Cok Uluslu Isletmelerde Insan Kaynaklari Stratejileri Human Resource Strategies in Multinational Companies

8/7/2019 Cok Uluslu Isletmelerde Insan Kaynaklari Stratejileri Human Resource Strategies in Multinational Companies

1/177

i

T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ALIMA EKONOMS VE ENDSTRLKLER ANABLM DALI

NSAN KAYNAKLARI PROGRAMI

YKSEK LSANS TEZ

OK ULUSLU LETMELERDE NSAN KAYNAKLARI STRATEJLER

Asl ERCAN

Danman

Do. Dr. Sevda DEMRBLEK

zmir-2008


2/177

ii

YEMN METN

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum ok Uluslu letmelerde nsan

Kaynaklar Stratejileri adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere

aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin

kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm

olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih

..../..../.......

Asl ERCANmza


3/177

iii

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI

rencininAd ve Soyad : Asl ERCANAnabilim Dal : alma Ekonomisi ve Endstri likileriProgram : nsan KaynaklarTez Konusu :ok Uluslu letmelerde nsan Kaynaklar

StratejileriSnav Tarihi ve Saati :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn.. tarih ve . sayl toplantsnda oluturulan jrimiztarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18. maddesi gereince yksek lisans tezsnavna alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde

savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olanAnabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,

BAARILI OLDUUNA OY BRL DZELTLMESNE * OY OKLUU REDDNE **ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. ***renci snava gelmemitir. **

* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.** Bu halde adayn kayd silinir.*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

EvetTez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fulbright vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.

JR YELER MZA

Baarl Dzeltme Red ...

Baarl Dzeltme Red ..........

... Baarl Dzeltme Red .


4/177

iv

ZET

Yksek Lisans Tezi

ok Uluslu letmelerde nsan Kaynaklar Stratejileri

Asl Ercan

Dokuz Eyll niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

alma Ekonomisi ve Endstri likileri Ana Bilim Dal

Tezli nsan Kaynaklar Program

Kreselleme ve teknolojik gelimeler, endstri toplumunu endstri

sonras toplum haline dntrmtr. Bu srete ekonomik, sosyal ve siyasibirok deiim yaanmtr. Ekonominin alt birimleri olan iletmeler de,

deiim srecinden geerek ynetim sistemlerini deitirmitir. Stratejik

ynetim felsefesini uygulayan ou iletme, departmanlarn ve insan

kaynaklar uygulamalarn yenilemitir. Kresellemenin yaratt etki ile

okuluslu letme (U)lerin saylar, dnyada daha fazla sayya ulamtr.

Niceliksel artn yannda Ulerin faaliyetleri de deimi ve gelimitir.

Yeni toplumsal yapda ve U literatrnde uluslar aras insankaynaklar ynetimi yer almaya balamtr. Bu kapsamda, insan kaynaklar

stratejileri ve uygulamalar uluslar aras hale gelmitir. Stratejik ynetimle

btnlemi insan kaynaklar ynetimi gnmzde tm Ulerde

uygulanmaktadr.

almada, kresellemenin tanm, unsurlar, geliimi ve yaklamlar

aklanmtr. Endstri toplumu, endstri sonras toplum konusu irdelenerek,

Ulerin tanm, zellikleri, trleri ve stratejik ynetimleri incelenmitir.Stratejik ynetimin insan kaynaklar stratejisiyle ilgili balants kurularak

stratejik insan kaynaklar planlamas ve Ulerde uluslar aras insan

kaynaklar ynetiminin, insan kaynaklar stratejilerinin nasl belirlendii ve

uyguland aratrlm ve incelenmitir.


5/177


6/177

vi

ABSTRACT

Master Thesis

Human Resource Strategies in Multinational Companies

Asl Ercan

Dokuz Eylul UniversityInstitute of Social Sciences

Department of Labor Economics and Industrial RelationsHuman Resource Program

Globalization and advances in technology have changed the industrial

society into post industrial society. During this process, a lot of economic, social

and political changes were experienced. The companies which are the lowest

units of economy experienced the changing process and therefore changed theirbusiness system. Most companies which follow the strategic business philosophy

renewed their departments and human resource practices. The number of

multinational companies increased in the world owing to the effects of

globalization. In addition to quantitative increase, also the operations of

multinational companies have changed and developed.

In the new public structure and multinational company literature, the

term international human resource management began to take place. In this

concept, human resource strategies and practices have become an international

issue. Today, human resource management which is combined with the strategic

management is being carried out in all multinational companies.

The definition and the elements of globalization, its development and

approaches are explained in this study. Industrial society and post industrial

society matters are considered and the definition of multinational companies is

made and their qualities, types and strategic management are examined. The

connection is made between the strategic management and human resource

management and strategic human resource planning and in multinational

companies how international human resource management and strategies are

identified and applied is explored and examined.


7/177

vii

Key Words : 1) Globalization, 2) Industrial Society, 3) Post Industrial

Society, Multinational Company, 4) Strategic Management, 5) International Human

Resource Management, 6) Human Resource Strategies.


8/177

viii


YEMN METNii

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI...iii

ZET ..iv

ABSTRACT ...vi

NDEKLER ....viii

KISALTMALAR ...... xi

EKL LSTES ........xii

TABLO LSTES .xiii

EK LSTES .....xiv

GR .....1

NDEKLER

I. BLM

KRESELLEME SRECNDE OK ULUSLU LETMELER

I. KRESELLEME VE DEEN TOPLUM YAPISI...3

A. KRESELLEME KAVRAMI VE TEMEL ZELLKLER...31. Kresellemenin Tanm ve Unsurlar..3

2. Kresellemenin Geliimi ....7

3. Kreselleme Yaklamlar 11

B. TOPLUM MODELNDEK DEM 14

1. Endstri Toplumu ..15

2. Endstri Sonras Toplum ...22

II.ETL YNLERYLE OK ULUSLU LETMELER29

A.OK ULUSLU LETME KAVRAMI 30B. OK ULUSLU LETMENN ZELLKLER ..34

C. OK ULUSLU LETME TRLER ..44

D. OK ULUSLU LETMELERDE STRATEJK YNETM..46

1. Stratejik Ynetim Kavram 46


9/177

ix

2. Stratejik Ynetimin Amac ve Temel zellikleri ..50

3. Stratejik Ynetim Sreleri ...55

a.Planlama ve Analiz..55

b.Seim ve Uygulama.56

c.Kontrol ve Denetim57

II.BLM


VE

BR OKULUSLU LETME RNE

I. STRATEJK YNETM VE NSAN KAYNAKLARI STRATEJSLKS ..60

A. STRATEJK NSAN KAYNAKLARI PLANLAMASI .70

1. nsan Kaynaklarnn Ama ve Stratejilerinin Belirlenmesi .74

2. nsan Kayna Planlamasnn Amalar 75

3. nsan Kayna Planlamasn Belirleyen ve D Faktrler .76

4. nsan Kayna Planlamasnn Aamalar ..78

B. ULUSLAR ARASI NSAN KAYNAKLARI YNETM .80

1. Uluslar aras Kadrolama (gren-Ynetici) ...83a.Uluslar Aras Kadrolama Yaklamlar 85

b. Kresel Ynetici ve gren zellikleri .92

c. Gmen gren ve Ynetici ile lgili Sorunlar ve zmleri ...94

2. Eitim ve e Altrma 97

a. Eitim ...97

b. e Altrma .100

3. Performans Deerlendirme 102

a. Yurtdna Giden alann Deerlendirilmesi ..104b. Ev Sahibi lke ve nc lke alann Deerlendirilmesi ..106

4. cret Ynetimi ..106

5. Kariyer Ynetimi ...110

6. nsan Kaynaklar Bilgi Sistemleri .113


10/177

x

7. alanlarn Motivasyonu ..115

II. BR OK ULUSLU LETME RNENDE NSAN KAYNAKLARI

STRATEJLER.120

A. ARATIRMANIN AMACI120

B. ARATIRMANIN YNTEM....120

C. LETMENN GENEL ZELLKLER.121

1. alan Profili.124

2. nsan Kaynaklar Uygulamalar..127

a. e Alm Sreci...128

b. Eitim ve e Altrma...130

c. Performans Deerlendirme ve Kariyer Geliimi135i. Mavi Yaka Performans Deerlendirme Sistemi..135

ii.Beyaz Yaka Kiisel Geliim Plan...137

d. neri Sistemi..139

e. dl ve Takdir Sistemi.141

SONU ...144

KAYNAKA ..147

EKLER .161


11/177

xi

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleik Devletleri

AR-GE : Aratrma ve Gelitirme

BP : British Petroleum

CEO : Chief Executive Officer

U : ok Uluslu letme

DPT : Devlet Planlama Tekilat

GM : General Motors

IBM : International Business Machines

IMF : International Money Foundation

KY : nsan Kaynaklar YnetimiLtd : Limited

K : zel htisas Komisyonu

s. : Sayfa

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

ti : irket

Tic. : Ticaret

THS : Trk Ar Sanayi ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas

UNDP : United Nations Development ProgrammeVOC : The Dutch United East Indies Company

Vol : Cilt

Vd. : Ve Dierleri


12/177

xii

EKL LSTES

ekil 1: Strateji Seme Aamalar...........s.57

ekil 2: rgt Gelitirme Yeniliklerinin Organizasyon Baznda Dalms.62

ekil 3:nsan Kaynaklar Stratejik Planlamas .......s.72

ekil 4:letme Ynetimi Organizasyon emas ......s.123


13/177

xiii

TABLO LSTES

Tablo 1: Kresellemenin Zaman izelgesis.9

Tablo 2: Kreselleme Yaklamlar...............s.12

Tablo 3: Fordizm ve Sonrasnn Karlatrmas.....s.20

Tablo 4:nsan Kaynaklar Stratejileri ve Uygulama Koullar........s.66

Tablo 5:nsan Kaynaklar Planlama Srecinin Temel Aamalar..s.79

Tablo 6:letme Bilgisi.........s.122

Tablo 7:letme Yatrm lkeleri.....s.122

Tablo 8: Eitim htiyac Kaynaklar .....s.131

Tablo 9: Be Yldz Eitim Seviyeleri ......s.134

Tablo 10: Performans Deerlendirme Skalas ......s.136


14/177


15/177

1

GR

Gnmzde kresellemenin getirdii yenilikler, tm toplumlar, ekonomiyi

ve alma ekillerini deitirmektedir. Kresellemenin yannda, endstri

toplumundan endstri sonras toplumuna yani bir bakma bilgi ana geiin

yaratt deiimler iletmelerde ve alma yaamnda da grlmektedir.

Kreselleme, endstri toplumu, endstri sonras toplum, bir arada dnldnde

zamanla deien iletme trlerinin, ynetim ekillerinin ve tekniklerinin gelimeye

baladn ve eski biimlerin artk yok olduu fark edilmektedir.

Kreselleme ile deien uluslar aras iletme yaplar, artk ok ulusluluktan

hatta kresel bir seviyeye gelmektedir. Bununla beraber Ulerin, teknoloji

deiimlerinden etkilenerek ncelikle retim biimlerini deitirdiini bunun

yannda insan kaynaklarna farkl gzle bakmaya baladklar grlmektedir. Bu

kapsamda iletmeler, insan kaynaklar stratejilerine daha fazla nem vermektedir.

Uler, gemiten beri sre gelen ucuz igc arayn dnyann her yerinde

srdrmeye ve sadece maliyeti dk beden iisi deil ayn zamanda pahal bilgiyi,

ucuza getirebilmek iin nc dnya lkelerindeki bilgi iilerine ynelmektedir.

Rekabet ortamnda iletmelerin bu ekilde davranmas olduka doaldr. nk

pazardaki rekabet artk yirmi yl ncesindeki gibi sadece rne odakl deil, kaliteye,

mteriye ve farkl rn retmeye odakldr. Endstri toplumundaki tketim

alkanlklar, endstri sonras toplumuna geite deimektedir. Artk kaliteli,

gvenli, evreye duyarl, yeniden tasarlanabilen ve geri dnm srecine yatkn

rnler iletmeleri farkllatrabilmektedir.

