Chrystologiczny tytuł w "KOMENTARZU DO EWANGELII SW. JANA" ORYGENESA (SSHT_30(1997)232-240)

8/9/2019 Chrystologiczny tytuł w "KOMENTARZU DO EWANGELII SW. JANA" ORYGENESA (SSHT_30(1997)232-240)

http://slidepdf.com/reader/full/chrystologiczny-tytul-w-komentarzu-do-ewangelii-sw-jana-orygenesa-ssht301997232-240 1/9

R A F A Ł N A K O N I E C Z N Y

Ś l ą s k i e S t u d i a H i s t o r y c z n o - t e o l o g i c z n e 3 0 ( 1 9 9 7 ) s . 2 3 2 - 2 4 8 .

CHRYSTOLOGICZNY TYT UŁ LOOlA ©EOY

W „KOMENTARZU DO EWANG ELII ŚW. JANA" OR YGENESA

Czytający Orygenesa bez t rudu odnaleźć,może l iczne ustępy, w których występuje

biblijny termin „M ądrość Boża (ao<])la Beou). M oże ona ozna cz ać dar Boży w postaci

określonej cnoty

1

. Inny sens ma jej bardzo interesująca personifikacja w księgach mądro-

ściowych Starego Testamentu

2

. Interesującym nas obecnie zagadnieniem jest jednak je-

dynie fakt zastosowania go do Osoby Jezusa Chrystusa w nauce Orygenesa.

W jednej z homil i i o Księdze Jeremiasza czytamy na przykład: „Zbawiciel nasz jest

'Mądrością Bożą', Mądrość zaś jest odblaskiem wiekuistej św iatłości

3

. Nie jest to by-

najm niej jed nor azo w e czy przyp adko we od niesienie terminu zacz erpniętego z l iteratury

mądrościowej Starego Testamentu do Chrystusa. Bezpośrednie, wyraźne stwierdzenie

identyczności tajem nicze j postaci Mądrości i Syna B ożego o dn ajd uje m y bowiem także w

Kom entarzu do Ewa ngelii św . Jana , gdzie Oryg enes stwierdza bardzo podob nie: „Sło-

w a: Wy Mnie znieważacie (J 8,49 ) m og ą się odn osić do każde go , kto lekcew aży mą-

drość, ponieważ Chrystus jest Mądrością '

4

, a także w innym fragmencie tego samego

dzieła: „Chrystus jest początkiem jako Stwórca i zgodnie z tym jest Mądrością

5

. Z tych

i z wielu innych tekstów widzimy więc, iż dla Orygenesa oczywistym faktem jest, że Śyn

Boży tożsamy jest z Bożą Mądrością.

W artykule niniejszym doko nam y anal izy użycia tego tytułu chrystologicznego w

Kom entarzu do Ew angelii św . Jana oraz próby ukazania podstaw użytej przez Orygenesa

terminologi i . Skłania nas do tego niezwykle ciekawy fakt częstego użycia rzeczownika

ao<j){a we wspomnianym Komentarzu, podczas gdy Ewangel ista konsekwentnie tego

terminu unika stosując inny - X,Óyoę.

I. U Ż Y C I E T E R M I N U .. M Ą D R O Ś Ć B O Ż A (Z OcD lA © E O Y )

W A S P E K C I E C H R Y S T O L O G I C Z N Y M

W punk cie pierwszym pragnę ukazać formę, w jak iej Ory gene s w swym Kom entarzu

nazywa Jezusa Mądrością.

1

P o r . Komentarz do Ewangelii św. Mateusza 10 19. tl. K . A u g u s t y n ia k , w : O r y g e n e s , Duch i

ogień K r a k ó w 1 9 9 5 , s . 1 9 5 : „ D l a t e g o niech się nie chlubi mąd ry mąd rością swoją i niech się nie

chlubi mężny męstwem swoim ( Jr 9 , 2 2 ) ; a l b o w i e m t o . c o g o d n e c h l u b y , n i e j e s t n a s z e , l e c z j e s t

„ d a r e m B o g a " ( p o r . E f 2 , 8 ) : m ą d r o ś ć , k tó r a p o c h o d z i o d N i e g o , s i ł a , kt ó r a p o c h o d z i o d N i e g o i t ak

s a m o i n n e c n o t y . " P o t w i e r d z e n i e f a kt u u d z i e l a n i a l u d z i o m t ej m ą d r o ś c i p r z e z B o g a o d n a j d u j e m y

t a k ż e w Komentarzu do listu do Rzymian ( R o C o 5 , 9 ) . g d z i e „ n i e w y s ł o w i o n a m ą d r o ś ć B o ż a " o k r e-

ś l o n a j e s t j a k o . .d a n a " A p o s t o ł o w i .

