NOAM CHOMSKY

Egitura sintaktikoak

Jatorrizko izenburu a:Syntac tic Structur e s

Euskara tzailea: Itziar LakaBerrikuslea: Xabier ArtiagoitiaHitzaurregilea: Esther Torrego

Lehen argitalpen a : 2003ko urrian© Itzulpenar e n a : Itziar Laka

© Klasikoak, 2003© Mouton de Gruyter . A division of Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. Publishers

Begoñako Andra Mari, 16 • 48006 BilboTel.: 94 • 416 14 89 / Fax: 94 • 416 63 48

Eraba t debeka tu rik dago, Copyright- titularren idatzizko baimenik gabe , legeek ezarritako zigorraren pean, zatika edo osorik obra hau birsortze a edozein

bitart ekoz edo prozeduraz , erreprografia etatrata e r a informatikoa barne direla, baita beronen aleak alokape n edo mailegu tza

publikoarenbidez bana tze a ere.

Hezkuntza , Unibertsita t e eta Ikerket a Sailak onetsia2003- X-31

ISBN: 84- 88303- 10- 6Lege gordailua: BI.-2785- 03

Fotokonpos ak e t a : L&A DiseinuaBegoñako Andra Mari, 10 • 48006 Bilbo

Inprimake t a : Gestingraf L. B. A.Ibarsusi Bidea, 3 • 48004 Bilbo

Diseinua eta Maketa: A.I.C.Infante Don Juan Etorbidea , 26 • 20008 Donostia

HITZAURREA

Gaur egungo ikerkuntzan, jakintza- arlo desberdine t a t ik giza hizkuntzari buruz egiten diren azterlane n elkargune a hizkuntzari dagokion garun- atala da: hizkuntz ahalme n a edo «hizkuntzaren organoa », Chomskyk halaxe baiteritzo, ikus--siste ma , zirkulazio- siste ma eta bestelako organo fisikoekin pareka turik. 1 Gizakiaren hizkuntz gaitasun ak hizkuntzaren diseinuari eta erabilerari dagozkion ezaug arri berezi batzuk ditu, adimen ar e n best e osagai batzuekiko autono mo samarrak. Hizkuntzalaritza eta, zentzu zabalago an , psikologia giza hizkuntzaren ezaugar riak zein diren ulertzen eta giza hizkuntzak ezaug arri horiek edukitzeare n arrazoiak aurkitzen saiatzen dira, haien antzeko beste jakintza batzuekin batera .

Neurri handi batea n , gizakiaren hizkuntz ahalme n ak gaur egun pizten duen interes ar e n jatorria Syntactic Structures da, ‘psikologia’ oinarritzat harturik hizkuntzare n teoria bat garatzen duen 116 orrialdeko liburuxka bat. 2 Hizkuntza siste ma kognitibotza t hartzen duen teoriarekin guztiz bat datorren lehen grama t ika- liburua da, hala ikusmolde a n nola egituran. 1957an argitara turik, liburuak teoriaren oinarriak aurkezten ditu, ingelesar en grama tikako hainba t gertakariren azterke t a zorrotza eginez. Bere garaiko azterbide linguistikoak bazter tu gabe, eta beraren kontrako argudio arrazoituei esker, liburu hori argitara tu zenetik egitura sinta tikoak best e modu batera ikusi izan dira.

Egileak berak dioenez, Syntactic Structures liburua «The Logical Structure of Linguistic Theory n askoz ere xeheago aurkeztu t ako materialar en zirriborroa da». 3 Obra hori funtsezkoa da, baina ia hogei urte geroago argitara tu zen, 1975e a n . Bere garaian, Ameriketako Estatu Batuet ako argitale txe batek atzera bota zuen liburua. 4 Jakina, The Logical Structure of Linguistic Theory argitara tug a b e a r e n eskuizkribua eskuz esku ibiltzen zen hizkuntzaren , filosofiaren eta psikologiaren arloko auziei buruzko interes a zutenen zirkulueta n . Halatan, hizkuntza siste ma kognitibotza t hartzen zuen teoriak zirkulu txikietan garatu behar izan zuen hasieran , eta horrexeg a t ik heldu zen hain berandu ikasgelet a r a . Nolanahi ere, Chomskyren bi liburu horiek lan bakarra osatzen dute, eta bertan aurkeztu t ako hizkuntz teoria funtsezkoa gerta tu da neurozientzian, filosofian eta psikologian, eta hizkuntzalaritza zientzia kognitibotza t hartzeko oinarriak ezarri ditu.

Syntactic Structures ekin hasi zen hizkuntza siste ma kognitibo gisa azter tzen, baina, hala ere, liburuan ez dago hizkuntzaren sustrai psikologikoen aipame n zuzenik. The Logical Structure of Linguistic Theory ren hitzaurre an , Chomskyk dio orduan «ausar t egia» iruditu zitzaiola bere pentsa me n d u a k oinarrian zeukan diment sio psikologikoa esplizituki adierazt e a . 5 Berrogeita hamarreko urtee t ako Amerikako giro intelektual eta kulturalak (zeinean, jakina, Chomskyren obrak aldake t a handiak eragingo zituen) eta liburua irakurriko zutene n izaerak berak irudipen hori justifikatzen zuten. Izan ere, Chomskyk behin baino gehiagot an esan du Syntactic Structures en jorratut ako gai batzuk hauta tzeko eta trata tzeko moduak zerikusi handia duela testua MITeko mintegi batean erabili zuen irakaskuntza- materialaren bilduma izatearekin. Nonbait, ikasleek –haietako asko ingeniaritza karrerakoak izaki– ez zuten hizkuntz kontuei buruzko interes berezirik erakus t en . 6

1957an, Syntactic Structures argitara tu zen aldi bertsua n , Robert Lees- ek liburuari buruzko artikulu bat plazara tu zuen Language aldizkarian. Chomskyk materiala aurkeztu zuen mintegiko parte- hartzailee t ako bat izan zen Robert Lees. Bere merezime n d u e n g a t ik irakurtzea merezi duen artikulu ezagun eta arrazoiz goraipatu horret an , egileak hauxe esan zuen, argi eta garbi, Syntactic Structures i buruz: 7 «Teorien eraikuntzaren tradizioaren barruan, biologoek edo kimikariek jakintza horiei buruzko teoria bat ulertu ohi duten bezalaxe uler daiteke e n hizkuntz teoria zabal bat sortzeko hizkuntzalari batek egin duen lehen saio serioet ako bat da». 8 Leesek liburutik balioest e n zuena ez da Chomskyri

interes a tu zitzaionaz best elakoa: hizkuntzaren teoriak hiztunek esaldi berriak nola sortu eta ulertu ahal dituzten aztertu behar zuen. Beste era batera esand a , Chomskyk mundu naturalaren parte gisa aztertu zuen ingelesare n grama tika, eta Leesek natur zientzien arloan kokatu zuen hizkuntzaren ikerkuntza. Leesen artikuluak Syntactic Structures ahazt eko aukera oro ezezta tu zuen. Chomskyk berak aitortu zuenez, liburuak izan zuen bereh alako oihartzuna haren meritua ere izan zen. 9

Horrekin batera , orduko beste gertakari batzuek Syntactic Structures en aurkeztu t ako teoria kokatzen eta zabaltzen lagundu zuten. Batetik, Chomskyren beraren beste lan batzuk ditugu. Besteak beste , garai horretako a da Skinner- en Verbal Behavior i buruz idatzi zuen iruzkin ma mitsu eta luzea. 10 Iruzkin horretan , behaviorismo ar e n a z guztiz best elako ikuspegi batetik azter tu zuen giza portaera . Izan ere, Chomskyren iritziz, behaviorismo a «irteerarik gabeko bazter- txokoa da, edo, beste rik gabe, eskand alu intelektuala». 11 Current Issues in Linguistic Theory testua ere garai horretako a da. 12

Azkenik, 1958an, Chomskyren lana aurkeztu zen Texasko Hirugarren Konferentzian, eta horrek izugarri lagundu zuen Chomskyren teoria hizkuntzalarien artean zabaltzen. 13

Bestetik, hizkuntz gaietan Chomskyk hartut ako ikuspegi kognitiboa, hizkuntzalariei ez ezik, filosofoei eta psikologoei ere interes a tu zitzaien laster . Eric Lenneberg eta Yehoshua Bar- Hillel ditugu haietako batzuk, 14 eta hizkuntzaren ikertzaileen belaunaldi asko haien obrez elikatu dira. 15 Hizkuntzalarien artean, logikoa denez, Chomskyren lanean parte- hartzerik aktiboen a izan zutenak beren doktore tza- tesiak prest a tze a n Chomskyrekin materialari buruz zuzene a n eztabaida tzeko aukera zutenak izan ziren, hala nola Lees eta Eduard Klima. Azken bost hamarka d e t a n hizkuntzalaritzari buruzko ikerlan sortzaileek frogatzen duten bezala, grama tika- ikerkuntza giza hizkuntzare n formari buruzko teoria baten zerbitzuan hasi berria zen.

Estrukturalismo ar e n esparrua n egindako grama t ika- lanak gutxiet si gabe, onartu beharr a dago abiapun tu tza t zeuzka t en hipotesiekin ezin zirela urrun heldu. The Logical Structure of Linguistic Theory ren hitzaurre a irakurrita, badakigu zein zen Chomskyren jarrera:

«1953. urterako, eraba t galdua nuen ebaluazio- prozedura taxono mikoak formulatzeko itxaropen a , eta grama t ika sortzailearen arazoe t a n jarri nuen arret a guztia, hala teorian nola aplikazioan.» (33. or.)

Berrogeita hamarreko urtee t a n , datue t a t ik grama t ikara erama n g o zuen metodo analitiko bat aurkitzeko saioak ziren nagusi hizkuntzalaritzan. Azterket a- teknikak behar bezain zorrotzak izanez gero, datu- corpus batek hizkuntzalaria grama tikara era ma n zezakeela uste zen. Baina metodo horrek oso bestelako arrazoienga tik egiten zuen huts. Urte batzuk geroago, Chomskyk honelaxe azaldu zuen arazoaren funtsa:

«K hizkuntza ikergaitza t harturik, hauxe aurkitzea da arazoa: mintza me n a r e n fluxuaren eleme nt u e n banake t a , propieta t e a k eta egiturazko konbinazioak; fonemak eta ezaug arriak, uhin akustiko baten edo artikulazio- mugime n d u batzuen seg me n t u tz a t harturik. Teoria fonologikoaren oinarri nagusiet ako bat zeregin horret ar ako prozedura analogikoak ziren. Hala ere, K hizkuntzari buruzko ikuspegian, arazoa beste bat da: mintza me n a r e n ekoizpena re n eta pertzepzioaren azpian dauden itxurape n ment alak eta itxurapen horiek mintza me n a r e n gertakari fisikoekin lotzen dituzten arauak aurkitzea. Arazoa gertakari- sorta zabal bat azaltzeko teoriarik egokiena aurkitzea da, eta e z da e s p e r o hori lor d e z a k e e n pro z e d ur a analitikorik e g o t e a , hala nola b e s t e arlo bat zu e t a n er e horrelak o pro z e d ur arik e z da g o e n » .16

Einsteinen hitzetan:

«Garai hartako filosofo natural gehienek gogotik uste zuten fisikaren funtsezko kontzeptu eta postulatuak ez zirela, zentzu logikoan, giza adimen ar e n asmaku n tz a libreak, baizik eta esperientzia tik ondoriozta tu ahal zirela, ‘abstrakzioaren’ bidez, hau da, bitarteko logikoen bidez.» 17

Oso zorrotzak izanik ere, azterke t a- tresnek ezin era ma n zezake t en hiztunaren buruko grama tikara . Hala Ipar Amerikan nola Europan, teknika estrukturalisten hobekuntzak oso baliagarriak gerta tu ziren datu- corpusa hobe to antolatzeko, baina beste emaitzarik ez zuten izan.

Kimikak eta gainerako zientzia finkatuek beren lege eta printzipio orokorrak bilatzeko mugarik jartzen ez dutenez gero, hizkuntzare n teoriak ere ez du zertan jarririk. Chomskyren ikuspegitik, bide asko erabil daitezke grama tikara iristeko, hala nola «intuizioa, asmak e t a , edonolako aztarna metodologikoak, aurreko esperientziak eta abar». Halatan, Chomskyk grama tikariei gogoraraz t en zien hizkuntzalaritza «biologia teorikoa edo, nahiago bada, psikologia teorikoa» dela, 18 geroago halaxe definituko baitzuen. 19 Horrek lotura estua du haurtzaroa n hizkuntzaz jabetzeko moduari buruzko teoriarekin, zeina hizkuntzaren zientzia kognitiboaren arlorik emankorren t ako bat izan baita laurogeiko urtee t a t ik aurrera .

Berrogeita hamarreko urtee t ako hizkuntzalaritzan, auzi metodologikoa argitzea ez zen arazo hutsala ; aitzitik, berebiziko garrantzia zuen, kontua hizkuntzaren egitura era zientifikoan ikertzeko bidea urratzea baitzen. Syntactic Structures ko 6. kapitulua historikoa da psikologo eta hizkuntzalarien tza t , Chomskyk hizkuntzari buruz zituen kontzeptu e n oinarri nagusie t ako batzuk azaltzen baititu bertan. Hauxe dio Chomskyk kapitulu horret an:

«H hizkuntzaren gramatika bat, funtsean, Hren teoria bat da. Zientzia- teoria guztiak behaketa- kopuru mugatu batean oinarritzen dira; behatutako gertakariok bilbatu eta gertakari berriak aurresatea da euren helburua, horretarako (fisikan adibidez) «masa», edo «elektroi» bezalako izaki hipotetikoen araberako arau orokorrak sortuaz. Era berean, ingelesaren gramatika bat esaldi corpus mugatu batean oinarritzen da (behatutako gertakariak), eta gramatika- erregelak eskaintzen ditu (arauak), ingelesaren fonema, osagai, eta abarren antzeko izaki hipotetikoen arabera sortuak. Erregelok, corpuseko perpausen arteko egitura-harremanak adierazten dituzte, bai eta corpusetik kanpo gramatikak sor ditzakeen perpaus-kopuru amaigabeenak ere (aurresatea). Gure arazoa hizkuntza bakoitzarentzat gramatika zuzena aukeratzeko irizpideak garatzea eta zehaztea da; hau da, hizkuntza horren teoria zuzena aukeratzeko bidea egitea». (49. or.)

Horrela ulerturik, grama tika egiteko metodo taxono mikoak lekuz kanpo gelditzen dira. Hizkuntzaren ikerkuntzan , grama tika eta grama t ikaren teoria da axola duena, ez hizkuntza eta esapide ak. Gramatikak egiturak sortzen ditu, ez esapide ak, eta grama t ikariar en lanaren emaitza nagusiak «hizkuntz egituraren teoria orokorra izan behar du, teoria horrek grama t ika naturale t an erabiltzen diren lanabes ak abstraktuki aurkeztu eta azter tzen dituelarik, hizkuntzon aipa me nik egin gabe». 20 Metodo taxono mikoek hiztunare n esapideak azter tzen zituzten; Syntactic Structures eta The Logical Structure of Linguistic Theory liburue t ako hizkuntz teoria, ordea, hiztunak esapide ak sortzera bultzatzen dituzten printzipio orokorrez ardura tzen zen. Interes en ikuspegia alderantzika tu egiten da. Geroago esan zenez, hizkuntzaren teorialariari gaitasuna k axola dio, ez ekintza k. Gaitasun a hiztunare n buruko grama tika abiapuntu tza t harturik definitzen da; hiztunak sortzen dituen bene t ako esapideak, ordea, ekintzaren arlokoak dira.

Hipotesi horiek ontzat emanik, hurrenker a grama t ikalak hurrenkera ez-grama t ikale t a t ik bereizteko irizpidea ezin da izan hurrenker ak lehenago ekoitzi diren ala

ez. Syntactic Structures ko 2. kapituluan Chomskyk dioenez, hiztunak esapide ak sortzeko eta bere grama t ikakotza t ezagutzeko duen gaitasun ak ez du zerikusirik esan ahiarekin (sema n tikarekin). Kontzeptuak bereiztea zaila izan zitekeela jakinik, Chomskyk hainba t nozio eztabaida tze n ditu, (1) eta (2) perpaus e n arteko desberdint a su n ezagun a oinarritzat harturik:

(1) Colorless green ideas sleep furiously

(2) Furiously sleep ideas green colorless .

Ingelesa ama hizkuntza duen ezein hiztunek ez lituzke ingelesezko bi hurrenkera horiek sortuko, baina oso desberdinak dira biak. Ez (1) ez (2) perpaus ek ez dute zentzurik, baina, Chomskyk arrazoitu zuen bezala, ingelesezko hiztuna bereh ala ohartzen da (1) perpaus a ingelesar en grama tikako lege sintaktikoen arabera eratut a dagoela eta (2) perpaus a r ekin ez dela hala gerta tzen . Zer- nolako hizkuntz ezagutza da hori? Nabaria denez, ezin daiteke sema n tikoa izan, ezta esta tis tikoa ere. Metodo esta tis tikoek ez dute balio bi hurrenker a horiek bereizteko.

(1) eta (2) perpaus e n arteko aldearen azpian grama tikari buruz dagoen intuizioa buruko grama tikaren teoriak iragarritakoa litzateke . Izan ere, hauxe da hor hiztuna inplizituki gida dezake e n printzipio bakarra: (1) hurrenker a ingelesar en lege sintaktikoen araberako a da, eta (2) hurrenker a ez. Desberdin-tasun horrek argi eta garbi jartzen ditu zalantzan berrogeita hamarreko urtee t a n hizkuntza aztertzeko erabiltzen ziren irizpide oker batzuk.

Ikuspuntu metodologikoa aldatze ar ekin batera , prozedura taxono mikoek hizkuntzare n ikerkuntzari jartzen zizkioten oztopoak kenduz joan ziren. Chomskyk gogoeta hau egiten du Syntactic Structures ko 6. kapituluaren amaieran:

«Ezin da onartu sintaxi teoriak fonologia eta morfologiako arazoak noiz konpondu zain egon behar duenik; baina uste horri, nire iritziz, grama tika- egituraren aurkikuntzak bete behar omen dituen urratsen artean eta hizkuntz teoriaren garap en a r e n artean legokee n antzekota s u n erratu batek eman dio indarra .» (60. or.)

Syntactic Structures ek grama tikari buruzko ikuspegi berri bat erakutsi digu: grama t ika ondoz ondoko ‘itxurape n- maila’ abstraktu e n segida bat da, eta maila bakoitzak perpaus a r e n alderdi desberdinak biltzen ditu. ‘Itxurapen- mailen’ nozioak nahitaez kontuan hartu beharr eko muga bat marka tzen du, azterke t a- maila batzuk abstraktuak izan daitezke ela onartzen baitu. Dagoeneko kontua ez da ‘maila morfologikoaren’ eta horrelako beste maila batzuen bereizket a tradizionala . Berriro diot, mailak (bat baino gehiago) oso abstraktuak izan daitezke. Itxurape n- maila horieta tik sortzen diren egiturak elkarrekin lotzen dituen mekanis mo a ‘erregela formalda tzailea’ da, liburuan azalduta dagoen eta aurrerago azter tuko dugun berrikuntza tekniko bat. Perpaus a r e n azpian daude n egitura abstraktu ak postulatze a lortzen duen neurrian ulertzen du hizkuntzalariak perpaus a r e n erake t a .

8. kapituluan hizkuntzari buruz emat e n diren datuek argi erakus t e n dute Chomskyk urte haietako prozedura taxono mikoen kontra erabiltzen dituen argudioen indarra. Hor aurkitzen ditugun baieztap e n e t a k o asko ia dibertigarriak gerta tzen dira, hain dira begien bistakoak. Hauxe dugu horietako bat: grama tikak itxurape n- maila bakarra izango balu, fonema- hurrenker a jakin bat bi erata r a ulertu ahal izateak –bi egitura desberdinen arabera– ez luke azalpenik izango (esat e rako, Goyaren ma-rrazkia hurrenkera n , ezin azalduzkoa litzateke marrazkiaren egileaz zein marrazkian ageri den irudiaz ari garela ulertu ahal izatea , Goya subjektua edo objektua izanik).

Oso goizetik, hiztunak ‘bitarteko muga tu e n erabilera mugag a b e a’ (Humboldt- en hitzetan) egiteko duen gaitasun a r ekin erlaziona tze n ditu Chomskyk egitura sintaktikoak. Hizkuntz ahalme n a nahitaez muga tu a denez eta enuntzia tue n luzera mugatze n duen hizkuntzarik ez dagoen ez , pentsa tu beharr a dago grama tikak nolabaiteko mekanis mo errekurt sibo batzuk dituela. Aldi berean , Chomskyk behin eta berriro dio perpaus ak ez direla hitzak elkartze are n emaitza , egiturak elkartzear e n emaitza baizik. Beste tik, egiturek unitat e ak dituzte, beren ‘eratzaileak’, hainba t hierarkiatan antolatu t a .

Gaztelaniazko ¿Pudo Aníbal haber sido derrotado? (Izan zitekeen Anibal garaitua?) bezalako galderen erake t a ri buruzko gogoeta egiten duen edonor ohartzen da beraren erake t a re n funtsa ezin izan daitekeela lehen aditz laguntzailea subjektuar e n aurretik joatea . Izan ere, Los ejércitos que pudieron haber sido derrotados (Garaituak izan zitezkeen armad ak) hurrenker an , pudieron lehen aditz laguntzailea los ejércitos subjektuar e n aurrean jartzeak txarto eratu t ako hurrenkera hau sortzen du: ¿Pudieron los ejércitos que haber sido derrotados? 2 1 (Zitezkeen armad ak izan garaituak?) Gertakari horiek atze ma n nahi badira, ‘subjektu tza t’ ulertzen dena erlatibizatu beharra dago: ez los ejércitos izen sintag ma , erlatibozko perpaus osoa baizik. Hau da, grama tikako lekualda tze- eragike t ek egitura hartzen dute kontuan. Egituraren eta ‘erregela formalda tzailearen’ nozioak elkarri estu loturik daude .

Hizkuntzaren egitura ikertzeko, lehenik, Chomskyk bere garaiko hizkuntzalari eta mate ma t ikariek erabiltzen zituzten eredu formalak azter tu zituen: bate tik, egoera mugatuko lanabe s bat; best e tik, osagai- egiturazko grama t ika- eredu a . 3. eta 4. kapituluet an , hala eredu batak nola beste ak giza hizkuntzare n egiturarako ager tzen dituzten desegokita sun ak azter tu eta zehazten ditu, argudio enpirikoak erabiliz. Lehenik, ingelesare n datuak baliatuz erakus t en du ingelesare n grama t ikari dagokion hizkuntza formal mota ez dela egoera mugatuko a . Izan ere, giza hizkuntzan, elkarren alda me n e a n ez dauden hitzen arteko egitura- menp ekot a s u n a k daude –Kognitiboak deritzen zientziak aztertzen ditu perpaus a n zientziak eta kognitiboak hitzen artean dagoen a , esat er ako–, eta egoera mugatuko lanabe s batek ez ditu menp eko t a s u n horiek atze ma t e n (lanabe s a k ezin baititu elkarren alda me n e a n ez dauden eleme n t u ak erlaziona tu).

Egoera muga tuko auto ma t e k hizkuntzare n egituran ezartzen dituzten mugak ez dira sortzen osagai- egiturazko grama t ika- eredu an . Gramatika horrek aukera ema t e n du elkarreng a n dik urrun dauden eleme nt u a k lotzeko, ikur «ez- terminalak» sartuz, eta, best e tik, ikur terminalekin ordezka tu ahal dira ikur horiek. Baina beste eredu horren desegokitasu n e k eta sortzen dituen irregulart a su n ugariek iradokitzen dute hori ere ez dela hizkuntzarako eredu egokia. Hizkuntzaren errekurtsibita t e a «argimen » batea n (halaxe deitu baitzion Nafarroako Donibane Garazi herrixkako Joanes Uharte Donibaneko a zientzialari eta filosofoak 22 ) atze ma n nahirik, Chomskyk osagai- egitura eredua perpaus horieta tik sortzen den itxurapen a «formalda tze n » duten eragiket ekin batera tze n du.

Formalda tze batek perpaus- egituraren arauek emand ako hurrenkera baten itxurapen a hartzen du abiapuntu tza t , eta bere horret an uzten du, formalda tze ak berak dakarren aldake t a izan ezik. Azterket a formalda tzaileak garrantzi handiko abant aila kontzeptu alak eskaintzen ditu grama tika sortzerakoa n. Chomskyk maisut a su n e z frogatzen du hori, ingelesar en aditzaren morfologia azter tuz, horixe baita Syntactic Structures en oinarri enpiriko nagusia.

5. kapituluan, Chomskyk agerian uzten ditu osagai- egiturazko grama tikare n mugak, askotariko gertakari grama tikalak aipatuz (juntadura n , aditz laguntzailean eta perpaus pasiboan oinarrituak). Horiek guztiek ezaug arri komun bat dute: beren egitura grama t ikalaren sorkuntzan aurrera egiteko, «euren eratorpen a r e n ibilbidea» (27. or)

ezagutu beharra dago. Esaterako, argi dago perpaus pasiboei boz aktiboko perpaus ak dagozkiela siste ma t ikoki, ezaugar ri eraba t espezifikoak dituzten ak, hala nola aditza iragankor akusa tiboa izatea eta best e (43. or.). Besteak best e , Chomskyk hauxe erakus t en du kapitulu horret an: erregela formalda tzaileek izugarri soiltzen dute grama t ika. Syntactic Structures ko atal formalda tzailea landu gabe samarra da (esat e rako, formalda tze beharrezkoak eta hautazkoak postulatu behar ditu), baina grama t ika-teoriaren azalpen- ahalme n e r a ko urratsa egin zuen.

Beharbad a merezi du aipatzea Chomskyk bere irakasle Zelling Harrisi hartu ziola ‘erregela formalda tzaile’ deitura. Izan ere, Zelling Harrisek nozio hori garatu eta diskurtsoar en azterke t a ri aplikatu zion berrogeiko urtee t a n . Baina Harrisek perpaus ak perpaus ekin erlaziona tzeko erabili zituen erregela formalda tzaileak; Chomskyk, ordea, egitura- maila abstraktu ak elkarrekin erlaziona tzeko erabiltzen ditu. Desberdinta s u n horren ondorioz, Chomskyk adierazi zuen «beharb a d a hobe zateke ela beste terminologia bat aukera tze a , Harrisena hain testuinguru best elako horreta r a egokitu beharr ea n ». 23

Zalantzarik gabe, anekdot a horrek frogatzen duenez, Chomskyk sakon ezagutzen zuen eta ondo berega n a t u t a zeukan estrukturalista iparra me rrikar horren eta beste batzuen obra.

Syntactic Structures en ingelesare n aditzaren siste ma morfologikoaren azterke t a bikaina egiten da, eta azterke t a horren puntu garrantzitsu batzuk indarrea n daude oraindik. Zalantzarik gabe, horixe da liburu horretako alderdirik miresg arrien eta miretsiene t ako bat. Besterik gabe ere, may have been reading bezalako hurrenker a hain konplexue t a n hizkiak zein hurrenker a t a n agertzen diren azaltze hutsak (ezeztap e n a k eta best e aldagai sintaktiko batzuek perpaus a ri gehitzen dizkioten konplexuta s u n ak alde batera utzita) meritua izango luke ia edozein teoriatan. Syntactic Structures en, apurka-apurka, orokortze deskriba tzaileak egiten dira, eredu sintaktiko azaltzaile baten zerbitzuan. Zaila da enpirikoki hain konplexua den gertakari baten azterke t ak teoria horren esparruan duen natural tasu n a ri zor zaiona aitortzea .

Ia berrogeita hamar urte igaro dira Chomskyk Syntactic Structures idatzi zuene tik, eta, liburu horren ondotik etorri diren aro teoriko guztiak aipatze a ezinezkoa bada ere, irakurleak haietako batzuen aurkezpe n bikaina aurki dezake H. Lasnik- en Syntactic Structures Revisited liburuan. 24 Gaur egun arte Syntactic Structures etik bere horret an iraun duena liburuaren oinarri kontzeptu al ak dira. Zentzu zabalean , esan daiteke Syntactic Structures idatzi baino lehen giza hizkuntzaren azterke t ak gizarte- zientzien arlokoak zirela, eta Syntactic Structures argitara tu zenez geroztik natur zientzien arlokoak direla. Chomskyk esan zuenez, «galdera asko, baita gizakien ikuspegitik esangura t su e n a k direnak ere, (hizkuntzare n) ikerketa naturalistare n esparrutik kanpo gelditzen dira», 25 eta, agian, liburuak giza gogoa eta hizkuntzara hurbiltzeko bidean ekarri zuen aldake t a re n garrantzia erakus t en du baieztap e n horrek.

Syntactic Structures libururako hitzaurre aEsther Torrego, Boston. 2003ko uztaila

Oharrak1 Ikus Chomsky, N., «New Hori-zons in the Study of langua ge ». 1997ko urtarrilaren 21ean Universi-tat de les Illes Balears- en emand ako hitzaldia. Chomsky, N., «Una aproximación naturalista a la ment e y al lenguaje» liburuan jasorik dago, gaztelaniaz. Editorial Prensa Ibérica, Bartzelona , 1988. [Hitzaurr ea : C.J. Cela eta G. Marty].2 Chomsky, N., Syntactic Struc-tures. Haga, Mouton, 1957. [Gazt. itzulp.: Estructuras sintácticas. Mexi-ko, Siglo XXI, 1974.]. Gaztelaniazko itzulpena Carlos P. Oteroren a da; hitzaurr ea , oharrak eta eranskinak ere Oterorenak dira. Gaztelaniazko itzulpenak Chomskyren hitzaurre a dauka, The Logical Structure of Linguistic Theory liburukoare n antzekoa baino askoz laburrago a ; azken horrek informazio asko ema te n du. Ikus obra horren aipua 3. oharrea n . Hitzaurre honet a n aipatzen ditudan Syntac tic Structure s ko orrialdeak Moutonek 2002an David W. Lightfoot- en hitzaurr ea r ekin argitara tu t a ko Syntac tic Structure s en bigarren edizioari dagozkio.3 Chomsky, N., The Logical Struc-ture of Linguistic Theory. Plenum Press , New York, 1975, 3. or.

4 Ikus The Logical Structure of Linguistic Theory ren hitzaurr ea n Chomskyk horri buruz egiten dituen iruzkinak.

5 The Logical Structure of Linguis-tic Theory ren hitzaurr ea , 35. or.

6 Noam Chomskyk MITeko bere mintegian esana .

7 Lees, R. Syntactic Structures i bu-ruzko artikulua. In: Language , 33. liburukia, 3. zenbakia , 1957, 375.- 408. or.

8 (Lees, 377. or.). Ingelesez: «One of the first serious atte mp t s on the part of a linguis t to construc t within the tradition of theory- construc tion a compreh e n sive theory of langua ge which may be unders tood in the same sense that a chemical, biological theory is ordinarily under s tood by exper t s in those field».

9 Ikus Logical Structure of Lin-guistic Theory ren hitzaurre a .

1 0 Chomsky, N., Iruzkina: B. F. Skinner, Verbal Behavior, 1957. Lan-guage 35, 1959, 26.- 57. or.

1 1 The Logical Structure of Linguis-tic Theory , 40. or.1 2 Chomsky, N., Current Issues in Linguistic Theory. Haga, Mouton, 1964.1 3 Chomsky, N., «A transforma t ional approach to syntax», 1958. In: A. Hill, Proceedings of the Third Texas Conference on Proble ms of Linguis-tic Analysis in English. Austin, Uni-versity of Texas Press, 1960, 124.- 48. or.14 Ikus Lennebe rg, E.H. Biological Foundations of Language . New York, John Wiley and Sons, 1967. [Gazt. itzulp.: Funda m e n t o s biológicos del lenguaje. Madril, Alianza, 1985.].1 5 Ikus Chomsky, N., «Lingui sti c s and Adjac e n t Fields : A Pers on al View» , 6. or. In: A. Kasher (ed.), The Choms ky an Turn. Blackwell, Cambridge , Massachus e t t s , 1991, 26.- 53. or.1 6 Chomsky, N., Knowledg e of Lan-guage: its Nature, Origins, and Use. Praege r , New York, 1986, 41. or. Azpimarra egilearen a da (E.T). Chomskyk datu- corpuse rako erabiltzen du «K hizkuntza» terminoa ; «B hizkuntza» terminoa, aldiz, hiztunare n barne- hizkuntzarako edo adimen e a n edo garune a n hizkuntzari dagokion barne- ataler ako erabiltzen du.1 7 Einstein, A., «On the Method of The or e t i c al Physic s » . 1933ko ekainaren 10ean Oxforden emand a ko hitzaldia. In: Ideas and Opinions. Bonanza Books, New York, 1954, 274. or. Azpimarra nirea da (E.T.) Ingelesez : «The natural philosophe r s of those days were most of them posse s s e d with the idea that the funda me n t a l concep t s and postula t e s of physics were not in the logical sense free inventions of the human mind but could be deduced from experience by ‘abstrac tion’ %that is to say by logical mean s».

1 8 Sklar, R., «Cho m s k y ’ s Rev olu-tion in Linguistic s » , The Nation, 1968ko irailaren 9a, 213.- 217. or. [Sklar, 217. or.] Hizkuntzare n biologiari eta bilakaera ri buruz, ikus Jenkins, L., Biolinguistics. Exploring the Biology of Language . Cambridge University Press, 2000. [Gazt. itzulp.: Jenkins, L., Biolingüística. Cambridge University Press, Madril, 2002.]

1 9 Psikologia gaietako asko liburu honet a n azter tzen dira: García- Al-bea, J. E. Mente y conduc ta. Editorial Trotta , Valladolid, 1993.

20 Syntactic Structures , 11. or.

2 1 Chomsky, N., Aspec ts of the Theory of Syntax. MIT Press, Cam-bridge, Massachu s s e t s , 1965. [Gazt. itzulp.: Aspectos de la teoría de la sintaxis. Madril, Aguilar, 1970. Carlos P. Oteroren itzulpena eta oharrak].

22 Chomsky, N., Cartesian Linguis-tics; a Chapter in the History of Rationalist Thought . Harper & Row, New York, 1966. [Gazt. itzulp.: Lingüística cartesiana. Madril, Gre-dos, 1969.].

23 The Logical Structure of Lin-guistic Theory ren hitzaurre a , 43. or.

24 Lasnik, H., Syntac tic Structure s Revisited. Conte m p orary Lectures on Classic Transformational Theory (UIT Marcela Depiant e and Arthur Stepanov). MIT Press , Cambridge , Massachus e t t s , 2000.25 Chomsky, N., «Explaining Lan-guage Use», Philosophical Topics 20.1, Udaberria , 1993. [Gazt. itzulp.: «La explicación del uso del lengua-

je». In: Chomsky, N., Una aproximación naturalista a la men te y al lenguaje. Op. cit., 87. or.]

Biblio grafiaAITCHISON , J. Words in the Mind. Oxford, Blackwell, 1987. Baker, M. The atom s of language . Nueva York, Basic Books, 2001.

BRESNAN, J. Theory of comple m e n t a t ion in English syntax. MIT, doktore tza- tesia, 1972.

CHOMSKY, N. Reflections on Lan-guage . Nueva York, Pantheon, 1975. [ Itzulp.: Reflexiones sobre el lenguaje , Barcelona , Seix Barral, 1986.]

CHOMSKY, N. «Langua ge and the Human Mind», C.-P. Otero, ed., Language and Politics , Montreal, Black Rose, 1988, 253- 275 orr.

CHOMSKY, N. The Minimalist Pro-gram. Cambridge , Massachu s e t t s , MIT Press . 1995. [Itzulp.: El progra ma minimalis ta , Madrid, Alianza, 1999.]

CHOMSKY, N. New horizons in the study of language and mind . Cambridge , Cambridge University Press , 2000.

CHOMSKY, N. «Minimalist Inquiries: The Framework.» R. Martin eta J. Uriagereka , ed., Step by Step . Essays on Minimalis t Syntax in Honor of Howard Lasnik. Cambridge , Massa-chuse t t s , MIT Press . 2000, 89- 155 orr.

EPSTEIN, S., D., E. GROAT, R. KAWASHIMA, y H. KITAHARA. A derivational approach to syntac tic relations. Oxford, Oxford University Press, 1998.

HALE, K. Linguistic theory : Genera-tive Gram m ar . S. Flynn y W. O’Neil, eds., Linguistic theory in second language acquisition . Dordrech t , Klu-wer, 1988.

HALE, K. On endang ere d languages and the importance of linguis tic diversity . L.A. Grenoble eta L.J. Whaley, ed., Endangered languages: Language loss and com m u ni t y response . Cambridge , Cambridge Uni-versity Press , 1998, 191- 216 orr.

HEIM, I. The seman tics of definite and indefinite noun phrases . Univer-sity of Massachus e t t s , Amhers t , doktore tza- tesia, 1982.

KAYNE, R. The Antisy m m e t r y of Syntax . Cambridge , Massachus e t t s , MIT Press . 1994. Lasnik, H. Mini-malist analysis. Oxford, Blackwell, 1999.

PESETSKY D., y E. TORREGO . «T- toC- Moveme n t : Causes and Consequ e n-ces». M. Kenstowicz, arg., Ken Hale. A life in Language . Cambridge , Massachus e t t s , MIT Press . 2001, 355- 426 orr.

REINHART, T. Interface Strategie s . Research Institute for Language and Speech, Faculty of Arts, Utrecht University, 1995.

SMITH, N., y TSIMPLI, I.-M. The Mind of a Savant: Language Learning and Modularity . Oxford, Blackwell, 1995.

EGILEAREN HITZAURREA

Idatzi honek sintaxi egitura du aztergai, bai zentzu zabalean (sema ntikari kontrajarriaz) eta bai zentzu estuan (fone mikari eta morfologiari kontrajarriaz). Hizkuntz egituraren teoria orokor formalizatua eraiki eta teoria horrek oinarrian daukan a ikertzeko ahaleginare n parte bat da. Hizkuntzalaritzan formulatze zehatzak bilatzea ez du bakarrik logikaren edert a su n a r ekiko zaletasu n a k edo hizkuntz analisiko metodo ezagun ak garbitzeko nahiak eragiten. Zehazki eratut ako hizkuntz egituraren eredu ek berebiziko papera joka dezake t e , baikorra eta ezkorra, asmaku n tza- prozesu a n bertan. Zeha tza baina desegokia den formulazio bat onartezineko ondoriotara erama t e a n , maiz desegokitasu n a r e n iturria argiro erakuts dezakeg u, eta, ondorioz, hizkuntz datuen ulerme n sakonago a lortu. Baikorrago, teoria formalizatu batek automa t ikoki konpon ditzake jatorrian azaldu behar zituenak baino arazo gehiago. Intuizioari lotutako nozio ilunek ezin gaituzte ondorio zentzugab e e t a r a erama n , ez eta ondorio egoki berriak eskaini; beraz, ez dira erabilgarriak alde garratzitsu biri dagokienez. Hizkuntz teoriaren garap en zehatz eta teknikoa gaitzet si duten hizkuntzalarien arteko batzuek, nire ustean , ez dute ikusten proposa tu t ako teoria bat zehazki aurkezt e ak , eta teoria hori hizkuntz datuei zuene a n ezartzeak, onartezineko ondorioak saihes t eko ahaleginik egin gabe, ad hoc konponke t ak edo formulatze ilunak egin gabe, izan dezake e n emankor t a s u n a . Aurrerago azaltzen diren emaitzak metodo hau nahita eta siste ma tikoki jarraituaz lortu izan dira. Aurkezpen a r e n informalta s un ak hori estal lezakeelako, garrantzitsua da heme n azpimarra tz e a .

Bereziki, hizkuntz egiturarako hiru eredu ikertuko ditugu, euren mugak zehazt eko xedearekin. Ikusiko dugunez, komunikazio teoriako hizkuntz- eredu eraba t soil batek, eta gaur egun «zuzeneko osagia- analisia» deitu ohi dena biltzen duen eredu ahaltsua go batek, ezin dute egokiro bete grama tika- deskribape n a r e n eginbeh ar ra . Eredu horien ikerkuntza eta ezarpen ak argitara ekartzen ditu hizkuntz egiturari buruzko hainba t ezaug arri, eta hizkuntz teoriak dituen hainba t huts erakus t en; bereziki, aktibo- pasibo bezalako perpaus e n arteko harre ma n a k azaltzeko ezintasun a . Hirugarren eredu bat garatuko dugu, hizkuntz egituraren eredu formaldatzailea , zuzeneko osagai- eredu a baino ahaltsuago a dena garrantzizko arazo batzuei dagokienez, eta harre ma n ok naturalki azal

ditzake en a . Formalda tze e n teoria arret az formulatzen dugune a n , eta ingelesari zuzene a n ezartzen diogune a n, eratu zenean azaldu behar zituenak baino askoz gertakari gehiago eraba t argitzen dituela ikusten dugu. Laburki, formalizazioak, izan ere, gorago aipatu dugun lan baikor eta ezkor hori egin dezake el a ikusten dugu.

