64

Click here to load reader

Como Investigar Con Exito en Ciencias de La Salud EASP_BOBENRIETH_Extracto_web

Embed Size (px)

DESCRIPTION

ciencias

Citation preview

  • CMO INVESTIGAR CON XITOEN CIENCIAS DE LA SALUD

    Manuel A. Bobenrieth AsteteEditor

    Parte I

  • Edita: Escuela Andaluza de Salud Pblicawww.easp.esRevisora de estilo: Carmen ChandImprime: Grficas AlhambraDepsito Legal: Gr 2848-2012ISBN: 978-84-616-0995-6

    Todos los derechos reservados. De las opiniones expresadas en este libro solo son responsables los autores y autoras.

  • MARIA TERESA ASTROZA, MLSMaster in Library Science, Catholic University. Washington, D.C. USADirector PAHO/WHO Library. Washington, D.C., USAConsultora Knowledge Management and Communication Reference Services

    WILLIE DeGEYNDT, PhDB. A. in Education. Louvain University. BlgicaMaster of Science. The University of Minnesota. Minneapolis, USAPh.D. in Health Care and Hospital Administration. The University of Minnesota. Minneapolis, USAFulbright scholar en la Universidad de Sorbonne. Pars, FranciaProfesor en la Escuela de Salud Pblica de la Universidad de Minnesota. Minneapolis, USAProfesor de Salud Pblica Internacional. Georgetown University Medical Center. Washington, D.C., USAConsultor de la RAND CorporationConsultor Especialista en Salud Pblica del Banco Mundial. Washington, D.C., USA

    INS GALENDE DOMNGUEZ, MDJefe de Servicio. rea de Investigacin y Estudios Sanitarios. Agencia Lan Entralgo. Consejera de Sanidad de la Comunidad de Madrid. Espaa.Licenciada en Medicina y Ciruga General. Universidad de Salamanca. EspaaPh.D. en Farmacologa Clnica. Universidad de Santander. EspaaMagster en Biotica. Universidad Complutense, Madrid. Espaa

    JOS FRANCISCO GARCA GUTIRREZ, PhDLicenciado en Medicina, Universidad de Salamanca. EspaaDoctor en Ciencias de la Salud, Trinity College. University of Dublin. IrlandaProfesor Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, Espaa

    AUTORES CONTRIBUYENTES

    EL AUTOR

    MANUEL ALEJANDRO BOBENRIETH ASTETE, MD, MPH, MHA PROFESOR EMRITO Escuela Andaluza de Salud PblicaLicenciado en Medicina. Universidad de Chile. Santiago, ChileMdico-Cirujano. Universidad de Chile. Santiago, ChileMagster en Salud Pblica. Universidad de Chile. Santiago, ChileMaster of Hospital Administration. The University of Minnesota. Minneapolis, USAGerente y Director Mdico. Centro Mdico y de Investigacin, Universidad Catlica. Santiago, ChileDirector Programa de Publicaciones Cientficas. Organizacin Panamericana de la Salud/Organizacin Mundial de la Salud para el Hemisferio Occidental. Washington, D.C., USAProfesor de Metodologa de Investigacin y Escritura Cientfica. Escuela Andaluza de Salud Pblica, Granada, Espaa

  • MARIANO HERNN GARCA, MEdLicenciado en Educacin, Universidad de Granada. EspaaMagster en Salud Pblica y Gestin Sanitaria, Escuela Andaluza de Salud Pblica.Profesor Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, Espaa

    RAMN MENDOZA BEJARANO, PhDLicenciado en Filosofa y Letras, especialidad en Psicologa. Universidad de Barcelona. EspaaPh.D. en Filosofa y Ciencias de la Educacin (Psicologa) Universidad de Sevilla. EspaaProfesor Titular de Psicologa Evolutiva. Universidad de Huelva. EspaaCatedrtico. Universidad de Huelva. Espaa

    SERGIO MINU LORENZO, MDLicenciado en Medicina, Universidad Autnoma de Madrid. EspaaEspecialista en Medicina Familiar y Comunitaria.Profesor Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, Espaa

    PHILIP MUSGROVE, PhDBachelor of Science/Statistics, Cornell University. New York, USADoctor in Economic Sciences, Massachusetts Institute of Technology. Boston, USAConsultor Banco Mundial. Washington, D.C., USA

    JOS IGNACIO OLEAGA USATEGUI, MPHLicenciado en Medicina, Universidad del Pas Vasco. EspaaMagster en Salud Pblica, Universidad de Puerto Rico.Magster en Epidemiologa, Universidad Nacional Autnoma de Mxico.Profesor Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, Espaa

    MARIO PARADA LEZCANO, PhDMdico cirujano, Universidad de Valparaso. ChileMagster en Salud Pblica, Universidad de Chile.Doctor en Ciencias Sociales, Universidad de Barcelona. EspaaProfesor Titular, Universidad de Valparaso. Chile

    SANDRA PINZN PULIDO, DEADiplomada de Estudios Avanzados, Universidad de Alicante. EspaaMagster en Salud Pblica y Gestin Sanitaria, Escuela Andaluza de Salud Pblica.Profesora Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, Espaa

    JORGE ROSELL PRADAS, PhDLicenciado en Medicina, Universidad de Barcelona.Magster en Salud Pblica y Gestin Sanitaria, Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, EspaaDoctor en Ciruga, Universidad de Granada. EspaaProfesor Adjunto de Ciruga, Universidad de Granada. Espaa

    ARMANDO SEGURA NAYA, PhDLicenciado en Filosofa, Universidad de Barcelona. EspaaDoctor en Filosofa, Universidad de Barcelona. EspaaCatedrtico de Filosofa, Universidad de Granada. EspaaCatedrtico Emrito, Universidad de Granada. Espaa

    PABLO SIMN LORDA, PhDDoctor en Medicina, Universidad de Santiago de Compostela. EspaaEspecialista en Medicina Familiar y ComunitariaMagster en Bioetica, Universidad Complutense. Madrid, EspaaMster en Direccin y Gestin de Servicios Sanitarios. Fundacin Gaspar Casal-Universidad Pompeu Fabra. Barcelona, EspaaProfesor de Biotica, Escuela Andaluza de Salud Pblica. Granada, Espaa.