2

P o r . P r z 1 . 2 0 : „ M ą d r o ś ć w o ł a n a u l i c a c h , n a p l a c a c h g ł o s s w ó j p o d n o s i " : P r z 9 . 1 - 2 :

„ M ą d r o ś ć z b u d o w a ł a s o b i e d o m i w y c i o s a ł a s i e d e m k o l u m n , n a b i ł a z w i e r z ą t , n a m i e s z a l a w i n a " :

M d r 7 , 2 1 : „ P o z n a ł e m i c o z a k r y te , i c o j e s t j a w n e , p o u c z y ł a m n i e b o w i e m M ą d r o ś ć - s p r a w c z y n i

w s z y s t k i e g o " i w i e l e i n n y c h .

3

Hom ilie o Księdze Jeremiasza (Jr h) 9 4 , t ł. S t. K a l i n k o w s k i , P S P t. X X X , s . 8 5 .

4

Komentarz do Ewangelii św. Jana (.1 C o ) 20 37. W c a ł y m a r t y k u l e c v t u j ę p r z e k ł a d S t . K a l i n -

k o w s k i e s o . w e P S P , t. X X V I I I . W a r s z a w a 1 9 8 1 .

5

T a m ż e , L I 9 .





2 3 4

R A F A Ł N A K O N I F C Z N Y

N ieco dalsze połączenie terminu „M ądrość z imieniem Jezu s (które wy stępuje za-

miennie z tytułem „Chrystus , co widać wyraźnie w powyższych tekstach) dostrzegamy

w wyjaśnieniu słów: „Tam, gdzie Ja idę, wy pójść nie możecie

1 6

. Ory genes kom entuje

ten werset w następujący sposób: ., . . . to znaczy nie mogą pójść tam, gdzie jest Prawda,

Mądrość i Słowo, bo takie znaczenie ma zwrot: tam gdzie jest Jezus

17

. Logicznym

wnioskiem po anal izie tego zdania jest s twierdzenie, że Jezus jest Mądrością (Prawdą i

Słowem).

Powyżej przytoczone fragmenty Komentarza przedstawiają użycie terminu Mądrość

w sposób bezpośrednio stw ierdza jący je j tożsamo ść z O sob ą Chrystusa. Celem w ypo-

wiedzi typu „X jest Y jest za zw ycz aj pouczen ie kogoś o jak iejś praw dzie. Nikt nie uży-

wa takiego zdania dla przekaz ania p owsze chnie znane j i akc epto w ane j prawdy. M ożemy

więc przyjąć oznajmiający, czy też jeszcze polemiczny (z teoriami walentynian), chara-

kter wypowiedzi typu Jest Mądrością . Na polemikę wskazywać może przeznaczenie

dzieła dla przyjaciela Orygenesa. niejakiego Ambrożego, byłego zwolennika Walentyna.

Or ygen es wielokrotnie cytu je jed ne go z wy bitniejszych walentynian, Herakleona, który

prawdopodobnie wydał swój komentarz do Ewangel i i św. Jana jeszcze przed nim

18

.

Czy jednak prócz omówionej konstrukcj i spotkać można inne oddanie myśli o iden-

tyczności Jezusa z Mądrością Bożą?

2. S t w i e r d z e n i a p o śr e d n i e

Rozważając wieloznaczność greckiego wyrazu r) dtp%r| , Orygenes tak mówi o zna-

czen iu „poc zątek : „M ożna więc stwierdzić, że poc zątkiem nauki we dle natury jes t

Chrystus jako Mądrość i Moc Boga

1 9

. W tym wypadku dowód dotyczy łączności tytu-

łów Ch rystus (X p i a x ó ę) i ow ej ocpx,T), natom iast uznanie Ch rystus a za M ądrość -

( X p t c r c o ę

KOC0'O

ao(j)la)- wydaje się być z góry założone. Nie można przecież udo-

w adn iać „X jes t Y ja ko Z , gdy ktoś nie zna (nie uz na je) tożsam ości Y i Z, a o łączności

X z Y nie został jesz cze poucz ony.

Jeszcze wyraźniej zjawisko to ukazuje inna wypowiedź uzasadniająca kojarzenie

Chrystusa z dcp^T]: „Jak dowiadujemy się z Księgi Przysłów, Chrystus jest początkiem

jako Mądrość; napisano bowiem: Bóg stworzy mnie jako po czątek dróg swoich dla dzieł

swoich,

jako Słowo zaś nie jest początkiem, ponieważ

Słowo było w początku .

A więc

przymioty Chrystusa obejmują początek, oraz poza początkiem coś drugiego, t rzeciego i

tak aż do końca; to tak, jak gdyby powiedział: jestem początkiem jako Mąd rość

20

. W

tym fragmencie użyta została ponownie konstrukcja koc

Ó

' ó ao( | ) la . .