Bu gelimeler nda, kresel iletmelerdeki insan kaynaklar stratejileri

tepeden trnaa yenilenmekte ve iletme stratejileriyle uyumlu hale getirilmektedir.nsan kaynaklar stratejileri, stratejik ynetimin iinde yer alan bir fonksiyon

olmaktadr. letmeler, vizyon ve misyonlar dorultusunda hedeflerini, politikalarn

belirlemekte ve bunlar bir stratejik ynetim iinde gerekletirmektedir. Bunlar

gerekletirmek iin insan kaynaklar stratejileriyle belirlenen iletme kltrne

uygun, nitelikli alanlar firmaya ekilmelidir. Bunu gerekletirmek iin iletme,


16/177

2

insan kaynaklar planlamasna ihtiya duymaktadr. nsan kaynaklar planlamas

iletmenin ihtiyac olan igcn belirlemektedir. Bu planlama sadece saysal olarak

igc ihtiyacn belirlemekle kalmamakta ayn zamanda, ne tr yetkinliklere sahip

alanlarn olmas gerektiini de aklamaktadr. Endstri sonras toplumda, yeni

ynetim teknikleriyle birlikte alma yaamnda nemli deiiklikler olmaktadr.

gren ve iveren arasndaki ilikileri de kkten etkilemitir.

Yeni teknoloji, sert rekabet artlarnn iindeki iletmeler beeri kaynak

olan ve gemite sadece emek faktr olarak retim srecine katlan insan artk

tm iletme ynetim srelerinin iine dahil ederek, kurumun deimesini,

gelimesini hedeflemektedir. nsan faktr artk bir entellektel sermaye olarak ele

alnmaktadr.

almann birinci blmnde kreselleme kavram ve unsurlar

aklandktan sonra, kreselleme ile gelien endstri toplumu ve endstri sonras

toplumlar ele alnmtr. Ayrca, ok uluslu iletme kavram, zellikleri, trleri

incelenmi stratejik ynetim irdelenmitir. kinci blmde ise, Ulerde stratejik

ynetim ile balantl kurularak stratejik insan kaynaklar konusu ele alnm ve

uluslar aras insan kaynaklar ynetiminin ilgili uygulamalaryla son olarak otomotiv

sanayinin yan rnlerini reten bir Unin Trkiyedeki insan kaynaklaruygulamalar aktarlmaya allmtr.


17/177

3

I.BLM

KRESELLEME SRECNDE OKULUSLU LETMELER

I. KRESELLEME VE DEEN TOPLUM YAPISI

Aada kresellemenin tanm ve unsurlar incelendikten sonra,

kresellemenin geliimi, yaklamlar zerinde durulacaktr. Kreselleme konusu

daha sonra deien toplum yaplar ile ilikilendirilecektir.

A. KRESELLEME KAVRAMI VE TEMEL ZELLKLER

1. Kresellemenin Tanm ve Unsurlar

Gnmzde tm dnyay etkileyen kreselleme, 20.yzylda ortaya kan bir

kavram deildir. Ktalar aras ticaretten beri varolan, sadece ismi ve ekli deien,

tm toplumlar etkileyen, deiimleri salayan teknolojik, ekonomik, toplumsal

etkileri olan paradoksal bir sretir. Baz grlere gre, kreselleme belli bir kesim

sermaye paydalarnn sayesinde tm dnyay olumlu veya olumsuz ynde

etkilemitir. Ancak, kreselleme sadece ticari olarak deil tm ynleriyle

gelimekte ve toplumlar etkilemektedir.

Kavramn aklamasndaki eitlilie ramen, kreselleme anlaynn

merkezinde, yeni bir ekonomik kreselleme fikri yatmaktadr. Ayr ulusal

ekonomilerin ve ulusal ekonomik ynetimin yerli stratejilerinin hzla geerliliini

kaybettii gereini ifade etmek iin bu kavram kullanlmaktadr. Kreselleme-

yerelleme srelerinin birbiriyle etkileiminin toplumsal yaama ait oluu ve

toplumsal yaamn kurucu esini anlatmak amacyla, kreselin yerellemesi ve

yerel olann kresellemesi sonucunda ortaya kan yeni durumu glocal

kavramyla aklamtr1.

1 TUTAR Hasan; Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Hayat Yaynlar, stanbul, ubat 2000,s:18.


18/177

4

Kreselleme tanmlar pek ok eserde ok eitli olarak yer almtr. Tm

bilim adam ve yazarlarn grleriyle birebir rten bir kreselleme tanm

imdiye kadar oluturulamamtr. Bu yzden tanmlar , kresellemenin getirdii

deiimler sonucu her bilim dalna gre eitlenmitir.

United Nations Development Programme (UNDP)n, nsani Kalknma

Raporuna gre, Kreselleme, sadece mal ve sermaye dolamnn dnya apnda

gereklemesi deil, ayn zamanda dnyadaki tm insanlarn iletiim halinde ve

birbirlerine baml hale gelmesini ifade eder. Kreselleme, sadece ekonomik deil,

ayn zamanda kltrel, teknolojik ve ynetsel bakmdan da btnleme srecidir.

Dnyann farkl yerlerinde yaayan insanlarn karlkl baml olmalar ve dnyann

farkl noktalarnda meydana gelen olaylardan etkilenmelerini ifade eden bir sretir

2

.

Berge gre; Kreselleme, ulusal retim, yatrm ve nfus artna oranla

uluslar aras ticaret, uluslar aras yatrm ve uluslar aras gn daha fazla

bymesidir. Kreselleme, uluslararas ticaretin dnya retimindeki paynn,

uluslararas yatrmn dnya yatrmndaki paynn ve doduklar yerler dnda

yaayan ve alan insan saysnn toplam insan saysndaki paynn artdr3.

Devlet Planlama Tekilat (DPT) Kreselleme zel htisas KomisyonuRaporuna gre; Kreselleme, ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel alanlarda baz

ortak deerlerin yerel ve ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmasn ifade

eder. Mesafenin/mekann daralmas ynnde bir eilimi de yanstan kreselleme,

ayn zamanda, ulusal toplumlarn snrlarn aan bir dnya toplumunun olumasn

tevik eden dinamikler de ierir4.

Zengingnle gre; kreselleme, dnyada mevcut uluslararas, ulusal,

blgesel ve yerel katmanlara ait siyasi, ekonomik, sosyal, ekolojik, kltrel ve hattacorafik sistemlerin, birbirlerinden farkndalklarnn gn getike artmasyla,

2 UNDP; Human Development Report, Oxford University Press, New York, 1999, s:1.3 BERG Van Den Hendrik; International Economics, McGraw-Hill, International Edition, 2004,s:12.4 DEVLET PLANLAMA TEKLATI; Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kreselleme zelhtisas Komisyonu Raporu, DPT:2544, K:560, Ankara, 2000, s:3.


19/177

5

geikenliklerinin ve birbirlerini etkileme glerinin de artt ve dnya apnda bir

farkndalk ve kreye ait olumlu veya olumsuz gelimelere bilinli veya tepkisel

cevap verme kltrnn olutuu, gelien bir sretir5.

Kresellemeyi, belli bir kltr, ekonomi yada siyaset normunun deer

yargsnn yada kurumsal yapnn, kresel lekte yaygnlk kazanarak o alanda

geerli tek norm, tek deer yargs yada tek kurumsal yap haline gelmesi eklinde

ifade etmek mmkndr6.

Kreselleme sreci, uluslar aras mal ve hizmet ticareti; dorudan yabanc

yatrmlar da ieren sermaye akmlar; ok uluslu iletmelerin (U) rol; retim

ann uluslar aras lekte yeniden dzenlenmesi; bilgi teknolojilerini ieren yeniteknolojilere uyum konularndaki faaliyetlerin younlamasn kapsayan sreler

btndr7.

Dnyada ticaret ve sermaye hareketleri ile bilim ve teknoloji alanndaki

gelimeler ulusal devletlerin snrlarn aan boyutlara ulam ve transnasyonel bir

boyut kazanmaya balamtr. Kreselleme olarak adlandrlan bu olgu lkeler

arasndaki ilikilerin ve ibirliinin dzeyini ve boyutlarn tamamen deitirmitir.

Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki inanlmaz deiimler, ulatrma ve iletiimmaliyetlerini nemsiz bir hale getirmi, bylece lkelerin dnya ekonomileri ile

entegrasyonu daha kolay bir hale gelmitir8. Bilgisayarlar, fiber-optikler, uydular ve

elektroniin minyatrlemesi, hem mal ve hizmetlerin retim, sat ve datm

yntemlerini hem de kresel yatrm modellerini deitirmitir9.

5

ZENGNGNL Oul; Kreselleme: Yoksulluk Gelimilik ve gc Piyasalar Ekseninde,Adres Yaynlar, Ankara, Eyll 2004, s.18-19.6 DPT; s:96.7 TEMZ Hasan Ejder; Kresellemenin Sosyal Boyutlar ve Trkiye Asndan Etkileri, Genel-Matbaas, 2004, Ankara, s:4.8 AKTAN okun Can; Dnyadaki Yeni Trendler erevesinde Devletin Deien Rol ve GeiEkonomileri, Kreselleme ve Gei Ekonomileri Uluslar Aras Sempozyumu, Krgzistan-TrkiyeManas niversitesi Yaynlar:29, Kongreler Dizisi:3, Bikek-Krgzistan, Mays 2002, s:4.9 ELLWOOD Wayne; Kresellemeyi Anlama Klavuzu, eviren: Betl Dilan Gen, MetisYaynlar, 1.Basm, stanbul, Ekim 2002, s:18.


20/177

6

Kresellemeyi belirleyen temel unsur vardr. Bu unsurlar; teknolojik

gelimeler, ideoloji faktr ve ekonomik faktr eklindedir.

Teknolojik gelimeler: Kresellemeyi hzlandran faktrlerden bir tanesi

teknolojik gelimelerdir. letiim, ulam ve finans alanndaki yenilikler, uydu

kanalyla uluslararas haberlemenin kolaylamas sonucunda ekonomik ve siyasal

gelimelerden tm dnyann hzla bilgi sahibi olmas10, bilgisayar teknolojisinin

hzla yaylmas, yeni teknolojilerin gelimesiyle retim biimlerinin farkllamas,

fordist yapdan post-fordist yaplara geilmesi, kreselleme srecini hzlandrmtr.

Ayrca, elektronik posta, faks, video konferans, uydu sistemleri ve zellikle Internet

gibi teknolojik gelimelerin yan sra, ulatrma maliyetleri ve srelerindeki azalma

sadece bilginin deil, rn, insan gc ve dier retim faktrlerinin akkanln daartrmtr11.

deoloji Faktr : Kresellemeyi oluturan bir dier faktr olarak ideoloji

faktr Dou Blounun yklmasndan sonra nem kazanmtr. Bir baka ifadeyle

duvarlarn yklmasnn ardndan, krelemenin nndeki en byk engellerden birisi

alm ve yeni liberal anlay erevesinde Dnya Ticaret rgt, Dnya Bankas ve

Uluslar aras Para Fonu (IMF) gibi kurulular nclnde kreselleme akm

sreci hzlanmtr12

.

Ekonomik faktr: Kreselleme sreci, rgtlerin faaliyet gsterdikleri

alanlarn genilemesine ve ayrcada tm ekonomik, sosyal, hukuksal birimlerin

birbirleriyle srdrdkleri ilikilerin artmasna hatta dnya zerindeki tm ekonomik

rgtlerin birbirleriyle eklemlenmesine neden olmutur13. Ekonomik kresellemenin

en nemli ynleri; ulusal ekonomik snrlarn geirgenliinin artmas, ticaretin,

finans ve retim faaliyetlerinin uluslar aras alanda yaygnlamas, ulus tesi

10 SELAMOLU Ahmet; Kreselleme Srecinde nsan Kayna, Trk Ar Sanayi ve HizmetSektr Kamu verenler Sendikas, stanbul 1998, s:6.11 AY Canan, KARTAL Burak; Globalizasyonun ok Uluslu letmelerin Pazarlama veYnetime Etkisi, Ynetim ve Ekonomi, Celal Bayar niversitesi, ktisadi ve dari BilimlerFakltesi Dergisi, Cilt:11, Say:2, 2004, s:12.12 BOZKURT Veysel; Kreselleme, Kavram, Geliim ve Yaklamlar, Der:Veysel Bozkurt,Kresellemenin nsani Yz, Alfa Yaynlar, 1.Bask, stanbul, Ekim 2000, s:27.13 PRA Aylin, SOHODOL isil; Kriz Ynetimi: Halka likiler Asndan Bir Deerlendirme,letiim Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 2004, s:40.


21/177

7

iletmelerin ve uluslar aras finans kurulularnn gcnn artmasdr. Kreselleme

sreci tm lkeleri farkl dzeylerde etkilemitir. Ekonomik faaliyette ulusal

snrlarn greceli olarak nemini yitirmesi, daha fazla aklk ve pek ok lkenin

dnya pazarnda btnlemesiyle sonulanmtr14.