  • ANDRS BOBENRIETH MISERDA, PhDDoctor en filosofa - University of Leeds, EnglandMagster en filosofa - Universidad Nacional, ColombiaFilosofo. Universidad de los Andes, ColombiaAbogado. Universidad de los Andes, ColombiaProfesor de filosofa de la lgica. Universidad de Valparaso, ChileProfesor de filosofa moral - Universidad de Chile, Santiago, Chile

    ARMANDO CORDERA PASTOR, MD, RDMdico cirujano - Universidad Nacional Autnoma de MxicoEspecialista en radiologa - Karolinska Sjkhuset. EstocolmoEspecialista en diagnstico radiolgico. Institute Gustave Roussy, Villejuif, Francia.Director y profesor de programas de educacin del Centro Interamericano de Estudio de Seguridad Social, MxicoSecretario de Salud del Gobierno del Distrito Federal, MxicoJefe de Planeacin Institucional. Instituto Mexicano de la Seguridad Social

    OCTAVIO ENRQUEZ LORCA, MD, CDMdico cirujano - Universidad de ChileEspecialista en ciruga cardiovascular - Universidad de ParsProfesor Titular de Ciruga - Universidad de ConcepcinDecano Facultad de Medicina - Universidad de ConcepcinPresidente de la Asociacin de Facultades de Medicina de Chile

    JOS FRANCISCO GARCA GUTIRREZ, MD, PhDLicenciado en Medicina. Universidad de SalamancaDoctor en Ciencias de la Salud. Trinity College. University of Dublin. Profesor Escuela Andaluza de Salud Pblica

    CARLOS GONZLEZ CORREA, FD, PhDBioqumico. Facultad de Farmacia. Universidad de Concepcin, ChileDoctor en Ciencias. Universidad de ChileMagster en Ciencias/Microbiologa. Universidad de ConcepcinDecano Facultad de Ciencias. Universidad de Concepcin, Chile

    PHILIP MUSGROVE, BS, PhD *Bachelor of Science/Statistics. Cornell University, New York. Doctor in Economic Sciences. Massachusetts Institute of Technology, (M.I.T), Boston.Consultor Banco Mundial. Washington, D.C.

    MARIO PARADA LEZCANO, MD, PhDMdico cirujano. Universidad de ValparasoMagster en Salud Pblica. Universidad de ChileDoctor en Ciencias Sociales. Universidad de BarcelonaProfesor Titular. Universidad de Valparaso

    REVISORES

  • RAFAEL RODRGUEZ-CONTRERAS PELAYO, MD, PhDCatedrtico. Medicina Preventiva y Salud Pblica. Universidad de Cantabria. EspaaProfesor Titular. Medicina Preventiva y Salud Pblica, Universidad de GranadaDoctor en Farmacia. Universidad de GranadaLicenciado en Medicina y Ciruga. Universidad de Granada EspaaDiplomado en Mthodes Statistiques. Universit Curie, Paris FranceDiplomado en Mthodes en Epidmiologie. Universit Curie, Paris JORGE ROSELL PRADAS, MD, PhD *Licenciado en Medicina. Universidad de BarcelonaMagster en Salud Pblica y Gestin Sanitaria. Escuela Andaluza de Salud PblicaDoctor en Ciruga. Universidad de GranadaProfesor Adjunto de Ciruga. Universidad de Granada

    GABRIEL SCHMUNIS, MD, PhDMdico. Universidad de Buenos Aires, ArgentinaDoctor en Microbiologa - Universidad Federal de Ro de Janeiro, BrasilInvestigador OPS/Centro de Control de Enfermedades (CDC) Atlanta, USADirector Programa de Enfermedades Transmisibles, OPS/OMS, Washington, D.C., USACoordinador del Programa de Interrupcin del vector de la tripanosomiasis. OPS/OMS Washington, D.C. USA

    FERNANDO VITERI, MD, PhD Mdico. Universidad de San Carlos, GuatemalaDoctor en Medicina. Universidad de Cincinnati, USAProfessor, Department of Nutritional Sciences and Toxicology. University of California, Berkeley, USAInvestigador, Childrens Hospital Oakland Research Institute. Oakland, USA

    * Pstumo

  • A mis padres Eduardo y Sara, fuentes de respeto, comprensin,confianza, determinacin y compromiso.

    A mi esposa Eugenia, fuente de amor, fe,verdad, abnegacin y gratitud.

    A mis hijos Manuel, Mara, Bernardita, Alejandro, Paulina, Susana,Matas y Rafael, fuentes de ternura, alegras, comprensin y aceptacin.

    A mis maestros y profesores, fuentes de sabidura,admiracin, tolerancia y generosidad.

    A mis alumnos, fuentes de curiosidad, imaginacin,reflexin, experiencia y reconocimiento.

    Manuel A. Bobenrieth

  • PRLOGO

    Que un libro lleve un prlogo siempre da cierta dignidad editorial a la obra; sin embargo, en este caso, es la obra la que confiere honor al prlogo. Por dos razones: primero, porque tene-mos ante nosotros una obra enciclopdica; y segundo, porque el autor y editor principal es un eminente profesor y una figura carismtica, lector insaciable, profundo conocedor de los clsicos, hombre de mundo y gran melmano.