Ikerkuntza hau egin artean, Zellig S. Harrisekin eztabaida luze askotan jarduteko aukera izan dut. Bere ideia eta iradokizun asko bilduta daude hurrengo testua n eta horren oinarrian dagoen ikerkuntzan , beraz ez naiz saiatuko horiek denak aipame n bereziez adierazt en . Harrisek egitura formalda tzaileari buruz egindako lana, nik hartut ako ikuspuntu az nolabait best elakoa den ildotik jotzen duena , bibliografiako 15, 16, 19 zenbakie t an garatzen da. Beharbad a horren begi- bistakoa ez bada ere, ikerkuntza honen ibiliak Nelson Goodma n eta W.V. Quineren lanaren eragin sakona jasan du. Edukiaren gehiena Morris Hallerekin eztabaida t u dut, eta onura handia atera dut haren iruzkin eta iradokizune t a t ik. Eric Lenneberg ek, Israel Scheffle-rrek, eta Yehoshua Bar- Hillelek eskuizkribuare n hasierako bertsioak irakurri dituzte, eta bai aurkezpen a ri bai edukiari buruzko kritika eta iradokizun baliagarriak egin dituzte.

Testuan laburki taxuturik ager tzen den arren, eztabaidar en oinarrian dagoen ingelesare n egitura formalda tzaileari eta formalda tze e n teoriari buruzko ikerkuntza , 1951-55 urtee t a n burutu nuen batik bat, Harvard Unibertsita t eko Society of Fe-llows delakoan Junior Fellow nintzela. Society of Fellows erakund e a ri eskerrak eman nahi dizkiot ikerkuntza hau aurrera atera tzeko askat a su n a eskaintzea g a t ik.

Lan honek EEBBko Army (Signal Corps ), Air Force (Zientzia- ikerkuntzarako bulegoa , Aire- ikerkuntza eta Garapen Komando a) eta Navy (Itsas- ikerkuntzarako bulegoa) erakund e e n diru- laguntza jaso du batetik; beste tik, National Science Foundation eta Eastman Kodak Corporation erakund e e n laguntza.

Noam Chomsky

1.SARRERA

Sintaxia hizkuntze t ako perpaus ak eraikitzeko hatsarr e eta prozesu e n azterke t a da. Hizkuntza jakin bati buruzko sintaxi ikerkuntzak aztergai den hizkuntzako perpaus ak sortzeko lanabes tza t har daitekee n grama tika bat egitea du helburu. Hizkuntzalariek, oro har, grama t ika zuzenen oinarrian dauden funtsezko barne- ezaugar riak zehazt eko xedearekin jardun behar dute. Ikerkuntza honen emaitza nagusiak, hizkuntz egituraren

teoria orokorra izan behar du, teoria horrek grama t ika naturale t an erabiltzen diren lanabes ak abstraktuki aurkeztu eta azter tzen dituelarik, hizkuntzon aipa me nik egin gabe. Teoria horren beteb e h a r bat, hizkuntza bakoitzeko grama t ika bana aukera tzeko metodo orokorra eskaintzea da, hizkuntzotako perpaus- corpus bat hartut a .

Hizkuntz teoriaren oinarrizko ideia hizkuntz m aila rena da. Hizkuntz mailak, hala nola fonemika, morfologia, edota sintaxia, grama tikak egiteko eskaintzen diren tresna deskriba tzaileak dira batez ere; esaldiak itxuratzeko metodo jakin bat eratzen dute. Hizkuntz teoria baten zuzenta s u n a neurtzeko, zeha tz- meh a tz eta urratsez urrats gara dezakegu teoria horrek duen hizkuntz mailen kopuruari dagokion grama tika eredu bat, eta, ondoren, eredu horrek hizkuntza naturalen grama tika soil eta adierazgarriak egiteko balio ote duen ikertu. Bide honet a tik, hizkuntz egiturari buruzko ikuspegi ezberdinak ikertu eta geroz eta konplexuta s u n handiagoko hizkuntz mailen taldeak azter tuko ditugu, grama t ika deskriba tzeko modu geroz eta ahaltsuago ei dagozkienak; erakus t e n ahaleginduko garenez, hizkuntz teoriak gutxienik maila horiek bildu behar ditu, adibidez, ingelesare n grama tika zuzenik eskainiko badu behintza t . Azkenik, hizkuntzare n egiturari buruzko ikerkuntza guztiz formal honek sema ntikaren azterke t a r ako zenbait ondorio interesg ar ri dakar tzala iradokiko dugu. 1

2.GRAMATIKAREN

INDEPENDENTZIA

2.1 Hemendik aurrera , hizkuntz a perpaus- talde (mugatu edo mugag a b e ) bat dela ontzat hartuko dut, perpaus guztiak luzeran mugatu ak direlarik, eta eleme nt u- talde mugatu batetik eraikiak. Zentzu horretan , giza hizkuntza guztiak, ahoz edo era idatzian, hizkuntzak dira, giza hizkuntza guztiek fonema- kopuru muga tu bat baitute (edo letrak alfabe to an) , eta perpaus guztiak itxura baitaitezke fonema (edo letra) horien hurrenker a mugatu bezala, perpaus e n kopurua amaigab e a izan arren. Era beret su a n , mate m a t ikako siste ma formal bateko «perpaus e n » taldea hizkuntza bat dela onar daiteke. H hizkuntzare n azterke t a n , helburu nagusia Hko perpaus ak diren hurrenker a gra m a tikalak Hko perpaus ak ez diren hurrenker a e z - gra m a t ikal e t a tik bereiztea da, eta perpaus grama t ikalen egitura aztertze a . Hren grama t ika, beraz, Hko hurrenker a grama t ikal guztiak sortzen dituen lanabes a izango da, grama t ikalak ez direne t a t ik bat ere sortzen ez duena . Hrako proposa tze n den grama tikare n egokitasun a neurtzeko bide bat sortzen dituen perpaus ak bene t a n grama t ikalak ote diren erabakitzea da, hau da, jaiotzetiko hiztun batentza t onargarriak ote diren eta abar. Egokitasun- froga hori burutu ahal izateko, hiztunen erantzun e t a n oinarritutako grama t ikal ta sun- irizpideak eratzeko urratsak egin daitezke. Hala ere, gure azalpen e a n , ingelesezko perpaus grama t ikalen intuiziozko ezagutza bat badela onartut a , galdera egingo dugu ea zer mota t ako grama t ikak lor dezake e n perpausok modu eraginkor eta argigarri batea n sortzea. Intuiziozko kontzeptu baten azalpen ak sortzen duen arazo ezagun ar ekin topo egin dugu; oraingo hau, «ingeles ez grama tikala» kontzeptu a edota , zabalago, «gra ma t ikala» kontzeptu a .

Ohar bedi grama t ikare n helburuak behar bezala eratu ahal izateko nahikoa dela perpaus diren eta perpaus ez direnen zatikako ezagutza bat onartzea . Hau da, gure eztabaidarako, fonema- hurrenkera batzuk argi eta garbi perpaus ak direla onar dezakegu, eta best e hurrenker a batzuk inola ere perpaus ak ez direla. Bien artekoak diren hainba t kasuta rako, erabakia grama tikari berari egozteko prest egongo gara, baldin eta grama tika hori perpaus direnak bildu eta perpaus ez direnak kanpoan uzteko modurik soilenea n eraturik badago. Azalpen- lanen ezaugar ri ezagun a dugu hau 2. Adibide argien kopuru jakin batek, beraz, edozein grama tika t a r ako balio duen zuzenta su n- irizpidea eskainiko digu. Hizkuntzak bakarka hartut a , zuzenta su n- zantzu ahula da hori, grama t ika ezberdin askok azal litzaket elako adibide argiak. Halere, irizpide ahul hori eraba t sendotzen da, hizkuntza guztiet ako adibide argiak metodo berberaz egindako grama tiken bitartez azaldu behar direla erabakitzen badugu. Bestela esand a , hizkuntz teoria jakin batek aurretiaz erabaki badu, grama t ika guztiet ar ako, zein den grama tikak daukan harre ma n a deskriba tzen duen

hizkuntzare n perpaus- corpusar ekin. Orduan badugu zuzenta su n- irizpide guztiz sendo bat «perpaus grama tikala» kontzeptu a «aurkitut ako perpaus a » kontzeptu a r e n araber a azaldu asmo duen hizkuntz teoriarako, baita teoria horren araber a egindako grama tike t a r ako ere. Areago, arrazoizko beteb e h a r r a da hau, ez zaizkigulako hizkuntza bereziak bakarrik ardura , baita Hizkuntzaren izaera orokorra ere. Guztiz garrantzizkoa den gai honi buruz askoz gehiago esan liteke, baina gehiegi luzatuko ginateke . Ikus bedi 6. kapitulua.

2.2 Zertan oinarritzen gara perpaus grama t ikalak grama tikalak ez direne t a t ik bereizteko? Ez naiz heme n galdera horri erantzun osoa emat e n saiatuko (Ikus 6. eta 7. kapituluak), baina berehala burura tzen zaizkigun erantzun asko zuzenak ez direla azpimarra tu nahi nuke. Lehenik, argi dago perpaus grama tikalen taldea ez dela hizkuntzalariak datu- bilketan jasotako esaldi- corpusa. Hizkuntza baten zeinahi grama t ikak, jasotako esaldien corpus muga tu eta zein bere modua n bildua, islatu e g it e n du perpaus grama tikalen talde (ziurrenik) amaigab e a n . Horrela, grama t ikak hiztunen jokabidea islatzen du, eurek ere perpaus berrien kopuru amaigab e a sor eta uler dezake t elako, nor bere esperientzia muga tu tik abiatuz. Izan ere, «Hz grama t ikala» kontzeptu a r e n edozein azalpen (hots, «Hz grama tikala» «Hn aurkitutako esaldia» kontzeptu a r e n arabera itxuratzeko edozein saio), hizkuntz jokabidear e n oinarrizko ezaug arri horren azalpentza t har daiteke.

2.3 Bigarrenik, «gra ma t ikala» kontzeptu a ezin da sema ntikako «esangur a t s u a » edo «adierazg arria» kontzeptu ekin berdindu. (1) eta (2) perpaus ak neurri berean ditugu zentzuga b e , baina ingelesezko edozein hiztunek onartuko du lehenen go a bakarrik dela grama t ikala .

(1) Colorles s gr e e n id e a s sle e p furiously«Koloregab eko ideia berdeek haserr e lo egiten dute»

(2) Furiously sle e p id e a s gr e e n col orle s s«haserre lo egiten ideiak berde koloregab eko »

Era berean , ez dago sema ntikako arrazoirik (3) perpaus a hobetsi eta (5) gaitzes t eko, edota (4) hobetsi eta (6) gaitzes t eko, baina, hala ere, (3) eta (4) bakarrik ditugu ingelesez grama t ikalak.

(3) hav e y o u a bo o k on m o d e r n mus i c ?«baduzu libururik musika moderno az?»

(4) the book see ms interes ting

«liburuak interesg ar ria ema t e n du»

(5) read y ou a bo o k on m o d e r n mu si c ?«irakurri zuk libururik musika moderno az?»

(6) the child s e e m s sle e p i n g«ume a k lotan dirudi»

Adibide horiek iradokitzen digute alferrik dela «gra ma t ikal ta sun a » kontzeptu a r e n definizioa sema n tikan oinarritzen saiatze a . Izan ere, 7. kapituluan ikusiko dugunez, badira egiturazko arrazoi sakonak (3) eta (4) adibideak (5) eta (6) adibidee t a t ik bereizteko; baina horrelako gertakarien azalpene a n abiatu aurretik, sintaxi egituraren teoria muga ezagun e t a t ik askoz urrunago zabaldu beharko dugu.

2.4 Hirugarrenik, «ingeles ez grama t ikala» kontzeptu a ezin da inola ere berdindu «ingeles erako maila handiko hurbilketa esta tis tikoa» kontzeptu a r ekin. Bidezkoa da onartzea (1) perpaus a eta (2) perpaus a (eta perpaus horien edozein zati) ez direla inoiz ingelesezko mintzaldi batean gerta tu . Beraz, grama t ikal ta sun a r e n eredu esta tis tiko batean , perpaus horiek kanpoan geldituko lirateke arrazoi berag a tik, ingelese t ik neurri berean «urrun» egote ag a t ik alegia. Halere, (1) perpaus a , zentzug ab e a izanik ere, grama t ikala da, eta (2) ez. Perpaus horiek aurkezt en bazaizkio, hiztun ingelesdun ak perpaus arrunt baten doinuaz irakurriko du (1), baina (2) adibidea, berriz, hitz bakoitzari beheranzko doinua eman az, hau da, loturarik gabeko hitz andan a bati emat e n zaion doinu- eredu az. Bestela esand a , (2) adibideko hitz bakoitza osagai isolatutza t hartuko du. Era berean , (1) perpaus a (2) baino askoz errazago gogora tu ahal izango du, askoz azkarrago ikasi, eta abar. Halere, izan daiteke hiztun horrek ez duela inoiz perpaus horietako hitzak elkartut a entzun, bene t ako esaldi batean . Beste adibide bat aukera tzeko, «..... .. hauskor bat ikusi nuen» testuingurua n , «balea» eta «du» hitzek maizta sun bera izan lezake t e (hots, zero) hiztun baten hizkuntz esperientzian, baina hiztunak berehala jakingo du baten ordezka tze ak perpaus grama tikala sortzen duena , eta beste ar e n a k ez. Eta, zer esanik ez, ezin dugu iradoki (1) bezalako perpaus ak delako testuinguru bitxi batean sor litezkeela , (2) bezalakoak sekula esango ez liratekee n artean, hain zuzen ere zehaztu nahi duguna (1) eta (2)ren arteko bereizkuntza horretxen arrazoia delako.

Bistan denez, batek perpaus grama tikalak sortu eta ezagutzeko duen gaitasun ak ez du zerikusirik esta tistika eta antzekoekin. Perpaus grama tikalei «gerta daitezke en a k» edota «litezkeen ak » deitzeko joeratik nolabaiteko nahas m e n d u a sortu da. Naturala da «litekee n a » kontzeptu a «maizta sun handikoa» bezala ulertzea, eta uste izatea hizkuntzalariak grama t ikalaren eta ez- grama t ikalaren artean egiten duen bereizkuntza zorrotzaren zerga tia 3, hizkuntzaren «errealita t e ak» erakus t e n duen konplexuta s u n a gehiegizkoa izanik, eredu eske ma t u batekin konforma t u beharre a n datzala, «zero maizta sun a , eta maizta sun eraba t txiki guztiak e z in e z k o -rekin» ordezka tuz, «eta maizta sun handiak litek e e n a -rekin.» 4 Halere, ikusten dugunez, ideia hori nahikoa oker dabil, eta egituraren analisia ezin da ulertu irudi esta tistiko osoaren muga lausotuak zorroztu ondoren garatu t ako laburpen eske ma t ikoa balitz bezala. Luzera jakin bateko hurrenker ak hartu eta ingelesare n maila esta tis tikoaren arabera sailkatzen baditugu, hurrenker a grama t ikalak eta ez- grama tikalak aurkituko ditugu zerrend a n tarteka turik; badirudi ez dagoela inolako harre ma nik neurri esta tistikoaren eta grama tikal tasu n a r e n artean. Hizkuntzaren ikerkuntza esta tis tiko eta sema ntikoen interes a ukaezina den arren, badirudi ez dutela funtsezko eraginik esaldi grama t ikalen taldea zehaztu edo taxutzeko arazoan. Uste dut grama t ika esana hi tik bereizia eta beregaina delako ondorioa atera behar dugula, eta maiztasun- ereduek ez dutela argirik egiten egitura sintaktikoaren oinarrizko arazo batzue t a n . 5

3.OINARRIZKO HIZKUNTZ TEORIA BAT

3.1 Ingelesezko perpaus grama t ikalen taldea eman d a ko tza t harturik, orain galdetzen dugu ea zer- nolako lanabes ak sor dezake e n talde hori (edo kidekoa den era batean , ea zer- nolako teoriak ema t e n duen esaldi talde horren egituraren azalpen egokia). Talde horretako perpaus bakoitza luzera muga tu a duen fonema- hurrenker a bat bezala har dezakegu. Hizkuntza bat siste ma guztiz kiribildua da, eta fonema- hurrenker a grama t ikalen taldea zuzene a n aurkezteko edozein saiok, jakina denez, ia baliogab e a izango litzateke e n grama t ika ezin konplexuago batera erama n g o gintuzke. Arrazoi horrenga tik (baita beste batzuen g a t ik ere), hizkuntz deskribap e n ak «itxurape n- mailen» siste ma baten bidez moldatu ohi dira. Perpaus e n egitura fonemikoa zuzene a n aurkeztu beharr ea n , hizkuntzalariak «goragoko mailetako» eleme nt u ak eratzen ditu, adibidez morfe mak bezalako eleme nt u ak, eta bana turik adierazt e n ditu perpaus e n egitura morfe mikoa eta morfeme n egitura fonemikoa. Erraz ikus daiteke maila horien deskribape n bikoitza soilagoa dela perpaus e n egitura fonemikoare n deskribap e n zuzena baino.

Gogoan har ditzagun orain perpaus e n egitura morfemikoa deskribatzeko zenbait bide. Galdetzen dugu ea zer- nolako grama t ika behar den ingelesar en perpaus grama t ikalak diren morfeme n (edo hitzen) hurrenkera guztiak, eta horiek bakarrik, sortzeko.

Gramatikak bete beharreko eskakizun bat, noski, mugatu a izatea da, amaidun a . Beraz, grama tika ezin liteke morfe me n (edo hitzen) hurrenkera guztien zerrend a izan, horiek amaigab eki zenbakaitzak baitira. Komunikazio- teoriako hizkuntz eredu ezagun batek eskaintzen digu oztopo hori gainditzeko bidea. Eman dezagun badugula barne-egoera ezberdinen kopuru muga tu a izan dezake e n tresna bat, eta eman dezagun tresna horrek egoera batetik beste r a aldatzea n sinbolo bat sortzen duela (esat er ako, ingelesezko hitz bat). Egoera horietariko bat hasi erak o e g o e r a da; best e bat buka er ak o e g o e r a . Eman dezagun tresna hau hasierako egoera t ik abiatu, egoera- hurrenkera batetik igaro (aldake t a bakoitzeko hitz bat sortuaz), eta bukaerako egoeran gelditzen dela. Ondorioz sortu den hitz- hurrenker ari «perpaus a » deituko diogu. Horrelako tresna bakoitzak, beraz, hizkuntza jakin bat definitzen du: era horretan sor daitezkee n perpaus e n taldea, alegia. Horrelako tresna batek sor dezake e n hizkuntzari e g o e r a mu g a t uk o hizkuntz a deitzen diogu; eta tresna bera e g o e r a mu g a t uk o gra m a t ika izenda dezakeg u. Egoera muga tuko grama t ika «egoera- diagra ma » bezala itxura daiteke grafikoki. 6 Adibidez, the ma n co m e s «gizona dator» eta the m e n co m e «gizonak datoz» perpaus biok baino sortzen ez dituen grama tika ondoko egoera- diagra ma r e n bitartez itxura daiteke:

Gramatika hau zabal dezakeg u perpaus- kopuru amaigab e a sortzeko, biribil hertsiak gehituaz. Honela, goiko perpaus ak sortzen dituen ingelesar en zati baten egoera muga tuko grama t ikak the old m a n co m e s «gizon zaharra dator», the old old m a n co m e s «gizon zahar zaharra dator». . . , the old m e n co m e «gizon zaharrak datoz», the old old m e n co m e «gizon zahar zaharrak datoz». . . bezalako perpaus ak sor ditzake hurrengo egoera-diagra ma r e n arabera :

Egoera- diagra ma batean , perpaus a sortzeko ezkerreko hasierako puntu tik abiatzen gara, bidea jarraituz, eskuinaldeko bukaerako punturaino, betiere gezien norabide berean . Diagra mar e n puntu batera helduta , edozein bideta tik jo dezakegu, perpaus hori sortzean lehenago berta tik igaro bagara ere. Diagra ma horretako adabe gi bakoitza, beraz, tresnar en egoera bati dagokio. Egoera batetik beste r ako aldake t a era askotara egin dezakegu, eta nahi adina biribil hertsi gehi ditzakegu, nahi adinako luzerakoak. Matema t ikoki, hizkuntzak honela sortzen dituzten tresnei «egoera mugatuko Markov-prozesu ak» deritze. Komunikazio- teoriako hizkuntz eredu oinarrizko hau osatzeko, probabilita te bat egozten diogu egoera t ik egoerar ako aldake t a bakoitzari. Orduan, egoera bakoitzari dagokion «ziurtasun eza» neur dezakeg u eta hizkuntzaren «informazio- edukia» zehaztu, ziurtasun ezaren neurri gisa, maila horrek dagozkion egoere t a n egoteko probabilita te ak neurtzen dituelarik. Hemen hizkuntzaren egitura grama t ikala , eta ez esta tis tikoa, azter tzen dihardugun ez orokorpen horrek ez digu oraingoan ardura .

Hizkuntza ikusteko molde hau guztiz ahaltsua eta orokorra da. Ontzat hartzen badugu, hiztuna bera, funtsea n , aurkeztu t ako tresna horren antzekoa dela pentsa dezakegu. Perpaus a sortzean , hiztuna hasierako egoera tik abiatzen da, perpaus a r e n lehenen go hitza sortu eta ondoren bigarren hitzaren aukera murrizten duen bigarren egoerar a igarotzen da, eta abar. Igarotzen duen egoera bakoitzak, esaldiaren puntu horretan hurrengo hitzaren aukera mugatze n duten grama t ika- murrizketak itxuratzen du. 7

Hizkuntzaren ikuspegi honen orokorta sun a r e n aurrean , eta komunikazio- teoria bezalako alorret an duen erabilgarritasun a kontuan harturik, garrantzi handia du galdetze ak zer ondorio dakarren ikuspuntu honek ingelesa bezalako hizkuntza natural baten edo mate ma t ikako siste ma formal baten ikerkuntza sintaktikoan. Ingeleser ako egoera muga tuko grama t ika bat eraikitzeak hasiera- hasiera tik aurkitzen ditu oztopo eta zailtasun larriak, irakurleak erraz ikus dezake e n e z . Haatik, ez da beharr ezkoa hau adibideen bitartez defend a tze a , ingelesari buruz ondoko baieztap e n orokorra egingo baitugu:

(9) Ingelesa ez da egoera muga tuko hizkuntza.

Hau da, ez da zaila, e z in e z k o a baizik, gorago deskribatu dudan bezalako lanabes bat eraikitzea ((7) edo (8) diagra me n antzekoa) , ingelesare n perpaus grama tikal guztiak eta horiek bakarrik sortuko dituena . Baieztape n hau frogatzeko, beharrezkoa da ingelesare n ezaug arri sintaktikoak hobeto zehazt e a . Ondoren, beraz, ingelesare n perpaus e n taldea mugatzeko modu egoki guztieta r ako, (9) baieztap e n a hizkuntza honi buruzko teore ma tz a t har daitekeela erakus t e n duten ingelesar en ezaug arri sintaktiko jakin batzuk deskriba tuko ditugu. Honela, kapitulu hone t ako bigarren paragrafoan egin dugun galdera hartara itzuliaz 8, (9)ko baieztap e n a k esat en digu ezinezkoa dela perpaus e n egitura morfe mikoa azaltzea egoera- diagra ma bezalako lanabes baten bitartez, eta gorago itxuratu t ako Markov- prozesue n araberako hizkuntzare n ikusmolde hau ezin dela onartu, grama t ikagintzan behintza t .

3.2 Hizkuntza bat bere «alfabe toa » (hots, perpaus ak eraikitzeko erabiltzen diren sinboloen talde muga tu a ) eta bere perpaus grama t ikalak aurkeztu az defini daiteke. Zuzene a n ingelesa ikertu beharr e a n , iker ditzagun alfabetoa n a eta b letrak baino ez dituzten zenbait hizkuntza; euren perpaus ak (10i- iii) araue t a n zehazten dira:

(10) (i) ab , aabb , aaab b b ,..., eta, oro har, a -ren n agerpe n b -ren n agerpe n ez jarraiturik eraturiko perpaus guztiak, eta horiek bakarrik;

(ii) aa , bb , abba , baab , aaa a , bbbb , aabb a a , abbb b a ,... eta, oro har, X katea bere «ispiluaren aurreko isla den» (hots, atzekoz aurrerakoa den) X kateak jarraiturik eraturiko perpaus ak , eta horiek bakarrik;

(iii) aa , bb , abab , baba , aaa a , bbbb , aab a a b , abba b b ,..., eta, oro har, a eta b letrez eraturiko X katea , X kate berak jarraiturik, eta horiek bakarrik.

Erraz erakuts dezakeg u hizkuntza hauek guztiak ez direla egoera muga tuko hizkuntzak. Era berean , (10) bezalakoak izanik, a eta b sinboloak, ondoz ondoko izan beharr ea n , beste kate batzue t a n bilduta dituzten hizkuntzak ezin daitezke egoera mugatuko ak izan, orokor samar diren baldintze t an . 9

Baina argi dago ingelesare n azpizati batzuk (10i) eta (10ii) adibideen oinarrizko egitura dauka t en a . Eman dezagun S 1 S2, S3,... ingelesezko adierazp en perpaus ak direla. Orduan ingelesezko perpaus hauek izan ditzakegu:

(11) (i) If S1, then S2

Baldin eta S1, orduan S2

(ii) Either S3, or S4

edo S3, edo S4

(iii) The ma n who said that S5, is arriving tod a yS5-la esan zuen gizona gaur heltzen da

(11i) adibidean , ezin dugu or «edo» erabili then «orduan» hitzaren ordez; (11ii) adibidean , ezin dugu then «orduan» erabili or «edo» hitzaren ordez; (11iii) adibidean , ezin dugu are «dira» erabili is «da» hitzaren ordez. Kasu haue t a n guztietan , bada loturarik

komare n alde bietara dauden hitzen artean (hots, if-then , eith er- or , ma n- is ). Baina adibide guztiet an, elkarrekin lotura duten hitzen artean, S 1 S2, S5 bezalako adierazpe n perpaus bat tarteka dezakeg u, eta adierazpen perpaus hau, izan ere, (11i- iii)ko edozein izan daiteke. Beraz, (11i) adibidean S 1 bezala (11ii) hartzen badugu eta S 3 bezala (11iii), ondoko perpaus a daukagu:

(12) if eith er ( 1 1 i ii) or S4, then S2

baldin eta (11iii) edo S 4, orduan S2

eta berriro, (11iii) adibideko S 5 perpaus a , (11) adibideko edozein perpaus izan daiteke. Beraz, bistan denez, ingelesez a +S 1+ b hurrenker a aurki dezakeg u, a -k eta b -k elkarrekiko lotura dutelarik, eta S 1 horren barruan beste c +S 2+ d hurrenkera bat hauta dezakegularik; adibidez, c -k eta d -k berriz ere elkarrekiko lotura izan dezake t e , eta S 2

perpaus a berriz ere forma bereko beste hurrenker a bat izan daiteke, eta abar. Honela eratut ako perpaus taldeak (eta ikus bedi (11) adibidean erake t a modu honeta rako bide asko badirela (11)ko adibideek ez baitituzte inola ere aukerak agortzen), (10ii) hizkuntza egoera mugatuko hizkuntzen taldetik kanpo uzten duten ezaug arrien ispiluaren aurreko isla diren ezaugar ri guztiak dauzka. Honela, ingelesar en barruan, egoera mugatuko ak ez diren hainba t eredu aurki ditzakegu. Honek guztiak, modu landuga b e batea n bada ere, argi erakus t e n du zein ildotatik eskain daiteke e n (9) baieztap e n a r e n froga zeha tza , (11) eta (12)ko perpaus ak ingelesezkoak direla ontzat hartuz, eta (11)ko adibidee t a n aipaturiko loturak ukatzen dituzten perpaus ak (hots, eith er S 1 , then S2 , eta abar) ingelesezkoak ez direla onartuz. Ohar bedi (12) perpaus a eta bera bezalako perpaus asko eraba t bitxi eta arraroak direla (arruntago ak egin ditzakegu if «(baldin) ba» jarri beharr ea n , when e v e r «- n guztietan , -ean», on the assu m p t i o n that «- la onartuz», if it is the ca s e that «- la gerta tzen bada» eta abar jarririk, gure oharren funtsa aldatu gabe). Baina den- denak perpaus grama t ikalak dira, perpaus- eraikuntzarako bide soil eta oinarrizkoen ak erabiliaz egindakoak, ingelesare n grama tikarik soilenak ere bildu beharko lituzkeen ak. Perpaus hauek uler daitezke, eta erraz adieraz genezake zein baldintzat an egia diren. Nekez asma liteke perpausok ingelesare n perpaus grama tikalen taldetik kanpora tzeko arrazoirik. Ondorioz, argi nahikoa dirudi Markov- prozesue t a n eta antzekoe t a n bakarrik oinarritzen den hizkuntz egiturari buruzko teoria batek ezin duela azaldu edo itxuratu ingelesez mintza tzen den hiztunak duen gaitasun a , esaldi berriak sortu eta ulertzeko, edota beste hurrenkera berri batzuk hizkuntzaz kanpokotza t jotzeko.

3.3 Nahierara erabaki genezak e eztabaida tz en ari garen ingelesezko perpaus e n sorkuntzarako prozesu horiek ezin daitezkeela n bider baino gehiagot an ezar, finkatut ako n kopuru baterako. Honek, noski, egoera mugatuko hizkuntza bihurtuko luke ingelesa , ingelesare n perpaus e n luzera milioi bat hitzetakoa baino gutxiagokora murrizten duen baldintza batek egingo lukeen bezala. Oinarri gabeko murrizte horiek, halere, ez dute helburu baliogarririk. Ardura duena da perpaus- eraikuntzarako prozesu batzuk badirela, egoera muga tuko grama t ikek berez ezin jorra ditzake t e n ak. Prozesu hauek mugarik ez badute , teoria soil honen zinezko erabilgarritasun eza froga dezakegu. Prozesuok muga bat badute , orduan egoera mugatuko grama tikaren eraikuntza ez da guztiz ezinezkoa, perpaus e n zerrend a egiterik badelako, eta zerrend a bat, azken batea n , egoera muga tuko grama t ika hutsala delako. Gramatika hau, baina, hain izango da konplexua , non erabilgaitza eta interesg a b e a izango baita. Oro har, hizkuntzak muga tu a k direlako onarpen a , hizkuntzon deskribape n a errazteko helburuarekin egin ohi da. Gramatika batek

lanabes errekurtsiborik ez badu (biribil hertsiak, (8) adibideko egoera mugatuko grama t ikako ak bezalakoak), ezin man eia tuzko konplexuta s u n a izango du. Modu bateko edo best eko lanabes errekurt siborik baldin badu, perpaus- kopuru amaigab e a sortuko du.

Laburbilduz, heme n iradoki den grama tikal ta su n a r e n azterke t a r ako bide hau, perpaus ak ezkerre tik eskuinera sortzen dituen egoera mugatuko Markov- prozesua r e n eredura egina, bide galdua dela dirudi, 2. kapituluan arbuiatu ditugun proposa m e n a k bezalaxe . Mota horret ako grama t ika batek ingelesezko perpaus guztiak sortzen baditu, perpaus ez diren segida asko ere sortuko ditu. Ingelesezko perpaus ak bakarrik sortzen baditu, ziur egon gaitezke badirela hainba t eta hainba t bene t ako perpaus , perpaus faltsu, galdera egoki, eta abar, beste rik gabe sortuko ez dituenak.

Arbuiatu berri dugun grama tikaren ikusmolde horrek arret a merezi duen gutxieneko hizkuntz teoria itxuratzen du nolabait . Egoera mugatuko grama tika, tresneria mugatu baten bitartez, perpaus- kopuru amaigab e a sor dezake e n grama tikarik soilena da. Ikusi dugunez, honen meh arra den hizkuntz teoria bat ez da egokia; nahitaez, grama t ika- eredu ahaltsuago baten bila abiatu behar dugu, eta hizkuntz teoria eredu «abstr aktu a go » baten bila. «Hizkuntz itxurapen- maila» kontzeptu a , kapitulu honen buruan aurkeztu dena, garatu eta kodifikatu egin behar da. Gutxienez, hizkuntz maila batek e z in du honenb e s t eko egitura soila eduki. Hau da, mailaren batean , ezingo da perpaus bakoitza mota jakin bateko eleme n t u e n hurrenker a mugatu soila bezala itxuratu, lanabe s soilen batek ezkerre tik eskuinera zuzene a n sortua. Bestela, maila talde mu g a t u a aurkitzeko itxaropen a galdu beharko dugu, mailak gorene tik beheren e r a ordena turik daudela , eta esaldi guztiak sortzeko modua n eraikiak, goreneko mailako eleme nt u e n hurrenker a onargarriak adieraziaz, maila goreneko eleme nt u e n osagaiak hurrengo beheko mailako eleme n t u e n arabera adierazt en dituela, eta abar, bukaera n azkenurren eko mailako eleme nt u e n osagai fonemikoak adierazt en dituelarik. 10 Hirugarren kapituluaren atarian, mailak modu honeta ra era daitezen proposa tu dugu, fonema- hurrenker a grama t ikalen deskribape n a s oiltz e arr e n . Hizkuntza bat ezkerretik eskuinerako eredu soil baten bitartez deskriba badaiteke hizkuntz maila bakarra erabilita (hots, egoera mugatuko hizkuntza bada), orduan deskribap e n soilagoa egin daiteke aipatut ako goragoko mailak eraikiaz; baina ingelesa bezalako egoera muga tukoak ez diren hizkuntzak sortzeko, errotik bestelakoak diren metodo ak behar ditugu, eta «hizkuntz mailaren» kontzeptu zabalagoa .

4.OSAGAI-EGITURA

4.1 Sintaxi mailako hizkuntz deskribape n a osagai- analisiaren (parsin g ) bitartez formulatu ohi da. Orain galdetuko dugu ea nolakoa den era hone t ako deskribape n e t a n aurretiaz onartzen den grama t ika- eredu a . Ikusiko dugu grama tika- eredu berri hau gorago arbuiaturiko egoera mugatuko eredua baino ahaltsua go a dela b er e z eta dagokion «hizkuntz maila» kontzeptu a oinarrizko zenbait aldet a tik guztiz best elakoa dela.

Osagai analisiari dagokion grama t ika- eredu berriaren adibide erraz bezala, har bedi ondokoa:

(13) (i) Perpaus a → IS+AS(ii) IS → Det +I(iii) AS → Aditza +IS(iv) Det →the (deter mina tz aile mugatu a)

(v) I →ma n (gizon) , ball (pilota) , eta abar

(vi) Aditza →hit (jo zuen) , to ok (hartu zuen) , eta abar

Demag un (13) adibideko X →Y motako erregela guztiek «X berridatz bedi Y» agindua adierazt en dutela. Esango dugu (14) adibidean aurkezturiko lerro sorta, the m a n hit the ball «gizonak pilota jo zuen» perpaus a r e n erat orp e n a dela, eta eratorpe n a r e n lerroen eskuinalde a n ageri den zenbakiak lerro hori aurreko lerrotik eraikitzeko erabili den (13) «gra ma tikaren » erregela bat aipatzen duela 11 .

(14) Perpaus a

IS + AS (i)Det + I + AS (ii)Det + I + Aditza + IS (iii)the + I + Aditza + IS (iv)the + ma n + Aditza + IS (v)the + ma n + hit + IS (vi)the + ma n + hit + Det + I (ii)the + ma n + hit + the + I (iv)

the + ma n + hit + the + ball (v)

Honela, (14)ko bigarren lerroa lehenen go lerrotik eratzen da, Perpaus a sinboloa IS+AS berridatziz (13) grama tikako (i) erregelaren arabera ; hirugarren lerroa bigarren e tik eratzen da, IS sinboloa Det +I berridatziz (13) grama tikako (ii) erregelaren araber a , eta abar. (14)ko eratorpe n a begi- bistakoa den modu batean itxura dezakeg u ondoko diagra ma erabiliz:

(15) Perpaus a

IS AS

Det I Aditza IS

the ma n hit Det I

the ball(15) diagra ma k (14)ko eratorpen ak baino informazio gutxiago azaltzen du, ez baitu

adierazt en erregelak zein hurrenkera t a n ezarri diren. (14) harturik, (15) era bakar batean sor dezakegu, baina ez alderantziz, litekeen a baita (15) bilakatuko den eratorpe n bat eraikitzea, erregelak best e hurrenkera batean ezarririk. (15) diagra ma k (14) eratorpen eko the ma n hit the ball «gizonak pilota jo zuen» perpaus a r e n osagai- egitura (osagai- analisia) eratzeko nahitaezkoa dena gordetzen du bakarrik. Perpaus honet ako hitz- hurrenker a bat Z motako osagaia da, hurrenker a horrek jatorrizko adabe gi bakar bat aurkitzen badu (15) diagra ma n , eta jatorrizko adabe gi horrek Z izena badu. Beraz, hit the ball hurrenkerak badu jatorrizko adabe gi bat AS izena duena eratorritako perpaus e a n . Baina ma n hit hurrenker ak ez du jatorrizko adabe girik (15) diagra ma n ; beraz, ma n hit ez da inola ere osagaia .

Eratorpen bi kid ek o a k direla esango dugu, (15) ereduko diagra ma bera sortzen badute . Inoiz, grama tika batek, kidekoak ez diren eratorpe n bi eraikitzen utziko digu perpaus baterako. Honelakoe t a n , «eraikuntza- homonimia» 12 gerta tzen dela esango dugu 13 , eta, gure grama t ika egokia bada, hizkuntzako perpaus honek anbiguoa izan beharko luke. Beherago itzuliko gara «eraikuntza- homonimia» kontzeptu garrantzitsu hone t a ra .

(13)ko grama tikak guztiz beharr ezkoa du zehazta s u n bat, noski. Erregela baten ezarpen a testuinguru jakin batera mugatzeko gai izan behar dugu. Honela, Det sinboloa a berridatz daiteke ondoko izena singularra bada, baina ez plurala bada; era berean , Aditza sinboloa hits «jotzen du» berridatz daiteke aurreko izena ma n «gizona» (singularra) bada, baina ez m e n «gizonak» (plurala) bada. Oro har, X sinboloa Y berridazte a Z→W testuingurura muga tu nahi badugu, ondoko erregela hau gehi diezaiokegu grama tikari:

(16) Z +X + W → Z + Y + W.Adibidez, singularreko eta pluraleko aditzen kasurako, (13)ko grama t ikan

Aditza →hits erregela izan beharre a n , ondoko hau beharko genuke:

(17) ISsing + Aditza → ISsing + hits

Honen bitartez adierazt en dugu Aditza sinboloa ISsing — testuinguru a n bakarrik berridazt en dela hits .

Era berean , (13ii) erregela berregin behar dugu, ISsing eta ISpl gehituaz 14 . Honek (13)ko grama t ika egokiro zehazten du. Halere, bada (13)ko grama tikaren ezaugar ri bat gorde egin behar duguna , (17) erregelan egin bezala: eleme n t u bakar bat berridatz daiteke erregela bakoitzeko; hots, (16) erregelan , X sinboloak sinbolo bakarra izan behar du, esat e r ako Det , edo Aditza , baina ez Det +I bezalako sinbolo hurrenkera . Baldintza hau betetzen ez bada, ezingo dugu erregelen ezarpen a r ekin loturik dauden (15) ereduko diagra me t a t ik eratorritako perpaus e n osagai- egitura egokiro berreskura tu , gorago egin dugun modua n.

Orain, orokorkiago deskriba dezakegu osagai analisian oinarritzen den hizkuntz egituraren teoriari loturik datorren grama tika- eredua . Horrelako grama tika bakoitza, hasierako hurrenkere n Σ talde batek eta F «agindu formula» talde mugatu batek osatzen dute, agindu formulak X → Y erakoak, «X berridatz bedi Y» adierazt en duten ak. Nahiz eta X-k ez duen sinbolo bakarra izan behar, X-eko sinbolo bakar bat berridatz daiteke Y sortzean . (13)ko grama tikan, hasierako hurrenker en Σ taldeko kide bakarra , Perpaus a sinboloa zen, eta F taldea , (i)-(vi) erregelek osatzen zuten; halere, Σ taldea zabal liteke, esat er ako, Adieraz p e n Perpaus a , edo Gald era zk o Perpaus a sinboloak gehituz. [Σ, F] erako grama t ika harturik, erat orp e n a definitzen dugu Σko hasierako hurrenkera batetik hast en den hurrenker a sorta mugatu bezala, sorta horretako hurrenkera bakoitza aurreko hurrenker a t ik erator tzen delarik, F taldeko agindu formula baten ezarpen e tik. Honela, (14) eratorpe n bat da, eta (14)ko leheneng o bost lerroetan zenbakiz izenda tzen diren hurrenker ek ere eratorpe n bat osatzen dute. Eratorpen batzuk bukatutak o eratorpen ak dira, euren azken hurrenkera ezin delako F taldeko aginduen bitartez areago berridatzi. Beraz, (14) bukatu t ako eratorpe n a da, baina (14)ko lehenen go bost lerroek osatzen duten a ez. Hurrenkera bat bukatu t ako eratorpen bateko azken lerroa bada, buka er ak o hurrenker a dela esango dugu. Honela, the + m a n + h i t + th e + b a ll , (13) grama t ikako bukaerako hurrenker a da. Gerta daiteke [Σ, F] erako grama tika batzuek bukaerako hurrenker arik ez izatea , baina gu bukaerako hurrenker ak dituzten grama t ike t az ardura tzen gara, hau da, hizkuntzare n bat deskriba tzen duten grama tike t az . Hurrenkera talde bati buka er ak o hizkuntz a deritzo, [Σ, F] erako grama tika bateko bukaerako hurrenker en taldea bada. Beraz, horrelako grama tika bakoitzak bukaerako hizkuntzaren bat zehazten du (beharb ad a perpausik ez duen hizkuntza «hutsa») , eta bukaerako hizkuntza bakoitza [Σ, F] erako grama tikaren batek sortutakoa da. Bukaerako hizkuntza bat eta bere grama tika harturik, hizkuntzako perpaus bakoitzaren (grama t ikaren bukaerako hurrenkera bakoitzaren) osagai- egitura berregin dezakeg u eratorpen ei lotuta daude n (15) erako diagra ma k azter tuaz, gorago ikusi dugun bezala.

