CONNGƯỜITRONGTHẾGIỚITINHTHẦN

—★—Tácgiả:NikolaiAlexandrovichBerdyaev

Ngườidịch:NguyễnVănTrọngNhàxuấtbảnTriThức3/2016

ebook©vctvegroup20-10-2018

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

N.A.BERDYAEVTIỂUSỬVÀTÁCPHẨM

N.A. Berdyaev là triết giaNga nổi tiếng của thế kỉ XX.Ôngsinhnăm1874trongmộtgiađìnhquýtộcNgaởKiev.Năm1894ông vào học trường sĩ quan quân đội, nhưng cảm thấy môitrườngkhôngphùhợpnênđãchuyểnsanghọctrườngĐạihọcKiev. Ông tham gia hoạt động trong phong trào sinh viên, vànăm1898bịbắtgiammột tháng.SauđóôngbịđiđàyởmiềnBắc(1901-1902).

Thời gian 1905-1906 ông cùng với S.N.Bulgakov thành lậptạpchíNhữngvấnđềcủacuộcsốngnhằmtậphợpnhữngtràolưumớitronglĩnhvựctưtưởng-vănhóa.

Năm1920ôngđượckhoaLịch sử -Ngữvăn trườngĐạihọcMoscowbầulàmgiáosư.

Năm1922ôngcùngnhiềutríthứcvànhữngngườihoạtđộngvănhóanổi tiếngkhácbị trụcxuấtkhỏinướcNgaXôviết.SaukhibịtrụcxuấtôngđãởĐứcrồiđịnhcưtạiPháp.

ÔngcùngvớiS.L.FrankvàS.N.BulgakovlànhữngngườiđặtcơsởchosựphụchưngnềntriếthọctôngiáoNga.Ôngđãxâydựngtriếthọcvềbảndiệncánhânvàtựdotrongtinhthầncủachủnghĩahiệnsinh.N.A.BerdyaevđượcxemlàngườicóảnhhưởnglớnđếnsựpháttriểncủachủnghĩahiệnsinhPháp.ÔngmấtngaytạibànlàmviệcởngoạiôParisnăm1948.

N.A.Berdyaevđịnhhướngtriếthọccủamìnhlàtriếthọcbiệnsinhcábiệtluận.Ôngbànvềconngườitrongthếgiớitinhthầncủanó,xemmỗiconngườilàmộttiểuvũtrụvớitínhcábiệt.Tự

đáylòngôngtinvàotínhhiệnthựctiênkhởicủatinhthần,hiệnthựcấyđượcphảnánh lại thôngquacácbiểutượngvàkíhiệucủa thế giới bên ngoài vẫn được người ta xem là hiện thực“kháchquan”củathếgiớitựnhiênvàlịchsử,nhưngtrongquanniệmcủaôngđóchỉlàhiệnthựcthứcấp.Ôngxâydựngmộtkháiniệmđộcđáocủariêngmìnhđểchỉconngườicábiệttrongthếgiới tinh thần: “Личность”.Từ “Личность” trong tiếngNga sửdụngthôngthườngcónghĩalàmộtnhânvật,mộtconngườicábiệt.Tính từphái sinh (личный)cónghĩa là thuộcvềcánhânriêngtư.Từgốccủa“Личность”làлицо,cónghĩalàgươngmặt.TriếtgiaN.A.Berdyaevđãdùng từ“Личность”đểđịnhnghĩamột khái niệm triết học về con người chủ thể trong hiện hữutinh thần củamình. “Личность” là chủ thể códiệnmạo riêngbiệtkhôngthểlặplại,baogồmcảhìnhhàiđặcthùchomỗiconngười.Chúngtôitạmdịch“Личность”là“bảndiệncánhân”.

Khái niệm “bản diện cá nhân” được ông triển khai chi tiếtnăm1936 trongmộtbàibáokhoahọcvớinhanđềvấnđềconngườicôngbốtrêntạpchí“Путь”,1936,j50c.3-26.TriếthọccábiệtluậnvềconngườiđượcôngxâydựnghoànchỉnhtrongtácphẩmBànvềnô lệ và tựdo của conngười.Tácphẩmnày lầnđầutiênđượcxuấtbảnởParisnăm1939 (YMCA-Press, s.d. [1939],224стр.(КлепининаN-36)),táibảnlầnthứhainăm1972.TácphẩmxuấthiệnởNganăm1995vàđượcinlạinhiềulầnsauđó.Tácphẩmmàcácbạnđangcầmtrêntay,chúngtôidịchcảhaitácphẩmtrêncủaN.A.BerdyaevvàlấynhanđềchungchocuốnsáchlàConngườitrongthếgiớitinhthần.

N. A. Berdyaev, giống như I. Kant, theo nhị nguyên luận vàchorằngconngườiđồngthờithuộcvềhaithếgiới:thếgiớitinhthầnvàthếgiớitựnhiên.Bảndiệncánhâncóthểđượchiểunhưthểhiệncủaconngườitrongthếgiớitinhthần.Khókhăntrong

việcthấuhiểutriếthọchiệnsinhcábiệtluậncủaN.A.Berdyaevlàởchỗchúngtabịquyđịnhbởingônngữthườngngàygắnvớinhữngkháiniệmquen thuộcvề thếgiới tựnhiên.Người ta sửdụngnhữngkháiniệmấyđểsắpxếpthếgiớitựnhiênvàocácôngăn trongmột cấu trúcvàgánchochúngnhữngýnghĩadựatrêncácquansát thườngnghiệmcủamình.Khisửdụngngônngữấyđểxemxétbảndiệncánhântrongthếgiớitinhthần,N.A. Berdyaev đưa chúng ta vào những tình huống đầy nghịchthường,vídụnhư:“Bảndiệncánhânkhôngphảilàmộtbộphậnvàkhôngthểlàmộtbộphậntrongquanhệvớimộtcáitoànvẹnnào đó, dù đó có là cái toàn vẹn rộng lớn, toàn thể thế giới đinữa”;hoặclà:“Xéttừquanđiểmhiệnsinhthìxãhội làmộtbộphậncủabảndiệncánhân,làphươngdiệnxãhộicủanó,cũnggiống như vũ trụ là một bộ phận của bản diện cá nhân, làphương diện vũ trụ của nó”. Tuy nhiên, nếu chúng ta ý thứcđượcmìnhđangđọc tácphẩmcủamộtngười theonhịnguyênluận, cùng đồng hành với ông đi vào thế giới tinh thần chứkhôngphảithếgiớitựnhiênvàcốgắngkhông“ngoạihiệnhóa”nhữnggìvốnthuộcthếgiớitinhthần“bêntrong”củabảndiệncánhân,rấtcóthểchúngtasẽthấuđạtđượcýnghĩađịnhhướngtìnhthầnnhânbảncủatácgiảvàlàmchothếgiớitinhthầncủachúngtađượcphongphúhơn.

N.A.Berdyaevchorằngbảndiệncánhânlàtựdovàđộclậpcủaconngườitrongquanhệvớithiênnhiên,vớixãhội,vớinhànước,thếnhưngkhôngnhữngnókhôngphảilàtựkhẳngđịnhvịkỉ,màcònlàngượclại.Cábiệtluậndịchchuyểntrọngtâmbảndiệncánhântừgiátrịcủanhữngcáichungkháchquan-xãhội,dân tộc,nhànước, tập thể -sanggiá trịcủabảndiệncánhân.Tuynhiên,cábiệtluậnhiểubảndiệncánhântrongđốilậpsâusắcvớithóivịkỉ.Thóivịkỉpháhủybảndiệncánhân.Khépkín

vào bản thânmột cách vị kỉ và chămchú vào bản thânmình,thiếukhảnăngbướcrakhỏibảnthân,chínhlàtộilỗibẩmsinh,cảntrởviệcthựchiệnsựđầyđủcủacuộcsốngchobảndiệncánhân, cản trở việc cậpnhật hóanhững sứcmạnh củanó.Bảndiệncánhânbướcrakhỏibảnthânđiđếnvớinhữngbảndiệncá nhân khác trongmối quan hệ tương-thông-cộng-đồng, nhưngkhông ngoại hiện hóa và khách thể hóa. Bản diện cá nhân là“tôi”và“anh/chị”,mộtcái“tôi”khác,mộtbảndiệncánhân.Kẻvị kỉ chỉ biết cái “không phải tôi”, nhưng không biết cái “tôi”khác,hắntakhôngbiếttớitựdotrongviệcbướcrakhỏicái“tôi”.

N.A.Berdyaevchorằngkhôngthểcóbảndiệncánhânnếukhôngtồntạicáiđứngcaohơnnó,nếukhôngcócáithếgiớitrênnúiđểbảndiệncánhânleolên.Hiệnhữucủabảndiệncánhânđòihỏiphảicóhiệnhữucủacácgiátrịsiêucábiệt.TừnhânhọcôngđiđếnhiệnhữucủaThượngĐế.NhưngN.A.BerdyaevbácbỏquanniệmThượngĐếnhưsứcmạnhthốngtrịthếgianvàsửdụngconngườivốnlàtạovậtcủamìnhnhưphươngtiệnđểtựvinhdanhmình.ÔngquanniệmmộtThượngĐế-bảndiệncánhânmongmỏi conngười - bảndiện cánhânđáp lại lời hiệutriệucủaNgườivàNgườicóthểgiaolưutìnhyêuvớinó.ThượngĐếbộclộbảnthânmìnhtrongthếgiớitinhthầncủaconngười,nhưngThượngĐếkhôngcaiquảnthếgiannhưmộtquânvương.N. A. Berdyaev tự xemmình là tín đồ Kitô giáo, nhưng khôngràngbuộcbảnthânvớibấtcứgiáohộinào.Ôngchorằngcuộcsốngtôngiáobaogiờcũnglàcuộcsốngcánhânriêngtưtrongthâmnhập vào chiều sâu củanó.Ông viết rằng từ thời thơ ấuôngđãxácđịnhkiểutôngiáocủaônglàtinhthầnnộitâmvàtựdo.

Berdyaevchorằngcóbatrạngtháicủaconngười,bacấutrúccủaýthứccóthểhàmnghĩanhư“ôngchủ”,“kẻnôlệ”và“người

tựdo”.Ôngchủvàkẻnôlệcótínhtươngliên,chúngkhôngthểhiện hữungười này không có người kia. Còn người tự do hiệnhữutựthânnó,nócótrongbảnthânmìnhphẩmchấtriêngcủanómàkhôngcótínhtươngliênvớicáiđốilậpvớinó.Ôngchủlàý thứchiệnhữuchobản thânmình,nhưng làý thứchiệnhữuchobảnthânmìnhthôngquakẻkhác,thôngquakẻnôlệ.Nếunhưýthứccủaôngchủlàýthứchiệnhữucủakẻkhácchobảnthânmình,thìýthứccủanôlệlàýthứchiệnhữucủabảnthânmìnhchokẻkhác.Cònýthứccủangườitựdolàýthứchiệnhữucủamỗingườichobảnthânmình,nhưngtựdobướcrakhỏibảnthânmìnhđiđếnvớikẻkhácvàđiđếnvớitấtcảmọingười.Giớihạntộtcùngcủatìnhtrạngnô lệ là tìnhtrạngkhôngcóý thứccủanó.Thếgiớicủatìnhtrạngnôlệlàthếgiớitinhthầnxalạvớibảnthânmình.Ngoạihiệnhóalànguồngốccủatìnhtrạngnôlệ.Tựdolànộihiệnhóa.

