinuvining o‘ng qo‘l tovush hosil qilish harakati bilanmutanosibligini buzishidir. Masalan, birinchi tovush ijroetilgandan so‘ng, ikkinchi tovush o‘ng qo‘l yordamidachalinadi-yu, lekin chap qo‘lning barmog‘i kerakli paytdako‘rsatilgan pardani bosishga ulgurmaydi. Natijada, tovushumumiy eshitilmaydi yoki bo‘g‘iq jarangsiz bo‘ladi. Goxidaesa buning aksi ham bo‘lishi mumkin. Yana bir kamchilik,tordan-torga o‘tib ijro etishda qo‘llar xarakatiningnomutanosibligidir. Bunda chap qo‘lning barmoqlari birtordan boshqa torga o‘tish vaqtida ulgursa, o‘ng qo‘l harakatnivaqtida bajara olmaydi. Osoyishta, rez bilan uzilmasdan ijroetishni talab qiladigan kuylarda chap qo‘l barmoqlarialmashgan paytda rez usulini bajarayotgan o‘ng qo‘lningharakati, odatda, uzilib qoladi, ohangning uzluksizligibuziladi. Va nixoyat, chap qo‘lning barmoqlari har bir yangitovush ijrosi paytida bosish harakatini qaytadan ta’kidlabamalga oshiradi. Bunday harakat ham kuyning uzilishiga olibkeladi. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarning barchasio‘quvchining e’tiborsizligidan yoki ijro vazifasini to‘g‘ritushunib etmasligidan dalolatdtr. O‘qituvchi uning sababinianiqlab, o‘quvchiga tushuntiradi so‘ngra uni yo‘qotishchoralarini belgilaydi.

O‘quvchilarning o‘ng va chap qo‘l harakat qobiliyatibir xil bo‘lmasligi mumkin, ya’ni chap qo‘l barmoqlariningharakati talab darajasida bo‘lsa, o‘ng qo‘l harakatchanbo‘lmasligi yoki aksincha bo‘lishi mumkin. Bunday holdao‘quvchi uchun tanlanayotgan repertuar va texnik materiallarshu kamchilikni yo‘qotishga qaratilgan bo‘lishi lozim.

Gamma, uch tovushliklar mashqlar. ijro etishning texnikimkoniyatlarini rivojlantirish

Gamma, uch tovushlik va turli mashqlar ustida ishlasho‘quvchini musiqa asarida uchraydigan passajlar va xar xil


10

uch tovushliklarni ijro etishga oldindan tayyorlaydi. O‘quvchigamma ijro etish jarayonida tordan torga muloyimlik bilano‘tish mashqini tobora yaxshiroq o‘zlashtirish imkoniyatigaega bo‘ladi. Bundan tashqari, gamma va uch tovushliklaro‘quvchiga texnik va badiiy shtrixlarni o‘zlashtirishda materialbo‘lib xizmat qiladi.

Unutmaslik lozimki, gamma va uch torliklar ijrosimuayyan maqsad va ma’no bilan amalga oshirilishi kerak.Har safar gamma ijro etilayotganda sozanda oldiga aniq maqsadqo‘yilmog‘i shart. Bu vazifa o‘quvchining individualxususiyatlarini hisobga olgan holda, uning umumiy ijrochilikqobiliyati rivojlanishiga foyda beriladigan bo‘lishi kerak.Masalan, o‘quvchi ijrosida tovushni baland chalib ijro etishoqsayotgan bo‘lsa shu usulni gamma va mashqlar yordamidatakrorlash mumkin. Xuddi shu yo‘lni ijroning boshqausullarini takomillashtirishda qo‘llash maqsadga muvofiq.

Gamma, uch torlik va boshqa mashqlarni ijro etish, ijromahoratini o‘rganish o‘quv jarayonining ajralmas bir qismibo‘lishi kerak. Bu turli ijro ko‘nikmalarini hosil qilishda,ularni rivojlantirish va takomillashtirish katta rol o‘ynaydi.

Ijrochilik faoliyati, turli ko‘nikmalarning rivojlanishqonuniyatlarini chuqur va har taraflama tahlil qilish cholg‘udaijroni o‘rgatishni takomillashtirishda zarur asos bo‘lib xizmatqiladi. Ijro uchun zarur ko‘nikmalarni shakllantirish musiqapedagogikasida eng dolzarb muammo bo‘lib, buningsabablardan biri - zamonaviy musiqa asarlarining ijrosi sozandaoldiga kun sayin bir - biridan murakkab talablar qo‘yilishidir.Bunday talablarning o‘sib borishi ijrochi uchun zarur asosbo‘lib xizmat qila oladigan eng oddiy ko‘nikmalarning puxtao‘zlashtirilishini taqozo etadi. Ijro harakatlarini puxtao‘zlashtirish va ularni ko‘nikmalarga aylantirish sozanda ishinibirmuncha engillashtiradi. Ijro harakatlarini amalda ko‘pmarotaba qo‘llanganda avtomatizm darajasiga yaqinlashib,ma’lum ko‘nikmaga aylanadi. Bunday harakatlar esa turlimashqlar yordamida amalga oshiriladi.


11

Mashqlarni o‘zlashtirish va murakkablashtirish ta’limjarayonining muhim qismidir. Shu bilan birga, ta’lim faqatginamashqlarning ijrosi emas. Mashqlar ta’lim jarayoniningajralmas bir qismi bo‘lib xizmat qiladi. O‘quv jarayoniningbarcha amaliy va nazariy taraflarini hisobga olgan holdamashqlarni ongli ravishda takrorlash ijobiy samara beradi.Mashqlar musiqa asarining talablariga xizmat qiladi. O‘quvchibiror mashq harakatni amalga oshirayotgan paytda uninge’tiborini musiqaning ma’noli tamoniga qaratmog‘i kerak.

Mashq ijroning ma’noli ko‘nikmalarini hosil qilish,rivojlantirish va mustahkamlashga qaratilgandir. Bu vazifanibajarishda o‘quv jarayonini sistemalashtirish hal qiluvchiahamiyatga ega. Ko‘nikmalarning ichki tuzilishini, oldingiko‘nikmaga asoslangan holda yanada murakkabroq ko‘nikmahosil etish yo‘llarini hisobga olish zarur. Ilmiy izlanishlarshuni ko‘rsatadiki, ijrochilik apparatini muntazam ravishdatarbiyalash ishi «oddiydan murakkabga» prinsipi asosidatashkil etilishi kerak. Yangi ko‘nikmani o‘zlashtirish ishigaoldingi ko‘nikma puxta o‘zlashtirilgandan keyingina o‘tishmumkin. Aks holda o‘quvchi oldiga qo‘yilgan vazifa o‘tamurakkablashib ketishi mumkin. Shu sababli ijro texnikasiningturli elementlarini o‘rganishda uzviy bog‘liqlik prinsipiga amalqilish zarur bo‘ladi.

O‘quvchining yangi ko‘nikmani o‘zlashtira olishi uningoldingi ko‘nikmani qay darajada o‘zlashtirganiga bog‘liqdir,chunki yangi o‘rganilayotgan ko‘nikma oldingisi bilan ma’lumdarajada o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, o‘zining ta’siriniko‘rsatadi. Masalan, yangi o‘rganilayotgan passaj oldingisigao‘xshash bo‘lganligi tufayli sozanda uchun qiyinchiliktug‘dirmaydi. O‘quv jarayonida o‘quvchiga yangio‘rganilayotgan ko‘nikma (yoki musiqa materiali)ningoldingisiga o‘xshash yoki farqlari bo‘limlarini aniqlashni,ularni tahlil etishni o‘rgatib borish muhim ahamiyatga ega.O‘quvchida shakllanadigan bunday sifatlar darsningsamaradorligini oshirishga, kam vaqt sarf qilib ko‘proq natijagaerishishga yordam beradi.


12

Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkin: ko‘nikmanio‘zlashtirish jarayonini (keyinchalik qayta o‘zgartiribo‘rganmaslik maqsadida) ilmiy asosda olib borish kerak,o‘rganilayotgan ko‘nikmani puxta o‘zlashtirib bo‘lgandan so‘ngyangisini o‘zlashtirishga kirishish lozim. Yangi ko‘nikmalarnio‘zlashtirishga o‘quvchining ongli yondashishi (ijroharakatining tuzilishini bir-biriga solishtirib tahlil eta olish,ularning farqini aniqlay bilish va boshqalar), o‘rganilayotganturli ko‘nikmalarning o‘zaro ijobiy ta’siriga erishish lozim.

Tajribadan ma’lumki, o‘quvchi biror mashq yokiko‘nikmani o‘zlashtirishda pirovard maqsadni qanchalikoldindan aniq tasavvur qila olsa, natijaga shunchalik osonerisha oladi. Bunda o‘qituvchi u yoki bu harakatningbajarilishini o‘quvchiga ko‘rsatib berishi katta ahamiyatga ega.O‘quvchining o‘zi mustaqil ravishda ko‘rsatilgan ko‘nikmaharakatining kerakli va asosiy tarafini darhol aniqlay olmasligimumkin. Bu holda o‘quvchini mustaqil kuzata bilishga o‘rgatishkerak. O‘quvchi faqat chetdan kuzatibgina qolmay, balkiharakatning mohiyatini tushunishi, tovushni eshitibginaqolmasdan, uni o‘ziga singdirib olishi kerak.

Aniq maqsadga qaratilgan kuzatishning xarakterlijihatlaridan biri - muayyan qo‘llanmani o‘quvchi tomonidanfikrlab, tahlil etish bilan qabul qilish. Kuzatishningmuvaffaqiyati maqsadning aniq qo‘yilishiga bog‘liq.Maqsadning aniq va konkret qo‘yilishi o‘quvchiningkuzatishini oldindan tayyorlaydi. Kuzatish maqsadga muvofiqravishda oldindan tayyorlarmasa, o‘quvchida aniq tasavvurpaydo bo‘lishi qiyinlashadi. Shu sababli o‘qituvchi harakatyoki ko‘nikmani o‘quvchiga ko‘rsatib berishi zarur. Aks holdao‘quvchi ikkinchi darajali narsalarga diqqatini jalb etib,asosiysi esa e’tibordan chetda qolishi mumkin.