4.2 Hirugarren kapituluan, «egoera mugatuko hizkuntzak» deitzen diren eta Markov egoera muga tuko prozesue n bitartez sor daitezke en hizkuntzak azter tu ditugu. Orain, [ Σ, F] erako siste me k sortut ako bukaerako hizkuntzak darabiltzagu aztergai . Hizkuntza mota bi hauek honela lotzen dira:

Teor e m a : egoera muga tuko hizkuntza guztiak bukaerako hizkuntzak dira, baina badira bukaerako hizkuntzak egoera muga tuko hizkuntzak ez direnak 15 .

Teore ma honen ma miak dio osagai- egituraren araberako deskribape n a , berez, 3. kapituluan aurkeztu t ako teoria soilaren araberako deskribape n a baino ahaltsua go a dela. Egoera muga tuko hizkuntzak ez diren bukaerako hizkuntzen adibidetza t , 3. kapituluan aurkeztu t ako (10i) eta (10ii) hizkuntzak ditugu. Honela, (10i) hizkuntza, ab , aabb , aa a b b b , . . . hurrenkera denek eta horiek bakarrik osatzen duten a , (18) bezalako [ Σ, F] erako grama t ika batek sor dezake .

(18) Σ: Z

F: Z →ab

Z → a Zb

Gramatika honek Z hasierako hurrenker a dauka ((13)ko grama tikak Perpaus a hasierako hurrenkera daukan bezala) , eta erregela bi. Erraz ikus daiteke (18)ko grama t ika tik eratzen diren bukatu t ako eratorpen guztiak (10i) hizkuntzako hurrenker are n batean bukatzen direla eta hizkuntza horretako hurrenker a guztiak era honet a n sor daitezke ela . Era beret su a n [Σ, F] erako grama tikek (10ii) bezalako hizkuntzak sor ditzake t e . Alabaina, (10iii) ezin sor daiteke honelako grama tika baten bitartez, erregelek testuinguru- mugarik ezartzen ez badute behintza t . 16

Hirugarren kapituluan azpimarra tu dugu (10i) eta (10ii) hizkuntzak ingelesare n azpiatal batzuk bezalakoak direla, eta, ondorioz, egoera muga tuko Markov prozesue n eredu a ez dela ingeleser ako egokia. Oraintsu ikusi dugunez, osagai- egiturazko eredu ak ez du honelako kasue t a n porrotik egiten. Ez dugu osagai- egiturazko eredu are n zuzenta su n a frogatu, baina, haatik, egoera muga tuko ereduak ezin deskribatuzko ingelesare n zati handiak osagai- egiturazko ereduak deskriba ditzake ela erakutsi dugu.

Ohar bedi (18)ko grama t ikan esan daiteke ela (10i) hizkuntzako aaa b b b hurrenkera n , esat er ako, ab Z bat dela, eta aaab b b bera ere Z bat dela. 17 Honela, hurrenker a honek hiru «osag ai» biltzen ditu, eta hirurok Z motakoak dira. Adibideko hori, noski, hizkuntza guztiz xume a da. Garrantzitsu a da ohartze a hizkuntza honen deskribap e n e a n Z sinboloa sartu dugula, hizkuntza hone t ako perpaus e t a n agertzen ez dena. Hauxe dugu osagai- egituraren funtsezko ezaugar ria, bere izaera «abstr aktu a » emat e n diona.

Gogoan har, halaber, bai (13) bai (18) grama t ike t a n (osagai- egitura siste ma guztiet an bezala), bukaerako hurrenker a bakoitzak itxurapen asko izan ditzake ela . Adibidez, (13)ko adibidean , the ma n hit the ball bukaerako hurrenkera ondoko hurrenker en bitartez itxuraturik agertzen da: p er p a u s a , IS+AS, Det +I +AS, eta (14) eratorpe n e ko gainerako lerro guztiak, hala nola IS+Aditz +I , edota IS+Aditz +IS, Det +I +hit +IS bezalako hurrenker ak , lehen zehaztu t ako zentzuan (14) eratorpe n a r e n kideko liratekee n best e eratorpen e t a n ager litezkeen ak. Osagai- egitura mailan, beraz, hizkuntzare n perpaus bakoitza hurrenkera tald e baten bitartez itxuratzen da, eta ez hurrenker a bakar baten bitartez, fonema , morfema eta hitz mailan gerta tzen den bezala. Beraz, osagai- egiturak, hizkuntz mailatza t hartut a , badauk a hutsal ta sunik gabeko guztiz best elako izaera bat, hizkuntz maila batzue t a r ako guztiz beharr ezkoa dena, 3. kapituluaren azken atalean eztabaida tu dugunar e n modukoa . Ezin dugu hierarkiarik eratu the ma n hit the ball hurrenkerar e n itxurape n e n artean; ezin dugu osagai- egitura siste ma maila talde mugatu t a n zatitu, gorene tik beheren e r a ordena turik, perpaus bakoitzeko itxurapen bakar bat bilduaz azpimaila bakoitzean . Adibidez, ezin ordena daitezke IS eta AS eleme n tu a k, bata beste ar e n araber a . Ingelesez, izen sintag ma k aditz sintag me n barnea n egon daitezke, eta aditz sintag ma k izen sintag me n barnea n. Osagai- egitura, hizkuntzare n

perpaus bakoitzeko itxurape n- talde bat biltzen duen hizkuntz maila osoa eta bereizia dela onartu behar da. Bana- banako egokitasun a dago ongi aukera tu t ako itxurapen- taldeen eta (15) erako diagra me n artean.

4.3 Demag un [Σ, F] erako grama tika baten bitartez, hizkuntza bateko morfe ma-hurrenker a grama t ikal guztiak sor ditzakegula . Gramatika osatzeko, morfe ma horien egitura fonemikoa adierazi behar dugu, grama tikak hizkuntzaren fonema- hurrenkera grama t ikalak sor ditzan. Baina adierazpe n hau (hizkuntzaren m orf of o n e m i k a izenda dezakegu n a) , «X berridatz bedi Y» erako erregela talde baten bitartez egin daiteke, adibidez, ingeleserako,

(19) (i) walk →/ /

(ii) tak e + irag an a →/tuk /

(iii) hit + irag an a → /hit/

(iv) /…D/ + irag an a → /…D/ + /Id/ (non D = /t/ edo /d/)

(v) /...C ahosk / + irag an a → /...C ahosk / + /t/ (non Cahosk kontson an t e ahoskab e a den)

(vi) irag an a → /d/

(vii) tak e → /teyk/

eta abar,

edo antzeko zerbait . Ohar bedi, bide batez, erregela hauen arteko hurrenkera adierazi behar dela; esat e r ako, (ii) erregelak (v) erregelaren aurretik joan behar du, edo /teykt/ bezalako formak sortuko ditugu tak e aditzaren iragan aldirako. Erregela morfofone miko haue t a n ez da beharr ezkoa erregela bakoitzeko berridazten den sinboloa bakarra izatea .

Orain, (19) ezarriaz, osagai- egiturako eratorpen ak zabal ditzakegu, hasierako Perpaus a kate tik fonema hurrenker ak sortzeko era batera tu batean . Honek goi mailako osagai- egitura mailaren eta beheko mailaren arteko haustura arbitrarioaren itxura emat e n du. Aitzitik, bereizkuntza ez da arbitrarioa. Batetik, ikusi dugunez, osagai- egiturari dagozkion X→Y erako erregelen ezaugar ri formalak erregela morfofonoe mikoez best elakoak dira, lehenen go e t a n sinbolo bat bakarrik berridatz daiteke el a arautu behar baitugu. Bigarrenik, (19) adibideko erregele t an ageri diren eleme nt u ak maila talde mugatu batean sailka daitezke (hots, fonemak eta morfe mak; edo, beharba d a , fonemak, morfofone ma k eta morfema k) , maila bakoitza guztiz soila delarik, maila horretako eleme n tu- hurrenker a bakar bati perpaus bakarra baitagokio, eta horixe baita perpaus ak maila horret an duen itxurape n a (homonimia kasue t a n izan ezik); horietako hurrenkera bakoitzak perpaus bakar bat itxuratzen du. Baina osagai- egitura erregele t an ageri diren eleme n tu a k ezin dira era honet an sailkatu, gorago eta beheragoko mailatan . Aurrerago ikusiko dugunez, bada oraindik funtsezkoago a den arrazoi bat goi- mailako osagai- egitura erregelak morfe ma- hurrenkerak fonema- hurrenker a bihurtzen dituzten behe- mailako erregele t a t ik bereizteko.

Osagai- egitura siste ma r e n ezaugar ri formalak ikergai interesg a r ria dira, eta erraz erakuts daiteke grama tikaren formaren areagoko garape n a beharr ezkoa dela, eta egin daiteke el a . Honela, aise ikus daiteke F taldeko erregelen ordena tze ak abant ailak dakar tzala, erregela batzuk best e batzuk ezarri ondoren soilik erabili ahalko baitira.

Adibidez, (17) erako erregela denak ezarri nahiko genituzke, IS sinboloa IS+Prep o s i -zi o a +IS bezala edo horren antzera berridazten uzten diguten erregela guztiak ezarri aurretik; bestela , grama t ikak perpaus ak ez direnak sortuko lituzke, esat er ako the m e n n e ar the truck b e g i n s work at ei ght «kamioi ondoko gizonak zortzietan hast en da [sic] lanean». Baina garape n honek lan honen asmoe t a t ik harantzago erama n g o gintuzke t e n arazoak sortzen dizkigu.

5.OSAGAI-EGITURAZKO

DESKRIBAPENAREN MUGAK

5.1 Hizkuntzaren egiturarako eredu bi azter tu ditugu; batetik, hizkuntza Markov prozesutza t hartzen duen komunikazio- teoriako eredua , zentzu batea n gutxieneko hizkuntz teoriari dagokiona, eta beste tik, zuzeneko osagai- analisian oinarritzen den osagai- egitura eredu a . Gramatikaren helburue t a r ako, lehenen go a zinez desegokia dela ikusi dugu, bai eta bigarren a lehene ngo a baino ahaltsua go a dela ere, haren moduko porrotik egin gabe. Noski, badira hizkuntzak (gure zentzu orokorrea n) osagai- egituraren arabera deskriba ezin daitezkee n ak, baina ez dakit ingelesa bera, egiazki, horrelako analisiaren ahalme n e t ik kanpo dagoen ala ez. Halere, uste dudan ez , badira best elako arrazoiak osagai- egitura teoria arbuiatzeko, hizkuntz deskribape n e r a ko desegokia delako.

Hizkuntz teoria baten desegokita sun a r e n frogarik sendoe n a hizkuntza natural bati egiazki ezin ezarrizkoa dela erakus t e a da. Desegokita sun a r e n froga ahulagoa , baina guztiz nahikoa, hala- moduz bakarrik ezar dakiokeela eraskus t e a litzateke ; alegia, teoria horren eredura eraikitako grama tikak guztiz konplexuak, ad hoc , eta «ilunak» izango lirateke ela erakus t e a , perpaus grama t ikalak deskribatzeko modu guztiz erraz batzuk eredu horren arabera garatu t ako grama tike t a n ezin bilduzkoak direla erakus t e a , eta hizkuntza naturalen funtsezko ezaug arri formal batzuk grama t ikok errazteko ezin erabil daitezke ela erakus t e a . Era hone t ako froga sorta handia aurkez dezakeg u, gorago deskribatu t ako grama t ika- eredu a eta haren azpian dagoen hizkuntz teoriaren ikusmolde a errotik desegokiak direla erakus t eko.

Esku artean daukagu n lanabes a r e n egokitasun a azter tzeko bide bakarra , zuzene a n ingelesezko perpaus e n deskribap e n a ri ezartzea da. Soilenak ez diren perpaus ak kontuan hartzen ditugun unean, eta bereziki, perpausok sortzen dituzten erregelen arteko hurrenker are n bat zehazt en saiatzen garene a n , hainba t oztopo eta korapilo aurkitzen ditugu. Baieztap e n hau ma mitze ak ahalegin luze eta handiak eskatzen ditu, eta heme n bakarrik baiezta dezake t era nahikoa argigarri batea n egin daiteke ela . 18 Oraingoan, asmo handi eta neketsu horien ildoa hartu beharr ea n , [ Σ, F] motako grama tikak asko hobe ditzake t en lanabes e n adibide erraz gutxi batzuk aurkeztu baino ez dut egingo. Beherago, 8. kapituluan, ingelesar en perpaus egitura deskriba tzeko lanabes bezala osagai- egiturak agertzen duen desegokita sun a erakus t eko beste bide bat iradokiko dut.

5.2 Perpaus berriak sortzeko eragike t a rik emankorren e t a ko bat, juntadurar en eragike t a dugu. Bi perpaus baditugu, Z+X +W eta Z+Y +W , eta X eta Y perpaus horietako osagaiak badira, bakoitza perpaus batekoa, normale a n perpaus berri bat sor dezakegu, Z – X+and +Y – W . Adibidez, (20a- b) perpaus e t a t ik, (21) perpaus berria sor dezakegu:

(20) (a) the sc e n e -of the m o v i e - wa s in Chica g o-pelikularen- esken a Chicagon zen

(b) the sc e n e -of the play- was in Chica g o-antzerki lanaren- eskena Chicagon zen

(21) the sc e n e -of the m o v i e and of the play- was in Chica g o-pelikularen eta antzerki lanaren- esken a Chicagon zen

Haatik, X eta Y osagaiak ez badira, normalea n ezin dezakeg u honelakorik egin. 19

Adibidez, ezin dugu (23) sortu (22a- b) adibidee t a t ik.

(22) (a) the -liner sail ed d own the- riv erDet -bapore nabigatu zuen behera Det- ibaia

«Bapore ak ibaian behera nabiga tu zuen»

(b) the -tugb o a t chug g e d up the- riv erDet -atoi ontzi txuku- txuku zihoan gora Det- ibaia

«Atoi ontzia txuku- txuku zihoan ibaian gora»

(23) the -liner saile d down the and tughb o a t chug g e d up the- riv erDet -bapore nabiga tu zuen behera det eta atoi ontzi txuku- txuku zihoan gora Det-

ibaia

Era berean , X eta Y, biak osagaiak badira, baina mota ezberdineko ak (hots, (15) ereduko diagra ma n jatorrizko adab egi bakarra badauk a t e biek, baina adab egi horren izena ezberdina bada), normale a n ezin dugu perpaus berria egin juntadurar e n bitartez. Adibidez, ezin dugu (25) sortu, (24a- b) adibidee t a t ik.

(24) (a) the sc e n e -of the m o v i e - wa s in Chica g o-pelikularen- esken a Chicagon zen

(b) the sc e n e -that I wrot e - was in Chica g o-idatzi nuen- eskena Chicagon zen

(25) the sc e n e -of the m o v i e that I wrot e - wa s in Chica g o-pelikularen eta idatzi nuen- esken a Chicagon zen

Izan ere, juntadura zilegi izateak, hasiera batea n osagai- egitura erabakitzeko irizpiderik onene t ako bat eskaintzen digu. Juntadurar en deskribap e n a errazt en dugu, osagaiak ondoko erregela bete tzeko modu batean eratzen saiatzen bagara :

(26) Baldin eta S1 eta S2 perpaus grama t ikalak badira, eta S 1 perpaus a S2 perpaus e tik bereizten bada bakarrik S 2 perpaus e a n Y agertzen den lekuan S 1 perpaus e a n X ager tzen delako (hots, S 1= ...X... eta S 2= ...Y...), eta X eta Y mota bereko osagaiak badira S1 eta S2 perpaus e t a n , orduan S 3 ere perpaus a da, zeina S 1 perpaus e a n Xren ordez X+ and +Y jarririk eratu baita (hots, S 3=...X+ and +Y...).

Nahiz eta honi areagoko zehazta s u n ak gehitu behar zaizkion, grama t ika zeharo errazten dugu (26) erregela (gutxi gorabeh e r a bada ere) bete tzeko moduan eratzen baditugu osagaiak. Hau da, errazago da and hitzaren banake t a erregela honen zehazta s u n e n araber a azaltzea, erregela hori gabe zuzene a n eginik baino. Baina orain hurrengo zailtasuna ri aurre egin behar diogu: ezin dugu (26) erregela edo haren antzekorik sartu [Σ, F] osagai- egitura grama t ika batean , grama t ikon oinarrizko murrizket a jakin batzueng a tik. S 3 perpaus berria sortzeko S 1 eta S2 perpaus berriei (26) erregela ezarriko bazaie, erregelaren funtsak eskatzen du ezagutu behar direla ez bakarrik S 1 eta S2 perpaus e n egiazko forma, baizik eta baita euren osagai- egitura ere (hots, jakin behar dugu ez bakarrik perpaus hauen bukaerako forma, baita euren «eratorp en a r e n ibilbidea» ere). Baina [Σ, F] grama t ikako X →Y erregela bakoitza kate jakin bati ezar dakioke ala ez, kate horren edukien araber a . Kate horren formak izan duen bilakaerak ez du ardura . Kateak X azpikate tza t badu, orduan X →Y erregela ezar dakioke; ez badu, ordea, erregela ezin ezar daiteke.

Beste era batera adieraz dezakegu hau guztia. [Σ, F] grama tika, perpaus ak «ezkerre tik eskuinera» sortu beharr ea n , «goitik behera» sortzen dituen lanabe s tza t ere har daiteke. Demagu n ondoko osagai- egiturazko grama tika daukagula:

(27) Σ: Perpaus aF: X1 → Y1

:

Xn → Yn

Orduan, gama tika hau barne egoera kopuru mugatu a duen lanabes gisa itxura dezakegu, hasierako eta bukaerako egoera bana biltzen dituena . Hasierako egoeran , Perpaus a eleme nt u a ekoitz dezake bakarrik, honen ondorioz egoera berri batera igaroaz. Hurrengo, nahi adina Yi kate ekoitz ditzake, Perpaus a →Yi (27) grama tikako F ataleko erregela bat delarik, berriz egoera berri batera igaroaz. Demagu n Yi hau, ... Xj. . . katea dela. Orduan, lanabes ak , ... Yi ... katea ekoitz dezake , Xj→Yi erregela «ezarriaz». Lanabes ak era hone t an jokatzen du, egoera tik egoerar a , azkene a n bukaerako katea ekoizten duen arte; orduan, bukaerako egoeran dago. Lanabes ak , beraz, eratorpe n a k sortzen ditu, 4. kapituluko zentzuan. Lanabes a r e n egoera , ekoitzi berri duen kateak erabakitzen du oso-osoan (hots, eratorpen a r e n azken urratsak), eta hauxe da garrantzizko arazoa; zehatzago esan ez, F atalaren «ezkerre t a r a » daude n Xi eleme nt u e t a k o batek erabakitzen du hurrengo egoera eta eleme nt u hori ekoiztu den aurreko katearen azpikat e a da. Baina (26) erregelak lanabes ahaltsuago a eskatzen du, eratorpe n e a n «egindako urratse t a r a » begira dezake e n a , aurreko katee t a r a , eratorpen a r e n hurrengo urratsa nola egin erabakitzeko.

Beste zentzu batea n ere, (26) erregela errotik berria da. Perpaus ezberdin bi aipatzen ditu, S1 eta S2, baina [Σ, F] motako grama t ike t a n ez dago honelako aipa me n bikoitzik biltzeko modurik. Osagai- egiturazko grama t ikan ezin adierazizkoa den (26) erregelak erakus t en du, grama t ika mota hau ingeleser ako beharba d a guztiz ezin ezarrizkoa ez den arren, desegokia dela ziurtasun ez , gorago aipaturiko zentzu ahul baina frogarako nahikoa den hortan. Erregela honek grama tikaren errazte nabar me n batera gara ma tz a ; izan ere, osagaiak nola eratzen diren asma tzeko irizpiderik onena eskaintzen digu. Ikusiko

dugunez, badira (26) erregelaren sail orokor bereko beste hainba t erregela , lan bikoitz bera egiten duten ak.

5.3 (13) adibideko grama t ikan, Aditza eleme n tu a azter tzeko modu bakarra eskaintzen genuen, hots, hit «jo» bezala (ikus (13vi)). Baina aditzoina aldatu gabe ere (dema g u n, tak e «har» bezala), eleme nt u honek best e hainba t forma har ditzake, esat er ako tak e s «hartzen du», has + t a k e n «hartu du», will+tak e «hartuko du», has + b e e n + t a k e n «hartua izan da», is + b e i n g + t a k e n «hartua (izaten ari) da», eta abar. Izan ere, aditz laguntz a il e hauen azterke t a guztiz erabakigarria gerta tze n da ingelesar en grama t ika garatze a n . Osagarri hauek zuzene a n [Σ, F] motako grama tika batean biltzen saiatzen garene a n eraba t korapilatsua dirudien arren, aditz forma hauen jokabidea guztiz ereduzkoa da, ikusiko dugunez, gorago garatu t ako az eraba t best elakoa den ikuspuntu batetik aztertzen dugune a n .

Har ditzagun, lehenik, azentug a b e azaltzen diren laguntzaileak; adibidez, has «du», John has rea d the bo o k «Jonek liburua irakurri du» perpaus e a n , baina ez do e s (hanpa tu a ) , John do e s rea d bo o k s «Jonek liburuak irakurri egiten ditu» perpaus e a n 20 . Laguntzaile hauen agerpe n a adierazp en perpaus e t a n , (13) adibideko grama t ikari ondoko erregelak gehituaz adieraz dezakegu:

(28) (i) Aditza → Lag +A

(ii) A → hit , tak e , walk , rea d , eta abar.

(iii) Lag → C(M) (hav e + e n ) (b e + i n g ) (b e + e n )

(iv) M → will, can , ma y , shall, must(29) (i) S, ISsing testuinguru a n 21

C → Ø ISpl testuinguru a n

irag an a(ii) Atz eleme n tu a k ordezka bitza irag an a , s, Ø, en , ing taldeko zeinahi atzizki. a

eleme nt u ak ordezka bitza zeinahi M, V, edo hav e edo b e (hots, Aditza osagaian atzizki ez den edozer). Orduan:

Atz + a → a + Atz # ,non # sinboloak hitzaren muga adierazt en duen. 22

(iii) Ordezka bedi + sinboloa # sinboloaz, a — — Atz testuingurua n izan ezik. Sar bedi # sinboloa

hasieran eta bukaeran .

(28iii) erregelako notazioen adierazpe n a hau da: C eleme n tu a nahitaez aukera tu behar dugu, eta parent e si arteko eleme nt u e n arte tik zero edo gehiago hauta ditzakegu, eskainitako hurrenker an . (29i) erregelan , C garatzeko, hiru aukere t a t ik edozein har dezakegu, eman d a ko testuingurua r e n araber ako mugak gordeaz. Erregela hauen ezarpen a r e n adibiderako, (14) bezalako eratorpen a eratzen dugu, hasierako urratsak kenduta .

(30) the + m a n +A dit z a + th e + b o o k (13i- v)tik

the + m a n + L a g +A + th e + b o o k (28i)

the + m a n + L a g + r e a d + t h e + b o o k (28ii)

the + m a n + C + h a v e + e n + b e + i n g + r e a d + t h e + b o o k(28iii) (hav e + e n etab e + i n g eleme n tu a kaukera tze n ditugu C sinbolorako)

the + m a n + s + h a v e + e n + b e + i n g + r e a d + t h e + b o o k(29i)

the + m a n + h a v e + s # b e + e n # r e a d + i n g # th e + b o o k(29ii) hiru aldiz

#the # m a n # h a v e + s # b e + e n # r e a d + i n g # th e # b o o k #(29iii)

Gero, (19)ko erregela morfofone mikoek eta abarrek eratorpe n hone t ako azken lerroa honela aldatuko dute

(31) the m a n has b e e n readin g the bo o k«gizona liburua irakurtzen egon da»

transkribake t a fonemikoan. Era berean , gainerako edozein aditz laguntzaile sintag ma sor daiteke. Gero itzuliko gara kate grama t ikalak bakarrik sortzeko gehitu behar diren areagoko baldintzen arazora . Ohar bedi, bidenab a r , erregela morfofone mikoek ondoko hauek bildu beharko dituztela: will+s →will, eta will+ira g a n a →would . Erregela hauek saihet s daitezke (28iii) berridazten badugu, C ala M aukera egitera behar tuaz. Baina orduan, would , c ould , mi ght , should formak gehitu beharko zaizkio (28iv) erregelari, eta «denbora- kate» batzuei buruzko adierazpe n ak konplexuago ak izango dira. Gure heme n dik aurrerako eztabaida n ez dio ardurarik aukera bi haue t a t ik zein hartzen dugun. Bestelako aldake t a txikiak egin litezke.

Ohar bedi (30) eratorpen e a n (29i) erregela ezartzeko, the ma n «gizona» IS singularra dela jakin behar dugula (IS sing ). Hau da, the + m a n katear en osagai- egitura erabakitzeko, eratorpe n e a n egindako urrats batera jo behar izan dugu. (Ezinezkoa da (29i) eta IS sing

sinboloa the + m a n bihurtzen duen erregelak alderan tzizko hurrenkera n jartzea, beherago azaltzen diren arrazoienga tik eta best er e ng a t ik). Beraz, (29i) erregela , (26) bezala, osagai- egiturazko grama tiken izaera markoviar soilaz harantzago doa, eta ezin da [ Σ, F] grama t ikan bildu.

(29ii) erregelak are bortizkiago bortxa tzen ditu [Σ, F] grama tiken ezaugar riak. Gainera , osagai- egiturari buruzko argibideak behar ditu (hots, eratorpen e a n egindako urratsei buruzkoak), eta egin beharreko lekualdake t a ezin dugu inola ere adierazi osagai-egituraren terminoe t a n . Ohar bedi erregela hau oso erabilgarria dela grama t ikako beste hainba t tokitan, gutxienez Atz sinboloaren balioa ing (gerundioa) dene an . Beraz, to eta ing morfe mek antzeko jokabidea daukat e izen sintag ma n , aditz sintag ma k izen sintag ma bihurtzen baitituzte , ondokoak sortuaz, adibidez:

to pro v e that the or e m(32) was difficult

pro vin g that the or e m

«teore ma hura frogatzea zaila zen»

Paralelota sun honet a t ik onura atereaz, (13) grama t ikari ondoko erregela gehitzen diogu

ing(33) IS → AS

to

(29ii) erregelak, orduan, ing + p r o v e + t h a t + t h e o r e m katea provin g # that + th e o r e m bihurtuko du. Izan ere, ASren azterke t a zeha tzago batek erakus t e n du paralelota sun hau are zabalagoa dela.

Irakurleak erraz egiazta dezake e n e z , oso adierazp en konplexua eskaini beharko litzateke (28iii) eta (29) erregelen eragina bikoizteko [Σ, F] osagai- egitura siste ma baten muget a t ik kanpo jo gabe. Berriz ikusten dugu, juntadurare n kasuan bezala, grama t ikare n errazte garrantzitsu a lor dezakegula , zuzeneko osagai- analisiari dagozkionak baino konplexua go ak diren erregela motak eratze a zilegi bazaigu. Horrela, (29ii) erregelan bezalako askat a s u n a eskura tu az , (28iii) erregelan aditz laguntzaileen egitura adierazt eko gai izan gara, eleme nt u e n arteko bilbatze ak aipatu gabe, eta errazago da beti eleme nt u berezien kate bat deskriba tze a , elkarren artean lotuta dauden eleme nt u e n kate bat baino. Arazoa best e era batera azalduta , aditz laguntzailearen osagaian, bene t ako eleme n tu etenak dauzkagu (hots, (30) erregelan , hav e . . . e n eta b e . . . i n g eleme n tu a k) . Baina eten hauek ezin jorra daitezke [Σ, F] motako grama t ike t a n . 23 (28iii) erregelan , etenik gabe ak balira bezala hartu ditugu eleme n tu ok, eta (29ii) erregela guztiz erraza gehituaz, etena txerta tu dugu. Beherago, 7. kapituluan ikusiko dugunez, Aditza eleme nt u a r e n analisi hau ingelesare n sintaxiaren funtsezko ezaugar ri askotarako ondorio sakonak dituen azterke t a guztiz erraz baten oinarria izango da.

5.4 Osagai- egitura hutsezko eredu en desegokitasu n a r e n hirugarren erakusg ar ria aktibo- pasibo harre ma n a dugu. Perpaus pasiboak (28iii) erregelan b e + e n eleme nt u a aukera tu az sortzen dira. Baina eleme n tu honek murrizket a estuak jasaten ditu, laguntzaile osagaiko eleme nt u e n artean bakarra delarik honet a n . Batetik, b e + e n bakarrik hauta daiteke jarraian datorkion Aditza iragankorra bada (adibidez, was + e a t e n «jan(a) zen» onartzen da, baina ez da onartzen was o c c urr e d «gerta tu(a) zen»); baina salbuesp e n gutxi batzuk kenduta , laguntzaile osagaiko best e eleme n tu a k beti ager daitezke zeinahi aditzekin. Areago, b e + e n ezin da aukera tu A aditzaren ondotik Izen Sintag ma bat bada tor, (30) adibidee t a n bezala (hots, oro har, ezin dugu IS+is +A + e n +IS eduki, ez eta A iragankorra denea n ere, hau da, ezin dugu lunch is e a t e n John sortu). Areago, A iragankorra bada eta by +IS preposizio sintag ma k jarraitzen badio, orduan b e + e n hauta tu b ehar dugu (lunch is e a t e n by John «bazkaria Jonek jana da» eduki dezakeg u, baina ez John is e atin g by lunch , eta abar). Azkenik, ohar bedi (13) adibideko grama tika- zatitxoa grama t ika osorantz garatze a n , murrizketa ugari jarri beharko dizkiogula A eleme n tu a r e n aukerari subjektu eta objektuari dagokienez, ondokoak bezalako perpaus ak onartzeko: John ad m ir e s sinc erit y «Jonek zintzotasu n a mirest e n du», sinc erit y fright en s John «zintzota sun a k Jon beldurtzen du», John play s g olf «Jonek golfean jolasten du», John

drinks win e «Jonek ardoa edat en du»; eta aldi berean alderan tzizko sasi- perpausok 24

kanpora tzeko: sinc erit y ad m ir e s John «zintzotasu n ak Jon mirest e n du», John fright en s sinc erit y «Jonek zintzota sun a beldurtzen du», g olf play s John «golfak Jonengan jolasten du», win e drinks John «ardoak Jon edat en du». Baina murrizketa sare honek guztiak porrot egiten du b e + e n katea aditz laguntzailearen ataltzat aukera tze n dugune a n . Izan ere, kasu hone t an hauta tze- murrizket a berberak aurkitzen ditugu, baina alderantzizko hurrenker an . Hau da, IS1 -A-IS2 ereduko perpaus guztieta r ako, dagokion IS2 -is +Aen- by +IS 1 motako perpaus a izan dezakeg u. (13) bezalako grama tikan perpaus pasiboak zuzene a n sartzen saiatzen bagara , murrizketa hauek guztiak berrera tu beharko ditugu, alderantzizko hurrenker an , b e + e n aditz laguntzailearen atal gisa aukera tze n den kasue t a r ako. Bikoizte itsusi hau eta baita b e + e n eleme n tu a ri dagozkion murrizketak ere saihes tu egin daitezke, perpaus pasiboak osagai- egiturazko grama tika tik berariaz kanpora tzen baditugu, eta ondoko erregelare n bitartez txerta tu:

(34) S1 perpaus grama tikala bada,

IS1 -Lag- A-IS2 eredukoa ,

orduan, dagokion

IS2 -Lag + b e + e n - A-by +IS 1

erako katea ere perpaus grama tikala da.

Adibidez, John-C-ad m ir e - sinc erit y perpaus a bada, orduan sinc erit y- C+b e + e n - ad m ir e -by +John ere (zeina (29) eta (19) erregelen bitartez sinc erit y is ad m ir e d by John bihurtzen baita) perpaus a da .

Orain, b e + e n eleme nt u a eta berari loturik zetozen murrizket a bitxi guztiak ken ditzakegu (28iii) erregela tik. Orain, b e + e n eleme nt u ak aditz iragankorra eskatze a , A+IS aurretik ezin agertze a , A+by +IS aurretik agertu beharr a (A iragankorra dene an) , inguruko izen sintag me n hurrenkera iraultzea, denak (34) erregelaren ondorio automa t ikoak ditugu. Erregela honek, beraz, grama tikare n soiltze nabar me n batera gara ma tz a . Baina (34) erregela , [Σ, F] grama tiken ahalme n e t ik kanpo dago. Goragoko (29ii) bezala, ezartzen zaion hurrenkerar e n osagai- egitura aipatzen du, eta egituraren araber a zehazturik dagoen era batean iraultzen du kate horren hurrenkera .

5.5 Hiru erregela eztabaida tu ditugu, (26), (29), (34); ingelesar en deskribap e n a eraba t errazten dute, baina haatik [Σ, F] motako grama t ika batean ezin dira adierazi. Horiek bezalako best e hainba t erregela badira, beherago eztabaida tuko ditugun ak. Osagai- egiturazko grama t ikek ingelesari ezartze an erakus t en dituzten mugak areago azter tu az, oinarri sendoz ziurta tuko dugu grama tika horiek erakus t en duten konplexuta s u n ak baliogab e tze n dituela, gorago eztabaida tu t ako erregela mota onartzen ez badugu.

Gehituriko erregela horien ondorioak arretaz azter tzen baditugu, baina, hizkuntz egituraren kontzeptzio guztiz berri batera gara ma tz a t el a ikus dezakeg u. Izenda ditzagun erregelok «formalda tz e grama t ikalak». T formalda tze grama t ikalak delako osagai- egitura bat duen kate bati eragiten dio (edota , (26) formalda tze a r e n kasuan, kate talde bati), eta eratorritako osagai- egitura berria daukan kate berri batera aldatzen du. Eragiketa horrek zeha tz- meh a tz nola jokatzen duen erakus t e a k , heme n go iruzkinen helburue t a t ik at geratzen den ikerkuntza landua eskatzen du, baina izan ere, grama t ikaren

deskribap e n e r ako behar ditugun ezaugar riak dauzka t e n formalda tze e n algebra arras konplexu baina guztiz naturala gara dezakegu. 25

Adibide haue t a n , grama t ika formalda tzailearen berezko ezaugar ri batzuk antze ma n ditzakegu. Batetik, argi dago formalda tze e n ezarke t a ordena tu behar duguna . Esaterako, (34) pasiboare n formalda tze a , (29) bain o lehen a g o ezarri beharra dago. Bereziki, (29i) baino lehenago ezarri behar da, sortzen den perpaus a r e n aditz eleme n t u ak pasiboaren subjektu grama tikal berriaren numero komunzta d ur a bera izan dezan. Eta (29ii) baino lehenago ezarri behar da, erregela hau egokiro ezar dakion sartu berria den b e + e n eleme n tu a ri. ((29i) erregela [Σ, F] motako grama t ika batean bil zitekeen ala ez eztabaida tz e a n aipatu dugu erregela hau ezin zela ezarri ISsing eleme n tu a the + m a n eta abar bezala berridazten duen erregela baino lehen. Honetarako arrazoi bat begi- bistakoa da orain: (29i) erregela (34) ondoren ezarri behar da, baina (34) erregela ISsing

eleme n tu a r e n berridazke t a r e n ondotik ezarri behar da, edo ez ditugu hautake t a harre ma n egokiak izango subjektuare n eta aditzaren artean, eta aditza eta «egilearen» artean perpaus pasiboan.)

Bigarrenik, ohar bedi formalda tze batzuk b eharr e zk o a k direla, eta best e batzuk hauta zk o a k bakarrik. Adibidez, (29) erregela eratorpe n guztiei ezarri behar zaie, edo ondorioa ez da perpaus a izango 26 . Baina (34), pasiborako formalda tze a , ezar daiteke edo ez, kasu bakoitzaren arabera . Batera edo best er a , lortzen den ondorioa perpaus a da. Beraz, (29) beharr ezko formalda tze a da eta (34) haut azkoa .

Beharrezko eta hautazko formalda tze e n arteko bereizkuntza honek hizkuntzaren perpaus e n arteko bereizkuntza nagusi batera gara ma tz a . Demag un G grama t ika bat badugula , [Σ, F] atala duena, eta atal formalda tzailea , eta dema g u n atal formalda tzaileak beharr ezko formalda tze batzuk eta hautazko formalda tze batzuk dauzkala. Orduan, hizkuntzare n muina definitzen dugu (G grama tikare n terminoe t a n) [Σ, F] grama t ikare n bukaerako hurrenker ei beharrezko formalda tze ak ezartzen dizkiogune a n sortzen den perpaus- taldea bezala. Gramati-karen atal formalda tzailea eraturik dago, muin- perpaus ei formalda tze ak ezarri ahal izateko modua n (hobe esan, muin- perpaus e n azpian dauden formei, hau da, grama tikaren [Σ, F] atalaren bukaerako segidei), edo lehenagoko formaldakiei. Honela, hizkuntzaren perpaus guztiak dira muinekoak edo muin- perpaus bat baino gehiagotik eratorriak, formalda tze bate tik edo gehiagotik.

Iruzkin haue t a t ik hiru atale t an bana turik dagoen grama t ika- eredu batera heltzen gara. Osagai- egiturari dagokionez, grama tika batek X→Z formako erregela- hurrenker a dauka, eta beheragoko mailei dagokienez, oinarrian forma berdina duten erregela morfofone mikoak dauzka. Hurrenkera bi hauek lotuaz, erregela formalda tzaileen hurrenker a bat dauka. Beraz, grama tikak honelako itxura du:

(35) Σ: Perpaus a :

F: X1 → Y1

: Osagai- egitura

Xn →Yn

T1

: Egitura formalda tzailea

Tj

Z1 → W1

: Morfofone mika

Zm → Wm

Honelako grama tika batetik perpaus bat sortzeko, p er p a u s a sinbolotik hasten den eratorke t a heda tu bat sortzen dugu. F ataleko erregele t an zehar joanez, morfema hurrenker a den bukaerako katea sortzen dugu, ez nahitaez hurrenker a egokian. Orduan, formalda tze- hurrenker an zehar goaz, T1,...T j, beharrezko diren guztiak ezarriaz, beharb a d a hautazkoren bat ere bai. Formalda tze hauek kateak berraton ditzake t e , edo morfema k gehitu, edota ezaba tu . Orduan erregela morfofone mikoe t a r a jotzen dugu, honela hitz kate hau fonema kate bihurtzen dugularik. Gramatikaren osagai- egitura atalak (13), (17) eta (28) bezalako erregelak biltzen ditu. Atal formalda tzaileak (26), (29) eta (34) bezalako erregelak biltzen ditu, formalda tze e n teoria oso batea n garatu beharr eko terminoe t a n egokiro formulaturik. Atal morfofone mikoak (19) bezalako erregelak biltzen ditu. Perpaus e n sorket ar en zirriborro landuga b e hau orokorrago egin behar da (aise egin daiteke), (26) bezalako erregelek, perpaus- taldeei eragiten dietenek, egoki joka dezat en , eta formalda tze ak formaldakiet a n ezar daitezela onar dezat e n , geroz eta perpaus konplexu gehiago sor daitezen.

Perpaus jakin bat sortzean beharrezko formalda tze ak bakarrik ezartzen ditugune a n , sortzen den perpaus a ri muin- perpaus deritzogu. Ikerket a sakonago ek erakutsi beharko lukete , grama t ikare n osagai- egitura atalean eta atal morfofone mikoan ere, perpaus-sorreraren prozesu a n nahitaez ezarri behar diren beharr ezko erregelen bizkarrezur bat badela. 4. kapituluko azken pasar t e e t a n ohartar azi dugunez, osagai- egitura erregelek hizkuntz egitura eta «itxurap e n- maila»ren kontzepzio guztiz ezberdin batera gara ma tz a t e , erregela morfofone mikoek eskaintzen dutene t a t ik guztiz aldentzen dena. Gramatikaren behereng o herenari dagokion maila bakoitzean , esaldia, normalea n , eleme nt u hurrenker a bakar baten bitartez itxuratzen da. Baina osagai- egitura ezin da azpimailat an zatitu: osagai- egitura mailan, esaldia kate talde bezala itxuratzen da, eta ezin da gorago edo beheragoko mailatan ordena tu . Kate itxuratzaileen talde hau (15) erako diagra ma r e n kidea da. Maila formalda tzailean , esaldia are abstraktukiago itxuratzen da, perpaus a eratortzen duen formalda tze- hurrenkera gisa, eta azken batea n muin- perpaus e n hurrenker a batetik (hobe esan, muin- perpaus e n azpian dauden hurrenker e t a t ik). Bada guztiz naturala den «hizkuntz maila»ren definizio bat, kasu hauek guztiak biltzen dituena 27 , eta beherago ikusiko dugunez, badira arrazoi sendoak egitura horietariko bakoitza hizkuntz mailatza t hartzeko.