    En l confluyen el ideal educativo de hombre culto que va dejando una estela de alumnos, ms que eso, de discpulos, a su paso por las instituciones acadmicas; y la competencia tcnica, que se muestra en la forma pulcra, metdica y superlativamente amena que tiene de ensear la investigacin. Es un comunicador nato y vocacional.

    La Escuela Andaluza de Salud Pblica tuvo el acierto, en mi opinin, de invitar a Manuel Bobenrieth Astete a Granada, cuando ya haba acumulado un extenso currculum como pro-fesor de escritura cientfica en los 19 pases hispano hablantes de Amrica Latina y el Caribe, as como de editor cientfico en la OPS/OMS con una gran valoracin en el mundo sanitario. Fue as como trajo consigo todo el bagaje de una vida dedicada a la difusin del conocimiento y dej su personal impronta durante casi dos dcadas, pasando a formar parte de la historia de la Escuela. El Profesor Bobenrieth crea firmemente en el objetivo de acercar la Escuela al mundo sanitario, facilitando que muchos clnicos hayan encontrado aqu respuesta y un espa-cio de reflexin y aprendizaje. Nos dej en herencia su Escritura y lectura crtica de artculos cientficos, que forma parte del best-seller, y todo un clsico, Metodologa de investigacin y escritura cientfica en clnica; kilmetros de tinta en sus revisiones de artculos cientficos originales; miles de horas dedicadas a la docencia; y decenas de libros publicados en su poca de director de la Unidad Tcnica de Publicaciones.

    Recordar a Manuel paseando su alta estatura no slo fsica, sino moral y personal, por los pasillos de la EASP, hace sonrer con gratitud y cario a los que en aquella poca eran algo ms jvenes y recurran a su sabidura para las ms diversas cuestiones. Manuel Bobenrieth siempre ofreci a colegas y alumnos su tiempo de escucha paciente, sus largos silencios para formular una respuesta a la medida de su interlocutor, y finalmente agasajaba con sus ilustres consejos, salpicados de las ms variadas ancdotas. Porque aun siendo una persona de un gran saber, siempre se mostraba cercano y dispuesto a compartir sus conocimientos y experiencias por todo lo largo y ancho de este mundo. Los que han tenido la fortuna de compartir Escuela

  • con l, llevan impresa en la memoria su Teora de las tres C: claridad, concisin, correccin, que ha resultado ser aplicable ms all del mbito de la escritura cientfica.

    Como Consejero Delegado de la Escuela Andaluza de Salud Pblica tengo la gran satisfaccin de haber recogido el testigo de mis antecesores en el cargo, que apostaron por este macro-proyecto editorial, y me siento muy afortunado por ver cmo esta magna obra ve por fin la luz.

    Carlos Artundo PurroyConsejero Delegado

    Escuela Andaluza de Salud PblicaGranada, Espaa

  • NDICE

    PARTE I

    Captulo I-1. INVESTIGACIN Y CIENCIA ...................................................................................................3

    1. INTRODUCCIN ....................................................................................................................................................5a. Tierra, aire, fuego y agua .....................................................................................................................................5b. Ciencia, teora y prueba ..................................................................................................................................... 6c. El quehacer de la investigacin .........................................................................................................................8d. Orgenes del conocimiento .................................................................................................................................9e. La buena ciencia .................................................................................................................................................11

    2. EL MTODO CIENTFICO ................................................................................................................................12a. Lo que la investigacin cientfica es .................................................................................................................12b. Lo que la investigacin cientfica no es ..........................................................................................................13c. Caractersticas del mtodo cientfico ..............................................................................................................14d. La comunidad cientfica ...................................................................................................................................18e. Las etapas del proceso de investigacin .........................................................................................................19

    3. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .........................................................................................................................22

    4. BIBLIOGRAFA ......................................................................................................................................................24

    Captulo I-2. MEDICINA Y CONOCIMIENTO ............................................................................................25

    1. BREVE RECORRIDO HISTRICO ......................................................................................................................27a. Del curandero al mdico ....................................................................................................................................27b. Del mdico prctico a la teora mdica ...........................................................................................................27c. xitos de la medicina moderna ........................................................................................................................29

    2. NATURALEZA DE LA CIENCIA MDICA ........................................................................................................30a. Medicina como asunto sagrado ........................................................................................................................30b. Medicina como arte ............................................................................................................................................31c. Medicina como sntesis de teora y prctica ....................................................................................................31

    3. CURAR, DEVOLVER A LA VIDA.........................................................................................................................33a. Vida y sus grados ................................................................................................................................................33b. Caracteres de la vida ...........................................................................................................................................33c. El proceso evolutivo ............................................................................................................................................35d. Ascenso hacia el Homo sapiens ........................................................................................................................36

    4. EL CONOCIMIENTO HUMANO ........................................................................................................................37a. Introduccin ........................................................................................................................................................37b. Qu es conocer ....................................................................................................................................................39c. Problema del conocimiento ...............................................................................................................................40d. Dinmica del conocimiento cientfico .............................................................................................................44

  • | CMO INVESTIGAR CON XITO EN CIENCIAS DE LA SALUDXII

    5. DIMENSIN CULTURAL, SOCIAL E HISTRICA DEL CONOCIMIENTO CIENTFICO ..................49

    6. EPISTEMOLOGA O TEORA DE LA CIENCIA. EL MOVIMIENTO PROGRESIVO DE LA CIENCIA 50a. Del conocimiento emprico a la ciencia ...........................................................................................................50b. Qu es ciencia, hoy .............................................................................................................................................50

    7. EPISTEMOLOGA DE LA MEDICINA ................................................................................................................52a. Caracteres de la ciencia actual ...........................................................................................................................52b. Mtodos y operaciones de la mente .................................................................................................................53c. Etapa resolutiva ...................................................................................................................................................57