Kresellemenin ekonomi zerindeki bamsz etkilerinden bahsetmek iin

mutlaka iki artn bulunmas gerekmektedir. Birincisi, herhangi bir ey meydana

gelmeden nce yaratc ticaret mutlaka yerli rn fiyatlarn zorlamaldr. kincisi,

yerli rn fiyatlarndaki deimelerdir. Ticaretin gerekten nemli olan eyleri

etkileyebilmesi iin -arz oran, gelir dalm, hayat standartlar veya yaam kalitesi

gibi- kaynaklarn tekrar dalmn etkilemelidir15. Ayrca, retimin kresellemesi

bu sreci hzlandrmaktadr. zellikle imalat endstrisinde, iletmeler uluslar arasretimlerini rn veya retim aamas dzeyinde eitli lkelere yayarak,

maliyetlerini drmektedir. Uzmanlamann yan sra dk maliyetli blgelerdeki

birimlerden saladklar ucuz retim girdileriyle iletmeler, kresel lekte retim

yapamayan rakiplerinin nne gemektedir16.

2. Kresellemenin Geliimi

Beyz yl nce cep telefonlarnn, buzdolabnn, faks makinelerinin,otomobillerin, uaklarn veya nkleer silahlarn olmad bir dnyada, gen ve hrsl

Cenoval bir denizci, olan Chirtobal Colon, yzyllar sonra herkes tarafndan Kristof

Kolomb olarak tand, Amerikay kefeden nl adam olmutur. Bylelikle 450

yllk Avrupa smrgeciliine kapy aan bir dnm noktas olmutur. Kreselleme

yeni bir terim olmakla beraber, kkleri smrgecilik tarihine kadar uzanan ok eski

bir sretir17.

nsanolu tm dnyay kapsayan ve etkileyen modern anlamdaki ilkkreselleme srecine 19.yzylda ngilterenin kendi karlarna uygun olarak

14 TEMZ; s:4.15 OROURKE Kevin H. and WILLIAMSON Jeffrey G.; When Did Globalisation Begin?,European Review of Economic History, 6, Cambridge University Press, 2002, s:27.16 AY , KARTAL; s:12.17ELLWOOD; s:13-14.


22/177

8

gelitirdii dnya dzeni olarak bilinen Pax Britannica ile ahit olmutur. Endstri

Devrimi ile otomasyon ann gelimesi kreselleme srecine de hz kazandrmt.

Kreselleen dnya 20.yzyln ilk yarsnda iki byk insanlk trajedisine, ikinci

yarsnda da Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler

Birlii (SSCB) rekabetine sahne olmutu. Souk sava boyunca askeri

kutuplamann yan sra, dnya ticaretinin balca unsurlar olan pazarlarn ve ham

madde alanlarnn paylalma mcadelesi de yaanmtr18.

kinci Dnya Savann sonunda ou lke, uluslar aras sermaye dolamn

kat bir denetime tabi tutmaktayd. Bretton Woods ile balantl kurumlar olan IMF

ve Dnya Bankas, zel sermaye dolamnn kstl olduu bir ortamda, uluslararas

ticaret ve yatrmlara olanak salamak amacyla tasarlanmt. Sermaye dolamzerindeki kstlamalar zamanla kaldrlm ve 1973teki petrol krizi finans

piyasalarnn hzla bymesi sonucunu dourmutu. 1980lerin banda, Ronald

Reagan ve Margaret Thatcher dneminde, uluslar aras sermaye hareketleri hzlanm

ve 1990larn banda Sovyet mparatorluunun yklmasyla finans piyasalar

gerek anlamda kresel hale gelmitir19. Yeni yatrm aralarnn yaratlmas,

bunlarn etkinliini arttran ve yaygnlatran bir haberleme ve bilgi ilem

teknolojisinin ba dndrc bir hzla gelimesi, sermayenin dolamnn

serbestlemeye balamas ekonomik ynden kresellemeyi yaratmtr20

. Doalolarak kreselleme sadece ekonomik ynden gelime gstermemitir. Pek ok

alanda, toplumda, igc piyasalarnda, uluslar aras politik uygulamalarda da

kreselleme olgusu yer almtr.

Kreselleme, i evresi, sosyal hayat ve bilgi iletiimi ile ilgili farkl

engelleri yok eden bir sretir. Uluslar aras engeller, dnya apnda serbest ticaret

anlamalar yoluyla ve ulus devletler arasnda radikal bir ekilde ortadan

kalkmaktadr. Bunun nemli bir gstergesi olarak, 1999da in ve ABD arasndakiticaret anlamalarnn balamasdr. Kresellemenin ieriindeki bir dier element

18 ERSOY Hamit ve Lale; Kreselleen Dnyada Blgesel Olulumlar ve Trkiye, SiyasalKitabevi, Ankara, Kasm 2002, s:35.19 SOROS George; Kreselleme zerine, eviren: Mert Keik, stanbul Bilgi niversitesiYaynlar, 1.Bask, stanbul, Nisan 2003, s:2.20 YILDIZOLU Ergin; Globalleme ve Kriz, Alan Yaynclk, 1.Bask, stanbul, Kasm 1996, s:14.


23/177

9

zaman-uzay skmasdr. Bu ayn zamanda ulalabilir alt yap sistemi ile, iletiim ve

bilgi teknolojileri aletleri ile yetenekli insanlar ayn yere toplayabilme olasln

getirmektedir. Kresel finans pazar bunun iyi bir rneidir21.

Tablo 1 Kresellemenin Zaman izelgesi

TARH OLAY

1492 Kolomb Amerikay kefetti.

1602 lk uluslar aras iletme kuruldu.

1765 Buhar makinesini ict edildi.

1807 Buharla alan makineler gelitirildi.

1825 Buharl lokomotif ict edildi.

1830-1850 Elektirikli telegraf ict edildi.1940-1945 II.Dnya sava roket teknolojisinin icd gerekleti.

1944-1947 Bretton Woods politikalar gndeme geldi ve Birlemi Milletler,

Uluslar Aras Para Fonu ve Dnya Bankas kuruldu.

1967 McLuhans kresel ky aklamalar ortaya kt.

1969 Armstorng Aya ayak bast.

1971 Mikroip ict edildi.

1972 evresel faktrleri konu alan, Meadows tarafndan yaynlanan

Bymenin snrlar yaynland.

1973 Petrol Krizi meydana geldi.

1979 Dnya Meteroloji Organizasyonu tarafndan Birinci dnya evre

toplants yapld.

1995 Dnya Ticaret rgt kuruldu.

1999 Kar Kreselleme hareketi ortaya kt.

Kaynak: RENNEN Ward and MARTENS Pim; The Globalisation Timeline, International

Centre for Integrative Studies, Integrated Assessment Vol. 4, No. 3, University of Maastricht,Maastricht, The Netherlands, 2003, s:139.

21 TRNROOS Jan-ke; The Concept of Globalisation and Some Trends Forming Internationaland Global Business, Edited by Niina Nummela, Publications of the Turku School of Economicsand Business Administration Series A-8:, 2002, s:4.


24/177

10

Tablo 1de kresellemenin gelimesini gsteren, nemli tarihsel dnm

noktalar belirtilmitir. Kresellemenin be yz yl kadar nce balad belirlenip,

tarihsel srete kendini hangi olaylarla gsterdii kantlanmtr. Amerikann

kefinden sonra, hzl bir teknolojik geliim sreci devam etmi, ayn zamanda ktalar

aras da gler meydana gelmeye balamtr. lk kurulan Hollanda-Dou Hindistan

uluslar aras iletme, The Dutch United East Indies Company, (VOC)de sahip

olduu gemileri ve alanlar ile deniz ticaretinde nemli rol oynamtr. Neredeyse

tm dnyada faaliyetlerini gerekletirmitir. Sonrasndaki dnyalar sava ve

bilgisayar ipinin kefi nemli gelimeleri beraberinde getirmitir. Kresel petrol

krizi ve akabinde kurulan kurumlar ve bunlarn getirdii baz ayrmclk politikalar,

dnya apnda kresellemeye kar tavr alnmasn salamtr. nk devletler

hibir zaman eit koullar altnda kreselleme srecine dahil olamamtr.

Kreselleme pek ok boyutta dnyay etkilemitir. Her ne kadar ekonomik

kalknma asndan nemli bir fenomen olsa da, kresellemenin en nemli

toplumsal sonularndan bir tanesi gelimekte olan lkelerdeki yoksulluk

seviyelerinin artdr. Bununla ilgili olarak; Dnya Bankasnn 2002 ylndaki

kreselleme zerine olan raporunda, kresellemenin dalgas aadaki gibi

aklanmaktadr:22

Birinci Kreselleme Dalgas (1870-1914)

Bu yllar aras, ABD balca rnleri ihra ederek ve kurumlarn,

sermayesini, igcn ithal ederek dnyadaki en zengin lkelerden biri haline

gelmitir. I.Dnya Sava srasnda, ulusulua doru kresel geri ekilme ve

korumaclk politikas, Byk Bunalm ve II.Dnya Savanda g, kresel ticareti

ve uluslar aras sermaye dolamn nemli lde azaltmtr.

kinci Kreselleme Dalgas (1945-1980)II.Dnya Savandan sonra, 1945te uluslar aras ticaret imalat rnlerinde

canlanmtr. Yine de ticaret liberalizasyonu seici olmay srdrmtr. Gelimekte

22 TOKIC Damir and Stijepko; Globalization: End Of The Third Wave?, Journal Of CorporateAccounting&Finance, Vol:17, Issue:6, Published Online Wiley Interscience, Wiley Periodicals, 2006,s:3-4.


25/177

11

olan lkeler, ounlukla Altn ann dnda kalrken, sadece gelimi dnya buna

itirak etmitir. Buna ek olarak, uluslararas sermaye dolam ve g

snrlandrlmtr. kinci kreselleme dalgas azalm olsa da, kresellemenin

trendleri tamamen yarda kesilmemitir. Buna karn, 1970lerdeki yksek enflasyon,

kresel ticaretteki deiiklikleri zorlamtr.

nc Kreselleme Dalgas (1980-Gnmz)

Gelien dnyada, zellikle ABDnin 1946-1964 arasndaki dnemde doum

oran olduka ykselmitir. Bu dnem aras doanlar, 20 ve 30larnda temel rn ve

servislere talepleri nemli lde artmtr. 1970lerde yksek oranda enflasyon

ortaya kmtr. Bu problemi zmenin tek yolu, rnlerin tedarikini ucuz yoldan

salamakt. Bu durum, nc kreselleme dalgasn ortaya karmtr. Gelimilkeler, ticaret rnleri ve imalat endstrisine katlmasna, seilen gelimekteki

lkelerin/blgelerdeki (in,Meksika,Hindistan,Gneydou Asya) bol ucuz igc ve

arzu edilen yerleim alanlar nedeni ile izin vermitir. Ayrca bu dnemde, kresel

sermaye dolam ve igc g blnmtr. Maalesef nc kreselleme

dalgas nemli kresel dengesizlik yaratmtr.

3. Kreselleme Yaklamlar

Kreselleme yaklamlaryla ilgili l snflandrma yaplmtr. Arkresellemeciler, kreselleme kartlar ve dnmclerin fikirleri aklanmtr.


26/177

12

Tablo 2 Kreselleme Yaklamlar

Ar Kresellemeciler

Olumlu Yaklaanlar (Neo-Liberal)

Kreselleme yeni bir an balangcdr. Uzun dnemde herkes yksek yaama standardna ulaacak, ekonomik

bymenin garantisi kresel piyasa olacaktr. Piyasalardan devletlerden

daha gldr.

Ulus devlet nemsiz bir konuma gelmitir. Kresel ekonomide kaybedenler ve kazananlar var.Geleneksel merkez-

evre yaps yerine yeni kresel iblm ykselmektedir.

Kresel dzeyde kltrel karm, kresel yaylma ve kresel ynetiimkurumlarnn douu, kkl bir biimde yeni dnya dzeninin delilleri veulus devletin ortadan kalk olarak yorumlanmaldr. Artan kresel

iletiim altyaps kresel uygarln douu iin ortak bir zemin

oluturmaktadr.

Olumsuz Yaklaanlar (Neo-Markist)

Bu tr trendler sadece kk bir orta-snf elitine hizmet eder. Kreselleme hem uluslar arasnda hem de uluslarn iinde eitsizlik

yaratmaktadr.

Kresellemeyi baskc kresel kapitalizmin temsilcisi olarakdeerlendirmektedirler.

Kreselleme kontrol devletten alp uluslar aras yatrmc kurulularavermitir.

Sendikalar ve refah sistemleri kmektedir. sizlik ve sosyal dlanmaartmaktadr.Kontrolsz byme evreyi tehdit etmektedir.

