การประชมมหกรรมสขภาพชมชน ครงท 2

จากความรสระบบจดการใหม จนตนาการเปนจรงไดไมรจบ

วนท 19 มกราคม 2555 เวลา 13.30 - 17.00 น. หอง Sapphire 4

เอกสารประกอบหองยอยวชาการ

นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

10

3นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ค�าน�า

เอกสาร นโยบายสาธารณะ (Public Policy): เครองมอการขบเคลอน

สขภาพชมชน เปาหมายเพอเปนเอกสารประกอบเวทแลกเปลยนเรยนร ในประเดนของ

กระบวนการนโยบายสาธารณะเพอสขภาพแบบมสวนรวม ในงานประชมมหกรรมสขภาพ

ชมชน ครงท 2

“จากความรสระบบจดการใหม จนตนาการเปนจรงไดไมรจบ” ณ อาคารอมแพค

ฟอรม เมองทองธาน

ส�านกงานวจยและพฒนาระบบสขภาพชมชน (สพช.)

มกราคม 2555

5นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

บทน�ามค�าอย 2 ค�าทตองท�าความเขาใจในความหมายเสยกอน นนคอค�าวา “นโยบาย

สาธารณะ” กบค�าวา “สขภาพชมชน” และเมอเขาใจในความหมายแลวจงจะไดกลาว

ใหเหนถงความสมพนธของค�า 2 ค�านในล�าดบถดไปวา นโยบายสาธารณะเปนเครองมอ

ในการขบเคลอนสขภาพชมชนอยางไร

คนสวนใหญมกเขาใจวา “นโยบายสาธารณะ” หมายถง สงใดกตามทรฐบาล

เลอกทจะกระท�าหรอไมกระท�า1 หรอกจกรรมทรฐกระท�าเกยวกบเรองใดเรองหนง โดย

เจตนาเพอแกปญหาทเกดขนในสงคม เชน ความยากจน การผกขาด เปนตน2 หรอ กจกรรม

ทกระท�าโดยรฐบาล การตดสนใจเลอกทจะกระท�าของรฐบาลตองค�านงถงคณคาของสงคม

เปนเกณฑโดยมงทจะตอบสนองความตองการของประชาชนเปนหลก3

อยางไรกตามมนกวชาการอกกล มหนงทเหนวาในแตละสงคม มนโยบาย

สาธารณะเกดขนอยตลอดเวลา ไมเฉพาะทเปนนโยบายทางการเมองของพรรคการเมอง

ตาง ๆ นโยบายของรฐบาล นโยบายในแผนพฒนาของชาต หรอนโยบายของกระทรวง ทบวง

กรมตางๆ เทานน แตนโยบายสาธารณะเกดขนไดตลอดเวลาจากภาคประชาชน ภาคเอกชน

ชมชน และสงคมดวย จงใหความหมายของค�าวา “นโยบายสาธารณะ” วาหมายถง “ทศทาง

นโยบายสาธารณะ :เครองมอการขบเคลอนสขภาพชมชน

วสทธ บญญะโสภต

นรชา อศวธรากล

1 โทมส อาร ดายส, 1984 อางถงในปยะนช เงนคลาย. ม.ป.ป. นโยบายสาธารณะ. เอกสารหมายเลข 161 กรงเทพฯ: ศนยเอกสารทางวชาการ คณะรฐศาสตรมหาวทยาลยรามค�าแหง.2 เจมส อ แอนเดอรสน, 1975 อางถงในปยะนช เงนคลาย. (อางแลว)3 สมบต ธ�ารงธญวงศ, อางถงในปยะนช เงนคลาย. (อางแลว)

6นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

หรอแนวทางทสงคมโดยรวมเหนวาหรอเชอวา ควรจะด�าเนนการไปในทศทางนน4”

ซงในบทความชนน จะมงเนนไปทนโยบายสาธารณะในความหมายหลงน

ส�าหรบค�าวา “สขภาพชมชน” อาจเรยกอกอยางหนงวา อนามยชมชน หมายถง

ภาวะแหงการรวมเอา สขภาพของบคคลตางๆ ในชมชนเขาไวดวยกน ซงสขภาพอนามย

ของแตละบคคลจะดได กยอมขนกบสภาพสงแวดลอมดวย5 โดยการจะน�าไปส ภาวะ

ดงกลาวได จ�าเปนตองมระบบสขภาพชมชนทเขมแขง ทหมายถงชมชนสามารถดแลรกษา

สขภาพดวยตนเองมากทสด สามารถควบคมโรคและสรางเสรมสขภาพ มระบบบรการ

ทสามารถใหบรการทจ�าเปนแกประชากรทงมวลในชมชนทองถนได6

ฉะนน ในบทความน จงมงเนนไปท การพฒนานโยบายสาธารณะทหมายถง

ทศทางหรอแนวทางทสงคมโดยรวมเหนวาหรอเชอวา ควรจะด�าเนนการไปในทศทางนน

เพอน�าไปสความมสขภาพทดของคนในชมชน

นโยบายสาธารณะ : กบนโยบายสาธารณะเพอสขภาพ(1) หวใจส�าคญของนโยบายสาธารณะ

หวใจส�าคญของนโยบายสาธารณะไมไดอยทค�าประกาศหรอขอเขยนทออกมา

เปนลายลกษณอกษรหรอเปนทางการแตอยท “กระบวนการ” ของการด�าเนนการใหไดมา

ซงนโยบายสาธารณะมากกวา โดยกระบวนการสรางนโยบายสาธารณะทดตองเกดจากการ

มสวนรวมจากทกฝายทเกยวของในสงคมเขามาท�างานรวมกน โดยรวมแลกเปลยนขอมล

ขาวสาร ความรตาง ๆ รวมก�าหนดทศทางแนวทางของนโยบายสาธารณะ รวมด�าเนนการ

ตามนโยบายเหลานน รวมตดตามผลและรวมทบทวนนโยบายสาธารณะเพอปรบปรงแกไข

และพฒนาตอเนอง

4 อ�าพล จนดาวฒนะ, การสรางนโยบายสาธารณะเพอสขภาพแบบมสวนรวม : มตใหมของการสรางเสรมสขภาพ, (พมพครงท 3) ส�านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต, 25515 http://www2.udru.ac.th/~sci102/Data/Unit2/Unit2-9.htm6 ประเวศ วะส, กระบวนทรรศนใหมในการพฒนาประเทศไทย : ทองถนเขมแขง, มลนธสาธารณสขแหงชาต, 2522

7นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ศ.นพ.ประเวศ วะส กลาวไววา กระบวนการนโยบายสาธารณะทด ควรประกอบ

ดวยกศล 3 ประการ7 คอ

ก. เปนกระบวนการทางปญญา คอ มการใชหลกฐานขอเทจจรงทผานการ

ศกษาวเคราะหสงเคราะหอยางดจนเปนความรทเรยกวา เปนการสรางนโยบายบนฐานของ

ความร (knowledge – based policy formulation)

ข. เปนกระบวนการทางสงคม เนองจากนโยบายสาธารณะกระทบสงคม

ทงหมดอยางรนแรง ดงนน ผมสวนไดสวนเสย คอ สงคม ควรไดมโอกาสเขามามสวนรวม

เรยนร รวมก�าหนด นโยบาย โดยท�าเปนกระบวนการทเปดเผย โปรงใส ทกฝายเขารวมได

ค. เปนกระบวนการทางศลธรรม นโยบายสาธารณะทดตองเปนไปเพอความ

ถกตองดงาม และเพอประโยชนสขของคนทงสงคม ไมแฝงเรนเพอประโยชนเฉพาะตนหรอ

เฉพาะกลม

(2) จดออนของนโยบายสาธารณะในสงคมไทย

อยางไรกตาม จากการศกษาพบวาสงคมไทยมจดออนของนโยบายสาธารณะ8

ก. ประชาชนเขาไมถงกระบวนการนโยบายสาธารณะ เรองนกลายเปนเรอง

เฉพาะของฝายการเมอง ฝายรฐบาล และฝายราชการไปเสยสวนใหญ ประชาชนอาจไดเขา

รวมบางใหดพอเปนพธเทานน

การแกจดออนน รฐธรรมนญฉบบป พ.ศ. 2540 ไดเขยนไวชดเจน ตวอยางใน

มาตรา 76 กระบไววา “รฐตองสงเสรมและสนบสนนการมสวนรวมของประชาชนใน

การก�าหนดนโยบายการตดสนใจทางการเมอง การวางแผนพฒนาเศรษฐกจ สงคม และ

การเมอง รวมทงการตรวจสอบการใชอ�านาจรฐทกระดบ”และในรฐธรรมนญฉบบป พ.ศ.