Analisi formalda tzailea egokiro formulaturik dagoen e a n , osagai- egituraren araberako deskribap e n a baino ahaltsuag o a dela ikusten dugu, azken hau perpaus ak ezkerre tik eskuinera sortzen dituen egoera muga tuko Markov prozeduren araberako deskribap e n a baino ahaltsuago a den eran berean . Bereziki, (10iii) bezalako hizkuntzak, testuinguru askeko erregelak darabiltzan osagai- egiturazko deskribap e n a r e n ahalme n e t ik harago daude n a k, formalda tze e n bitartez erator daitezke 28 . Garrantzitsua da ohartzea grama t ika

zinez soiltzen dela maila formalda tzailea gehitzen diogune a n, orain muin- perpaus e t a r a ko bakarrik eman behar baita osagai- egitura ([ Σ, F] grama t ikare n bukaerako kateak muin-perpaus e n azpian dauden ak dira). Muin- perpaus ak aukera tze a n , [ Σ, F] motako deskribap e n baten bitartez errazki eratortzen diren bukaerako kateak dituzten ak hartzen ditugu, eta gainerako perpaus ak soilki adieraz daitezke en formalda tze e n bitartez erator daitezke bukaerako kate horieta tik. Ikusi ditugu, eta beherago gehiago ikusiko ditugu, azterke t a formalda tzaileak errazt en dituen hainba t adibide. Ingelesar en ikerkuntza sintaktiko sakonak askoz adibide gehiago eskaintzen ditu.

(35) motako grama tikei buruzko beste kontu batek ere aipame n a merezi du, gaizki-ulertu ugari sortu baititu. Gramatikak, perpaus ak sortzeko lanabes ak bezala deskribatu ditugu. Adierazpen horrek, batzue t a n , grama tika teorian asime tria bat badelako ideia sortu du, grama tikak hiztunaren ikuspuntu a hartzen omen duelako entzuleare n a r e n kaltean; hots, esaldiak ekoizteko prozesu ari arre ta jartzen diola, esaldien egitura berregiteko alderan tzizko ekintzari ez bezala. Egiazki, eztabaida tu ditugunak bezalako grama t ikak guztiz neutralak dira hiztunari eta entzuleari dagokienez, esaldien sintesiaren eta analisiaren artean . Gramatikak ez diosku nola azter tu esaldi jakin bat. Izan ere, hiztunak eta entzuleak burutu behar dituzten ekintza hauek, berdintsuak dira, eta biak (35) ereduko grama tiken hedadur a t ik kanpo daude. Honelako grama tika bakoitza, esaldi talde baten deskribape n a baino ez da, hots, sortzen dituen esaldiena . Gramatika hone t a t ik, esaldion artean osagai- egituraren eta egitura formalda tzailearen aldetik daude n harre ma n a k azter ditzakegu. Beharbad a , kontu hau hobeto ulertzeko, egituraren aldetik izan litezkeen konposa tu ez kezkatzen den kimika teoriaren atalaren analogia erabil genezake . Teoria honek, fisikoki izan litezkeen konposa tu guztiak sortzen dituela esan daiteke, grama tikak, grama t ikalki izan litezkeen esaldiak sortzen dituen legez. Konposa tu jakinen azterke t a kuantita tiborako eta sintesirako balio lezake, delako esaldi jakinen analisiaren eta sintesiar en ikerkuntzan grama t ikan oinarri gintezkee n modu berean .

6.HIZKUNTZ TEORIAREN

HELBURUEZ

6.1 Aurreko 3. eta 4. kapituluet a n , hizkuntz egituraren eredu bi garatu ditugu: komunikazio teoriaren eredu soila, eta osagai egituraren azterke t a r e n bertsio formala . Biak desegokiak zirela erakutsi dugu, eta 5. kapituluan iradoki dut badela osagai egitura eta formalda tze grama t ikalak biltzen dituen beste eredu ahaltsua go bat, desegokita sun horiek gaindi ditzake en a . Aukera hau azter tzera igaro aurretik, ikerkuntza ildo honen oinarri diren zenbait ikuspuntu argitu nahi nituzke.

Hizkuntz teoriari buruzko eztabaida honet a n zehar daukagu n kezka nagusia grama t iken zuzenes t e a da. H hizkuntzaren grama t ika bat, funtse an , Hren teoria bat da. Zientzia- teoria guztiak behake t a- kopuru mugatu batean oinarritzen dira; beha tu t ako gertakariok bilbatu eta gertakari berriak aurres a t e a da euren helburua , horret ar ako (fisikan adibidez) «mas a », edo «elektroi» bezalako izaki hipotetikoen araber ako arau orokorrak sortuaz. Era berean , ingelesare n grama t ika bat esaldi corpus muga tu batean oinarritzen da (b ehatutak o g ertakariak ), eta grama t ika- erregelak eskaintzen ditu (arauak ), ingelesare n fonema , osagai, eta abarren antzeko izaki hip ot e tik o e n araber a sortuak. Erregelok, corpuseko perpaus e n arteko egitura- harre ma n a k adierazt en dituzte, bai eta corpuse tik kanpo grama tikak sor ditzakee n perpaus- kopuru amaigab e e n a k ere (aurre s a t e a ). Gure arazoa hizkuntza bakoitzaren tz a t grama tika zuzena aukera tzeko irizpideak garatze a eta zehazte a da; hau da, hizkuntza horren teoria zuzena aukera tzeko bidea egitea .

Irizpide mota bi aipatu ditugu 2.1 pasar t e a n . Argi da grama t ika guztiek bete behar dituztela kanp o k o e g o k it a s u n - baldintz a batzuk; esat e r ako, sortzen dituzten perpaus ek onargarriak izan behar dute jatorrizko hiztunentza t . Geroago, 8. kapituluan, era hone t ako zenbait baldintza azter tuko ditugu. Honezaz gain, orok orta sun- baldintz a bat ezartzen diegu guk grama t ikei: edozein hizkuntzaren grama tika, «osag ai» eta «fone ma » bezalako terminoak hizkuntz berezien mugak gaindituaz definitzen dituen hizkuntz teoria jakin baten arabera egin behar dela, alegia. 29 Kanpoko baldintzak edota orokorta sun- baldintza bazter tzekot a n , ezingo dugu litezkeen «gra ma t ika» guztiz ezberdinen artean aukerarik egin, denak corpus baterako egokiak badira. Baina, 2.1 pasar t e a n esan dugunez, baldintza hauek elkartzean , hizkuntz egituraren teoria orokor baterako egokitasun- irizpide sendoa lortzen dugu, baita teoria horrek eskaintzen dizkigun hizkuntzen grama tiken talderako ere.

Ohar bedi ikusmira hone t a tik teoria orokorra eta grama t ika bereziak ez daudela betiko finkaturik. Aurrerabide a eta berrazte rke t a hizkuntza ezberdine t ako gertakari berrien aurkikuntza t ik etor daiteke, edota hizkuntz datuen antolake t a ri buruzko asmakizun guztiz teorikoet a t ik (hau da, hizkuntz egituraren eredu berrieta tik). Baina gainera , ikusmira honet a n ez dago biribilkeriarik. Edozein unetan saia gaitezke ahalik eta zehazkien adierazt en , bai teoria orokorra bera, bai eta teoriari loturik daude n grama t ikak ere, kanpoko egokitasun- baldintza enpirikoak bete behar dituztenak.

Oraindik ez diogu erantzun galdera guztiz garrantzizko honi: Zein da teoria orokorraren eta berta tik eratortzen diren grama tiken arteko harre ma n a ? Bestela esan, zer zentzu eman dakioke «eratorri» hitzari testuinguru honet a n? Puntu hone t an , gure ikerbidea eraba t aldentzen da hizkuntz egituraren best e hainbes t e teoriata tik.

Hizkuntz egituraren teoriaren eta grama tika jakinen arteko harre ma n a ri ezar dakiokeen baldintzarik sendoen a da, teoriak, corpus batetik abiatu t a grama tika zinez eraikitzeko metodo mekanikoa eta praktikoa eskaini behar duela agintzea . Esan dezagun honelako teoria batek grama tikak aurkitz e k o pro z e d ur a eskaintzen digula.

Baldintza ahulago bat izango litzateke teoriak metodo praktiko eta mekaniko bat eskaintze a , corpus jakin baterako proposa tu t ako grama t ika bat, zinez, corpusak iturri duen hizkuntzarako grama t ikarik onena den ala ez erabakitzeko. Honelako teoria bati ez dio axola grama tika nola eraiki den, eta, beraz, grama t iken arteko erab akit z e - pro z e d ur a bat eskaintzen duela esan liteke.

Baldintza are ahulago batea n , corpus jakin baterako proposa tu t ako G 1 eta G2

gramat ika birentza t , teoriak, corpusak iturri duen hizkuntzarako grama t ikarik onena zein den esan beharko liguke. Kasu honet a n , teoriak grama tiken eb aluak e t a - pro z e d ur a bat eskaintzen digula esan genezake .

Teoria hauek, ondoko eran itxura daitezke:

(36) (i) CORPUSA GRAMATIKA

(ii) GRAMATIKA BAI

CORPUSA EZ

(iii) G1 G1

G2 G2CORPUSA

(36i) irudian, teoria lanabes gisa itxuratzen da: corpusa du sarreran ( input ), eta grama tika irteeran (output ). Beraz, aurkitze- prozedura eskaintzen duen teoria dugu. (36ii) irudia grama tika eta corpusa sarreran dituen lanabes a da, irteeran, grama t ika zuzena bada «bai», edo zuzena ez bada «ez» erantzut en duena; beraz, grama tiken tz ako erabaki- prozedura eskaintzen digu. (36iii) itxurapen ak, G 1 eta G2 grama tikak eta corpusa ditu sarreran , eta grama tika bieta tik egokiena dena irteeran; beraz, grama t iken ebaluake t a- prozedura eskaintzen duen teoria dugu. 30

Hemen ontzat hartu dugun ikuspuntu a n , ez da arrazoizkoa hizkuntz teoriari grama t ikak ebalua tzeko prozedura praktiko bat baino gehiagorik eskatze a . Hau da, gorago deskriba tu ditugun hiru egoere t a t ik, ahulena aukera tzen dugu. Hizkuntz teoriaren garap en e r a ko egin diren proposa m e n landuen ak, ulertzen ditudan moduan, 31 hiru baldintzet a tik sendoen a betetzen saiatzen dira. Hau da, ikertzaileak (horret ar ako astirik balu) datu gordine t a tik hizkuntzare n grama tika zuzene a n egiazki eraikitzeko erabil litzakeen azterke t a- metodo ak aurkeztu nahi dituzte. Nire iritzian, zalantzazkoa da xede hone t a ra bide interesg a rri bate tik hel daiteke el a pentsa tz e a , eta susmo a badut horrako bideak geroz eta azterke t a- prozedura konplexuago e n mataza korapilatsu batera gara ma tz al a , hizkuntz egiturari buruzko hainba t galdera garrantzitsuri erantzunik ema t ek e . Uste dudan ez , gure helburuak grama tiken ebaluake t a - prozedurak eratzeko helburu apalagora muga tz en baditugu, hizkuntz egituraren arazo nagusiei jaramon egin diezaiekegu, eta horientzako azalpen aseg arriago ak aurkitu. Iritzi honen egokitasun a , mota askotako teorien erkatze eta garap en a r e n bitartez bakarrik baiezta daiteke. Ohar bedi, baina, hiru baldintza haue t a rik ahulena nahikoa dela bera betetzen duen teoriak eraginkort a su n a izango duela ziurta tzeko. Zientzian, esparru gutxitan pentsa lezake batek serioski, metodo orokor, praktiko eta mekaniko bat garatzeko aukera dagoenik teoria askoren artean hauta tzeko, teoria guztiak beha tu t ako datuekin bat bada toz.

Hizkuntz teoriaren kontzeptzio hauen kasuan, prozedura- motaren taxua zehazt e a n «praktiko» hitza erabili dugu. Zehazta p e n ilun samar hau beharr ezkoa da zientzia enpiriko batean . Demag un, adibidez, grama t ikak luzera bezalako ezaug arri soil baten arabera ebalua tzen ditugula. Orduan, egokia litzateke esate a grama tiken ebaluake t a - prozedura bat badauka g ula , grama tikok dituzten sinboloen kopurua zenba tuko baikenuke; eta hitzez hitz egia litzateke aurkitze- prozedura bat litzateke el a hori, grama tikak eraikitzeko erabiltzen diren sinboloen kopuru muga tu e n hurrenkera guztiak ordena ditzakegulako luzeraren arabera eta, hurrenker a horiek guztiak banaka azter ditzakegulako grama tika bat osatzen ote duten ikusteko, denbora mugatu baten epean egokia den hurrenker arik laburren a aurkitu dezakegulako ziurki. Baina ez da hau gorago aipatu t ako baldintza sendoa bete nahi dutenek bilatzen duten aurkitze- prozedura mota .

Demag un «soiltasun» hitza erabiltzen dugula grama t iken artean aukera egiteko kontuan izango ditugun ezaug arri formalen taldea izenda tzeko. Orduan, iradoki dugun hizkuntz teoriaren ikerkuntza- egitas mo a n hiru betebe h a r nagusi daude . Lehenik, zehazki adierazi behar da (ahal dela, hiztunen jokabidear e n araberako ak diren azterke t e n bitartez) grama t iken kanpoko egokitasun- irizpidea. Bigarrenik, grama t iken eredu a modu orokor eta guztiz ageriko batea n azaldu behar dugu, era horretako ak diren hizkuntzen grama tikak proposa tu ahal izateko. Hirugarrenik, forma egokia duten grama t iken artean aukera egiteko erabiliko dugun soiltasuna r e n nozioa definitu eta aztertu behar dugu. Azken bi betebe h a r rak burutze an , hizkuntz egituraren teoria orokor bat eratzeko gai izango gara, bertan «Hko fonema », «Hko osagaia» edo «Hko formalda tze a » bezalako kontzeptu ak , zeinahi H hizkuntza t a rako definiturik egongo baitira, Hko esaldien ezaugar ri fisiko eta banake t azkoe n arabera , eta Hren grama t iken ezaugarri formalen araber a . 32 Adibidez, Hko fonema- taldea Hren grama tikarik errazen e a n agertzen diren eta delako ezaugar ri fisikoak eta delako banake t a duten eleme n tu e n taldea bezala definituko dugu. Honelako teoria bat

onartuz, bene t ako hizkuntze t a r ako grama t ikak eraikitzen saia gaitezke, eta aurkitzen ditugun grama tikarik soilenek (hots, teoria orokorrak eraikitzera bultzatzen gaituzten grama t ikek) kanpoko egokitasun- baldintzak bete tzen ote dituzten galde dezakegu. 33 Ohar bedi teoria honek ez digula esate n , modu praktiko batean , nola jo hizkuntza baten grama t ikare n eraikuntzan , corpus bate tik abiatuz. Baina grama tika hori nola ebalua tzen den esan behar digu; proposa tu t ako grama t ika biren artean aukera egiteko ahalme n a eman behar digu.

Ikerketa honen aurreko atalet an , hiru eginbeh ar haue t a t ik bigarrenaz ardura tu gara. Ontzat hartu dugu ingeleseko perpaus grama t ikalen taldea emand a zegoela, baita soiltasun ar e n nozio bat bagenu ela ere, eta saiatu gara erabakitzen ea zein grama tika-ereduk sor ditzakee n grama tikalak diren perpaus ak eta ez best erik, modurik soilenea n. Helburu hau best e era batean adierazt eko, gorago azpimarra tu dugu hizkuntz teoria orokorrea n zehaztu beharr eko adigaiet ako bat «Hko perpaus a » dela. Definizioetan bildurik agertuko dira «Hn beha tu t ako esaldia», «Hren grama tikaren soiltasun a » eta abar. Teoria orokor honek, beraz, perpaus grama tikalen taldearen eta beha tu t ako perpaus- taldearen arteko harre ma n a argitzeko helburua dauka. Lehenengo taldeari buruz egin dugun azterke t a hasierako ikerket a bat baino ez da, harre ma n hau argitu aurretik, talde bakoitzaren ezaugar ri formalei buruz askoz gehiago jakin behar dugula onartzen baitugu.

Hurrengo 7. kapituluan, ingelesare n egitura deskriba tzeko modu ezberdinen konplexuta s u n erlatiboa ikertzen jarraituko dugu. Bereziki, perpaus mota jakin bat muin-perpaus a dela ala formalda tze bitartez eratorria dela erabakiaz grama tika osoa errazten ote den azter tuko dugu. Honela, ingelesare n egiturari buruzko ondorio batzue t a r a iritsiko gara. 8. kapituluan, grama t ikak aukera tzeko gure metodo ar e n alde best elako zantzurik badela argudiatuko dugu. Hau da, erakus t e n saiatuko gara grama tikarik soilenek zenbait kanpoko egokitasun- baldintza betetzen dituztela, eta muinari perpaus ak egozteko best e erabaki batzuk hartzen dituzten grama t ika konplexuago ek, berriz, ez dituztela betetzen . Alabaina, emaitza hauek iradokizunak baino ez dira, erabilitako soiltasun ar e n nozioa zehazkiago azaltzen ez dugun artean. Uste dudan ez , azalpen hori eman egin daiteke, baina monografia honen xedee t a t ik kanpo dago hori. Halere, argi samar egon behar luke «gra ma tikaren soiltasuna r e n » arrazoizko nozio baten arabera , beherago hartuko ditugun konplexuta s u n erlatiboari buruzko erabaki gehienek zuzen irauten dutela. 34

Ohar bedi soiltasun a neurri sist e m a t ik o a dela; ebaluake t a r ako azken irizpide bakarra , siste ma osoaren soiltasun a da. Kasu bereziak eztabaida tzer ako a n , erabaki batek edo best ek soiltasun orokorrari nola eragingo dion iradoki baino ezin dugu egin. Horrelako zuzenes t e a k behin- behinekoa izan behar du nahitaez, grama t ikare n atal bat soiltzean best e bat konplexuago bihur genezak e el ako. Gramatikaren atal bat soiltzeak best e atalen neurri bereko soiltze bat eragiten duene a n sumatze n dugu bide zuzene tik gabiltzala. Beherago erakus t en saiatuko gara perpaus- talde baten azterke t a formalda tzaile soilenak, sarritan, best e taldeen azterke t a soilago baterako bidea urratzen duela.

Laburbilduz, ez dugu behin ere galdetuko bere soiltasuna zehazten ari garen grama t ika nola sor dezakegu n; esat e r ako, nola asma litekeen 5.3 pasar t e a n eskaintzen den aditz sintag ma r e n azterke t a . Honelako galderak ez dira gorago itxuratu dugun ikerkuntza egitas mor ako esangur a t s u a k . Gramatika bat sortzeko, intuizioa, asmak e t a , edonolako aztarna metodologikoak, aurreko esperientziak, eta abar, erabil ditzakegu. Ezbairik gabe, azterbide prozedura baliagarri askoren azalpen antolatu ak eskain daitezke, baina zalantzan jar liteke horiek guztiak funtsezko modu sakon eta nahiko soil batean adieraz ote daitezke en , aurkitze- prozedura praktiko eta mekaniko bezala onartuak izan

daitezen. Edonola ere, arazo hau ez dago gure ikerkuntza hauen mugen barnea n. Gure azken helburua , aurkeztu t ako grama tika bat ebalua tzeko, eta proposa tu t ako best e grama t ikekin erkatzeko bide objektiboa eskaintzea da, ez intuiziozkoa. Beraz, grama tiken forma (best ela esan, hizkuntz egituraren izaera) deskriba tze a eta hizkuntz egiturarako eredu jakin bat onartze ak dakar tzan ondorio empirikoak ikertzea dira gure helburuak, eta ez, ordea, erakus t e a nola hel daitekee n hizkuntza baten grama tika eraikitzera .

6.2 Gramatiken aurkitze- prozedura praktiko bat erdies t eko helbururik ez dugula aldarrikatu ondoren, eztabaida metodologiko sutsuak sortu dituzten hainba t arazo desag e r tzen dira, best erik gabe. Har bedi adibidez, mailak elkarrekin bilbatut a ote dauden eztabaida. Zuzenki ohartar azi den legez, morfema k foneme n araber a definitzen badira eta, aldi berean , morfologiako hausnarke t ak azterke t a fonemikorako garrantzizkotza t jotzen badira, orduan hizkuntz teoria eraba t eko biribilkeriaren hutsal ta sun e a n eror daiteke. Alabaina, mailen arteko bilbatze honek ez du nahitaez biribilkeria sortzen. Kasu hone t an , adibidez, «behin- behineko fonema- taldea» eta «behin- behineko morfe ma-taldea» defini ditzakegu elkarren arteko loturarik gabe, eta ondoren garatu behin-behineko fonema- taldeen eta behin- behineko morfe ma- taldeen arteko baterag a r ri t asu n harre ma n a . Orduan, hizkuntza jakin baterako, fonema- talde eta morfe ma- talde bikote bat defini dezakeg u, behin- behineko fonema- taldea eta behin- behineko morfema- taldearen arteko bikote baterag a r ri bezala. Gure baterag a r rit a sun ezko harre ma n hau soiltasun ezko irizpideen araber a erabaki daiteke, zatika bederen; hau da, grama tikarik soilenera gara ma tz a t e n behin- behineko fonema eta morfema bezala defini ditzakegu hizkuntza bateko fonemak eta morfema k. Honek, elkarren arteko loturak dituzten mailak definitzeko bide zuzena eskaintzen digu, biribilkeriarik gabe. Noski, ez digu esat en nola aurkitu fonemak eta morfe mak era zuzen, mekaniko batean . Baina ez da beste teoria fonemiko edo morfologikorik irizpide sendo hau betetzen duenik, eta arrazoi gutxi dago funtsea n bete litekeenik sinest eko. Dena dela, gure asmo ak ebaluake t a- prozedura batera mugatze n ditugun e a n , mailen nahaske t a r e n eragozpen a desag er tze n da, eta ez dago zailtasunik elkarrekin bilbatut ako mailak definitzean biribilkeria saihes t eko. 35

Azterket a morfemikoar en arazo asko erraz konpon daitezke, gorago itxuratu t ako eredu orokorra onartuz gero. Gramatiken aurkitze- prozedurak garatu nahiean, natural tasu n ez jotzen dugu morfe mak fonema- hurrenkere n taldetza t hartzera , hau da, ia-ia literalki bene t ako «eduki» fonemikoa dutela onartzera . Honek arazoak sortzen ditu, ezagun ak diren ingelesezko to ok /tuk/ bezalako kasue t a n , non nekez lot daiteke e n , artifizialkerian erori gabe, hitz honen atalik lehen aldiko morfema r e kin, /t/ bezala gauza tze n baita walke d / / aditzean, /d/ bezala fram e d /freymd/ aditzean , eta abar. Arazo hauek guztiak saihet s ditzakegu, morfologia eta fonologia itxurape n- maila ezberdin baina bilbatu gisa hartzen baditugu, (19) bezalako erregela morfofone mikoen bitartez lotuta grama t ikan. Honela, to ok hitza, maila morfologikoan, tak e + ir a g a n a bezala itxuraturik dago, eta walke d era berean , walk + irag an a bezala. (19ii) eta (19v) erregela morfofone mikoek, hurrenez hurren, aldatuko dituzte morfema- kate hauek /tuk/ eta / / formet ar a . Kasu bien arteko alde bakarra da (19v) erregela (19ii) baino askoz orokorragoa dela. 36 Goiko mailetako eleme nt u ak egiazki beheragoko eleme nt u e k eraikitzen dituztela bazter tzen badugu, eta horrela egin behar dugula uste dut, orduan askoz naturalago bihurtzen da itxurapen- siste ma abstraktuak eurak ere hizkuntz mailatza t hartzea , esat er ako formalda tze- egitura (zeinak esaldi bakoitza, erator tzen duten formalda tze e n

hurrenker en bitartez itxuratzen baitu, osagai- egitura grama t ikako bukerako hurrenker a t ik hasita) .

Mailak elkarri lotuta daudela , edota hizkuntz mailak arau orokorrek bakarrik lotzen dituzten itxurapen- siste ma abstraktoak direla onartze an , ez dugu aurkitze- prozedura praktiko bat erdies t eko esperan tza galtzen. Haatik, ezin da zalantzan jarri mailak nahas t e a r e n kontra egote ak eta maila bakoitza literalki beheko eleme n tu e z osatut a dagoela pentsa tz e a k , grama tiken aurkitze- prozedura bat erdies t eko ahalegine t a n dutela jatorria. Xede honet a t ik aldentzen bagara , eta argi bereizten baditugu bate tik aurkitze-prozedura lagungarriak iradokitzen dituen eskuliburua , eta best e tik hizkuntz egituraren teoria, orduan ez dago arrazoirik zalantzazko uste bi horieta tik bat ere mant en tzeko.

Badira defend a tu ohi diren beste hainbes t e jarrera , erakargar ri ta sun a nabar me n ki galtzen duten ak geure helburuak gorago iradokitako eran egitura tze n ditugun e a n . Hara, inoiz argudiatzen da sintaxi teoriari buruzko ikerkuntzarako goizegi dela, oraindik konpontzeke daudelako beheragoko fonemika eta morfemika- mailetako arazoak. Egia handia da deskribape n- maila gorenen aurrerap e n a beheko mailetako aurkikuntzen arabera doala. Baina zentzuzkoa denez, alderantzizkoa ere egia da. Adibidez, gorago ikusi dugunez, porroterainoko zentzug ab ek e ria litzateke perpaus- egitura fonema edo morfe me n arabera soilik eratzea , baina osagai- egitura bezalako goragoko mailen garap en a k bakarrik iradokitzen du alferreko lan honi ez zaiola beheko mailetan ekin behar 37 . Era berean , osagai- analisiaren arabera egindako perpaus- egituraren deskribap e n ak , muga jakin batzue t a t ik kanpo erama n ez gero, porrot egingo duela argudiatu dut. Baina bakarrik formalda tze e n maila oraindik abstraktu a g o baten garape n ak egin dezake bidea, osagai- analisiaren teknika murriztuago, egokiago eta soilago baten garap en e r a ko. Hizkuntza baten grama t ika siste ma konplexua da, bere atalen artean lotura asko eta askotarikoak dituena . Gramatikaren atal bat garatzeko, mese d e g a r ria da askotan , eta beharb ad a beharrezkoa , siste ma osoaren tankera taxutzea . Berriro, nire ustez, aurkitze- prozedure n arazoari buruzko kezka dugun ala ez alde batera utzita, ezin da onartu sintaxi teoriak fonologia eta morfologiako arazoak noiz konpondu zain egon behar duenik; baina uste horri, nire iritziz, grama t ika- egituraren aurkikuntzak bete behar omen dituen urratse n artean eta hizkuntz teoriaren garap en a r e n artean legokeen antzekota s u n erratu batek eman dio indarra .

7.INGELESAREN ZENBAIT FORMALDATZE

7.1 Bidezidor hau utzirik, gatozen ingelesare n sintaxian ikuspuntu formalda tzailea onartzeak dakar tzan ondorioak ikertzera . Gure helburua muina murriztea da xede jakin batekin, hots, muin- perpaus e n bukaerako kateak osagai- egiturazko siste ma erraz baten bitartez eratorri eta honela gainerako perpaus guztiak formalda tze soilen bitartez eratorri ahal izateko oinarria sortu: nahitaezko formalda tze ak muin- perpaus e n kasuan, eta nahitaezko eta hautazko formalda tze ak muinekoak ez direnen kasuan.

Formalda tze bat zehatz- meh a tz adierazt eko, ezartzen zaien kateen analisia deskriba tu behar dugu, eta baita formalda tze ak kate horiei egiten dien egitura- aldake t a ere. 38 Honela, pasiboare n formalda tze a , IS – Lag – A – IS ereduko kateei ezartzen zaie, eta izen sintag ma biak lekuz aldatzen ditu, azkeneko izen sintag ma r e n aurretik by gehitu, eta Lag eleme nt u a ri b e + e n gehitzen dio (ikus (34)). Har dezagun orain not edo n’t ezeztap e n a r e n txerta tze a aditz laguntzailearen osagaian. Ezeztap en a deskribatzeko modurik errazen a , (29ii) erregelaren aurretik ezartzen den formalda tze baten bitartez da; formalda tze honek, not edo n’t gehitzen du (28iii) erregelak sortzen

duen osagaiaren bigarren morfe mar e n atzetik osagaiak gutxienez morfema bi baldin baditu, baina osagaiak morfe ma bakarra badu, lehenen go morfemar e n atzetik gehitzen du. Honela, Te z formalda tze a , hiru maila dituzten kateei ezartzen zaie, kateok ondoko lau eredu e t ako ak badira:

(37) (i) IS – C – A…(ii) IS – C+M – … (iii) IS – C+hav e – …(iv) IS – C+b e – …

non sinboloak, (28) (29) adibidee t ako ak diren, eta berdin dion hiru puntuen ordez zer agertzen den. Hiru mailadun eredu haue t ako batean deskriba tu t ako kate bat hartut a , T ez

formalda tze ak not (edo n’t ) gehitzen du kateare n bigarren mailaren ondoan. Adibidez, they – Ø + c a n – c o m e kateari ezarririk ((37ii) eredu are n adibidea), T ez formalda tze ak they – Ø + c a n + n ’ t - c o m e emat e n du (azkene a n they can ’ t c o m e , «ezin dira etorri»); they – Ø + h a v e -en + c o m e kateari ezarrita ((37iii) eredu are n adibidea), they – Ø + h a v e + n ’ t -en + c o m e emat e n du (azkene a n they hav e n ’ t c o m e «ez dira etorri»); they – Ø + b e -ing + c o m e kateari ezarrita ((37iv) ereduar e n adibidea), they – Ø + b e + n ’ t - ing + c o m e emat e n du (azken batean they aren ’ t c o m i n g «ez datoz»). Erregela zuzen dabil, beraz, (37) egituren azken hiru kasuak aukera tzen ditugune a n .

Aukera dezagun orain (37i) ereduar e n adibide bat, hots, honelako bukaerako katea:

(38) John – S – c o m e

honek, John co m e s «Jon dator» muin- perpaus a eman beharko liguke (29ii) erregelaren bitartez. Adibide honi Tez ezartzen diogune a n , ondokoa sortzen da:

(39) John – S +n ’ t – c o m e

Baina Tez (29ii) erregela baino lehen ezartzen dela zehaztu dugu, eta honek Atz+ a berridazt en du, a +Atz# bihurtuz. Hala ere, (29ii) erregela (39) adibideari ezartzen ez zaiola ikusten dugu, Atz+ a ereduko katerik biltzen ez duelako. Gehi diezaiogun orain grama t ikari, (29) erregelaren ond o t ik ezartzen den ondoko erregela formalda tzailea:

(40) #Atz → #d o +Atz

non do «egin» eleme n tu a , John d o e s his ho m e w o rk «Jonek bere etxekolan a egiten du» perpaus eko aditz nagusiaren a bera den. (Ikus (29iii) erregela , # sinboloaren txertake t a r ako.) (40) formalda tze ak dio do eleme n tu a deslai dabilen atzizki bat lotu dakion ager tzen dela. (40) eta erregela morfologikoak (39) adibideari ezarririk, John d o e s n ’ t c o m e «Jon ez dator» erator tzen dugu. Orain, (37) eta (40) erregelek perpaus ezeztap e n a r e n forma grama tikal guztiak (eta horiek bakarrik) erator tzeko ahalme n a ema t e n digute.

Kontuak honela, ezeztap e n a r e n azalpen formalda tzailea , osagai- egituran aurki daiteke e n best e edozein azalpen baino errazago a da. Hurbilketa formalda tzaileare n abant aila (ezeztap e n a muinari gehitzeare n aldean) argiago ikusiko genuke best e kasu ezberdin batzue t a n , best elako arrazoienga tik, formulazio berberak (hots, (37) eta (40)) beharko bagenitu. Izan ere, baditugu horrelakoak.

Har ditzagun bai- ala- ezko galderak, esat e r ako hav e they arriv e d «heldu dira?», can they arriv e «hel daitezke?», did they arriv e «heldu ziren?». Perpaus hauek (eta hauek bakarrik) sor ditzakegu Tgald formalda tze a r e n bitartez: (37) motako kateei ezartzen zaie, eta kate horietako lehenen go eta bigarren mailak lekuz aldatzen ditu. Tgald (29i) erregelaren ond o t ik ezarri behar da, eta (29ii) erregelaren aurretik . Formalda tze a ondoko kateei ezarriz gero,

(41) (i) they – Ø – arriv e

(ii) they – Ø + c a n – arriv e

(iii) they – Ø + h a v e – en + a rriv e

(iv) they – Ø + b e – ing + a rriv e

kate hauek (37i- iv) erregelen ondorio direlarik, Tgald formalda tze ak ondoko kateak sortzen ditu:

(42) (i) Ø – they – arriv e

(ii) Ø + c a n – they – arrriv e

(iii) Ø + h a v e – they – en –arriv e

(iv) Ø + b e – they – ing + a rriv e

Hauei, (29ii, iii) eta (40) nahitaezko erregelak eta ondoren erregela morfofone mikoak ezarriaz, ondokoak eratortzen ditugu

(43) (i) do they arriv e «heltzen dira?»

(ii) can they arriv e «hel daitezke?»

(iii) hav e they arriv e d «heldu dira?»

(iv) are they arriving «heltzen ari dira?»

transkribake t a fonemikoan. Nahitaezko erregelok (41) adibideko kateei zuzene a n ezarri izan bagenizkie, tartea n Tgald ez dela, ondoko perpaus ak eratorriko genituzke en:

(44) (i) they arriv e «heltzen dira»

(ii) they can arriv e «hel daitezke»

(iii) they hav e arriv e d «heldu dira»

(iv) they are arriving «heltzen ari dira»

Beraz, (43i- iv) perpaus ak (44i- iv) perpaus e n galderazko aldaerak dira.

(42i) galderaren kasuan, do txerta tze n da deslai dabilen Ø eleme n t u a lotu dakion. C eleme n tu a S edo irag an a bezala garatu izan balitz (29i) erregelaren bitartez, (40) erregelak do txerta tuko zukeen eleme nt u horiek lotu dakizkion, eta honelako perpaus ak izango genituzke: do e s he arriv e « heltzen da?», did he arriv e «heldu zen?». Ohar bedi ez dela erregela morfofone miko berririk behar, do + Ø →/duw/, do + S →/d εz/, edo do + ir a g a n a →/did/ aldaerak azaltzeko; erregela horiek baditugu, dena den, do «egin» aditz nagusiaren formak azaltzeko. Ohar bedi, Tgald erregela (29i) erregelaren ondotik ezarri behar dela ere, edo bestela zenbakia (sing/ pl ) ez litzateke zuzenki ezarriko galdere t a n .

(28) eta (29) erregele t a n , aditz laguntzaileare n osagaia azter tzea n , S hirugarren pertsona singularraren morfe ma tz a t hartu dugu, eta Ø subjektuar e n gainerako forma guztiet an aditzari lotzen zaion morfe ma tz a t . Honela, aditzak S dara ma subjektuare n izenak Ø dara ma n e a n (the bo y arriv e s «mutila heltzen da»), eta aditzak Ø dara ma subjektuak S dara ma n e a n (the bo y s arriv e «mutilak heltzen dira»). Kontuan hartu ez dugun beste aukera bat zero morfema ezaba tze a litzateke , eta subjektua hirugarren pertsonako a ez denea n aditzak atzizkirik ez daukala esat e a . Orain ikusten dugu aukera hau ezin daiteke el a onar. Zero (Ø) morfe ma behar dugu, edo ez da atzizkirik egongo (42i) urratse a n do aditzari lotzeko, eta, beraz, (42i) kateari ezingo zaio (40) erregela ezarri. Beste hainba t kasut an ere, azterke t a formalda tzaileak arrazoi sendoak eskaintzen ditu zero- morfeme n alde eta kontra . Kontrako-rako, har dezagun aditz iragang ai tzak zero- objektuak dituzten aditzak direla proposa tze n duen ideia. Baina orduan, (34) pasiboaren formalda tze ak , John – sle pt – Ø kateari eragin ondoren, Ø – was sle pt – by John→was sle pt by John sasi- perpaus a sortuko luke. Beraz, iragang ai tzen azterke t a hau arbuiatu egin behar da. Beherago, 7.6. pasar t e a n , formalda tze ek sintaxi egitura zehazt eko duten garrantzia aztertzera itzuliko gara.

Guztiz garrantzizkoa da, Tgald formalda tze a ri dagokionez, deskribape n a egiteko grama t ikari ia ezer gehitu behar ez izatea . Eskatzen duen perpaus a r e n azpizatiket a eta do aditza txerta tze n duen erregela beharrezkoak dira dagoen eko ezeztap e n e r a ko, eta, beraz, grama t ika zabaltzen dugune a n bai- ala- ezko galderak azaldu ahal izateko, T gald

formalda tze ak eragiten duen lekualdake t a deskriba tu behar dugu bakarrik. Bestela esat eko, azterke t a formalda tzaileak argitara ekartzen du galderek eta ezezko perpaus ek funtsea n «egitura» bera dutela, eta antzekota s u n a z onura atera tzen du, ingelesar en sintaxiaren deskribape n a errazteko.

Aditz laguntzailearen sintag ma jorratzea n , alde batera utzi dugu do eleme nt u a azentuaz indartzen den kasua, esate r ako John do e s c o m e «Jon etorri egiten da», eta abar. Era dezagun azentu indartua duen Ind morfema , ondoko erregela morfofone mikoa ezartzen zaiola:

(45) ... A...+ Ind→. . . »A. . . non sinboloak azentu indartua adierazt en duen.

Orain, TInd formalda tze a eratzen dugu, Tez formalda tze ak eskatzen duen kateen egitura- eredu bera eskatzen duena (ikus (37)), eta kateei Ind gehitzen diena, Tez

formalda tze a n not edo n’t gehitzen den leku berean . Beraz, Tez formalda tze ak honelako perpaus ak sortzen dituen bezala,

(46) (i) John do e s n ’ t arriv e (John#S + n ’ t # arriv e kate tik, (40) erregelaren bitartez)

«Jon ez da heltzen»

(ii) John can ’ t arriv e (John#S + c a n + n ’ t # a rriv e )

«Jon ezin daiteke heldu»

(iii) John hasn ` t arriv e (John#S +h a v e + n ’ t # e n + a rri v e )

«Jon ez da heldu»

TInd formalda tze ak ondokoak sortzen ditu:

(47) (i) John do e s arriv e (John#S +Ind# arriv e kate tik, (40) erregelaren bitartez)

«Jon heldu egiten da»

(ii) John can arriv e (John#S + c a n +Ind # arriv e )

«Jon hel egin daiteke»

(iii) John has arriv e (John#S +h a v e +In d # e n + a rri v e )

«Jon heldu egin da»

Beraz, TInd «baieztap e n e ko » formalda tze a da, John arriv e s «Jon heltzen da», John can arriv e «Jon hel daiteke», John has arriv e d «Jon heldu da» eta gainerako perpaus ak baiezta tze n dituena , Tez formalda tze ak ezezta tzen dituen molde berean . Hauxe dugu konponbiderik errazen a formalki, eta intuizioaren aldetik ere zuzena ema t e n du.

Badira honezaz gain best e formalda tze gehiago, perpaus e n funtsezko analisi berean oinarritzen direnak, hots, (37)ko egitura- eredu e t a n . Har bedi adibidez T so formalda tze a , (48)ko kate bikoteak (49)ko kate bikote bihurtzen dituena :

(48) (i) John – S – arriv e , I – Ø – arriv e «Jon …… heldu, ni ….. heldu»

(ii) John – S + c a n – arriv e , I – Ø + c a n – arriv e«Jon ….. ahal … heldu, ni ….... ahal ... heldu»

(iii) John – S+hav e – en + arriv e , I – Ø +ha v e – en + arriv e«Jon…..heldu da, ni….heldu naiz»

(49) (i) John – S – arriv e – and – s o – Ø – I«Jon heldu da eta ni er e bai»

(ii) John – S + c a n – arriv e – and – so – Ø – I «Jon hel daiteke eta ni ere bai»

(iii) John – S+hav e – en – arrive – eta – so – Ø +ha v e – I«Jon heldu da eta ni ere bai»

(29ii, iii), (40) erregelak erregela morfofone mikoekin batera ezarrita, azkene a n ondokoak lortzen ditugu:

(50) (i) John arriv e s and s o d o I«Jon heltzen da eta ni ere bai»

(ii) John can arriv e and so can I«Jon hel daiteke eta ni ere bai»

(iii) John has arriv e d and s o hav e I«Jon heldu da eta ni ere bai»

Tso formalda tze a (48)ko bikoteen bigarren perpaus a ri ezartzen zaio, lehenik perpaus honen hirugarr en segme n t u a r e n ordez s o eleme nt u a sartuaz, eta gero lehenen go eta hirugarren segme n t u a k lekuz aldatuaz (s o hitza, beraz, Aditz Sintag ma r e n ordaina da, zu izenordaina den era beret su a n) . Tso formalda tze ak , juntadurar en formalda tze a r ekin elkarlane a n, (49)ko perpaus ak emat e n ditu. Nahiz eta ez dugun hau guztia beharrrezkoa den zehazta s u n ez deskriba tu, argi da (37)ko perpaus- analisia eta (40) erregela eraba t beharr ezkoak direla. Ez diogu ia ezer berririk erant si behar grama tikari (50)ko perpaus e n antzekoak biltzeko, ezeztap e n a , galdera eta baieztap e n indartuar en eredu formalda tzaile beret su a erabiliaz sortu baitira.