Berdyaevchorằng thốngtrị làmặt tráicủa tìnhtrạngnô lệ.Conngườikhôngđượctrởthànhôngchủ,màphảilàngườitựdo.Platođãnhậnxétrằngchínhbạochúacũnglàkẻnôlệ.Nôdịchkẻ khác cũng là nô dịch bản thânmình. Ý chí vươn tới hùngmạnh bao giờ cũng là ý chí nô lệ. César, vị anh hùng của chủnghĩađếquốc,làkẻnôlệ,nôlệcủathếgian,nôlệcủaýchívươntớihùngmạnh,nô lệcủakhốiđôngngườimà thiếukhốiđôngngườiấythìôngtakhôngthểthựchiệnđượcýchívươntớihùngmạnh.Ôngchủchỉbiếtđếnchiềucaomànhữngkẻnôlệnângông ta lên, César chỉ biết đến chiều caomà đám quần chúngnângông ta lên.Thếnhưngnhữngkẻnô lệ, đámquầnchúng,cũngquăngxuốngtấtcảcácôngchủ,tấtcảcácCésar.Berdyaevnhấnmạnh:“Tựdolàtựdokhôngphảichỉthoátkhỏicácôngchủ,màcònthoátkhỏicácnôlệnữa.Ôngchủbịhạnđịnhtừbênngoài,ôngchủkhôngphải làbảndiệncánhân,cũngnhưkẻnô lệkhôngphải làbản

diệncánhân,chỉcóngườitựdomớilàbảndiệncánhân,dẫuchotoànbộthếgianđềumuốnnôdịchanhta”.

Ôngviết tiếp:“Tình trạng sađọacủaconngườibộc lộ rahơnhếttrongchuyệnnólàtênbạochúa.Cómộtkhuynhhướngvĩnhhằngvươntớibạongược.Conngườilàtênbạochúa,nếukhôngởtrongviệclớnthìcũng ở trong việc nhỏ, nếu không ở trên những nẻo đường lịch sử thìcũngở trong giađình củamình, trong cửahàng củamình, trong vănphòngcủamình, trongcơquanquan liêumànógiữmộtvị trínhỏbénhất.Conngườicóxuthếkhôngsaochếngựđượclàsắmvaidiễnvàởtrongvaidiễnấytựbanchomìnhmộtýnghĩađặcbiệt,bạongượcvớinhững người xung quanh.” Berdyaev nhận xét rằng con người làtênbạochúacảvớibảnthânmình,vàcólẽnhiềuhơnhếtlàvớichínhbản thânmình.Nóbạongược vớibản thânbằngnhữngđứctingiảtrá,nhữngdịđoan,nhữnghuyềnthoại.Bạongượcvớibản thân bằngnhữngnỗi sợ hãi đủ kiểu, bằngnhững ámảnhbệnhhoạn.Bạongượcvớibảnthânbằnglòngghentị,lòngtựái,lòngthùhận.Lòngtựáibệnhhoạnlàbạongượcđángsợnhất.Conngười bạongược với bản thân bằng ý thức tình trạng yếuđuốivàtitiệncủamìnhvàbằngkhaokháthùngmạnhvàvĩđại.Ôngchorằngconngườicómộtkhuynhhướngvĩnhhằnghướngtớichuyênchế,khaokhátquyềnlựcvàthốngtrị.Bằngýchínôdịchcủamìnhconngườikhôngchỉnôdịchngườikhác,màcảbảnthânmìnhnữa.Cáiáctiênphátlàquyềnlựccủangườiđốivớingười,làhạnhụcphẩmgiáconngười,làbạohànhvàthốngtrị.TìnhtrạngbóclộtcủaconngườiđốivớiconngườimàMarxcoilàcáiáctiênkhởi,chỉlàcáiácpháisinh,hiệntượngnàylàkhảdĩ,nhưtìnhtrạngthốngtrịcủaconngườiđốivớiconngười.Thế nhưng con người trở thành ông chủ của người khác, là vìtheocấutrúcýthứccủamìnhnóđãtrởthànhkẻnôlệchoýchímuốnthốngtrị.Cũngvẫnsứcmạnhấy,mànódùngđểnôdịch

người khác, lại nôdịch chínhbản thânnó.Người tự do khôngmuốnthốngtrịaihết.Đángsợnhấtlàkẻnôlệđãtrởthànhôngchủ.Trongtưcáchôngchủthìdùsaonhàquýtộccũngítđángsợhơn:ôngtaýthứcđượctínhcaothượngvàphẩmgiávốncótừtrướccủamình,nênkhôngcólòngthùhận.Nhàquýtộcnhưthếkhôngbaogiờ làkẻđộctài,khôngbaogiờlàngườimuốnvươntớihùngmạnh.Tâmlícủakẻđộctàimàvềthựcchấtvốndĩlàkẻhãnhtiến,chínhlàsựméomócủaconngười.Nólàkẻnôlệchonhữnghànhđộngnôdịchcủamình.Lãnhtụcủađámđôngcũngở trong tình trạngnô lệgiốngnhưđámđông,hắn takhôngcóhiệnhữuởbênngoàiđámđông,ởbênngoàiđámnôlệmàhắntathốngtrị,hắntahoàntoànbịnémrabênngoài.Tênbạochúalà tạo vật củakhốiquầnchúngđangcảm thấykinh sợkhiđốidiệnvớihắn.Ýchívươntớihùngmạnh,vươntớiưuthếvàthốngtrị,chínhlàbệnhcuồngsi,đókhôngphảilàýchítựdovàýchívươn tới tựdo.Kẻcuồngsivớiýchívươn tớihùngmạnhnằmtrong tay quyền lực của định mệnh và biến thành con ngườiđịnhmệnh.César -nhàđộc tài, vị anhhùngcủachủnghĩađếquốc, tựđặtmìnhdướidấuhiệucủađịnhmệnh,ông takhôngthểdừnglạiđược,khôngthểtựgiớihạnmìnhđược,ôngtacứđixamãi,xamãi tiến tới cái chết.Đó làconngườiđãbị sốphậnđịnhđoạt.Ýchívươntớihùngmạnhkhôngbaogiờbiếtđủ.Nókhông chứng tỏ tình trạng sung túc sứcmạnh hiến dâng bảnthânchomọingười.Ýchíđếquốcchủnghĩatạoravươngquốchưảophùdu,sinhranhữngtaihọavànhữngcuộcchiếntranh.Ýchíđếquốcchủnghĩalàxuyêntạcmaquáisứmệnhđíchthựccủaconngười.

Berdyaevchorằngýchívươn tớihùngmạnh,ýchíđếquốcchủnghĩalàkinhtởmđốivớiphẩmgiávàtựdocủaconngười;triếtlíđếquốcchủnghĩacũngkhôngbaogiờnóirằngnóbảovệ

tựdovàphẩmgiácủaconngười.Nócatụngbạolựcđốivớiconngườinhư trạng thái cao cảnhất. Tuynhiên, bản thân vấnđềbạo lực vàmốiquanhệ vớinó rấtphức tạp.Người taphẫnnộchốnglạibạolực,khinhữnghìnhthứcbạolựclàthôbạovàđậpngayvàomắt:đánhđập,bỏtù,giếtchócconngười.Nhưngngườitalạiítđểýtớinhữnghìnhthứcbạolựcgiấumặt.Ôngviết:“Thếnhưngđờisốngconngườiđầyrẫynhữnghìnhthứcbạolựckhôngthấyrõ,tinhtếhơn.Bạolựctâmlícònđóngvaitròlớnhơnlàbạolựcthânthể.Conngườimấtđitựdovàtrởthànhnôlệkhôngphảichỉvìbạolựcthânthể.Thôimiênxãhộimàconngườiphảichịuđựngtừnhỏcóthểnôdịchanhta.Hệthốnggiáodụccóthểhoàntoànlàmconngườimấtđitựdo,khiếnchoanhtakhôngcókhảnăngtựdoxétđoán.Sứcnặng,tínhđồsộcủalịchsửcưỡngbứcconngười.Cưỡngbứcconngườicóthểbằngcáchđeđọa,bằngcáchlâynhiễm,vốnlàthứđãbiếnthànhhànhđộng tập thể...Lòngcămthùbaogiờcũngmuốntướcđoạt tựdo...Dưluậnxãhộikếttinhlại,trởthànhrắnchắcbiếnthànhbạolựcđốivớiconngười.Conngườicóthểtrởthànhnôlệcủadưluậnxãhội,nôlệcủacácphongtục,tậpquán,củanhữngxétđoánvànhữngýkiếnmàxãhộiápđặt.Khómàđánhgiáhếtđượcbạolựcdobáochíthờinaythựchiện.Conngười trungbìnhcủathờiđạichúngtacónhữngýkiếnvànhữngxétđoáncủatờbáomàanhtađọcmỗibuổisáng,tờbáoấygâytácđộngép buộc anh ta. Và với tính dối trá và dễmua chuộc của báo chí thìnhững kết quảnhậnđược thật kinh khủng trong ý nghĩa nô dịch conngười,làmmấttựdo,lươngtâmvàxétđoáncủaanhta.Trongkhiđóbạolựcnàytươngđốiítnhậnthấyđược.Nóthấyrõchỉởtrongnhữngnướccóchếđộđộctài,màởđóviệclàmgiảcácýkiếnvàxétđoáncủaconngười làhoạtđộng củanhànước, vẫn còn cóbạo lực sâu sắchơnnữa,đólàbạolựccủaquyềnlựctiềnbạc.Đólànềnchuyênchếgiấumặttrongxãhộitưbảnchủnghĩa.Ngườitakhôngcưỡngbứcconngườimộtcáchtrực tiếp,khảdĩnhậnthấyđược.Cuộcsốngconngườiphụthuộc

vàotiềnbạc,vàocáisứcmạnhthếgianvôdiệnmạonhất,vôphẩmtínhnhất, trao đổi như nhau với mọi thứ. Con người khôngmất đi tự dolươngtâm,tựdotưduy,tựdoxétđoánmộtcáchtrựctiếp,bằngbạolựcthânthể,nhưngnóbịđặtvàovịthếphụthuộcvậtchất,dướimốiđedọabịchếtđóivàvìthếmàmấtđitựdo.Tiềnbạcđemlạiđộclập,khôngcótiềnbạclàbịphụthuộc.Thếnhưngngườicótiềncũngbịnôlệ,chịutácđộng bạo lực vô hình. Trong vương quốc của thần tài con người buộcphảibánsứclaođộngvàviệclaođộngcủaanhtakhôngcònđượctựdonữa.”Berdyaevnhậnxétrằngvềmặttâmlíngườitathườngcảmnhậnmộttrạngtháiquenthuộc,thiếuvắngchuyểnđộng,nhưlàtựdo.Chuyểnđộngđãlàmộtbạolựcnàođóđốivớithếgiớixungquanh,đốivớimôitrườngvậtchấtxungquanhvàđốivớinhữngngườikhác.Chuyểnđộnglàbiếndịch,vànóchẳnghỏixemthếgiớicóđồngývớinhữnghoánvị,vốnlàkếtquảcủabiếndịchấydochuyểnđộngsinhra.Cảmnhậnxemyêntĩnhnhưkhôngcóbạo lực, cònchuyểnđộng,biếndịch làbạo lực, cảmnhậnnhưthếcónhữnghậuquảmangtínhbảothủtrongđờisốngxãhội.Tình cảnh nô lệ quen thuộc, đã được thiết lập từ lâu, có thểkhôngcóvẻnhưbạolực,cònchuyểnđộnghướngđếntiêudiệttìnhcảnhnô lệcó thểcóvẻnhưbạo lực.Cảicáchxãhộiđượctiếpnhậnnhưbạolựcbởinhữngngườimàđốivớihọchếđộxãhộiquenthuộclàtựdo,dùchochếđộấybấtcôngkinhkhủng.Nhữngnghịchlícủatựdolànhưthếtrongđờisốngxãhội.Tìnhtrạngnôlệrìnhrậpconngườitừmọiphía.Cuộcđấutranhchotựdođòihỏikhángcựlại,vàkhôngcókhángcựthìhùngkhícủađấu tranh sẽ suy yếu đi. Tự do đã trở thành cuộc sống quenthuộc, sẽ chuyển sang thành nô dịch con ngườimà không dễnhậnrađược,đâylàtựdođãbịkháchthểhóa,trongkhiđótựdolàvươngquốccủachủthể.Conngườilànôlệbởivìtựdothìkhókhăn,cònnôlệlạidễdàng.