Musiqa materiali yoki mashqni tanlashda shu materialnito‘la tahlil qilish ijro harakatlarini to‘g‘ri amalga oshirishdamuhim ahamiyat kasb etadi. Murakkab harakatlarnio‘rganishda uning qismlarini alohida ajratib o‘zlashtirishyaxshi natija beradi.


13

O‘qituvchining to‘g‘ri va aniq ko‘rsatmalari o‘quvchiningkundalik mashqlari uchun asos bo‘ladi. Darsda olinganko‘rsatma va tasavvurlar yordamida o‘quvchi mustaqilmashg‘ulotlar paytida musiqiy ijro ko‘nikmalarini asta - sekino‘zlashtirib boradi. O‘quvchining o‘zi qanday xatoga yo‘lqo‘yayotganini, yutuqlarini, u yoki bu mashq qanday foydakeltirishini aniqlay bilishi juda muhimdir. Mashqlarningtakrorlanishi undagi bor kamchiliklarni yo‘qotishga qaratilishikerak. Ma’lumki, o‘z mashg‘ulotlarini to‘g‘ri baxolayolmaydigan o‘quvchi qanchalik ko‘p shug‘ullanmasin, yaxshinatijaga erisha olmaydi. Musiqa materialini, ijro etishmaqsadini aniq bilish va o‘z xatosini anglash - ko‘nikmahosil qilishning zarur shartlari sanaladi.

O‘zining xatosini va yutuqlarini baholay olish sifatio‘quvchida asta - sekin o‘qituvchining yordamida paydobo‘lib, rivojlanib boradi. Ma’lumki, ijroni endiginao‘rganayotgan yosh o‘quvchilar o‘z xatolarini to‘g‘ri aniqlayolmaydilar yoki sezmaydilar. O‘quvchining ko‘rsatmalarigako‘p vaqt muntazam ravishda amal qilish orqali o‘quvchio‘z ijrosini kuzatib, nazorat qilishga o‘rganishi mumkin.Bundan tashqari, o‘z ijrosiga tanqidiy munoabatda bo‘lish,o‘z-o‘ziga talabchanlik sifatlari o‘quvchi ijrosiningrivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Tajribasi ortib borgansari o‘quvchi o‘z xatolarini aniqlashi ham osonlashib boradi.Avvalgi maxsus tahlildan so‘ng aniqlanadigan xatolarkeyinchalik bevosita ijro davomida o‘quvchi tamonidananiqlanib, tuzatilishi mumkin.

Ma’lumki, o‘quvchilar o‘z xatolariga qaragandao‘zgalarning xatosini tezroq aniqlay oladilar. O‘quv jarayonidao‘quvchilarning bu sifatlaridan unumli foydalanish maqsadidamashgulot davomida o‘quvchilar bir-birlarining ijrolarinitinglashnii tashkil qilish yaxshi natijalar berishi mumkin.Bundan tashqari, o‘quvchilarga ijroni magnit yozuvi orqalieshittirish ham tajribada qo‘llaniladi. Texnika vositasida yo‘lqo‘yilayotgan xatolarni aniqlash, to‘g‘ri tahlil etish o‘zsamarasini beradi.


14

Yangi materialni ko‘rsatib berilayotgan vaqtning o‘zidashu misol ijrosi davomida ko‘proq uchrab turadiganxatolarning oldini olish uchun ko‘rsatmalar berish o‘quvchimehnatining samaradorligini oshiradi. Yangiqo‘llanmalarning to‘g‘ri o‘zlashtirilishini o‘qituvchi diqqatbilan kuzatib borishi kerak. O‘quvchi tarafidan noto‘g‘rio‘zlashtirilgan ko‘nikma (postanovka, ijro harakatlari vaboshqalar)ni qayta tuzish murakkab ish ekanligi ma’lum.

Yaxshi texnikaga ega sozanda deyilganda, odatda, ko‘zoldimizga ijro harakatlari tez, aniq va chaqqon bo‘lgan,barmoqlari katta tezlik bilan harakat qila oladigan cholg‘uchinikeltiramiz. Lekin yaxshi texnikaga ega bo‘lgan sozanda musiqaasaridagi muallif aytmoqchi bo‘lgan fikrni o‘z ijrosi bilanochib beribgina qolmay, balki cholg‘u tovushlari yordamidama’lum ma’nodor fikr yarata olishi ham kerak.

Ma’lum maqsadga qaratilgan texnikani rivojlantirmasdanturib, cholg‘u ijrochiligida biror amaliy natijaga erishish qiyin.Sozandada ijrochilik texnikasi qanchalik rivojlangan bo‘lsa,uning o‘zi uchun shunchalik yaxshi.

Endi cholg‘udagi ijro texnikasining o‘ziga xos qismlari vaijrochilik tajribasida ko‘proq uchrab turadigan kamchiliklarsabablari bilan tanishib chiqamiz. Dutorda ijro texnikasinirivojlantirish deganda, chap qo‘l barmoqlarining pardalarbo‘ylab xarakati va o‘ng qo‘l tovush hosil qilish harakatlariningqanchalik rivojlanganligini tushunamiz. Tajribada keraklibarmoqlarni aniq qo‘ya olmaslik yoki o‘ng qo‘l yordamidaboshqa, keraksiz torlarni chertib yuborish kabi kamchiliklaruchrab turadi. Ta’lim jarayonida shunday kamchiliklarni zudlikbilan bartaraf etish choralarini ko‘rish kerak.

Gamma va turli mashqlar bilan dastlabki tanishish vaqtidauni vazmin tezlikda ijro etishning foydali tomonlari bor:musiqa qo‘llanmalariniing umumiy tuzilishi bilan yaqindantanishish: ijro etish usuli va uslublarini, tovush kuchinianiqlash imkoni tug‘uladi Ijro qanchalik og‘ir tempdabo‘lmasin, zinxor qo‘pollikka yo‘l qo‘yish mumkin emas.Buning uchun ijrochining kerakli xarakatlarida ishtirok


15

etayotgan gavda qismidagi muskullarning to‘la erkinligigaerishish kerak. Vazmin tezlikda ijro etilayotgandaharakatlarning borishini kuzatish ancha oson. Lekin temptezlashgan sari bunday kuzatish qiyinlashib boradi. Shuningo‘zi vazmin tezlikda ijro etishning foydali ekanligini yana birbor isbotlaydi.

Musiqa qo‘llanmasini kerakli tezlikdagi ijrosiga qaysipaytdan boshlab o‘tish kerak? Yosh ijrochilar orasida ko‘puchrab turadigan kamchiliklardan biri shuki, ular og‘irtempdagi ijrodan so‘ng birdaniga tez tempga o‘tmoqchibo‘ladilar. Bunday ijro ko‘p xatolarga sabab bo‘lishi mumkin.Birinchidan, o‘quvchining ongi bunday tempda amalgaoshirayotgan harakatlarni nazorat qilishga ulgurmaydi va ijronazoratsiz kecha boshlaydi.

Endi sozandaning ijro paytidagi chidamliligi va gavdaharakatining erkinligi xaqida so‘z yuritamiz. Sozandaning ijropaytidagi toqat va bardoshini uning psixofiziologik holatibelgilaydi. Gap sozandaning chidamliligi u qanchalik ko‘pvaqt davomida mashqni uzluksiz davom ettira olishi xaqidaborar ekan, uning gavdasi ijro xarakatlari uchun qanchalikmoslashganligi to‘g‘risida to‘xtalmaslik mumkin emas. Gavdamuskullarining qotib, siqilib qolishi ijro harakatlarini to‘g‘riva erkin amalga oshirishiga xalaqit beradi. Shu sababli hamcholg‘uda musiqa asarini to‘laqonli ijro etish uchun, birinchinavbatda, muskul xarakatlarining erkinligini ta’minlashzarur bo‘ladi. Muskullar qotib qolishining sabablari turlichabo‘lishi mumkin. Bular postanovkaning noto‘g‘riligi,hayajonlanish asabiylashish, shart-sharoitning noqulayligi,qanday bo‘lishidan qat’i nazar, o‘qituvchi mashg‘ulot paytidamuskul qotib qolishining oldini olishi kerak. Yirik sozanda-o‘qituvchilarning kuzatishlariga ko‘ra, o‘quvchilarning ijroharakatlarini amalga oshirayotgan muskullar qotib qolishigaasosan quyidagilar sozandaning elka, tirsak va panja muskullariqotishi; panja va barmoqlarning keragidan ortiq xarakatlanishi;chap qo‘l barmoqlarining pardalarga ortiqcha kuch bilanbosilishi; bevosita ijro etish xarakatlarida qatnashayotgan gavda


16

qismlarining tortilib, qotib qolishi sabab bo‘lishi mumkin.Gavdaning qaysi qismida bo‘lishidan qat’i nazar, qotibqolmaslik to‘g‘risidagi fikr, ijro harakatlari paytida hechqanday kuch ishlatmasdan, bo‘sh holda harakatlanish deganiemas.

Notaga qarab ijro qilish

Notaga qarab ijro qilish murakkab jarayon bo‘lib, umaxsus mashqlar yordamida o‘zlashtiriladi. Notaga qarab ijroetish jarayonini kuzatadigan bo‘lsak, unda qo‘yidagi qismlarniko‘rishimiz mumkin: nota ko‘rinishining o‘quvchi ongiga etibborishi; o‘quvchi ongida qanday harakatni amalga oshirishkerakligining aniqlanishi; kerakli harakatlar yordamidaberilgan notaning ijro etilishi.