Bada analisi honen funtsezko izaera erakus t e n duen beste zantzu garrantzitsu bat, aipagarria dena. Har ditzagun muin- perpausok:

(51) (i) John has a chanc e to live«Jonek bizitzeko aukera bat dauka»

(ii) John is my friend«Jon nire laguna da»

(51) perpaus e n azpian dauden bukaerako kateak hauek dira:

(52) (i) John + C + hav e + a + chanc e + to + live(ii) John + C + b e + m y + friend

(52i) kateko hav e «ukan» eta (52ii) kateko b e «izan» aditz nagusiak dira, ez laguntzaileak. Gogoan har orain nola ezartzen zaizkien Te z , Tgald eta Ts o formalda tze ak azpiko kate horiei. Te z , formalda tze a (37) ereduko edozein kateri ezartzen zaio, not edo n’t gehituaz bigarren eta hirugarren segme n t u e n artean, (37)ko banake t a r e n arabera . Baina (52i), izan ere, bai (37i) eta bai (37iii) eredu en adibidea da. Beraz, (52i) kateari T e z , ezartzen bazaio, (53i) edo (53ii) sortuko dira:

(53) (i) John – C+n ’ t – hav e + a + c h a n c e + t o + l i v e(→ John do e s n ’ t hav e a chanc e to live )

(«Jonek ez dauka bizitzeko aukerarik»)

(ii) John – C+hav e + n ’ t – a + ch a n c e + t o + l i v e(→ John hasn ’ t a chanc e to live )

(«Jonek ez dauka bizitzeko aukerarik»)

Baina, izan ere, (53)ko molde biak grama tikalak dira. Areago, hav e «ukan» da ingelesezko aditz bakarra , ezeztap e n a era bikoitz honet a n erabil dezake e n a , eta anbiguotas u nik gabe (37)ren eredura azter daiteke e n aditz iragankor bakarra . Hau da,

badugu John d o e s n ’ t read bo o k s «Jonek ez du libururik irakurtzen», baina ez John rea d s n ’ t b o o k s .

Era berean , (52i) perpaus a ri Tgald formalda tze a ezartzen badiogu, (54)ko edozein perpaus lor dezakeg u, eta Ts o formalda tze ak (55)eko edozein perpaus emango digu, formalda tze hauek (37)ko egitura- analisian ere oinarritzen direlako:

(54) (i) do e s John hav e a chanc e to live?(ii) has John a chanc e to live?

«Jonek bizitzeko aukerarik ba al du?»

(55) (i) Bill has a chan c e to live and so d o e s John(ii) Bill has a chan c e toliv e and so has John

«Billek badu bizitzeko aukera , eta Jonek ere bai»

Baina gainerako aditz iragankor guztien kasuan, (54ii) eta (55ii) bezalako formak ezinezkoak dira. Ez daukagu read s John bo o k s ? edo Bill rea d s bo o k s and so read s John . Hala ere, hav e «ukan» aditzaren jokabide ereduz kanpokoa dirudien hau gure erregelen ondorio auto ma tikoa dela ikusten dugu. Honek, bada, 2.3. pasar t e a n (3) adibidear en grama t ikal tas un ak eta (5) adibideare n grama t ikal ta sun ezak sortzen zuten arazoa konpontzen du.

Gogoan har orain (52ii) adibidea . Ez dugu erakutsi, baina izan ere egia da, ingelesare n osagai- egiturazko grama t ikarik errazen e a n ez dagoela inoiz funtsezko arrazoirik b e «izan» aditzen taldean sartzeko; hau da, grama tika honet a tik ez da eratortzen b e aditza denik. Aditz Sintag mar e n forma bat A+IS den legez, best e forma bat b e + p r e d i k a tu a da. Honela, nahiz eta b e «izan» ez den laguntzailea (52ii) adibidean , egia da (37)ko azterke t e t a t ik (37iv) aukerak bakarrik ema t e n duela (52ii). Beraz, (52ii) kateari Te z Tgald eta Tso formalda tze ak ezartzen bazaizkio, ondokoak lortzen ditugu, hurrenez hurren ((29i) bitarteko dela):

(56) (i) John – S +b e + n ’ t – m y + fri e n d (→ John isn ’t m y friend)

(«Jon ez da nire laguna»)

(ii) S+b e - -John – my + fri e n d (→ is John my friend )

( «Jon nire laguna al da?»)

(iii) Bill S+b e – m y + fri e n d – and – s o – S +b e – John (→ Bill is m y friend and s o is John )

(«Bill nire laguna da eta baita Jon ere»)

Berriz ere, hauen antzekoak ezinezkoak dira bene t ako aditzekin. Era berean , T Ind

formalda tze ak John is her e «Jon badago heme n » emat e n du, eta ez John d o e s b e her e , egiazko aditz batek emango lukeen a .

Ingelesare n grama t ika osoa osagai- egituraren arabera deskriba tu nahi bagenu, b e «izan» eta hav e «ukan» duten formak salbuesp e n berezi eta nabar me n gisa ager tuko lirateke. Baina ikusi berri dugunez, salbuesp e n diruditen forma hauek hain zuzen ere,

auto ma tikoki atera tze n dira, ereduzko kasuak azaltzeko eraiki dugun grama tikarik soilenea n. Beraz, ingelesar en egitura ikuspuntu formalda tzaile batetik jorratzen dugune a n , b e «izan» eta hav e «ukan» eleme n t u e n jokabide hau sakoneko erregular t a su n a r e n erakusg a rri bihurtzen da.

Kontuan hartu, hav e «ukan» ezin dela era bikoitz honet a n azter tu, laguntzaile bezala agertzen denea n, adibidez John+C + h a v e + e n + a r r i v e bezalako bukaerako katee t a n (bukaerako kate hau, muinekoa den John has arriv e d «Jon heldu da» muin- perpaus a r e n azpian dago). Bukaerako kate hau (37iii) eredu are n adibidea da, baina ez (37i)rena . Hau da, (57i) bezala azter daiteke, baina ez (57ii) bezala.

(57) (i) John – C+hav e – en + a rriv e (IS – C+hav e – … hots,(37iii))

(ii) John – C – hav e + e n + a rriv e (IS – C – A … hots,(37i))

Kate hau ez da (37i) eredu are n adibidea , hav e - ren ag er p e n hau A kategoriakoa ez delako, nahiz eta hav e eleme n tu a r e n beste gertaer a batzuk A kategoriakoak izan (esat er ako (52i) adibidekoa) . Bukaerako kate baten osagai- egitura haren eratorpen ak erabakitzen du, katear en mailak adab egie t a r aino jarraituz, 4.1. pasar t e a n azaldu den legez. Baina (57)ko hav e hori ezin da kateare n eratorpe n e a n A deitura duen maila batekin lotu. Aitzitik, (52i) bitara azter daiteke, (52i)ko hav e hori A motako maila bati lot dakiokeelako eratorpen e a n , eta baita, noski, hav e motako maila bati ere (hots, bere buruari), (52i) adibidear en eratorpen a ri dagokion diagra ma n . (57ii) arauz kanpoko azterke t a delako, ezin ditugu John d o e s n ’ t hav e arriv e d edo do e s John hav e arriv e d bezalako sasi- perpaus ak sortu.

Atal hone t an ikusi dugu ustez loturarik gabeko hainba t gertakari azal daitezkeela , modu erraz eta natural batean , azterke t a formalda tzailearen ikuspuntu a onartzen dugune a n , eta ondorioz, ingelesar en grama t ika askoz errazago eta ereduzkoa go bilakatzen dela. Hauxe da hain zuzen ere, hizkuntz egituraren zeinahi ikusmoldek (hau da, grama t iken formari buruzko zeinahi ereduk) bete behar duen oinarrizko baldintza. Uste dut hausn ark e t a hauek argiro zuzenes t e n dutela gorago egin dugun baieztap e n a , hots, osagai- egituran soilik oinarritut ako eredu ak desegokiak direla funtse an , eta hizkunz egituraren teoria azterke t a formalda tzaileari buruzko eztabaida honet a n iradokitako ildoeta tik garatu behar dela.

7.2 Gorago eskaini dugun galderen azterke t a erraz zabal daiteke, bai- ala- ezkoak ez diren galdere t a r a :

(58) (i) what did John e at«zer jan zuen Jonek?»

(ii) who at e an ap pl e«nork jan zuen sagar bat?»

Perpaus talde hau grama t ikan biltzeko modurik errazen a hautazko Tw formalda tze berria eratze a da, ondoko forma duen edozein kateri ezar dakiokeen a :

(59) X – IS – Y

non X eta Y edozein kateren ordez dauden (eta edozein kate kate «hutsa» izan daiteke, hau da, lehenego edo hirugarren atala hutsik egon daitezke). Orduan, Tw urrats bitan ezartzen da:

(60) (i) Tw 1 urratsak X – IS – Y ereduko katea dagokion IS – X – Y formara aldatzen du; hots, (59) kateko lehenen go eta bigarren mailak lekuz aldatzen ditu. Honela, T gald

formalda tze a r e n eragin bera dauka.

(ii) Tw 2 urratsak, sortutako IS – X – Y katea who – X – Y formara aldatzen du IS biziduna bada, eta what – X – Y, IS bizigabe a bada 39 .

Hurrengo, Tw formalda tze a Tgald ezarri zaien kateei bakarrik ezar dakiekeela agintzen dugu. Lehenago zehaztu bezala, Tgald (29i) erregelaren ondotik eta (29ii) erregelaren aurretik ezarri behar da. Tw formalda tze a Tgald formalda tze a r e n ondotik eta (29ii) erregelaren aurretik ezartzen da, eta Tgald formalda tze a r e n araber ako a da, formalda tze honen ondorio diren formei bakarrik ezar dakiekeelako. Formalda tze e n arteko lotura baldintzatu hau beharrezko eta hautazko formalda tze e n arteko bereizkuntzar en orokortze bat da, grama tikan erraz bil daitekee n a , eta guztiz beharrezkoa dena. (58i) eta (58ii) perpaus e n azpian (hala nola, (62) eta (64) perpaus e n azpian) dagoen bukaerako katea ,

(61) John – C – e at + a n + a p p l e (IS – C – A … )

da, non marra txoek Tgald formalda tze ak agintzen duen azterke t a adierazt en duten. Honela, (61), (37i)ren adibidea da, esan bezala. (61) kateari beharr ezko formalda tze ak ezarriko bagenizkio bakarrik, Cren balio bezala irag an a aukera tu az, ondokoak erator genitzake :

(62) #John# e a t + i r a g a n a # a n # a p p l e # (→John ea t an ap pl e )

(«Jonek sagar bat jan zuen»)

(61) kateari (29i) erregela eta Tgald formalda tze a ezartzen badizkiogu, ondokoa eratortzen dugu:

(63) irag an a – John – e at + a n + a p p l e

non C irag an a gisa aukera tze n den. Orain (40) ezarriko bagenio (63) kateari, irag an a eleme n tu a itsas dadin do txerta tzen dugularik, hurrengo galdera soila lortuko genuke:

(64) did John e a t an ap pl e«Jonek sagar bat jan al zuen?»

Halere, (63)ri Tw formalda tze a ezartzen badiogu, lehenen go (65) eratortzen dugu, Tw 1-en bitartez, eta gero (66), Tw 2-ren bitartez.

(65) John – irag an a – e at + a n + a p p l e«Jonek – iragan a – jan+ b a t + s a g a r »

(66) who – irag an a – e at + a n + a p p l e«nork – iragan a – jan+ b a t + s a g a r »

(29ii) erregelak gehi erregela morfofone mikoak (66) hartu eta (58ii) emat e n dute. Beraz, (58ii) sortzeko, (62) muin- perpaus a r e n azpian dagoen (61) bukaerako kateari T gald

ezartzen diogu leheneng o, eta gero Tw . Kontuan hartu, Tw 1 eragike t ak, oraingoan, Tgald

formalda tze a r e n eragina desegiten duela, eta horrek azaltzen du (58ii) adibidean lekualda tzerik ez gerta tze a .

Tw formalda tze a kate bati ezartzeko, lehenik izen sintag ma bat aukera tzen dugu, eta gero izen sintag ma hau lekuz aldatzen dugu aurretik duen katearekin. (58ii) sortzeko, (63)ri Tw ezarri diogu, John izen sintag ma aukera tu az. Jo dezagun orain (63)ri Tw ezartzen diogula, an + a p pl e «sagar bat» izen sintag ma aukera turik. Beraz, formalda tze honi dagokionez, (63) honela azter tzen dugu:

(67) irag an a +John + e a t – an + a p pl eiragana +Jon +j a n – bat + s a g a r

(59) ereduko katea da, oraingoan Y hutsa delarik. (67)ri Tw formalda tze a ezartzea n , lehenik (68) erator tzen dugu, Tw 1 bitarte dela, eta gero (69), Tw 2 urratsa re n bitartez.

(68) an + a p pl e – irag an a +John + e a tbat + s a g a r – iragana +Jon +j a n

(69) what – irag an a +John + e a t zer – iragan a +Jon +j a n

(29ii) ez zaio oraingoan (69)ri ezartzen, (39) eta (42i)ri ezartzen ez zitzaien legez, (69) kateak ez baitu Atz+ a bezalako azpikat erik biltzen. Honela, (40) ezartzen zaio (69)ri do eleme nt u a txerta tu az , irag an a morfe ma itsas dakion. Gainerako erregelak ezarrita, azkenik (58i) erator tzen dugu.

Tw formalda tze ak , (59)- (60)an formulatu bezala, what will he e a t «zer jango du» edo what has he b e e n e atin g «zer jaten egon da» gisako zati- galderak ere azal ditzake. Erraz zabal daiteke what bo o k did he rea d «zer liburu irakurri zuen hark» bezalako galderen azalpene r a .

Ohar bedi Tw1 eragike t ak, (60i)an zehaztu bezala, Tgald formalda tze ak eragiten duen formalda tze berbera eragiten duela; hau da, ezartzen zaion katear en lehenen go maila biak lekuz aldatzen ditu. Ez dugu eztabaida tu formalda tze ek doinuan duten eragina. Demagu n oinarrizko perpaus- doinu nagusi bi eratzen ditugula: beheranzko doinuak, muin-perpaus ekin lotzen ditugunak, eta goranzko doinuak, bai- ala- ezko galderekin lotzen ditugunak. Orduan, Tgald formalda tze a r e n eraginaren zati bat doinu haue t ako bat bester a aldatzea da; (64)ren kasuan, beheranzko doinua goranzko bihurtzea , alegia. Baina ikusi dugunez, Tw1 bakarrik ezar daiteke Tgald formalda tze a r e n ondoren, eta bere eragina Tgald

formalda tze a r e n a bera da. Beraz, Tw1 honek goranzko doinua beherazko bihurtzen du. Izan ere, (58i- ii) galderek, normalea n , adierazp en perpaus ek duten behera nzko doinu bera erakus t en dute, eta arrazoizkoa dirudi azalpentza t hau onartzeak. Arazo gehiegi daude azalbide hau doinu gertakarie t a r a oro har heda tzeko, eta iradokizun hau gordinegia da pisuzkoa izateko, baina hedap e n horrek fruituak eman ditzakeela erakus t en digu.

Laburbilduz, lau perpaus hauek

(70) (i) John at e an ap pl e (=(62))

«Jonek sagar bat jan zuen»

(ii) did John e at an ap pl e (=(64))

«Jonek sagar bat jan al zuen»

(iii) what did John e at (=(58i))

«zer jan zuen Jonek»

(iv) who at e an ap pl e (=(58ii))

«nork jan zuen sagar bat»

guztiak (61) bukaerako katetik erator tzen dira. (70i) muin- perpaus a da, bere «eratorbidea n » beharrezko formalda tze ak agertzen direlako bakarrik. (70ii) perpaus a (61)tik eratorria da, Tgald ezarri ondoren. (70iii) eta (70iv) muine tik urrunago daude, (61)tik erator tzen baitira, lehenik Tgald eta gero Tw ezarri ondoren. Azterket a hau berriz ere aipatuko dugu 8.2 pasar t e a n .

7.3 Gorago, 5.3 pasar t e a n , aipatu dugu badirela to +AS , ing +AS ereduko izen sintag ma k (to pro v e that the or e m «teore ma hori frogatzea », provin g that the or e m «teore ma hori frogatze a », ikus (32)- (33)). Hauen artean, to b e ch e a t e d , b ein g che at e d «tronpa tze a » bezalako osagaiak ditugu, pasiboe t a t ik eratortzen direnak. Baina pasiboak muinetik kendu ditugu. Beraz, to +AS , ing +AS ereduko izen sintag ma k ezin dira muinea n sortu (33) bezalako erregelen bitartez. Ondorioz, «formalda tz e nominalizatzaile» baten bitartez sortu behar dira, honek IS-AS motako perpaus ak to +AS edo ing +AS erako izen sintag ma bihurtzen dituela. 40 Ez gara nominalizatze interesg a rri eta abar tsu hauen egituran barrena abiatuko, ez bada 2.3. pasar t e a n ager tu t ako arazoare n azalbide formalda tzaile bat laburki eskaintzeko.

Formalda tze nominalizatzailee t ako bat TAdj izango da, ondoko eredua duen edozein kateri eragiten diona,

(71) Det – I – is – Adj (hots, deter mina tz ailea – izena – IS – adjektiboa)

eta kate hori, dagokion Det +Adj +I ereduko izen sintag ma bihurtzen duena . Honela, the bo y is tall «mutila garaia da» perpaus a , the tall bo y «mutil altua» bihurtzen du, eta abar. Ez da zaila erakus t e a formalda tze honek asko errazt en duela grama t ika, eta norabide hone t a tik jo behar duela, ez beste inondik. Formalda tze hau egokiro formulatzen dugune a n ikusten dugu adjektibo- izen elkartze denak muine tik kanpora ditzakegula , TAdj

formalda tze ak txerta tzen baititu.

Osagai- egiturazko grama tikan erregela hau daukagu,

(72) Adj →old , tall, . . .

(71) ereduko muin- perpaus e t a n ager daitezkee n eleme n tu a k zerrend a tz e n dituena . Halere, sle e p i n g «lotan» bezalako hitzak ez dira zerrenda honet a n biltzen, hurrengo a bezalako perpaus ak egon arren,

(73) the child is sle e p i n g«ume a lotan dago»

Nahiz eta sle e p i n g «lotan» ez dagoen (72)ko zerrenda n , (73) perpaus a (29ii) formalda tze ak sortzen du (Atz+ a katea a +Atz# bihurtuz), azpian duen bukaerako kate hone t a t ik:

(74) the + ch ild +C + b e – ing – sle e p

non b e + i n g aditz laguntzailearen atal bat den (ikus 28iii). (73) perpaus a r e n ondoan, baditugu the child will sle e p «ume a k lo egingo du», the child sle e p s «ume ak lo egiten du», eta abar, aditz laguntzailean aukera ezberdinak eginaz.

Halere, int er e s tin g «interesg a r ri» bezalako hitzak (72)ko zerrenda n bildu behar dira.

(75) the bo o k is int er e s tin g

Honelako perpaus e t a n , int er e s tin g «intere sg a r ria», Adj bat da, ez Aditza ren taldekoa, ez baitago adibidez the bo o k will int er e s t , edo the bo o k int er e s t s , edo antzekorik.

Intere stin g «interesg a r ri» hitzaren azterke t a honen alde dator v ery «oso» eta abarren jokabidea , adjektibo batzuekin ager tu ahal delako baina best e batzuekin ez. Very «oso» bezalakoak azaltzeko biderik errazen a , osagai- grama tikan erregela hau jartzea da:

(76) Adj → v ery +Adj

Very «oso» (75) perpaus e a n ager daiteke, eta int er e s tin g «intere sg a r ri» hitzarekin oro har; baina ezin da (73) perpaus e a n agertu, edota sle e p i n g «lotan» hitzaren best elako agerpen ekin. Beraz, v ery «oso» hitzaren azterke t a rik errazen a gorde nahi badugu, (72)ko zerrenda n int er e s tin g «interesg a r ri» sartu behar dugu Adj bezala, baina ez sle e p i n g «lotan».

Ez dugu eztabaida tu formalda tze ek osagai- egitura nola adierazt en duten, nahiz eta hau beharrezkoa dela esan dugun, bereziki, formalda tze ak bilbatu ahal izateko. Eratortzen den osagai- egiturak bete behar duen baldintza orokor bat hauxe dugu:

(77) X bat Z bat bada osagai- egitura grama t ikan, eta formalda tze batek sortut ako Y kate bat X bezalakoa bada egituraren aldetik, orduan Y hori ere Z bat da.

Bereziki, pasiboak muine tik kanpora tzen baditugu ere, esan nahi dugu by- osagaia preposizio sintag ma dela perpaus pasiboan (esat er ako the fo o d was e a t e n by the ma n , «janaria gizonak jan zuen» 41 ). (77) baldintzak hau zuzenes t e n du, muineko grama t ika tik baitakigu by +IS , PS bat dela. (77) ez dago behar bezalako zehazta s u n ez adierazita, baina gehiago lant daiteke, eratorritako osagai- egiturak bete beharr eko baldintzen taldean bat delarik.

Gogoan hartu orain (73) perpaus a . Sle e p i n g «lotan» hitza formalda tze baten ondotik sortua da (hots (29ii)), eta int er e s tin g «interesg a r ri» bezalakoa da formaren aldetik (hots, A+ing bat da), azken hau, osagai- egiturazko grama t ika tik dakigunez, Adj bat da. Beraz, (77) baldintzaren araber a , sle e p i n g «lotan» Adj bat da ere (73)ko osagai eratorrian. Baina honek esan nahi du (73) perpaus a (71) ereduko katetza t azter daiteke ela , eta T Adj

formalda tze a ezar dakiokeela , ondoko izen sintag ma sortuaz:

(78) the sle e p i n g child«lotan dagoen umea »

Era berean sortzen du the int er e s tin g bo o k «liburu interesg ar ria» (75) perpaus e tik. Honela, nahiz sle e p i n g «lotan» (72)ko zerrend a tik kanpo egon, izenei laguntzen agertuko da adjektibo gisa.

Adjektiboen analisi honek (eta ez dugu besterik behar bene t a n sortzen diren perpaus ak azaltzeko) ez dio uzten sle e p i n g «lotan» hitzari muinekoak diren int er e s tin g «interesg a r ri» bezalako adjektiboak ager daitezke en kokagun e guztietan azaltzen. Adibidez, ez du inoiz sle e p i n g txerta tuko v ery — testuingurua n . Very «oso» hitzak ez dio inoiz aditzari laguntzen, eta, beraz, ez da inoiz ager tzen (74) edo (73) bezalako perpaus e t a n , eta sle e p i n g adjektibo bezala dauka t en gertakari guztiak (74) bezalakoe t a n aditz bezala azaltzetik eratorriak dira. Era berean , zenbait osagai- egitura erregelak, aditz sintag ma honela aztertuko dute,

(79) Lag + s e e m + A d j

beste erregela batzuek Lag +A +IS bezala aztertzen duten modura, eta baita Lag + b e +A d j bezala ere, eta abar. Baina sle e p i n g «lotan» ezingo da inoiz s e e m s — «dirudi» testuingurua n txerta tu grama tika honen bitartez, eta dirudienez bera da eraiki daiteke e n errazen a bene t an gerta tzen diren perpaus e t a r a ko.

Argudio hau arret a handiagoz lantzen dugune a n , ondoriozta tzen dugu gerta tzen diren perpaus e t a r a ko soilena den grama tika formalda tzaileak (80) bazter tzen duela, eta (81) sortzen.

(80) (i) the child s e e m s sle e p i n g «ume ak lotan dirudi»

(ii) the v ery sle e p i n g child «oso lotan dagoen ume a»

(81) (i) the bo o k s e e m s int er e s t in g«liburuak interesg a rria dirudi»

(ii) the v ery int er e s t in g bo o k«liburu oso interesg a rria»

Ikusten dugu, bada, 2.3 pasar t e a n halamod uzkoak ziruditen bereizkuntzek, hau da (3) (= hav e y o u a bo o k on m o d e r n mu si c ? «musika modernoko libururik ba al duzu?») eta (4) adibideak (=(81i)) alde bate tik, eta (5) (= rea d y ou a bo o k on m o d e r n mus i c ? «irakurri zuk musika modernoko libururik?») eta (6) adibideak (=(80i)) best e tik, badutela egiturazko jatorri argia, eta goragoko maila bateko erregular t a s u n baten erakusg a rri direla egiazki, grama tika formalda tzaile soilenaren ondorioa diren aldetik. Bestela esand a , osagai- egituraren arabera arrazoigab e a eta azalezina dirudien hizkuntz jokabide jakin batek erraza eta ereduzkoa ema t e n du ikuspuntu formalda tzailea onartzen dugune a n . 2.2 pasar t eko terminologia erabiltzearren , hiztunak bere hizkuntz esperientzia muga tu a osagai- egitura eta formalda tze ak modurik soilenean erabiliaz islatuko balu, bere esperientziarekin bat etorriaz, (3) eta (4) grama t ikal tza t hartuko lituzke, (5) eta (6) arbuiaturik.

7.4 5.3 pasar t e a n , (28) erregele t a n , Aditza eleme n tu a Lag +A bezala aztertzen genue n, eta ondoren, beste rik gabe, A saileko aditz erroak zerrenda tze n genituen . Badira, baina, A saileko azpieraikuntza eraginkor asko aipatu behar direnak, hainbes t e oinarrizko arazo argitara ekartzen batituzte modu garbi batea n . Gogoan hartu lehenik, bring in «ekarri», call up «deitu», bezalako aditza + p a r t ikula (A+Prt) eraikuntzak. (82) bezalako formak badira, baina ez (83) bezalakoak:

(82) (i) the p olic e brou ght in the criminal

«poliziak gaizkilea ekarri zuen»

(ii) the p olic e brou ght the criminal in

«poliziak gaizkilea ekarri zuen»

(iii) the p olic e brou ght him in

«poliziak ekarri zuen»

(83) the p olic e brou ght in him

Badakigu eleme n tu etenak ezin direla egokiro jorratu osagai- egiturazko grama t ikare n barne an . Beraz, eraikuntza hauek azter tzeko modurik naturalen a (28ii) erregelari aukera hau gehitzea da:

(84) A →A1 +Prt

bai eta zein A1 zein P(a)rt(ikularekin) joan daiteke e n azaltzen duten erregela osagarriak ere. (82ii) erregelan aukera gehitu ahal izateko, Tban hautazko formalda tze a 42

eratzen dugu, ondoko egitura analisia duten kateei ezar dakiekee n a ,

(85) X – A1 – Prt – IS eta ezartzen zaion kateare n hirugarren eta laugarren mailak lekuz aldatzen dituena .

Honela, (82i) perpaus e t ik (82ii) perpaus e r a era ma t e n gaitu. (82iii) onartu eta (83) bazter tu ahal izateko, formalda tze honek beharrezkoa izan behar du IS objektua izenordaina (Izord .) denea n. Xedea lortzeko best e bide bat Tban nahitaezko formalda tze a eratze a da, Tban formalda tze a r e n ondorio bera duena, baina ondoko egitura analisia duten kateei ezartzen zaiena:

(86) X – A1 – Prt – Ior

Badakigu pasiboaren formalda tze a , IS–Aditza –IS itxura duen edozein kateri ezar dakiokeen a . Pasiboaren formalda tze a Tban edo Tban formalda tze a r e n aurretik ezarri behar dela adierazt e n badugu, orduan, behar bezala, (82) perpaus e t a t ik honelako pasiboak sortuko ditu,

(87) (i) the criminal was brou ght in by the p olic e«gaizkilea ekarri zuen poliziak»

(ii) he was brou ght in by the p olic e«bera ekarri zuen poliziak»

Aditz Sintag mar e n ikerkuntza sakonago batek, aztertu berri dugun aditza + p a r t ikula eraikuntzak bezalat su jokatzen duen aditza + o s a g a r ria (A+Osa g ) eraikuntza orokor bat badela erakus t en du. Har ditzagun ondoko perpausok:

(88) e v er y o n e in the lab con s i d er s John inc o m p e t e n t«labora t e giko denek zabartza t dauka t e Jon»

(89) John is c on si d e r e d inc o m p e t e n t by e v er y o n e in the lab«Jon zabar tza t dauka t e laborat e giko denek»

Pasiboaren formalda tze a r e n bitartez, (89) perpaus a (88) perpaus e tik eratorri nahi badugu, (88)ren egitura IS1 – Aditz – IS2 bezala aztertu behar dugu, eta IS1 = e v er y o n e + i n + t h e + l a b «labora t egiko denek» eta IS2 = John . Hau da, pasiboa ezarri behar diogu ez (88) perpaus a ri, baizik eta (88) perpaus a r e n azpian dagoen (90) bukaerako kateari:

(90) e v er y o n e in the lab – c on si d e r s inc o m p e t e n t – Jon«labora t e giko denek – zabar tza t dauka t e – Jon»

Orain (88) perpaus a sor dezakegu (90) katetik, Tban formalda tze a r e n kidekoa den formalda tze baten bitartez. Demag un osagai- egiturazko grama tikari (91) erregela gehitzen diogula, (84) erregelaren ondoan:

(91) A → Aa + Osa g

Orain, Tban heda tzen dugu, aurreko (86) kateei ez ezik, (92) erako kateei ere ezar dakien.

(92) X – Aa – Osa g – IS

Berrikusitako Tban formalda tze honek (90) katetik (88) perpaus a sortzen du. Beraz, aditza +os ag a r ria eta aditza + p a r t ikula eraikuntzen azterke t a oso antzekoa da. Lehenen go a , bereziki, eraikuntza guztiz garatu a da ingelesez. 43

7.5 Eztabaida tu dugun formalda tze bakoitzaren itxura zeha tzare n aldeko arrazoiak zirriborratu baino ez ditugu egin, nahiz siste ma honen zuzenta su n eta bakar ta s u n a r e n arazoa ikertzea oso garrantzitsu a den. Uste dut erakuts daiteke el a , gorago jorratut ako adibide guztiet ar ako, eta baita best e hainba t e t a r ako ere, badirela oro har erabil daitezke en errazta sun a r e n aldeko hausn ark e t a argiak, bai muinea n zein perpaus talde dagoen asma tz eko, eta baita muinea n ez dauden ak azaltzeko zeintzuk formalda tze behar diren erabakitzeko ere. Adibide paradig ma t iko legez, pasiboare n formalda tze a r e n egoera berrikusiko dugu jarraian.

5.4 pasar t e a n erakutsi dugu, grama t ika batek muinean perpaus aktibo eta pasiboak biltzen baditu, askoz konplexuago a dela muinetik perpaus pasiboak atera eta formalda tze baten bitartez sortzen baditu baino, formalda tze honek perpaus aktiboaren subjektua eta objektua lekuz aldatzen dituelarik, eta A aditza is +A + e n + b y kateaz ordezka tzen duelarik. Bakarta-sunari buruzko galdera bi sortzen dira bereh ala . Lehenik, pasiboa sortzeko izen sintag ma k lekuz aldatzea beharr ezkoa ote den galdetzen dugu. Bigarrenik, muinea n pasiboak gorde ote litezkeen galdetzen dugu, perpaus aktiboak «aktiboaren» formalda tze baten bitartez eratorriaz.

Har dezagun lehenik leheneng o galdera , subjektua eta objektuar en lekualda tze a ri buruzkoa. Beharrezkoa al da, ala ondoko eragina balu bezala itxura genezak e pasiboare n formalda tze a?

(93) IS1 – Lag – A – IS2 berridazten da IS1 – Lag + b e + e n – A – by +IS 2

Bereziki, John lov e s Mary «Jonek Mari maite du» perpaus a r e n pasiboa, John is lov e d by Mary izango litzateke.

5.4 pasar t e a n (93) berridazke t a r e n aurka egin dugu, eta lekualda tze a r e n alde, (94) bezalako perpaus ak dauzkagulako, baina ez (95) bezalakoak.

(94) (i) John ad m ir e s sinc erit y – sinc erit y is ad m ir e d by John«Jonek zintzotasu n a mirest en du»

(ii) John play s g olf – g olf is play e d by John«Jonek golfean jolasten du»

(iii) sinc erit y fright en s John – John is fright en e d by sinc erit y«zintzotasu n ak Jon beldurtzen du»

(95) (i) sinc erit y ad m ir e s John – John is ad m ir e d by sinc erit y«zintzotasu n ak Jon mirest e n du»

(ii) g olf play s John – John is play e d by g olf«golfak Jonengan jolasten du»

(iii) John fright en s sinc erit y – sinc erit y is fright en e d by John«Jonek zintzota sun a beldurtzen du»

Halere, azpimarra tu dugunez, azterbide honek «gra ma t ikal ta su n- mailen» ideia garatze a eskatzen du, bereizkuntza honi eusteko. Bide hau zuzena dela uste dut, zentzu batean (94) taldeko perpaus ak (95) taldekoak baino grama t ikalago ak baitira, azken hauek sinc erit y ad m ir e s e at «zintzotasu n ak mirest en jan» eta antzekoak baino grama t ikalago ak direlarik. Izen bereziak eta abstraktu ak bereizten dituen edozein grama t ikak badu sotiltasun nahikoa (94i, iii) perpaus e n eta (95i, iii) perpaus e n artean dagoen aldea itxuratzeko, eta hizkuntz teoriak, zer esanik ez, bereizkuntza hau egiteko modua eskaini behar du. Alabaina, eztabaida hone t an kategorien analisiaren arazoan sartu ez garen ez, interesg ar ria da erakus t e a badela argudio indartsua g orik (93) berridazke t a r e n aurka. Izan ere, singularra eta plurala bereiz ditzake en edozein grama t ikak badu nahikoa indar, pasiboak izen sintag me n lekualda tze a agintzen duela erakus t eko.

Hau ikusteko, har dezagun 7.4. pasar t e a n eztabaida tu t ako aditza + o s a g a r ria eraikuntza . (88) eta (89) perpaus e n ondoan, baditugu

(96) all the p e o pl e in the lab con s i d er John a fo ol«labora t e giko pertson a guztiek Jon inozotzat dauka t e »

(97) John is c on si d e r e d a fo ol by all the p e o pl e in the lab«Jon inozotza t dauka t e laborat egiko pertson a guztiek»

7.4 pasar t e a n ikusi dugu (96) perpaus a Tban formalda tze ak azpiko kate honet a t ik sortzen duela:

(98) all the p e o pl e in the lab – c on si d e r a fo ol – John (IS – Aditza – IS),

non co n s i d er a fo ol «inozotza t eduki» Aditza , (91) erregelare n adibidea den. Ikusita daukagu, halaber , pasiboare n formalda tze a zuzene a n ezartzen zaiola (98) kateari. Pasiboak subjektua eta objektua lekuz aldatzen baditu, zuzen sortzen du (97) perpaus a (98) katetik, (96) perpaus a r e n aldaera pasibo gisa. Aitzitik, (93) erregela hartzen badugu pasiboare n definiziotzat , eta formalda tze hau (98) kateari ezarri, perpaus a ez den hau sortzen dugu:

(99) all the p e o pl e in the lab are c on s i d er e d a fo ol by John

Kontua da subjektua eta objektuarekin zenbaki komunzta d ur a egin behar duen aditz bat aurkitu dugula, hots, con si d e r a fo ol «inozotza t eduki». 44 Honelako aditzek argiro frogatzen dute pasiboa subjektu eta objektuar en leku- aldake t a n oinarritu behar dela.

Ikus dezagun orain ea pasiboak muin- perpaus tz a t har ditzakegun, perpaus aktiboen ordez. Proposa me n honek grama t ika askoz konplexuago bat dakarrela erakus t e a erraza da. Aktiboak muin- perpaus ak badira, osagai- egiturazko grama tikak (28)ko erregelak biltzen ditu, (28iii) erregela tik b e + e n aukera kenduta . Baina pasiboak muin- perpaus tz a t hartzen badira, orduan b e + e n aukerak ager tu behar du (28iii) erregelan, baita laguntzailearen gainerako forma guztiak ere, eta erregela bereziak gehitu beharko dira adieraziz A iragang ai tza denea n ezin dezake el a b e + e n motako laguntzailerik aukera tu (hots, ez daukagu is o c curr e d «jazo du» 45 ), baina A iragankorra denea n b e + e n aukera tze a nahitaezkoa dela (hots, ez daukagu lunch e at s by John «bazkariak Jonek jaten du»). Aukera biak erkatze a n , konplexuta su n mailari dagokione a n ez dago zalantzarik; aktiboak hartu behar ditugu muin- perpaus tza t , eta ez pasiboak.

Aktiboak sartu beharr e a n muinean perpaus pasiboak sartuko bagenitu, beste mota bateko zailtasunak aurkituko genituzke. Aktiboaren formalda tze a , hurrengo ak bezalako kateei ezarri beharko litzaieke,

(100) IS1 – Lag + b e + e n – A – by +IS 2

eta IS2 – Lag – A – IS1 formara aldatu. Esaterako,

(101) the win e was drunk by the gu e s t s«ardoa bisitariek edan zuten»

perpaus a , the gu e s t s drank the win e formara aldatuko luke, eta (101)ko adibideko drunk «edand a » aditz forma en + d r i nk eleme nt u e n elkartze tik sortuko litzateke . Baina he is v er y drunk «oso edand a dago» eta he s e e m s drunk «edand a dirudi» bezalako perpaus ek erakus t e n dutenez, bada adjektiboa den drunk hitza ere, (72) zerrenda n ager tu beharr eko a , old «zahar», int er e s tin g «interesg a r ri» eta abarrekin batera (ikus 7.3.), eta adjektibo hau ere en + d r ink elkarket a t ik sortzen da. Dirudienez, bada, ingeleser ako errazen a den osagai- egiturazko siste ma n ,

(102) John was drunk by midni ght«Jon edand a zegoen gauerdirako»

perpaus hau (100) eredu are n araber a azter daiteke e n bukaerako kate batetik eratorria da. Bestela esand a , egiturari dagokionez, ez dago modurik (101) eta (102) behar bezala bereizteko, biak muin- perpaus ak badira. Haatik, (102) perpaus a ri «aktiboare n» formalda tze a ezartzen badiogu, ondorioa ez da grama t ikala.

Osagai- egitura eta atal formalda tzailea biltzen dituen grama tikarik errazen a eratzen saiatzen garene a n , ingeleserako, muinean adierazpe n perpaus , soil, aktiboak aurkitzen ditugu (izan ere, ziurrenik haue t a riko talde mugatu bat), eta gainerako perpaus guztiak formaldakitza t deskriba daitezke beste rik gabe. Aztertu ditudan formalda tze guztiak

alderantziz ezar ezinezkoak direla erakuts daiteke, errazago baita formalda tze a norabide batean ezartze a , kontrakoa n baino, eztabaida t u dugun pasiboare n kasuan bezala. Gertakari honek azal lezake grama t ikagin tzare n ohiko jokabidea , adibidez ingelesar en grama t ikan «egile- ekintza» perpaus errazen azterke t a t ik edo subjektu- predikatu, aditz-objektu grama tika harre ma n erraze t a t ik abiatzen direne an . Inork ez lioke serioski ingelesare n osagai- egituraren ikerkuntzari ekingo who m hav e they no m in a t e d «nor izenda tu dute» bezalako perpaus batekin, hura atal bitan azter tzeko asmoz, adibidez. Eta ingelesare n egiturari buruzko hausnarke t a guztiz zehatz batzuek galderazko perpaus ak aipatzen ez badituzt e ere (ikus 33. erreferentzia bibliografian), denek aipatzen dituzte adierazpe n perpaus soilak, hutsik egin gabe. Analisi formalda tzaileak, (best ela sorburu formalik ez duen) asimet ria honen azalpen erraza eskaintzen du, grama t ikalariek hizkuntzari buruzko intuizio zuzen bati men egin diotela onartuz. 46

7.6 Ingelesare n formalda tze ak utzi aurretik, bada aipame nik merezi duen beste arazo bat. 5. kapituluaren atarian ohartu gara juntadurare n erregelak osagai analisirako lanabes egokia eskaintzen digula, erregela hau asko errazten baita osagaiak eredu jakin batean eratzen badira. Orain, erregela hau formalda tze gisa adieraziko dugu. Beste kasu askotan ere, perpaus ak formalda tze a jasate a n erakus t en duen jokabideak bere osagai-egiturari buruzko froga baliotsu eta sendoak eskaintzen dizkigu.

Adibidez, har ondoko bi perpausok:

(103) (i) John kne w the bo y stud yin g in the library«Jonek liburutegian ikasten zegoen mutila ezagutzen zuen»

(ii) John found the bo y stud yin g in the library«Jonek mutila liburutegian ikasten aurkitu zuen 47 »

Intuizioaren aldetik begi- bistakoa da perpaus hauek grama tika egitura ezberdina duten a (argi ikusten dugu, adibidez, (103) perpaus a ri not runnin g around the stre e t s «ez kaleet an zehar korrika» gehitu nahi diogune a n) , baina ez dut uste osagai- egituraren alorrean osagai ezberdine t a n azter tzeko zioak aurkituko ditugunik. Adibide bietan, analisirik errazen a IS – Aditza – IS – ing +AS da. Baina har dezagun perpaus hauen jokabidea pasiboaren formalda tze a r e n menp e a n . Baditugu (104) perpaus ak , baina ez (105). 48

(104) (i) the bo y stud yin g in the library was known (by John)«liburut egian ikasten zegoen mutila ezagun a zen»

(ii) the bo y stud y in g in the library was found (by John)«liburut egian ikasten zegoen mutila aurkitu zuten»

(iii) the bo y was found stud yin g in the library (by John)«mutila liburutegian ikasten aurkitu zuten»

(105) the bo y wa s known stud y in g in the library«mutila, liburutegian ikasten ezagutu zuten»

Pasiboaren formalda tze a IS – Aditza – IS eredukoak diren perpaus ei ezartzen zaie bakarrik. Beraz, (104i) sortzeko, (103ii) honela azter tu behar da:

(106) John – found – the bo y stud yin g in the libraryJonek – aurkitu zuen – liburutegian ikasten zegoenmutila

Objektu den izen sitag mari dagokionez, the bo y stud y in g in the library «liburutegian ikasten zegoen mutila», (103i) perpaus ak azterke t a bera jasotzen du, (104i) pasiboa badugulako.