Kreselleme Kartlar

Kreselleme yeni bir sre deildir. Kreselleme baz dnrlere gre kr peinde koan mega-iletmelerin,

totaliter kurumlarn tiranldr.

Ulus devlet hl daha gcn korumaktadr. Kreselleme beklenilmeyen bir ey deildir, fazlasyla abartlmakta ve


27/177

13

efsane haline getirilmektedir.

Kreselleme, bir btnlemeyi deil, farkl kltrler, farkl uygarlklaryada blgeler arasnda yeni atmalar beraberinde getirecektir.

Kreselleme sreci, ekonomik yada teknolojik gelimeler sonucundaortaysa kan bir olgu deil, ideolojik bir tutumdur.

Dnya ticaretinin ou gelimi lkelerin kendi arasnda yaplmaktadr,bu nedenle kreselleme yerine uluslar araslama kavram

kullanlmaldr.

Dnmcler

Kreselleme, modern toplumlar ve dnya dzenini yenidenekillendiren hzl sosyal, siyasal ve ekonomik deimelerin arkasndaki

ana siyasal gtr. Youn ve derin kreselleme yaanmaktadr. Gemi dnemlerden ok daha btnlemi yeni bir kresel pazar

olumutur.

Ekonomi giderek fazla ekilde hizmet sektrne bal hale gelmektedir.Bilgi, elence, iletiim ve elektronik, finans ekonomisi ieren hizmetler

ekonomideki en nemli sektrler haline gelmektedir.

Eski yaplar yklmakta, eski alkanlklar unutulmakta, kltrel karlkletkileime girmeye balamaktadr.

Ulusal hkmetlerin gc yeniden yaplanmaktadr. Uluslar aras ticaret, yatrm, g, kltrel deiim, evresel faktr ak

btn lkeleri daha geni bir kresel sistem iine entegre etmektedir.

Kreselleme, sonular tahmin edilemeyecek olan karmak bir tarihisretir, bu nedenle tek bir dnya toplumu iddias halen geersiz bir

teoridir.

Kreselleme, btn dnya insanlarn etkileyen temel ekonomik,kltrel, sosyal ve politik deiimlerin merkez kuvvetidir.

Kreselleme devletin gcn ve dnya siyasetini dntrmektedir.

Kaynak:Bozkurt, 2000:18-26; Zengingnl, 2004:16-19; GNSOY Blent;Kreselleme: Bir Varolu zmlemesi, Ekin Kitabevi, Ankara, 2006, s:18-19.


28/177

14

Kresellemenin sonular olumlu ve olumsuz farkl tartmalar gndeme

getirmekte ve bilim adamlar birbirine zt grler sergilemektedir. Bu grler

ierisinde dnyann kld, ulus-devletlerin egemenliklerinin snrland,

terrn kreselletii, yerel ve ulusal kltrlerin zayflad, zenginin daha zengin,

yoksulun daha yoksul olduu ska sz edilen noktalar arasnda yer almaktadr.

Kresellemeyi, tketimleri birbirine benzerlik gsteren, tek kltrl tasarlanm bir

dnya olarak alglayanlar da bulunmaktadr. Yani, insanlar ayn teknolojileri

kullanmakta, ayn yemei yemekte, ayn marka giysilerini giymektedir. Ksacas

dnyann bir kesinden dier kesine kadar her yerde ayn sembolleri, ayn

rnekleri grmek olasdr. Bu duruma Coca-Cola, Burger King, Mc Donalds gibi

markalar gstermek, ok sk kullanlan bavuru rneklerindendir. Bu markalar tm

dnyada bilinmekte ve birok ubesi bulunmaktadr. Kreselleme kartlarna grekreselleme, tm deer yarglarn ve gndelik yaamda kullanlan, tepeden trnaa

her trl arac tekdzelik formasna sokan bir sretir. Moda ad altnda sunulan

giyim tarz, beslenme alkanlklar, televizyon dizileri, sinema filmleri, dnya

leinde tek tip bir kltrn dayatlmasndan baka bir ey olmamaktadr. Dier

yandan, kresellemenin kltrler aras farkllamalar, paralanmalar,

kutuplamalar hatta atmalar dourduu ileri srlmektedir. Olaya kreselleme

yanls olanlarn tarafndan bakld zaman ise, onlara gre bu uygulama bat

toplumlarnn ortak kltrnn bir sonucudur23

.

B. TOPLUM MODELNDEK DEM

Kresellemenin balangc Rnesanstaki corafi keiflere kadar uzanr.

Gelime aamalar ise Birinci Endstri Devrimi ve ardndan kinci Endstri

Devrimiyle gnmze kadar gelir. 21.yzylda hzla gelien ve deien biliim a,

kresellemenin tm dnyada tamamen yaylmasna, ekonomik, siyasal, toplumsal

alanlarda lkeleri birbirine baml olmas sonucunu dourur. Birinci ve kinci

endstri devrimi dnemlerinde deien toplumsal yap, endstri toplumu olarakadlandrlr. Son kuak toplum yaplarndan endstri sonras toplum gnmzdeki

biliim anda ortaya kan halen daha geerlilii olan toplum yapsdr. Buradan da

23OZAN Rengin; Kltrler aras Ortamda Yerellik Olgusu,http://cim.anadolu.edu.tr/pdf/2004/1130855285.pdf (05.06.2008)


29/177

15

anlalaca zere teknolojik gelimelerle birlikte toplum yaps da ayn paralellikte

deimegsterir.

Kresel dnya ekonomisi, 1500lerden beri ilerleyen ok yanl ticaret ve

dnya apnda blmlendirilen ilerdir. 1500lerden daha ncesinde bile, ticaret

alar, ounlukla tm Avrupa-Asya, Afrikann blgelerine ulam ve yksek

miktardaki ticaret, endstriyel retim ve tarmda uzmanlamay desteklemitir24.

Snrlarn ortadan kalkmas kk iletmelerin de kresel pazara girmesi ve yeni

teknolojilerden yararlanmalar daha kolay ve ulalabilir olmutur. Kresel deiim

srecini ortaya karan faktrlerin bir ksm, dnya ekonomisindeki yapsal

deiimler gibi kresel dzeyde iken, bir ksm da gelien teknoloji ve uluslar aras

pazar artlarna uygun olarak iin yeniden organizasyonu gibi iletme dzeyindegzlenen deiimlerdir25.

Ktalar aras ticaretin ve bilimsel keiflerin gelimesinin en nemli etkisi

ekonomide ve toplum yapsnda grlmtr. Kresellemenin getirdii ktalar aras

bilgi paylam srecinde bilimsel keifler tm dnyada ard ardna gereklemi ve

birden bire retim srelerini ve ekonomiyi etkilemeye balamtr. Deien retim

yaps toplum yaplarn da deitirmitir. Tarm toplumlar hzl bir ekilde endstri

toplumlarna dnmeye balamtr. Aada nce endstri toplumu sonra daendstri sonras toplum incelenecektir.

1. Endstri Toplumu

1700den balayarak inanlmayacak kadar ksa bir elli yl iinde, teknoloji

icat edilmitir. Kelimenin oluturulu biimi ile, zanat becerilerinin esrarengizlii

olan tchne ile lojiyi, yani organize, sistematik, amal bilgiyi birletirdiinin

gstergesidir. lk mhendislik okulu Fransada 1747 ylnda kurulmutur, ardndan

1770 dolaylarnda Almanlar ilk tarm okulunu kurarak bu sreci izlemitir. 1776dada yine Almanyada, ilk madencilik okulu almtr. 1794de ilk teknik niversite

24 OROURKE, WILLIAMSON; s:24.25 KURTULMU Numan; Sanayi tesi Dnm: Kreselleme ve nsan Kaynaklar Boyutuyla,z yaynclk, 2.Bask, stanbul, 2001, s:19.


30/177

16

Fransada, Ecole Polytchnique adyla kurulmu, onunla birlikte de mhendislik

meslei domutur26.

Endstri devrimi bir seri teknolojik yeniliin retim alannda kullanlmasnn,

ekonomik, sosyal, politik ve kltrel alanlara yansmasn kapsayan bir sre olarak

gereklemitir. James Wattn 1765te buhar makinesini bulmas ve bunun enerji

kayna olarak kullanlmas, teknolojik adan; 1789 Fransz devriminin yaratt

sosyal etkiler, sebebiyle de oluan yeni toplumsal yapnn olumas devrimin dnm

noktalar olmutur27. Buhar makinesinin icadnn ardndan yaplan bulular endstri

devriminin ngiltere merkezli olarak gerekletirdii bir dnem olmutur.

Endstri toplumunun gelimesiyle birlikte Weberin kklerini Protestanahlakn balad, ok alma, tasarruf yapma, lks tketimden kanarak

kazandn retime harcayan, kazan hrsn da meru sayan yeni bir giriimci snf

ortaya km, para kazanma ve ticari anlay meru grlmeye balanmtr28.

Avrupada kapitalizme gei sreci farkl ulus devletlerde, ayr nitelikler

tamtr. Toplum daha ok burjuvalarken, politik dzen bir sre daha feodal

kalarak bu deiime direnmitir. Kent merkezlerinde burjuva snf, toplumsal ve

kltrel etkisini salamlatrrken, politik ve ynetim aygtlarnn ou, varolantoprak sahibi aristokratlarn eline gemitir29. Teknolojik ilerlemelerle birlikte bu

aristokrat snf yava yava sermayeyi elinde tutan kesim haline gelmi ve

sermayeyi, fabrikalara yatrm arac olarak deerlendirmilerdir.

Endstri toplumunda, byk fabrikalarn oluturulmas iin gereken

teknolojinin pahal olmas, teknolojik deiiminin hzn yavalatmaktayd. Bir

teknolojinin maliyetinin dmesi iin uzun zaman gerekmekteydi. Bu nedenle uzun

26 DRUCKER F. Peter; Kapitalist tesi Toplum, eviren: Belks orak, nklap Kitabevi,stanbul, 1994, s:45.27 ERKAN Hsn; Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,Genel Yayn No:326, Eyll 1998, s:3.28 ZENCRKIRAN Memet; Sanayi Toplumundan Enformasyon Toplumuna: Deien almaHayat ve Yeni Deerler, alma Yaamnda Dnmler: rgtsel Bak, Editr: AknKeser, 2.Bask, Nobel Yayn Datm, Ankara, Austos 2005, s:16.29 ZAKAR Serdar; Gel De alimdi: Postmodern alma Hayat, Bileim Yaynevi, Kasm2004, s:29.


31/177

17

sre ayn maln retilmesi ihtiyac domaktayd. Kitle retimi ve kitle kltrnn

endstri toplumunu karakterize eden en nemli zelliklerden olduu

sylenebilmektedir. retim ve tketimde homojenlik endstri toplumunun ne kan

zelliklerinden birisidir. Kitle rgtleri de endstrileme srecinde g kazanan

baka bir yap olmaktadr. Kitle retimi ve kltr toplumunda, bir kitle eklinde

dzenlenip ynetilmesini beraberinde getirmektedir30. Endstrileme sreci iinde,

organizasyonun en belirgin biimi brokrasi olmaktadr. Fabrikalardan standart

rnler retmesi beklenmekteydi. Brokrasi de standart kararlarn retimine yarayan

bir makine olarak kullanlmaktayd. Kararlar en yukardan verilir, emirler kademeli

olarak yansmakta ve taban ii gerekletirmektedir31.

Bu yeni anlaya gre her i bir sretir. Bu sreci tanmlayp kk paralaraayrlrsa, ortaya bir dizi tanmlanm alt grev kmaktadr. Bu alt grev birimleri

konusunda alanlar uzmanlatrlr ve bir montaj hatt mantyla i dzenlenirse

verimlilik ciddi oranda artmaktadr. Bunun nedeni, yaparak renme ve sonucunda

ortaya kan uzmanlamadr. Taylorun nerdii Bilimsel Ynetim anlay ilk kez

1910lu yllarda Henry Ford tarafndan, model- t adl dnyadaki ilk seri retim

otomobilin imalatna uygulanmtr. Bu otomobilin fiyat, daha nceki smarlama

retim dnemine gre inanlmaz derecede dk maliyetli olmutur. Bylece daha

yaygn bir tketici kitlesi bu rn alabilir hale gelmitir. Seri retim anlay, tmdnyada refah dzeyini ykselten en nemli unsur olmutur. lk kez Ford tarafndan

uyguland iin, bu seri retim anlayna Fordizm ad verilmitir32.