Berdyaevnhậnxétrằngthôngthườngngườitaxembạolựclàsứcmạnh,làsứcmạnhbộclộra.Cangợibạolựcluôncónghĩalàngưỡngmộsứcmạnh.Thếnhưngbạo lựckhôngnhữngkhôngđồngnhấtvớisứcmạnh,màcònkhôngbaogiờđượcgắnvớisứcmạnh.Ôngchorằngsứcmạnhtrongýnghĩathâmsâucủanócónghĩa là chiếm lĩnh được cái mà nó hướng tới, không phải làthống trị vốn bao giờ cũngduy trì tínhngoại tại, nhưng là kếthợpnộitạiđầythuyếtphụcvàchinhphục.Ngườitatìmđếnbạolựclàdobấtlực,làdochẳngcóđượcsứcmạnhđốivớingườimàngườitathựchiệnbạolực.Ôngchủchẳngcósứcmạnhnàođốivớinôlệcủamình.Ôngchủcóthểhànhhạanhta,nhưngviệchànhhạấychỉcónghĩalàgặpphảitrởngạikhôngthểvượtquađược.Và khi ông chủ cóđược sứcmạnh thì ông ta thôi khôngcòn là ông chủnữa. Tình trạng bất lực tận cùngđối với ngườikhácbiểuhiệnra trongviệcgiếtchếtanh ta.Trong thếgiớibịkhách thểhóa, thế giới thườngngày, vô diệnmạo, ngoại hiện,ngườitagọilàsứcmạnhkhôngphảicáivốnlàsứcmạnhtrongýnghĩahiệnsinhcủangôntừ.Điềunàythểhiệnratrongxungđộtcủasứcmạnhvàgiátrị.Nhữnggiátrịcaonhấttrênthếgianhóarayếuớthơnnhữnggiátrịthấpnhất,nhữnggiátrịcaonhấtbịxénát,nhữnggiátrịthấpnhấtchiếnthắng.Cảnhsátvàcaiđội,chủngânhàngvàconbuônmạnhhơnlàthisĩvàtriếtgia,hơnlànhàtiêntrivàthánhnhân.Trongthếgiớibịkháchthểhóavậtchất mạnh hơn Thượng Đế. Con trai của Thượng Đế bị hànhhình. Socrates bị đầu độc. Các nhà tiên tri bị ném đá. Nhữngngườikhởixướngvànhữngngườisángtạotưduymới,đờisốngmới,bịtruybức,bịđànápvàkhônghiếmkhibịxửtử.Conngườitrungbìnhcủatínhthườngnhậtxãhộichiếnthắng.Chỉcóôngchủ và nô lệ chiến thắng, còn những người tự do thì người takhông chịu đựngnổi. Giá trị cao nhất - bản diện cá nhân con

ngườithìngườitakhôngmuốnthừanhận,còngiátrịthấpnhất-nhà nước với bạo lực và thói dối trá của nó, với hoạt động dothámvàsátnhânlạnhlùng,thìngườitatônvinhnhưgiátrịcaonhấtvàcúirạpmìnhmộtcáchnôlệtrướcgiátrịấy.Trongthếgiớibịkháchthểhóa,ngườitachỉyêumếncáihữuhạn,ngườitakhôngchịuđựngnổicáivôhạn.Vàquyềnlựcấycủacáihữuhạnluônlàtìnhcảnhnôlệcủaconngười,còncáivôhạnkhảdĩtàngẩnắtsẽlàgiảiphóng.Ôngviết:“Ngườitagắnsứcmạnhvớinhữngphương tiện tệhại được tôn vinh là tất yếu chonhữngmụcđíchđượcxemlàtốtlành.Thếnhưngtoànbộcuộcsốngđầyắpnhữngphươngtiệnấy,cònnhữngmụcđíchthìchẳngbaogiờđitớiđược.Vàconngườitrởthànhnô lệ củanhữngphương tiệnmà tựahồnhưchúngđem lại sứcmạnh cho con người. Con người tìm kiếm sức mạnh trên những conđường lầm lạc, trênnhững conđườngbất lực, biểu lộ ra trongnhữnghànhđộngbạolực”.

Conngườiphảinhận thức thếnàovề tình trạng sađọanhưthếcủathếgian?Berdyaevchorằngcóhaiquanđiểmvachạmnhau.Một quanđiểm cho rằng cómột trật tự không đổi, vĩnhcửu, hợp lí của tồn tại; nó thểhiện ra trong trật tự xãhội vốnkhông do con người tạo nên và con người phải phục tùng nó.Quan điểm thứ hai cho rằng những cơ sở của đời sống xã hộiđangbịtổnthươngbởitìnhtrạngsađọa;nhữngcơsởấykhôngphảivĩnhcửuvàkhôngphảidoápđặttừtạohóa,chúngthayđổitùy theo hoạt động tích cực và sáng tạo của con người. Quanđiểmthứnhấtnôdịchconngười,quanđiểmthứhaigiảiphóngconngười.

Đểđốilậplạivớiýthứcquyềnuyhaylàvớichếđộquyềnuycủacuộcsống,cầnphảiđưarakhôngphảilítính,khôngphảitựnhiên,cũngkhôngphảixãhộicóchủquyền,màlàtinhthần,tứclàtựdo,khởinguyêntinhthầntrongconngườitạolậpnênbản

diệncánhâncủanó,vàđộclậpvớitựnhiênbịkháchthểhóavàvới thế giới logic bị khách thể hóa. Điều này đòi hỏi thay đổiphươnghướngđấutranhchốnglạitínhnôlệcủaconngười,tứclàđòihỏiđánhgiálạicácgiátrịtheocábiệtluận,cầnphảilấytínhphổquáthiệnsinhnộitâmcủabảndiệncánhânđểđốilậplạivớitínhphổquátbịkháchthểhóangoạitại,vốnlàthứcứtạoracáchình thứcnô lệngàycàngmớimẻhơn.Tấtcảnhữnggìkhôngphảicábiệt,tấtcảnhữnggìđãbịlàmchoxalạởphạmvicáichung,đềulàcámdỗvà-nôdịchconngười.Conngườitựdolà hữu thể tự quản, chứ không phải bị quản, không phải là tựquảncủaxãhộivànhândân,màlàtựquảncủaconngườiđãtrởthànhbảndiện cánhân.Tựquản củaxãhội vànhândânvẫncònlàviệcquảntrịđámnôlệ.

Thay đổi phương hướng đấu tranh vì tự do của con người,nhằmxuấthiệnconngườitựdo,trướchếtlàthayđổicấutrúctưduy,thayđổisắpxếpcácgiátrị.Đâylàmộtquátrìnhsâusắc,vànhững kết quả của nó có thể chỉ thể hiện ra một cách chậmchạp.Đâylàcuộccáchmạngởsâutrongnộitâm,đượcthựchiệntrongthờigianhiệnsinh,chứkhôngphảitrongthờigianlịchsử.

Berdyaevchorằngcuộcgiảiphóngtinhthầncủaconngườilàmột cuộc đấu tranh đầy khó khăn và gian nan. Ông viết: “Conngườiởtrongtìnhtrạngnôlệ,nóthườngkhôngnhậnratìnhtrạngnôlệcủamình và đôi khi còn yêu thích nó. Thế nhưng con người cũng cốhướngvềgiảiphóng.Thật sai lầmnếuchorằngconngười trungbìnhyêuthíchtựdo.Cònsailầmhơnnữanếuchorằngtựdolàmộtthứdễdàng. Tự do làmột thứ khó khăn.Ở lại trong tình trạng nô lệ thì dễdànghơn.Tìnhyêutựdo,nỗlựchướngvềgiảiphónglàchỉdấuchothấymộttầmcaonàođócủaconngười,chứngtỏrằngconngườitrongnộitâmđãkhôngcòn lànô lệnữa.”Ôngchorằng trongconngườicókhởinguyêntinhthần,độclậpvớithếgianvàkhôngbịhạnđịnh

bởithếgian.Giảiphóngconngườikhôngphảilàyêucầucủatựnhiên,của lí tríhaycủaxãhội,nhưngười tahằngnghĩ,mà làyêucầucủatinhthần.

Berdyaevcũngnhắcnhởrằngcuốnsáchcủaônglàcuốnsáchtriết học và trước hết nó đòi hỏi cải cách tinh thần; cho nênnhữngngườimuốnnhìnthấyởđâymộtcươnglĩnhthựchànhvàlờigiảiđápcụthểchonhữngvấnđềxãhội,nhữngngườiấyắtsẽhiểusainó.

NguyễnVănTrọng

Phầnmột

BÀNVỀNÔLỆVÀTỰDOCỦACONNGƯỜI[1]

VỀNHỮNGMÂUTHUẪNTRONGTƯTƯỞNGCỦATÔI

(ThaycholờidẫnnhậptácphẩmBànvềnôlệvàtựdocủaconngười)

Ngàynaytháiđộhợpthờithượnglàđónnhậntựdobằngnụcườicayđộc,xemnónhư thứđồcũbịbỏxó.Tôikhông theo thời thượngchútnào,tôichorằngkhôngcótựdothìthếgiớinàycũngchẳngcógìhết;tựdođemlạigiátrịchocuộcsống;nếuphảilàmngườicuốicùngbảovệtựdo,thìtôicũngvẫnkhôngngừngtônvinhnhữngquyềncủanó.