Baina (103ii) perpaus ak badu (104iii) pasiboa ere. Gertakari honek erakus t e n digu (103ii) perpaus a 7.4 pasar t e a n jorratut ako aditza + o s a g a r ria eraikuntzaren adibidea dela, eta, beraz, Tban formalda tze a r e n bitartez eratorria dela, azpiko kate honet a tik:

(107) John – found stud yin g in the library – the bo y ,Jonek – liburutegian ikasten aurkitu zuen – mutila

found «aurkitu zuen» aditza dela eta stud yin g in the library «liburut egian ikasten» bere osagarria. Pasiboaren formalda tze ak (107) hartu eta (104iii) sortzen du, (90) hartu eta (89) sortzen duen legez. Hala ere, (103i) ez da John – kn ew stud yin g in the library – the bo y «Jonek – liburutegiak ikasten ezagutu zuen – mutila» ((107) bezalakoa den) kateare n aldake t a bat, (105) ez baita perpaus grama tikala.

Beraz, perpaus pasibo grama t ikalak azter tzea n aurkitzen dugu (103ii) adibideko John found the bo y stud yin g in the library bitara azter daiteke ela , bate tik IS – Aditza – IS bezala, objektua the bo y stud yin g in the library «liburut egian ikasten zegoen mutila» delarik, edo beste tik IS – Lag +A – IS – Osa g bezala, (107) katetik eratorrita, found stud y in g in the library «liburut egian ikasten aurkitu zuen» aditz konplexua duela. Aitzitik, (103i) perpaus a , John kne w the bo y stud yin g in the library , leheneng o modura azter daiteke bakarrik: «Jonek liburutegian ikasten zegoen mutila ezagutzen zuen». (103)ko perpaus e n deskribape n a bat dator, beraz, intuizioarekin.

Har dezagun mota beret suko beste adibide hau:

(108) John ca m e hom e«Jon etxera etorri zen»

Nahiz John eta hom e ISak diren 49 eta ca m e Aditza den, formalda tze ek (108) pepaus a n duten eraginare n ikerkuntzak erakus t e n digu ezin daiteke el a IS – Aditza – IS bezala azter tu. Ez daukagu hom e was co m e by John «etxea Jonek etorria izan zen», pasiboare n ezarpen a r e n ondoren, ez eta what did John co m e «zer etorri zuen Jonek» ere, Tw formalda tze a r e n ondoren. Beraz, formalda tze hauen deskribape n a alferrik korapilatu nahi ez badugu, best e moduren batea n azter tu behar dugu (108), beharb ad a IS – Aditza – Adlag bezala. Honelako hausnarke t ez kanpo, ez dirudi bestelako arrazoi sendorik

dagoenik (108) adibideari intuizioaren kontrakoa den IS – Aditza – IS analisia ukatzeko, ho m e hitza ca m e aditzaren objektu eginaz.

Zuzen esan daiteke, nire iritziz, osagai- egitura erabakitzeko oinarrizko irizpide asko eta asko formalda tzaileak direla. Hatsarre orokorra hauxe dugu: grama tika errazten duen formalda tze bat bada, kopuru handitan perpaus e t a t ik perpaus e t a r a doana (hots, perpaus grama t ikalen taldea ia- ia erabaki egiten duen formalda tze a ) , orduan perpaus e n osagai-egituraren azterke t a egitean formalda tze horrek beti perpaus grama t ikalak sor ditzan eran erabakitzen dugu, honela grama tika askoz gehiago soilduaz.

Irakurleak beharba d a biribilkeriaren bat edo argudio etene n bat suma t uko zion honezkero gure ikerbideari. Pasiboa bezalako formalda tze ak delako osagai analisi jakin baten gainean eratzen ditugu, eta gero perpausok formalda tze horien pean duten jokabidea azter tzen dugu, osagai- egitura nola ezarri behar zaien erabakitzeko. Esaterako, 7.5 pasar t e a n , (102) John was drunk by midni ght «Jon edand a zegoen gauerdirako» perpaus ak kide «aktiborik» ez edukitzea argudio bezala erabili dugu pasibotik aktiborako formalda tze a eratze are n aurka. Bestalde, 7.6 pasar t e a n , (108) perpaus ak , John ca m e ho m e «Jon etxera etorri zen», kide pasiborik ez edukitzea argudio bezala erabili dugu perpaus a ri IS – Aditza – IS ereduko osagai- egitura ez egozteko. Hala ere, kasu bakoitzean argudioaren haria arre taz aztertzen bada, argi ikusiko da ez dagoela biribilkeriarik edo etenik. Kasu bakoitzean gure kezka bakarra grama t ikare n konplexuta s u n a gutxitzea izan da, eta proposa tu t ako analisia arbuiatu t ako aukerak baino askoz errazago a dela erakus t en saiatu gara. Kasu batzue t a n , grama tika errazteko formalda tze bat bazter tzen da: horietan, hobe da osagai- egituraren berrazte rke t a . Beraz, 6. kapituluan urratut ako bideari ekin diogu. Osagai- egitura eta formalda tze ak erabiliz, proposa tu t ako best e edozein baino soilagoa den ingelesar en grama tika egiten saiatzen gara; eta artean ez zaigu batere axola, ingelesare n corpus batetik abiatuz eta corpusa nahi adina handia izanik, grama tika hone t a ra heltzeko egiazki egin behar diren urrats mekanikoak zeintzuk izan litezkeen asma tze a . Aurkitze- prozedura izan beharre a n ebaluake t azko a den gure helburu apalago ak, biribilkeria ustelaren arriskua deusez t a tze n du goian jorratut ako adibide guztiet an. Itxuraz ereduz kanpokoak ziren kasuen bilbatze eta azaltze intuitiboek, nire ustez, heme n jarraitu dugun bidearen zuzenta su n a r e n aldeko froga garrantzitsu ak eskaintzen dituzte.

8.HIZKUNTZ TEORIAREN AZALPEN AHALMENAZ

8.1 Orain artean , hizkuntzalariaren eginbeh ar ra hizkuntzaren perpaus guztiak eta horiek bakarrik sortzen dituen lanabes (grama tika) motare n bat egitea dela onartu dugu, perpausok nolabait aurretiaz emand a zeudela suposa tu az . Ikusi dugunez, hizkuntzalarien zeregina honela taxutzeak berez gara ma tz a hizkuntzak itxurape n- mailen talde baten arabera deskriba tzer a , itxurape n- maila horietako batzuk eraba t abstraktuak eta esangura t su a k direlarik. Batez ere, perpaus grama tikalen itxurapen e a n osagai- egitura eta egitura formalda tzailea maila bereziak direla onartzera gara ma tz a . Orain, hizkuntzalariaren helburuak bestelako azalbide guztiz ezberdin batean adieraziko ditugu, nahiz eta bide honek ere antzeko ondorioet a ra erama n g o gaituen hizkuntz teoriaren izaerari dagokionez.

Kate jakin bat (inork inoiz sortu ez arren) perpaus a den ala ez alde batera utzita, badira hizkuntza eta hizkuntz jokabideari buruzko hainba t gertakari azalpena r e n zain daude n a k. Gertakari horietako batzuen azalpen a grama t ikek eskaini behar dituztela uste izatea bidezkoa da. Adibidez, ingelesdun askorentza t , /aneim/ fonema- hurrenkera era bikoitz batea n uler daiteke, bai a na m e «izena» eta bai an aim «xedea » bezala. Gure grama t ika maila bakarreko siste ma balitz, fonema k bakarrik dituena , ezingo genuke gertakari hau azaldu. Baina morfologiaren itxurape n- maila garatzen dugune a n , eraba t best elakoak diren arrazoieng a tik morfema k eratu behar ditugula ikusten dugu, alegia, a , an «bat» aim «xede», na m e «izen», eta morfemok forma fonologikoei loturik daudela , hots , /eym/, /neym/. Beraz, morfologia modurik soilenea n eratzeko ahaleginare n ondorio automa t ikoa /aneim/ fonema- hurrenker a morfologia- mailan bitara itxuratzen dela ohartzea da. Oro har, fonema- hurrenkera bat modu batean baino gehiagot an aztertzen bada beste mailaren batea n , e g itura zk o ho m o n i m i a dela esat en dugu. Honek grama t iken zuzenta s u n e r ako irizpide bat iradokitzen du. Gramatika baten zuzenta s u n a neur dezakegu egiturazko homonimia guztiak bene t ako anbiguotas u n ak ote diren galdetuaz, eta alderantziz, bene t ako anbiguota su n guztiak egiturazko homonimia gertaerak ote diren galdetu az. 50 Orokorrean , grama tika- ereduar e n ikusmolde batek neurri hau gainditzen ez badu, zalantzan jar ditzakegu ikusmolde a bera eta atzean duen hizkuntz teoria. Beraz, morfologiaren maila eratzeko arrazoibide guztiz egokia da, azaltzeke legokeen/ / esapide ar e n anbiguotas u n a argitzen duelako.

Fonema- hurrenkera bat bitara itxuratzen denea n, egiturazko homonimia dugu. Demagu n mailaren batea n fonema- hurrenkera ezberdin bi era berean edo beret su a n itxuratzen direla. Hurrenkera hauek antzera «ulertuko» direla espero dugu orduan,

itxurapen bikoitzaren adibideak modu batea n baino gehiago «ulertzen» diren legez. Adibidez, ondoko perpaus ak:

(109) (i) John play e d tenni s«Jonek tenisean jolastu zuen»

(ii) my friend likes mu si c ,«nire lagunari musika gusta tzen zaio»

zeharo ezberdinak dira bai maila fonemikoan bai morfologikoan ere. Baina osagai-egitura mailan, biak itxuratzen dira IS – Aditza – IS ereduar e n bitartez; izan ere, bistan da zentzu batea n antzera ulertzen direla. Hitz eta morfeme n mailez harago ez doan grama t ika batek ezin dezake gertakari hau azaldu, eta honelako adibideek 3. kapituluan aurkeztu t akotik berezia den osagai- egitura maila eratzeko zioa ema t e n digute. Ohar bedi egiturazko anbiguotas u n a ri buruzko hausnarke t ak eskain daitezke ela baita osagai- egitura maila eratzeko ere. Old m e n and wo m e n «emaku m e eta gizon zaharrak», edo they are flying plan e s (hots, «hegaz egiten duten hegazkinak dira» edo «hegazkinak gidatzen dituzte» esana hi bikoitza duen esapidea) adibideak nabar me n bikoitzak dira, eta, izan ere, osagai- egitura mailan bitariko analisia dauka t e , beheko mailetako a bakarra izan arren. Gogora bedi esapide baten osagai- egiturazko itxurape n a ez dela kate bakarra , baizik eta (15) ereduko diagra ma , hots, baliokidea den itxurapen kate tald e jakina. 51

Iradoki nahi duguna da «perpau s a ulertzea» nozioa «hizkuntz maila» nozioaren arabera azal daiteke el a neurri batea n . Perpaus bat ulertzeko, bada, lehenen go haren azterke t a berrikusi behar dugu hizkuntz maila bakoitzean; eta hizkuntz maila abstraktue n talde jakin baten zuzenta su n a neur dezakeg u, hain zuzen ere, maila horien araber a eratut ako grama tikek «ulertze» nozioaren analisi egokia eskaintzen ote diguten galdetu az. Eredu hau onartzen bada, itxurapen- maila gorene t a n antzekota s u n a eta ezberdint a su n a (egiturazko homonimia) erakus t e n duten kasuak, goiko mailak existitzen direla frogatzen duten muturreko adibideak baino ez dira. Oro har, ezin dugu perpaus bat osorik ulertu maila guztietan jasotzen duen analisia ezagutu gabe, barnea n direla goragoko osagai- egitura maila bai eta, ikusiko dugunez, egitura formalda tzailea ere.

Osagai- egiturarik gabeko hizkuntz teoria baten desegokita sun a erakutsi ahal izan dugu, beheko mailetan azaltzeke gelditzen diren anbiguotas u n a edo esan ahi-antzekota s u n a duten kasuak aurkeztu az. Baina osagai- egiturazko maila eratu ondoren, eta ingelesari ezarri ondoren ere, bada azaltzeke gelditzen den kasu mordo handia. Hauen azterke t ak frogatzen du are goragokoa den analisi formalda tzaileare n maila baten beharr a , 5. eta 7. kapituluet an argudiatu t akotik kanpo. Adibide adierazgarrienak baino ez ditut aipatuko.

8.2 7.6 pasar t e a n , irizpide formalda tzaileak eztabaidar a ekarri gabe an ezin azalduzko itxurapen anbiguotas u n a erakus t e n duen perpaus baten adibidea aztertu dugu (hots, (103ii) I found the bo y stud y in g in the library «mutila liburutegian ikasten aurkitu dut» edo «liburut egian ikasten zegoen mutila aurkitu dut»). Adiera batean , perpaus hau Tban formalda tze a I – found stud yin g in the library – the bo y kateari ezartzear e n ondorio dela ikusi dugu, eta beste adieran IS – Aditza – IS ereduko analisia duela, objektua the bo y stud y in g in the library «liburutegian ikasten zegoen mutila» izanik. Azterket a formalda tzaile sakonago batek erakutsiko luke adibide bietako perpaus ak hurrengo muin-perpaus bakune n azpian dauden bukaerako kate bi hauen formalda tze e n ondorio direla:

(110) (i) I found the bo y«mutila aurkitu nuen»

(ii) the bo y is stud y in g in the library«mutila liburutegian ikasten dago»

Beraz, perpaus honek erakus t e n duen bikoiztasun a muin- perpaus beret a tik aukera formalda tzaile ezberdinak eginaz erator tze ari zor zaio, eta horret an datza beraren garrantzia. Adibide honek, baina, oso konplexua izanik, formalda tze ek osagai- egitura egozten duten moduar e n ikerketa xehea behar du, eta jatorri formalda tzailea duten bikoiztasun e n adibide soilagoak erraz aurkitzen dira.

Har dezagun (111) osagaia , adiera bikoitza duena , hunt ers «ehiztariak» subjektu duela, (112i) osagaiare n eredu an , edo objektu duela, (112ii) osagaiaren eredu an.

(111) the sho o t in g of the hunt ers«ehiztariek/ehiztariak tirokatze a »

(112) (i) the growling of lions«lehoiek orro egitea»

(ii) the raisin g of flow ers«loreak haztea»

Osagai- egitura mailan ez dago bikoiztasun hau azaltzeko bide egokirik; osagai hauen guztien itxurapen a the –Aditza + i n g – o f +IS da. 52 Irizpide formalda tzaileen arabera , aitzitik, bada azalpen argi eta automa t iko bat. Ingelesar en azterke t a ardura t su ak erakus t en du grama t ika erraztu egin daitekeela (111) eta (112) bezalako osagaiak muine tik atera eta formalda tze e n bitartez txerta tze n baditugu. (112i) bezalako osagaiak sortzeko, IS – Aditza – IS ereduko edozein perpaus dagokion the – Aditza + i n g – of +IS ereduko osagaira aldatzen duen formalda tze a eratzen dugu; formalda tze hau bere ondorioa IS bat izan dadin taxutuko da. 53 Aldiz, (112ii) sortzeko, IS1 –C–A–IS2 ereduko edozein perpaus hartu eta dagokion the –Aditza + i n g – o f +IS 2 ereduko IS bihurtzen duen formalda tze a eratzen dugu. Beraz, formalda tze haue t a t ik leheneng o a k lions growl «lehoiek orro egiten dute» hartu eta the growling of lions «lehoiek orro egitea» formara aldatuko du, eta bigarren ak John rais e s flow ers «Jonek loreak hazten ditu» hartu eta the raisin g of flow er s «loreak haztea » bihurtuko du. Baina bai the hunt ers sho o t «ehiztariek tirokatzen dute» eta bai they sho o t the hunt ers «haiek ehiztariak tirokatzen dituzte», biak muin- perpaus ak dira. Beraz, (111) perpaus ak , the sho o t in g of the hunt ers , jatorri formalda tzaile ezberdin bi ditu; itxurape n bikoitza dauka maila formalda tzailean . Sho ot eta hunt ers eleme nt u e n arteko harre ma n a ezberdina izate tik erator tzen da (111) perpaus a r e n harre ma n grama t ikalaren bikoiztasun a . Ez daukagu horrelako bikoiztasunik (112) perpaus e t a n , ez baitago they growl lions eta flow ers rais e bezalako perpaus grama tikalik. 54

Era berean , har dezagun hurrengo bikotea :

(113) (i) the pictur e was paint e d by a n ew te chni qu e«irudia teknika berri batez margotu dute»

(ii) the pictur e wa s paint e d by a real artist«irudia bene t ako artista batek margotu du»

Perpaus hauek oso adiera ezberdinak dauzkate, nahiz itxurapen bera duten osagai-egituran, IS–was +Aditza + e n – b y +IS alegia. Baina euren jatorri formaldatzailea oso ezberdina da. (113ii) perpausa a real artist paint e d the picture «benetako artista batek irudia margotu zuen» perpausaren pasiboa da. (113i), ordea, John paint e d the picture by a new techniqu e bezalako batetik sortu da formaldatze biren bitartez; lehenik pasiboa, gero, 8. kapituluko 10. oharrean aipatutako ezabaketaren formaldatzea, pasiboaren «egilea» kentzen duena. (113) ereduko homonimia osoa aurkitzea ez da zaila. Adibidez,

(114) John was fright en e d by the new m e th o d s«metodo berriek Jon beldurtzen zuten»

perpaus ak bi adiera ditu; bate tik Jon ohiturazalea dela, metodo berriek beldurtu egiten dutela adieraz dezake; edo beste t ik, jendea beldurtzeko metodo berriak ezarri zaizkiola Joni (adiera hau normalen a litzateke b ein g txerta tuko balitz was hitzaren atzetik). Maila formalda tzailean, (114) adibideak bai (113i) eta bai (113ii) perpaus e n analisia har dezake, zeinak adieren bikoiztasun a azaltzen duen.

8.3 Argudioa osatzeko, beste muturreko adibide bat aurkezt en dugu; hots, era berean ulertzen diren perpaus ak , nahiz osagai- egituran eta beheragoko mailetako itxurapen e a n oso ezberdinak izan. Har ditzagun 7.2 pasar t e a n jorratut ako perpausok:

(115) (i) John at e an ap pl e adierazpe n perpaus a

«Jonek sagarra jan zuen»

(ii) did John eat an apple bai- ala- ezko galdera

«Jonek sagarra jan al zuen?»

(iii) what did John e a t

«Jonek zer jan zuen?» NZ-galdera

(iv) who at e an ap pl e ?«nork jan zuen sagarra?»

Intuizioaren aldetik begi- bistakoa da (115) adibidean bi mota t ako perpaus ak daudela , adierazp en e ko a k (115i) eta galderazkoak (115ii- iv). Areago, galderazkoak intuitiboki best e talde bitan bana tzen dira: bai- ala- ezko galderak (115ii) eta NZ-galderak (115iii,iv). Zaila da, baina, sailkapen e r ako irizpide formal bat aurkitzea, arbitrarioa eta ad hoc ez dena. Adibidez, perpaus ak euren doinu «arrunta r en » araber a sailkatzen baditugu, orduan (115i), (115iii) eta (115iv) perpaus ak , (beheranzko) adierazpe n doinu arrunt a duten ak, (115iv) perpaus a ri kontrajar tzen zaizkio, honek goranzko doinua baitauka. Hitz-ordenare n arabera sailkatzen baditugu, orduan , IS – Aditza – IS hurrenkera arrunta duten (115i) eta (115iv) perpaus ak (115ii) eta (115iii) perpaus ei kontrajarriko zaizkie, azken hauek subjektua eta laguntzailea lekuz aldatu t a dauzka t elako. Hala ere, ingelesar en edozein grama tikak sailkatuko lituzke perpaus hauek (115)ko eredua n, eta edozein ingelesdun ek eredu horren araber a ulertzen ditu perpausok. Egiazki, sailkapen honentzako oinarririk eskaintzen ez duen hizkuntz teoria bat ezin da zuzene t si.

Formalda tze- mailan kate baten itxurapen ak, jatorri duen bukaerako katea (edo kateak) eta azpiko kate hone t a tik erator tzen duten formalda tze e n hurrenker a biltzen du. Gorago, 7.1- 2 pasar t e e t a n , ondoko ondorioet a r a heldu gara (115) (=70) adibideko perpaus ei buruz. Perpaus guztiak azpiko kate hone t a t ik erator tzen dira:

(116) John – C – e a t + a n + a p p l e (=(61))

kate hau osagai- egituran eratortzen delarik. (115i) perpaus a (116) katetik eratortzen da, nahitaezko formalda tze ak bakarrik ezarriaz; beraz, muin- perpaus a dugu definizioz. (115ii) perpaus a (116) katetik eratortzen da nahitaezko formalda tze ak gehi T gald ezarriaz. Bai (115iii) bai (115iv) perpaus ak , nahitaezko formalda tze ak , Tgald eta Tw ezarriaz. Bataren eta best ea r e n arteko aldea Tw formalda tze ak aukera tzen duen izen sintag ma n dago. Demagu n perpaus motak, oro har, euren ibilbide formalda tzaileare n arabera eratzen ditugula, hau da, formalda tze- mailan duten itxurapen a r e n arabera . Orduan, bate tik (115i) muin- perpaus a eta beste tik Tgald jasan duten (115ii- iv) perpaus ak izango genituzke (115) sailkapen eko banake t a nagusian. Beraz, (115ii- iv) galderazkoak dira denak. (115iii- iv) perpaus ek galderazko perpaus e n azpitalde berezi bat osatzen dute, Tw formalda tze a gehitzen baita euren ibilbidean . Beraz, (115)rako grama tika formalda tzailerik soilena formulatzen dugune a n , sortzen dituen itxurape n formalda tzaileek intuizioz zuzentza t jotzen genue n perpaus- sailkapen a ema t e n digutela ohartzen gara.

9.SINTAXIA ETA SEMANTIKA

9.1 Azkenik aurkitu ditugu adiera bat baino gehiago duten perpausak, formaldatze-mailan (baina ez beste mailetan) bitara itxuratuta daudenak, eta antzera ulertzen diren perpausak, formaldatze- mailan bakarrik antzeko itxurapena dutenak. Honek areagoko sustapena eta zuzentasun zantzua ematen digu hizkuntz deskribapena egitura formaldatzailearen bitartez egiteko, eta itxurapen formaldatzaileak gainerako mailek duten funtsezko izaera bera duela onartzeko. Areago, «perpausa ulertzea» prozesuaren atal batzuk hizkuntz maila kontzeptuaren arabera azal daitezkeelako iradokizunari indar handiagoa ematen dio. Bereziki, perpaus bat ulertzeko, nahitaezkoa da jatorrian dituen muin- perpausak ulertzea (zehatzago esanda, muin- perpaus horien azpian dauden bukaerako kateak) eta oinarrizko osagai bakoitzaren egitura, hala nola perpaus horrek muinetik egindako ibilbide formaldatzailearen garapena. 55 Honela, «ulertze» prozesua aztertzearen inguruko arazo orokorra murriztu egiten da, zentzu batean, muin- perpausak nola ulertu behar diren azaltzeko arazora, hauexek baitira oinarrizko «edukizko elementuak», eta hauetatik eratortzen baitira benetako, eguneroko perpaus arrunt, konplexuagoak, garapen formaldatzailearen bitartez.

Sintaxi egiturak esana hiari eta ulertzeari buruzko arazoe t a n argia egin dezake ela proposa tz e a n , leku arriskutsu batean sartzen gara. Ez dago hizkuntzare n ikerkuntzan sintaxiaren eta sema n tikare n arteko loturak aztertzen dituena baino errazago nahas me n d u a n erortzen den beste alorrik, formulatze argi eta ardura t su e n behar larriagoan dagoenik. Egin beharko litzateke e n egiazko galdera hau da: «Hizkuntza batean eskurag ar ri dauden sintaxi eragike t ak nola erabiltzen dira hizkuntza horren bene t ako erabileran?». Hala ere, arazo garrantzi tsu honi ekin beharr ea n , sintaxiaren eta sema n tikare n arteko loturen ikerkuntzan nagusi dira bazterreko arazo bat eta gaizki egindako galdera bat. Bazterreko arazoa: grama tika aurkitu edo aukera tze a n sema ntikako informazioa beharrezkoa ote den ala ez; eta eztabaida honet a n baietzare n alde daude n e k egiten duten erronka: «Nola eraiki daiteke grama tika bat esana hiari buruzko aipame nik egin gabe?»

Sintaxiaren ikerkuntzak eduki litzakeen ondorio sema ntikoei buruz 8. kapituluan egin ditugun hausnarke t ak ez lirateke gaizki ulertu behar, grama t ika esana hian oinarritzen dela onartuko balute bezala. Izan ere, 3. eta 7. kapitulue t a n itxuratu den teoria eraba t formala eta sema ntikarik gabea da. 8. kapituluan laburki aipatu dugu nola iker litekeen lanabes sintaktikoen bene t ako erabilera. Beharbad a argi gehiago egin genezake arazo honen inguruan, sintaxi teoriarentza t oinarri sema n tikoak aurki ote daitezkee n galderari ezezko bidetik ekinaz.

9.2 . 1 Ahalegin handiak egin dira galdera honi erantzun nahian: «Nola eraiki daiteke grama t ika bat esan ahiari buruzko aipa me nik egin gabe?». Galdera bera baina, gaizki eraturik dago, esan ahiari buruzko aipa me n a k e g in a z grama tika eraiki daiteke ela egiatza t hartzen duelako, ideia horrek oinarririk ez daukan arren. Funts berarekin galde lezake batek: «Nola eraiki daiteke grama tika bat hiztunen ile- koloreari buruzko aipa me nik egin gabe?». Egin beharko litzateke e n galdera da: «Nola eraiki daiteke grama tika bat?». Ez dut ezagutze n zatika bada ere sema ntikako irizpideak erabiliaz grama tika- egituraren teoria bat garatzeko ahalegin xeherik, ez eta grama t ikak eraiki edo ebalua tzeko informazio sema n tikoa erabiltzeko proposa m e n zehatzik ere. «Hizkuntz formari buruzko intuizioa» hizkuntz forma (hots, grama t ika) ikertzen duenare n tz a t oso baliagarria dela ukatzerik ez dago. Guztiz argi dago, halaber , grama tika teoriaren helburu nagusia intuizioaren erabilera ilun honen ordez azterbide objektibo zehatzak lortzea dela. Haatik, nekez froga liteke hizkuntz formare n egiazko ikerkuntzan «esan a hiari buruzko intuizioak» erabilgarritasun izpirik duenik. Gramatikaren azterke t a n esan ahia erabiltzeare n aldeko iradokizunen desegokitasu n a argi ikusten ez bada, uste dudan ez , haien zehazt a su n ezaga tik da, bai eta «hizkuntz formari buruzko intuizioa» kontzeptu a «esan a hiari buruzko intuizioa» kontzeptu a r ekin nahas t eko zoritxarreko joera bateng a tik ere; bi ideia hauek lotzen dituzten ezaugar ri bakarrak zehazta s u nik eza eta hizkuntz teoriarako desegokitasu n a dira. Hala ere, iradokizun hauek harrera ona eta zabala jaso dutelako, merezi du beharba d a horietako batzuk laburki azter tzea , nahiz eta arazo honi dagokionez, frogak eskaini behar dituena , irizpide sema ntikoen araber a grama t ika gairen bat garatze a lortu duela aldarrikatzen duen hizkuntzalaria den.

9.2 . 2 Grama tika esanahiare n mend e dagoela ustez frogatzen duten baieztap e nik zabaldue n e n artean hurrengo ak ditugu:

(117) (i) esaldi bi fonemikoki ezberdinak dira, bakarrik esana hiaren aldetik ezberdinak badira;

(ii) morfema k, esana hia duten eleme n tu rik txikienak dira;

(iii) perpaus grama tikalak, sema ntikoki esangur a dutenak dira;

(iv) subjektua- aditza harre ma n grama tikala (hots, p er p a u s a ren IS – AS analisia) egilea- ekintza «egiturazko esan ahi» orokorrari dagokio;

(v) aditza- objektua harre ma n grama t ikala (hots, ASren Aditza – IS analisia) ekintza-helburua edo ekintza- jasalea egiturazko esana hiari dagokio;

(vi) perpaus aktiboa eta dagokion pasiboa sinonimoak dira.

9.2 . 3 Hizkuntzalari askoren iritzian bereizkuntza fonemikoa esana hi- bereizkuntzare n arabera definitu behar da (sinonimia, ezagun a go a den deitura erabiltzeko), (117i)an proposa tz en den bezala. Hala ere, bereh ala antze ma t e n da (117i) ezin daiteke ela bere horretan onar bereizkuntza fonemikoare n definiziotzat . 56 Erantzun gabeko galderarik utzi bahi ez badugu, bertan aipatzen diren esaldiek banakoak izan behar dute, ez tipoak 57 . Baina badira esaldi- banakoak fonemikoki ezberdinak direnak esan ahiare n aldetik berdinak (sinonimoak) izan arren, eta badira esaldi- banakoak fonemikoki berdinak eta esan ahian ezberdinak (homonimia) direnak. Beraz, (117i) faltsua da adiera bietan. Ezkerretik eskuinerako adieran bach el or eta unm arri e d m a n «gizonezko ezkongab e a » bezalako bikoteek gezurta tzen dute, edo areago, ondokoak bezalako sinonimo osoek, / / eta / / e c o n o m i c s «ekono mia», ádult eta adúlt «heldua», / / eta / /

ration «anoa», eta best e hainbes t e , hizkera mota bakar batea n aurki daitezke en a k gainera . Eskuinetik ezkerrerako adieran, bank «ibai- ertza» eta bank «banku a» bezalako bikoteek gezurta tzen dute (117i), 58 eta baita (hizkera askotan) m e t al «met ala», m e d al «domina» ere, best e adibide askoren artean. Bestela esand a , (117i) irizpide hartut a esaldi- banako bi esaldi- tipo berari egozten badizkiogu, okerreko sailkapen a lortuko dugu adibide- kopuru handi batean .

Proposa me n ahulago bat egin liteke (117i)ren ordez. Demag un hizkuntza baten analisiari ekin aurretik badugula siste ma fonetiko oso bat, hain xehea non ziur gauden, edozein hizkuntza t a r ako, fonemikoki ezberdinak diren esaldi bikote guztiak ezberdin transkriba tuko dituela. Orduan baliteke transkribake t a fonemiko honek banako ezberdin batzuk era berean transkriba tze a . Onar dezagun esaldi- banako baten «esan a hi bikoitza» definitzen dugula bera bezala transkriba tu t ako esaldi- banako guztien taldea bezala. Honek homonimiare n arazoa jorratzeko modu a eman liezaguke, corpus eskerga bagenu, bertan hitz jakin baten forma fonetiko ezberdin guztiak ziur asko hitz horrek izan litzakeen esan ahi guztiekin ager tuko lirateke elako. Azterbide honet a n barren ag o jo genezak e , sinonimoe n arazoari heltzeko. Ildo honet a t ik batek espero lezake ezberdinta s u n fonemikoa zehazt e a , corpus itzel honet a n fonetikoki transkriba tu t ako eleme n tu e n esan ahien ikerkuntza ardura t su a r e n bitartez . Alabaina, hitz batzuek batera izan ditzake t en esan ahiak era zehatz eta errealista batea n azaltzear en zailtasunak, eta baita lanaren neurri eskergak ere, zalantzan jartzen du eginkizuna inoiz bete ote litekeen.

9.2 . 4 Zorionez, ez dugu horrelako egitas mo urrun eta nekezik burutu behar bereizkuntza fonemikoa zehazteko. Eguneroko lanean, hizkuntzalari guztiek sema ntikarik gabeko eragike t a erraz eta azkarrago a erabiltzen dute. Jo dezagun hizkuntzalari batek erabaki nahi duela ea ingelesar en hizkeraren batea n m e t al «met ala» eta m e d al «domina» fonemikoki ezberdinak ote diren ala ez. Ez ditu hitz horien esan ahiak ikertuko, informazio honek ez baitu inolako garrantzirik bere helburue t a r ako. Badaki esan ahiak ezberdinak direna (edo arazo horrek ez dio ardura), eta hitzok fonemikoki ezberdinak ote diren erabaki nahi du. Datu- biltzaile ardura t su batek ziurrenik bikoteen froga erabiliko luke, 59 bi informatzailerekin edo informatzaile bakarra eta grabag ailuarekin. Esaterako, interes a tze n zaizkion esaldi- banakoen kopia andan a egin lezake, eta hiztunak ongi ezagutzen ote dituen erabaki. Ezagutza hori sendoa bada, hizkuntzalariak froga zorrotzagoa egin lezake, hiztunari eskatu az hitz bakoitza hainba t aldiz errepikatzeko, eta bikoteen froga ezarriaz berriro errepikape n oi. Hiztunaren bereizkuntza zuzena bada errepikap e n e t a n , orduan hizkuntzalariak esango du m e t al «metala» eta m e d al «domina» hitzak fonemikoki ezberdinak direla. Bikoteen frogak eta haren aldaera eta garape n ek bereizkuntza fonemikoa erabakitzeko tresna bat eskaintzen digute, sema ntikako arazorik gabea eraba t . 60

Gramatika aztertzeko ikerbide sema ntikag a b e a k sema n tikan oinarritzen direnen kideko aukera bezala hartu ohi dira, eta aldez aurretik jarrai litezkeela onartzen den arren, konplexue giak izatea kritikatzen zaie. Hala ere, eta gutxienez bereizkuntza fonemikoari dagokionez, hain zuzen ere kontrakoa egia dela ikusi dugu. Badira sema n tikag a b e a k diren bikoteen froga bezalako eragike t azko azterbide nahiko zuzenak bereizkuntza fonemikoa erabakitzeko. Litekeen a da, berez, bikote- froga eta haren garape n e n kidea litzateke e n hurbilketa sema n tikoa garatze a , baina badirudi prozedura hori askoz konplexuago a izango dela, corpus eskerga baten azterke t a xehea eskatzen baitu, eta hizkuntzalaria fonema-hurrenker a batek zenba t esanahi izan litzakeen erabakitzeko zeregin nekag arrian nahas t e n baitu.

9.2 . 5 Bada beste hasierako zailtasun bat, bereizkuntza fonemikoa aztertzeko ikerbide sema ntikoak eztabaida tz e a n aipatu behar dena. Ez dugu galdetu ea banako ezberdinei (baina fonemikoki berdin direnei) egozten zaizkien esana hiak berdinak ote diren, ala oso antzekoak soilik. Bigarrena bada, orduan bereizkuntza fonemikoa erabakitzeko zailtasun guztiak errepika tu egiten dira esan ahiare n berdinta sun a erabakitze an (eta handitzen, gaiak berez duen iluntasun a g a t ik). Esanahi bi «esan a hi bera» direla esan ahal izateko norainoko antzekota s u n a behar den erabaki beharko dugu. Bestalde, egozten diren esana hiak beti berdinak direla defenda tze n saiatzen bagara , eta hitz baten esanahia agerraldi bakoitzaren atal tinko eta aldaezina dela, biribilkerian erori garela salatzea mereziko dugu. Dirudienez, jarrera horri eusteko bide bakarra banako baten esanahia «tipo honet ako banakoak erabiltzen diren (edo erabili ahal diren) modua » dela uste izatea da, edo erabil daitezke en egoera mota , jaso ohi duten erantzun a , edo antzeko zerbait . Baina zaila da esana hiaren ideia hau ulertzea ere, aurretiaz esaldi-tipoaren ideia bat ez daukagularik. Badirudi, beraz, gure hasierako eragozpen e t a t ik kanpo ere, sema n tika tik datorren bereizkuntza fonemikoaren azterbidea biribilkeria dela, edo ustez argitu behar lukeen bereizkunza bera baino gaitzago a .

9.2 . 6 Nola azal dezakeg u orduan, (117i) bezalako adierazp en ek lortzen duten onarpen zabala? Azalpen bi daudela uste dut. Neurri batea n , sema tikako azterbideak nolabait berez eginda daudela eta analisiaren beharrik ez izateko bezain errazak direla onartzear e n ondorioa da. Deskribap en ardura t su bat egiteko ahaleginak, baina, berehala desegiten du irudipen hori. Gramatika- arazoren bati buruzko azterbide sema n tikoak sema n tikoa ez den azterbidea ri zuzenki eskatzen zaiona bezalako garap en xehe eta ardura t su a eskatzen du. Eta ikusi dugunez, bereizkuntza fonemikoa aztertzeko, sema n tikare n bidea oztopo larriez josita dago.

(117i) bezalako adierazpe n e k duten bigarren sorburua , uste dudanez, «esan a hia» eta «informa tzaileare n erantzun a » kontzeptu e n nahaske t a da. Honela, hizkuntz metodoei buruz hurrengo a bezalako iruzkinak irakurri ohi ditugu: «Hizkuntz analisian, formen arteko bereizkuntza eragiket e n bitartez definitzen dugu, esan ahi- erantzun e n bereizkuntzen arabera .» 61 9.2.3 pasar t e a n ohartu garenez, bereizkuntza «esan a hi- erantzun e n » arabera zuzene a n erabaki beharko bagenu, hainba t eta hainba t lekutan okerreko erabakia hartuko genuke; eta sortzen zaizkigun eragozpe n ak saihes tu nahi izanez gero, onartu ezinezkoak ontzat hartzera behar tzen gaituen eraikuntza guztiz korapilatsu batera jotzen dugu, zinezko proposa me n t z a t nekez har litekeen a . Eta 9.2.5 pasar t e a n ikusi dugu badirela, printzipioz, funtsezkoa go ak diren zailtasunak. Beraz, aipatut ako baieztap e n a hitzez hitz ulertzekota n , arbuiatu egin behar dugu, okerrekoa delako.

Aldiz, baieztap e n horreta tik «esan a hi» hitza kentzen badugu, bikote- froga bezalako lanabes ei buruzko adierazpe n egokia daukagu. Baina ez dago inolako eskakizunik bikote-frogan azter tzen diren erantzun ak sema n tikotza t hartzeko. 62 Era beret su a n sor lezake batek errimaren jokabidezko froga bat, bill eta pill hitzek bill eta ball hitzena ez bezalakoa den harre ma n a dutela erakus t eko. Froga honek ez luke inolako kutsu sema n tikorik. Berdinta sun fonemikoa, azken batea n , errima osoa da, eta ez dago pisuzko arrazoirik erantzun sema n tiko ikustezina proposa tz eko bill eta bill bikoterako, eta ez bill eta pill bikoterako.

Bitxia bada ere, hizkuntz teoria (117i) bezalako baieztap e n e t a n oinarritzear en aurkako garenoi esan ahiari garrantzi gutxi ema t e n diogula egotzi izan zaigu. Aitzitik, badirudi (117i) baieztap e n a r e n aldeko direnek «esan a hi» hitza hain zabal ulertzen dutela, ezen hizkuntzari ema t e n zaion edozein erantzuni «esan a hi» deitzen dioten. Baina ikusmolde hau onartzea «esan a hi» hitza esangur az eta garrantziz hustutze a da.

«Esanahiaren azterke t a » esapidea hizkuntzaren ikerkuntzaren alde garrantzitsu baten deituratza t gorde nahi duen edozeinek, uste dut, «esan a hia» eta «hizkuntzari emand ako erantzun a » ideien berdintze hau arbuiatu behar duela, eta berarekin batera , baita (117i) bezalako baieztap e n a k ere.

9.2 . 7 Ezinezkoa da, noski, sema ntikako nozioak grama tikan alferrekoak direla frogatze a , best e edozein nozio mordo baten garrantzi eza frogatzea ezinezkoa den bezalat su. Proposa me n horien azterke t ak, halere, beti erama t e n gaitu ondoriozta tzera oinarri guztiz formal batek bakarrik eskain dezake ela grama tika teoria eraikitzeko egonarri sendo eta emankorra . Sema ntikara n tz lerratzen den proposa m e n bakoitzaren azterke t ak lan honen muge t a t ik kanpo joko luke, eta alferrekoa litzateke, baina, laburki bada ere aipa ditzakegu (117) bezalako iradokizun ezagun hauen kontrako adibide begi-bistako batzuk.