Endstri devrimini balatan fabrika retimi, insan emeine ve alma

koullarna ilikin byk ve kkl deimeleri de beraberinde getirmitir. retim

glerindeki bu srekli gelimelerin, fabrikada kitlesel retimi olanakl klabilmesi

iin, toplumsal dzeyde iki nemli dnme gerek duyulmutur. Bunlardan biri,

yeni retimin gerekli kld byk fabrikalarn ii gereksinimlerininkarlanabilmesi iin, topraa bal serflik dzeninin kaldrlmas ve bylelikle

zgr iilerin- ortaya kmas zorunluluuydu. br ise, retimi kstlayan lonca

30 ZENCRKIRAN; alma Yaamnda Dnmler: rgtsel Bak, s:17.31 TOFFLER Alvin; Uyumlu irket; eviren: Yakut Gneri, lgi Yaynclk, stanbul, 1989, s:110.32 KIRIM Arman; Yeni Dnyada Strateji ve Ynetim, Sistem Yaynclk, stanbul, Mart 1999, s:12.


32/177

18

dzeninin tasfiye edilerek, bu tasfiye sonucunda akta kalan usta ve kalfalarn,

fabrikalarn ihtiya duyduu nitelikte igcn karlamak zere buralarda istihdam

edilmelerinin salanmasyd33. Ekonomik yaamn en nemli zelliklerinden birisi,

artan iblm idi. Artan iblm sayesinde retim srecinde, verimlilik artnda

srekli sramalar yaanmtr. Yeni teknolojilerin retim srecine aktarlmas,

fabrika tipi bir rgtlenme yaps iinde gerekletii iin, yeni sermayeyi harekete

geirmek ve yatrm yapmak nem kazanmtr34. Yeni hammadde araylar

ngilterenin nderliinde gereklemitir. ngiltere bu zellii ile nc dnya

lkelerini ve henz kefedilmemi nc dnya ktalarn rnein Hindistan

smrgeci faaliyetleriyle kendine balam ve yeni hammadde kaynaklar

yaratmtr. Ardndan Fransa ve dier Avrupa lkeleri bu yolu izlemilerdir.

Gnmzde bamszlklarn kazanm olan lkelerde Avrupallarn braktteknolojik izler grlmektedir.

Endstri devrimi, zanaat zerine kurulmu geleneksel retimi

niteliksizletirmitir. Basit ii endstrinin merkezi haline getirmitir. Kendine zg

olan iblmn, nitelikli olmayan bir faaliyet zerine kurmutur. Ksa sreli

uygulamal bir retimi mecburi klan monoton, basit, basmakalp uygulama iinin

kapasite yerine konmas, zel ustaln eski anlamn yitirmesine sebep olmutur35.

Yeni dzende raklk, kalfalk snf baml alan endstri iisi statsne geerekyeni bir ii snfnn domasna neden olmutur (endstri klesi)36. Endstri toplumu

dneminde, topran yerine sermaye mallar, yani makineler ikme edilmitir.

Endstrilemek, sermaye mallar olarak makine ve tehizat donanmnn art

anlamna gelmitir37.

Frederick Taylorn grleri, yirminci yzyln balarnda, iinin

hammadde, sermaye ve makinelerle birlikte, sadece bir dier retim faktr olduu

konusunda yaygn bir ynetim grn ortaya koymutur. Bu haliyle bilimsel

33 GVEN Sami; ToplumBilim, Ezgi Kitabevi Yaynlar, 1.Bask, Bursa, 1999, s:118.34 ERKAN; (Bilgi Toplumu) s:5.35 SAYIN nal; nsan Faktrnn Sosyal ve Ekonomik Gelimelerdeki Yeri nemi, Egeniversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:27, zmir, 1983, s:63.36 GVEN; s:120.37 ERKAN Hsn; Bilgi Uygarl in Yeniden Yaplanma: Cumhuriyetten Gnmze DeiimSreci, mge Kitabevi, 1.Bask, Ankara, Nisan 2000, s:143.


33/177

19

ynetim, alann birimine byk ilgi gsteren, fakat igrenin memnuniyetine

hemen hemen hi ilgi gstermeyen bir yaklam olmutur. Bilimsel ynetim

savunucular, bir ii yapmann tek doru yolunun son derece ihtisaslam ve rutin

bir yol olmas gerektiini, nemli bir zihinsel gayret gerektirmediini, alanlarn

kararlara katlma yada deerlendirme yetilerini kullanmalarna gerek olmadn,

iilerin hemen hemen tmnn hibir okul eitimi grmemi olduunu ve

organizasyonla ilgili problemlere uygulanabilecek hibir beceri yada yeteneklerinin

bulunmadn belirtmilerdir38.

Taylorizm, iiye olabildiince kk blmlere ayrlm i verilmesini

ngren, alann kiiliini hie sayan ve srekli olarak bir baka ii ile grlmesi

olanakl olan, sorumluluk yaratclk ve kiilik gerektirmeyen ilerde almazorunluluunu ykleyen bir i rgtlenmesi iermitir39. inin enerjisinin youn

tketimi, ayn zamanda youn bir ekilde yeniden retimi zorunlu klmakta yoksa

ksa zamanda, ar yorgunluk ve sinirsel ypranma yznden toplumun, emeki

stounun erimesi ve yeterli sayda alacak iinin bulunmas zorlard40. Taylor

ayn zamanda, bu retim sreci iinde rgt yapsnda oluan dikey hiyerari dnda

bir yapnn olanakszln savunmutur. Uzmanlarn, aralarnda hiyerarik bir ba

olmadan rgtlenmeleri, her ne kadar retimin gcn ve etkinliini arttryor

gzkse de rgtn tmn oluturan uzmanlklarn, hepsini yada bir ksmnkapsayan kararlar vermek olduka zor olup, egdm yetersizliinden rgt

ileyemeyecektir41.

Endstri devrimi yaayan lkelerde, iilere bireysel szleme zgrl

salanrken, sendikalarn kurulmasnn yasaklanmas, almak zorunda olan iileri

ok dk cretlerle almay kabul etmeye itmitir42. kinci Dnya savann

sonunda 1970li yllarn ortalarna kadar 30 yl boyunca, gelimi lkelerin hepsinde,

38 GK Sibel; 21. Yzylda nsan Kaynaklar Ynetimi, Beta Basm A., 1.Bas, stanbul, Ocak2006, s:9.39 GVEN; s:138.40 YILDIZOLU; s:89.41 SAYIN; s:66.42 GVEN;s:123.


34/177

20

yksek cretli iler, vasfsz beden ilerinde younlamtr. Endstri sonras

toplumunda ise yksek cretli ilerin ounluu bilgi ilerine verilmitir43.

Tablo 3 - Fordizm ve Sonrasnn Karlatrmas

FORDZM SONRASIKTSAD DZENLEME KEYNESC MONETARST

PYASALAR KTLESEL ZELYAAM TARZI KONFORMST OULCUSSTEMLER MERKEZ ADEM MERKEZYET

RGTLENME BROKRATK HYERARSZ

DZENLEME ULUSAL KRESELNC SEKTR TKETM FNANSVASIFLAR VASIFSIZ OKVASIFLI

LER KTLE OKDEERLKLZELLKLER KATI ESNEK

RETM MONTAJ HATTI ESNEKTOPLUM REFAH DEVLETL ZELLETRME

TC G KAYNAKLAR TALEP

Kaynak: MUNCK Ronaldo; Emein Yeni Dnyas: Kresel Mcadele, Kresel Dayanma,eviren:Mahmut Teke, Kitap Yaynevi, 1.Basm, stanbul, Ocak 2003, s:118.

Tablo-3de Fordizm ve sonrasna ait deiimler dikkati ekmektedir.

Fordizmle birlikte endstri toplumunda meydana gelen deiimler, post-fordist

dneminde gelimi ve kkten deiime uramtr. Grld zere sadece

toplumsal dzeyde deil, siyasal, sosyal, ekonomik dzeyde ayrca rgtlenmede,

yaam tarzlarnda nemli deiiklikler olmutur. Neredeyse birbirinden tamamen zt

ynde iki ana boyut ortaya kmtr. Buradaki en nemli itici faktr, retim sreci

olmutur. Fordist sistemden esnek yapya geildii anda tm ynleriyle toplumlar,

alma ve yaam tarzlarn hatta hkmetlerin politikalarn bile etkilemitir.

Endstri toplumu, tarma dayal geleneksel toplumu geride brakarak;teknolojisi, ekonomisi, sosyal ve kltrel sistemleri tamamen eskisinden farkl yeni

bir toplum yaps yaratmtr. Endstri retiminin pay artmakta ve %50lere kadar

kmtr. Balangta, temel mal reten sektr olan gda ve tekstil geliirken, daha

43 DRUCKER F. Peter; Gelecek in Ynetim 1990lar ve Sonras, eviren: Fikret can, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Nisan 1995, s:139.


35/177

21

sonra demir elik, kimya, otomobil ve uak endstrisi gibi ara ve yatrm mallar

endstrileri gelimitir. Endstri toplumunun son dneminde, endstri sektrnn

pay %50ler dolayndan %40larn altna derken, hizmetler sektrnn pay

%60larn zerine kmtr. Bylece endstri toplumunun son aamas olarak hizmet

toplumuna ulalmtr44.

zetle belirtmek gerekirse endstri toplumu i blmnn, uzmanlamann,

standartlamann, kentlemenin, cemaatin gerileyiinin, rasyonellemenin,

brokratiklemenin, sermaye birikiminin, modernlemenin, benzemenin, teknolojik

gelimenin, vasfl igcnn, oulculuun, formel ilikilerin, toplumsal

farkllamann, bireyciliin, para egemenliinin ve ekirdek ailenin hakimiyetinin

artt toplumlardr

45

.

Fordizm Krizi; 1970lerin banda altn-dolar ilikisine bal uluslar aras

para sistemi Bretton Woods km, sabit kur sistemi yerini dalgal kur sistemine

brakmtr46. 1975lerde ortaya kan petrol krizi, sermayenin olduklar blgelerden

farkl yerlere ynlendirmi ve kitle retimini de krize sokmutur. Bilindii zere,

kitle retimi iin yksek miktarda sermaye ve igc gerek olup, retilen rnleri de

devaml satn alacak mteriler yani toplumun byk bir ksmna ihtiya

duyulmutur. Ar retim bunalmlar fazlalamtr. retim, mali kriz birbirinietkileyerek bym sonuta kitle retiminin rettii rnleri satn alacak bir toplum

ayakta kalamamtr.

1950li yllarda balayan sk rgtsel disipline dayal organizasyon insan

anlay yerini karar ve ynetim srecinde etkisi olan bireye brakr47.

Endstrilemi lkeler asndan, fordizm krizi aslnda bir endstri toplumundan

endstri sonras toplumuna dnm srecidir. Endstri toplumunun karakteristiini

oluturur hale gelmi olan kitle retimi-tketimi, mavi yakal igc, merkezileme,dev endstriyel retim tesisleri, ar iblmne dayanan geleneksel endstriyel

44 ERKAN; (Bilgi Toplumu) s:7-8.45 BOZKURT Veysel; Enformasyon Toplumu ve Trkiye, Sistem Yaynclk, 3.Basm, stanbul,2000, s:20.46 YILDIZOLU; s:92.47 KURTULMU; s:25.


36/177

22

retim yerine, daha yksek teknolojiye dayanan, esnek retim biimini benimsemi,

deiikliklere ak, endstri sonras toplumun ykseliidir48.

2. Endstri Sonras Toplum

Dnya, 250 yllk endstri andan yeni bir aa gemektedir. Bu a, esasta

tarm ve endstri dnemlerinin birok temel zelliinden farkllam ve yeni

yaamsal pratikler reten elektronik bir a haline gelmektedir. Bilgi a,

dntrc gcn insan zihninden ve karlkl bedenlerin sinerjisinden alan,

temelde insani gelimiliin sermayesine dayanan bir toplumsal dnm olarak

ekillenmektedir49. Endstri toplumundan endstri sonras toplumuna dnmn,

ok daha hzl gereklemesinin temel nedeni, yeni teknolojilerin gelime hz ileinsanlarn bu teknolojilere uyum esnekliinin yksek olmasndan

kaynaklanmaktadr50.

Endstrileme srecinin son aamas olan refah toplumu, tketim toplumu,

1960larda dorua ulamtr. Ancak, ABD ve Bat Avrupada 1967de ekonomik

durgunluk yaanm, 1968de genlik hareketlerinin etkisiyle tepki ve bakaldr

dourmu, 1973de petrol krizi yaanmtr. Ekonomik kriz, yeni teknolojileri ve

organik bilgiyi kullanmak iin ortam ve frsat dourmu, petrol krizinin yarattetkileri ama abas iinde bulunan bat lkelerine, yeni teknolojileri uygulamak iin

frsat yaratmtr51.