Chateaubriand.Kíứcởthếgiớibênkia.[2]

Khibắtđầuviếtcuốnsáchnày,tôingoáinhìnlạiquákhứvàbỗng thấycónhucầugiải thíchchomìnhvàchonhữngngườikhác conđường trí tuệ và tinh thần của tôi, đểhiểuđược tínhmâuthuẫnbềngoàitrongtưtưởngcủatôitheothờigian.Cuốnsách này viết về tình trạng nô lệ và công cuộc giải phóng conngười,vànhiềuphầncủanóliênquantớitriếthọcxãhội,nhưngtrongđóchứađựngthếgiớiquantriếthọccủatôitrongthểtoànvẹncủanó,cơsởcủa thếgiớiquanấy là triếthọccábiệt luận(personalism).Đâylàthànhquảcủaconđườngdàitriếthọctruytầmchânlí,củacuộcđấutranhlâudàiđánhgiá lạicácgiátrị.Tronghiệnhữutriếthọccủamình,tôikhôngmongmuốnchỉcónhậnthứcthếgiới,màcònmongmuốnnhậnthứcluônđikèmvớimongmuốnthayđổithếgiới.Khôngchỉtrongtưduy,màcảtrongcảmxúcnữa,tôiluônphủnhậnýkiếnchorằngtínhhiện

tồncủathếgiớilàmộthiệnthựcbềnvữngvàsẽkhôngthayđổinữa.Trongmứcđộnàotưtưởngcủacuốnsáchnàytrungthànhvới toànbộ tư tưởng tôi thểhiện trongnhữngcuốnsách trướckiacủamình?Trongýnghĩanàocósựpháttriểntưtưởngcủanhàtưtưởng?Vàliệusựpháttriểnấycóphải làmộtquátrìnhliêntục,haytrongđócógiánđoạnvànóđiquakhủnghoảngvàtựphủđịnh?Trongýnghĩanàocósựpháttriểntưtưởngcủatôi,vànhữngđổi thayđãdiễn ra trongđónhư thếnào?Cónhữngtriếtgiangaytừđầuđãđiđếnmộthệthốngmàhọtrungthànhsuốtđời.Cónhữngtriếtgiaphảnánhtrongtriếthọccủamìnhnhữngcuộcvật lộntinhthầnvàtrongý tưởngcủanhữngcuộcvậtlộnấycóthểpháthiệnranhữnggiaiđoạnkhácnhau.Trongnhữngthờiđạilịchsửđầybãotố,thờiđạicủanhữngbướcngoặttinhthần,triếtgianàokhôngphảilàngườikhóamìnhtrongthưphòng sách vở, thì không thểnào lại không thamdự vào cuộcđấutranhtinhthần.Tôikhôngbaogiờlàtriếtgiakiểuhànlâmvàkhôngkhinàolạimuốntriếthọctrởthànhtrừutượngvàxarời cuộc sống.Dẫu tôi đãđọc rấtnhiều,nhưngngọnnguồn tưtưởngcủatôikhôngphảilàsáchvở.Thậmchítôikhôngbaogiờhiểuđượcmộtcuốnsáchnàođóbằngmộtcáchkháchơnlàliênhệnóvớikinhnghiệmcủachínhmình.Vảlại,tôichorằng,baogiờtriếthọcchânchínhcũngluônlàcuộcđấutranh.TriếthọcPlato,Plotin,[3]Decartes,Spinoza,[4]Kant,Fichte,[5]Hegelđềulànhư thế. Tư tưởng của tôi luôn thuộc về triết học hiện sinh.Nhữngmâu thuẫn có thể thấy được trong tư tưởng của tôi lànhữngmâuthuẫncủacuộcđấutranhtinhthần,lànhữngmâuthuẫnnằmngaytronghiệnhữu-nhữngmâuthuẫnkhôngthểcheđậybằng thốngnhất logicbềngoài.Thốngnhấtđích thựccủatưtưởnggắnvớithốngnhấtcủabảndiệncánhân,làthốngnhấthiệnsinhchứkhôngphảithốngnhấtlogic.Tínhhiệnsinh

mangtínhmâuthuẫn.Bảndiệncánhânlàcáibấtbiếnởtrongbiếnđổi.Đâylàmộttrongnhữngđịnhnghĩaquantrọngcủabảndiệncánhân.Nhữngbiếnđổixảyraởtrongcùngmộtchủthể.Nếuchủthểbịthaythếbằngmộtchủthểkhácthìcũngkhôngcóluônngaycảthayđổitrongýnghĩachânchính[củatừngữ].Thayđổihủydiệtbảndiệncánhân,khinóbiếnthànhphảnbội.Triếtgiaphảnbội,nếunhưnhữngchủđềcơbảntriếtlícủaôngta,nhữngmotiftưduycủaôngta,địnhhướngcơbảncácgiátrị,bịthayđổi.Cóthểthayđổiquanđiểmvềchuyệntựdotinhthầnđượcthựchiệnởđâuvànhưthếnào.Thếnhưngnếutìnhyêutựdobịthaythếbằngtìnhyêunôlệvàbạolực,thìxảyraphảnbội.Thayđổinhữngquanđiểmcóthểlàthựcsự,nhưngcũngcóthểlà tưởngchừngnhư thếdonhìnchúngởmộtbìnhdiệnkhôngđúng.Tôichorằngnóichungconngườilàmộthữuthểđầymâuthuẫnvàphâncực.Ngaycả tưduycủa triếtgiacũngđầymâuthuẫnvàphâncực,nếunhưnókhônghoàntoànbị trừutượnghóatáchkhỏiđờisốngtiênkhởi,vàcòngiữđượcmốiliênhệvớinó.Tưduytriếthọclàmộtcấutạophứctạpvàthậmchíngaycảtrongnhữnghệthốngtrịếthọcmangtínhlogictrauchuốtnhất,cũngcóthểkhámphárakếthợpcủanhữngyếutốmâuthuẫnnhau. Nhưng đây không phải là chuyện tệ hại, mà chính làchuyệnhay.Nhấtnguyênluậntriệtđểcủatưduylàkhôngthểthực hiện, và thật là tồi tệ nếu giả sử nó thực hiện được. Tôikhôngmấytintưởngvàokhảnăngvàtínhđángmongmuốncủacáchệthốngtrịếthọc.Nhưngngaycảmộthệthốngtrịếthọcđãđượctạothànhcũngkhôngbaogiờlàrốtráođếncùngvàhoàntất.Mâu thuẫn cơbản của triết họcHegel là ở chỗ, ở trongnódiễntiếnvàbiệnchứngcủa tư tưởngcódạngmộthệ thốngđãhoàntất,tứclàtựanhưpháttriểnbiệnchứngbịchấmdứt.Kếtthúcdiễntiếntinhthầnvàcácmâuthuẫntáixuấthiệncủanó,

chỉcóthểlàcáochungcủathếgiới.Trướclúccáochungcủathếgiớithìmâuthuẫnkhôngthểbịxóabỏ.Vìvậymàtưduykhôngtránhkhỏi việcdựavào triểnvọng tận thế.Triểnvọng tận thếhắtánhsángngượclạilêntưduyvàsinhratínhmâuthuẫnvàtínhnghịch líbêntrongđờisốngthếgian.Hướngvềbảnthân,tôi mong muốn xác định những chủ đề cơ bản, những địnhhướngcơbảncácgiátrịcủatoànbộcuộcsốngvàtưduycủatôi.Chỉkhiđómới thấuhiểuđược tính liênkếtnội tại của tưduy,tính trung thành với cái bất biến trong những biến đổi. Mâuthuẫncơbảnýkiếncủatôivềcuộcsốngxãhộiliênquanđếnsựkếthợptrongtôihaiyếutố-thấuhiểumangtínhquýtộcvềbảndiệncánhân,tựdovàsángtạo[làmộtyếutố]vàyêusáchmangtínhxãhộichủnghĩakhẳngđịnhphẩmgiácủamỗiconngười,[dù là] conngười thấpbénhất trongnhữngconngười, vàđảmbảoquyềnđượcsốngcủaanh ta [làyếu tố thứhai].Đócũng lànhữngxungđộtcủatìnhyêuđốivớithếgiớicaocả,đốivớiđỉnhcao,vàlòngthươngxótđốivớithếgiớithấphèn,đốivớithếgiớiđaukhổ.Mâu thuẫnnày là vĩnh cửu.Tôi gầngũi [về tư tưởng]nhưnhauđốivớiNietzschevàLevTolstoy.TôiđánhgiácaoK.Marx, nhưng cũng đánh giá cao cả J. de Maistre[6] và K.Leontev[7] nữa. Tôi gần gũi và yêumến J. Bohme[8], nhưng tôicũng gần gũi với Kant. Khi bạo ngược của việc cào bằng xúcphạmhiểubiếtcủa tôivềphẩmgiácủabảndiệncánhân,xúcphạmtìnhyêutựdovàsángtạocủatôi,tôinổidậychốnglạibạongượcấyvàsẵnsàngbiểulộcuộcnổidậycủamìnhtronghìnhthứccựcđoan.Nhưngkhibọnbảovệchobấtbìnhđẳngxãhộikhông còn biết xấu hổ mà bảo vệ cho những đặc quyền củamình,khi chủnghĩa tưbảnápbứcquầnchúng laođộng,biếnconngười thànhđồ vật, tôi cũngnổi dậy. Trong cả hai trườnghợptôiphủnhậnnhữngcơsởcủathếgiớiđươngđại.

Chỉcóthểgiảithíchnhữngđộnglựcnộitạicủathếgiớiquantriếthọcđãhìnhthànhbằngcáchhướngvềcảmnhậntiênkhởiđốivớithếgiớicủatriếtgia,hướngvềcáinhìnbanđầucủaôngtađốivớithếgiới.Trongcơsởnhậnthứctriếthọccótrảinghiệmcụthể,cơsởấykhôngthểđượcxácđịnhbằngcáchmócnốitrừutượngcáckháiniệm,bằngtưduybiệnbác,vốnchỉ làcôngcụ.Hướng về tự nhận thức, vốn là một trong những ngọn nguồnchínhcủanhậnthứctriếthọc,tôikhámpháracáikhởinguyên:khángcựlạitínhhiệntồncủathếgiới,khôngchấpnhậnbấtcứtínhkháchquannào,nhưlàtìnhtrạngnôlệcủaconngười,đốikháng của tự do tinh thần chống lại tính tất yếu của thế giới,chốnglạibạolựcvàthóixuthời.Tôinóivềđiềunàykhôngphảinhưnóivềsựkiện tự truyệncủamình,mànhưnóivềsựkiệncủanhậnthứctriếthọc,củaconđườngtriếthọc.Nhữngđộngcơbêntrongcủatriếthọcđãđượcxácđịnhngaytừđầunhưthế:ưutiênchotựdotrướchiệnhữu,chotinhthầntrướctựnhiên,chochủthểtrướckháchthể,chobảndiệncánhântrướccáichungphổquát,chosángtạotrướctiếnhóa,chonhịnguyêntrướcnhấtnguyên,chotìnhyêutrướcquyluật.Thừanhậnđịavịcaonhấtcủabảndiệncánhânhàmnghĩabấtbìnhđẳngsiêuhìnhhọc,cóphânbiệt,khôngchấpthuậnhòatrộn,khẳngđịnhphẩmlượngchống lại quyền lực của số lượng. Thế nhưng bất bình đẳngphẩmtínhsiêuhìnhhọcấykhônghàmnghĩabấtbìnhđẳngxãhộimangtínhgiaicấp.Tựdokhôngbiếtđếnlòngthươngxótsẽmangtínhácquỷ.Conngườicầnphảikhôngchỉđi lêncaomàcònphảihạmìnhxuống.Dokếtquảcủahànhtrìnhtinhthầnvàtrí tuệdài lâu, tôiđã tri giácđặcbiệt sâu sắc rằng,bất cứbảndiệncánhânnào,[dùlà]bảndiệncánhâncủaconngườithấpbénhất, vốn mang trong mình hình tượng của hiện hữu cao cảnhất,khôngthểlàphươngtiệnchobấtcứcáigì,trongbảnthân