2550 กมเขยนไวในมาตรา 87 (1) วา “รฐตองสงเสรมใหประชาชนมสวนรวมในการ

ก�าหนดนโยบายและวางแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมทงในระดบชาตและระดบ

ทองถน” แตในทางปฏบตยงไมคอยเปนไปตามเจตนารมณของรฐธรรมนญสกเทาใด

7 ประเวศ วะส, กระบวนการนโยบายสาธารณะ, มลนธสาธารณสขแหงชาต, 25478 อ�าพล จนดาวฒนะ (อางแลว)

8นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ข. ใหความส�าคญของคณคาและมตตางๆ อยางไมสมดล โดยนโยบาย

สาธารณะสวนใหญ มงไปทเรองของเศรษฐกจเปนส�าคญเสมอ และการใหโอกาสแกคน

บางกลม ในขณะทคนสวนใหญเสยโอกาสและเสยเปรยบ เชน นโยบายสาธารณะในการพฒนา

เสนทางคมนาคมขนสงทมงทการขยายตวทางเศรษฐกจและความสะดวกสบายของคนทม

โอกาสใชรถใชถนนมากกวา สงผลกระทบตอวถชวตของคนในชมชน และกระทบตอสขภาพ

ของมหาชน เปนตน

ค. การสรางนโยบายสาธารณะ ขาดขอมลหลกฐานทางวชาการทมน�าหนก

เพยงพอ สรางนโยบายขนจากผลประโยชนของคนบางกลมบางหม ขาดการค�านงถงผล

กระทบทรอบดานอยางเพยงพอ เชน นโยบายการพฒนาภาคอตสาหกรรม นโยบายการ

พฒนาพลงงาน เปนตน

ง. ขาดกระบวนการประเมนผลกระทบและการก�าหนดทางเลอกทหลากหลาย

เมอก�าหนดเปนนโยบายสาธารณะและลงมอด�าเนนการไปแลว ไมมกลไกวธการในการ

ประเมนผลกระทบดานตาง ๆ และขาดการคดทางเลอกทหลากหลาย ทส�าคญ คอ

ประชาชนไมไดมสวนรวมเลอกทางเลอกเหลานน เชน นโยบายพฒนาพลงงานไปสการ

พฒนาพลงงานกระแสหลกทมงรบใชการพฒนาธรกจอตสาหกรรม การพฒนาทดน การ

จดการเมองทมงไปในทางรองรบการขยายตวทางเศรษฐกจ มากกวารองรบการอยรวมกน

อยางผสมกลมกลนกบธรรมชาตและสงแวดลอมทมสขภาวะ เปนตน

จ. ขาดระบบการตดตาม ตรวจสอบ ประเมนผลนโยบายสาธารณะตาง ๆ

ทเกดขนและไดลงมอด�าเนนการไปแลว ผลกระทบทเกดจากนโยบายสาธารณะตางๆ

จงสะสมพอกพน เปนปญหารนแรงและเรอรงไมไดรบการแกไข หรอปรบเปลยนนโยบาย

เทาทควร

(3) นโยบายสาธารณะเพอสขภาพ (Healthy Public Policy)

การด�าเนนการตามนโยบายสาธารณะตางๆ มผลกระทบตอบคคลและสภาพ

แวดลอม สงผลกระทบตอสขภาพ/สขภาวะ ทงทางบวกและทางลบ และทางตรงและทาง

ออม เชน นโยบายการกระจายรายได อตราคาจาง การจดการทอยอาศย การคมนาคม

ขนสง การสอสารมวลชน การพฒนาการเกษตรและอตสาหกรรม การใชทดน การจดการ

ผงเมอง การใหสมปทานเหมองแร การจดการเรองพลงงาน เปนตน การด�าเนนนโยบาย

9นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

สาธารณะตางๆ ทใหความส�าคญตอสขภาพ/สขภาวะ จงเรยกวาเปน“นโยบายสาธารณะ

เพอสขภาพ” หรอ “นโยบายสาธารณะทด” (Healthy Public Policy) เปนการสราง

หลกประกนความมนคงดานสขภาพอยางหนง เชน นโยบายสาธารณะดานการคมนาคม

ทใหความส�าคญกบความปลอดภยของผใชรถใชถนน มงด�าเนนมาตรการตางๆ เพอลดการ

ตายและการบาดเจบจากอบตเหตบนทองถนน นโยบายสงเสรมเกษตรกรรมปลอดสารพษ

นโยบายควบคมเพอลดการใชสารเคมในการเกษตร นโยบายสงเสรมใหประชาชนท�างาน

ใกลบานหรอท�างานอยในชมชนทองถนของตนเอง เปนตน เหลานคอตวอยางของนโยบาย

สาธารณะทเออตอสขภาพ ซงกเปนหลกประกนใหกบมหาชนไดวาจะมสขภาวะหรอไมเสย

สขภาพอยางไมสมควร

องคการอนามยโลกใหความหมายของนโยบายสาธารณะทเออตอสขภาพไววา

คอ “นโยบายสาธารณะทแสดงความหวงใยอยางชดเจนในเรองสขภาพ พรอมทจะรบผดชอบ

ตอผลกระทบทางสขภาพทอาจเกดขนจากนโยบายนน ขณะเดยวกนกเปนนโยบาย

ทมงสรางเสรมสงแวดลอมทงทางสงคมและกายภาพทเออตอการมชวตทมสขภาพด

และมงใหประชาชนมทางเลอกและสามารถเขาถงทางเลอกทกอใหเกดสขภาพดได9”

การจะท�าใหรฐบาล ราชการ องคกรปกครองสวนทองถน ชมชน และสงคมภาค

สวนตางๆ สรางนโยบายสาธารณะทเออตอการมสขภาพจ�าเปนตองมการสงเสรมสนบสนน

ใหเกดสงตางๆ ไดแก

(1) ตองชวยกนสรางความตระหนกในคณคาของสขภาพทมความหมายกวางวา

เปนเรองของสขภาวะ เปนเรองทเกดขนไดดวยความรบผดชอบของทกฝายในสงคม ไมใช

เปนเรองแคการปวย-ไมปวย และการไดรบบรการสาธารณสขเพยงเทานน ซงตรงนตอง

อาศยกระบวนการท�างานรวมกบกระบวนการแลกเปลยนเรยนรซงกนและกนอยางตอเนอง

ไมมทสนสด

(2) ฝายทท�างานทางวชาการตองสนบสนนขอมลหลกฐานเกยวกบผลกระทบ

ดานสขภาพจากการด�าเนนการนโยบายสาธารณะตางๆ โดยน�าเสนอขอมลตางๆ ตอ

สาธารณะ เพอชวนทกฝายในสงคมเขามารวมคดรวมท�า ฝายรฐเองกตองสนบสนนใหฝาย

วชาการไดศกษาวจยพฒนาองคความรเหลานอยางเพยงพอและตอเนอง

9 อางถงในอ�าพล จนดาวฒนะ (อางแลว)

10นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

(3) สรางเครอขายการเรยนรรวมกน การสอสารเผยแพรขอมลขาวสารสาธารณะ

เพอรวมรบผดชอบสงคมทจะน�าไปสการมสขภาพ/สขภาวะรวมกน ซงในประเทศทพฒนา

แลวจะมบรรยากาศเชนนคอนขางด

(4) ชวยกนน�าเสนอทางเลอกของนโยบายสาธารณะเพอสขภาพทสามารถปฏบต

ไดใหมากๆ เพอใหทกฝายในสงคมชวยกนคดตอ ชวยกนผลกดนตอใหประสบผลส�าเรจ โดย

ไมรอใหฝายรฐ ฝายราชการ ฝายทนคดเทานน เชน นโยบายสรางเสนทางการคมนาคม

ส�าหรบรถจกรยาน ซงท�าใหไมตองพงพลงงานกระแสหลก เปนมตรกบธรรมชาตและเกด

การสรางเสรมสขภาพไดเปนอยางด เปนตน

(5) เขารวมกระบวนการสรางนโยบายสาธารณะเพอใหไดนโยบายสาธารณะเพอ

สขภาพทด โดยทกฝายในสงคมตองชวยกนพฒนาจตส�านกเขาสการเปนพลเมองทสนใจ

เรองของสวนรวม และกระตอรอรนเขารวมคดรวมสรางนโยบายสาธารณะเพอพฒนาสงคม

สขภาวะรวมกน

เครองมอสรางนโยบายสาธารณะเพอสขภาพตามพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ซงเปนกฎหมายทมเจตนารมณ

เพอวางกรอบและแนวทางในการก�าหนดนโยบาย ยทธศาสตรและการด�าเนนงานดาน

สขภาพของประเทศ รวมทงการก�าหนดองคกรและกลไกเพอใหเกดการด�าเนนงานอยาง

ตอเนองและมสวนรวมจากทกฝาย อนจะน�าไปสเปาหมายในการสรางเสรมสขภาพ10

ไดก�าหนดเครองมอสรางนโยบายสาธารณะเพอสขภาพ ไวใน 3 ลกษณะ คอ

(1) เครองมอพฒนากระบวนการก�าหนดนโยบายสาธารณะ (Pol icy

Formulation Process)

สวนใหญในขนตอนก�าหนดนโยบายตางๆ ทใชกนโดยทวไปทผานมา สงคมเรา

ยงไมคอยไดใชกระบวนการก�าหนดนโยบายสาธารณะอยางเปนขนตอนตามหลกวชาการ

นโยบายสาธารณะหลายอยางจงเกดขนจากสามญส�านกจากฝายทมอ�านาจ มผลประโยชน

และเกดจากความเชอของผก�าหนดนโยบายมากกวาขอมลตามกระบวนการทางวชาการ

10 ปรากฏในหมายเหตทายพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550

11นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ในสงคมไทย จ�าเปนตองชวนกนหนมาสรางกระบวนการก�าหนดนโยบายสาธารณะ

อยางเปนระบบและมหลกวชาการมากขน

การสรางนโยบายสาธารณะเพอสขภาพทดควรเปน “กระบวนการนโยบาย

สาธารณะแบบมสวนรวม” (Participatory Public Policy Process : PPPP) ไมใช

การก�าหนดนโยบายสาธารณะจากฝายหนงฝายเดยว หรอชองทางการก�าหนดนโยบาย

สาธารณะแบบปด

การเรมตนของกระบวนการจะเรมจากดานใดกได แตตองเชอมโยง ดงใหทกฝาย

เขามามสวนรวมอยางจรงจง ไมใชมสวนรวมแบบพอเปนพธ กระบวนการก�าหนดนโยบาย

สาธารณะอาจรเรมโดย อบต. เทศบาล หรอหนวยราชการกได หรอโดยเครอขายประชาชน

หรอกลมประชาคมในชมชนทองถนกได หรอเรมจากฝายนกวชาการนกวชาชพตางๆ กได

เชน การสรางนโยบายสาธารณะเกยวกบการใชรถใชถนนในจงหวดขอนแกน รเรมจากฝาย

วชาชพการแพทยและสาธารณสขเหนปญหา มขอมลองคความรแลวชกชวนฝายราชการ

และฝายประชาชนเขารวมคดรวมแลกเปลยนเรยนรและรวมผลกดนจนเกดเปนนโยบาย

สาธารณะเพอสขภาพทมการด�าเนนการอยางเปนรปธรรม การสรางนโยบายการเกษตร

ทเออตอสขภาพทรเรมโดยเครอขายเกษตรกรและนกพฒนาเอกชนภาคเหนอ การสราง

นโยบายสาธารณะในการลดปรมาณขยะทอ�าเภอดานขนทดทรเรมโดยเทศบาลต�าบลแลวม

การเชอมโยงดงทกฝายเขารวมคดรวมท�าจนเกดผลอยางเปนรปธรรม เปนตน

เครองมอหนงทม งเนนการพฒนากระบวนการสรางนโยบายสาธารณะเพอ

สขภาพทปรากฏในพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 คอ “สมชชาสขภาพ” โดย

ไดใหค�านยามวาหมายถง “กระบวนการทใหประชาชนและหนวยงานของรฐทเกยวของได

รวมแลกเปลยนองคความรและเรยนรอยางสมานฉนท เพอน�าไปสการเสนอแนะนโยบาย

สาธารณะเพอสขภาพหรอความมสขภาพของประชาชน โดยจดใหมการประชมอยางเปน

ระบบและอยางมสวนรวม11” โดยในหมวด 4 ไดก�าหนดใหมสมชชาสขภาพไว 3 ประเภท

คอ สมชชาสขภาพเฉพาะพนท สมชชาสขภาพเฉพาะประเดน และสมชชาสขภาพ

แหงชาต

11 มาตรา 3 ของพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2554

12นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

จากการด�าเนนงานทผานมาครบ 1 ทศวรรษ สามารถสงเคราะหรปแบบ

การพฒนานโยบายสาธารณะเพอสขภาพแบบมสวนรวมผานกระบวนการสมชชาสขภาพ

เฉพาะพนท ไดเปน 2 กลม12 คอ

ก. แบงตามรปแบบการเคลอนไหวเชงกระบวนการ

(1) แบบคนหาปญหาและหาแนวทางแกไข เปนรปแบบพนฐาน เนนการ

คนหาประเดนปญหาสาธารณะ แลวจงรวมกนคนหาแนวทางแกไขหรอหาทางออกรวมกน

ในเชงนโยบาย ซงสวนใหญหลายจงหวดจดกระบวนการสมชชาสขภาพรปแบบน เชน

การใชสมชชาสขภาพเพอการเฝาระวงปญหาการตงครรภในวยรนของต�าบลชอนสมบรณ

จงหวดลพบร (ดรายละเอยดในลอมกรอบ 1)

(2) แบบสรางภาพฝน แลวพฒนาตาม เปนการสรางภาพในอดมคตหรอ

ฉากทศนรวมกน ก�าหนดวสยทศนและเปาหมายรวม แลวจงมการวางแผนหรอคนหา

แนวทางการเดนไปใหถงเปาหมายทวางไว เชน การใชสมชชาสขภาพพฒนาธรรมนญ

สขภาพอ�าเภอสงเมน จงหวดนาน เปนตน

(3) แบบสรางแบบอยางทด แลวขยายสนโยบาย เปนการเรมตนการพฒนา

ใหเกดพนทตนแบบ หรอการถอดบทเรยนจากรปธรรมความส�าเรจ แลวจงขยายผลตอให

เกดเปนนโยบาย เชน สมชชาสขภาพจงหวดฉะเชงเทราทเรมจากการพฒนาสขภาพระดบ

ต�าบลจนเกดเปนพนทตนแบบ แลวพยายามขยายผลสสาธารณะทกวางขน เปนตน

(4) แบบเฝาระวงเตอนภยใหสงคม เปนกระบวนการทสรางกลไกขนมาเฝา

ระวงผลกระทบตางๆ ทจะเกดขนกบชมชนและสงคม โดยสอสารกบสงคมไดรเทาทนทง

เชงขอมลและความร เชน สมชชาสขภาพจงหวดแมฮองสอน ประเดนการจดการลมน�าทจะ

พฒนากลมองคกรเครอขายขนมาเปนกลไกเฝาระวงเตอนภยใหกบชาวแมฮองสอน เปนตน

(5) แบบการพฒนาและตดตามผลนโยบาย เปนการประสานงานกบภาค

เครอขายทเปนผขบเคลอนนโยบายสวนตางๆ และวางแผนยทธศาสตรทจะขบเคลอน

นโยบายสการปฏบตตามชองทางตางๆ เชน สมชชาสขภาพจงหวดนครศรธรรมราช ขบ

เคลอนจนเกดขอบญญต อบต. ทาศาลา ในการอนรกษทรพยากรชายฝง สมชชาสขภาพ

12 อ�าพล จนดาวฒนะ, เหลยวหลง แลหนาสสมชชาสขภาพทศวรรษท 2, เอกสารประกอบการประชมวชาการ 1 ทศวรรษสมชชาสขภาพ, ส�านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต, 2554

13นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

จงหวดสงขลาขบเคลอนค�าประกาศสมหลาสการจดกระบวนการสมชชาสขภาพในระดบ

อปท. (ดรายละเอยดในลอมกรอบ 2) และสมชชาสขภาพจงหวดสกลนครขบเคลอน

ขอเสนอเชงนโยบายประเดนเกษตรเออสขภาพและอาหารปลอดภยสการท�าแผนพฒนา

ระดบทองถนและจงหวด เปนตน

ข. แบงตามลกษณะการพฒนากระบวนการหรอการสรางพนทสาธารณะ

(1) การประยกตกระบวนการสมชชาสขภาพแหงชาตมาใช เปนการ

จดกระบวนการสมชชาสขภาพท เป นระบบและมแบบแผนมากขน ตงแต การจด

องคประกอบคณะกรรมการจดสมชชาสขภาพ การไดมาซงประเดน การพฒนาประเดน

และกระบวนการประชมเพอหาฉนทามตขอเสนอเชงนโยบาย โดยการประยกตแนวคด

มาจากกระบวนการจดสมชชาสขภาพแหงชาต เชน สมชชาสขภาพจงหวดสมทรปราการ

และสมชชาสขภาพจงหวดเชยงราย เปนตน

(2) การขบเคลอนนโยบายดวยกระบวนการถกแถลง กระบวนสมชชา

สขภาพแบบนเปนแบบทไมเปนทางการ คอนขางเปนธรรมชาต ใหความส�าคญกบความ

แตกตางหลากหลายในเชงแนวคด อดมการณ โดยเปดโอกาสใหทกฝายไดแลกเปลยนเรยนร

รวมกน ถกแถลงอยางอสระ และหาขอสรปรวมกน โดยพยายามแฝงกระบวนการเหลานใน

การประชมหรอในเวททกระดบ ซงกระบวนการสมชชาสขภาพเฉพาะพนทสวนใหญเปนไป

ในรปแบบน และปจจบนมหนวยงานและพนทไดน�าแนวคดของสมชชาสขภาพไปประยกต

ลอมกรอบ 1การเฝาระวงการตงครรภกอนวยอนควร บทเรยนจากต�าบลชอนสมบรณ จงหวดลพบร

จากการทบทวนขอมลทกขภาวะของแกนสมชชาสขภาพจงหวดลพบร เมอป 2552 พบอตรามารดาทคลอดบตร กอนอาย 20 ป 3 ปยอนหลง (พ.ศ. 2550 - 2552) มอตราสง รอยละ 18.1, 18.3 และ 17.5 ตามล�าดบ และพบวาทกอ�าเภอมแนวโนมสงขนโดยเฉพาะอ�าเภอพฒนานคม อ�าเภอทาวง และอ�าเภอหนองมวง สงเกนรอยละ 30 โดยสงสดไดแก อ�าเภอหนองมวง (รอยละ 33.3) จงไดจดท�าโครงการ ในพนทน�ารอง โดยเลอกต�าบลชอนสมบรณ อ�าเภอหนองมวง จงหวดลพบร เปนพนทด�าเนนการ โดยมพระครใบฎกาทรงพล ชยนนโท เจาอาวาสวดศรรตนาราม ผน�าภาคประชาสงคมของต�าบลชอนสมบรณ ซงเปน แกนน�าในการพฒนาในดานตางๆ มากวา 20 ป เปนผประสานการด�าเนนการ

14นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ใชในการจดท�านโยบายสาธารณะในรปแบบตาง ๆ อาท การจดท�าแผนแมบทชมชน

ของต�าบลบวใหญ อ�าเภอนานอย จงหวดนาน (ดรายละเอยดในลอมกรอบ 3) เปนตน

กระบวนการทน�ามาใชคอ “สมชชาสขภาพ” มาเปนแนวทางในการพฒนานโยบายสาธารณะเพอสขภาพ โดยไดด�าเนนการ

(1) หาเพอน โดยเรมจากการมองหาภาคส�าคญ (key actors) ตามกรอบสามเหลยมเขยอนภเขา และจดวงหารอรวมกนเพอมารวมกนพจารณากลไกเฝาระวงการ ตงครรภกอนวยอนควร และรวมกนวเคราะหผมสวนไดสวนเสยทงในพนท และเชญชวน มารวมด�าเนนการ โดยมสถาบนนารายณเพอการพฒนาจงหวดลพบร เปนทปรกษา

(2) รวมใจ/รบรทกข โดยใชลานโพธของวดศรรตนารามเปนเวทพดคยแลกเปลยนเรยนรแบบมสวนรวม จนเกดแนวทางการด�าเนนงานรวมกนททกฝายพรอมทจะก�าหนดเปนขอตกลงเพอรวมกนหาทางออกใหกบเยาวชน ใหคนท�าซงเปนผปกครอง ครอบครวของเดก ตวเดกและเยาวชนน�าไปปฏบต

(3) การออกแบบจงหวะการขบเคลอน โดยเรมตนจากจดเลก ๆ มพระครใบฎกาทรงพล ชยนนโท คอยประสานเชอมโยงภาคทกภาคสวนดงกลาวเขามาเรยนรรวมกนสรางสรรคกจกรรมดด แกเดก เยาวชน โดยเฉพาะการขบเคลอนประเดน “เดกด ศรชอนสมบรณ” ดวยยทธศาสตรการเปดพนทดด สรางสรรคใหเกดมเวทการแสดงออก การใชเวลาวางใหเปนประโยชน

(4) จดกระบวนการเรยนรจากการปฏบตจรง โดยเนนการท�างานจากคณคาแหงกลยาณมตรทเชอมโยงทกฝายเขาดวยกน เกดการแลกเปลยนประสบการณทสามารถน�าไปสการสรางสรรค แรงบนดาลใจ เดกเยาวชนมองเหนเปาหมายในชวตขางหนาฝนถงอนาคต ทอยากมอาชพ การพงตนเองได เพอกลบมาดแลพอแมมความมงมนและเสนอความคดเหน ทจะไปสฝนดวยการเปนเดกด เชอฟงพอแม ชวยเหลองานบาน ทส�าคญคอตงใจเรยน การผลกดนขอเสนอของเดกใหกลมผใหญเปนไปในรปแบบสนทนาแลกเปลยนกน ใชพลงแหงการตงค�าถาม มประเดนใหรวมกนคด เปนการเปดโอกาสใหเดกแสดงออก “เดกน�า ผใหญหนน” การผลกดนและก�าหนดแนวทางพฒนาคณภาพชวตเดก เยาวชน และครอบครวมหนวยงาน ระดบอ�าเภอเขามารวมรบฟงขอเสนอ มการสนบสนนงบประมาณ แผนงานและจดท�าโครงการรวมกนเกดเวทระดบอ�าเภอเพอสอสารสสาธารณะและเครอขายสขภาพต�าบลตางๆ ของอ�าเภอหนองมวง นอกจากนขอเสนอทเกดขนน�าไปสการสอสารแลกเปลยนเรยนรสเวทสมชชาสขภาพระดบจงหวดซงจดปละ 1 ครง

ปจจบนน แนวทางการด�าเนนงานของต�าบลชอนสมบรณไดถกขยายผลสพนทอน ๆ โดยมการจดสมชชาสขภาพอ�าเภอหนองมวง และน�าไปด�าเนนการในต�าบลดงดนแดง ชอนสารเดช บอทอง ยางโทน และต�าบลหนองมวง และทส�าคญไดน�าขอคนพบไปจดท�ายทธศาสตรดานสงคมของจงหวดลพบรในการเฝาระวงการตงครรภกอนวยอนควร ภายใตยทธศาสตร 4 สราง 1 พฒนาเปนนโยบายทจงหวดลพบรมงหวงเพอลดอตราการตงครรภกอนวยอนควรในทสด

15นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ลอมกรอบ 2สมชชาสขภาพเฉพาะพนท ส “สงขลาพอเพยง”

จงหวดสงขลาไดน�า “กระบวนการสมชชาสขภาพ” ไปใชเปนเครองมอในการวางแผนการพฒนาสขภาพของจงหวด ผานการจดท�าแผนสขภาพ ตงแตป 2549 จนถงป 2553 ไดยกระดบขนมาเปนยทธศาสตร “สงขลาพอเพยง”

จดเรมตนเกดจากคนกลมหนงไดปรกษาหารอรวมกนถงแนวทางการพฒนาจงหวด และเหนสอดคลองกนวาจะตองพยายามเชอมรอยประสานเครอขายภาคพลเมองหลกๆ ในจงหวดใหเขามารวมกนขบเคลอนสงขลาใหเกดสขภาวะ มการใชกระบวนการสมชชาสขภาพเปนเครองมอหนงในการเชอมผคนทกภาคสวนเขามาคดและท�างานรวมกนจนไดเปน “แผนสขภาพจงหวด” และขยายแนวคดเปนการจดท�า “แผนสขภาพต�าบล” ใน 22 ต�าบล มการรวมกนจดท�า “ค�าประกาศสมหลา” เพอแสดงทศทางการพฒนาระบบสขภาพระดบต�าบล และมการบรณาการขอเสนอเชงนโยบาย และด�าเนนการขบเคลอนนโยบายไปสการปฏบต ทหลากหลาย ทงเชงประเดนและเชงพนท

ในป 2553 เครอขายสรางสขภาพจงหวดสงขลา ไดใชสมชชาสขภาพเปนกระบวนการพฒนานโยบายสาธารณะเพอสขภาพแบบมสวนรวมอยางตอเนอง มผลท�าใหภาคเครอขายทกภาคสวนไดรวมกนประกาศ “วาระสงขลาพอเพยง” เพอด�าเนนงานสรางสขภาวะของคนสงขลา ภายใตปรชญาน�าทาง คอ “เขาใจ เขาถง พฒนา” ใชแนวคด “เศรษฐกจพอเพยง” และรากฐานธรรมะในทกศาสนา ภายใตบรบททสอดคลองกบวถวฒนธรรมของพนท โดยมยทธศาสตรรวม 5 ประการ คอ การสรางคานยมรวมสรางชมชนเขมแขง พฒนา คนและสรางความร ขบเคลอนนโยบายสาธารณะ และสนบสนนและการจดการ มขอเสนอเชงนโยบายรวม 15 ประเดน

สมชชาสขภาพจงหวดสงขลา เปนตวอยางหนงของกระบวนการทางสงคมทหนนเสรมการพฒนาประชาธปไตยแบบมสวนรวมและหนนเสรมการปฏรประบบสขภาพอยางตอเนองและเปนรปธรรม และมความกาวหนาไปตามล�าดบ

ลอมกรอบ 3บวใหญ : ชมชนจดการตนเอง

ขอเสนอส�าคญของสมชชาเครอขายองคกรชมชนเพอการปฏรป เมอเดอนมนาคม 2554 คอ “ปฏรปประเทศไทย ใหชมชนทองถนจดการตนเอง” ซงสอดคลองกบมตสมชชาสขภาพแหงชาตครงท 3 และมตสมชชาปฏรปประเทศไทย ครงท 1 ทมฉนทามตใหทกภาคสวนเรงรด “นโยบายสนบสนนพนทจดการตนเอง” เพอใหชมชนทองถนทกแหงมศกยภาพในการแกไขปญหาในพนทโดยใชทนทมอยโดยอาศยทนจากภายนอกนอยทสด

16นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ความคดดงกลาว หากฟงดแลวบางคนอาจคดวาเปนไปไมได แตในความเปนจรงมชมชนหลายแหงก�าลงพฒนาไปสจดนน ซงตวอยางหนงในหลายหลายกรณเกดขนทต�าบลบวใหญ อ�าเภอนานอย จงหวดนาน

รปธรรมหนงทบวใหญน�ามาใชคอ การจดใหมแผนแมบทชมชนเพอใชเปนกรอบการท�างานขององคกร หนวยงานและประชาชนในต�าบล โดยชาวบานทนนเรยกแผนทเขาชวยกนจดท�าขนมาวา “แผนพฒนาสงคมเศรษฐกจทรพยากรธรรมชาตสงแวดลอมต�าบลบวใหญ” ฟงดเขาทาทเดยว

ต�าบลบวใหญ สวนใหญตงอยในเขตปาสงวนแหงชาต ฉะนน ปญหาหลกของทนคอความไมมนคงในทดนท�ากน เพราะมแปลงทดนท�ากนกวาหนงในหาตงอยในเขตปาสงวนแหงชาต อาชพทท�ากเปนเกษตรเชงเดยวทปลกขาวโพดเปนหลกท�าใหดน น�า ปาเสอมโทรม

กระบวนการฟนฟชมชนทองถนของต�าบลบวใหญเรมตนอยางจรงจง หลงจากมการน�าระบบขอมลสารสนเทศภมศาสตร หรอ GIS มาใชจดท�าฐานขอมลทางดาน เศรษฐกจ สงคม และทรพยากรธรรมชาต ของต�าบลอยางละเอยด แลวเชญชวนผน�าชมชนมารวมเวทพดคยแลกเปลยนกน โดยกลไกหลกทเปนหวเรยวหวแรงใหญ กคอ สภาองคกรชมชนต�าบลบวใหญ จนในทสดกไดแผนแมบทชมชนทเกดจากการมสวนรวมของทกภาคสวน

ฑฆมพร กองสอน ในฐานะประธานสภาองคกรชมชนต�าบลบวใหญ เลาใหผมฟงวา กวาจะออกมาเปนแผนฉบบน ไดเพยรพยายามมาปเศษ โดยเรมทการรวมคน ทสนใจแลวมาสรางความเขาใจจนเกดทมท�างาน ชวยกนวเคราะหทนในพนทรวมทง จดออนจดแขงของต�าบล รวมทงรวบรวมขอมลทมอยในทกมต จดเวทแลกเปลยนกบชาวบานในทกหมบาน แลวน�าปญหาและความตองการมายกรางเปนแผน แลวจดสมชชาเชญชวนคนทงภาครฐ ภาควชาการและแกนน�าชมชนมารวมกนพจารณา ใหความเหนชอบตอแผน แลวจงประกาศใชแผน

“โครงสรางพนฐานด วถชวตพอเพยง มเงนออม ใสใจวฒนธรรมและการศกษา รวมสรางสขภาวะและสงแวดลอม” คอวสยทศนทปรากฏอยในแผน ม 6 ยทธศาสตรส�าคญ ไดแก ฟนฟทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ฟนฟวฒนธรรม ประเพณ พฒนาเศรษฐกจ พฒนาคน พฒนาและปรบปรงโครงสรางพนฐาน และสงเสรม การสรางสข มกลไกขบเคลอนแผนคอ บวรส. หรอ บาน (ทองท ทองถน สภาและประชาชน) วด (พระสงฆ) โรงเรยน (คร นกเรยน) และหนวยงานสาธารณสข (หมอ อสม.)

17นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ภายใตยทธศาสตรแตละดาน จะมรายละเอยดกจกรรมโครงการรองรบ ซงมโครงการทด�าเนนในทกดานรวมทงสน 113 โครงการ และไดจ�าแนกแยกแยะไวอยางชดเจนวาแตละโครงการมใครบางทรบผดชอบ

และเมอวนท 14 กรกฎาคม 2554 ทผานมา ไดจดใหมเวทประกาศใชแผน อยางเปนทางการทามกลางสายฝนโปรยปราย ในวนนนมผวาราชการจงหวดนาน มาเปนประธาน และทส�าคญกคอมผคนทท�างานในต�าบลจากทกหนวยทกภาคมารวมในงานอยางคบคงและรบวาจะน�าแผนนนไปปฏบตตามภารกจของตน และยงทราบอกวา ยงมต�าบลอกอยางนอย 152 ต�าบล จากทกจงหวด อาสาลกขนมาด�าเนนการตามแบบทชาวบวใหญก�าลงด�าเนนการอย

(2) เครองมอประเมนผลกระทบดานสขภาพ (Health Impact Assessment : HIA)

การประเมนผลกระทบดานสขภาพ (Health Impact Assessment : HIA) หมายถง การประมาณการณผลกระทบของการกระท�าใดการกระท�าหนงทมตอสขภาพของประชากรกลมใดกลมหนง13 ซงการกระท�าดงกลาวอาจครอบคลมตงแตระดบโครงการ ระดบ แผนงานและระดบนโยบาย โดยคาดการณไปขางหนากอนทจะด�าเนนการตามแผนทวางไว

การประเมนผลกระทบดานสขภาพจากนโยบายสาธารณะเปนเครองมอส�าคญอยางหนงทสามารถน�าไปสการพฒนานโยบายสาธารณะเพอสขภาพทด ทผานมาเรองนยงเปนเรองใหมในสงคมไทย จะมกเปนความสนใจเกยวกบผลกระทบตอสงแวดลอมทเกดจากนโยบายสาธารณะมากกวา จนมกฎหมายก�าหนดเรองการประเมนผลกระทบดานสงแวดลอม (Environmental Impact Assessment : EIA) ออกมาใชบงคบ

การประเมนผลกระทบดานสขภาพ เปน “กระบวนการทางปญญา” มากกวากระบวนการทางกฎหมายหรอการใชอ�านาจ เปนเครองมอการเรยนรรวมกนทางวชาการและทางสงคม เปนกระบวนการประเมนผลกระทบทจะเกดกบสขภาพของประชาชนและชมชนจากนโยบายสาธารณะทเกดจากรฐ เอกชน ทองถน และเกดจากชมชนเอง น�าไปส การก�าหนดทางเลอก การตดสนใจเลอกทางเลอก การหาทางลดผลกระทบดานสขภาพ ทเกดขนจากทางเลอกนโยบายตางๆ เพอใหคนและชมชนมสขภาวะรวมกน

13 Scott-Samual, 1988 อางในเดชรตน สขก�าเนด, นโยบายสาธารณะเพอสขภาพ : การวเคราะหระบบการประเมนผลกระทบดานสขภาพ, สถาบนวจยระบบสาธารณสข, 2544

18นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

การประเมนผลกระทบดานสขภาพ เปนการท�างานแบบมสวนรวมของทกฝายใน

สงคม ใชวทยาการแบบสหสาขา เปนการท�างานในขอบเขตทกวางกวามตทางการแพทย

และสาธารณสข ครอบคลมไปถงสขภาวะอยางองครวม เปนการท�างานเชงบวกไมใชท�า

เพอน�าผลไปใชเพอการอนญาต–ไมอนญาตเรองตางๆ ไมใชเครองมอเชงอ�านาจหรอเชง

กฎหมาย

ตามพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ไดบญญตเรองนไวใน

มาตรา 10 ระบวา “เมอมกรณทจะมผลกระทบตอสขภาพของประชาชนเกดขน

หนวยงานของรฐทมขอมลเกยวกบกรณดงกลาว ตองเปดเผยขอมลนนและวธปองกน

ผลกระทบตอสขภาพใหประชาชน

ทราบและจดหาขอมลใหโดยเรว การเปดเผยขอมลตามวรรคหนงตองไมม

ลกษณะเปนการละเมดสทธสวนบคคลของบคคลใดเปนการเฉพาะ”

และมาตรา 11 ระบวา “บคคลหรอคณะบคคลมสทธรองขอใหมการประเมนและ

มสทธรวมในกระบวนการประเมนผลกระทบดานสขภาพจากนโยบายสาธารณะบคคลหรอ

คณะบคคลมสทธไดรบรขอมล ค�าชแจง และเหตผลจากหนวยงานของรฐกอนการอนญาต

หรอการด�าเนนโครงการหรอกจกรรมใดทอาจมผลกระทบตอสขภาพของตนหรอของชมชน

และแสดงความเหนของตนในเรองดงกลาว”

นอกจากนในมาตรา 25 ก�าหนดใหคณะกรรมการสขภาพแหงชาต (คสช.) มหนาท

ประการหนงคอ “ก�าหนดหลกเกณฑและวธการในการตดตามและประเมนผลเกยวกบ

ระบบสขภาพแหงชาตและผลกระทบดานสขภาพทเกดจากนโยบายสาธารณะทงระดบ

นโยบายและระดบปฏบตการ” ซงขณะน คสช. ไดมการประกาศใชหลกเกณฑและวธการ

ประเมนผลกระทบดานสขภาพทเกดจากนโยบายสาธารณะแลว14

อยางไรกตาม ส�านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต ไดมการพฒนาเครองมอ

นส�าหรบการน�าไปใชในชมชน เรยกวา การประเมนผลกระทบตอสขภาพระดบชมชน หรอ

14 ประกาศคณะกรรมการสขภาพแหงชาต เรอง หลกเกณฑและวธการประเมนผลกระทบดานสขภาพ ทเกดจากนโยบายสาธารณะ พ.ศ. 2552 ลงวนท 8 พฤศจกายน 2552

19นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

Community Health Impact Assessment เพอการเรยนรรวมกนของคนในแตละชมชน15

เปนเครองมอทถกพฒนาขนเพอใหคนในชมชนและภาคสวนทเกยวของรวมกนสรางชมชน

สขภาวะ ทใหความส�าคญกบการพฒนาทยงยน โดยไมไดรอคอยการพฒนาจากภาครฐ

หรอฝากความหวงไวทใครคนใดคนหนง หากแตเปนสงทชมชนรวมกนท�า รวมกนก�าหนด

ทการพฒนาในระบบใหญจะตองใหความส�าคญ ในการนชมชนจะเปนผก�าหนดภาพชมชน

สขภาวะ รวมกนวเคราะหปจจยทเกยวของ เพอใชเปนหลกในการพจารณาทางเลอกการ

พฒนาตาง ๆ ทสอดคลองกบภาพสขภาวะทชมชนรวมกนก�าหนดขน และทส�าคญรวมกน

พฒนาเครองมอประเมนผลกระทบทางสขภาพทเปนของชมชนเอง และใชในการประเมน

หากตองการขอมลประกอบการพจารณาหรอการตดสนใจ เกยวกบนโยบายหรอโครงการ

ตาง ๆ ทจะสงผลกระทบตอชมชน16

ในปจจบนมชมชนทสนใจจะเรยนรแนวคดการท�าการประเมนผลกระทบทาง

สขภาพในระดบชมชนและประยกตใชในชมชนของตน อาท (1) กรณการพฒนาชมชน

อยางยงยนภายใตระบบนเวศน 3 น�า แมกลอง จงหวดสมทรสงคราม (2) กรณเหมอง

ทองค�า จงหวดเลย (3) กรณปยเคม ในพนท อบต.หวยสามพาด กงอ�าเภอประจกษศลปาคม

จงหวดอดรธาน (4) กรณโครงการเซาเทนซบอรด – นคมอตสาหกรรมขนอม จงหวด

นครศรธรรมราช (5) กรณเขอนลาไม จงหวดนครศรธรรมราช (6) กรณทาเรอสงขลา จงหวด

สงขลา (7) กรณโรงไฟฟาจะนะและทอสงกาซไทย – มาเลเซย จงหวดสงขลา (8) กรณนคม

อตสาหกรรมฮาลาล จงหวดปตตาน (9) กรณนคมอตสาหกรรม จงหวดตรง (10) กรณ

ทาเรอมารนาและการบกรกทดนในเขตปาสงวนท�ารสอรทของบรษท นาราชา จ�ากด บานยาหม

บนเกาะยาวใหญ จงหวดพงงา (11) กรณโครงการไมสมารนา อาวฉลอง จงหวดภเกต

(12) กรณผงเมอง ชมชนวดเกต จงหวดเชยงใหม (13) กรณนคมอตสาหกรรมบานฉางและ

มาบตาพด จงหวดระยอง (14) กรณต�าบลกลาย อ�าเภอทาศาลา จงหวดนครศรธรรมราช

(ดรายละเอยดในลอมกรอบ 4)