Yeni toplumu ; George Lichtheim burjuvazi sonras toplum, Herman Kahn

ekonomi sonras toplum, Daniel Bell endstri-sonras toplum, Peter F.Drucker

bilgi toplumu, Paul Holmes kiisel hizmet toplumu, Ralf Dahrendorf hizmet-

snfl toplum veya kapitalizm-sonras toplum, Y.Masuda ise enformasyon

48 BOZKURT; (Enformasyon Toplumu ve Trkiye) s:117.49 MEDER Mehmet; Bilgi Toplumu ve Toplumsal Deiim, Pamukkale niversitesi, EitimFakltesi Dergisi, 2001, Say:9, s:73.50 KUTLU Erol; Bilgi Toplumunda Kalknma Stratejileri, Anadolu niversitesi Yaynlar No:1209,ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yaynlar No:167, Eskiehir, 2000, s:11.51 ZN Cengiz; Stratejik Ynetim ve Halkla likiler, Dokuz Eyll Yaynlar, 1.Bask, zmir,ubat 2000, s:89.


37/177

23

toplumu olarak adlandrmaktadr52. Toffler ise bilgi toplumunu nc dalga

olarak isimlendirmektedir.

Druckera gre, bilgi kelimesinin anlamnda 250 yl nce balayan deiiklik,

toplumu da ekonomiyi de deitirmektedir. Formel bilgi, hem kiisel bir kaynak,

hem de kilit ekonomik kaynak olarak grlmektedir. Gnmzde bilgi, anlaml tek

kaynaktr. Geleneksel retim faktrleri yani toprak (doal kaynaklar), emek ve

sermaye, ortadan kalkm deildir. Ama onlar artk ikinci plana dmektedir. Bu yeni

anlamdaki bilgi de ie yarayan bilgidir, sosyal ve ekonomik sonular getirebilecek

bilgidir53.

Bilgi paylaldka oalan bir nitelik ve dinamik kazanmaktadr. Zira satlanbilgi, ayn ekilde sahibinde kalmaya devam edebilmektedir. Buna gre bilgi, kltr,

din, dil, rk, corafi konum farklarndan doan engelleri ortadan kaldrmakta ve

dolatka artan, deer kazanan, pozitif sinerji yaratan, tek kresel kaynak haline

gelmektedir54.

Endstri sonras toplum, dinamizmini bilgiden alan, merkezi ve ncs insan

olan, toplumun ihtiya duyulan vasflarla donatlm olan uzmanlardan olutuu,

temel retim sektrn hizmetler sektrnn oluturduu ve kiiler aras birrekabetin geerli olduu bir toplum yapsdr55.

Endstri sonras toplumda, retim dorudan bilgi kullanm ile deil, bilginin

kullanmyla zenginletirilmi ve etkinletirilmi bir ekilde, ama yine tarm yada

endstri retim ekillerinden birinde olmaktadr. Endstri sonras toplumunda ama,

retmek ve dolaysyla deer olumutur. Oluturulan deer paylam iin endstri

sonras toplumunun henz kendine zg bir yntemi olmadndan endstri

toplumundaki paylam modelleri geerliliini korumutur. Endstri sonrastoplumunun, endstri toplumundan farkll, retimin temel unsurlar olan sermaye,

igc, enerji, hammaddenin yanna ve belki en nemlileri arasna, bilginin

52 BOZKURT; (Enformasyon Toplumu ve Trkiye) s:20-21.53DRUCKER; (Kapitalist tesi Toplum) s:66.54 DREN Zeynep; 2000li Yllarda Ynetim, Alfa Yaynlar, 2.Bask, stanbul, Kasm 2002, s:57.55 KUTLU; s:14.


38/177

24

eklenmi olmasdr. Yksek deer katma zellii ile bilgi, geleneksel retim ve i

biimlerini temelden deitirme olanan yaratmtr. Bilgi teknolojileri ve zerinde

alan enformatik sistemler aracl ile e-i, e-alma, e-ticaret, e-renme gibi

sreler n plana km ve retim ekillerinde nemli deiiklikler yaplmasna

neden olmutur56.

retim uluslar araslam, deiik lkelerde retilen paralarn baka bir

lkede monte edilmesi U kavramn gndeme getirmi, bylece bilim ve

teknolojiden kaynaklanan sosyo-ekonomik nedenlerin oluturduu ortam sonucunda,

dnya mesafe tanmayan tek bir pazar haline dnme yoluna girmi ve ticaretin

uluslar aras nitelii artmtr57.

Bat toplumu 1970li yllardan itibaren bireysellii kefetmeye balamtr.

Sonuta her birey kendi farklln yaama arzusu gelitirmeye balamtr. Bu da,

bakalarnn kulland rnlerin aynsn kullanmak istememe eklinde bir piyasa

basks oluturmutur58. Endstri toplumundaki fordizmin kat ilikilerine kar

endstri sonras toplumunda oluan retim organizasyonu esnek organizasyon

biimidir. Endstri toplumunun yar becerili insan ynlarnn rettii standartlam

rnlerden uzaklalm; buna karn robotlarn bilgisayarlarn daha yaratc ve

srekli yenilenmelere frsat veren esnek retim sistemine geilmitir59

.

Erkana gre endstri toplumundan endstri sonras toplumuna geerken;

Hiyerarik yerine eitlik; Uyum ve uygunluk yerine kiisel nitelik ve yaratclk;

Standardizasyon yerine farkllk; Merkezileme yerine, merkeziyetilikten

uzaklama; Etkinlik yerine etkililik; Uzmanlama yerine btnsellik, ok disiplinlilik

eklinde deerler sisteminde yeniden yaplanma gereklemektedir60. Endstri

toplumunda zel mlkiyet, rekabet ve kr maksimizasyonu n plandayken, endstri

sonras toplumda mterek katlm ve sosyal yarar belirleyici olmaktadr. Snfl

56 TEKEL lhan, ZOLU .Sleyman, AKT Bahattin, IRZIK Grol, NAM Ahmet; BilgiToplumuna Gei: Sorunsallar / Grler/ Yorumlar/ Eletiriler ve Tartmalar, TrkiyeBilimler Akademisi Yaynlar, 1.Basm, Ankara, Aralk 2002, s: 265-266.57 ZN; s:90.58 KIRIM; s:13.59 ERKAN; (Bilgi Toplumu) s:121.60 ERKAN; (Bilgi Uygarl) s:147.


39/177

25

toplum yaps yerini ok merkezli fonksiyonel toplum yapsna brakmaktadr61.

Endstri sonras toplumunu, nceki toplumlardan ayran be temel zellii

bulunmaktadr.

Bilgi a; 62

Bilgiye dayal toplumun ykseliinden meydana gelmektedir, letmelerin bilgi teknolojilerine dayal olarak faaliyet gstermelerine neden

olmaktadr,

sreleri verimlilik artn ortaya karmaktadr, Bilgi teknolojilerinin kullanmnn baarsnn etkinlik ile lmektedir, Pek ok rn ve hizmetin, bilgi teknolojileri ile i ie gemesini

salamaktadr.

Endstri sonras toplumda, bilgi ve iletiim teknolojisinin yaratt ortam

iinde ekonomik faaliyet kreselleme eilimine girmektedir. letiim sistemlerinin

lke snrlarn kltmesi, blgesel gruplamalara dayal btnleme eilimlerinin

beraberinde getirmektedir. Kreselleme srecinde, girdilerin temini ve ktlarn

pazarlanmas iin gndeme gelen piyasalar artk dnya apnda dnlmektedir.

Endstri toplumunda fabrika retimi, ncelikle ulusal snrlar iindeki pazarlara

ynelik ve onlara hitap ederken, endstri sonras toplumda dnya standartlarbelirleyici konuma ykselmektedir63.

Endstri toplumunda stratejik kayna oluturan sermaye, yerini endstri

sonras toplumuna gei srecinde bilgiye brakmakta ve bilgiyi reten kurumlar

toplumun temel eksenini oluturmaya balamaktadr64.

61 ERKAN; (Bilgi Toplumu) s:105.62 UKACI Yusuf Cahit; Entellektel Sermayenin llmesi,Ynetilmesi, Muhasebeletirilmesive Bir Aratrma, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam DoktoraTezi, zmir, 2003, s:12.63 ZALAYAN Mehmet; Yeni letiim Teknolojileri ve Deiim, Alfa Basm Yayn, 1.Bask,stanbul, Temmuz 1998, s.27-28.64 EKN Nusret; Bilgi ekonomisinde Elektronik Ticaret, stanbul Ticaret Odas, No:1998-61,stanbul, 1998, s:41.


40/177

26

Endstri toplumu veya endstri sonras toplum olsun, hakim toplum tipi artk

kresellemekte ve dier toplum tiplerini kendisine benzer yaplara dntrmekte

iken bu deiim sreci homojen bir kresel toplum oluturma gcnden

yoksundur. Endstri sonras toplumu, endstri toplumlu, tarm toplumlu ve ilkel

toplumlarn hepsi birden ayn anda varln srdrebilmektedir65.

Sermayedar/giriimci snf endstrileme srecinde kendi kartn, ii snf

olarak yaratmtr. Siyasal rejimin gelimesi srecinde, her toplumsal snf temsil

eden bir siyasal parti, parlamentolarda, temsili sistem iinde kendi snfnn szcs

olma roln oynayabilmitir. Endstrilemi toplumlarda, sermayedar snfnn

karsnda zayf gte kalan ii snf, rgtlenme ve sosyal devlet erevesinde

korumaya alnmtr. Toplumu oluturan bu tr yap bugn eletiriye uramtr.Dayand gerekeleri ise, toplumsal snfn aslnda olmay, bireyin varoluudur.

Endstri sonras toplumunda sermaye nemsizlemi, yaratc birey n planda olduu

gibi, bu yeni yaklama gre, sermaye uluslar aras pazarda o kadar bollamtr ki,

neredeyse ktl kalmamtr. Dolaysyla, 21.yzyl iine girdiimiz bilgi a,

endstri andan farkl olarak, artk giriimci/sermayedarn deil, bilgi retme

yaratclna ulam bireylerin yaratt adr. Sermaye/ii elikisi tarihe

karmtr66.

Snf deiimleri sonucu, endstri toplumundan endstri sonras toplumuna

geite kol gcne dayal veya mavi yaka ilerine kyasla, kol gcne

dayanmayan, beyaz yakal alan says artmaktadr67. Hizmet sektrnn

gelimesiyle de eitim, idare ve bro ilerinin artyla da beyaz yakal iilerin

yapacaklar ilerin saysnda ok byk artlar ortaya kmaktadr68. Endstri sonras

toplumunda eitilmi, nitelikli insann, yani entelektel sermayenin n plana

kmas, yeni bir birey tipinin olutuunu ortaya koymaktadr69. Beceri

gerektirmeyen tekrarlama ilerini yaptklar iin yksek cret alan makine

65 GNSOY; s:45.66 KAZGAN Glten; Kreselleme ve Ulus-Devlet: Yeni Ekonomik Dzen, stanbul Bilginiversitesi Yaynlar, 3.Bask, Ekim 2002, s:36.67 GIDDENS Anthony; Sosyoloji: Eletirel Bir Giri, eviren:lgen Yldz, Phoneix Yaynevi, 1.Bask, Ankara, Ekim 2001, s: 55.68 BOZKURT; (Enformasyon Toplumu ve Trkiye) s: 25.69 ERKAN; (Bilgi Uygarl) s: 166.


41/177

27

operatrlerinin yerini, tasarlama, denetleme, proses ve rnlerin bakm yada

enformasyon ynetimi dolaysyla yksek cret alan bilgi iileri almaktadr70.

Endstri sonras toplumunun, zellikle bilgi ilerinde alan kiiler, yksek vasf

seviyesine sahip olduklar iin, ii yavalatmalar veya brakmalar durumunda

iletme byk zarar grmektedir. Bu nedenle personel tatminini salamak iletmenin

nde gelen konularndan birini oluturmaktadr71.

Hizmet sektrndeki gelimeyle birlikte, insan bir makine paras olarak

gren ve deerlendiren grlerin yannda, alma hayatnda kat brokratik

kurallar, ar iblm, iiye gvenmeyen, sorumluluk vermeyen hiyerarik bir

ynetim sistemi yer almaktadr72. Bununla birlikte, hizmet sektrnde alanlarn

eitim ve meslek formasyon seviyeleri yksek olmaktadr. Endstri devrimininbalangcnda ii says durmadan artmakta, endstri tesi toplumunda ii says

azalmakta, buna karn beyaz yakallarn igc iindeki oranlar ykselmektedir73.

te yandan endstri sonras toplumda istihdamn hizmetler sektrnde

younlamas, istihdamn yapsnda standart tam gnl istihdamdan atipik istihdama

doru bir deiiklie yol amaktadr74.