    8. ELEMENTOS PARA UNA EPISTEMOLOGA MDICA .................................................................................58a. Enfermo como sujeto-objeto pluridimensional ..............................................................................................58b. Percepcin social de la enfermedad .................................................................................................................61

    9. REFERENCIAS ..........................................................................................................................................................66

    Captulo I-3. POSIBILIDAD, FUNDAMENTO Y ADQUISICIN DEL CONOCIMIENTO.......69

    1. TEORA DEL CONOCIMIENTO ..........................................................................................................................71a. Preguntas bsicas ................................................................................................................................................71b. Epistemologa ......................................................................................................................................................71

    2. CONCEPTO ..............................................................................................................................................................72a. Conocimiento, ser y realidad ............................................................................................................................72b. Conocimiento y accin ......................................................................................................................................73c. Conocimiento y espontaneidad ........................................................................................................................73d. Conocimiento e inmanencia .............................................................................................................................73e. Conocimiento e intencionalidad ......................................................................................................................74

    3. DISCURSO E INTUICIN .....................................................................................................................................74a. Discurso ...............................................................................................................................................................75b. Intuicin ...............................................................................................................................................................75

    4. EXPERIENCIA Y RAZN ......................................................................................................................................77a. Experiencia ..........................................................................................................................................................77b. Razn ....................................................................................................................................................................78

    5. FENOMENOLOGA ................................................................................................................................................79a. Concepto .............................................................................................................................................................79b. Elementos ............................................................................................................................................................79

    6. POSIBILIDAD ...........................................................................................................................................................79a. Escepticismo ........................................................................................................................................................79b. Dogmatismo ........................................................................................................................................................80

    7. FUNDAMENTOS .....................................................................................................................................................81a. Realidad sensible e inteligible ............................................................................................................................81b. Empirismo ...........................................................................................................................................................81c. Racionalismo .......................................................................................................................................................81d. Realismo e idealismo..........................................................................................................................................82

  • ndice | XIII

    8. FORMAS DE ADQUISICIN ................................................................................................................................82a. Sentidos, razn, intelecto y contemplacin ....................................................................................................82b. A priori y a posteriori .........................................................................................................................................82c. De la naturaleza y del espritu ...........................................................................................................................83

    9. TRASCENDENCIA ..................................................................................................................................................83a. Concepto ..............................................................................................................................................................83b. Realismo ...............................................................................................................................................................84c. Idealismo ..............................................................................................................................................................86d. Vitalismo ..............................................................................................................................................................87

    10. ADQUISICIN .......................................................................................................................................................88a. Introduccin ........................................................................................................................................................88b. Empirismo ...........................................................................................................................................................89c. Racionalismo .......................................................................................................................................................92d. Apriorismo ..........................................................................................................................................................94

    11. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES.........................................................................................................................95

    12. REFERENCIAS........................................................................................................................................................99

    Captulo I-4. FUENTES DEL CONOCIMIENTO HUMANO ................................................................101

    1. INTRODUCCIN ..................................................................................................................................................103

    2. TRADICIN .........................................................................................................................................................103a. Concepto ...........................................................................................................................................................103b. Ejemplos ............................................................................................................................................................104

    3. AUTORIDAD ........................................................................................................................................................105a. Concepto ...........................................................................................................................................................105b. Ejemplos ............................................................................................................................................................105

    4. ENSAYO Y ERROR ..............................................................................................................................................106a. Concepto ............................................................................................................................................................106b. Ejemplos ............................................................................................................................................................107

    5. EXPERIENCIA PERSONAL ...............................................................................................................................107a. Concepto ...........................................................................................................................................................107b. Ejemplos ............................................................................................................................................................108

    6. INTUICIN .........................................................................................................................................................108a. Concepto ...........................................................................................................................................................108b. Ejemplos ............................................................................................................................................................109

    7. RAZONAMIENTO LGICO .............................................................................................................................109a. Concepto ............................................................................................................................................................109b. Razonamiento inductivo .................................................................................................................................110c. Razonamiento deductivo ................................................................................................................................113

    8. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................116

    9. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................118

  • | CMO INVESTIGAR CON XITO EN CIENCIAS DE LA SALUDXIV

    Captulo I-5. CONOCIMIENTO CIENTFICO .........................................................................................119

    1. CONCEPTO DE CIENTFICO ..........................................................................................................................121

    2. PENSAMIENTO COTIDIANO Y PENSAMIENTO CIENTFICO .............................................................122

    3. SUPUESTOS BSICOS DE LA CIENCIA ........................................................................................................123a. La naturaleza es ordenada ...............................................................................................................................124b. Podemos conocer la naturaleza ......................................................................................................................124c. Los fenmenos naturales tienen causas naturales conocibles ...................................................................125d. Nada es autoevidente .......................................................................................................................................125e. El conocimiento se basa en la experiencia ...................................................................................................125f. El conocimiento es superior a la ignorancia ................................................................................................126

    4. CARACTERSTICAS DEL PENSAMIENTO CIENTFICO .........................................................................126a. Objetividad .......................................................................................................................................................126b. Racionalidad .....................................................................................................................................................127c. Sistematicidad ...................................................................................................................................................127

    5. CARACTERSTICAS DEL CONOCIMIENTO CIENTFICO ......................................................................128a. Fctico ...............................................................................................................................................................128b. Trascendente ....................................................................................................................................................128c. Metdico ...........................................................................................................................................................128d. Analtico ............................................................................................................................................................128e. Claro y preciso .................................................................................................................................................129f. Simblico...........................................................................................................................................................129g. Verificable..........................................................................................................................................................129h. Explicativo .........................................................................................................................................................129i. Predictivo .........................................................................................................................................................129j. Abierto (Escptico) ..........................................................................................................................................129k. Comunicable .....................................................................................................................................................130l. Util .....................................................................................................................................................................130