15 อ�าพล จนดาวฒนะ, เอชไอเอ.หนนหรอฉดการพฒนา, ส�านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต, 255316 สมพร เพงค�า และจรญญา วงคพรม, HIA ชมชน เพอสขภาวะชมชน, ในเอกสารประกอบการประชมเชงปฏบตการ ครงท 1 การพฒนาแนวทางการประเมนผลกระทบทางสขภาพระดบชมชน เมอ วนท 7-9 เมษายน 2551 ณ ชลพฤกษ รสอรท จงหวดนครนายก

20นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ลอมกรอบ 4

การประเมนผลกระทบสขภาพระดบชมชนทต�าบลกลาย อ.ทาศาลา จ.นครศรธรรมราช จดรเรมเกดขนบนโตะกาแฟทนกพฒนาองคกรเอกชน หมอและ อสม. กลมหนง ไดพดคยกนถงเรองอนาคตของต�าบลกลาย และสดทายเหนวานาจะน�าเครองมอ CHIA มาด�าเนนการในพนท จงเรมไปปรกษาหารอกบแกนน�าคนส�าคญในชมชนจนเหนดวย ตอแนวคดขางตน การท�างานไดมแผนการด�าเนนงานไว 4 ระดบ คอ การท�าความเขาใจเกยวกบ CHIA กบแกนน�าชมชน การออกแบบการท�างานของกลมแกนน�าชาวบาน การศกษาขอมลผลกระทบสขภาพ และการประเมนผลและการสรางทางเลอกการพฒนา

กระบวนการท�าความเขาใจเรอง CHIA กบแกนน�าชมชน ทประกอบดวย แกนน�าชาวบาน ขาราชการ อบต. สถานอนามยโดยชใหเหนวาเปนเครองมอส�าหรบใหชมชนเขาถง ความรเพอน�าไปสการก�าหนดทศทางดานสขภาพและการก�าหนดทาทตอปจจยคกคามทเขามาในชมชนวาจะจดการอยางไร โดยไมใชเปนไปเพอการคดคานโครงการพฒนา ในพนท ส�าหรบกระบวนการออกแบบการท�างาน กเพอสรางการมสวนรวมของแกนน�าชาวบานในการก�าหนดแผนการท�างานและกลไกท�างานชดตาง ๆ รวมกน

ในกระบวนการศกษาขอมลกระทบสขภาพ ไดมการศกษาขอมล โดยแบงเปน 5 ชวงทส�าคญคอ การท�าความเขาใจกบสภาพแวดลอมทวไปของชมชน การศกษาขอมลพนฐานดวยการวจยแบบงาย การศกษาขอมลเชงลก การน�าขอมลมาวเคราะหจดท�าแผนพฒนาระดบต�าบล และการสอสารขอมลสสาธารณะ

ในทายทสดของกระบวนการคอการประเมนผลและการสรางทางเลอกการพฒนาภายใตทางเลอกการพฒนาทชมชนตองการใหเกดขนภายใตเงอนไขตาง ๆ ทงภายในและภายนอก จากการทมการก�าหนดใหพนทต�าบลกลายเปนทางเลอกของการพฒนานคมอตสาหกรรมปโตรเคมนน สมาชกในต�าบลกลายสวนใหญมความเหนคดคานการสรางนคมอตสาหกรรมปโตรเคมเนองจากไมเกดผลดตอชมชนไมวาดานใด ๆ

จากกรณศกษาจงถอวา CHIA เปนกระบวนการสรางทางเลอกการพฒนาชมชนต�าบลกลาย ทไมเพยงแตชมชนเทานนทจะไดรบประโยชน แตเปนกระบวนการสอสารตอสาธารณะทจะบอกวาชมชนสามารถสรางทางเลอกการพฒนาได ภายใตเงอนไข ภยคกคามทจะเขามาเยอน

21นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

3) เครองมอก�าหนดกรอบการด�าเนนงานดานสขภาพทด

เครองมออกชนดหนงทเกดขนตามพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ทน�าไปสการมสขภาวะของคนและสงคม คอ “ธรรมนญวาดวยระบบสขภาพ” ซงไดถกบญญตไวในกฎหมายใหเปนกรอบและแนวทางในการก�าหนดนโยบาย ยทธศาสตรและการด�าเนนงานดานสขภาพของประเทศ ซงปจจบนไดมการประกาศใช “ธรรมนญวาดวยระบบสขภาพแหงชาต พ.ศ. 255217” แลว โดยมเนอหาสาระส�าคญใน 12 เรองคอ (1) ปรชญาและแนวคดหลกของระบบสขภาพ (2) คณลกษณะทพงประสงคและเปาหมายของระบบสขภาพ (3) การจดใหมหลกประกนและความคมครองใหเกดสขภาพ (4) การสรางเสรม สขภาพ (5) การปองกนและควบคมโรคและปจจยทคกคามสขภาพ (6) การบรการสาธารณสข และการควบคมคณภาพ (7) การสงเสรม สนบสนน การใชและการพฒนาภมปญญาทองถน ดานสขภาพ การแพทยแผนไทย การแพทยพนบานและการแพทยทางเลอกอนๆ (8) การคมครองผบรโภค (9) การสรางและเผยแพรองคความรดานสขภาพ (10) การเผยแพร ขอมลขาวสารดานสขภาพ (11) การผลตและการพฒนาบคลากรดานสาธารณสข และ (12) การเงนการคลงดานสขภาพ

อยางไรกตามในค�าปรารถของธรรมนญวาดวยระบบสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2552 ไดบญญตไวตอนหนงวา “ภาคเครอขายระดบพนทสามารถจดท�าธรรมนญวาดวยระบบสขภาพเฉพาะพนทของตน โดยตองไมขดหรอแยงกบธรรมนญวาดวยระบบสขภาพแหงชาตประกาศในราชกจจานเบกษา เลม 126 ตอนพเศษ 175ง วนท 2 ธนวาคม พ.ศ. 2552” ได จงมพนทหลายพนทไดด�าเนนการจดท�าธรรมนญสขภาพระดบพนท โดยขณะนไดมการประกาศใชไปแลว จ�านวน 14 พนท คอ (1) ต�าบลชะแล จงหวดสงขลา (2) อ�าเภอสงเมน จงหวดแพร (3) ต�าบลเหมองหมอ จงหวดแพร (4) ต�าบลวดโบสถ จงหวดพษณโลก (5) ต�าบลแมถอด จงหวดล�าปาง (6) ต�าบลรมปง จงหวดล�าพน (7) ต�าบลพจตร จงหวดสงขลา (8) ต�าบลดงมลเหลก จงหวดเพชรบรณ (รายละเอยดในลอมกรอบ 5) (9) ต�าบลไผ จงหวดสรนทร (10) ต�าบลเปอย จงหวดอ�านาจเจรญ (11) อ�าเภอสารภ จงหวดเชยงใหม (12) ต�าบลโปงงาม จงหวดเชยงราย (13) ลมน�าภม จงหวดสงขลา และ (14) ต�าบลมวงค�า จงหวดเชยงราย และอยระหวางด�าเนนการมากกวา 50 พนท18

17 ประกาศในราชกจจานเบกษา เลม 126 ตอนพเศษ 175ง วนท 2 ธนวาคม พ.ศ. 255218 เอกสารรายงานผลการด�าเนนงานธรรมนญสขภาพระดบพนท ของส�านกธรรมนญสขภาพและนโยบายสาธารณะ, 2554

22นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ลอมกรอบ 5ธรรมนญสขภาพต�าบลดงมลเหลก จงหวดเพชรบรณ