Notaga qarab ijro etish jarayonining qanchalik tez sodirbo‘lishi nota ko‘rinishini qabul qilib (anglab), kerakliharakatni amalga oshirish tezligiga bog‘liq. Agar jarayoniningbiror qismi yaxshi ishlamasa, notaga qarab ijro etishdako‘zlangan natijaga erishish qiyin bo‘ladi.

Notaga qarab ijro etishning murakkab taraflaridan birishuki, musiqa asarining bir qismi ijro etilayotganda cholg‘uchikeyingi qismini ko‘rib, uning ijrosiga tayyorgarlik ko‘rishgatayyorlanadi. Tajribasiz o‘quvchilar ko‘p holda buninguddasidan chiqa olmaydilar natijada, ularning ijrolari uzilibqoladi.

Diqqat-e’tiborni bir maqsadga qarata bilish notaga qarabijro etishning muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishini ta’minlaydiganomillardan biridir. Notaga qarab ijro etish qobiliyatinirivojlatirishda quyidagi amaliy mashqlar yordam berishimumkin; eng oddiy musiqa, boshlang‘ich taktning birinchiyarmi ijro etilayotganda o‘quvchi o‘z e’tiborini shu taktningikkinchi yarmiga qaratadi. Xuddi shu usul asarning keyingitaktlarini ijro etishda ham qo‘llanadi.

Mashg‘ulotlar yordamida o‘quvchiga berilayotgan vazifaasta -sekin murakkablashtiriladi, lekin bu vazifa o‘quvchiningimkoniyatlari darajasida bo‘lishi kerak.


17

Sozandada notaga qarab ijro eta olish qobiliyatinirivojlatirish muammosi va uni hal etishga qaratilganko‘rsatmalar musiqa pedagogikasida alohida o‘rin tutadi.Ko‘zga ko‘ringan ijrochi - o‘qituvchilarning fikricha, notagaqarab ijro etish sozandaning kundalik mashg‘ulotlariqatoridan o‘rin olishi shart. O‘quvchi muntazam ravishdanotaga qarab ijro etish bilan shug‘ullangan taqdirda turlidavrga oid bo‘lgan rang barang musiqa asarlari bilan tanishadi.

Notaga qarab ijro etilayotgan musiqa asarlarining hammasiham kelajakda o‘quvchi tarafidan yod olinishi shart emas,balki ular o‘quvchining fikrlash, yangilik ochish va yangi,o‘ziga ma’lum bo‘lmagan taassurotlar bilan tanishishehtiyojini qondirish uchun ijro etiladi. Notaga qarab ijroetayotgan sozandaning fikrlashi birmucha faollashadi, uningmusiqiy qo‘llanmalarni qabul qilib olishi ma’lum darajadao‘tkirlashadi. Shu bilan birga o‘quvchi notaga qarab ijroetayotgan musiqa asariga butun vujudi bilan beriladi va uninghis-tuyg‘ulari ham bu jarayonda bevosita ishtirok etadi.Bundan kelib chiqadiki, notaga qarab ijro etish mashg‘ulotlariijrochi repertuar, uning nazariy va amaliy bilimlariniboyitibgina qolmasdan, balki umuman musiqiy fikrlashjarayonining sifatini yaxshilaydi.

Notaga qarab ijro etish o‘quvchining umumiy musiqiyrivojlanishida eng samarali yo‘llardan biridir.

Cholg‘u ijrochiligi ta’limi o‘z oldiga o‘quvchining umumiymusiqiy qobiliyatini, professionalligini rivojlantirishni assosiymaqsad qilib qo‘yar ekan, shubha yo‘qki, notaga qarab ijroetish ana shu maqsadning amalga oshishida asosiy va maxsusvosita vazifasini bajaradi. Notaga qarab ijro etishning muhimligitan olingan holda, amalda unga ba’zan keraklicha e’tiborberilmaydi. Albatta, notaga qarab ijro etishga qancha ko‘pvaqt sarflansa, bu o‘z navbatida, ma’lum ijobiy natija berishimumkin. Lekin bu jarayonni tashkil qilishda ongli nazoratyo‘lga qo‘yilishi lozim.

Tajribadan ma’lumki, sozandaning notaga qarab ijro etishqobiliyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, uning ichki eshitish


18

qobiliyati ham shunchalik rivojlangan bo‘ladi. Ya’ni bundaysozanda nota belgilariga ko‘zi tushishi bilanoq shu tovushniijrosiz eshita oladi. Demak, sozandadagi «ko‘rish orqalieshitish» qobiliyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, uning notagaqarab ijro eta olishi ham shunchalik sifatli bo‘ladi.

Notaga qarab ijro etishning muhim shartlaridan yana biriijrochining nigohi nota tekstidan uzilmasligidir. Cholg‘u torlariva pardalar joylashuvini yaxshi o‘zlashtirib olmagano‘quvchilarning nigohlari dam nota tekstiga, dam cholg‘ugrifiga ko‘chib turadi. O‘quvchi notaga qarab, uningbalandligini belgilab olgandan so‘ng, nigohini cholg‘ugrafikasidagi pardalarga ko‘chirishga majbur, chunkipardalarni yaxshi o‘zlashtirib olmaganligi sababli grifgaqaramasdan barmoqlarni pardaga aniq qo‘ya olmaydi.Navbatdagi notani aniqlashda o‘quvchi yana nigohini notatekstiga ko‘chiradi. Bunday vaziyatda ko‘p o‘quvchilartekstning qaysi joyiga kelganliklarini yo‘qotib qo‘yadilar.Kerakli joyni topish uchun esa bir oz vaqt talab etiladi. Manashu kamchiliklar natijasida o‘quvchining ijrosida noto‘g‘rito‘xtashlar sodir bo‘ladi. Bu esa asarning uzluksiz ijrosigaputur etkazadi. Shu sababli ijrochi nigohining bir manbadanko‘chishi qanchalik kam bo‘lsa, shunchalik ijro uchun foydalibo‘ladi. Demak, cholg‘u ijrochiligi ta’limida o‘quvchi -sozandaning cholg‘u grafaga qaramasdan kerakli pardani topabilishni boshqa ko‘nikmalar qatori muntazam ravishdao‘rganib borishi notaga qarab bemalol ijro eta olish qobiliyatinirivojlantirishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Notaga qarab ijro etishni amalga oshirayotgan paytdao‘quvchidan nota yozuvidagi barcha belgilariga qat’iy rioyaqilishni birdaniga talab qilib bo‘lmaydi. O‘qituvchi bu jarayondao‘quvchi birinchi navbatda e’tibor berishi kerak bo‘lgannarsalarni olindan tushuntirib, belgilab berishi katta ahamiyatkasb etadi. Bizningcha, o‘quvchi asarlardagi yaxlit musiqiyfikrning boshlanishi va tugallanishiga birinchi navbatda e’tiborberishi kerak. Ya’ni asarda bayon etilgan tugal fikrning uzilibqolishi yoki tushunarsiz ijro etilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.


19

Notaga qarab ijro etishni asarda bayon etilayotgan musiqiyfikrlar asosida tashkil qilish yaxshi natija beradi.

Notanish musiqa asarlarini notaga qarab ijro etishdanoldin ko‘zdan kechirib, tanishib chiqish, ya’ni shu asarnicholg‘usiz «ijro etish» tavsiya qilinadi. Bunda, birinchidan,sozanda bevosita ijro harakatlaridan xoli bo‘ladi; ikkinchidan,asarning tuzilishni o‘rgatish imkoniyati tug‘uladi,Qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, o‘quvchi asarning notayozuvini ko‘zdan kechirib, cholg‘usiz «dilda» ijro etishiuning ichki eshituv qobiliyatini ma’lum darajada rivojlantiribboradi. Tajriba guvohlik beradiki, musiqa asari bilan bundaytanishuvdan keyin ijro engil va aniqroq amalga oshiriladi,sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xatolar kamayadi va ijroerkinligi ta’minlanadi.

Musiqiy ritm, eslab qolish va eshitish qobiliyati

Ritm — musiqaning asosiy elementlaridan biri bo‘lib,musiqa tovushlarining vaqt birligi ichida joylashuvqonuniyatini belgilab beradi.

O‘quvchida ritm tuyg‘usini shakllantirish va rivojlantirishmusiqa pedagogikasining eng zarur va muhim vazifalaridanbiridir. Olimlarning fikricha, bu ishning qiyinligi musiqatovushining vaqt birligi ichidagi cho‘zimini uning balandligiganisbatan aniq qayd etib bo‘lmasligidadir. Shunga qaramasdan,olimlar o‘quvchilardagi musiqa ritm tuyg‘usini tarbiyalashmumkin, degan fikrni ilgari suradilar.

Ma’lumki, musiqa ritmi umuman musiqa asariningtashkiliy elementlaridan biri bo‘lib, asarning mazmunini,uning obrazli mohiyatini aks ettiradi. Inson o‘zining turlifaoliyatida musiqa asarining mazmuni bilan tanishadi. Lekinfaqatgina ijro paytida sozanda musiqa asarining mazmuni varitmiga tobora chuqurroq tushunib boradi. Musiqa ijrosidavomida, uni eshitish paytida ochilmay qolgan fikr vatuyg‘ular ijrochi uchun tushunarli bo‘lib borishi mumkin.So‘z bilan ifodalab bo‘lmaydigan o‘ziga xos musiqa ritmining


20

mohiyati sozanda tomonidan ayni ijro paytida anglanadi.Ijro jarayoni sozandaga musiqa asarining ritmik tuzilishi bilanyaqindan tanishish va uni tushunish imkonini beradi. Aytishmumkinki, musiqa asarining ijrosi o‘quvchilarda musiqa ritmituyg‘usini tarbiyalash va rivojlantirishga yordam beradi.