    6. LIMITACIONES DEL CONOCIMIENTO CIENTFICO ..............................................................................130a. Problemas de complejidad ..............................................................................................................................130b. Problemas de medicin ...................................................................................................................................130c. Problemas de control .......................................................................................................................................131d. Problemas de tica ...........................................................................................................................................131

    7. PAPEL DE LA METODOLOGA .......................................................................................................................131a. Concepto ...........................................................................................................................................................131b. Metodologa y reglas de comunicacin .........................................................................................................132c. Metodologa y reglas del razonamiento ........................................................................................................135d. Metodologa y reglas de nter subjetividad ...................................................................................................135

    8. METODOLOGA DEL SABER CIENTFICO .................................................................................................137a. Concepto ...........................................................................................................................................................137b. Mtodos de las ciencias ...................................................................................................................................137c. Mtodo de las ciencias experimentales .........................................................................................................138

  • ndice | XV

    d. Condiciones que debe cumplir la induccin ................................................................................................139e. Mtodo de las ciencias de las humanidades .................................................................................................140

    9. POSITIVISMO COMO SISTEMA DEL SABER CIENTFICO .....................................................................142a. Introduccin .....................................................................................................................................................142b. Positivismo francs ..........................................................................................................................................143c. El positivismo ingls ........................................................................................................................................145

    10. POSITIVISMO CONTEMPORNEO ..............................................................................................................145a. Atomismo lgico. Bertrand Russell ...............................................................................................................146b. Filosofa analtica .............................................................................................................................................147c. Lenguaje de los conceptos mentales ..............................................................................................................147d. Neopositivismo. Crculo de Viena .................................................................................................................148e. Conjeturas y refutaciones. Karl Popper .......................................................................................................148

    11. ESTRUCTURALISMO .........................................................................................................................................149a. Estructuralismo filosfico-epistemolgico ...................................................................................................149b. Estructuralismo antropolgico ......................................................................................................................150c. Estructuralismo psicoanaltico .......................................................................................................................150

    12. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................151

    13. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................153

    Captulo I-6. PRINCIPIOS DE INVESTIGACIN CIENTFICA ........................................................155

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................157

    2. OBJETIVIDAD ......................................................................................................................................................158

    3. COMPROBACIN ...............................................................................................................................................160a. Concepto ...........................................................................................................................................................160b. Comprobacin formal. Demostracin ..........................................................................................................161c. Comprobacin emprica. Verificacin ..........................................................................................................163d. Observacin cientfica .....................................................................................................................................164e. Experimentacin cientfica .............................................................................................................................165

    4. VALIDEZ Y PRECISIN .....................................................................................................................................166a. Validez ...............................................................................................................................................................166b. Precisin ............................................................................................................................................................167

    5. RPLICA Y CONFIABILIDAD ..........................................................................................................................168

    6. PERSPECTIVA CRTICA ....................................................................................................................................169

    7. SENTIDO COMUN .............................................................................................................................................170a. Concepto ...........................................................................................................................................................170b. Dimensin filosfica ........................................................................................................................................171c. Sentido comn en los cientficos ..................................................................................................................172

    8. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................173

    9. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................175

  • | CMO INVESTIGAR CON XITO EN CIENCIAS DE LA SALUDXVI

    Captulo I-7. TIPOS DE INVESTIGACI N SEGUN AUDIENCIA Y USO ......................................177

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................179

    2. DIMENSIN AUDIENCIA Y USO ...................................................................................................................180a. Investigacin bsica ........................................................................................................................................181b. Investigacin aplicada ....................................................................................................................................185c. Investigacin aplicada frente a asesora ........................................................................................................187

    3. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................188

    7. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................191

    Captulo I-8. TIPOS DE INVESTIGACIN SEGUN PROPSITO .....................................................193

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................195

    2. IDENTIFICACIN .............................................................................................................................................197

    3. DESCRIPCIN ....................................................................................................................................................198

    4. EXPLORACIN....................................................................................................................................................202

    5. EXPLICACIN ....................................................................................................................................................206

    6. CAUSALIDAD ......................................................................................................................................................209

    7. PREDICCIN .......................................................................................................................................................212

    8. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................215

    9. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................218

    Captulo I-9. TIPOS DE INVESTIGACIN SEGUN INTERVENCIN DEL INVESTIGADOR ....................................................................................................219

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................221

    2. DISEOS EXPERIMENTALES VERDADEROS .............................................................................................223a. Naturaleza .........................................................................................................................................................223b. Consideraciones ...............................................................................................................................................224c. Tipos ..................................................................................................................................................................226

    3. DISEOS CUASI-EXPERIMENTALES ............................................................................................................231a. Naturaleza .........................................................................................................................................................231b. Consideraciones ...............................................................................................................................................232c. Tipos ..................................................................................................................................................................232

    4. DISEOS NO EXPERIMENTALES .................................................................................................................236a. Estudios de caso ................................................................................................................................................237b. Estudios de observacin naturalista ...............................................................................................................239c. Estudios de encuesta ........................................................................................................................................241d. Estudios de relaciones y de diferencias .........................................................................................................243

    5. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................248

    6. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................250

  • ndice | XVII

    Captulo I-10. LENGUAJES DE INVESTIGACIN CIENTFICA ......................................................251

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................253

    2. LENGUAJE DE LAS DEFINICIONES ...............................................................................................................254

    3. LENGUAJE DE LOS CONCEPTOS ...................................................................................................................255a. Introduccin ....................................................................................................................................................255b. Definicin .........................................................................................................................................................255c. Entidad lgica o acto psicolgico ..................................................................................................................256