mìnhchứađựngtrungtâmhiệnsinhvàkhôngnhữngcóquyền-được-sốngvốnđangbịnềnvănminhđươngđạiphủnhận,màcòn có quyền sở hữu nội dung phổ quát của đời sống. Đây làchânlíPhúcâm,mặcdùchưađượckhaimởđầyđủ.Nhữngbảndiệncánhân,khácbiệtvềphẩmtínhvàkhôngđồngđều,khôngnhững trongýnghĩasâuxa làbìnhđẳng trướcThượngĐế,màcònbìnhđẳngtrướcxãhội,vốnkhôngcóquyềnphânbiệtcácbảndiệncánhântrêncơsởcủacácđặcquyền,tứclàtrêncơsởphânbiệtđịavịxãhội.Ýnghĩacủaviệctạorabìnhđẳngxãhộitheohướngcủacấutrúcxãhộikhôngcógiaicấp,chínhlàphảinằm trong việc phát lộ ra bất bình đẳng cá biệt của người ta,nằmtrongphânbiệttheophẩmtính,khôngphảitheođịavịmàtheothựcchất.Nhưvậylàtôiđiđếnmộtcábiệtluậnchốnglạingôithứ.Mộtbảndiệncánhânkhôngthểlàmộtbộphậncủacáitoàn vẹn có tính ngôi thứ nào đó, nó làmột tiểu vũ trụ trongtrạngtháikhảthể.Nhưvậylàtrongýthứccủatôiđãliênkếtvớinhaunhữngkhởinguyênmàởthếgianvàtrongchínhbảnthântôicóthểnằmtrongđốikhángvàđấutranh-khởinguyêncủabảndiệncánhânvàtựdovàkhởinguyêncủalòngthươngxót,củalòngtrắcẩnvàtínhcôngbằng.Cònkhởinguyênbìnhđẳngtựthânnókhôngcóýnghĩađộclập,nóbịphụthuộcvàotựdovàphẩmgiá củabảndiện cánhân.Tôi chưabao giờ thấy có khókhăntrongviệchisinhnhữngtruyềnthốngxãhội,nhữngthànhkiến và những lợi ích của giới thượng lưu quý tộcmà tôi xuấtthân.Tôiđãxuấtpháttừtựdotrênconđườngcủamình.Cũngnhưvậy,nhữngýtưởngvàcảmxúcđãhìnhthành,đãkếttinhvàđãxơcứngcủagiới trí thứcNgachưabaogiờràngbuộctôicả.Tôihoàn toànkhôngcảm thấymình thuộcvề thếgiớiấycũngnhưthuộcvềbấtcứmộtthếgiớinào.Thêmvàođólàcảmgiáckinhtởmđốivớitínhtưsản,khôngthiệncảmđốivớinhànước,

một khuynh hướng vô chính phủ,mặc dù thuộc loại đặc biệt.Khôngcầnthiếtphảixuấtpháttừtìnhyêuđốivớithếgian,cầnphảixuấttừtìnhtrạngđốilậptựdotinhthầnvớithếgian.Thếnhưngxuấtpháttừtựdotinhthầnkhôngcónghĩalàxuấtpháttừchỗtrốngrỗng,từkhôngcógìhết.Cónộidungtinhthầncủathếgiớicácý tưởng;cầnphảinóivềnộidungấyđểhiểuđượcconđườngcủatriếtgia.

Không thể hiểu được cơ sở tiến khởi thế giới quan triết họccủatôivàtrướchếtlàýtưởngtrungtâmđốivớitôivềkháchthểhóa, được đưa ra đối lập với hiệnhữu và tự do, nếunhư chấpnhận quan điểm của triết học Plato hay triết học Hegel vàSchelling.[9]PlatovàPlotin,HegelvàSchellingcóýnghĩarấttolớnđốivớitriếthọctôngiáoNga.Thếnhưngnhữngngọnnguồncủa tôi lại khác.Sẽhiểuđược tưduycủa tôidễdànghơn,nếuxuất phát từ Kant và Schopenhauer[10], hơn là từ Hegel vàSchelling.VàquảthựcKantvàSchopenhauerđãcóýnghĩarấttolớntrongkhởiđầuconđườngcủatôi.Tôikhôngphảilàtriếtgiatheotrườngpháivàtrướckiacũngnhưhiệnnaykhôngthuộcvềtrườngpháinàocả.Schopenhauerlàtriếtgiađầutiênmàtôitiếpnhậnthậtsâusắc.Tôiđãđọccáccuốnsáchtriếthọctừkhicòn làmột cậubé.Mặcdù trongnhữngnăm tháng tuổi trẻ tôigần gũi với tư tưởng củaKant, nhưng chưa bao giờ tôi chia sẻhoàntoàn,mộtcáchtrọnvẹn,vớitriếthọccủaKant,cũngnhưcủaSchopenhauer.ThậmchítôicònđấutranhvớiKant.Nhưngcónhữngýtưởngcóảnhhưởngquyếtđịnh,xuấthiệndướihìnhthứcnàyhayhìnhthứckháctrongsuốtconđườngtriếthọccủatôi.TôiđặcbiệtgầngũivớinhịnguyênluậncủaKant,phânbiệtcủaKantđốivớivươngquốctựdovàvươngquốctựnhiên,họcthuyết củaKant về tựdo của tínhcáchkhảdĩ thấuhiểuđược,duyýchíluậncủaKantvàcáinhìnvàothếgiớicáchiệntượng

nhưlàthếgiớikhácbiệtvớicáithếgiớichânthựcmàônggọilàthếgiới củacácvật-tự-thân.Tôivẫncòngầngũivớiphânbiệtcủa Schopenhauer đối với ý chí và biểu tượng, học thuyết củaSchopenhauervềviệckháchthểhóaýchítrongthếgiớitựnhiêntạo ra một thế giới không chân thực, và [tôi gần gũi với] chủnghĩa phi lí tính của Schopenhauer. Đi xa hơn nữa là nhữngkhácbiệt.Kantđãđóng lạiconđườngnhận thức thếgiớichânthực của hiện hữu, khác biệt với thế giới của các hiện tượng,trongtriếthọccủaônghầunhưhoàntoànvắngbóngphạmtrùtinh thần. Tôi xa lạ và thù địch với phản cá biệt luận củaSchopenhauer. Thế nhưng tôi cũng hoàn toàn xa lạ với nhấtnguyên luận, tiến hóa luận và chủ nghĩa lạc quan của Fichte,SchellingvàHegel,cáchhiểucủahọvềkháchthểhóatinhthần,vềcáiTôiphổquát,vềlítríởtrongquátrình[xảyratrong]thếgianvà lịchsử,đặcbiệt làhọc thuyếtcủaHegelvề tựkhaimởtinhthầnvàvềpháttriểnđiđếntựdoởtrongquátrình[xảyratrên]thếgian,vềhìnhthànhtínhThầnthánh.NhịnguyênluậncủaKant,chủnghĩabiquancủaSchopenhauer,gầnvớichânlíhơn.Đólàđiềucầnnóivềnhữngýtưởngthuầntúytriếthọc.Cólẽcònquantrọnghơnnữalàhiểuxemtừđâutôiđãnhậnđượcnhữngcúhíchbanđầutrongtháiđộcủatôiđốivớithựctạixãhội xung quanh, trong những đánh giá đạo đức của tôi về thếgiới xung quanh. Ngay từ những năm tháng đầu tiên của tuổimớilớn,khigầnnhưvẫncònlàmộtcậubé,tôiđãthunhậnđượcnhiềuthứtừL.Tolstoy,họcđượcnhiềuthứtừông.Tínniệmrấtsớmcủatôirằngdốitránằmtrongnềntảngcủanềnvănminh,rằng trong lịch sử có tội lỗi nguyên thủy, rằng toàn bộ xã hộixungquanhđượcxâydựngtrêndốitrávàbấtcông,tínniệmấygắnliềnvớiL.Tolstoy.TôichưabaogiờlàtínđồcủahọcthuyếtTolstoyvàthậmchírấtkhôngưanhữngtínđồtheoTolstoy,thế

nhưngcuộcnổiloạncủaTolstoychốnglạicáivĩđạitrángụyvànhữngvịthánhtrángụycủalịchsử,chốnglạigiảdốicủatấtcảnhữngquanhệxãhộicủaconngười,đãthấmsâuvàoconngườitôi.Ngaygiờđây,saumộtquãngđườngdài,tôivẫncònnhậnratrongbảnthânmìnhnhữngđánhgiábanđầuấyvềthựctạilịchsửvàxãhội,tínhtựdoấythoátkhỏicáctruyềnthốngxãhộiápđặt,thoátkhỏinhữngthànhkiếnluânlícủacácnhàmôphạm,cảmgiáckinhtởmấyđốivớibạolực,của“pháihữu”cũngnhư“phái tả”. Tôi ý thức điều này ở trong tôi như tính chất cáchmạngtinhthần,khảdĩsảnsinhranhữngphảnứngkhácnhauđối với môi trường xung quanh. Sau này, trong những nămthángthờisinhviên,tôiđãchịuảnhhưởngcủaMarxtrongtháiđộcủatôiđốivớithựctạixãhội.Trongchuyệnnàytháiđộđốivớicácvấnđềxãhộiđãđượccụthểhóa.Tôikhôngbaogiờlàkẻđi theomột“học thuyếtchính thống”nàođóvà luôn luônđấutranhchốnglại“họcthuyếtchínhthống”.Tôicũngchưabaogiờlà “nhàMarxist chính thống”, chưa bao giờ là người theo chủnghĩa duy vật, và ngay cả vào thời kìMarxist tôi vẫn là ngườitheo chủnghĩa duy tâm trong triết học. Tôi đã nỗ lực kết hợptriếthọcduytâmcủatôivớichủnghĩaMarxtrongcácvấnđềxãhội.Thựcchất tôiđãđặt cơ sởchochủnghĩaxãhội củamìnhmộtcáchduytâm,mặcdùtôiđãthừanhậnnhiềuluậnđiểmcủacáchhiểuduyvậtluậnvềlịchsử.MẫuhìnhthấpkémvềvănhóatinhthầncủađasốcácnhàMarxist-cáchmạngđãgiàyvòtôirấtnhiều.Tôiđãkhôngcảm thấymôi trườngấy là thân thuộcvớimình.Tôicảmthấyđiềunàyđặcbiệtsâusắctrongnhữngnămtháng bị đi đày ởmiền Bắc. Thái độ của tôi đối với chủ nghĩaMarxlàmangtínhphânđôi,chưabaogiờtôicóthểtiếpthuđượcchủ nghĩa Marx toàn trị. Trong những nhóm Marxist thời trẻtuổi,tôiđãtiếnhànhnhữngcuộctranhcãivớicácnhàMarxist