ต�าบลดงมลเหลกตงอยในเขตพนทอ�าเภอเมองเพชรบรณ มพนทประมาณ 117 ตารางกโลเมตร มประชากร 9,917 คน 2,383 ครวเรอน แบงเปน 11 หมบาน อยหางจาก ตวจงหวดเพชรบรณเพยง 5 กโลเมตร จงท�าใหมบรบทกงเมองกงชนบท นายไฉน กอนทอง นายก อบต. ดงมลเหลก ซงเปนผมวสยทศนไดใหความส�าคญตอการพฒนาคณภาพชวตของคนในต�าบลดานการศกษาและสขภาพของประชาชนเปนพเศษ และเมอเขารวมเปนคณะท�างานสมชชาสขภาพจงหวดเพชรบรณ เมอป พ.ศ. 2549 ไดเขารวมงานสมชชาสขภาพแหงชาต และรวมศกษาดงานการจดท�าธรรมนญสขภาพแหงแรกของประเทศไทย ท�าใหเกดแนวคดทจะจดท�าธรรมนญสขภาพต�าบลดงมลเหลกขน เพอเปนกรอบและทศทางด�าเนนงานเพอสรางสขภาวะของชมชนและเปนตนแบบในการจดท�าธรรมนญสขภาพจงหวด

กระบวนการจดท�าธรรมนญสขภาพต�าบลดงมลเหลก เรมตนดวยการจดตงคณะกรรมการสมชชาสขภาพระดบต�าบลทมองคประกอบจากทง 3 ภาคสวนคอ ตวแทนภาคประชาชน ภาคราชการ การเมอง ภาควชาการ จ�านวน 20 คน รวมประชมเพอก�าหนดภาพทพงประสงคของการเปนต�าบลสขภาวะ รวมกบการส�ารวจขอมลดวยแบบสอบถามแลว จงยกรางธรรมนญสขภาพต�าบลประกอบดวย ความตองการดานรางกาย จตใจ ปญญาและสงคม จดเวทประชาคม รบฟงขอเสนอและแลกเปลยนเรยนรของชมชน ครอบคลมทกหมบาน แลวน�าขอมลมาปรบปรงรางธรรมนญสขภาพต�าบล จดการประชาสมพนธ โดยใชรถประกาศ และหอกระจายขาว และในวนท 26 พฤศจกายน 2553 จดสมชชาสขภาพเพอหาฉนทามตตอธรรมนญสขภาพต�าบลดงมลต�าบลดงมลเหลก มแกนน�าเขารวมกวา 730 คน

หลงจากนน ไดน�าไปก�าหนดเปนขอบญญตขององคการบรหารสวนต�าบลดงมลเหลก โดยใหสภาองคการบรหารสวนต�าบลดงมลเหลกรบรองจดท�าเปนแผนพฒนา 5 ปใหเปนไปตามตามกรอบและแนวทางของธรรมนญสขภาพต�าบลดงมลเหลก (พ.ศ. 2555 – 2559) ในการก�าหนดนโยบายแผนยทธศาสตรและการด�าเนนงานดานสขภาพ ในเขตพนทรบผดชอบขององคการบรหารสวนต�าบลดงมลเหลก

ผลการด�าเนนในชวงระยะเวลาหนง ไดกอใหเกดศนยการเรยนรสสขภาวะของต�าบลดงมลเหลกทมความหลากหลายอนเกดจากการสบคนกนภายในต�าบลทครอบคลมในหมบานเปนศกษาดงานกนเองภายในต�าบลดงมลเหลกและพนทอน ๆ ทงในและนอกจงหวดเพชรบรณ ตลอดทงมการสรางงานและกจกรรมทมงเนนการมสวนรวมคด รวมท�า รวมตรวจสอบ รวมสรางสขภาวะของคนในต�าบลสความยงยนอกดวย

23นโยบายสาธารณะ :

เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

บทสรปจากค�านยามของค�าวา “สขภาพชมชน” ทหมายถง ภาวะแหงการรวมเอา

สขภาพของบคคลตางๆ ในชมชนเขาไวดวยกน ซงสขภาพอนามยของแตละบคคลจะดได

กยอมขนกบสภาพสงแวดลอมดวยและการจะน�าไปสภาวะดงกลาวได จ�าเปนตองมระบบ

สขภาพชมชนทเขมแขง ทหมายถงชมชนสามารถดแลรกษาสขภาพดวยตนเองมากทสด

สามารถควบคมโรคและสรางเสรมสขภาพ มระบบบรการทสามารถใหบรการทจ�าเปนแก

ประชากรทงมวลในชมชนทองถนได และเครองมอหนงทมผลตอการสรางความเขมแขง

ของชมชนคอการมนโยบายสาธารณะทด ซงบทบญญตไวในรฐธรรมนญ ฉบบป พ.ศ. 2550

มาตรา 87 (1) ไววา “รฐตองสงเสรมใหประชาชนมสวนรวมในการก�าหนดนโยบายและ

วางแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมทงในระดบชาตและระดบทองถน

ตามพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ซงเปนกฎหมายทมเจตนารมณ

เพอวางกรอบและแนวทางในการก�าหนดนโยบาย ยทธศาสตรและการด�าเนนงานดาน

สขภาพของประเทศ รวมทงการก�าหนดองคกรและกลไกเพอใหเกดการด�าเนนงานอยาง

ตอเนองและมสวนรวมจากทกฝาย อนจะน�าไปสเปาหมายในการสรางเสรมสขภาพ19 ได

ก�าหนดเครองมอสรางนโยบายสาธารณะทหมายถง ทศทางหรอแนวทางทสงคมโดยรวม

เหนวาหรอเชอวา ควรจะด�าเนนการไปในทศทางนนเพอน�าไปสความมสขภาพทดของ

คนในชมชน ไวใน 3 ลกษณะ คอ (1) เครองมอส�าหรบการพฒนากระบวนการก�าหนด

นโยบาย ซงเรยกวา “สมชชาสขภาพ” ทหมายถง “กระบวนการทใหประชาชนและหนวยงาน

ของรฐทเกยวของไดรวมแลกเปลยนองคความรและเรยนรอยางสมานฉนท เพอน�าไปสการ

เสนอแนะนโยบายสาธารณะเพอสขภาพหรอความมสขภาพของประชาชน โดยจดใหมการ

ประชมอยางเปนระบบและอยางมสวนรวม” โดยในหมวด 4 ไดก�าหนดใหมสมชชาสขภาพ

ไว 3 ประเภท คอ สมชชาสขภาพเฉพาะพนท สมชชาสขภาพเฉพาะประเดน และสมชชา

สขภาพแหงชาต (2) เครองมอประเมนผลกระทบดานสขภาพ หรอการประเมนผลกระทบ

ตอสขภาพ เรยกยอ ๆ วา HIA ทหมายถง การประมาณการณผลกระทบของการกระท�าใด

การกระท�าหนงทมตอสขภาพของประชากรกลมใดกลมหนง ซงการกระท�าดงกลาวอาจ

ครอบคลมตงแตระดบโครงการ ระดบแผนงานและระดบนโยบาย โดยคาดการณไป

19 ปรากฏในหมายเหตทายพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550

24นโยบายสาธารณะ : เครองมอการขบเคลอนระบบสขภาพชมชน

ขางหนากอนทจะด�าเนนการตามแผนทวางไว ปจจบนเครองมอนไดถกน�าไปใชในการ

พฒนากระบวนการประเมนผลกระทบดานสขภาพในระดบชมชน หรอ CHIA แลวหลายพนท

และ (3) เครองมอก�าหนดกรอบการพฒนางานดานสขภาพ ซงมการด�าเนนงานในรปของ

“ธรรมนญวาดวยระบบสขภาพ” และมการด�าเนนการทงในระดบชาตและระดบพนท

จะเหนไดวาเครองมอตามพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ทง 3

ลกษณะเปนเครองมอทม งเนนไปส การพฒนานโยบายสาธารณะเพอสขภาพโดยเปน

นโยบายทยดกศล 3 ประการคอ กศลดานปญญา กศลดานสงคมและกศลดานศลธรรม และ

ปจจบนไดมหนวยงาน พนท หลากหลายมการน�าเอาเครองมอทง 3 ชนดไปด�าเนนการ เพอ

สรางความมสขภาวะทดของคนในแตละชมชนทหลากหลาย จงอาจกลาวไดวา หากมการ

พฒนานโยบายสาธารณะใหเปนนโยบายสาธารณะเพอสขภาพแบบมสวนรวมจะเปน

เครองมอขบเคลอนสขภาพชมชนนนเอง