    4. LENGUAJE DE LOS Constructos .......................................................................................................................257a. Definicin .........................................................................................................................................................257b. Validez ...............................................................................................................................................................257c. Ejemplos ............................................................................................................................................................258

    5. LENGUAJE DE LOS PRINCIPIOS.....................................................................................................................260a. Introduccin .....................................................................................................................................................260b. Definicin .........................................................................................................................................................260c. Ejemplos ............................................................................................................................................................261

    6. LENGUAJE DE LOS MODELOS ........................................................................................................................262a. Introduccin .....................................................................................................................................................262b. Definicin .........................................................................................................................................................264c. Tipos ..................................................................................................................................................................265d. Ejemplos ............................................................................................................................................................268

    7. LENGUAJE DE LOS AXIOMAS.........................................................................................................................269a. Definicin ........................................................................................................................................................269b. Ejemplos ............................................................................................................................................................270

    8. LENGUAJE DE LOS POSTULADOS ................................................................................................................271a. Definicin ........................................................................................................................................................271b. Ejemplos ............................................................................................................................................................272

    9. LENGUAJE DE LOS TEOREMAS .....................................................................................................................273a. Definicin ........................................................................................................................................................273b. Ejemplos ............................................................................................................................................................273

    10. LENGUAJE DE LAS TEORAS ...........................................................................................................................275a. Introduccin .....................................................................................................................................................275b. Definicin .........................................................................................................................................................277c. Propsito/Funciones ........................................................................................................................................278d. Niveles ...............................................................................................................................................................279e. Componentes ....................................................................................................................................................280f. Atributos de una buena teora ........................................................................................................................280g. Ejemplos ...........................................................................................................................................................282

    11. LENGUAJE DE LAS HIPTESIS .......................................................................................................................286a. Definicin ........................................................................................................................................................286b. Propsito ...........................................................................................................................................................287c. Fuentes ...............................................................................................................................................................287

  • | CMO INVESTIGAR CON XITO EN CIENCIAS DE LA SALUDXVIII

    d. Caractersticas ..................................................................................................................................................288e. Tipos ..................................................................................................................................................................290f. Ejemplos ............................................................................................................................................................291

    12. LENGUAJE DE LOS PARADIGMAS ................................................................................................................294a. Definicin .........................................................................................................................................................294b. Paradigma positivista (Cuantitativo).............................................................................................................295c. Paradigma naturalista (Cualitativo) ..............................................................................................................297

    13. LENGUAJE DE LAS LEYES ................................................................................................................................300a. Introduccin .....................................................................................................................................................300b. Definicin .........................................................................................................................................................301c. Ejemplos ............................................................................................................................................................302

    14. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................303

    15. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................307

    Captulo I-11. PARADIGMA EPISTEMOLGICO-METODOLGICO POSITIVISTA, (CUANTITATIVO) E INTERPRETATIVO (CUALITATIVO) ...........................311

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................313

    2. PARADIGMA POSITIVISTA CUANTITATIVO. (REDUCCIONISTA, EXPERIMENTAL) ...................315a. Introduccin .....................................................................................................................................................315b. Naturaleza fundamental de la realidad social ..............................................................................................316c. Naturaleza bsica del ser humano .................................................................................................................317d. Propsito de la investigacin cientfica social ..............................................................................................317e. Relacin con las fuerzas externas ...................................................................................................................317f. Relacin entre ciencia y sentido comn .......................................................................................................318g. Teora de la realidad social..............................................................................................................................318h. Verdad frente a falsedad de una explicacin ................................................................................................319i. Informacin factual y buena evidencia .........................................................................................................319j. Relevancia y uso ...............................................................................................................................................320k. Ciencia y valores socio-polticos ....................................................................................................................321

    3. PARADIGMA INTERPRETATIVO CUALITATIVO. (CONSTRUCTIVISTA, NATURALSTICO, RELATIVISTA) .......................................................................321

    a. Introduccin .....................................................................................................................................................321b. Naturaleza fundamental de la realidad social ..............................................................................................323c. Naturaleza bsica del ser humano .................................................................................................................324d. Propsito de la investigacin social interpretativa ......................................................................................324e. Relacin con las fuerzas externas ...................................................................................................................325f. Relacin entre ciencia y sentido comn .......................................................................................................325g. Teora de la realidad social .............................................................................................................................326h. Verdad frente a falsedad de una explicacin ................................................................................................326j. Relevancia y uso ...............................................................................................................................................328k. Ciencia y valores socio polticos ..................................................................................................................328

  • ndice | XIX

    4. CMO DECIDIR CUL PARADIGMA DE INVESTIGACIN USAR .....................................................329a. Propsito ...........................................................................................................................................................329b. Diseo ................................................................................................................................................................330c. Datos ..................................................................................................................................................................330d. Muestra .............................................................................................................................................................330e. Relacin investigacin/sujetos de estudio ....................................................................................................330f. Tcnicas y mtodos ..........................................................................................................................................331g. Instrumentos y herramientas .........................................................................................................................331h. Anlisis de datos ...............................................................................................................................................331i. Resultados .........................................................................................................................................................332j. Problemas y limitaciones ................................................................................................................................332k. Similitud entre ambos paradigmas ................................................................................................................333

    5. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................333

    6. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................337

    Captulo I-12. METODOLOGA CUALITATIVA DE INVESTIGACIN CIENTFICA ............339

    1. INTRODUCCIN ...............................................................................................................................................341