Musiqa asarini o‘zlashtirish davomida shu asarning ritmikshaklini o‘quvchi tobora yaxshiroq tushunib bordi, Bu esao‘z navbatida musiqa ritmi tuyg‘usini mustahkamlashyo‘llaridan biri sanaladi.

Cholg‘u ijrochiligi ta’limining dastlabki paytlaridanboshlab, nota cho‘zimlarini vaqt birligiga nisbatan o‘rgatib,boriladi. Nota cho‘zimlari xaqidagi bilimlar ijrochilik san’atiniegallashda asosiy bilimlardan hisoblanadi. Har qanday musiqaasarini ijro etishda nota cho‘zimlarini anglashning cholg‘uchilikmahorati asoslaridan biridir. O‘quvchilardan musiqa ritmituyg‘usini tarbiyalash ishiga ta’limning dastlabki paytlaridankerakli darajada e’tibor berish haqiqiy sozandanishakllantirish uchun zamin yaratadi. O‘quvchi musiqa ritmi,o‘zlashtirmasdan turib, kelajakda sozanda sifatida shakllanishimumkin emas.

Taniqli pedagog va kompozitorlarning ta’kidlashicha,musiqa ritmining nota yozuvi orqali ko‘rsatilishi uningmohiyatini to‘la ochib bera olmaydi. Bundan kelib chiqadiki,musiqa ijrochiligidagi ritm o‘zining tabiati bo‘yicha ijodiyxarakterga egadir. Yuqorida aytib o‘tilganidek, bevosita ijropaytidagina musiqa ritmining tub mohiyati va ma’nosigatushunib etish mumkin. Musiqadan tashqarida, undanuzilgan holda musiqa ritmi tuyg‘usi xosil bo‘lishi va rivojlanishimumkin emas.

Yosh sozandaning musiqa ritmi tuyg‘usini shakkillantirishva rivojlantirishda qo‘shimcha imkoniyatlar mavjud. Buimkoniyatlarning ba’zilarini quyida ko‘rib chiqamiz.

Ijro etilayotgan musiqa asarini sanash. Ijro paytida musiqaasarining ritmik sanab chalinishi tuzilishni osonroqtushunishga yordam beradi. Umuman ijro paytidagi sanashmusiqa ritmini his etishda va mustahkamlashda foydalidir. Ba’zi


21

o‘quvchilar ijro paytida ovozlarini baralla chiqarib sanashgaodatlanib qoladilar va bu odatni tark etish kelajakda anchaqiyin bo‘ladi. Ayni shu fikrni oyoq bilan sanashga o‘rganibqolgan o‘quvchilar xususida ham aytish mumkin. Asar ijrosipaytidagi bunday sanashlar, albatta o‘zining salbiy ta’siriniko‘rsatadi. Shuning uchun ham tarbiya jarayonida bundaykamchiliklarni asta - sekinlik bilan yo‘qotish choralariko‘riladi. Tajriba ortib borgan sari o‘quvchida notacho‘zimlarining ritmik ijrosiga nisbatan ichki tuyg‘urivojlanib, bunday sanoqqa hojat qolmaydi.

Ijrochilar ichida keng tarqalgan usullardan biri dirijyorlikqilishdir. Sozanda dirijyorlik qilish orqali musiqa asari ritmiktuzilishini tushunish bilan birga, shu asarning kechinma vatuyg‘ularni sezishi va unga o‘zining munosabatini bildirishimumkin.

O‘quvchilar orasida tez-tez uchrab turadigan kamchilik-lardan biri asar ijrosi davomida tezlashib yoki sekinlashibketishdir. Bunday kamchilikni bartaraf etish uchun odatdamusiqa pedagogikasida quyidagi chora qo‘llanadi: o‘quvchiijro paytida barcha harakatlarini to‘xtatadi, bir-ikki taktnifaqat ovoz chiqarib (ijro etmasdan), sanaydi, so‘ng ijroniyana davom ettiradi. Bundan tashqari, o‘quvchida asarningritmi jihatdan yaxshi va to‘g‘ri ijro etilayotgan bo‘laklarkamchiligi bo‘lgan qismlar bilan taqqoslanishi ham yaxshinatija berishi mumkin.

O‘quvchilarda musiqa ritmi tuygusini shakllantirishdao‘qituvchining xizmati juda kattadir. Uning o‘quvchi bilanbirgalikda sanani, chapak va turli harakatlar bilan yordamberishi o‘quvchi uchun foydali.

Musiqani eslab qolish qobiliyati ma’lum musiqiymaterialni kerakli vaqt ichida ijrochi ongida saqlanib qolishinita’minlaydi. Musiqa fanida ijrochi uchun eng zarur bo‘lganuchta sifat birligi xaqida gap yuritiladi: eshitish qobiliyati,musiqa ritmi tuyg‘usi va eslab qolish qobiliyati (xotira). Eslabqolish tuzilish jihatidan murakkab qobiliyat bo‘lib, xotiraningbir necha turini o‘z ichiga oladi. Masalan, ijrochi o‘z faoliyati


22

davomida eshitish va harakat bilan bog‘liq bo‘lgan xotiraturlaridan foydalanadi. Yana ko‘rish orqali xotira turinikeltirish mumkin. Tajribadan ma’lumki, har kimning xotirasio‘zining shaxsiy tipologik xususiyatiga ega. Shu bilan birgamusiqa xotirasini rivojlantirishda, olimlarning fikricha,ayniqsa musiqa ijrochiligi uchun obrazli - eshitish xotiraningfoydasi kattadir. Haqiqatan ham, musiqa eshitish orqali qabulqilinib, taassurot olinadigin san’at turi bo‘lganligi tufayli,musiqa xotirasi birinchi navbatda eshitish xotirasidir.

Maxsus izlanishlar natijasida ma’lum bo‘ldiki,o‘quvchilarning musiqa eshitish qobiliyati, ritmik tuyg‘usiningrivojlanish tuyg‘usi bilan musiqa xotirasining sifatlari o‘rtasidabevosita bog‘liqlik bor. O‘quvchida musiqiy eshitish qobiliyativa ritm tuyg‘usi qanchalik rivojlangan bo‘lsa, unda musiqiyxotirasi (yodda saqlab qolish) shunchalik sifatli bo‘ladi vaaksincha, undagi eshitish qobiliyati va ritm tuyg‘usining sifatipast bo‘lishi musiqa xotirasining rivojlanishiga xalaqit beradi.

Sozandaning xotirasi turli faoliyatda qatnashib ma’lumdarajada takomillashib boradi. Musiqa asarini tinglashdantortib, to uning ijorosigacha bo‘lgan faoliyatda musiqiy xotiraqatnashadi. Shu bilan birga, musiqiy xotiraning to‘g‘rishakllanishi va rivojlanishi uchun eng qulay shart - sharoitmusiqa ijrochiligida yaratiladi. Musiqa asarini yod olishni o‘zoldigi maqsad qilib qo‘yadi. Ijrochi faoliyatining asosiy vao‘ziga xos xususiyatlaridan biri ham shudir. Chunki asaryod bo‘lsa, ijrochilikning har taraflama erkinligi uchun imkonbo‘ladi. O‘quvchi o‘z ongini musiqa asarini yodlashgaqaratganligi unig mehnat qobiliyatini birmuncha yaxshilashva faollashtirish bilan bir qatorda, musiqa xotirasiningsamaradorligini ham oshiradi.

Sozanda aniq ijro harakati orqali musiqa asari bilan tanishadi.Mana shuning o‘zi ham musiqa xotirasining rivojlanishida kattaahamiyatga ega. Boshqacha aytganda, musiqiy asarning ijrosipaytida sozandaning faolligi musiqa xotirasining faollashishigaham yordam beradi. Haqiqatan ham, musiqa asarini tinglashva uni bevosita ijro etish bir-biridan farq qiladi. Tajribadan


23

ma’lumki, musiqa asarini tinglashdan ko‘ra uni ijro etish vaqtidaeslab qolish osonroq ko‘chadi. Sozandaning ijro harakati hamuning musiqiy xotirasini rivojlantirishga va mustahkamlashgaijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Shunday qilib, musiqa qo‘llanmalarini eslab qolishdayagona ko‘rsatma berib bo‘lmasligiga va bu ishga har xilyondashish mumkinligiga ishonch hosil qildik. Eslab qolishniqaysi yo‘l bilan amalga oshirish hal qiluvchi ahamyatga egaemas. Hamma gap musiqani eslab qolish ishining mazmuni,xarakteri va uslubidadir. Tushunib yod olingan materialningsifati anglamasdan yod olingan materialning sifatiga qaragandaancha ustun bo‘ladi. Xuddi shu qonuniyatni musiqa ijrochiligisohasida ham ko‘rishimiz mumkin. Agar o‘quvchiga ma’lummantiqiy tartibda joylashgan tovush qatorini yodlash uchunberilsa, u vazifani unchalik qiynalmasdan bajarishi mumkin.Keyin esa shu tovush qatorning mantiqiy tartibini buzibqaytadan berilsa, o‘quvchining bu tovushlari yig‘indisiniyodlashi ancha qiyin bo‘ladi. Shunday qilib, musiqa asarinichuqurroq tushunish, uning badiiy mohiyatini, shaklini,xullas, asar muallifi nima demoqchi ekanligini to‘laroqanglash musiqa asarini yodda mustahkam saqlanib qolishiningasosiy shartlaridan biridir.