O „po czątku czytamy także w innym kontekście: „Tr zeb a jed na k wiedzieć, że nie

jes t on początkiem w odniesieniu do każdej sw ojej nazw y. Cz yż bowiem mo że być po-

czątkiem w odniesieniu do tego, że jest życiem? Życie przecież powstało w Słowie, a

więc S łowo było jeg o początkiem. ( . . .) A jeśl i s tarannie p rzean al izujem y wszystkie jego

nazw ania, s tw ierdzimy, że jest on początkiem J e d y n ie ja ko M ądrość, nie jest nim nato-

miast jako Słowo, bo Słowo było w początku"' . Za rów no termin „S łow o (X,óyoę) jak i

„M ądrość ( a o t j ń a ) są tu przy jęte jak o zrozumiałe dla czytelnika tytuły Chrystusa. A

stwierdzenie pośrednie brzmi w tym miejscu: KOTTOC TO £ iva i ao<j )(a cxpx

ir

1 ŚCJTIY.

Różnicę między tym rodzajem stwierdzenia (w polskim przekładzie i rozumieniu

można upraszczając nazwać go też schematem „jako ) a poprzednio przedstawionym

schematem zdań ( , jest ) ukazuje dobrze fragment zawierający obie omawiane przez nas

konstrukcje. Orygenes tak buduje zdanie, w którym wspomina występowanie chrystolo-

16

8 , 2 1 .

1 7

J C o 1 9 ,1 4 .

18

P a t r z : W . M v s z o r ,

Wstęp

w :

Komentarz do Ewangelii św. Jana

, P S P , t. X X V II I , s. 6 .

J C o 1 ,18 .

2 0

T a m ż e . 1 , 3 1 .

2 1

T a m ż e . 1 , 1 9 .



C H R Y S T O L O G I C Z N Y I Y T U L . . M Ą D R O Ś Ć B O Ż A "

2 3 5

gicznego terminu „M ądrość w nauce św. Paw ła: „U Paw ła Chrystus został określony

również jak o M ądrość i M oc B oga: pow iada bowiem Paw eł w l iście do Koryntian (1.24).

że Chrystus jest Mocą i Mądrością Boga .. . On stał się dla nas M ądrością od Boga

. . . (1 ,30)

22

. Przypatrzmy się tym dwom zdaniom. Gdy Orygenes stwierdza, że „Chrystus

został określony jak o M ądrość , po daje prawdę oczyw istą i spraw dzalną. Na tomias t w

tym drugim zdaniu o dda ny jes t sposób , w jaki św. P aw eł udow adnia tę tożsam ość,

wprowadza jąc do swe j t eo log ii nowy ty tu ł Chrys tu sa ( m x d ló v na i jA ,ov ao ( j ) l a

e i v a t ) .

Oto jak okre śla Ory gen es chrz eścijan na wy ższym stopniu d osk ona łości: „Sz częśliwi

ci, którzy pożądając Syna Bożego stali się takimi, iż nie potrzebują go już jako lekarza,

który uzdrawia chorych, jako pasterza czy jako odkupienia, lecz tylko jako Mądrości .

Słowa i Sprawiedl iwości . . .

2 3

. W tym hierarchizującym rozróżnieniu tytułów widoczne

jest znowu założenie, iż powszechnie wiadomo o tym, że przysługują one Jezusowi.

O rol i Syna Bożego w dziele stworzenia czytamy: „ . . . jest On rozumem wszelkich

rzeczy, rozumem, wedle którego zostało stworzone w Nim jako w Mądrości wszystko, co

Bóg stworzył - tak jak mówi prorok:

Wszystko uczyniłeś

w

mądrości

(Ps 103,24)

2 4

. W

tym tekście Orygenes udowadnia udział Syna - Mądrości w stworzeniu, lecz sama toż-

samość jest bezd ysku syjna.

Om awiana konst rukcja występuje także w jednym z zachowanych fragm entów Ko-

mentarza: „Ojciec miłuje Syna również jako Prawdę, Mądrość i Uświęcenie, jak to

stwierdza Dawid: Oto bowiem umiłowałeś prawdę (Ps 50,8)

5

.

Po dokonaniu powyższych analiz tekstu przyjąć można, iż Orygenes wyrażał prawdę

o identyczności Jezusa ze starotestamen talną Mądrością, do kt ór ej - jak za uwa żyliśmy -

nawiązywał już św. Paweł w dwojaki sposób. Raz były to więc stwierdzenia nazwane

przeze mnie bezpośrednimi . Cechował je charak ter oznajmia jąco-polemiczny . W drugim

przypadku j ednoznaczność t e rminów Xpiaxóę , 0 E O U u ió ę, otp%r| i om aw ianego tytułu

(70(j)ta jest założon a z góry i wy korzy stana nieje dno kro tnie do w ykaz yw ania innych

prawd. Wykazałem jednakże, iż to sens stanowi podstawowe kryterium dysjunktywnego

podziału na stwierdzenia bez- i pośrednie. Więc to okoliczność skłaniająca do nazwania

Jezusa Mądrością, a nie anal iza gramatyczna decyduje ostatecznie o zal iczeniu danego

stwierdzenia do kategorii bezpośrednich bądź pośrednich identyfikacji . Przykładem mo-

że być niekonsekwentna budowa zdań, gdy chodzi o zwroty typu KCtGo ao(j)ia . oraz

występowanie lub brak orzeczenia scrcu».