    2. PARADIGMAS EN INVESTIGACIN CIENTFICA....................................................................................344a. Positivismo (Cuantitativo) ..............................................................................................................................344b. Interpretativo (Cualitativo) .............................................................................................................................344c. Racionalismo emancipador (Socio-crtico) ..................................................................................................344d. Complementariedad de las metodologas cuantitativa y cualitativa .........................................................346

    3. ENFOQUES CUALITATIVOS MS UTILIZADOS EN CIENCIAS DE LA SALUD ................................347a. Enfoque fenomenolgico ................................................................................................................................347b. Enfoque de teora fundamentada ..................................................................................................................348c. Enfoque etnogrfico ........................................................................................................................................349d. Enfoque de investigacin histrica ................................................................................................................351e. Enfoque sociocrtico ......................................................................................................................................352

    4. CUNDO USAR LA METODOLOGA CUALITATIVA EN SALUD ........................................................354a. Problema y pregunta de investigacin .........................................................................................................354b. Objetivos ...........................................................................................................................................................356c. Categoras de anlisis preliminar ...................................................................................................................357d. Hiptesis ...........................................................................................................................................................357

    5. SELECCIN DEL ENFOQUE Y DEL TIPO DE ESTUDIO CUALITATIVO .............................................358a. Enfoque terico a utilizar ................................................................................................................................358b. Tipo de estudio que se llevar a cabo ............................................................................................................359

    6. SELECCIN DE LOS SUJETOS .........................................................................................................................360a. Muestra ...........................................................................................................................................................360b. Criterios de inclusin ......................................................................................................................................361c. Principio de Saturacin ..................................................................................................................................362d. Informantes clave .............................................................................................................................................363e. Determinacin y contacto con los participantes .........................................................................................366

  • | CMO INVESTIGAR CON XITO EN CIENCIAS DE LA SALUDXX

    7. TCNICAS DE RECOLECCIN DE DATOS .................................................................................................367a. Entrevistas .........................................................................................................................................................368b. Tcnicas de consenso .......................................................................................................................................380c. Observacin participante ................................................................................................................................382d. Anlisis documental ........................................................................................................................................383

    8. TRABAJO DE CAMPO........................................................................................................................................384

    9. TRANSCRIPCIN ..............................................................................................................................................385

    10. ANLISIS ...............................................................................................................................................................386a. Anlisis de contenido ......................................................................................................................................387b. Anlisis de discurso .........................................................................................................................................393c. Triangulacin ....................................................................................................................................................397

    11. RIGOR EN LA INVESTIGACIN CUALITATIVA .....................................................................................398

    12. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................400

    13. REFERENCIAS......................................................................................................................................................403

    PARTE II

    Captulo II-1. EL PROCESO DE INVESTIGAR ..........................................................................................409

    1. CONCEPTO DEL PROCESO DE INVESTIGACIN ....................................................................................411

    2. CARACTERSTICAS ...........................................................................................................................................412

    3. ELEMENTOS ........................................................................................................................................................414

    4. ETAPAS Y COMPONENTES DEL PROCESO DE INVESTIGACIN CUANTITATIVA .......................417a. Etapa conceptual ...............................................................................................................................................419b. Etapa de planificacin ......................................................................................................................................421c. Etapa emprica ...................................................................................................................................................423d. Etapa interpretativa ..........................................................................................................................................425e. Etapa de diseminacin .....................................................................................................................................427

    5. ETAPAS Y COMPONENTES DEL PROCESO DE INVESTIGACIN CUALITATIVA ..........................428a. Modelo de proceso lineal secuencial ..............................................................................................................429b. Modelo de proceso en espiral ..........................................................................................................................430

    6. TEORA E INVESTIGACIN EMPRICA.......................................................................................................431a. Investigar partiendo de una teora .................................................................................................................431b. Investigacin previa a la teora ........................................................................................................................432

    7. PARADIGMAS EPISTEMOLGICO-METODOLGICOS DE LA INVESTIGACIN EN SALUD....432a. Introduccin .....................................................................................................................................................432b. Similitudes del proceso de investigacin cuantitativa con el proceso de investigacin cualitativa ........... 434c. Diferencias del proceso de investigacin cuantitativa con el proceso de investigacin cualitativa .......... 435

  • ndice | XXI

    8. PROCESO DE SOLUCIN DE PROBLEMAS FRENTE A PROCESO DE INVESTIGACIN .............438a. Introduccin ......................................................................................................................................................438b. Condiciones que inician la solucin de problemas ......................................................................................439c. Componentes en la solucin de problemas ...................................................................................................441

    9. ALERTA Y CONSEJOS UTILES .........................................................................................................................445

    10. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................448

    Captulo II-2. PROBLEMA DE INVESTIGACIN ....................................................................................449

    1. UBICACIN E IMPORTANCIA .........................................................................................................................451a. Problema de investigacin ..............................................................................................................................451b. Pasos en la formulacin del problema de investigacin ..............................................................................452c. Pregunta de investigacin ...............................................................................................................................454

    3. CONCEPTO ..........................................................................................................................................................459a. Jerarquizacin ...................................................................................................................................................459b. Definicin .........................................................................................................................................................461c. Componentes de la definicin ........................................................................................................................462

    3. DESDE TEMA GENERAL A PROBLEMA ESPECFICO .............................................................................463a. Tema general .....................................................................................................................................................463b. Problema especifico de investigacin ............................................................................................................464c. Ejemplos ............................................................................................................................................................466

    4. FUENTES ...............................................................................................................................................................469a. Situaciones que observa el profesional ..........................................................................................................469b. Informacin contenida en la literatura .........................................................................................................470c. Teoras vigentes ................................................................................................................................................472d. Profesionales con experiencia y prestigio .....................................................................................................473