Nekez esan daiteke I want to g o «joan nahi dut» perpaus eko to morfe mak edo did he co m e ? «etorri zen?» galderako do atzizki- eramaile hutsa denak funtsezko zentzu batea n esan ahia dauka t e nik, eta arrazoizkoa da onartze a esana hiaren funtsezko adiera batek (garbiro adieraziko balitz) esana hia egotziko liekeela gl e a m , glim m e r , glow «distira egin» hitzetako morfema ere ez den gl- bezalakoei . 63 Beraz, baditugu (117ii) baieztap e n a r e n kontrako adibideak, morfe mak esana hia duten eleme nt u rik txikienak direla dioen definizioaren kontrakoak, alegia. Gorago, 2. kapituluan, grama t ikal tas un a itxuratzeko irizpide orokortzat «esangur a sema n tikoa» erabiltzeare n aurkako argudioak eskaini ditugu, hau da, (117iii) baieztap e n a r e n aurkako argudioak. «Jonek gutun bat jaso zuen» edo «borroka gelditu zen» bezalako perpaus ek argi erakus t en dute (117iv) baieztap e n a , hots, subjektua- aditza grama tika harre ma n a k egilea- ekintza «egiturazko esan ahia» daukala, ezin defenda tuzkoa dela, esan ahia serioski grama t ikaz bestelako kontzeptu tz a t hartzen bada. Era berean , (117v), aditza- objektua harre ma n a ri ekintza- helburua bezalako egiturazko esana hia egozte a debeka tz en dute «bere zabarkeria saihes tuko dut» edo «trena galdu nuen» bezalako perpaus ek . Azkenik, (117vi) baieztap e n a ezezta tzeko, e v er y o n e in the ro o m know s at lea st two langua g e s «gelako denek hizkuntza bi dakizkite gutxienez» bezalako perpaus «zenba tz ailea» egia izan daiteke, nahiz eta dagokion pasiboa, at lea st two langua g e s ar e known by e v er y o n e in the ro o m , faltsua izan, perpaus hauek normale a n jaso ohi duten adieran, hau da, gelako pertsona batek bakarrik frantse s a eta alema niera badakizki, eta best e batek bakarrik gaztelania eta italiera. Honek iradokitzen du harre ma n sema ntiko ahulena ere (gertaera r e n kideta sun a) ez dela gordetzen aktibo eta pasiboaren artean .

9.3 Kontrako adibide hauek, halere , ez lukete ezkuta tu behar grama t ikare n azterke t a formalean aurkitzen ditugun eleme n t u eta egiturek funtzio sema n tiko jakinekin duten lotura harrigarria. Izan ere, (117)ko baieztap e n guztiet an bada egia apurrik; horietako batzuk ia egia osoak dira. Argi dirudi, beraz, hizkuntzaren ezaug arri formalen eta sema n tikoen artean badela lotura ukaezina, perfektoa ez den arren. Egokitasun horiek zeha tzak ez izateak iradokitzen du esana hia nahikoa alferrekoa dela grama t ika-deskribap e n a r e n oinarrirako. 64 Esanahian oinarritzen diren proposa m e n e n azterke t a ardura t su ak baiezta tzen du hau, eta areago erakus t en hizkuntzari buruzko aurkikuntza eta orokortze garrantzitsuak oharkab e igarotzen direla, zantzu sema n tiko ilunok hertsi-hertsian jarraituz gero. Adibidez, ikusi dugunez, aktibo- pasibo lotura hizkuntz egitura formalaren atal guztiz orokor eta funtsezko baten adibide bat baino ez da. Perpaus aktibo eta pasiboak, edo ezeztap e n , adierazp en eta galderazko perpaus e n eta gainerako harre ma n formalda tzaileen arteko antzekota s u n a ez zen argitara azalduko, aktibo- pasibo harre ma n a sinonimia bezalako nozioen araber a ikertu izan balitz bakarrik.

Hala ere, ezaugarri formal eta sema ntikoen artean dagoen egokitasun a r e n aurrean ezin daiteke ezikusiaren a egin. Egokitasun hauek ikertu egin beharko lirateke, hizkuntz formare n teoria eta hizkuntz erabileraren teoria barne- ataltza t biltzen dituen hizkuntz teoria orokor batean . 8. kapituluan ikusi dugu badirela alor bi hauen artean harre ma n mota orokor nahikoak, sakonago azter tu beharko lirateke e n a k. Hizkuntzaren sintaxi egitura erabaki ondoren, hizkuntzaren bene t ako ibilian sintaxi egitura hau nola erabiltzen den iker genezake . 8. kapituluan iradoki den legez, mailakako egituraren funtzio sema n tikoar en ikerkuntza sintaxiaren eta sema ntikaren arteko loturen teoria bateranzko urrats egokia izan daiteke. Izan ere, 8. kapituluan aipatu dugunez, hizkuntz formen eta erabileraren arteko egokitasun ek hizkuntz teoriarentza t eta teoriak sortzen dituen grama t ikentza t , gutxi gorabeh e r ako zuzenta s u n frogak eskain litzaket e . Teoria formalak perpaus ak erabili eta ulertzen diren erari buruzko hainba t gertakari argitu eta azaltzeko erakus t en duten gaitasun ar e n araber a zuzene t si ditzakegu. Bestela esand a , grama t ikak isolaturik erakus t e n digun hizkuntzaren sintaxi eraikuntza, sema n tikare n deskribape n a garraia tzeko gai izatea nahi genuke, eta noski, eginkizun hau neurri handiago batean betetzen duten egitura formalaren teoriak hobe tsiko ditugu.

Osagai- egiturak eta egitura formalda tzaileak, dirudienez, hizkuntzak edukiaren adierazpe n e r a ko eskurag ar ri dituen eragiket a sintaktiko nagusiak eskaintzen dituzte. Hizkuntza jakin baten grama t ikak hizkuntza horren kasuan egitura abstraktu hauek egiazki nola gauza tze n diren erakutsi behar du, eta hizkuntz teoriak grama t ikare n oinarri horiek argitu behar ditu, proposa tu t ako grama tiken artean aukera egin eta ebaluake t a eskaini ahal izateko.

Garrantzitsua da ohartze a 8. kapituluan egin ditugun hausn ark e t a horiek grama t ika, sema n tika eta bien arteko loturak langai dituen meta t eorian biltzean ez dugula grama tika-egituraren teoriak duen izaera formala kutsatu. 3. eta 7. kapitulue t an , oinarriko hizkuntz kontzeptu batzuen garap en a itxuratu dugu, bide guztiz formal batetik. Sintaxi ikerkuntzaren arazo nagusia perpaus grama tikalen taldea sortzeko lanabes baten eraikuntza da, eta hau modu eraginkor batea n lortzen duten grama tiken ezaug arriak azter tzea . Erreferentzia, esangura eta sinonimia bezalako nozio sema ntikoek ez dute inolako lekurik eztabaida honet a n . Gaingiroki itxuratu baino egin ez dugun teoriak, noski, hutsune nabar me n a k dauzka (batik bat perpaus grama t ikalen taldea aurretiaz emand a dagoela onartze a gehiegizkoa da, eta ezkutuan eta agerian aipatu dugun arren, «soiltasun a » zer ote den argitzeke gelditu da). Alabaina, grama t ika- teoriaren garape n hone t an dauden hutsun eok ezin daitezke bete edo urritu, dakidana g a tik, teoria hau zatika sema n tikoa den oinarri baten gainean eraikiaz.

3. eta 7. kapitulue t a n , bada, hizkuntza lanabes edo tresna bezala azter tu dugu, eta tresna hori nola erabiltzen den aipatu gabe haren egitura deskriba tzen saiatu gara. Geure gain hartu dugun beteb e h a r honen zergatia oso erraza da: ez dirudi beste inola hizkuntz teoria «adierazg arri», eraginkor eta sendoa lor daiteke e nik. Teoria hau iker- alor eraba t formala izango dela agintzea erraz batera daiteke sema n tika- teoria paralelo batekiko bilbatze iradokitzaile eta esangura t s u ak izan ditzan nahi izatearekin. 8. kapituluan azpimarra tu dugunez, hizkuntz egitura lanabes gisa hartzen duen ikerkuntza formal honek, ziurrenik, argia egingo du hizkuntzare n bene t ako erabilerari dagokionez, hots, perpaus ak ulertzeko prozesu a n.

9.4 Perpaus bat ulertzeko, perpaus ak hizkuntz maila bakoitzean duen analisia baino askoz gehiago jakin behar dugu. Osatzen duten hitzen eta morfe me n esana hia eta erreferen tzia 65 jakin behar ditugu; noski, grama t ika tik ezin daiteke laguntza handirik espero kontu honet a n . Gai hauek osatzen dute sema ntikaren ikergaia. Hitz baten

esan ahia deskriba tze a n , maiz, eraginkorra edota nahitaezkoa da hitz hori normalea n agertu ohi den sintaxi egiturari buruzko aipa me n a egitea; esat er ako, hit «jo» hitzaren esan ahia deskriba tze a n , zalantzarik gabe, ekintzaren egilea eta gaia, «subjektu» eta «objektu» nozioak erabiliz deskriba tuko genituzke, nahiz azken hauek grama tika- teoriako kontzeptu eraba t formal bezala aztertzen diren hobekien. 66 Aise aurkituko dugu grama t ika- kategoria bereko hitz eta morfe ma asko neurri handi batean sema ntikoki antzera deskriba tzen direla, hau da, aditzak subjektu eta objektuen arabera , eta abar. Hau ez da batere harrigarria; hizkuntzak eskaintzen dituen lanabes ak nahikoa siste ma t ikoki erabiltzen direla adierazt en du. Hala ere, ikusi dugunez, erabilera siste ma tiko honet a t ik orokortze bat egitea , eta grama tika- kategoria edo eraikuntzei «egiturazko esana hia» egozte a , hitzei edo morfe mei «esan a hi lexikoak» egozten zaien bezala, zalantzan jartzeko urratsa da.

«Egiturazko esana hia» esapidea r e n best e erabilera arrunt baina zalantzazko bat «gra ma tikalki jokatzen duten morfe mak » deitu ohi direnak aipatzeko erabiltzen dena da, esat er ako -ing , «- tze(n)», -ly «-ki» bezalakoen kasuan, preposizioen kasuan, eta abar. Morfema hauen esana hia izen, aditz, adjektibo eta beharb ad a beste talde handien esan ahiaz errotik best elakoa dela defenda t u ohi da, erakutsiaz morfema hauek zentzurik gabeko silaba, sasi- hitz edo hutsun e andan a batea n bana daitezke ela perpaus baten itxura eginaz, eta hain zuzen ere, esana hirik gabeko eleme nt u e n grama tika- kategoria adieraz dezake t el a . Adibidez, Pirots karuliz e elatically «piroteak elatikoki karultzen dira» hurrenker an , badakigu hitz horiek izena, aditz eta aditzondoa direna, s «ak», iz e «tzen» eta ly «ki» eleme n tu e n bitartez. Baina ezaug arri honek ez ditu zehazki bereizten morfe ma «gra ma tikalak» gainerako e t a t ik, zeren eta, the Pirots karul — y e s t er d a y «piroteak atzo karuldu —» edo giv e him — wat er «emaiozu ur—» segidet an , hutsune ak iragan aldia izan behar du leheneng o a n eta the «- a», s o m e «pixka bat» bigarrene a n , baina ez a «bat». Adibideotan , sasi- hitzak erabili beharre a n hutsune ak erabili behar ditugu, Izenek, Aditzek, Adjektiboek eta abarrek «mug ag a b e t a s u n a » edo emankort a s u n a erakus t en dutelako, Determina tz aileek, Adizkiek eta abarrek ez bezala. Oro har, morfe ma andan a bat hutsune-segida batea n bana tzen dugune a n , perpaus grama t ikal bat osatzeko bete gabeko lekuet an ipin daitezkee n eleme nt u e n aukera murrizten dugu. Ezaugarri honi dagokionez morfe me n artean egon daitezkee n aldeak hobeto azaltzen dira, dirudienez, emankor t a s u n a , konbina tze- askat a su n a , eta ordezka tze- taldeare n neurria bezalako kontzeptu grama tikalen bitartez , esanahiari dagokion ustezko ezaug arri baten bitartez baino.

10.LABURPENA

Eztabaida honet an zehar, hurrengo gaiak azpimarra tu ditugu: Hizkuntz teoriatik arrazoiz espero daitekee n gehiena grama tiken tz ako ebaluake t a - prozedura bat eskaintzea da. Hizkuntz egituraren teoria argiro bereizi behar da grama t ikak aurkitzeko prozedura lagungarrien eskuliburu batetik, nahiz eta holako eskuliburu bat zalantzarik gabe hizkuntz teoriaren emaitzez hornituko den, eta nahiz eta horrelako eskuliburu bat garatzen saiatze ak , ziurrenik (iragan e a n egin bezala) hizkuntz teoria eratzeko laguntza garrantzitsua eskaintzen duen. Ikusmolde hau onartzen bada, arrazoi gutxi gelditzen da eragozpen bezala mailak nahas t e n direla salatzeko, edo goiko mailetako eleme n tu a k hitzez hitz beheko mailetako eleme n tu e t a t ik eraiki behar direla defend a tzeko, edo fonemika eta morfologiako arazo guztiak konpontzen diren artean sintaxigintzarako goizegi dela uste izateko.

Gramatika sema n tika tik bereizia den iker- alor bereg ain bezala formulatzen da hobekien. Bereziki, grama t ikal tas un a r e n ideia ezin da adierazgarrit asu n a r ekin berdindu (eta ez dauka, hurbilketa esta tis tiko mailaren ideiarekin lotura berezirik edo antzekota s u nik). Ikerkuntza formal eta bereg aineko honet an jardute a n ikusten dugu perpaus ak ezkerre tik eskuinera sortzen dituen hizkuntz eredu soil bat, egoera muga tuko Markov prozedura bezalakoa , ez dela onargarria, eta, hizkuntz naturalak deskribatzeko osagai- egitura edo egitura formalda tzailea bezalako hizkuntz maila abstraktu askoak beharrezkoak direla.

Ingelesare n deskribape n a asko erraz dezakeg u, eta bere egitura formalari buruzko aurkikuntza garrantzi tsuak egin, osagai- egituraren araberako deskribape n zuzena murriztu egiten badugu perpaus soilen muin batera (bakunak, adierazp en ezko ak, aktiboak, aditz edo izen sintag ma konplexurik gabeak), gainerako perpaus guztiak beraie t a tik (hobe esat eko, beraien azpian dauden katee t a t ik) erator tzen ditugula, (beharba d a errepika daitezke en) formalda tze e n bitartez. Alderantziz, perpaus grama t ikale t a t ik perpaus grama tikalet a r ako aldake t a egiten duen formalda tze- talde bat aurkitu dugunez, perpaus jakinen osagai- egitura asma dezakeg u, osagai- analisi ezberdinen araber a perpausok formalda tze hauen mend e a n duten jokabidea azter tuaz.

Ondorioz, gure ikusmolde a n grama t ikek hiru atal dituzte . Gramatika batek osagai-egitura berreraikitzea zilegi egiten duten erregelen hurrenkera bat dauka, eta morfema-kateak fonema- kate bihurtzen dituen erregela morfofone mikoe n hurrenker a bat. Hurrenkera hauek lotzeko, bada erregela formalda tzaileen hurrenker a bat, osagai- egitura

duten katee t a t ik erregela morfofone mikoak ezar dakizkiekee n kate berrietar ako aldake t a egiten duena . Osagai- egitura eta erregela morfofone mikoak oinarrizkoak dira, erregela formalda tzaileak ez bezalako zentzu batea n . Kate bati formalda tze bat ezartzeko, kateare n eratorbide ari buruzko zerbait jakin behar dugu; baina formalda tzaileak ez diren erregelak ezartzeko, nahikoa da erregela ezartzen zaion katear en forma ezagutze a .

Hizkuntz teorian garatu t ako maila abstraktue n araber a grama t ikarik soilena eraikitzeko saioaren ondorioz, ingelesare n kasurako, hainba t hitzek erakus t e n duten jokabide itxuraz arauz kanpokoa (esat er ako hav e «ukan», b e «izan», s e e m «irudi»), egiazki goi mailako arauen isla zuzena dela ohartzen gara. Ikusten dugu, halaber, perpaus askok itxurape n bikoitza jasotzen dutela mailaren batea n , eta perpaus- bikote askok mailaren batea n oso antzekoak edo berdinak diren itxurape n a k jasotzen dituztela. Garrantzizkoa den adibide kopuru handi batea n , itxurapen bikoitzari itxuratu t ako perpaus a r e n adiera bikoitza dagokio (egiturazko homonimia), eta antzekoak edo berdinak diren itxurape n a k esaldien intuiziozko antzekota s u n a dagoen e a n gerta tzen dira.

Oro har, badirudi «perpau s a ulertu» kontzeptu a r e n zati batzuek grama t ikazko analisia eskatzen dutela. Perpaus bat ulertzeko, nahitaezkoa da (nahikoa ez den arren, noski) maila bakoitzean duen itxurape n a berregitea , maila formalda tzailea barne an dela; bertan, perpaus a r e n azpian dauden muin- perpaus ak , perpaus a eraikitzeko erabili diren «ekai edukidunak» direla pentsa daiteke. Bestela esand a , grama t ika- egituraren ikerkuntza formalaren emaitze t ako bat azterke t a sema ntikoare n oinarria izan daitekee n bilbatze sintaktikoa argitara ekartzea da. Esanahiaren deskribap e n ak onuraz erabil dezake azpiko bilbatze sintaktiko hau, nahiz eta, bera ehuteko, dirudienez, sema n tika- hausn ark e t a siste ma t ikoak lagungarri ez izan. Haatik, «esan a hi lexikoari» kontrajarri ohi zaion «egiturazko esana hia» kontzeptu a nahikoa susma g ar ri agertzen zaigu, eta zalantzazkoa da hizkuntzak zuzene a n esan ahia egotzi ahal izateko sendotas u n a z erabiltzen ote dituen grama t ikako tresna eskurag aiak. Alabaina, egokitasun garrantzitsu asko aurkitzen ditugu, oso erraz, egitura sintaktikoaren eta esana hiaren artean; edo, bestela adierazt eko, grama t ikako tresnok nahikoa siste ma t ikoki erabiltzen direla ikusten dugu. Egokitasun hauek, sintaxia, sema ntika eta bion arteko loturak aztertuko dituen hizkuntz teoria orokorrago baten ikergaiaren atalak izan litezke.

11.I. Eranskina

NOTAZIOA ETA TERMINOLOGIA

Eranskin honet a n , erabili ditugun notaziozko eta terminologiazko egiune ezagun eta ez hain ezagun ak laburki aurkeztu eta azaltzen ditugu.

Hizkuntz maila esaldiak itxuratzeko metodo bat da. Sinboloen hiztegi muga tu bat dauka (maila fonemikoan, hiztegi honi hizkuntzare n alfabetoa deritzogu), eta + sinboloaren bitartez adierazt en dugu kateatz ea deitzen den eragike t a , sinbolook hurrenker a batean antolatzen dituen a , sinbolo- kateak sortzeko. Honela, ingelesez, maila morfe mikoan the , boy , S , iragana , come , eta antzeko sinboloak dauzkagu, eta hauekin the boys came «mutilak etorri ziren» esaldia itxuratzen duen the+boy + S + c o m e +iragana katea osa dezakeg u (gero erregela morfofone mikoek / / eleme n tu katera aldatuko duten a) . Maila fonemikoaz gaindi, letra etzanak edo komatxo ak erabili ditugu hiztegiko sinboloak edo sinbolo- kateak adierazt eko; maila fonemikoan, + katea tz e sinboloa kendu, eta ohikoak diren barra etzanak erabili ditugu, eman berri dugun adibidean bezala. Kateen aldagai gisa, X, Y, Z, W erabili ditugu.

Inoiz gidoia erabili izan dugu gehiket a- sinboloaren ordez, katea tze a adierazt eko. Hau egitean , une horret an bere-

ziki garrantzizkoa zaigun esaldiaren azpiatal bat azpimarra tu nahi izan dugu. Behin edo behin, tarteka tz e zabalago a erabiltzen dugu xede berarekin. Notaziobide ezberdin hauek ez dauka t e esangur a siste ma tikorik; aurkezpe n a r e n argitasun a r e n mes ed e t a n erabiltzen dira, beste rik gabe. Formalda tze ei buruzko eztabaida n , gidoia erabiltzen dugu formalda tze jakin batek katean ezartzen duen banake t a adierazt eko. Beraz, Tgald formalda tze a , hurrengo ereduko kateei bereziki ezartzen zaiela baiezta tze n dugune a n ,

(118) IS – have – en+A (ikus (37iii))

eta kateare n lehenen go maila biak lekuz aldatzen dituela diogune a n adierazi nahi dugu, adibidez, hurrengo kateari ezartzen zaiola

(119) they – have – en+arrive

non they IS bat baita, eta arrive A bat kate honet a n . Kasu honet a n , formaldakia hauxe dugu

(120) have – they – en+arrive

azken batean , have they arrived? «heldu al dira?»

X → Y ereduko erregelak, «X eleme n tu a berridatz bedi Y» agindua adierazt en du, non X eta Y kateak diren. Elementure n bat aukeran ager daiteke el a adierazi nahi dugune a n , kakoak erabiltzen ditugu, eta giltzak (edo zerrendak), eleme nt u e n arteko aukera adierazt eko. Beraz, bai (121i) eta (121ii) erregelak

(121) (i) a → b(c)

b+c(ii) a →

b

aukeran dauden a → b+c eta a → b berridazke t e n laburdurak dira.

Hurrengo zerrende t a n , gorago aipatu ez diren sinbolo berezien lehenen go agerraldiaren orria adierazt en dugu

(122) sinboloa orria sinboloa orria

IS 47 P 63

AS 47 Ø 63

Det 47 iragana 63

I 47 Atz 63

IS sing 50 # 63

ISpl 50 Ind 92

[Σ,F] 50 wh 164 (39 oh.)

Lag 62 Adj 103

A 62 PS 105

C 62 Prt 108

M 62 Osag 109

en 62

12.II. Eranskina

INGELESAREN OSAGAI EGITURA ETA FORMALDATZE ERREGELEN ADIBIDEAK

Aipamen ak errazt ea rr e n , eztabaida n zehar garrantzi handia izan duten ingelesare n grama t ikako erregelak biltzen ditugu heme n . Ezkerreko zenbakiek erregelon hurrenkera egokia adierazt e n dute, itxuratze hau (35) ereduko grama t ika bat dela onartuaz. Erregela bakoitzaren eskuinalde a n ager tzen den zenbakia testua n daukan a da. Erregela batzuk itxurapen siste ma t ikoago a izan dezat e n , edota testuan aurrera hartut ako erabakieng a t ik, testuan ager tzen duten formatik zertxobait aldentzen dira.

Osagai Egitura:

Σ: #Perp a u s a #

F: 1. Perpausa → IS+AS (13i)2. AS → Aditza+IS (13iii)

IS sing 4.1 pasartea, 4. oh.3. IS →

ISpl4. IS sing → Det + I + Ø 4.1 pasartea, 4. oh.

5. ISpl → Det + I + S 4.1 pasartea, 4. oh.

6. Det →the (13iv)7. I → man, ball, eta abar. (13v)8. Aditza → Lag+A (28i)9. A → hit, take, walk, read, eta abar. (28ii)

10. Lag → C(M) (have+en) (be+ing) (be+en) (28iii)

11. M → will, can, may, shall, mus t (28iv)

Egitura formaldatzailea:

Formalda tze bat, ezartzen zaien kateen egitura- azterke t ak eta kateoi eragiten dien egitura- aldake t ak definitzen dute.

12. Pasiboarena – haut azkoa:

Egitura- azterket a : IS – Lag – A – IS

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 – X 3 – X4 → X4 – X 2 +be+ e n – X 3 – by+X 1(34)

13. Tban – nahitaezko a:

Egitura- azterket a : X – A 1 – Prt – Izenordaina (86)

X – A2 – Osag – IS (92)

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 – X 3 – X4 → X 1 – X 2 – X4 – X 3

14. Tban – haut azkoa:

Egitura- azterket a : X – A 1 – Prt – IS (85)

Egitura- aldaket a : 13 bezalako a.

15. Zenbakizko formaldatz e a – nahita ezko a:

Egitura- azterket a : X – C – Y

S IS sing testuinguru a n

Egitura- aldaket a : C → Ø gainerako testuinguruet an (29i)

iragana edozein testuinguru t a n

16. Te z – haut azko a:

IS – C – A...

Egitura- azterket a : IS – C+M – … (37)

IS – C+have – …

IS – C+be – …

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 – X 3 → X 1 – X2 +n’t – X 3

17. TInd – haut azko a:

Egitura- azterket a : 16 bezalakoa. (Ikus (45)- (47))

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 – X 3 → X 1 – X2 +Ind – X 3

18. Tgald – haut azko a:

Egitura- azterket a : 16 bezalakoa. (Ikus (41)- (43))

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 – X 3 → X 2 – X 1 – X 3

19. Tw – haut azkoa eta Tgald araber ako a :

Tw1 : Egitura- azterket a : X – IS – Y (X edo Y hutsak izan daitezke)

Egitura- aldake t a : 18 bezalako a (60i)

Tw2 : Egitura- azterket a : IS – X (60ii)

Egitura- aldake t a : X 1 – X 2 → wh+X 1 – X2

non wh+izen biziduna → who (ikus 7.2, 2. oharra)

eta wh+izen bizigab e a → what

20. Laguntzailearen formaldatz e a – nahitaezko a:

Egitura- azterket a : X – Atz – v – Y (non Atz zeinahi C den, edo en edo ing den; v zeinhai M edo V den, edo have edo be ) (29ii)

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 – X 3 – X4 → X 1 – X 3 – X2 # – X4

21. Hitz- mugaren Formaldatz ea – nahitaezko a:

Egitura- azterket a : X – Y (non X ≠ v edo Y ≠ Atz (29iii)

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 → X 1 — #X 2

22. Do Formaldatz e a – nahita ezko a:

Egitura- azterket a : # — Atz (40)

Egitura- aldaket a : X 1 – X2 → X 1 – do+X 2

Formaldatze orokorrak:

23. Juntadura (26)

Egitura- azterket a : P1 osagai are n a : Z – X – W

P2 osagai are n a : Z – X – W

non X gutxien eko elem e n t u a den (adibidez IS, AS , eta abar)eta Z , W bukaer ako katee n mailak diren

Egitura- aldaket a : (X 1 – X 2 – X3 ; X4 – X5 – X 6 ) → X 1 – X2 +and + X 5 – X3

24. Tso : (48)- (50)

Egitura- azterket a : P1 osagai ar e n a : 16 erregel ako a bezalakoa

P2 osagai are n a : 16 erregel ako a bezalako a

Egitura- aldaket a : (X 1 – X2 – X3 ; X4 – X5 – X 6 ) → X 1 – X 2 – X 3 + and – so + X 5 – X4

Tso egiazki juntadur a formalda tz e a r e n gaine a n eraikitzen da.

25. Tto Formald atz e nominalizatz ailea: (7. kapitulua, 3. oharra)

Egitura- azterket a : P1 osagai ar e n a : IS – AS

P2 osagai are n a : X – IS – Y (X edo Y hutsakizan daitezke)

Egitura- aldaket a : (X 1 – X 2 ; X3 – X4 – X5 ) → X3 – to + X 2 – X5

26. Ting Formald atz e nominalizatz ailea: (7. kapitulua, 3. oharra)

24. bezalakoa, egitura- aldaketan to txertatu beharrean ing txertatuaz.

27. TAdj Formalda tz e nominalizatz ailea : (71)

Egitura- azterket a : P1 osagai are n a : Det – I – is – A

P2 osagai ar e n a : 24 bezalakoa

Egitura- aldaket a : (X 1 – X2 – X 3 – X4 ; X 5 – X 6 – X 7 ) → X5 – X 1 + X4 + X 2 – X 7

Egitura Morfofone mikoa:

(19); (45); 6. kapituluko 8.oharra; 7. kapituluko 2. oharra, eta abar.

Beraz, hiru erregela- talde dauzkagu, (35) adibideko diagra ma n bezala: osagai-egiturazko erregelak, erregela formalda tzaileak (formalda tze soilak eta orokorrak barne), eta erregela morfofone mikoak. Erregelen ordena funtsezkoa da, eta behar bezala adierazitako grama t ika batean hiru atale tan adierazi beharko litzateke , hala nola erregelak hautazkoak ala beharr ezkoak diren, eta, gutxienez atal formalda tzailean, erregelen arteko loturak eta baldintzak adierazi behar dira halaber. Erregela hauek guztiak ezartze are n ondorioa eratorpe n heda tu a da ((13)- (30)- (31) bezalakoa) , aztergai den hizkuntzako fonema- hurrenker a batean bukatzen dena, hau da, esaldi grama tikal bat. Erregela formalda tzaileen adierazpe n hau iradokizun bat da, ez beste rik. Ez dugu erregela hauek guztiak egokiro eta eredu batera tu batean adierazt eko tresneria garatu. Azterket a formalda tzailearen garap en eta ezarpen arta t su a go baterako, ikus bitez 5.5. pasar t e a ri egindako 8. oharrean aipatzen diren lanak.

Oharrak1 Hemen bildutako ikerkuntzar en ildo bereziar en arrazoia, behera go eztab aida t ze n dut 6. kapituluan.

2 Ikus bedi, adibidez, N. Goodma n The structure of appearance (Cam-bridge 1951), 5- 6 orr. Gogoan izan bedi, grama tika baten helburuak bete tzeko, hizkuntz teoria bat hartu t a , nahikoa dela hizkuntzar en (hots, corpusa re n ) perpaus- taldear en zatikako ezagutza izatea, hizkuntz teoriak erabakiko baitu aurkitut ako perpaus e n taldeare n eta perpaus grama tikalen taldear en arteko lotura; hau da, «perpa us grama tikala» kontzeptu a , «aurkitu t ako perpaus a » kontzep tu a r e n arabera definituko du, hala nola aurkitutako perpaus e n ezauga r ri batzuen eta grama tiken ezauga r ri batzuen arabera . Quine- ren adierazpe n a erabiltzeko, hizkuntz teoria batek azalpen orokorra eman go dio hizkuntzan egon litekeen a ri , « dagoena gehi dagoen a deskriba tu eta estrapola tzen duten arauen soiltasun ean» oinarriturik. (W.V. Quine, From a logical point of view (Cambridge , 1953), 54.orr. Cf. §6.1.

3 Beherago iradokiko dugu bereizkuntza zorrotz hori alda daiteke ela grama tikal ta s u n- mailen ideia bater a .

Baina horrek ez du eraginik hemen darabilgun gaian. Beraz, (1) eta (2) grama tikal t a su n- maila ezberdine t a n egongo dira, baita (1) perpaus a ri (3) edo (4) perpaus ei baino grama tikal ta s un- maila txikiagoa emat e n bazaio ere; baina ingelese t ik urrunt a su n esta tis t iko- maila berea n egongo dira. Hori guztia egia da antzekoak diren bikote kopuru zehazt ezin bati dagokionez. 4 C.F. Hocket t , A manual of phonology (Baltimore, 1955), 10 orr.5 8. eta 9. kapitulue t an , sintaxiar en eta sema n tikare n arteko harre m a n e r a itzuliko gara; bertan harre m a n hori egitura sintaktikoa beregain erabaki denea n bakarrik azter daitekeel a defenda t ze n dugu. Uste dut antzeko zerbai t egia dela hizkuntzare n ikerkuntza sintaktikoen eta esta tis t ikoen arteko harre m a n a ri dagokionez. Hizkuntza baten grama tika hartut a , batek era askota ra iker dezake hizkuntzar en erabilera esta tis t ikoki; eta hizkuntzare n erabilera r en eredu esta tis tikoen garape n a (hizkuntzar en egitura sintaktikotik bereizia) emankorra izan liteke. Ikus B. Mandelbrot , «Struc ture formelle des textes et commu nica t ion: deux études » Word 10.1- 27 (1954); H. A. Simon, «On a class of skew distribution functions», Biome trika 42.425- 40 (1955).

Saia gintezke egitura esta tis tikoaren eta sintaktikoare n arteko harre m a n landuago bat garatzen , arbuia tu dugun hurbilket a- maila esta tis tikoare n ereduaz best elakoa . Nik neuk ez nuke nekerik hartuko horrelako harre m a n a k pentsa ezinak direla argudia tze n , baina ez dut ezagutze n begi- bistako akatsik ez duen proposa m e nik. Ohar bedi, bereziki, edozein n -rako, kate bat aurki dezakegula , beraren azkeneko n hitzak S1 perpaus grama tikalar e n hasiera izan daitezke ela rik, eta beraren azkeneko n hitzak S2 perpau s grama tikal baten amaiera izan daitezkeel a rik, beti S 1 eta S2 perpaus e k ezberdinak izan behar dituena . Adibidez, har ditzagun «he me n daude ......- n gizonak» bezalako segidak, non ... puntuak zeinahi luzera duen esaldia izan daitezkee n . Ohar bedi, halaber , hitz- sailen hurrenke ra berri baina guztiz grama tikalak izan ditzakegula , esa t e r ako, «etxe — bat ikusi dut» testuinguru a n inoiz ager tu t ako adjektibo segidarik luzeena . Grama tikala-ren eta ez- grama tikalar e n arteko bereizkuntza , hala nola (1) eta (2) adibideen artekoa, perpaus- motare n maiztasu n a r e n araber a , hots- sailekiko hurbilket a mailaren eta abarren araber a azaltzeko saioek honelako gertaka riak dituzte oztopo.

6 C.E.Shannon eta W.Weaver, The mathe m a t ical theory of comunication (Urbana , 1949), 15 orr. eta hurr.

7 Funtsea n , hauxe dugu Hocket t- ek bere A manual of phonology (Baltimore, 1955) laneko 02. atalean gara tzen duen hizkuntz eredua .

8 «Galdetzen dugu ea zer- nolako grama tika behar den ingelesar e n perpau s grama tikalak diren morfema (edo hitz) hurrenke ra guztiak, eta horiek bakarrik, sortzeko.» (I.O.)

9 Ikus nire «Three models for the description of langua ge » I.R.E. Transac tions on Information Theory IT-2 Lib., Proceedings of the sympo siu m on information theory , 1956. aren Iraila, baldintza horien azalpen bater ako, eta (9) baieztap e n a r e n frogarako. Ohar bedi bereziki, mate m a t ika edota logikako formula ongi-sortu t ako en edozein talde ezin dela egoera muga t uko hizkuntza izan, bikotekako parent e sie n edo horren kide diren murrizke t en g a t ik.

10 Hirugarr en aukera , hizkuntz mai-la kontzep tu a hurrenke ra r e n itxurape n eredu soil gisa hartzea litzateke , baina horrelako maila bat gutxienez ezkerre tik eskuinera sortzea , Mar-kov- prozesu a r e n a baino ahalme n handiagoa duen lanabes baten bitar tez . Hizkuntz maila kontzeptu a ezkerre tik eskuinerako sortzea n oinarritzeak aurkez t en duen arazo mordoa kontuan hartu t a , bai deskribape n a r e n konplexut a s u n a ri dagokionez, bai azalpen- ahalme n a ri dagokionez, funsgab e dirudi bide hone t a tik jotzeak. Beherago eztabaida t uko ditugun grama tikak, ezkerre tik eskuinera sortzen ez dutenak, Markov- prozesu a baino landuago ak diren prozesu ei dagozkie. Baina beharba d a , ingelesar e n ezkerr e tik eskuinerako zuzeneko sorket a r ako beharko litzateke e n lanabes a baino ahalme n txikiagoa dauka t e . Ikus bedi nire «Three models for the description of languag e » honen eztabaidar ako.11 Ondoko orrialdee t a n behin eta berriz aipatuko diren ingeles- grama tikako erregela zerrend a , 12. kapituluko II Eranskinean bilduta eta ordena tu t a daude. Ingelesa re n egiturari buruzko eztabaida n zehar erabiliko ditugun notaziozko egiuneak 11. kapituluko I Eranskinean azaltzen dira.

Harwood- ek, bere «Axiomatic syntax: the construc tion and evalua tion of a syntac tic calculus» lanean (Language 31, 409- 14 (1955)), hitz- taldeen analisirako, heme n osagai- egitura r ako erabiltzen den siste m ar e n antzeko eredu bat aurkez t en du. Berak deskriba tze n duen siste ma k Det+I+Adit za+De t +I eta the+ m a n +hit+the + ball hurrenker e n arteko harre m a n a k jorratuko lituzke bakarrik, (13)- (15)ko adibidean; hau da, grama tika horrek Det+I+Aditza+

Det+I «hasie rako hurrenker a » bilduko luke, eta (13iv- vi)ko erregel ak. Beraz, 3. kapituluan azter tu t ako a baino siste ma ahulago a litzateke, ezingo bailuke grama tika muga tu bate tik hizkuntza amaigab e a sortu. Harwooden azalpen formala (409- 411), hitz- sailak bakarrik jorratzen dituen arren, hizkuntzari ezarrit a (412 or.), zuzeneko osagai analisiaren adibide bat da, Ci...m sortak hitz- hurrenker e n sorta tza t hartzen baitira. Baina zabalpen hau ez dator guztiz bat azalpen formalarekin. Adibidez, zuzenta s u n a neurtzeko proposa tze n diren neurriei ezin euts dakieke formalismo a berrikusi gabe, adierazpe n honet a n .

12 Deitura honek (jatorriz construc tional homony mi t y ), geroko idatzietan «egiturazko anbiguota s u n a » (structural ambigui ty) izenda tu den gertakaria aipatzen du (I.O.).13 Ikus bedi 8. kapituluko 1. pasar t e a eraikuntza- homonimiare n adibide batzue t a r ako. Ikus bedi nire The Logical Structure of Linguistic Theory (Egitura Sintak tikoak argitara tu ondoren , 1975.ea n argitara tu a , New York: Plenum, I.O.); «Three models of gram m a t ical description», Linguistics Today , Word 10.210- 33 (1954); R.S. Wells, «Immedia t e consti tue n t s », Language 23.81- 117 (1947) honi buruzko eztabaida sakona go e t a r ako .14 Beraz, grama tika osoago batean , ondokoak biltzen dituen erregel a talde baten bitart ez ordezka genezake (13ii) erregel a:

ISsing

IS→ISpl

ISsing → Det + I + Ø (+ Preposizio Sintag m a)

ISpl → Det + I + S (+ Preposizio Sintag m a)

non S aditzen singularreko morfema den, eta baita izenen pluralekoa ere ( comes «dator», boys «mutilak»), eta Ø izenen singularr eko morfe ma den, eta baita aditzen pluralekoa ere ( boy «mutila», come «datoz») . Eztabaida honet a n zehar, lehenen go eta bigarren pertson ei buruzko aipame n a k saihes tuko ditugu. Aditzaren eta izenaren numero morfe mar e n bater a tze honen balioa eztabaida ga r ria da egiazki.15 Ikus bedi nire «Three models for the description of langua ge » (gorago, 4. oharra), teore m a honen froget a r ako eta honekin lotura duten grama tiken ahalmen ei buruzko teore m e t a r ako .16 Ikus bedi nire «On certain formal proper ties of gram m a r s », Informa-tion and Control 2. 133- 167 (1959).17 Non «bat da » harre m a n a 4. kapituluko 1. pasar t e a n (15) bezalako diagra m e n araber a zehaztu t ako harre m a n a baita.18 Ikus bedi nire The logi c al structur e of lingui stic the or y arazo honen azterke t a sakon bater ako.19 (21) eta (23) perpaus ak juntadur a egin daitekeel a zalantzan jartzen ez duten adibide argiak ditugu. Badira honen argiak ez diren kasuak. Adibidez, begi- bistakoa denez, John enj o y e d the bo o k and liked the play «Jonek liburua gozatu zuen eta antzerki lana gusta tu zitzaion» ( IS -AS+an d +AS motako katea) perpau s a guztiz onargar ria da, baina askok, esa t e r ako, John enj o y e d and m y friend liked the play «Jonek gozatu eta nire adiskideari gusta tu zitzaion antzerki lana» perpau s a r e n grama tikal ta s u n a zalantzan jarriko lukete ( IS-Aditza + a n d +A dit z a - IS motako katea) . Azken perpau s a , juntadur ak osagai mugak zeharka tz en dituela , ez da bater e naturala , John enj o y e d the play and m y frien d liked it «Jonek antzerkia gozatu zuen eta nire adiskidea ri gust a tu zitzaion» perpau s a r ekin erka tzen badugu, baina ez dago aurrekoare n kide onargar riagorik. Juntadurak osagaien mugak zeharka tze n dituene a n , oro har, perpau s a k ezaugar ri fonemiko bereziez horniturik etorri ohi dira, eten luzeak (gure adibidean liked eta the hitzen artekoa) , azentu eta doinu bereizgarria , hizkera azkarreko bokal- laburtze eta bukaerako kontson an t e e n erortze eza, eta abar. Ezaugar riok kate ez- grama tikalen irakurke t a marka tu ohi dute . Egoera hau deskriba tzeko modurik zuzenen a haue t ako bat litzateke el a dirudi: juntadura re n bidez perpaus guztiz grama tikalak eratzeko, behar rezkoa da osagai bakan ak elkar tzea ; osagai bikoteak elkartzen baditugu, eta osagai nagusiak badira (hots, (15) bezalako diagra m e n «goialdea n » badaud e ) , eratzen diren perpaus a k ia grama tikalak dira; zenba t eta osagai-egitura gehiago bortxa tu juntadur ar e n bitar tez , geroz eta grama tikaz kanpokoa go a da sortzen den perpau s a . Deskribap e n honek grama tikal/ez- grama tikal dikotomia orokorrago egitea eskatzen du, grama tikal ta s u n-mailen ideia bat garatuz. Gure eztabaida n , halere, ez du eraginik John enj o y e d and m y friend liked the play bezalako perpaus a k grama tika tik kanpo uzten ditugun ala ez, edota ezaugar ri fonemiko bereziak dituzten perpaus ak grama tikal tza t onartzen ditugun. Nolanahi ere, osagai- egitura osoro gorde tze n duten John enj o y e d

the play and liked the bo o k bezalakoe t a t ik bereizia den esaldi taldea osatzen dute; eta atera dugun ondorioa, hots, juntadura erregel ak osagai- egitura zeha tz- meha tz aipatu behar duela, berean manten tz e n da, bereizkuntza hori grama tikan oharrar azi beharko baita.