Albatta, mohir sozandalarning kundalik mashg‘ulotlaridama’lum bir parchani o‘n (xatto yuz) martalab takrorlashhollarini kuzatamiz. Lekin bunday takrorlashlar biriikkinchisining aynan nusxasi bo‘lmasdan, balki har birtakrorlash o‘ziga xos badiiy yoki texnik izlanish bilan ajralibturadi. Mohir sozandalarning takroriy mashqlari ma’lumdarajada ijodiy harakatga ega va har bir takrorlashda bumashqlar o‘zining sifati bo‘yicha yangi pog‘onaga ko‘tarilibboradi. Cholgu ijrochiligi sohasida natija inson faolligi, onglimehnati va faoliyatning maqsadga qaratilganligiga bog‘liqdir.

Musiqa ijrochiligiga o‘rgatish musiqa xotirasini rivojlantirishuchun zamin yaratadi. Musiqa xotirasini mustahkamlashustida o‘quvchining muntazam ishlashi xotiraningtakomillashishini ta’minlaydi.


24

Yirik musiqa asarlari yod olishda umumiydan xususiygaqarab xarakat qilish kerakligini ko‘plab mashxur cholg‘uchi-o‘qituvchilar aytib o‘tishgan. Boshqacha aytganda, musiqaasarining umumiy shakli va ma’nosini anglab olgandan so‘ngalohida qismlarni o‘zlashtirishga kirishish kerak. Bundayqismlarni o‘zlashtirishga kirish kerak. Bunday qismlarnisbatan tugallangan va mustaqil bo‘lishi zarur. Ijrochilikbo‘yicha qiyin bo‘lgan qismlarga ko‘proq vaqt va e’tibor berishkerak bo‘ladi.

Yod olish uchun ajratib olinayotgan qismlar o‘zininghajmi jihatidan juda katta bo‘lmasligi zarur.

Ijrochilik va pedagogik tajriba ko‘rsatadiki, asarni yod olishdaundagi «ma’nodor» xarakterli o‘rinlarga tayanish yaxshi natijaberishi mumkin. Shuningdek, musiqiy fikr (fraza)ningboshlanishi va tugashini aniqlab olish, o‘ziga xos bezaklio‘rinlarga e’tibor berish ham mustahkam yod olishga yordamberadi.

O‘quvchilarning ba’zilarida ko‘rib eslab qolish qobiliyatirivojlangan bo‘lsa, boshqalarda eshitib yodda saqlab qolishqobiliyati ustun turadi. Bu ikki salohiyat bir maromdarivojlangan o‘quvchilarni ham ko‘rish mumkin. Asarni yodolishda qaysi usuldan foydalanishdan qat’iy nazar, muhimi,xotirada mustahkam saqlanib qolishidir.

Repertuar tanlash

Cholg‘uchi ijro qilgan asarlar majmuasiga repertuardeyiladi. O‘quvchilar uchun repertuar tanlashda nimalargae’tibor berish kerak? Repertuarni qanday tanlash kerak?

Duch kelgan asarni o‘quvchiga ijro etish uchun beraverishyaramaydi. Tanlanayotgan asar o‘quvchi - sozandaning ijromaxoratini yana bir pog‘onaga ko‘tarishga xizmat qilishi kerak.O‘quvchining cholg‘uda ijro mahoratining muvaffaqiyatlirivojlanishi har doim ham uning qobiliyati bilanbelgilanavermaydi. Bunda repertuar tanlashning ham ma’lumdarajada ahamiyati bor. Sozandaning oldiga qo‘yilayotgan


25

vazifalarning bir maromda murakkablashishi uningqiziqishini yanada kuchaytiradi. Boshqacha aytganda,navbatdagi tanlanayotgan asar oldingisiga qaraganda ijrojihatidan murakkabroq bo‘lishi zarur. Aytish zarurki, ijrouchun tanlangan musiqa asari o‘quvchining imkoniyatlarigamos kelishi kerak, toki u asarning badiiy va texnik vazifalarinihal eta olsin.

Dutorda ijroni o‘rgatish va o‘rganish jarayonining harbir bosqichida o‘quvchi oldiga qo‘yiladigan talablar asosli vao‘rinli bo‘lishi kerak. Agar bu talablar haddan tashqarimurakkablashib ketsa, ya’ni asarlar o‘quvchiningimkoniyatiga qaraganda qiyinroq bo‘lsa, albatta bu o‘ziningsalbiy tasirini ko‘rsatadi. Aksincha, tanlanayotgan asarlarjuda soddalashib ketsa ham bo‘lmaydi. Bu holda o‘quvchiningijroga bo‘lgan qiziqishi pasayib ketishi mumkin.

Ijro ta’limi tajribasidan shu narsa ma’lumki,o‘quvchilarning hammasida ham ijro usuli va uslublariningko‘nikmasi bir xilda rivojlangan bo‘lmaydi. Masalan, ba’zilardachap qo‘lning ijro ko‘nikmalari yaxshi rivojlangan bo‘lsa,boshqalarida o‘ng qo‘l texnikasi rivojlangan bo‘ladi. Yoki ba’zio‘quvchilar jadal tezlikdagi asarni ijro etishda qiyinchiliksezsalar, boshqalari vazmin, kuychan asarlarning ijrosidaqiynaladilar. Repertuar tanlashda ko‘rsatilgan xususiyatlaralbatta hisobga olinib, tanlangan asarlar yordamidakamchiliklarni bartaraf etish kerak.

Hozirgi paytda dutor ijrochilari uchun repertuar tanlashdaboshqa o‘zbek halq cholg‘ulari va skripka, doira uchun mavjudbo‘lgan to‘plamlardan foydalanilyapti. Boshqa cholgularuchun qo‘yilgan ijro belgilariga katta e’tibor berilishi kerak.Chunki qo‘yilgan belgi faqat shu cholg‘u uchungina qaratilganbo‘lib, dutorda ijrosi o‘zgarishi mumkin. Masalan, g‘ijjak yokiskripka uchun yozilgan asarlarda uchraydigan «legato» belgisidutorda asosan rez usuli bilan ijro etiladi. Musiqa asari jadaltezlikdagi ijroni talab etsa, «legato» belgisi qo‘yilgan bo‘lsaham (tovushlarning ulanishiga e’tibor bergan holda) pastgava yuqoriga zarblar bilan ijro etish kerak.


26

Bundan tashqari, dutorda boshqa cholg‘ular uchunyozilgan asarlarni ijro etishda mavjud bo‘lgan applikaturahamma vaqt to‘g‘ri kelavermaydi. Shuning uchun qulayapplikaturani tanlashda o‘qituvchining to‘g‘ri ko‘rsatmalarikatta ahamiyatga egadir. Dutor ijrochisi (barcha cholg‘ularsingari) o‘z repertuariga turli davrga mansub bo‘lgan musiqaasarlarini kiritishi maqsadga muvofiq. Repertuar tanlashningbu prinsipini qo‘llash rang - barang musiqa materiallari bilanyaqindan tanishishda va o‘quvchining dunyoqarashiniboyitishda o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.

Dutor ijrochisining taxminiy repertuar rejasini keltiramiz;1. O‘zbek halq kuylari.2. O‘zbek kompozitorlarining asarlari.3. Qardosh halqlar kompozitorlarining asarlari.4. Evropa klassik kompozitorlarining asarlari.Shunigdek, dutor ijrochisining o‘quv repertuariga ikki-

uchta turli xarakterdagi etyudlar, gammalar va mashqlarkiritiladi.

Musiqa asarining badiiy va texnik ko‘rsatkichlari dutorcholg‘usining ijro imkoniyatlariga mos tushishi repertuartanlashda xal qiluvchi omillar sirasiga kiradi.

Musiqiy asar ijrosi ustida ishlash

Asarning xarakteri, tonalligi, badiiy obraz yo‘nalishi,kulminatsiyasi va umumiy tuzilishini anglab olish to‘laqonliijroga yordam beradi. Bularni aniqlashda o‘qituvchiningyordami zarur.

Asar nazariy jihatdan o‘zlashtirilgandan so‘ng uningamaliy ijrosiga o‘tiladi. Musiqa asarlari boshidan ohirigachabir xil texnik qiyinchilikda bo‘lmasdan, balki uning ba’ziqismlari boshqalariga nisbatan murakkabroq bo‘lishi mumkin.Bunday paytda shu qiyin o‘rinlar alohida ajratilib, ularningijrosi ustida maxsus mashqlar o‘tkazish tavsiya etiladi. Lekinbunday ishlash jarayoni juda uzoq davom etmasligi kerak.Shu qiyin qismning ijrochi tomonidan mustaqil ravishda


27

bekami – ko‘st ijrosiga erishilsa ham, ko‘p hollarda asarniboshidan oxirigacha ijro etganda xuddi ana shu qism asarningumumiy yo‘nalishi bilan qo‘shilmasdan, aloxida ajralib qolishimumkin. Shu sababli qiyin qismlarni takrorlashda shuqismdan bir necha takt oldinga va keyingilarini qo‘shib ijroetish tavsiya etiladi. Asar o‘zlashtirilayotgan paytda ijrochiningimkoniyatlariga mos bo‘lgan tezlikni tanlash va ijroning birmaromda bo‘lishga erishish kerak bo‘ladi. Muzika asariningustida to‘g‘ri ishlay bilish ijro mahoratini oshirishningomillaridan biridir.

Cholg‘u ijrochiligi sinflarining tajribasida ba’zi musiqaasarlarini o‘zlashtirish ishi konsert yoki yakuniy nazoratgachaetib bormaydi. Bu asarlar sinf ishi sifatidagina o‘zlashtiriladi.Sinf ishidan asosiy maqsad musiqa asarining umumiymazmuni bilan tanishish, unda ishlatiladigan ijroko‘nikmalarini o‘zlashtirish va shular asosida bayonqilinmoqchi bo‘lgan musiqaviy kechinmalarni cholg‘uyordamida talqin eta bilishdir. Musiqa pedagogikasida bundaysinf ishlariga alohida e’tibor beriladi va u o‘quv jarayoniningmaxsus shaklini tashkil etadi.