thuộckhuynhhướngthiênvềtoàntrị,vàgiờđâytôithấyđềtàiđó vẫn còn có tính thời sự rất nhiều. Tôi nhìn thấy đề tài nàytrongcáccuộctranhcãidiễnraxungquanhA.GidevàhaicuốnsáchcủaôngtavềLiênXô.Tôirấtnhớnhữngcuộctranhcãivớingười đồng chí thời trẻ của tôi trong các nhóm Marxist làLunacharsky.Tôiđãthôikhôngtranhluậnvớiôngta,từkhiôngtatrởthànhBộtrưởngBộGiáodục,tôiđãcốgắngkhôngbaogiờgặp lại ông tanữa.Trongnhữngcuộc tranhcãi ấy tôi làngườicứng rắn, tôikiên trìkhẳngđịnhhiệnhữucủachân lí vàđiềuthiệnnhư lànhữnggiá trị lí tưởng, khôngphụ thuộc vào cuộcđấu tranh giai cấp cũng như môi trường xã hội, tức là tôi đãkhôngđồngývới tình trạng tùy thuộc triệtđểcủa triếthọcvàđạođứchọcvàocuộcđấutranhgiaicấpcáchmạng.Tôiđãtinvàohiệnhữu của chân lí và tính côngbằng, vốn lànhững thứquyếtđịnhtháiđộcáchmạngcủatôiđốivớithựctạixãhội,chứkhông phải những thứ ấy là do thực tại xã hội quyết định.Lunacharskykhẳngđịnhrằngviệcbảovệnhưthếđốivớichânlíbấtvụlợi,đốivới tínhđộclậpcủatrí tuệvàquyềnxétđoáncánhân,làmâuthuẫnvớichủnghĩaMarx,vìtheochủnghĩaMarxthìhiểubiết chân lí và tínhcôngbằng tùy thuộcvàocuộcđấutranhgiai cấp cáchmạng.Plekhanov cũngđãnói với tôi rằng,với triết học duy tâm độc lập của tôi thì tôi không thể là nhàMarxist được, vấnđềnhư thếhiệnnay cũngđangđượcđặt ratrướcnhữngnhàtríthức[11]đươngđại,thôngcảmvớisựthậtxãhộicủachủnghĩacộngsản.NgườitakhướctừquyềncủaA.GidenóilênchânlímàôngđãnhìnthấyvềnướcNgaXôviết,vìrằngchân líkhôngkhaimởchoconngườicánhânvàconngườicánhânkhôngđượckiêntrìchânlícủamình,vìrằngchânlílàcáiđượcsinhrabởicuộcđấu tranhvôsảncáchmạngvàphụcvụchothắnglợicủagiaicấpvôsản.Chânlígắnliềnvớinhữngsự

kiệnchắcchắnnhấttrởthànhđiềudốitrá,nếunhưnólàmtổnhại thắng lợi củacáchmạngvô sản, còndối trá trở thành thờikhắcbiệnchứngtấtyếucủacuộcđấutranhvôsản.Thếnhưngtôiđã,vàhiệnnayvẫntiếptụcnghĩrằng,chânlíchẳngphụcvụchoaihaychocái gì,màngười taphụcvụchochân lí.Nhữngngười cộng sản và bọn phát xít đều khẳng định rằng, chỉ cónhữngtậpthểlàbiếtđượcchânlívàchânlíchỉkhaimởtrongcuộcđấu tranh tập thể.Bảndiệncánhânkhông thểbiếtđượcchân lí và không thể kiên trì chân lí chống lại tập thể. Tôi đãnhậnthấyđiềunàytrongnhữngnămthángtuổitrẻMarxistcủamình, lúc nó còn ở dạng thức phôi thai. Tôi đã chống lại khíacạnhấycủachủnghĩaMarxnhândanhcábiệtluận,mặcdùtôivẫntiếptụcxemnhữngyêusáchxãhộicủachủnghĩaMarxlàđúngđắn.

Cuộc gặp gỡ với Ibsen và Nietzsche có ý nghĩa to lớn trongcuộcđấutranhtinhthầndiễnratrongbảnthântôihồiđó.ỞđâycótácđộngcủanhữngmotifthuộcloạikhácsovớinhữngmotifgắnvớiMarxvàKant.LúcđầuIbsencóýnghĩavớitôicònnhiềuhơn cả Nietzsche. Ngay bây giờ tôi vẫn không thể nào đọc lạinhữngvởkịchcủaIbsenmàkhôngxúcđộngthậtsâusắc.NhiềuđánhgiáluânlícủatôirấtgầngũivớiIbsen,vớiđốilậpsắcbéncủabảndiệncánhân [kháng lại] tậpthể.Còntrướcđónữa, tôicũngđãnhìnthấychiềusâucủavấnđềbảndiệncánhânvàsốphậncánhânởDostoevsky,màtôimếnyêutừthuởấuthơ.TôikhôngthấytrongchủnghĩaMarxvàtrongtâmtrạngcủagiớitríthức Nga theo phe tả có được ý thức về vấn đề này. Tôi đọcNietzschengay từkhi tên tuổicủaôngcònchưađượcbiếtđếnrộng rãi trong các giới văn hóaNga. Nietzsche thân thuộc vớimột trong các cực của bản chất của tôi, giống như L. Tolstoythân thuộc với một cực khác. Thậm chí có lúc Nietzsche đã

thắngcảTolstoyvàMarxtrongtôi,nhưngđiềunàychưabaogiờtriệt để cả.Đánhgiá lại các giá trị củaNietzsche, thái độkinhtởmcủaôngđốivớiduylívàluânlíđivàocuộcđấutranhtinhthầncủatôivàtrởthànhnhưmộtsứcmạnhngầm.Tuynhiên,trongvấnđềchânlí tôicũngcóxungđộtvớiNietzsche,nhưlàvớiMarx.Ítnhấtthìcábiệtluậncủatôingàycànglớnmạnhvàtrởnêngaygắt,vànógắnliềnvớitháiđộcủatôitrướcKitôgiáo.

Nhữngphảnứngtâmlíđóngvaitròrấtlớntrongđờisốngconngười.Conngườirấtkhókhănđểtrongcùngmộtlúcdungnạpđượcsựđầyđủ,nhưngconngườikhôngđủsứchòahợpvàthốngnhấtđược trongbản thânmìnhnhữngkhởinguyêncó vẻnhưđối lậpvà loại trừ lẫnnhau.Đốivới tôiđó luônlàxungđộtcủatìnhyêuvàtựdo,củatínhđộclậpvàsứmệnhsángtạocủabảndiệncánhânvớiquá trìnhxãhội, làquá trìnhmàbảndiệncánhânđànápvàxemnhưphươngtiện.Xungđộtcủatìnhyêuvàtựdo,cũngnhưcủatựdovàsứmệnh,tựdovàsốphận,làmộttrongnhữngxungđột sâu sắcnhất trongđờingười. Phảnứngmạnhmẽđầutiêncủatôiđãxảyrachốnglạimôitrườngxãhội,khingayởđầucuộcđờimìnhtôiđãnổiloạnchốnglạixãhộiquýtộcvàchuyểnsangphetríthứccáchmạng.Nhưngtôicayđắngnhậnra rằngở trongphenàycũngkhôngcó tôn trọngđốivớiphẩmgiácủabảndiệncánhân,vàviệcgiảiphóngnhândânrấtthườnghayđikèmvớiviệcnôdịchconngườivàlươngtâmconngười.Tôiđãrấtsớmnhậnranhữngkếtquảcủaquátrìnhấy.Cácnhàcáchmạngkhôngưatựdotinhthần,phủnhậnquyềnsáng tạo của conngười. Tôi đã cóphảnứng tâm lí vàđạođứcchốnglạicuộccáchmạngnhỏđầutiên.[12]Đólàphảnứngkhôngnhằmchốnglạinhữngyếutốgiảiphóngchínhtrịvàxãhộibaogồmtrongcuộccáchmạngấy,mànhằmchốnglạibộmặttinhthầncủanó,chốnglạinhữngkếtquảđạođứccủanóđốivớicon

ngườimà tôi thấy làxấuxa.Tôibiếtmôi trườngấykhárõ.Tôixemmình có nhiệm vụ phê phán kiểumẫu tinh thần truyềnthốngcủagiớitríthứccáchmạngtảkhuynh.Trongchuyệnnày,tôicảmthấykhônghợpnhiềuhơnvớigiớitríthứctảkhuynhcấptiếnsovớigiới trí thứccáchmạngđúngnghĩa, vớigiớinày tôivẫncòngiữđượcnhữngquanhệcánhânnàođó.Năm1907tôiđãviếtmộtbàibáo,trongđótiênđoántínhnhấtđịnhthắnglợicủanhữngngườibolsheviktrongphongtràocáchmạng.Trongnhững năm tháng ấy việc thâm nhập vào Huyền thoại về ĐạiphápquancủaDostoevskyđốivớicuộcsốngtinhthầncủatôicómộtýnghĩaquantrọng.Cũngcóthểnóirằng,saukhitrởthànhngườitheoKitôgiáo,tôiđãtiếpthuhìnhảnhcủaĐứcKitôtrongHuyền thoại vềĐạiphápquan, tôihướngvềNgười, vàở trongbảnthânKitôgiáotôichốnglạitấtcảnhữnggìcóthểquyvềchotinhthầncủaĐạiphápquan.NhưngtôiđãnhìnthấytinhthầnĐạiphápquanấyởphíatảlẫnphíahữu,ởtrongtôngiáovànhànướcquyềnuy,vàcảởtrongchủnghĩaxãhộicáchmạngquyềnuynữa.vấnđềconngười,vấnđềtựdo,vấnđềsángtạotrởthànhnhữngvấnđềcơbảntrongtriếthọccủatôi.CuốnsáchÝnghĩacủasángtạo là“bãotápvàtấncông”,vàtrongcuốnsáchấythếgiới quan triết học độc lập của tôi đã tìm được biểu hiện củamình.TôicũngphảinhậnxétvềýnghĩađốivớitôicủacuộcgặpgỡvớiJ.Bohme,tôiđãnhậnđượctừôngấymột“liềutiêmchủngmiễndịch”.Trênthựcchấttôiđãđứngbênngoàicácphenhómtriếthọctôngiáovàcácphenhómchínhtrịxãhộiđãcó.TrongnộitâmtôicảmthấymìnhxalạvớinhữngtràolưunổibậtđầuthếkỉXX.Tôiđãtrảiquamộtphảnứngtinhthầnchốnglạimôitrườngchínhtrị,môitrườngvănchươngvàmôitrườngtôngiáo-chínhthốnggiáo.

Tôi đã không thể xếp bản thânmình vào đâu và cảm thấy

mìnhkhácôđơn.Đềtàivềnỗicôđơnđãluônlàđềtàichủyếucủatôi.Nhưngdotínhhiếuđộngvàhiếuchiếntrongtínhcáchnêntôithườngxuyêncanthiệpvàonhiềuchuyện.Điềunàyđãgiàyvòtôi,gâyranhữngnỗithấtvọng.TôicũngđãtrảiquaphảnứngnộitâmthậtmãnhliệtchốnglạicuộccáchmạnglớnthứhaicủaNga.[13]Tôiđãxemcáchmạnglàkhôngthểtránhkhỏivàlàchínhnghĩa,nhưngdiệnmạotinhthầncủacuộccáchmạngấyngay từ đầu đã làm tôi khó chịu. Những biểu hiện không caothượng của nó, những xâm hại của nó vào tự do tinh thần đãmâuthuẫnvớicáchhiểuquýtộccủatôivềbảndiệncánhânvàlòngsùngkínhcủatôiđốivớitựdotinhthần.Tôiđãkhôngtiếpnhậncuộccáchmạngbolshevikkhôngchỉvềmặtxãhội,màcảvề mặt tinh thần. Tôi đã bộc lộ điều này quá nhiệt thành vàthườngkhôngđượccôngbằng.TôiđãnhìnthấymọichuyệnđềulàthắnglợicủaĐạiphápquan.Đồngthờitôicũngđãkhôngtinvào khả năng những cuộc trung hưng nào đó và hoàn toànkhôngmongmuốnchúng.TôibịtrụcxuấtkhỏinướcNgaXôviếtchínhlàvìtựdotinhthần.ThếnhưngởTâyÂutôilạicũngtrảiquaphảnứng tâm lí, hơnnữa còn là phảnứngkép, phảnứngchống lạigiớiNgakiềuvàchống lạixãhội tưsản- tưbảnchủnghĩaởchâuÂu.TronggiớiNgakiềutôicũngđãnhậnracùngmộttháiđộghêtởmđốivớitựdo,cùngmộttháiđộphủđịnhtựdo,hệtnhưởnướcNgacộngsản.Đâylàchuyệncóthểgiảithích,nhưng rất khó được biện minh hơn so với ở trong cuộc cáchmạng cộng sản. Mọi cuộc cách mạng đều chẳng khi nào yêuthíchtựdo,sứmệnhcủacáccuộccáchmạnglàthứkhác.Trongcáccuộccáchmạng,nhữngtầnglớpxãhộimới,trướckiabịápbức và không được tham gia hoạt động tích cực, trỗi dậy, vàtrongcuộcđấutranhchođịavịmớicủamìnhhọkhôngthểbiểulộtìnhyêutựdovàkhôngthểđốixửtrântrọngvớinhữnggiátrị