II. AR G UM E NT Y B I B L I J NE

Po ukazaniu sposob u, w jak i Chrystus obdarzony jest przez Oryge nesa tytułem a o -

Ó ia , ustal ić należy, na jak iej podstaw ie Aleksa ndryjczyk dokona ł takiego przypisania

omawianego terminu Synowi Bożemu. Rozpoczynając anal izę fragmentów, które mają

rzucić światło na to zagadnienie, chciałbym przytoczyć zachętę samego Orygenesa do

pod jęcia takiego staran ia: „W odnie sieniu do każdej (.. .) nazwy n ależy wyjaśniać je j sens

wyc hodząc od niej sam ej ora z odpow iednio w ykazać, w jak im zna czeniu Syn Boży

ot rzymuje tak ie nazwa nie

2 6

.

Najwłaściwszym sposobem wykazania słuszności takiego sformułowania powinien

być bez wątpienia argument z Pisma. Zobaczmy więc, czy Orygenes omawiane użycie

terminu aocpla mógł poprzeć odpowiednim tekstem.

" T a m ż e . 1 , 2 2 .

2 3

T a m ż e . 1 . 2 0 .

2 4

T a m ż e . 1 9 . 2 2 . P s a l m p o d a n v z o s t a ł w e d ł u g n u m e r a c j i L X X .

2 5

F r a g m e n t 1 2 7 , w g w y d a n i a P S P , t. X X V I I I , c z . II. s ' 2 4 4 .

C>

J C o 1 . 2 4 .



2 3 6


1 . , , Bóg uczynił mnie początkiem dróg swoich dla dziel swoich (Prz 8,22)

Ory genes sam zauw aża, iż utożsamienie tytułów X p i a x ó ę i aO(|>ta nie jest bezpod -

stawne: „Nie możemy pominąć milczeniem faktu, iż nie bez racj i Chrystus jest 'Mądro-

ścią Bożą' i że słusznie nosi to określenie. Otóż Jego mądrość istnieje nie tylko w czys-

tych pojęciach Boga i Ojca wszechrzeczy, jak gdyby w pojęciach podobnych do ludzkich

myśli. Otóż jeśli ktoś potrafi zrozumieć niecielesny byt różnorodnych zasad obejmują-

cych prawa w szechrzeczy , byt żywy i jak by obd arzony duszą, ten po jmie również M ą-

drość Bożą, która przewyższa wszelką naturę i która pięknie mówi o sobie: Pan stworzył

mnie jako początek dróg swoich dla dziel swoich (Prz 8.22)

2 7

. Słowa personifikowanej

Mądrości z Księgi Przysłów wkłada Orygenes w usta Jezusa. Dowód polega więc na

stwierdzeniu, że skoro Mądrość jest przedwieczna i ma udział w stworzeniu, to może być

nią tylko sam Chrystus.

Potwierdzenie tego odnajdujemy w innym ustępie: „Chrystus jest początkiem jako

Stwórca i zgodnie z tym jest Mądrością, a dzięki Mądrości zwie się „początkiem . Mą-

drość wszak powiada u Salomona:

Bóg uczynił mnie początkiem dróg swoich dla dzieł

swoich (Prz 8.22), aby „na początku , czyl i w Mądrości , było Sło w o

8

. Ten sam aspekt

i ten sam cytat wspierający.

Na trzecim miejscu znów czytamy: „Jak dowiadujemy się z Księgi Przysłów, Chry-

stus jest początkiem jako Mądrość; napisano bowiem: Bóg stworzył mnie jako początek

dróg swoich dla dzieł swoich, jak o Słow o zaś nie jes t początkiem , poniew aż Słowo było

w początku . A więc przymioty ' Chrystusa obejmują początek, oraz poza początkiem coś

drugiego, t rzeciego i tak aż do końca; to tak, jak gdyby pow iedział : jestem początkiem

jako Mądrość

29

. Tu Orygen es poda je nawet źródło cytatu bibl i jnego . Czyni to jesz cze

gdzie indziej, gdy mówi: „... według świadectwa Księgi Przysłów początkiem może zwać

się Mądrość, Mądrość zaś zaistniała wcześniej niż Słowo, które ją głosi, to należy zro-

zum ieć, że Słow o zaw sze jes t na poc zątku, to zna czy w Mądro ści . A także m ów iąc:

„Syn Boży zwie się również Mądrością, która wedle Księgi Przysłów została ustanowio-

na jak o początek dróg bożych . . .

3 I

.

Cytat dosłowny występuje także w innym miejscu: „Dlatego też Początek - to znaczy

Mądrość, która głosi: Bóg stworzył mnie jako początek dróg swoich dla dziel swoich -

będzie nas pouczać o Słowie

3 2

.