Sinf ishi sifatida o‘qitiladigin musiqa asarini o‘zlashtirishuchun ajratiladigan vaqtning chegaralanganligi shu asar ustidaishlash jarayonini jadallashtirishni anglatadi. Bunda o‘quv-pedagogik jarayonning o‘zi tezlashadi; o‘quvchi oldidama’lum materialni qisqa, chegaralangan vaqt ichidao‘zlashtirish vazifasi turadi. Buning hammasi o‘quvchidanyangidan-yangi qo‘llanmalar bilan tanishish, bir joyda turibqolmaslik, oldingi o‘tilgan qo‘llanmani bir xil ravishdatakrorlayvermaslikni talab qiladi. Sinf ishi uchun ajratilganmusiqa asarlari ustida ishlash bilan notaga qarab chalishkabi mashg‘ulotlarning foydali tomoni ko‘p. Bu ikki holdaham o‘quvchi xilma-xil musiqa asari bilan qisqa vaqt ichidatanishish imkoniyatiga ega. Ayni paytda, sinf ishi bilan notagaqarab chalish mashg‘uloti ma’lum darajada bir-biridan farqqiladi. Notaga qarab chalishda o‘quvchi material bilan birmarta epizodik tanishish imkoniyatiga ega bo‘lsa, sinf ishi


28

jarayonida u asar bilan to‘laroq va asosli tanishib,o‘zlashtirishi mumkin. Sinf ishi bilan shug‘ulanadigano‘quvchi, musiqa asarini bir necha bor takrorlashi tufaylio‘zi uchun shu asarning mohiyati, mazmuni, tuzilishi vaboshqa sifatlarini to‘laroq ochishi mumkin. Shu asosdaasarning ijodiy g‘oyasi va unda bayon etilayotgan badiiyfikrlar o‘quvchiga tobora tushunarli bo‘lib boradi.

Sinf ishi uchun tanlanadigan repertuar o‘zining xarakteri,tuzilishi, mazmuni va boshqa ko‘rsatkichlari jixatidan rang-barang bo‘lishi zarur. Bundan tashqari, repertuardan o‘rinolgan asarlarning shakli, unda bayon etiladigan his-tuyg‘ularning boyligi ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Muhimi, sinf ishi uchun tanlangan asarlar o‘quvchilargayoqishi, ularda katta qiziqish uyg‘otishi kerak. Agar asosiyrepertuar o‘quvchi uchun majburiy bo‘lsa, sinf ishi uchunasarlarni o‘quvchining xohishiga qarab tanlash mumkin. Shuboisdan ham bu erda o‘qituvchi o‘quvchining istagiga qarshiemas, balki unga nisbatan xayrixoh bo‘lishi maqsadgamuvofiq.

Sinf ishida foydalaniladigan musiqa asarlariningmurakkabligi esa o‘quvchining xaqiqiy imkoniyatlarigaqaraganda ma’lum darajada qiyinroq bo‘lishi mumkin. Buasarlar konsertda yoki yakuniy nazoratlarda ma’lum darajadaijro etilmasligini hisobga olsak, o‘qituvchi yuqorida aytilganprinsipni qo‘llashi to‘g‘ri bo‘ladi.

Sinf ishi dastlabki paytda albatta o‘qituvchining ishtirokiva nazorati ostida o‘tishi kerak. Keyinchalik o‘quvchining tajribava ko‘nikmalari ortib borgan sari o‘qituvchining ishtirokikamayib boradi va xatto musiqa asarlari bilan tanishisho‘quvchining mustaqil mashg‘uloti paytida amalgaoshiriladigan bo‘lishi ham mumkin. Bunda o‘qituvchio‘quvchiga umumiy ko‘rsatmalar berishi bilan chegaralanadi.O‘qituvchi uchun muhimi, sinf ishi hamda musiqa asari bilantanishish o‘quvchi tomonidan to‘g‘ri tashkil etilishidir.

Sinf ishi uchun asarlarni o‘zlashtirish asosiy repertuardagiasarlar ustida ishlashdan farq qiladi. Asosiy repertuardagi


29

qiyin o‘rinlar o‘quvchi bir necha bor takrorlasa va nihoyatuni yod olsa, sinf ishidagi asarlar ijrosida u o‘z e’tiborinimusiqa asaridagi badiiy obrazlarni yaxlitligicha talqin qilishga,asar shaklini o‘z ijrosi bilan umumlashtirishga qaratishi kerak.Bunda albatta, asardagi barcha ko‘rsatma va belgilarga to‘larioya qilishga e’tibor berish kerak. Xuddi mana shunday ijroo‘quvchining rivojlanishiga yordam beradi. Sinf ishidao‘quvchining umumiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadiganimkoniyatlar shunday ko‘pki, bunday mashg‘ulot bilanmuntazam ravishda shug‘ullangandagina shu imkoniyatlarto‘la ochilishi mumkin O‘quvchi sinf ishi uchun tanlanganasarlar ijrosiga muntazam ravishda vaqt ajratgan holdaginako‘zlangan maqsadga erishish mumkin.

O‘qituvchining musiqiy dunyoqarashini, eshita olishtajribasini va professional jihatlarini kengaytirishda sinfishlaridan samarali foydanish muhim ahamiyat kasb etadi.

Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayonida sinf ishalaridanfoydalanish o‘quvchining umumiy musiqiy rivojlanishiuchun asosiy omillardan biridir.

Tarbiya jarayonida talabalargaindividual yondoshish

Insonlar individual xususiyatlari bilan bir-biridan farqqilishi ma’lum. Mutlaqo bir xil xususiyatli odamlarbo‘lmaganidek, har bir o‘quvchining xususiyatlari ham o‘zigaxos va takrorlanmasdir. Ta’lim - tarbiyaning talablari esabarcha o‘quvchilar uchun yagona bo‘lib qolaveradi. Samaralinatijaga erishish uchun o‘quvchilarga nisbatan pedagogikvositalarni qanday qo‘llash kerak? Ta’lim ishidao‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish, shuxususiyatlar asosida ishni tashkil etish yuqoridagi savolgama’lum darajada javob bo‘lishi mumkin.

Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga individual yondashishmuammosi ijodiy xarakterga ega. Bu jarayonning har birbosqichiga oldindan aniq ko‘rsatma berib bo‘lmaydi.


30

Pedagogikada tarbiyalanuvchilarga individual yondashishmasalasi ta’lim -tarbiya ishining barcha bo‘g‘inlarini o‘z ichigaoladi. Individual yondashishning mohiyati o‘quvchi oldigaqo‘yilgan umumiy tarbiya vazifasining har bir o‘quvchiga,uning barcha xususiyatlarini hisobga olgan holda pedagogikta’sir ko‘rsatish orqali amalga oshirilishishidir.

Amalda xulqi, xarakteri, salohiyati turlicha bo‘lgano‘quvchilarni uchratish mumkin. Bazi o‘quvchilarningqobiliyatlari yoshlik chog‘laridanoq sezilsa, boshqalaridaqobiliyatni aniqlash ancha vaqt talab etadi. Ayrim o‘quvchilarsho‘x, o‘yinqaroq bo‘lib, ko‘p narsaga qiziqsalar, boshqalarivazmin, bosiq bo‘ladilar. O‘quvchilarning xarakter va xulqlariqanday bo‘lishidan qat’iy nazar ularga o‘qituvchining e’tiboritalab etiladi.

O‘quvchilarga induvidual yondashish birinchi, navbatdaularda ijobiy sifatlarni mustahkamlash va salbiylariniyo‘qotishga qaratiladi. O‘quvchilarning salbiy sifatlarinio‘qituvchi vaqtida sezib, bartaraf etish choralarini ko‘rishi,kelajakda o‘quvchini qayta tarbiyalashdek qiyin ishning oldinioladi. Tarbiyada individual yondashish samaradorliginioshirishda o‘quvchi xarakteridagi ijobiy sifatlarga tayanishfoydali, degan fikr avvaldan ma’lum. Masalan, cholg‘unio‘rganayotgan o‘quvchida biror usul boshqalariga nisbatanyaxshi rivojlangan deylik, Repertuar tanlashda o‘qituvchio‘quvchining xuddi shu sifatlarini hisobga olishi maqsadgamuvofiq bo‘ladi. Bu o‘quvchidagi kamroq rivojlangan sifatlargae’tiborsizlik bilan qarash, degani emas. Aksincha,o‘quvchilardagi ijobiy sifatlardan unumli foydalanish ulardakamroq rivojlangan sifatlarni ishga solish vamukammallashtirishga yordam beradi.

Talabalar umumiy musiqiybilimining rivojlanishi

Ijroni o‘rgatishning mohiyati ma’lum asarlarni o‘rganish,qator texnik ko‘nikmalarni hosil qilish bilangina chegaralanib


31

qolmasligi kerak. To‘g‘ri fikrlay oladigan va mustaqil ishlaybiladigan sozandani shakillantirish o‘qituvchining asosiyvazifasidir. O‘qituvchi faqatgina cholg‘uchilk san’atinio‘rganayotgan o‘quvchi bilan emas, balki tom ma’nodatarbiyalanuvchi bilan ishlayotganini his etishi lozim. Ishgaxuddi mana shunday yondashish kerak, zamonaviy fan ta’limva rivojlanishni ilmiy nuqtai nazardan chuqur va har taraflamao‘rganibdi. Ta’lim va rivojlanish jarayoni bir - biri bilanuzviy bog‘langan. Rivojlanish ta’lim jarayonida amalgaoshiriladi. O‘quvchilarning muayyan bilim, ko‘nikmalarnio‘zlashtirishlarining individual xususiyatlari, ongningqanchalik rivojlanganligi ta’lim jarayoniga ta’sirini o‘tkazadi.Kimning ong va intellekt darajasi rivojlangan bo‘lsa, u turlibilim va ko‘nikmalarni oson va tez o‘zlashtira oladi.