tinh thần.Nhưng những người tự phong chomình là tầng lớpvănhóavàgìngiữvănhóatinhthầnmàcũnglạivẫnkhôngưathíchtựdovàsángtạotinhthầnynhưthế,thìchuyệnnàylàkhóhiểuhơnvàkhócóthểbiệnminhhơn.CònởTâyÂutôiđãnhậnrathậtrõràngrằng,cáimặttrậnchốngcộngsảnđượcthúcđẩybiết chừngnàobởinhững lợi ích tư sản - tư bản chủnghĩa vàmang tínhchấtphát xít ra sao.Vòng tròn tưduy của tôi trongtriếthọcxãhộibịkhéplại.Tôilạitrởvềvớicáisựthậtxãhộichủnghĩamà tôiđãraogiảng thờiniên thiếu,nhưngdựa trênnềntảngnhữngýtưởngvàniềmtinđãtrảiquathửtháchtrongsuốtcuộcđờimình.Tôigọiđólàchủnghĩaxãhộimangtínhcábiệtluận,khácbiệtcănbảnvớisiêuhìnhhọcxãhộichủnghĩađangchiếmưuthế,vốndựatrênưutiênchoxãhộitrướcbảndiệncánhân.Chủnghĩaxãhộicábiệtluậnxuấtpháttừưutiênchobảndiệncánhântrướcxãhội.Đóchỉlàdựánxãhộicábiệtluậnmàtôingàycàngvữngmạnhlênởtrongđó.

Trong thậpkỉ vừaqua tôi đã loại bỏ triệt đểnhững tàn tíchcuốicùngcủachủnghĩalãngmạnlịchsửgắnvớitháiđộduymĩhóađốivớitôngiáovàchínhtrị,gắnvớilítưởnghóasựvĩđạivàsứcmạnhlịchsử.Cáichủnghĩalãngmạnlịchsửấychưabaogiờlàsâusắctrongtôi,chưabaogiờtrởthànhcáithuộcvềtôimộtcáchđộcđáo.TôilạicảmnhậnthấyđượccáisựthậtbanđầucủatháiđộTolstoyđốivới thói lãngmạn trángụy trướccácgiá trịlịchsử.Giátrịcủaconngười,củabảndiệncánhânconngười,làcao hơn những giá trị lịch sử của nhà nước và quốc gia hùngmạnh,củanềnvănminhđangnởhoavàcủatấtcảcácthứkhácnữa. Giống như Herzen, giống như Leontev ở ta, giống nhưNietzsche,giốngnhưLéonBloy[14]ởphươngTây, tôicảmnhậnthấykhárõvươngquốcđangđếngầncủathóitiểuthịdân,cảmnhậnthấythóitưsảnkhôngnhữngởnềnvănminhtưbảnchủ

nghĩa,màcảởnềnvănminhxãhộinữa.Thếnhưnggiờđâytôithấy luận cứ lãngmạn thông thường về vương quốc đang đếngầncủathóitiểuthịdâncóvẻgiảtrá.Tôihiểuthậtsâusắcrằngbất cứkhách thểhóanào trên thếgianđều là vươngquốccủathói tiểu thị dân.Khôngđược bảo vệ cho bất công xã hội, dựatrêncơsởlàcôngbằngxãhộirồisẽbiếnthànhthóitiểuthịdân.Đó là luận cứ củaK. Leontev.Không được khước từ giải quyếtvấnđềmiếngcơmmanháochoquầnchúnglaođộng,dựatrêncơ sở là trong tình trạng nan giải của vấn đề đó và trong tìnhcảnhbịápbứccủaquầnchúngthìvănhóalạiđẹpđẽ.Điềunàylàkhôngthể,đặcbiệtlàđốivớinhữngngườitheoKitôgiáo.Tôiđặcbiệtkinhtởmviệclítưởnghóa“tínhchấthữucơ”tronglịchsử.Ngay trong cuốn sáchÝ nghĩa của sáng tạo tôi cũng đã phêphán quan điểm tính hữu cơ. Tôi cũng cảm thấy lí tưởng hóatầnglớptinhhoavănhóalàtrángụy.Tựmãnvàtựđềcaotầnglớptínhhoavănhóalàthóivịkỉ,làcôlậphóabảnthânmộtcáchđángghét,làthiếuýthứcvềràngbuộcbảnthânvớiphụcvụ.Tôitin vào tínhquý tộc chân chính củabảndiện cánhân, tin vàohiện hữu của các thiên tài và những con người vĩ đại, vốn lànhữngngườiluônýthứcđượcnghĩavụphụcvụ,cảmnhậnthấynhu cầukhôngnhữngđi lên cao,mà cònhạmìnhxuốngnữa.Thếnhưngtôikhôngtinvàotínhquýtộcmangtínhnhómngười,khôngtinvàotínhquýtộcdựatrên lọc lựaxãhội.Khôngcógìkhó chịu hơn là khinh bỉ đám quần chúng nhân dân tự xemmình là tinh hoa. Tinh hoa thậm chí có thể là đám “dân đen”trong ý nghĩa siêuhìnhhọc của từ ngữ, điềunày đặc biệt cầnphảinóivềgiớitinhhoatưsản.Cầnphảivạchratínhbấttươngdungcủaý tưởngVươngquốcnhàTrời, ý thứcvề tận thế theoKitôgiáovớiviệcsùngbáicácvịthánhthầnlịchsử,mangtínhbảothủtruyềnthống,quyềnuy,quânchủ,dântộc,giatộclắm

tiềnnhiềubạc,cũngnhưsùngbáicácvịthánhthầncáchmạng,dân chủ, xã hội chủ nghĩa. Khẳng định sự thật phủ định(apophatic),thầnhọcphủđịnhlàchưađủ,cầnphảikhẳngđịnhcảsựthậtphủđịnh,xãhộihọcphủđịnh.Xãhộihọckhẳngđịnh(cataphatic), lại cònđượcđặt cơ sởmang tính tôn giáonữa, lànguồn gốc tình trạng nô lệ của con người.[15] Cuốn sách nàydành cho cuộc đấu tranh chống lại tình trạng nô lệ của conngười.Triếthọccủacuốnsáchnàymangtínhbảndiệncánhânmột cách có ý thức, trongđónói về conngười, về thế gian, vềThượngĐế,chỉ lànhữnggì tôiđãnhìnravà trảiqua, trongđó[tôi]triếtlívềconngườicụthể,chứkhôngphảivềlítríthếgianhay tinh thần thếgian.Đểgiải thíchconđường trí tuệcủa tôi,cầnphảinóithêmrằng,thếgiớimàtôihìnhdung,luônmớimẻvĩnhhằng,tôitiếpthunótựanhưtrongtrựcgiáctiênkhởi,mặcdùđólàchânlímàtôiđãchỉratừlâu.Nhữngngườimuốnnhìnthấy trongcuốnsáchnàymộtcương lĩnh thựchànhvà lờigiảiđápcụthểchonhữngvấnđềxãhội,nhữngngườiấyắtsẽhiểusainó.Đâylàcuốnsáchtriếthọcvàtrướchếtnóđòihỏicảicáchtinhthần.

ChươngI

1.BẢNDIỆNCÁNHÂN

Cái“Tôi”khôngnói,nhưngcái“Tôi”làm.

F.Nietzsche,Zarathustrađãnóinhưthế.

Hãytạodựngnên.

F.Nietzsche,Zamthustrađãnóinhưthế.[16]

Con người là câu đố trên thế gian, và có lẽ là câu đố vĩ đạinhất.Conngườilàcâuđốkhôngphảitrongtưcáchnhưmộtsinhvật,mànhưmộthữu thểxãhội,khôngphảinhưmộtbộphậncủathiênnhiênvàxãhội,mànhưmộtbảndiệncánhân.Toànbộthếgianchẳng làgìhết trongsosánhvớibảndiệncánhâncủa con người, với gươngmặt độc nhất của con người, với sốphậnduynhấtcủanó.Ngaycảtrongcơnhấphốiconngườivẫnmuốnbiếtnótừđâutớivàđangđivềđâu.TừthờiHiLạp[cổđại]con người đãmuốn tự nhận thứcmình và đã nhìn thấy trongchuyệnnày lờigiảiđoánhiệnhữu,ngọnnguồncủanhận thứctriếthọc.Conngườimuốntựnhậnthứcmìnhtừtrênxuốngvàtừdưới lên, từánhsángcủamình, từkhởinguyênthánhthiệnbên trong bản thânmình, cũng như từ bóng tối củamình, từkhởinguyênvôthức-tựphátmaquáibêntrongmình.Vànócóthể làmđượcđiềunàybởi vìnó làmộthữu thể lưỡngphânvàđầymâuthuẫn,mộthữuthểphâncựcởmứcđộcaonhất,mangtínhthánhthiệnvàmangtínhthúvật,caocảvàthấphèn,tựdo

và nô lệ, có khả năng vươn cao và sa đọa, có khả năng yêuthươngvàhisinhthậtvĩđạivàcũngcókhảnăngtànnhẫnghêgớmvàvịkỉvôbiên.Dostoevsky,Kierkegaard[17],Nietzschevớisựsắcbénđặcbiệtđãnhìn rakhởinguyênbi thảm trongconngười và tính mâu thuẫn trong bản chất của nó. Trước kiaPascal[18] đã diễn đạt hay hơn hết tính lưỡng phân ấy của conngười.Nhữngngườikhácđãnhìnvàoconngười từdưới lênvàkhámpháranhữngkhởinguyêntựphátthấphènnhất,dấuấnsa đọa của nó. Nhưmột hữu thể sa đọa, được quyết định bởinhữngsứcmạnhtựphát,nócóvẻnhưbịthúcđẩyhoàntoànbởinhữnglợiíchkinhtế,nhữnglôicuốntìnhdụcvôthức,nỗibănkhoăn lo lắng. Tuy nhiên, nhu cầu đau khổ và giày vò ởDostoevsky,nỗikinhhoàngvà tuyệtvọngởKierkegaard,ý chívươntớihùngmạnhvàtànnhẫnởNietzschecònchứngtỏrằng:conngười làhữuthểsađọa,nhưng lạiđaukhổvìsađọaấyvàmongmuốnvượtquanó.Chính làý thứcvềbảndiệncánhântrongconngườinóilênbảnchấtcaocảnhấtvàsứmệnhcaocảnhất của nó. Giả sử con người không phải làmột bản diện cánhân,dùchỉ làchưabộc lộhaycònbịđènén,dùchỉ làbị tổnthươngdobệnhtật,dùchỉ tồn tại trongkhả thểhaykhảnăng,thìconngườihẳnđãgiốngnhưnhữngvậtthểkháccủathếgianvàtrongnóchẳngcógìlàphithườngcả.Thếnhưngbảndiệncánhântrongconngườichứngtỏrằngthếgianlàkhôngđầyđủtựthân, rằng thếgiancó thểđượcvượtquavàđượcvượt lên caohơn.Bảndiệncánhânkhônggiốngbấtcứmộtthứgìkháctrênthếgian,khôngthểđốichiếuvàsosánhnóvớibấtcứcáigì.Khibảndiện cánhângianhập thếgian,bảndiệnduynhấtkhôngthểlặplại,thìquátrìnhcủathếgianbịgiánđoạnvàbuộcphảithayđổitiếntrình,dùrằngđiềuđókhôngnhậnrađượcquavẻbềngoài.Bảndiệncánhânkhôngthểdungchứađượcvàoquá