Poza stwierdzonym faktem sześciokrotnego zacytowania tego samego wersu Prz 8,22

w jedn ym przypadku odnalazłem wyraźne aluzje do owe go zdania. Podk reślając różnicę

między mądrością ludzką a boską, Orygenes pisze: „Inne mądrości, które uchodzą za

złoto, są garstką piasku wobec Mądrości, którą Bóg stworzył jako początek dróg swoich

dla dzieł swoich

Tak częste użycie tego samego cytatu biblijnego, będącego notabene testimonium na

udział w dziele stworze nia i prze dw ieczn ość Syna, skłania nas do uznania Prz 8,22 za

pośrednie stwierdzenie łączności, więcej: identyczności, starotestamentalnej Mądrości i

wcielonego Słowa Bożego.

2 . „ Wszystko uczyniłeś w mądrości (Ps 103,24 - LXX)

Rozwijając wspartą omówionym cytatem Prz 8,22 myśl , Orygenes pisze: „(Mądrość

Boża) .. . przewyższa wszelką naturę i . . . pięknie mówi o sobie:

Pan stworzył mnie jako

2 1

T a m ż e . 1 , 3 4 .

2

* T a m ż e . 1 , 1 9 .

2

'' Ta m że . 1 ,31 .

5 0

T a m ż e . 1 , 3 9 .

3 1

Frag me n t I . w ed łu g P S 1 \ t. X X V I I I , cz . I I. s . 180 .

3 2

J C o 2 0 , 3 9 .

3 3

T a m ż e , 9 , 1 0 .




2 3 7

początek dróg swoich dla dziel swoich (Prz 8,22). Dzięki niej mogło zaistnieć całe stwo-

rzenie, bo miało ono udział w Bożej mądrości , wedle której zostało ukształ towane: prze-

cież wedle słów proroka Dawida Bóg uczynił wszystko w mądrości (por. Ps 103 .24) '

4

.

Zdanie, na które powołuje się Orygenes, brzmi we współczesnym przekładzie Bibl i i Ty-

siąclecia: „Ty wsz ystko m ądrze uczyniłeś i nie dałoby się zastosow ać jak o dow ód

identyczności Jezusa i Mądrości, lecz tekst Septuaginty pozwala na taką operację:

„ m v x a ev t r o l l a eT to l r i aa ę . Z j awi sko to j e s t ba rdz i e j z rozumia łe na i nnym mie j-

scu: „ .. . na skutek tego, że jest On rozum em wszelkich rzeczy, rozum em , wedle którego

zostało stworzone w Nim jako w Mądrości wszystko, co Bóg stworzył - tak jak mówi

prorok: Wszystko uczyniłeś w mądrości - Chrystus może być światem, o tyle bardziej

wielorakim i doskonalszym od zmysłowego świata, o i le rozum całego świata, wolny od

wszelkiej materii , jest doskonalszy od świata materialnego: nie z uwagi na materię, ale ze

względu na udział w Rozumie i Mądrości , które porządkują materię bytów stworzo-

nych '

0

. Tu nie ma ju ż wątpl iwości , czy Aleksandryjczyk czyni aluzję jed yn ie do M ądro-

ści z Księgi Przysłów, czy też mówiąc to spogląda na osobę Jezusa.

Pośrednie stwierdzenie identyczności AÓyoę i ao<j)(a zachodzi w tekście, który też

jest świadkiem tego, iż Ps 104,24 stanowi podporę dla wywodów Orygenesa: „Ono (t j .

Słowo) bowiem przenika całe stworzenie (por. Mdr 7,24), aby wszystko, co powstaje,

pow stawało za Jego s pra w ą i aby w odniesieniu d o wszystkich posz czególnych rzeczy

prawdziwe było zdanie: Wszystko się stało za Jego pośrednictwem, a bez Niego nic się

niestało (.1 f.3 ; Ko l 1,10), ora z: Wszystko uczynił w Mą drości (Ps 104/103, 24)

3 6

.

Testimonium to, bo nie ma już wątpliwości co do tego, iż Ps 103,24 nim jest, wystę-

puje jeszc ze raz na uzasa dnienie udziału Logosu w dziele stworz enia: „ .. . z w yłączeniem

atrybutów Chrystusa, wszystko powstało za pośrednictwem Słowa Bożego, bo Ojciec

wszystko stworzył w Mądrości . Powiedziano bowiem: Wszystko uczyniłeś w Mą drości, a

nie za pośrednictwem Mądrości

Werset ten (Ps 103.24) dostrzeżony przeze mnie w funkcj i test imonium w czterech

miejscach, jest więc drugim tekstem bibl i jnym, którego używał Orygenes na pośrednie

potwierdzenie słuszności twierdzenia, iż Jezus jest GO(|)toc Geou

3. „Chrystusjest Mą drością (1 Kor 1,24)

Dwa wyżej omówione teksty bibl i jne wspierające, choć jedynie pośrednio, tezę o

tym, że aocj) ia 08O\) i A-óyoę - X p i a x ó ę to jed na i ta sam a Osob a, nie były test imo-

nium sensu stricto dla tej prawdy. Zauważyć należy, że oba (Prz 8,22 i Ps 103,24) za-

czerpnięte są ze skarbca Starego Przymierza.