Ta’lim va rivojlanishning o‘zaro bogliqligini e’tirof etishta’lim jarayonida rivojlanish o‘z - o‘zidan amalga oshadi,degani emas. Fan talimining rivojlanganishiga ijobiy ta’siriniinkor etmaydi. Shunga qaramasdan, ta’lim ta’siridagirivojlanish natijasi hamma vaqt ham bir xil bo‘lavermaydi.Bunday natijalar keskin farq qilishi mumkin. Bu erda savoltug‘iladi: ta’lim davomida rivojlanishga qanday manbalar o‘zta’sirini ko‘proq o‘tkazadi? Bu savolga G.M. Sipinning«Fortepianoda ijroni o‘rganish», («Obucheniye igre nafortepiano») kitobidan javob topishimiz mumkin: «Bu erdata’lim jarayonining mazmuni, shakli va metodlari hal qiluvchiahamiyatga ega». Yuqorida aytib o‘tilgan fikr bevosita cholg‘uijrochiligi ta’limiga ham tegishli. Hamma gap o‘quvchiningijro etish ko‘nikmalarini o‘zlashtirishi bilan uning umumiymusiqiy rivojlanishi masalalarining bog‘liqligi. Cholg‘uijrochiligi ta’limini o‘quvchining umumiy musiqiyrivojlanishidan ma’lum darajada ajralgan xolda olib borishhollari ham yo‘q emas. Buning sabablari quyidagicha:

– kundalik dars jarayonida o‘quvchidagi kamchiliklarnibartaraf etish maqsadida o‘qituvchi tamonidan berilayotganko‘rsatmalar etarli darajada asoslanmaydi, ya’ni kamchiliknikeltirib chiqarayotgan sabablar atroflicha tahlil etilmaydi:


32

– mashg‘ulot paytida asosiy e’tibor ijrochilikko‘nikmalariga qaratilib, o‘quvchining umumiy musiqiyrivojlanishi uchun zarur nazariy bilimlarni o‘zlashtirishvazifasi ikkinchi navbatga o‘tib qoladi; dars mazmuni nisbatanqashshoqlashib qoladi; kerakli nazariy xulosalar vaumumlashtirishlar amalga oshirilmaydi;

– o‘quvchilar o‘zlarining ijrochilik tajribalarida nisbatankam miqdorda musiqa asarlaridan foydalanadilar; ularningrepertuari xarakter, ijro murakkabligi jihatidan bir xil bo‘libqoladi;

– o‘zlashtirilayotgan ijrochilik bilim va ko‘nikmalario‘zining mazmuni va hajmi jihatidan tor doira ichidachegaralanib qoladi;

– ba’zi o‘quvchilar notanish musiqa asarini mustaqilravishda to‘laqonli ijro etishga ojizlik qiladilar.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytishimiz mumkinki,mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilar o‘zlarining tom ma’nodarivojlanishlari uchun juda kam miqdorda bilimga ega bo‘ladilar.Bundan tashqari, cholg‘u ijrosi ta’limida faollik, mustaqillikva ijobiy tashabbus kabi sifatlarni shakllantirishga etarli darajadae’tibor berilmaydi. Xullas ijrochilik sinflarida sozandachilikningdeyarli bir tomoni—ijro ko‘nikmalari hamda bilimlarinio‘zlashtirish va rivojlantirish ishi bilan chegaralanib qolinadi.

Cholg‘u ijrochiligi ta’limi bilan shug‘ullanayotgan ba’zisinflarning kamchilik va nuqsonlari mana shulardan iborat.Aytib o‘tilgan kamchiliklarni diqqat bilan chuqurroq tahlilqiladigan bo‘lsak, unda o‘quvchilarning umumiy rivojlanishimkoniyatlarining kamsitilishi hollarini ko‘rishimiz mumkin.Haqiqatan ham, ta’lim davomida o‘zlashtirilayotganrepertuarning chegaralanganligi, o‘quv materialidagiumumiy va xususiy umumlashmalarning kamligi,o‘quvchilarning mustaqilligi va faolligini to‘la darajada ishgasolmaslik kabi kamchiliklar o‘quvchining umumiy musiqiyrivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.

Aytib o‘tilgan kamchiliklar ta’lim - tarbiya ishining barchapog‘onalarida — boshlangich musiqa maktablaridan tortib,


33

oliy o‘quv yurtlarida ham mavjud. Aytish kerakki, ta’limjarayonini o‘quvchining umumiy musiqiy rivojlanish ishigaxizmat qildirishni o‘quv - tarbiya jarayoning barchapog‘onalarida va ayniqsa, boshlang‘ich bosqichda yo‘lgaqo‘yish foydadan xoli bo‘lmaydi. Shu bilan birga, bu vazifaniamalga oshirishni o‘zi bo‘larchilikka qo‘yib qo‘yish hamyaramaydi. Ta’limning yo‘nalishi o‘quvchining umumiymusiqiy rivojlanish talablariga javob berishi zarur. Ijrochilikta’limining oldida turgan real vazifalarini hisobga olgan holda,cholg‘uchilikda bilim va ko‘nikmalarni o‘rgatish va o‘rganishtor ma’nodagi vazifa bo‘lmay, balki mana shu vazifani haletish musiqa tarbiyasining yirik muammolarini hal etishgaqaratilishi kerak.

Avval aytib o‘tganimizdek, o‘quvchining umumiy musiqiyrivojlanishi ta’lim jarayonida amalga oshadi. Bu fikr pedagogikafanida isbot qilingan qonuniyatlardan biridir. Shu sababli hamumumiy rivojlanish imkoniyatlarini o‘quv-tarbiya ishidantashqarida emas, balki shu jarayonning aynan ichidanqidirishimiz kerak. Bu erda shunday savol tig‘ilishgi mumkin;o‘quvchining maksimal rivojlanishi uchun cholg‘uijrochiligining ta’limi qanday tuzilmog‘i kerak? Bu savolgajavob topish uchun birinchi navbatda ta’limda asos bo‘libxizmat qiladigan muayyan musiqiy-didaktik prinsiplarnianqlash zarur. Musiqa pedagogikasiga murojat etadiganbo‘lsak, u erda asosan to‘rtta musiqiy-didaktik prinsipaniqlaganligini ko‘ramiz.

O‘quv-pedagogik ishda foydalaniladigan materiallar miqdorihamda ijro etiladigan musiqa asarlarining ko‘payishi hisobigarepertuar chegarasini kengaytirish, ko‘proq o‘zlashtirishyuqorida aytilgan prinsiplarning birinchisidir. Bu prinsipo‘zining ahamiyati bo‘yicha ham, o‘quvchining umumiymusiqiy rivojlanishida, professional ongning va tajribaningboyishida ham birinchi o‘rinda turadi.

Ikkinchi prinsip o‘quv - tarbiya ishida qo‘llanganda,o‘quvchilarning turli ma’lumotlarni qisqa vaqt ichidao‘zlashtirishini ta’minlaydi.

Uchinchi prinsip ijrochilik sinfidagi darsni olib borishgv


34

va uning mazmuniga taalluqlidir. Mashg‘ulot jarayonidanazariy va tarixiy ma’lumotlardan imkon boricha ko‘proqfoydalanish, o‘quvchi-sozandaning ongini konkret misollargaasoslangan holda keng, nazariy tasavvur va tushunchalarbilan boyitib borish shu prinsipning asosini tashkil qiladi.

O‘quvchi-sozandalarning musiqa materiali bilan ishlashidaularning mustaqillik hamda tashabbuskorligini to‘la ishga solish- to‘rtinchi prinsip mazmuni tashkil etadi. Bu prinsipningmohiyati shundagi dars jarayonida o‘quvchilarningmustaqilligi hamda tashabbuskorliklari natijasida ularningrivojlanishlari ta’minlanadi.

Musiqa ijrochiligi ta’limi yuqorida ko‘rib chiqilganprinsiplarga asoslanganda o‘quvchilarning musiqiy qobiliyatinirivojlantirishni ta’minlaydi.

O‘qituvchi va talabaning o‘zaro munosabati

Musiqa ijrochiligidan ta’lim berish o‘qituvchidan turlibilim, ko‘nikma va qobiliyat talab etadigan ishdir. O‘qituvchiuchun faqat sozanda bo‘lishning o‘zi etarli bo‘lmay, undanpedagogik fikrlash, o‘quvchining ichki dunyosiga ko‘ra bilish,uning individual xususiyatlarini hisobga olish kabi sifatlargaega bo‘lish ham talab etiladi. Cholg‘u ijrochiligidan ta’limberadigan o‘qituvchi umumiy pedagogika va psixologiyasohalaridan ham xabardor bo‘lishi kerak.

O‘quvchi o‘z o‘qituvchisini xaqqoniy va talabchan,kundalik xayot muommolarini to‘g‘ri hal qilishga o‘rgatuvchishaxs sifatida tasavvur etadi. O‘quvchilar o‘qituvchidagi harbir noaniq harakatlarni o‘z vaqtida ilg‘ab oladilar. Shu bilanbirga ayrim o‘quvchilar paydo bo‘lgan muammoni asosanbir taraflama , voqeaning emotsional tarafiga asoslanganholda hal etmoqchi bo‘ladi. O‘z o‘quvchisining tabiatiniyaxshi o‘rganib, tushungan o‘qituvchi bunday paytda talabagamuayyan holatdan to‘g‘ri xulosa chiqarib olishda yordamberishi kerak. O‘qituvchi o‘z fikrini doimo xaqiqiy fikrgaasoslangan holda ishontirish yo‘li bilan tushuntirishi lozim.