Endstri sonras toplumunda bilgi zerine alanlar bilgi iisi olarak

adlandrlmtr. Balangta mhendisler, teknisyenler ve profesyonelleri nitelemeyeynelik olarak kullanlrken, kapsam olduka genilemi ve son dnemlerde altn

yakal ii olarak tanmlanmaya balanmtr. Bilgi iisi veya altn yakal alann

dier mavi ve beyaz yakadan fark, altn yakal alann, teknolojik bilgisini ve ayn

zamanda mavi yakal iideki teknii de kullanmasdr75.

70 DRUCKER; (Gelecek iin Ynetim) s:141.71 ZENCRKIRAN; s:25.72 EKN; s: 42.73 SAYIN; s:85.74 KUTLU; s:22.75 IIIOK zlem; amzn Yeni Gerei: Hzla Artan Altn Yakal Bilgi isi Talebi veSonular, alma Yaamnda Dnmler: rgtsel Bak, Editr: Akn Keser, 2.Bask, NobelYayn Datm, Ankara, Austos 2005, s: 70.


42/177

28

Bilgi ynetimi iilerinin biimlendirilmi bilgi, teknik ustalk, profesyonel

deneyim gibi beceriler yannda, bilginin kltrel, politik, kiisel ynlerini iyice

anlam olmak gibi yeteneklere sahip olmas beklenir. Bu tip alanlar bazen hat

alanlar arasna alnr. Bu sayede alacaklar konuda bilgi birikimine sahip

olmalar salanr. Bazen de var olan alanlar, grevleri deitirilerek bilgi ynetimi

iisi haline getirilir. Kitaplk grevlileri, bilgi sistemi departman alanlar bu

kapsamda bilgi ynetiminin uygulanmas iin hizmet edenleri oluturur76.

Kurtulmua gre endstri toplumu ve endstri sonras toplum arasndaki

ekonomik ve alma hayatna ynelik farkllklar yledir; ekonominin endstri

sektr yerine hizmetler sektr etrafnda rgtlenmeye balamas, istihdam

piyasalarnda vasfsz-orta vasfl kol gc yerine stn vasfl igcnn nemlihale gelmesi, bireysel tatmin fonksiyonu asndan, ihtiyalar hiyerarisindeki temel

bireysel ihtiyalarn tatmininden karmak ihtiyalarn tatminine ynenilmi olmas,

retim teknolojisinde rn esasl stratejileri yerine, kresel pazarlarda rekabeti

esas klan retimde okluk, eitlilii ve esneklii ngren pazar esasl

stratejilerin uygulanmaya balanmasdr77.

Endstri sonras toplumunun alma hayatna ynelik deerleri genel olarak

yledir:78

Yaratclk Yenilikilik Rekabet Bireycilik Verimlilik Kendini gelitirme ve farklln ortaya koyabilme Her alanda kalite Esnek alma Yaam kalitesini ykseltme

76 BARBAROS Bercestin; Bilgi Ynetimi ve Entelektel Sermaye likisi, Dokuz Eyllniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2005, s:46.77 KURTULMU; s:104.78 ZENCRKIRAN; s:28.


43/177

29

Risk alabilme ve bireysel sorumluluk yklenebilme Deiime ayak uydurma Vizyon sahibi olma

Zaman verimli kullanma

Kresellemeyle ortaya kan kkl yapsal deimede, endstri toplumu

yerini tamamen yapsal farklar gsteren endstri sonras toplumuna brakmakta ve

nitelik farklar gsteren yeni yaplar olumaktadr. Yeni toplumda, fabrika ve maddi

retim, toplumun temel zellii olma niteliini yitirmekte, yerine sembolik

unsurlarn nem kazand, bilgi /hizmet retimi nem kazanmaktadr79. Temel

ekonomik kaynak, yani retim aralar artk sermaye, doal kaynaklar ve emek de

deildir. Yeni kaynak Bilgidir.

Kresellemeyle birlikte, iletmeler de deien toplumsal yapya ve esnek i

srelerine adapte olmak zorunda kalmlardr. Sadece yurtii retim yapan baz

byk sermayeli iletmeler kresellemenin etkisiyle uluslar araslk dzeylerini

artrmlar ve U ve kresel iletme olma yoluna girmilerdir.Druckern belirttii

gibi kapitalist tesi toplumun yani endstri sonras toplumunun adem-i merkezi olma

zorunluluu vardr. Kurulular hzla kararlar verebilmeli, performansa yakn,

piyasaya yakn, teknolojiye yakn, toplumdaki deiikliklere yakn, evreye yakn,demografiye yakn, bilgiye yakn olmal, bunlarn hepsini yeni frsatlar olarak

deerlendirmelidir80.

II. ETL YNLERYLE OK ULUSLU LETMELER

Aada U kavram, zellikleri ve U trleri incelendikten sonra,

Ulerde stratejik ynetim, stratejik ynetim kavram amac, temel zellikleri ve

sreleri zerinde durulacaktr.

79 KUTLU; s:19.80 DRUCKER; (Kapitalist tesi Toplum) s:90.


44/177

30

A. OK ULUSLU LETME KAVRAMI

Teknolojik gelimeler ve uluslar aras dzeydeki serbestletirme faaliyetleri

sonucunda, son yllarda retim, tketim ve finans alannda yeni sistemlere dayanan

bir kresel ekonomi ortaya kmaktadr. Ekonomik ve sosyal entegrasyonun kresel

dzeyde artmas yerel, ulusal ve blgesel lekte nemli deiikliklerin meydana

gelmesine neden olmaktadr. Ulerin sermaye ve retimin kresellemesini

hzlandrmalar, kitle iletiim aralarnn kontrol ederek kresel dzeyde tketim

kltrn yaymalar ve tm iktisadi faaliyetlerde belirleyici konuma gelmeleri

dikkatleri bu iletmelerin faaliyetlerine ve meydana getirdikleri etkilere

yneltmektedir81. 1870 sonrasndaki teknik ve rgtsel gelimeler, benzer rnlerin

birok eidinin ayn iletme tarafndan hem yurtiinde hem yurtdnda retilmesiniolanakl klmaktadr82.

Modern U en ak belirtisi, endstri devrimiyle beraber uluslar aras

imalatn gelimesidir83. Tarihsel geliimine bakacak olursak Ulerin saylar

II.Dnya Sava sonras katlanarak artmtr. Uluslar aras yatrmn ilk dalgas

Amerikan iletmelerinden gelmitir. Bu iletmeler dnya apnda petrol endstrisi,

madencilik ve tarma yatrmlar yapm, bu sektrleri byk lde hakimiyeti altna

almtr. Daha sonralar Avrupal ve Japon uluslar aras iletmeler de kresel lektenemli rollere sahip olacaktr. Gerek uluslar st g, Kuzey Amerika, Bat Avrupa

ve Japonya lsndedir. Sava sonras dnemde Uler, dnya apnda kapitalist

ilikilerin temel koruyucular haline gelmilerdir84.

Uluslar aras kurululardan Birlemi Milletler, Ulerin tanmn, u ekilde

yapmaktadr. U, ekonomik iletme birimlerinin hukuki ekli ve faaliyet alanlarna

baklmakszn iki yada daha fazla lkede faaliyet gsteren, iletme birimleri arasnda,

kresel stratejiyi oluturmak zere uyumlu, koordineli ve ortak politikalarn

81 AKTAN okun Can, VURAL stiklal Y.; okuluslu irketler: Global Sermaye ve GlobalYatrmlar, izgi Kitabevi Yaynlar, Mays 2006, s:2.82 BATMAZ Nihat, TUNCA Halil; Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar ve Trkiye (1923-2003), Beta Basm, 1.Bas, stanbul, Mays 2005,s:9.83 HIRST Paul, THOMPSON Grahame, Kreselleme Sorgulanyor, Dost Kitabevi, 2.Bask,Ankara, Mart 2000, s:45.84 MUNCK; s: 44.


45/177

31

saptanmas salayan, bir yada birden fazla karar alma merkezinin etkin kontrolne

dayal bir karar alma sistemine sahip, bilgi, kaynak ve sorumluluklar birimleri

arasnda paylaan ekonomik iletmelerden oluan ticari bir teebbstr85.

Genel olarak U, bir ana merkez ve bu merkezi bulunan ve bu merkeze bal

olarak deiik lkelerde faaliyet gsteren ube, iletme veya itiraklerden

olumaktadr. Merkez izledii stratejiler erevesinde, bal iletme ve ubelerin

ynetimini organize etmekte ve denetlemektedir. Ynetim, organizasyon ve denetim

ilevlerini ana merkez stlenmektedir. Ana merkeze bal olarak faaliyet gsteren

bal iletmeler ve ubeler ise elde ettikleri kazanlarn tamamn veya bir ksmn

merkeze transfer etmektedir86. Bu kapsamda bir eletiri getirilmektedir, her ne kadar

bu iletmeler iin ok uluslu terimi kullanlsa da iletmenin bir btn olarak sahiplikve ynetiminin lkeler arasnda dald anlamna gelmemektedir. Aslnda, bu

nitelikte iletmelerin sahiplii ve st dzey yneticileri genellikle merkezlerin

bulunduu anavatan lkelerde ve hatta belirli bir grubun elindedir. Bylesi iletmeler

aslnda tek uluslu olarak snflandrlmaldrlar87. Ancak Ulerin en nemli

zelliklerinden biri, ynetimde veya iletme sahipliinde ulusallk tayan

zelliklerin bulunmamas gerekmektedir. rnek olarak, General Motors (GM),

Microsoft, BP (British Petroleum) bu iletmelerin kkenleri bellidir ancak ok uluslu

hatta kresel olarak adlandrlmaktadrlar. Bu da gsterir ki; Uler ana lkehviyetlerini kaybetmeseler bile kresel pazarda yerelleerek, ok uluslu sistemleri

ve rgt alar sayesinde sahiplikte ok eitlilie gidebilmektedir. Gnmzde

tamamen ana lke hviyetini kaybetmi bir U halen daha bulunmamaktadr. Bu da

ok doal bir olaydr. Bu tr iletmelerin kurulduklar, gelitikleri ana lkelerinin

zelliklerinden ayrlmalar bir hayli zor olmaktadr.

Dnyadaki ilk modern U, 1950 ylnda Alman iletmesi Uni ve ngiliz

letmesi Lever Brothers tarafndan kurulmutur. ki iletme birleerek Unilever

85ATIROLU D. Kadir; okuluslu irketler: Strktrel ve Fonksiyonel Bir Evrim Yaklam,Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar:536, Ankara, 1984, s:22.86 SEYDOLU Halil; Uluslar Aras ktisat Teori Politika ve Uygulama, Gzem Yaynlar,stanbul, 2001, s:678.87ATIROLU; s:8-9.


46/177

32

ismini alm ve 60 farkl lkede faaliyet gsteren88 kozmetikten gdaya dnyann en

byk perakende iletmesi haline gelmitir.

Uler birden fazla lkede sahiplik, kontrol ve retim ynetimi imkanlarn

kullanan iletmelerdir. Dunninge gre U, dorudan yabanc sermaye yatrmlar

yaparak, birden fazla lkede gelir getiren aktif deerlere sahip olan veya bunlar

kontrol eden dolaysyla ana lke dnda mal ve hizmet reten yani uluslar aras

retim yapan iletmelerdir89.

U tanmlanrken, kken lkelerinde gerekletirdikleri faaliyetlerin aynsn

ve ayn oranda yurtdnda yatrmda bulunduklar blgelerde de faaliyetlerini

gerekletirme artnn aranmas, bu ynde tanmlamalarn olmasna ramen,gereki olmayacaktr. Dier bir ifadeyle, bir iletmenin okuluslu olarak

nitelendirilebilmesi iin, sadece endstri retiminde bulunmas anlamna

gelmemektedir. Sadece yurtdnda sat veya aratrma-gelitirme (AR-GE)

birimleri bulunduran iletmeler de bu kategoriye dahil olmaktadr. Aksi halde,

hizmet sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin kapsam dnda kalmas sz konusu

olmaktadr. Dolaysyla burada nemli olan kriter, yurtdnda faaliyetin bykl

deil, yurtdnda faaliyette bulunulmasdr90. Bu iletmeler, ya darda yeni bir ube

kurarak veya mevcut bir yerli iletme satn alarak yada sermayesini arttrarakyaylmaktadr91.