Lecz Orygenes mówiąc o Mądrości , nawiązuje i do św. Pawła: „Słowa: Wy Mnie

znieważacie (J 8,49 ) m og ą się odn osić do każdeg o, kto lekcew aży m ądrość, ponie w aż

Chrystus jest Mąd rością (po r. 1 Ko r 1,24)

38

. Tu cytat biblijny (1 Kor 1,24) jes t dow o-

dem nie tylko na naukę całego zdania komentującego wers Janowej Ewangel i i , lecz i na

badan ą przez nas obe cnie jed no ść X pi cr có ę - ao t jao t . Zna cznie wyra źniej werset ten

widać na innym miejscu: „U Pawła Chrystus został określony również jako Mądrość i

Moc Boga: powiada bowiem Paweł w liście do Koryntian, że Chrystus jest Mocą i Mą-

drością Boga ... On stal się dla nas Mąd rością od Boga , . . (1 ,30)

> 9

. Tu argum entacja

składa się z dw óch , pobliskich zresz tą, zdań z 1 Ko r. Wy łącznym celem w łączenia do

Komentarza tych słów św. Pawła w tym miejscu było wykazanie, że rzeczywiście Chry-

stus jest M ądrością. M am y tu w ięc do czynienia także ze stwierdz eniem bezp ośredn im.

T a m ż e , 1 , 3 4 .

" T a m ż e . 1 9 . 2 2 .

%6

T a m ż e . 6 , 3 8 .

7 ,7

' T a m ż e , 2 , 1 2 .

' T a m ż e , 2 0 , 3 7 .

3 9

T a m ż e . 1 . 2 2 .



2 3 8


Or yge nes chce po dkreśl ić realno ść i s tn ien ia Chry s tusa ja ko M ądrości i M ocy Bożej .

Dla tego p i sze: „G dyby w innych m iej sca ch odnosz ących s ię do Chrys tusa ja ko do M ą-

drości i M ocy n ie pow iedz iano ogóln ie , że jes t On Mocą i Mądrością Bożą, mogl ibyśmy

sądzić, że Chrystus nie jes t po prostu Mądrością i Mocą Bożą, lecz że je s t nią jed yn ie dla

nas

4 0

.

W ers 1 Ko r 1 ,24 użyty zos ta ł trzykrotn ie d la udow odn ienia ba dan ej przez nas obec-

nie tezy. Ten tekst św. Pawia uznać można za tes t imonium na tożsamość Chrystusa i

Mądrości Bożej .

Poszukiwania odnies ień b ib l i jnych dały więc efekt w pos taci wykrycia t rzech u lubio-

nych „podpór , na k tórych budował Orygenes swoją naukę o Chrys tus ie-Mądrości Bożej

w tym Komentarzu .

I II . R A C J E U Ż Y C I A T Y T U Ł U I O O > IA B E O Y W O D N I E S I E N I U L ) 0 C H R Y S T U S A

Sam o wys tępow anie o bok s ieb ie wielu ty tu łów chrys to logicz nyc h ( i n ie ty lko) , t ak

powszechne w Koście le , n ie s tanowi kwes t i i in teresu jącej nas w te j chwi l i , l ecz dodać

należy, że dokładnie wyjaśnia t en fak t sam Orygenes , gdy mówi : „Zbawicie l bywa okre-

ślany różnym i nazw am i , bo jes t j eden w zakres ie sub s tancj i , a różny w zakres ie przy-

m i o t ó w

4 1

.

Po obsze rnych anal izach teks tów zaw iera jących termin „Mąd rość (B oża) w odnie-

s ien iu do Syna Bożego, zwróćmy więc uwagę na przyczyny zas tosowania przez Oryge-

nesa tak ie j właśnie nomenklatury .

W yjaśn i en i e użyc i a omawianego t e rminu w s to sunku do Osoby S yna B ożego odna j -

d u j e m y w

Komentarzu do Ewangelii

św.

Jana

: „Chrys tus j es t początk iem jako S twórca i

zgodnie z tym jest Mądrością, a dzięki Mądrości zwie s ię

początkiem.

M ądrość wsza k

powiada u S a lomona :

Bóg uczynił mnie początkiem dróg swoich dla dzieł swoich

(Prz

8 ,22) , aby na początku, czyl i w M ądrości , by ło S ło wo Or yge nes , cy tu jąc w tym sa-

mym kontekście znany nam już wers Księgi Przysłów i Ewangel ię św. Jana, wiąże tu

termin M ądrość z dzie łem s twor zenia . Na w iązuje j ed no cz eśnie d o S łowa (A.óyoę), k tóre

„by ło na po cz ątku i pr ze z które „wsz ystk o s ię s tał o (cf . J 1,1 sqg) . Zestawimy wsp iera-

j ące t ezę Orygenesa cy t a ty : „Kup toę £KTta£v | i £ dpxr\v óScov ccÓTcru e t ę e p y a

a m o i ) ( P r z 8 , 2 2) o r a z J a n o w e „ ó l ó y o ę T iv £V d p X ł l - O g n i w e m ł ąc z ąc y m t e rm i n y

cro( |) l a i / t ó y o ę jes t , j a k widać , rzeczow nik ri d p x i l - „ po czątek . Z tego wniosek , iż to

z racj i bycia Początk iem wszys tk ich rzeczy Chrys tus j es t op iewaną w S tarym Tes tamen-

cie M ądrością i rów noc ześnie przy s ługu je Mu, i ty lko Jem u, „sc-hrys t ian izowany termin

A.óyoę.