    5. FACTORES DE SELECCIN ..............................................................................................................................474a. Factores relacionados con la importancia (Significacin) .........................................................................474b. Factores relacionados con la viabilidad (Factibilidad) ................................................................................474c. Factores relacionados con la investigabilidad ..............................................................................................475d. Factores relacionados con el inters del investigador .................................................................................475e. Factores relacionados con la magnitud del estudio .....................................................................................475f. Factores relacionados con la medicin de las variables ..............................................................................476g. Factores relacionados con la pericia del investigador .................................................................................476h. Factores relacionados con la relevancia ........................................................................................................476i. Factores relacionados con la disponibilidad y calidad de los datos ..........................................................476j. Factores relacionados con asuntos ticos ......................................................................................................477

    6. FORMULACIN ..................................................................................................................................................477a. Formulacin inicial no elaborada ..................................................................................................................477b. Formulacin especfica elaborada ..................................................................................................................477c. Formulacin escrita afirmativa .....................................................................................................................478d. Declaracin creativa ........................................................................................................................................478

  • | CMO INVESTIGAR CON XITO EN CIENCIAS DE LA SALUDXXII

    7. ELEMENTOS PARA LECTURA CRTICA ......................................................................................................479a. Claridad y concisin ........................................................................................................................................479b. Delimitacin ....................................................................................................................................................479c. Escenario ...........................................................................................................................................................480d. Poblacin/Muestra ..........................................................................................................................................480e. Variables/Definicin operacional ..................................................................................................................481f. Relacin entre variables...................................................................................................................................482g. Factibilidad (Viabilidad) .................................................................................................................................483h. Importancia cientfica y socio-sanitaria del proyecto .................................................................................484

    8. ALERTAS Y CONSEJOS UTILES .......................................................................................................................485

    9. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................489

    Captulo II-3. REVISIN BIBLIOGRFICA. EL QU, EL POR QU, EL PARA QU, EL CUNDO Y EL DNDE ..........................................................................................491

    1. INTRODUCCIN (El qu y el por qu) ...........................................................................................................493a. Concepto ...........................................................................................................................................................493b. Importancia ......................................................................................................................................................494c. Relacin con proceso investigacin ...............................................................................................................496d. Relacin con marco terico ............................................................................................................................496e. Relacin con diseo .........................................................................................................................................497f. Relacin con relevancia ...................................................................................................................................498g. Relacin con perspectiva del investigador y del clnico .............................................................................498h. Relacin con profundidad y extensin .........................................................................................................498i. Relacin con paradigmas cuantitativo y cualitativo ...................................................................................499

    2. OBJETIVOS (El para qu) ...................................................................................................................................499a. Determinar el conocimiento actual sobre el problema ...............................................................................500b. Determinar la adecuacin y utilidad de los diseos ....................................................................................500c. Puntualizar las teoras vigentes (Marco terico)..........................................................................................501d. Identificar vacos y deficiencias en la literatura publicada ........................................................................501

    3. MOMENTOS (El cundo) ...................................................................................................................................502a. Introduccin .....................................................................................................................................................502b. Revisin bibliogrfica preliminar ...................................................................................................................503c. Primera revisin bibliogrfica .......................................................................................................................504d. Segunda revisin bibliogrfica .......................................................................................................................506

    4. FUENTES DOCUMENTALES (El dnde) ........................................................................................................509a. Concepto ............................................................................................................................................................509b. Fuentes de informacin no documentales ....................................................................................................509c. Fuentes de informacin documentales ........................................................................................................510

    5. REFERENCIAS ......................................................................................................................................................517

    Captulo II-4. BUSQUEDA DE INFORMACI N Y REVISIN BIBLIOGRFICA. EL CMO ...519

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................521

  • ndice | XXIII

    2. ETAPAS DE LA BUSQUEDA BIBLIOGRFICA .............................................................................................522a. Definicin de la pregunta de investigacin .................................................................................................522b. Formulacin de la estrategia de bsqueda ...................................................................................................523c. Interrogacin al sistema/Aplicacin de la estrategia de bsqueda y lectura preliminar .......................527d. Evaluacin de los resultados de la bsqueda ...............................................................................................530

    4. TCNICAS DE BUSQUEDA .............................................................................................................................533a. Elementos bsicos ............................................................................................................................................533b. Campos en las bases de datos .......................................................................................................................534d. Descriptores ......................................................................................................................................................537e. Operadores lgicos AND, OR, NOT (6) ......................................................................................................538f. Frases exactas ....................................................................................................................................................543g. Truncamiento ...................................................................................................................................................544h. Operadores de proximidad NEAR y ADJ ....................................................................................................544i. Limitadores ......................................................................................................................................................545j. Resultados de la bsqueda WEB ....................................................................................................................546k. Errores frecuentes en bsquedas automatizadas .........................................................................................547

    4. LECTURA EFECTIVA Y EL ARTICULO ORIGINAL .................................................................................548a. Tcnicas y criterios de lectura efectiva .........................................................................................................548b. Pautas para evaluar el artculo cientfico original .......................................................................................550

    5. TOMA DE NOTAS ..............................................................................................................................................553a. Propsito ...........................................................................................................................................................553b. Instrumentos de registro .................................................................................................................................554c. Elementos ..........................................................................................................................................................555d. Errores frecuentes en la toma de notas .........................................................................................................560e. Plagio ................................................................................................................................................................561

    6. REFERENCIAS .....................................................................................................................................................566

    ANEXO 1. LISTA DE LOS 83 CALIFICADORES MESH-ESPAOL .................................................................568

    Captulo II-5. BUSQUEDA Y RECUPERACIN DEINFORMACIN. EL DNDE ...................571

    1. INTRODUCCIN ................................................................................................................................................573

    2. ACCESO A FUENTES DOCUMENTALES ....................................................................................................573a. Catlogos de bibliotecas ................................................................................................................................