U, birden fazla ulusal nfuz sahasnda ubelere ve bal lere sahip olan

diye tanmlanr92. Bu tipte yabanc lkelerdeki faaliyetler yap ve politika olarak yerli

faaliyetlerle eit tutulur. Yneticiler iletmenin amalarna ulaabilmek iin iletme

kaynaklarn lke snrlarn dikkate almakszn datr. letmenin merkezi kken

88GLTEKN Fikret; okuluslu letme ve Uluslar Aras letme,http://fikretgultekin.com/yukseklisans/%C3%87okuluslu%20%C4%B0%C5%9Fletmeler.pdf (05.05.2008)89 BATMAZ, TUNCA; s:9.90 HEKMLER Alpay; Almanyada Faaliyet Gsteren okuluslu irketlerde nsan KaynaklarYnetimi: Ynetime Katlm Boyutuyla, Legal Yaynclk, 1.Bask, stanbul, Haziran 2006, s:6-7.91 SEYDOLU; s:679.92 HIRST, THOMPSON; s:15.


47/177

33

lkededir93. Uler, sermayenin birden fazla lkenin giriimcisine ait olmas, ayn

anda birden fazla ulusal/blgesel pazara hitap etmesi, yatrmlarnn dnyann eitli

blgelerine yaylmas gibi zellikleri tar94.

Gelir yaratc ekonomik faaliyetlerini birden ok lkede srdren ve bal

kurulular arasnda, iletme btnlnn salanmas bakmndan, karar verme ve

kontrol mekanizmalar yoluyla temel faaliyetlerde entegrasyonu gerekletirmi

bulunan iletmelere U denilebilir95.

Ulerden bahsederken kullanlan baz kavramlar aklamakta yarar vardr;

Kken Ana lke: Uninana merkezinin yer ald, ilk kurulduu lkedir.

Ev Sahibi lke: Ulerin dorudan yatrm yoluyla faaliyet gsterdikleri, hizmet

ve retim gerekletirdikleri lkeyi ifade etmektedir.

nc lke: Anave ev sahibi lke dnda yer alan Ulerin retim ve hizmet

faaliyetlerinin herhangi birindeki faktrlerden bir tanesinin saland lkedir.

Genelde bu lke bilgi iilerinin transfer edildii lkelerdir.

Ana letme: Ana iletme, yatrm yapan asl iletmedir. Bu iletmeler, bir yandan

bal iletmelerin mlkiyetlerini ellerinde bulundururken, ayn zamanda bu

iletmelerin ynetiminde de sz sahibidirler. eitli rnekler vermek gerekirse;

Adidasn kken lkesi ABDdir. Boschun kken lkesi Federal Almanyadr.

Hondann Trkiyeye yapt yatrmlar lkemiz ev sahibi lke konumundadr.

Bal/Yavru letme: Dier lkelerde sahip olunan fabrika veya iletmelerdir.

Merkezi iletmenin ubeleri olarak da tanmlanabilmektedir. Bu ubeler kendiilerinde bamsz olabilmektedir.

93 KUTAL Glten, BYKUSLU Ali Rza; Endstri likileri Boyutunda okuluslu irketler vensan Kayna Ynetimi Teori ve Uygulama, Der Yaynlar, stanbul, 1996, s:27.94 KURTULMU; s:126.95ATIROLU; s:16.


48/177

34

Dorudan Yabanc Yatrm: Bir iletmenin ana merkezinin bulunduu lkednda

yeni bir irket kurmas veya mevcut bir yerel iletmeyisatn almak veya sermayesini

artrmak suretiyle kendine bal bir iletme haline getirmesi olarak tanmlanabilir.

Dorudan yabanc yatrmlarn en nemli zelliklerinden biri, ortaklk kurduu

iletmenin mlkiyeti ksmen yada tamamen elinde bulundurmakla kalmamas, ayn

zamanda onun ynetim ve denetimini de ele geirmesidir96.

Kreselleme sadece yabanc pazarlardaki satlar deil ayn zamanda

dorudan yatrm yoluyla yabanc kaynaklarnda kullanmn kapsamaktadr. Bu

kaynaklar sadece igc (emek) ve doal kaynaklardan deil giderek ykselen insan

sermayesi, entelektel kazanm ve fikirlerden olumaktadr. Uler, nem kazanan

aktivitelerin gruplar halinde organize edildii ticaret ann merkezinde en nemliiletme olarak operasyonunu gerekletirmektedir97.

Bir iletmenin retimini, kurulu bulunduu lkenin snrlarnn tesine

tamak zere ana merkezinin dndaki lkelerde retim tesisi kurmas veya mevcut

retim tesislerini satn almas bir dorudan yabanc sermaye yatrmdr. Bir ana

merkezin koordinasyonu altnda, farkl lkelerde faaliyet gsteren iletmelere ok

uluslu ad verilmektedir98. Uluslar aras iletmelerin, ok uluslu iletmeler dzeyine

gemesinin ve dorudan yabanc yatrm yapmasnn eitli sebepleri mevcuttur. Busebepler, kendi lkelerindeki doymu pazarlar, dier lkelerde yaratmak ve kresel

bir kr elde etmek, yurtdndaki ucuz hammadde ve ucuz igcnden yararlanmak

veya farkl sektrlerde yatrm yaparak rn baznda eitlendirmeye gitmek olabilir.

B. OK ULUSLU LETMENN ZELLKLER

U, kresellemenin etkisiyle birlikte gelimi ve eski U kavram

deimeye balamtr. Artk tek eit ve tek zellikli bir ok ulusluluk sz konusudeildir. Uluslar aras iletme, U, kresel iletme, ulus tesi ve uluslar st

iletme olarak adlandrlr. okulusluluk dereceleri bu iletmelerin, ka yavru

96 TEMZ; s:15.97 CARLSSON Bo, MUDAMBI Ram; Globalization, Entrepreneurship, and Public Policy: ASystems View, Industry and Innovation, Vol:10, Number 1, March 2003, s:103-104.98 SEYDOLU; s:664.


49/177

35

iletmesi olduuna, hangi pazar ve blgelerde yer aldna, okuluslu strateji veya

kresel strateji uygulamasna gre deimektedir.

Ulerin ok ulusluluk dereceleri her ne kadar bir birinden farklym gibi

gzkse de aslnda gnmzdeki kreselleme dalgasyla birlikte, uluslar aras

iletmeler nce Uler haline gelmi ve son deiimle kresel/ulus tesi iletmeler

haline gelmilerdir. U ve ulus tesi iletmelerin arasndaki kk bir fark, ulus

tesi/kresel iletmenin ynetim ve faaliyet fonksiyonlar anavatann bulunduu

lkeden ynlendirilmemektedir. Aslnda rneklere baktmzda Ulerde yava bir

ekilde ulusallk niteliklerini yitirmeye balamtr. rnein Sonynin Dnya Chief

Executive Officer (CEO)su bir Amerikaldr. letme, faaliyetlerini sadece Japonya

ve ABDde deil, zelikle gen nfus poplasyonunun yksek olduu lkelerde defaaliyetlerini yrtmektedir.

Uluslar Aras letme, terimi ise genellikle blm veya ube dzeyindeki

faaliyetlerini bir merkez etrafnda toplayan ve direk yatrm dahil, yabanc pazarlara

girmek iin tm potansiyel stratejileri uygulamay dnen bir iletme tipi olarak

yorumlanmaktadr99.

Uler ve kresel iletme arasndaki ayrm, kresel iletmenin baztanmlama zellikleriyle oluabilmektedir. Bu zellikler, kresel iletmelerin pazar

paylar, yapsal zelliklerine gre yaplan tanmlamalarda, iletmelerin faaliyette

bulunduu lke says veya mlkiyetin dald lke says, igrenlerin ait olduu

ulusa gre yaplan ayrm, performans yaklama gre yaplan ayrmlarda krllk

oran, Birlemi Milletlerin kresel iletme tanmnda, bu iletmelerin hukuki

statleri ve tabi olacaklar hukuk kurallar esas alnmaktadr100.

99ATIROLU; s:11.100 TUTAR; (Kreselleme Srecinde letme Ynetimi) s:71.


50/177

36

Literatrde, iletmelerin okulusluluk seviyelerini deerlendiren birok kriter

tanmlamtr. Bu kriterler yledir; 101

1. Kontrolnde veya sahibi olduklar yavru iletmelerin boyut ve saylarnagre,

2. Madenler, fabrikalar, bankalar, ofis ve hoteller gibi deer yaratc faaliyetgerekletiren lkelerin saylarna gre,

3. letmelerin kresel servetleri, gelirleri veya yabanc yatrmlarndaalanlarn saylarna gre,

4. Ynetimlerinin uluslar araslk derecesine gre,5. Yksek deer tayan faaliyetlere gre, (rnein AR-GEnin uluslar

araslatrlmas, bu lden kast edilen yabanc retimin kalite veya

geniliine ulalmasdr.)6. Sistemin getirdii avantajlara gre, (Ulerin devletten salad yararlar ve

faydalar sona erince, ekonomisini dier lkelerde gerekletirebilen lerdir.)

Uler belirlenmektedir.

Ude retim, yatrm, pazarlama gibi faaliyetlerin ana lke dndaki

younluu, uluslar aras dzeydeki bir iletmeye gre olduka fazladr. Kresel

iletme ise uluslar araslamas en st seviyeye ulam, yabanc pazar yerine bak

asna sahip olan, i stratejisi, rgt yaps ve insan kaynaklar sistemiyle ilgiliuygulamalarnda dnya apnda benzerlik, standardizasyon ve koordinasyonun

arlk kazand iletmelerdir102.

Ulerle, ulus tesi ve uluslar st iletmeler bir bakma tamamen kresel

iletmelerdir. Aslnda Ulerde gnmzde kresel iletmelere yaknlamakta ve

kresel iletme olmaya bir adm daha yaknlamaktadr. ok ulusluluktan kp

tamamen kresel olan iletmelerin banda Sony, Samsung, Nokia gelmektedir.

Dikkat edilecek olursa bu iletmelerin ounluu biliim sektrnde yer almaktadr.nk Coca-Cola, Pepsi, Nestle iletmeleri gda sektr olduu iin dnya

pazarlarndaki farkl blgelerde o blgeye ilikin ayr reklam, pazarlama, insan

101 DUNNING H. John; Multinational Enterprises And The Global Economy, Addison-Wesley,1993, s:3.102 AY , KARTAL; s:13.


51/177

37

kaynaklar stratejileri uygulamak zorundadr. Fakat biliim sektr tm dnyada ayn

ekilde reklam, pazarlama ve insan kaynaklar faaliyetleri yapmaktadr. nk

nemli olan bilgi teknolojisidir. Bu iletmelerin uyguladklar kresel stratejiler, rn

standardizasyonu tm dnyada kabul grmtr.

U, retim faaliyetlerini salayan ve ayn zamanda yatrmn ilave krlln

gerekletirmesi iin farkl lkelerde reten ve pazarlama faaliyeti yapan bir

organizasyondur. Bu tanma gre, okuluslu iletme deiik lkelerde yavru

iletmeler ve bayilerle faaliyet gsteren ve toplam satlar, varlklar veya igcnn

%20 si ana lke dnda olan bir iletme olarak tanmlanabilir103.

Kresel letmeler,literatrde arlkl olarak U terimi kullanlsa da kreseliletme, global player gibi tanmlamalar aslnda daha ok byk lekli, yatrmda

bulunduklar ve faaliyet gsterdikleri lkelerin younluu iletmenin deeri,

istihdam edilen igc says bakmndan Uler skalasnn en stnde yer alan,

birok lkenin milli gelirden daha fazla gelire sahip iletmeler kast edilmektedir.

rnek olarak otomotiv sektrnde Amerikan kkenli GM ve Ford, Alman kkenli

Volkswagen ve iki iletmenin birlemesi ile doan DaimlerChrysler, elektrik ve

elektronik endstrisinde Siemens ve Robert Bosch, Japon kkenli Sony ve Toshiba,

kimya ikolunda Bayer, Fransz kkenli Aventis, ngiliz BP bu iletmelerdensaylabilir104.

Bu tr iletmeler, ortamdaki deiikliklere kar uyum gleri yksek olup

gelecei etkileyebilecek kresel eilimlere kar son derece duyarldr. Gelimi bir

i stratejisi gerektiren, son derece gelimi bir organizasyon yapsna sa

Documents

Cok Uluslu Isletmelerde Insan Kaynaklari Stratejileri Human Resource Strategies in Multinational Companies