Drugim aspektem tego samego rozumowania jes t udzia ł w dzie le s tworzenia .

„C hrys tu s j es t pocz ątk iem (dpx,Tl) j a ko S twórca i zgo dnie z tym jes t M ądrością , a dzięki

Mądrości zwie s ię

początkiem

. O bse rw ujem y w tym mie j scu ab solu tną tożsamość i za-

leżność od s iebie p ojęć ao<j)tcx i dp ^T ], do któryc h - nie co sz tucz nie w tym m iejscu

Orygenes

doda j e t e rmin Xóyoę .

Trochę dale j w tym samym dzie le Orygenes znów przytacza ten sam dowód na s łusz-

ność użycia t erminu „M ądro ść w s tosunku do Chry s tusa: J e s t On rozum em wszelk ich

rzeczy , rozumem, wedle k tórego zos ta ło s tworzone w Nim jako w Mądrości wszys tko , co

B óg s tworzy ł — tak j ak mów i p ro rok :

Wszystko uczyniłeś w mądrości

(Ps 103,24)

4 j

.

Argum en t t en zn a jdu j em y w j eszc ze i nnym us tęp ie t ego Ko men ta rza : „ (S łow o) . . k tó-

re było tym samym, co Mądrość . . . p rzenika całe s tworzenie , aby wszys tko , co powsta je ,

pow staw ało za Jego spra wą i aby w odnies ien in d o wsz ys tk ich p oszcze gólnych rzeczy

prawdz iwe by ło zdan i e : Wszystko się stało za Jego pośrednictwem, a bez Niego nic się

4 0

T a m ż e . 1 , 3 4 .

4 1

.Ir h 21 .4 , t l. St . Ka l in k ow s k i , P S P . t. X X X . s . 198 .

4

-J C o 1 ,19 .

4 5

T a m ż e . 1 9 , 2 2 .




2 3 9

nie .siało (J 1,3; Kol 1,10), oraz: Wszystko uczynił w Mądrości (Ps 103,24)

4 4

. W tym,

jak i w poprz ednim , frag m encie Oryg enes podpiera się cytatem z Psalmu 103 (LX X),

podając dwukrotnie tę samą część omówionego przez nas wyżej wersu 24: „Jiavta 8V

Cro t t a £7 io i r | aa< ; .

Do stworzenia nawiązuje również fragment dzieła O zasadach: „owa potęga Boskie-

go majestatu, owo Słowo i Mądrość Boża,

w której zostały stw orzone wszystkie byty wi-

dzialne i niewidzialne (por. Kol 1,16), zawarła się w ogran iczonych rozm iarach czło-

wieka, który pojawił się w Judei

4 3

.

Wszystkie cztery podane wyżej wypowiedzi dają pełną odpowiedź na pytanie o przy-

czynę identyfikacj i term inu „M ądro ść z osobą Jezusa. D oko nuje się ona jed nak nie bez-

pośrednio. Niejako mostem łączącym starotestamentalną postać Mądrości z Chrystusem

jest w ypracow any przez Fi lona, lecz zawierający ju ż określony, nie zaś jedy nie spekula-

tywny, ładunek znaczeniowy, termin Xoyoc,

6

. To udział w dziele stworzenia, oddany w

Starym Testamencie przy pomocy terminu „Mądrość , w Nowym natomiast f i lozoficz-

nym pojęciem A.óyoę

4

' daje podstawę do identyfikacji tych terminów ze sobą, a przez to

i Mądrości z Jezusem.

Przedstawione badania do tyc zą jedynie

Kom entarza do Ew angelii św. Jana

Orygene -

sa. Z wynikami prz epro w adzo nyc h poszukiwań przyczyn i racj i identyfikacj i term inów

X pi cr co ę - A.óyoę - GO(J)ta zesta w m y skrótow o opinie biblistów na tema t term inologii

chrystologicznej w Ewangelii św. Jana. a szczególnie w Prologu. Na zasadność przyto-

czenia wyników pracy bibl istów w tym miejscu wskazuje wspomniany brak rzeczownika

CTO())la jako tytułu Chrystusa, a w zasadzie zupełna jego nieobecność, w tej Ewangelii .

IV . HI P OT E Z Y B I B L I S T ÓW

Wśród wielu opinii na temat wystąpienia w Prologu terminu taryoę zwróćmy uwagę

na hipotezę H. Strathmanna

4 8

. Powołuje się on na fakt utożsamienia w Syr 24,23 Prawa z

Mądrością, natomiast w Ps 119 Prawa ze Słowem Bożym. Jak więc, twierdzi dalej Stra-

thmann, rabini utożsamili Torę z Mądrością, tak Jan - Mądrość ze Słowem Bożym.