20 Beherago, 7.1. pasar t e a n , d o e s laguntzaile azentudu n e r a itzuliko gara.21 Hemen, ontzat hartzen dugu (13ii) lehenagoko 3. oharra r en eran zabaldu dela, edo antzeko modu batea n .

22 Grama tikare n teoria ardura t s u a go formula tzen ariko bagina, # sinboloa hitz mailako katea tz e- opera tzaile gisa ulertuko genuke , eta + sinboloa osagai- egitura mailako katea tze- opera tzaile gisa. Orduan, (29), bihurke t a baten definizioaren parte izango litzateke, zeinak osagai- egitura mailako objektu batzuk (batik bat (15) erako diagra m a k) hitz- hurrenke ra bihurtuko lituzkeen . Honen formulazio zeha tzago bater ako, ikus bedi nire The logi c al structur e of lingui stic the or y .

23 Osagai- egiturar e n kontzep tu ak zabaltzen saia gintezke, etenen berri eman ahal izateko. Maiz azpimarra tu ohi denez, bide hau hartzen duten saioek oztopo larriak aurkitzen dituzte . Ikus nire «Syste m of syntac tic analysis», Journal of Sym b oli c Logi c 18.242- 56 (1953). C. F. Hocket t , «A formal sta te m e n t of morphe mic analysis», Studi e s in Lingui sti c s 10.27- 39 (1952); eta egile beraren «Two models of gram m a t ic al description», Linguistic s Toda y , Word 10.210- 33 (1954). Era berean , [S, F] grama tiken murrizket ak gainditzeko saioa egin liteke, osagai- egiturar e n adierazpe n konplexua go bat gara tuz. Hau okerreko bidea dela uste dut, siste ma r e n gara tze ad hoc antzuak baino eskainiko ez lituzkeen a . Dirudienez, osagai- egiturazko kontzep tu ak oso egokiak dira hizkuntzaren atal txiki bater ako, eta gainerako a osagai- egitura grama tikak sortu t ako kateei formalda tz e talde aski soil bat ezarriaz erator daiteke. Osagai- egiturazko grama tika zabaltzen saiatuko bagina zuzene a n hizkuntza osoa bil dezan, osagai- egiturazko grama tika eta garape n formalda tzailea re n soiltasun a galduko genuke . Horrelako saio batek mailen erake t a r e n onurarik garran tzizkoen a galduko luke (ikus bedi 3.1.), hots, bene t ako hizkuntzare n konplexut a s u n itzela berrer aikitzea , era siste m a t iko eta dotore batean , konplexut a s u n hau sortzen duten hizkuntz mailen eragina bereiziaz, maila bakoitza, banaka hartut a , soila delarik.

24 Hemen ere, 2. oharrean aipatu dugun grama tikal ta s u n- mailen ideia erabil dezakegu. Honela, sinc erit y ad m ir e s John perpaus a , nahiz eta John ad m ir e s sinc e rit y bezain grama tikala ez izan, of ad m ir e s John baino grama tikalago a da argi eta garbi. Uste dut grama tikal ta s u n- mailen kontzep tu erabilgarri bat eraiki daiteke ela adierazpe n formalak soilik erabiliaz (ikus nire The logi c al structur e of linguisti c the or y ), baina hau guztia oraingo eztabaida baino askoz harantzago dago. Ikus bedi 7.5. pasar t e a , pasiboan lekualdake t a behar rezkoa dela erakus t e n duen froga are sendoa go bater ako.

25 Ikus bedi nire «Three models for the description of langua ge » (gorago, 3. oharra), formalda tze e i buruzko zehazt a su n e t a r ako , eta The logi c al structur e of linguisti c te or y eta Transfor m a t i o n al Analysis , algebra formalda tz ailea eta grama tika formalda tz aileen garape n zehatz bater ako. Ikus bedi Z.S. Harris «Cooccu-rrence and Transforma tions in linguis tic structure», Langu a g e 33.283- 340 (1957), analisi formalda tzailea re n beste ikuspun tu bate r ako.26 Baina (29i) erregela r e n hiru atale t a tik, hirugar re n a bakarrik da beharr ezkoa . Hau da, irag a n a elemen t u a ISsing edo ISpl eleme n t u a r e n ondotik ager daiteke.27 Cf. The logi c al structur e of lingui stic the or y eta Transfor m a t i o n al Analysis .28 Demagu n G [Σ,F] motako grama tika dela, p erp a u s hasierako katear ekin, eta bukaerako ekoizpen bezala a eta b elemen t u e n kate muga tu guztiak biltzen dituena . Bada horrelako grama tikarik. Demagu n G’ grama tikak bere baitan biltzen duela G grama tika bere osagai- egitura atal gisa, zeinari T formalda tz e a gehitzen zaion, Perpau s den zeinahi K kateari ezar tzen zaiona, hau K+K bihurtzen duelarik. Orduan, G’ grama tikar en ekoizpen a (10iii) da.29 Uste dudan ez , baldintza biok, Hjelmslev hizkuntzalariak gogoan zituene n antzekoak dira, hizkuntz teoriaren e g o k it a s u n a z eta arbitrari ot a s u n a z idazten zuene a n . Ikus bedi L. Hjelmslev, Prole g o m e n a to a the ory of langu a g e = Memoir 7 , Indiana Univ ersit y Publicati o n s Anthrop ol o g y and Lingui sti c s (Balti-more, 1953), 8. orr. Ikus, halaber , Hocket t- en eztabaida , hizkuntzala ri tza r ako «met airizpide ei» dagokienez («Two models of gram m a t ical description», Linguistic s Toda y , Word 10, 232- 3).30 Ardura digun kontua ez da aldatzen, grama tika egokien talde txiki bat aukera tz eko prest egongo bagina, grama tika bakar bat aukera tu behar r e a n .31 Adibidez, B. Bloch, «A set of postulat e s for phone mic analysis» Langu a g e 24.3- 46 (1948); N. Chomsky, «Syste m s of syntac tic analysis», Journal of Sym b oli c Logi c 18.242- 56 (1953); Z.S. Harris «From phone m e to morphe m e , » Langu a g e 31.190- 222 (1955); idem, Method s in Structural Linguistic s (Chicago, 1951); C.F. Hocket t , «A formal sta t e m e n t of morphe mic analysis,» Langu a g e 23.321- 43 (1947); R.S. Wells, «Imme dia t e

constituen t s , » Langu a g e 23.81- 117 (1947); eta beste hainba t lan. Lan hauen ageriko helburua aurkitze-prozedurak diren arren, arret az azter tzen ditugun e a n maiz aurkitzen dugu eraikitako teoriak ez duela grama tiken ebaluake t a - prozedura bat baino beste rik eskaintzen . Esater ako, Hocket t ek bere helburua azaltzean , «azterke t a morfe mikoare n adierazp en formala» dela diosku, «hizkuntza baten eredu ar e n deskribape n osoa errotik eratzeko prozedura formalak» erabiliaz garatua (27.or); baina egiatan egiten duena azterke t a morfologikoaren zenbai t ezauga r ri formal deskriba tze a da, eta, ondoren , «konponbide morfemiko biren eraginkor t a s u n erlatiboa zehaz t eko irizpide bat» proposa tu ; «honekin, aukerarik eraginkorren a , eta arbitrarioki, eraginkor t a s u n a r e n aldetik berdintsu direne t ako edozein, gainerako best e guztiak baino eraginkorrago a den neurrian»(29 . or)

32 Hizkuntz teoria, beraz, grama tika idazteko hizkuntzaren tz a t metahizkun tza den batean adierazita egongo da (grama tika bat eraiki dakiokee n edozein hizkuntzare n t za t meta hizkun tza dena).33 Izan ere, egokita sun- irizpidea bera ere berrikus dezake gu ikerkuntzare n ibilian. Hau da, haue t a r iko ezaugar ri batzuk grama tika gertakariei ez dagozkiela erabaki dezake gu . Teoria baten gaia ez dago guztiz zehaztu t a ikerkuntzare n abiapuntu a n . Zatika zehaz turik dago, gertaka ri- mordo baten azalpen siste ma t iko eta antolatu a eskaintzeko aukerar en arabera .

34 Ikus bedi nire The logi c al structur e of lingui stic the or y , soiltasun a r e n ezauga r ri formalen arabera grama tikak ebalua tzeko metodo ei dagokienez.

35 Ikus bedi Z.S. Harris, Method s in Structural Linguistics (Chicago 1951) (adibidez, 7.4 pasar t e a r i eranskina, 8.2 pasar t e a r i eranskina, 9. eta 12. kapituluak), elkarren artean lotuta dauden mailet a r a dara ma t e n prozeduren adibidee t a r ako . Uste dut Fow-lerrek Harrisen prozedura morfologikoei jartzen dien eragozp en a (ikus bedi Langu a g e 28.504- 9 [952]), arazo gabe gaindi daitekeel a hemen proposa tu dudan formulazio biribilkeriaga b e ko baten bitart ez . Ikus bedi C.F. Hocket t , A ma nu al of phon ol o g y - Mem o ir 1 1 , Indiana Univ ersit y Publicati o n s in Anthorphol o g y and Linguistic s (Baltimore, 1955); halaber , «Two funda me n t a l problems in phone mics ,» Studi e s in Lingui sti c s 7.33 (1949); R. Jakobson «The phone mic and gram m a t ic al aspec t s of langua ge and their interrela tion,» Proc e e d i n g s of the Sixth Internati o -nal Congr e s s of Linguist s 5- 18 (Paris, 1948); K. L. Pike, «Gram m a t ical pe-requisite s to phone mic analysis,» Word 3.155- 72 (1947); egile beraren «More on gram m a t ic al perequisi te s , » Word 8.106- 21 (1952), mailen arteko loturei buruzko areagokoe t a r ako . Halaber, N. Chomsky, M. Halle, F. Lukoff, «On accent and juncture in English,» For Roma n Jakobs o n (1956), 65- 80.

Bar- Hillelek iradoki du, bere «Logi-cal syntax and seman tic s», Langu a g e 30.230- 7 (1954) lanean , Pikeren proposa m e n a formal daitekeel a , askok definizio errekur t siboen erabileraga t ik suma tze n dioten biribilkeriarik gabe. Ez du iradokizun hau zehazt a su n ez hornitzen, eta nire aburuz, bide honet a t ik nekez lor liteke arrakas t a r ik. Areago, grama tiken ebaluake t a - prozedura batek asetzen bagai tu, elkarri loturiko mailak eraiki ditzakegu zuzeneko definizioak bakarrik erabiliaz, gorago ikusi dugun ez .

Maila fonemiko eta morfe mikoen arteko loturaren arazoa ez da nahasi behar transkribake t a fonemiko bat irakurtzeko informazio morfologikorik behar ote den galdetze a r e kin. Hizkuntza bateko fonemak erabaki tzeko, hausna rke t a morfologikoak egin behar direla irizten bazaio ere, egia izan daiteke oraindik transkribake t a fonemikoak beste mailekiko aipame nik gabeko «irakurke t a erregel a» osoak eskaintzea . Ikus bedi N. Chomsky, M. Halle, F. Lukoff, «On accent and juncture in English» For Rom a n Jakobs o n (1956), 65- 80, eztabaida eta adibidee t a r ako.36 Hocket t ek, bere A ma nu al of phon ol o g y (1955) 15.or., mailekiko ikuspuntu honen aurkezp en argi bat eskaintzen du. Hocket t ek, nik hemen proposa tu riko konponbide a r e n oso antzekoa den bat arbuiatzen du, arrazoi honenga t ik: « to ok eta tak e zertxobai t antzekoak dira euren forma fonemikoan, bak e d eta bak e diren modura , eta esanahia re n aldetik antzeko ere gisa berean: gertaka ri hau ez litzateke ilundu behar»( «Two models of gram m a t ical description,» Linguis-tics Toda y , Word 10.210- 33 (1954) 224. orr.). Baina gure adierazpe n e a n , esana hia r en antzekota s u n a ez da iluntzen, irag an a morfema agertu egiten baita bai to ok eta bai bak e d aditzen itxurape n morfemikoan . Eta antzekota s u n fonemikoa, tak e + irag an a for-ma to ok formara itzultzen duen erregel a morfofonologikoare n egiazko formulake t a n azal daiteke. Zalantza gabe, erregela hau honela formula tuko dugu ey → u alda bedi t—k+ irag a n a tes tuinguru a n egiazko adierazpe n morfofone mikoan . Honek grama tika errazte a ahalbide tze n du, hainba t aditzen arteko paralelota s un a azalduz, tak e/t o o k , shak e / sh o o k , forsak e /f ors o o k , eta orokorrean , stand/ st o o d , eta abar.

37 Ikus bedi N. Chomsky, M. Halle, F. Lukoff «On accent and juncture in English,» For Rom a n Jakobs o n (´s-Gravenha g e , 1956), 65- 80: fonemikako analisi baten hautap e n e r ako goiko maile tako hausna rke t ak, bai morfologiakoak, osagai- egiturazkoak, edota formalda tze e n a k , beharr ezkoak izan litezkeelako ideia eztabaida t ze n da bertan .

38 Formalda tze e n zehaz t ap e n e i bu-ruz eztabaida sakona gor ako, bai orokorrea n eta baita formalda tz e jakinei dagokienez, ikus bitez 5. kapituluan 8. oharreko aipame n a k.

39 Errazago, Tw formalda tz e a r e n ezarke t a X – IS – Y katee t a r a murritz dezakegu, IS he , him , it «hura» denea n , eta Tw2 formalda tze a definitzeko, edozein Z kate wh + Z bihurtzen duena dela esan dezake gu, non wh alea morfem a den. Ingelesar e n morfofone mika n , ondoko erregelak izango ditugu: wh + he →/huw/, wh +hi m →/huwm/, wh + it→/wat/.40 Formalda tze nominaliza tzaile hau (26) ereduko formalda tze orokor gisa eratzen da. Perpaus bikoteei ezar tzen zaie, bita tik bat IS-AS eredutik to +AS edo ing +AS eredura aldatzen duelarik, ondoren bigarren perpaus eko IS baten ordez sartzeko. Ikus nire The logi c al structur e of lingui stic the or y eta Transfor m a t i o n al analy s i s , zehazt a su n e t a r a ko . Azpia-tal honet a n jorratzen den arazoa sakona go eta zehazkiago azter turik ikusteko, ikus nire «A transforma t ional approach to syntax», Proc e e -ding s of the Univ ersit y of Texa s Sym p o s i u m , 1958. urtea .41 Euskaraz ez dago perpaus pasiborik; beraz itzulpenak ezin du by the ma n osagaia preposizio sintag m a bezala azaldu (I.O.).42 Non Thau «hautazko a » den, eta Tban «bana t u » (I.O.).43 Azterke t a sakona go batek erakus t e n du (91) erregelak sortzen dituen aditza + o s a g a r r i forma gehienak muine tik kanpo atera behar liratekeel a , eta John is inc o m p e t e n t «Jon zabarr a da» bezalako perpau s e t a t ik eratorri formalda tz e e n bitar tez . Baina arazo hau korapila t sua da, eta hemen eman dezakegu n a baino teoria formalda tz ailea r en garape n arret a t s u a go a eskatzen du. Ikus bedi nire The logi c al structur e of linguisti c the or y , Transf or m a t i o n al analy si s eta «A transforma t ion al approach to syntax».

Eraikuntza hauen ezauga r ri asko laburregi jorratu ditugu. Ez dago bater e garbi hau nahitaezko formalda tz e a denik. Osagar riak luzeak eta konplexuak direnea n , honelakoak esan ditzakegu: the y c o n s i d e r inc o m p e t e n t any o n e who is unabl e to . . . «….ezin egin dezake e n edonor zabar tza t dauka t e » objektua lekuz aldatu gabe. Beraz, hautazkoa den Thau gara dezake gu, eta ez nahitaezko Tnah formalda tz e a honelako adibideak jorratzeko. Objektu grama tikalar e n formalda tz e hau beharr ezko edo ezinezko egiten duten ezauga r riak azter tzea intere sga r r ia da. Luzera baino askoz gehiago dago tartean . Badira pasiboaren formalda tz er ako beste hainba t aukera , leku ezaga t ik hemen kontuan izango ez ditugunak, ikergaia intere sga r r ia izan arren.44 Noski, (98) perpaus a n a fo ol «Inozo» eta John izen sintag m e n artean dagoen komunzta d ur a kapitulu hone t ako 6. oharrean aditza + o s a g a r r i + izen sintag m a ereduko eraikuntzen azterke t a formalda tz aile sakona go a r e n aldeko arrazoiet ako bat da.45 Euskaraz eraikuntza pasiborik ez dagoen ez , grama tika t ik kanpoko adibidea itzultzean , aditz iraganga i tza r en erabilera iragankorra emat e n dugu, adierazi nahi den grama tikal t a su n eza azaltzeko asmoz. Hurrengo adibidean , era berean , euskaraz kidekotza t har litekeen grama tikar en bortxake t a eskaintzen dugu ingelesezko adibide okerren «itzulpen tza t» (I.O.).46 Honela, Bloomfieldek morfologiarako eratzen zuen arrazoibide ari jarraitzen diogu, bi formen artean lehena zein zen erabaki tze a n: «For-mek atalkako antzekota s u n a dutene a n , azpiko forma zein den erabaki tzea zaila izan daitekeel a erakut si dugu, eta hizkuntzar en egiturak erabaki dezakeel a arazo hau, zeren, bide bate tik jota, guztiz korapila t sua den deskribape n a lor baikenez ake , eta, beste tik, ordea, arras soila de-na.» (Langu a g e 1933, [euskal itzulpena Hizkuntz a , Klasikoak, 1994, 11.9 pasar t e a , 240. orr.]) Bloomfiel-dek aurrer a jarraitzen du, «irizpide honek beronek azpiko forma artifiziala s ortz er a gara m a tz a batzue t a n », eta hausna rke t a hau eragingar ria izan da guretzako ere, adibidez, John has b e e n read in g the bo o k «Jon liburua irakurtzen egon da» muin- perpau s a r e n azpian dagoen John – C – hav e + e n – b e + i n g – read bukaerako katea proposa tu dugun e a n .

47 Perpaus honek, bai ingelesez eta bai euskaraz, adiera bikoitza du, Jon edo Jonek aurkitut ako mutila egon baitaitezke liburut egi an ikasten . Bestela esand a , adiera batea n «Jonek liburutegi an ikasten zegoen mutila aurkitu zuen» dugu, eta bigarren e a n «Jonek liburut egi an ikasten aurkitu zuen mutila» (I.O.).

48 Parente si arteko esapidea kenduta , (104) adibideko perpaus a k, bigarren «ezabake t a »- formalda tz e baten ondorioz sortzen dira, hain zuzen the bo y was s e e n by John «mutila Jonek ikusia izan zen» perpau s a The bo y was s e e n «mutila ikusia izan zen» bihurtzen duena .

49 Ingelesez, ho m e esapide ak adiera bi ditu: «norberar e n etxea , bizilekua» bate tik, eta (108) adibidea n hartzen duen «etxera » adiera ere bai. Lehen-engoak IS arrunt a r e n jokabidea dauka, baina bigarren ak ez, eztabaida n azaltzen den bezala (I.O.).

50 Bistan denez, anbiguota s u n guztiak ezin daitezke sintaxiaren araber a azaldu. Adibidez, ez genioke grama tikari eska tuko (ahoskera bera duten I.O.) s on «se me »/ sun «eguzki» hi-tzen, edo light «argi, arin» hitzaren anbiguota s u n errefer en tziala azaltzeko.

51 Horri «osagai- marka tzailea» deritzo nire The logi c al structur e of linguisti c the or y eta «Three models for the description of languag e » lanetan . Ikus «Three models…» the y are flying plan e s esapidea r e n egiturazko homonimiaren eztabaidar ako , osagai- egiturazko grama tika batea n . Osagai- egiturazko grama tikari grama tika formalda tz aile bat erans t e n diogune a n , perpaus hau formalda tz ezko anbiguota s u n baten adibidea bilaka tzen da, eta ez osagai- egituran gerta tu t ako egiturazko homonimiaren a . Izan ere, behin grama tika formalda tz ailea gara tu denea n , ez dago bater e argi egiturazko homonimiarik gerta daitekee n osagai- egitura mailan bakarrik.

52 Egia da (111) bitara itxura litekeela sho o t «tirokatu» aditz iragankor edo iraganga i tz gisa hartuz gero, baina funtsezko arazoa hemen (111) adibideko harre m a n grama tikalar e n bikoiztasun a da (hots, hunt ers sub jektua izan daiteke («ehiztariek») edo objektua («ehizta riak»)). Osagai- egituran , harre m a n grama tikalak (15) bezalako diagra m e n formen bitart ez defini daitezke. Baina irizpide honen araber a , ez dago oinarririk esa t eko (111) adibidea n subjektua- aditza ala objektua- aditza harre m a n a aurkitu behar dela. Aditzak hiru taldet a n bana tzen baditugu , iragangai tzak, iragankorrak, eta iragangai tz edo iragankorrak, orduan bereizkuntza (es-kas) hau berau ere desage r tz e n da.

53 Ikus bedi 8. kapituluko 3.oharra .

54 Ingelesez, growl iragangai tza da nahitaez, eta rais e iragankorra nahitaez (I.O.).

55 Azterke t a formalda tz ailea artaz formula tzen dene an ikusten dugu formaldaki baten osagai- egitura eratorria zein den jakiteko behar den guztia, perpau s a r e n itxurapen formalda tz ailea r en ezagutza dela (honek perpaus ak jatorrian dituen muineko kateen osagai- egitura biltzen baitu).

56 Ikus bedi nire «Sema n tic considera tions in gram m a r », Mono gra ph no . 8 , 141- 53 or. (1955), (117i) baieztap e n a r e n ikerkuntza sakona go bate rako.

57 «Esaldi- banakoa» gertae ra bakarr a da, behin bakarrik ger ta tze n den esaldia ( utt eran c e tok e n ), eta «esaldi-tipoa», antzekoak diren esaldi- banakoek osatzen duten taldea, hau da, behin baino gehiagota n gerta daitekee n esaldia (utt eran c e typ e ). Adibidez, Lizardiren olerki bateko lehenen go perpaus a den « Bihotz e a n min dut , min et si a , n e g ar isila dari on min a » esaldia (hainba t hiztunek hainba t leku eta denbora ezberdine t a n ekoitz dezake t e n a ) esaldi- tipoa da, baina hiztun jakin batek denbora eta leku jakin batea n egiten duen esaldi horren ekoizpena esaldi- banakoa da. «Banako» erabiltzen dugu tok e n hitzaren itzulpentza t , eta «tipo», typ e hitzaren itzulpentza t (I.O.).

58 Ohar bedi ezin argudia daiteke ela ibai- ertza den bank eta aurrezkiak gorde tzeko bank hitz beraren agerr aldi bi direnik, horixe baita, hain zuzen, ikergaia. Esaldi- banako bi hitz beraren agerr aldiak direla esa t e a , fonemikoki ezberdinak ez direla esa t e a da, eta hori da (117i)ko sinonimiaren irizpideak egin behar duen lana.

59 Ikus nire «Sema n tic s considera tions of gram m a r », Mono gr a ph no. 8, 141- 54 or. (1955); M. Halle, «The stra t e gy of phone mics », Linguistic s Toda y , Word 10.197- 209 (1954); Z. S. Harris, Method s in Structural Linguistic s (Chicago, 1951), 32 or.; C. F. Hocket t , A ma nu al of phon ol o g y , Memoir 1 1 , Indiana Universit y Publicati on s in Anthrop ol o g y and Lingui sti c s (Baltimore, 1955), 146. or.

60 Bere «A sema n tic analysis of the Pawnee kinship usage », lanean (Langu a g e 32.158- 94 (1956)), 190. orrialdean , Lounsburyk aldaera askeen eta aurkakota s u n a r e n artean bereizteko sinonimiare n erabilera beharr ezkoa dela argudia tzen du: «Ingelesik ez dakien hizkuntzala ri batek nire ezpaine t a t ik cat «katu» hitza graba tuko balu, lehenik bukaerako leherkari haspere n d u n batez eta gero leherkari glotalaurr eko irekigab e batez, datu fonetikoek ez diote esango forma aurkariak diren ala ez. Bakarrik bere informa tz ailea ri , hots, neuri galdetze n didane a n lehenen go formare n esana hia bigarren e t ik ezberdina ote den, eta neuk ezetz eran tzu t e a n , jarrai lezake berak bere analisi fonemikoarekin.» Metodo orokor bezala, okerreko bidea da hau. Demagu n hizkuntzalariak / / eta / /, /viksin/ eta / / (lehen transkribake t a vix e n «azeri eme» hitzaren a da, eta bigarren a fem al e fox «azeri eme», hitzez hitz I.O.), eta abar, graba tu eta gero, esanahi ezberdina ote

duten ala ez galde tzen duela. Ezetz jakingo du, eta egitas mo hau hitzez hitz beteko badu, analisi fonemiko bera egotziko die, okerra dena. Bestalde, badira m e t al eta m e d al bereizten ez duten hiztun asko, nahiz eta, galdetze n zaienea n , bereizten dituztela ziur dauden . Honelako informa tzaileen erantzun ek, Louns-buryren esanahia ri buruzko galdera zuzena egingo balitzaie, arazoa ilundu baino ez lukete egingo.

Lounsburyre n jarrera onarga rriago egin dezakegu, «esan a hi bera al dute?» galdera r en ordez, «hitz bera al da?» galdetuaz. Honek funtsea n garran tziga b e a den galdera sema n tikoar en arriskuak saihes t e n ditu, baina nekez onar daiteke duen itxurarekin, informa tz ailea ri hizkuntzala riar en lana egin dezala eskatzen baitio; jokabidezko eragike t a- froga (bikoteen froga bezalako) baten ordez, onartu egiten du informa tzaileak bere jokabidea ri buruz duen iritzia. Hizkuntz formei buruzko eragike t a- frogek informa tz ailea ri erantzu t eko eska diezaioke t e , baina ez bere jokabidea ri buruzko iritzirik emat eko, sinonimiari buruzko iritzirik, foneme n bereizkuntza ri buruzkorik, ez abarrik. Informa tzailea re n iritzia axolagab eko hainba t alderdi ta tik etor daiteke. Grama tikare n eragike t a - oinarria hutsalduko ez bada, bereizkuntza garran tzit su hau kontu handiz egin behar da.61 F. Lounsbury «A seman tic analysis of the Pawnee kinship usage», Langu a g e 32.158- 94 (1956), 91. or.62 Bikote- frogan erantzulea ri esaldi- banakoak esana hia r en araber a identifika ditzala galde tze ak ez luke inor nahasi behar . Era berean galde dakioke nahieran aukera tu t a ko zenbakien bitar tez bereiz ditzala, edo zodiakoare n ikurren bitar tez , eta abar. Ezin dezake gu bikote- frogaren aldaera jakin bat erabili grama tika-teoria seman tikar en menp eko a dela defenda t zeko , hizkuntzalaritza aritme t ika edo astrologiar en menp e a n dagoela defenda ezin daitekee n modura.63 Ikus bedi L. Bloomfield, Langu a -g e (New York 1933), 156. orr. [Eus-karaz, Hizkunt z a , Klasikoak 1994, 7. kapitulua, 166.or.]; Z. S. harris Me-thod s in Structural Lingui sti c s (Chi-cago 1951), 177. orr..; O. Jesperse n , Langu a g e , (New York 1922), XX. kapitulua, best e hainba t adibidet a r ako .64 9.2.5. pasar t e a n azaldu dugu grama tika oinarri seman tiko bate tik garaezina dela susma tz eko beste arrazoi bat, berezitasu n fonemikoare n a . Oro har, esana hia r en ikerkuntzak gainditu behar dituen oztopo eta eragozp en ak asko direla emat e n du, hizkuntz esana hia dara ma t e n elemen t u a k zeintzuk diren eta haien arteko loturak argitu ondoan ere, eta argitze hau egin ezean esana hia r en ikerkuntzari ekitea ezinekoa da eraba t . Bestela esat eko, hizkuntz lanabes a eta haren eragike t a formalak onartu t a , haien beteb e h a r seman tikoa ikertu behar dugu eta egin dezakegu (R. Jakoboson ek bezala, bere «Bei-trag zur allgemein e n Kasuslehre», Traaux du Cercle Linguisti qu e d e Pragu e 6.240- 88 (1936) laenan); baina ezin ditugu, antza denez, absolutu seman tikoak aurkitu, grama tika baino lehen ezagutze n direnak, eta grama tikar en gaiak zehaz t eko nola- edo- hala erabil daitezke e n a k.

65 Goodman ek argudia tu duenez, nire iritziz era oso konbentzigar rian, hitzen esana hia r en nozioa, zatika bada ere, hitzok biltzen dituzten esapidee n errefer en tziar e n arazora murriz daiteke. Ikus N. Goodma n , «On likeness of meaning» Analysy s , 10. lib. 1 zenb. (1949); baita, «On so-me differences about meaning», Analysis 13. lib., 4. zenb. (1953). Goodma n e n ikuspuntu a ri jarraituz, esana hia r en teoriaren atal bat erreferen t ziar en teoria askoz argiagoa re n araber a berformula tu behar da; era bere t su a n , hemen darabilgun eztabaida re n funtsa da «egiturazko esana hia» deitu ohi den esana hia r en teoriako atala grama tika- egiturar e n teoria eraba t seman tikarik gabea re n araber a berformula tu behar dela. Esanahia ren teoriak duen zailtasun handi bat da «esan a hi» hitza edozert a r ako erabili ohi dela, iluna egiten zaigun hizkuntzar en zeinhai alde aipatzeko batik bat. Hau egia den neurrian, espero daiteke hizkuntzare n beste iker- alor batzuek, gara tu ahala, esana hi- teoriaren atal batzuk berega n a t u ko dituztela .

66 Hit «jo» hitzaren horrelako deskribape n batek automa tikoki azalduko luke hit «jo» hitzaren erabilera , Bill was hit by John edo hitting Bill was wron g bezalako formaldakie t a n , formaldakiak euren jatorriko muin-perpaus e n arabera «uler tzen » direla

erakut siko bagenu, nahikoa argitasun eta orokorta s un ez .

Biblio grafia

1. Y. BAR-HILLEL, «Logical syntax and seman tics ,» Language 30.230- 7 (1954).

2. B. BLOCH, «A set of postula t e s for phone mic analysis,» Language 24.3- 46 (1948).

3. L. BLOOMFIELD, Language (New York, 1933).

4. N. CHOMSKY, The logical structure of linguis tic theory (mimeografia tu a) .

5. N. CHOMSKY, «Sema n tic considera t ions in gram m a r , » Monograph no. 8 , 141- 53 orr.(1955), The Institute of Language s and Linguistics, Geor-getown University.

6. N. CHOMSKY,«Syste m s of syntac tic analysis,» Journal of Symbolic Logic 18.242- 56 (1953).

7. N. CHOMSKY,«Three models for the description of langua ge , » I.R.E. Transactions on Information Theory , vol. IT-2, Proceedings of the symposiu m on informa tion theory, Sept., 1956.

8. N. CHOMSKY, Transformational analysis , Ph. D. Disser t a tion, Uni-versity of Pennsylvania (1955).

9. N. CHOMSKY, with M. Halle eta F. Lukoff, «On accen t and juncture in

English,» For Roman Jakobson (`s- Gravenha g e , 1956).

10. M. FOWLER, Review of Z.S. Ha-rris, Methods in structural linguis tics , in Language 28.504- 9 (1952).

11. N. GOODMAN, The structure of appearance (Cambridge , 1951).

12. N. GOODMAN, «On likeness of meaning,» Analysis , vol. 10, no. 1 (1949).

13. N. GOODMAN, «On some differences about meaning,» Analysis , vol 13, no. 4 (1953). Both 12 and 13 are reprint ed, with an additional note, in Philosophy and Analysis , M. Mac-donald, editor (New York, 1954).

14. M. HALLE, «The stra t egy of phone mics, » Linguistics Today, Word 10.197- 209 (1954).

15. Z.S. HARRIS, «Discourse analysis,» Language 28.1- 30 (1952).

16. Z.S. HARRIS, «Distribu tional structure ,» Linguistics Today, Word 10.146- 62 (1954).

17. Z.S. HARRIS, «From phone m e to morphe m e , » Language 31.190- 222 (1955).

18. Z.S. HARRIS, Methods in structural linguis tics (Chicago, 1951).

19. Z.S. HARRIS, «Cooccurr enc e and tranforma tions in linguistic structure , » Language 33. 283- 340 (1957).

20. F. W. HARWOOD , «Axioma tic syntax: the construc tion and evalua tion of a syntac tic calculus ,» Lan-guage 31.409- 14 (1955).

21. L. HJELMSLEV, Prolego m e n a to a theory of language =M e m oir 7, In-diana Publications in Anthropology and Linguistics (Baltimore, 1953).

22. C.F. HOCKETT, «A formal sta te m e n t of morphe mic analysis,» Stu-dies in Linguistics 10.27- 39 (1952).

23. C.F. HOCKETT, A manual of phonology = Memoir 11, Indiana Uni-versity Publications in Anthropology and Linguistics (Baltimore, 1955).

24. C.F. HOCKETT, «Proble ms of morphe mic analysis,» Language 23.321- 43 (1947).

25. C.F. HOCKETT, «Two models of gram m a t ical description,» Linguis-tics Today, Word 10.210- 33 (1954).

26. C.F. HOCKETT, «Two funda me n t a l problems in phone mics, » Studies in Linguistics 7.33 (1949).

27. R. JAKOBSON , «Beitrag zur allgemein en Kasuslehre, » Travaux du Cercle Linguistique de Prague 6.240- 88 (1936).

28. R. JAKOBSON , «The phone mic and gram m a t ic al aspec t s of languag e and their interrela tion,» Proccedings of the Sixth International Congress of Linguists 5- 18 (Paris, 1948).

29. O. JESPERSEN , Language (New York, 1922).

30. F. Lounsbury, «A sema n tic analysis of the Pawnee kinship usage ,» Language 32.158- 94 (1956).

31. B.MANDELBROT, «Simple game s of stra te gy occurring in commu nica tion through natural langua ge s , » Transactions of the I.R.E. , Profe-ssional Group on Informa tion Theo-ry, PGIT-3, 124- 37 (1954).

32. B.MANDELBROT, «Structure formelle des texte s et commu nica t ion: deux études ,» Word 10.1- 27 (1954).

33. E. NIDA, A synopsis of English syntax (South Pasade n a , 1951).

34. K.L.PIKE, «Gram m a t ical prerequisi te s to phone mic analysis,» Word 3.155- 72 (1947).

35. K.L.PIKE, «More on grammatical prerequisites,» Word 8.106- 21 (1952).

36. W.V. QUINE, From a logical point of view (Cambridge , 1953).

37. C.E.S HANNON and W. WEAVER, The mathe m a t ical theory of com m u nica tion (Urbana, 1949).

38. H.A. S IMON, «On a class of skew distribu tion functions,» Biometrika 42.425- 40 (1955).

39. R.S. WELLS, «Immedia t e consti tuen t s , » Language 23.81- 117 (1947).

Grama tika sortzaileari buruzko Bibliografia gehigar ria

BAR-HILLEL, Y., C. Gaifman, E. Shamir, «On categorial and phrase- structure gram m a r s », The Bulletin of the Research Council of Israel , vol. 9F, 1- 16 (1960).

BAR-HILLEL, Y., M. PERLES, E. SHAMIR, On formal properties of simple phrase structure gram m ars , Technical report no . 4 U.S. Office of Naval Research, Informa tion Sys-tems Branch (July, 1960).

CHOMSKY, N., «A transform a tional approach to syntax», Proceedings of the 1958 University of Texas Sym-posium on Syntax (agertze a r) .

CHOMSKY, N., «On certain formal proper ties of gram m a r s », Informa-tion and Control 2.133- 67 (1959).

CHOMSKY, N., «A note on phrase structure gram m a r s », Information and Control 2.393- 5 (1959).

CHOMSKY, N., «On the notion «rule of gram m a r »», Proceedings of the symposiu m on the structure of language and its mathe m a t ical aspec ts , American Mathe ma tical Society, vol. 12.6- 24 (1961).

CHOMSKY, N., «Some methodological remarks on genera tive gram m a r », Word 17. 219- 239 (1961).

CHOMSKY, N., «Explana tory models in Linguistics», Proceedings of the 1960 International Congres s on Logic, Methodology and Philosophy of Science , P. Suppes , editor, (agertze a r) .

CHOMSKY, N., and M. HALLE, The sound pattern of English (agertze a r) .

GLEITMAN, L., «Pronominals and Stress in English Conjunctions» (Language Learning- en agertze a r)

GLEITMAN, L., «Causa tive and Ins-trumen t a l Structure s in English» (agertze a r) .

HALLE, M., The sound pattern of Russian (´s- Gravenha g e , 1959).

HALLE, M., «Ques tions of linguis tics», Nuovo Cimento 13.494- 517 (1959).

HALLE, M., «On the role of simplicity in linguis tic descriptions», Pro-ceedings of the symposiu m on the structure of language and its mathe m a t ical aspec t s , American Mathe-matical Society, vol. 12.89- 94 (1961).

HALLE, M., and K. STEVENS, «Ana-lysis by synthe si s», in: L.E. Woods and W. Wathen- Dunn, eds., Procee-dings of the Seminar on Speech Compres sion and Processing , Dec. 1959, AFCRC-TR-´59- 198, vol II, paper D-7.

HOUSEHOLDER , F., «On linguis tic primes», Word 15 (1959).

Klima, E.S., «Negation in English» (agertze a r ).

LEES , R. B., The gram m ar of English nominalizations , Supple me n t to International Journal of American Linguistics 26 (1960).

LEES , R. B, «A multiply ambiguous adjectival construc tion in English», Language 36.207- 221 (1960).

LEES , R. B, «The English compara t ive construc tion». Word 17.171- 185 (1961).

LEES , R. B, «O pereformulirovanii transform acionnyx gram m a t ik (ager tze a r in Voprosy Jazykoznanija 10 # 6 (1961)).

LEES , R. B, «On the So- called «Subs ti tu tion- in-Frames »Techniqu e » (General Linguistics -en agertze a r) .

LEES , R. B, «On the Constituen t - Structure of English Noun Phrase s » ( American Speech -en agertze a r)

LEES , R. B, «Some Neglect ed As-pects of Parsing (Language Lear-ning -en ager tze a r ).

LEES , R. B, «The Gramm a t ical Basis of Some Seman tic Notions» (Pro-ceedings of the Eleventh Annual Round Table Conferenc e -n ager tze a r , George town University Monograph Series).

LEES , R. B, «On the Testability of Linguistic Predica t e s » (ager tze a r in Voprosy Jazykoznanija 11 (1962)).

LEES , R. B, Turkish Phonology (Uralic and Altaic Series -en argitara tze a r , Indiana University (1962)).

LEES, R. B, «A Compact Analysis for the Turkish Personal Morphemes» (American Studies in Altaic Linguis-tics- en agertzear, Indiana University, (1962)).

MATTHEWS , G.H., «On Tone in Crow», IJAL 25.135- 6 (1959).

MATTHEWS , G.H, «A gram m a r of Hidatsa » (agertze a r) .

MATTHEWS, G.H, «Analysis by synthesis of sentences of natural languages», Proceedings of the International Conference on Mechanical Transla-tion and Applied Linguistics , National Physical Laboratory, Teddington.

SMITH, C.S. , «A class of complex modifiers in English» (Language -n ager tze a r ).

STOCKWELL, R.P. , «The place on intona tion in genera tive gram m a r of English», Language 36 (1960).

Aurkibid e aHITZAURREA......................................................................................... 7

OHARRAK............................................................................................... 19

BIBLIOGRAFIA....................................................................................... 23

EGILEAREN HITZAURREA................................................................. 25

1. SARRERA....................................................................................... 29

2. GRAMATIKAREN INDEPENDENTZIA...................................... 31

3. OINARRIZKO HIZKUNTZ TEORIA BAT.................................. 37

4. OSAGAI-EGITURA....................................................................... 47

5. OSAGAI-EGITURAZKO DESKRIBAPENAREN MUGAK....... 57

6. HIZKUNTZ TEORIAREN HELBURUEZ .................................... 75

7. INGELESAREN ZENBAIT FORMALDATZE............................ 87

8. HIZKUNTZ TEORIAREN AZALPEN AHALMENAZ............... 121

9. SINTAXIA ETA SEMANTIKA...................................................... 129

10. LABURPENA.................................................................................. 143

11. I. ERANSKINA.

NOTAZIOA ETA TERMINOLOGIA............................................ 147

12. II. ERANSKINA

INGELESAREN OSAGAI EGITURA ETA FORMALDATZE ERREGELEN ADIBIDEAK 151

OHARRAK............................................................................................... 157

BIBLIOGRAFIA....................................................................................... 171