35

O‘zaro ishonch va yaxshi munosabatning paydo bo‘lishidao‘qituvchining xulqi, muomala madaniyati katta ahamiyatgaega. O‘quvchilar o‘zlari yoqtirgan o‘qituvchilarga taqlidqilishlari yaxshi ma’lum. Agar o‘qituvchining so‘zi bilanamaldagi ishlari orasida to‘la mutanosiblik, bo‘lsa,o‘quvchilarning shu o‘qituvchiga bo‘lgan hurmati yanadaortadi.

O‘qituvchiga nisbatan oddiy va samimiy munosabatdabo‘lish o‘qituvchilarning asosiy vazifasidir. Qo‘pol muomaladabo‘lgan o‘qituvchilar oldida o‘quvchilar kamgap bo‘lib,haqiqiy munosabatlarni berkitishga xarakat qiladilar.

Ba’zi o‘quituvchilar o‘z o‘quvchilarining boshqao‘qituvchilar sinfidagi ishlar bilan tanishishlariga qarshilikko‘rsatadilar.

O‘quvchida namoyon bo‘layotgan ijodiy intilishga hechqachon qarshilik ko‘rsatish kerak emas. Undagi kelajakkabo‘lgan umid va ishonchni qo‘llab-quvvatlash yaxshi natijaberadi. O‘zidan avvalgi o‘qituvchilarning ishini tanqid ostigaolish o‘quvchiga salbiy ta’sir ko‘rsatib o‘qituvchiga bo‘lganishonchga putur etkazishi mumkin.

Pedagogik qobiliyat – insonning boshqa sifatlari kabiamaliy ish faoliyatida rivojlanib boradi. Pedagogik qobiliyatbilimlarni o‘quvchilarga aniq, ravon, tushunarli va qiziqarliqilib etkazish, o‘quvchining psixologiyasini tushunish,bajariladigan ishda o‘xshashliklarga yo‘l qo‘ymaslik, o‘zfaoliyatini tanqid va tahlil qila olish kabilarni o‘z ichiga oladi.Bundan tashqari, o‘qituvchi ba’zi tashkiliy ishlarni hamamalga oshirishi kerak bo‘ladi: ishni rejalashtirish, konkretsharoit va o‘quvchining imkoniyatlarini hisobga olgan holdasinf va uy mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqalar.

O‘qituvchi xarakteridagi individual hususiyatlar tarbiyaishida katta ahamiyatga ega. O‘qituvchilardan irodali bo‘lish,maqsadga to‘g‘ri intilish, talabchanlik bilan har bir ishni o‘zvaqtida oxiriga etkaza olish, qiyinchilaklarni engishda mardlikko‘rsata olish kabilar talab etiladi. Ta’lim ishiningmuvaffaqiyatli bo‘lishi o‘quvchining kamchiliklarini


36

tushuntirish va ularni bartaraf etish yo‘llarini ko‘rsatishgabog‘liqdir. O‘quvchi bilan bo‘lgan muomalada o‘zini tutabilamaslik, jaxldorlik va boshqa shunga o‘xshash kamchiliklaro‘qituvchi obro‘siga putur etkazadi. Muomalada o‘ta to‘g‘rilik,qat’iylik va kamtarinlikni o‘quvchilar yaxshi qabul qiladilar.O‘qituvchi o‘z bilimini to‘xtovsiz to‘ldirib borishi kerak. Umaxsus adabiyotlar bilan qiziqishi, mashhur o‘qituvchilartajribasini o‘rganishi, shaxsiy tajribasini tahlil qilib,umumlashtira olishi lozim. Bunday o‘qituvchilarning darslaridoimo qiziqarli va mazmunli o‘tadi. O‘quvchining ijodiytasavvurini faollashtirish maqsadida aniq misollar tanlayolishning ahamiyati juda katta. O‘quvchiga qanday musiqa asariyoqadi-yu, qanday asar ijro etish istagi borligini o‘qituvchialbatta hisobga olishi kerak. Oldin aytib o‘tilganidek, o‘qituvchio‘z sinfida o‘quvchilarning yuksak musiqiy didlarinishakllantirish bo‘yicha kerakli ish olib borishi zarur.

Umuman o‘quvchi faol, u yoki bu muammoni mustaqilhal eta oladigan qilib tarbiyalanishi lozim. Bu o‘quvchiningindividual imkoniyatlari rivojlanganligiga bog‘liq. O‘qituvchio‘quvchisining ijobiy va salbiy taraflarini chuqur o‘rganib,o‘zining tarbiyaviy ishini tashkil etadi.

Har bir o‘quvchining tarbiyasi o‘ziga xos murakkabjarayon bo‘lib, biri ikkinchisdan farq qiladi. Oquvchimahoratining muhim taraflaridan biri har bir o‘quvchidagiyaxshi xususiyatni vaqtida topib, o‘nga e’tibor berishdir.

O‘quvchi o‘quvchining diqqat-e’tiborini qadrlashi, uningshaxsga hurmat bilan qarash kerak. O‘quvchining irodakuchiga aloqador bo‘lmagan kamchiliklarni uning yuzigasolish yaramaydi. Umuman, ta’lim-tarbiya jarayonidaukuvchining shaxsini xakoratlaydigan kursatmalarga yulkuyib bulmaydi.

O‘quvchining profesional obrazi uning umumiymadaniyati bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari, o‘quvchiningnazoratida ekanini unutmaslik kerak. Birgina nojo‘ya qo‘yilganqadam yoki aytilgan so‘z o‘quvchiga bo‘lgan xurmatni yo‘qqachiqarishi mumkin.


37

O‘quvchi ta’lim tarbiya jarayonida asosiy shaxs bulib,uning pedagogik maxorati va bilimi xaqiqiy ijronishakillantirishda xalq qiluvchi omil bulib xizmat qiladi. Bumaxoratni rivojlantirishda boshqa o‘qituvchilarning ishlaribilan tanishish juda katta axamiyatga ega. Ilgor pedagogikametodlarni yaqindan o‘rganish tarbiya jarayonida uchrabturadigan kamchiliklarni bartaraf etishda o‘qituvchilargayordam beradi. O‘qituvchi o‘z ishiga nisbatan tanqidiymunosabatda bo‘lishi, kasbdoshlarning maslaxatlarini to‘griqabul qilish kerak.

O‘qituvchilik katta quvonch baxt etish bilan birgalikdajavobgarlik xam demakdir. Bizning mamlakatimizdao‘qituvchilik katta xurmatga ega bo‘lgan e’zozli xunarxisoblanadi. O‘quvchi tufayli bilimlar poydevori urnatiladi,inson dunyoqarashi va xarakteri shakillanadi. Sifatlari erkinfikrlash, mexnatga muxabbat, odamiylik, ijodiy sifatlarbevosita o‘qituvchining ta’sirida tarbiyalanadi.


38


39


40


41


42


43


44


45


46


47


48


49


50


51


52


53


54


55


56


57


58


59


60


61


62


63


64


65


66


67


68


69


70


71


72


73


74


75


76


77


78


79


80


81


82


83


84


85


86


87

FOYDALANILADIGAN ASOSIY DARSLIKLAR VAO‘QUV QO‘LYOZMALAR RO‘YXATI

Asosiy darsliklar va qo‘llanmalar1. H. Nurmatov – Qashqar rubobi T. 2003.2. O‘zbekiston Respublikasi madaniyati ishlari vazirligi –

Rubob navolari T. 1993.3. R. Qosimov – An’anaviy rubob ijrochiligi O‘zbekiston

2000.4. Sh. Raximov – Dutor .T. 2005.5. B. Raximjonov – Dutorchilar ansambli T. 2002 y.6. R.Hamroqulov – Rubob taronalari to‘plami.

Samarqand.– 20037. H.Nurmatov qashqar rubobi taronalari. T.G‘.G‘ulom

nashriyoti1989.8. H.Nurmatov «Rubob darsligi». O‘qituvchi T.1993.9. H.Nurmatov «O‘zbek xalq musiqasi» o‘qituvchi T.199810. O.Fayziev va U.Mirzaev «Rubob taronalari»11. «Rubob taronalari» T.199912. V.Lobov «Balalayka uchun repertuari» M.199313. P Manich «Balalayka», «Knavo» 199514. X.Nurmatov «qashqar rubobi» G‘.G‘ulom nashr. 2003.15. R.Qosimov «Rubob navolari» T., 2002.16. N.Asilev, F.N.Vasilev «Dutor darsligi». «O‘qituvchi»

T., 1989.17. A.Ilyuxin «Balalayka o‘rganish kitobi» M., 1992.18. V.Gleyxman «Balalayka pedagogik repertuari» M., 1992.19. V.Lobov «Balalayka uchun repertuari» 2-to‘plam M.,

1993.20. A.Shalov «Rus xalq qo‘shiqlari» M., 1995.21. P.Manich «Balalayka» Kiev. 1995.22. A.Ilyosov «Dutor o‘rganish kitobi» «O‘qituvchi» T.,

1992.23. R.Hojieva. Dutorim – sozim manim 2001.24. Sh.Rahimov Cholg‘u ijrochiligi «Dutor». Fan nashriyoti.

2007.


88

Shavkat RAHIMOV

«CHOLG‘U IJROCHILIGI»fanidan 5141000 «Musiqiy ta’lim» bakalavriat yo‘nalishi

talabalari uchun mustaqil ishlarni bajarish bo‘yichao‘quv qo‘llanma

Muharrir B.AshurovNota muharriri M.Toshpo‘latov

Kompyuterda sahifalovchi Baxtiyor Ashurov

Bosishga 1.02.2011-y.da ruxsat etildi. Bichimi 60x84 1/8 . Taymsgarniturasi. Ofset bosma. 3,0 shartli bosma toboq. Jami 100 nusxa.


Documents

«CHOLG‘U IJROCHILIGI»...O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI «CHOLG‘U IJROCHILIGI»