Wnioskowanie to zgodne jest z regułami logiki (P=M i P=S ' M=S), jednakże

Langkammer zauważa słusznie, iż „utożsamić można wielkości w porządku idei, takich

jak Mądrość i Słowo Boże w Starym Testamencie, nigdy jednak w wypadku osób

4 9

.

Przek onujące jest także, doko nane przez F. Gry glew icza, zestawienie hymnu z J 1 ,1

sqq z hymnami opiewającymi Mądrość w księgach sapiencjalnych

5 0

. Autor wykazuje

identyczność struktur)' hymnu o Logosie oraz hymnów Prz 8,23 sqq i Syr 24,3 sqq. Ana-

lizując całą Ewangelię św. Jana stwierdza, iż „pomiędzy prologiem do Ewangelii św.

Jana a hymnami ku czci Mądrości, następnie zaś pomiędzy słowami Chrystusa cytowa-

nymi w czwartej Ewangel i i a tym, co Stary Testament Mądrości przypisuje, spotykamy

wiele podobieństw przede wszystkim w treści , a le także w wyrażeniach

5 1

.

4 4

T a m ż e , 6 . 3 8 .

45

O zasadach 11 ,6 ,2 , iL S t . K a l i n k ow s k i . PS P, t . X X I I I .

4<

O u ż y c iu te r m i nu X . ó y o ę p r z ed P i l o n e m , j e g o e t y m o l o g i i i z n a c z e n i u p a tr z II. L a n g k a m -

m e r , Pieśń o Logosie w : Egzegeza Ewangelii ,vu\ Jana. p r a c a z b i ó r , p o d r e d . F . G r v g l e w i c z a .

L u b l i n 1 9 9 2 . s . 9 - 2 6 .

4 7

C e l o w o o p u s z c z a m , k i e d y to m o ż l i w e , p o l s k i e „ S ł o w o " , gd y ż. t a k i e t ł u m a c z e n i e z n a c z n i e

o g r a n i c za p o l e z n a c z e n i o w e g r e c k i e g o r z e c z o w n i k a .

4R

O p in i ę S tr a th m a n na p rz y t ac z a m za : L a n g k a m m e r . Pieśń o Logosie s . 18 -19 .

4 0

L a n g k a m m e r . d z . c y t . , s . 1 9 .

511

Por. F. G r v g l e w i c z , Duchowy charakter Ewangelii św. Jana s . 30 nn.

M p

• •?-» '

l a m z e , s . 3 2 .



2 4 0 R A F A Ł N A K O N I F C Z N Y

Podsumowując war te przes tudiowania anal izy teks tów, p isze Gryglewicz, iż u Jana

Chrystus jest Mądrością, która wzywa, by przyjść do niej . Cel tej identyfikacji widzi au-

tor w zachęcie do zjednoczenia z Chrystusem

5

.

Natomiast Lietzmann utrzymuje, że przyczyną odrzucenia tego terminu przez Jana

jes t fak t, iż rzec zow nik ten je st r od za ju żeńskie go, tak w gr ece (cro<j)loc), ja k i w heb raj -

skim (hokrnah)

5

'

1

. Dla uniknięcia n ieporozumień czy skojarzeń z gno zą w wydaniu wa-

lentynian

54

Jan określa Chrystusa rzeczownikiem rodzaju męskiego: ó A,óyoę.

Nasze wnioski po analizie wypowiedzi Orygenesa różnią s ię więc zupełnie od teorii

biblis tów. Znamienny jest sam fakt, iż Orygenes nie tylko zakłada tożsamość Jezusa z

Mądrością Bożą ale nie unika tego terminu, jak czyni to św. Jan. Także proces identyfi-

kacyjny, który prześledzil iśmy na podstawie Komentarza, przebiega inaczej niż w wy-

padku hipotetycznego wnioskowania u Jana. Dodać należy na koniec, iż Orygenes

stwierdza w swym Kom entarzu do Ewangelii św. Jana, gdzie - jak już wielokrotnie

wspominałem - termin ao( | ){oc nie występuje, wyjątkowy charakter tego terminu, gdy

pisze: „Można tedy śmiało powiedzieć, że spośród wszystkich atrybutów zawartych w

nazwa ch pierw orodnego c ałego s tworzenia , najstarszym jes t M ądrość

5 5

.

" Tamże , s . 38 .

5 3

P o r. L a n g k a m m e r , d z . c y t. , s . 19 .

5 4

P or . W . M v s z o r . Walentvnianie Wstąp w : Teksty z Nag-Hamm adi. P S P , t. X X , W a r s z a w a

1979 . s . 57 n n .

5 3

J C o 1 ,19 .

Documents

Chrystologiczny tytuł w "KOMENTARZU DO EWANGELII SW. JANA" ORYGENESA (SSHT_30(1997)232-240)