trìnhliêntụcdàyđặccủađờisốngthếgian.Nókhôngthểlàmộtkhíacạnhhaymộtnhântốtiếnhóacủathếgian.Hiệnhữucủabảndiệncánhânđặtratínhgiánđoạn,hiệnhữuấykhôngthểgiảithíchđượcbằngbấtcứtínhliêntụcnào.Conngườimàchỉđượcbiếtđếnbởisinhhọcvàxãhộihọc,conngườinhưmộthữuthểtựnhiênvàxãhội, làsảnphẩmcủathếgianvànhữngquátrình xảy ra trong thế gian. Thếnhưng bản diện cá nhân, conngười trong tư cáchmột bản diện cá nhân, không phải là đứaconcủa thếgian,nócónguồngốckhác.Vàđiềuđókhiếnchoconngười làmột câuđố.Bảndiện cánhân là đột phá, là giánđoạntrênthếgiannày,làđưavàocáimớimẻ.Bảndiệncánhânkhôngphảilàtựnhiên,nókhôngthuộcvềngôithứkháchquanmang tính tự nhiên nhưmột bộ phận tùy thuộc của tự nhiên.Chínhvìvậy,nhưsauđâytasẽthấy,cábiệtluậnmangtínhngôithứlàtrángụy.Conngườilàmộtbảndiệncánhânkhôngphảitheotựnhiên,màtheotinhthần.Theotựnhiên,conngườichỉlàmột cá thể. Conngười khôngphải làmột đơn tử (monade) gianhậpvàongôithứcủacácđơntửvàtùythuộcvàongôithứấy.Bảndiệncánhânlàmộttiểuvũtrụ, làmộttoànvẹnphổquát.Chỉ có bản diện cá nhânmới có thể dung chứa đượcmột nộidungphổquát,làmộtvũtrụkhảthểtronghìnhthứccáthể.Mọihiện thực khác của thế giới tựnhiênhay thế giới lịch sử, luônluôncóđặc tínhbộphận,đềukhông thể tiếp thuđượccáinộidungphổquátấy.Bảndiện cánhânkhôngphải làmộtbộphậnvàkhôngthểlàmộtbộphậntrongquanhệvớimộtcáitoànvẹnnàođó,dùđócólàcáitoànvẹnrộnglớn,toànthểthếgiớiđinữa.Đólànguyênlíquan trọngcủabảndiệncánhân, làbíẩncủanó.Vì rằngconngười thườngnghiệmgianhậpnhưmộtbộphậnvàomột toànvẹnxãhộihaytựnhiênnàođó,rằngnólàmđiềuđókhôngphảinhưmộtbảndiệncánhân,chonênbảndiệncánhâncủanóvẫn

ởbênngoàitìnhtrạngtùythuộcấycủabộphậnđốivớicáitoànvẹn.Đối với Leibniz[19], cũng như đối với Renouvier[20], đơn tửchỉlàmộtthựcthểgianhậpvàomộtcấutạophứctạp.Đơntửlàđóngkín,khôngcócửasổvàcửaravào.Cònđốivớibảndiệncánhânthìmởracáivôhạn,nógianhậpvàocáivôhạnvàchocáivôhạnđivào,nóhướngtớimộtnộidungvôhạntrongtựkhaimởbảnthân.Thếnhưngđồngthờivớinhữngđiềuấy,bảndiệncánhânđòihỏihìnhhàivàgiớihạn,nókhônghòatrộnvàothếgiới xung quanh và không hòa tan vào trong đó. Bản diện cánhânlàmộtphổquáttronghìnhthứccáthểkhôngthể lặp lại.Nólàkếthợpcủacáiphổquát-vôhạnvàcáicáthể-đặcbiệt.Trongđiềunàyhàmchứatínhmâuthuẫnbềngoàicủahiệnhữubảndiệncánhân.Cáiriêngbiệt trongconngườichínhlàcáiởtrong nó không là chung với những người khác, thế nhưng ởtrongcái không là chungấy lạihàmchứakhả thể của cáiphổquát.Cáchhiểubảndiệncánhâncủaconngườinhưmộttiểuvũtrụđốilậpvớicáchhiểungôithứ-hữucơ,làcáchhiểubiếnconngườithànhbộphậntùythuộccủacáitoànvẹn,củacáichung,của cái phổ quát. Nhưng bản diện cá nhân không phải là bộphậncủacáiphổquát,cáiphổquátlàbộphậncủabảndiệncánhân, lànhữngphẩmtínhcủanó.Nghịchlícủacábiệt luậnlànhưthế.Khôngđượctưduybảndiệncánhânnhưmộtthựcthể(substantia),đóhẳnsẽlàcáchtưduytựnhiênluậnvềbảndiệncánhân.Bảndiệncánhânkhôngthểđượcnhậnthứcnhưmộtkhách thể, nhưmột trong nhiều khách thể của hàng loạt cáckháchthểkháccủathếgian,nhưmộtbộphậncủathếgian.Cácbộ môn khoa học nhân học, sinh học, tâm lí học, xã hội họcmuốn nhận thức con người như thế.Một phần nào con ngườiđượcnhậnthứcbằngcáchnhưthế,nhưngbíẩncủaconngườinhưmộtbảndiệncánhân,nhưmộttrungtâmhiệnsinhcủathế

gian, không nhận thức được bằng cách thức ấy. Bản diện cánhânchỉnhậnthứcđượcnhưmộtchủthểtrongtínhchủquanvôhạnmàbíẩncủahiệnhữuẩnchứatrongđó.

Bảndiệncánhân làcáibấtbiếntrongbiếnđổi, làcái thốngnhấttrongđadạng.Chúngtađềuthấyngạcnhiênkhóchịunhưnhau,nếutrongconngườicóbấtbiếnmàkhôngcóbiếnđổi,haynếu có biến đổimà không có bất biến, nếu có thống nhấtmàkhông có đa dạng, hay có đa dạng nhưng lại không có thốngnhất. Cả trong trường hợp này lẫn trường hợp kia thì việc xácđịnhphẩmtínhquantrọngnơibảndiệncánhânđềubịpháhủy.Bảndiệncánhânkhôngphảilàmộttrạngtháingưngđọng,nóxáotungtứphía,pháttriểnlên,phongphúlên,nhưngnólàsựphát triển của cùng một chủ thể đang lưu trú, của chính cáingườinàođóấy.Bản thânbiếnđổixảyra làđểgìngiữcáibấtbiếnấy,cáiđanglưutrúnhưPoulainnóithậtxácđáng.Bảndiệncánhântuyệtnhiênkhôngphảilàmộttưchất,nólànhiệmvụ,là lí tưởng của conngười.Thốngnhấthoànhảo, tính toànvẹncủa bản diện cá nhân là lí tưởng của con người. Bản diện cánhântựnótạodựngnên.Khôngmộtngườinàocóthểnóivềbảnthânrằngmìnhhoàntoànlàmộtbảndiệncánhân.Bảndiệncánhânlàmộtphạmtrùgiátrịluận,mangtínhđánhgiá.Ởđâytađanggặpphảinghịchlícơbảncủahiệnhữubảndiệncánhân.Bản diện cá nhân phải tạo nên chính bản thânmình, làm nóphongphú, làmđầynó bằngnội dungphổquát, đạt tới thốngnhấttrongtoànvẹnquasuốtcuộcđờimình.Nhưngđểlàmđiềuđónólạiphảiđãhiệnhữurồi.Thoạttiênđãphảicócáichủthểmangsứmệnh tự tạonênbản thânmình.Bảndiệncánhânởđầuconđường,vànólạichỉởcuốiconđường.Bảndiệncánhânkhông hợp thành từ những bộ phận, nó không phải là tổ hợpmáy,nókhôngphảilàyếutốhợpthành,nólàmộttoànvẹntiên

khởi.Quátrìnhlớnlêncủabảndiệncánhân,việchiệnthựchóabảndiệncánhânhoàntoànkhôngcónghĩalàthànhlậpmộtcáitoànvẹntừnhữngbộphận,màcónghĩalànhữnghànhvisángtạocủabảndiệncánhân,nhưmộttoànvẹnkhôngthứsinhtừbấtcứcáigìvàkhôngcấuthànhtừbấtcứcáigì.Hìnhtượngcủabảndiệncánhânmangtínhtoànvẹn,nóhiệndiệnthậttoànvẹntrongmọihànhđộngcủabảndiệncánhân.Bảndiệncánhâncómộthìnhtượngduynhất,khôngthểlặplại,Cấutrúc.[21]CáiđượcgọilàTâmlíhọccấutrúc[22]làmônhọcnhìnthấynhữngtrọnvẹn,nhữnghìnhthức tiênkhởivàcóphẩmtính,mônhọcấy thuậnlợihơn cho cábiệt luận so vớinhữngphươnghướngkhác củamôntâmlíhọc.Bảnthântìnhtrạngthahóacủahìnhtượngbảndiệncánhânkhôngcónghĩa làbảndiệncánhânấybiếnmấttriệt để. Bản diện cá nhân không thể bị hủy diệt. Bản diện cánhântựsángtạorachínhmìnhvàthựchiệnsốphậncủamình,tìm thấy nguồn sứcmạnh trongmột tồn tại vượt qua nó. Bảndiệncánhânlàcáiphổquátkhảthể,nhưngnhấtthiếtlàhữuthểphânbiệtđược,khôngthểlặplạiđược,khôngthểthaythếđượcvớihìnhtượngduynhất.Bảndiệncánhânlàngoạilệchứkhôngphảiquyluật.Bíẩncủahiệnhữubảndiệncánhânởtrongtínhkhôngthểthaythếcủanó,ởtrongtínhmộtlầnvàduynhấtcủanó,ởtrongtínhkhôngthểsosánhcủanó.Tấtcảnhữnggìmangtính cá nhân là không thể thay thế được.Nếumột hữu thể cánhânmàanhđãyêumến,saukhivĩnhviễnđãnhậnrađượcởtronghữuthểấyhìnhtượngcủamộtbảndiệncánhân,thìviệcthaythếhữuthểấybằngmộthữuthểkhácsẽlàviệcđêtiện.Cáitínhkhông thể thay thếấykhôngchỉ có trongquanhệđối vớinhữngconngười,màcònđốivớinhữngđộngvậtnữa.Mộtbảndiệncánhâncóthểcónhữngnétgiốngvớinhữngbảndiệncánhân khác, cho phép có so sánh. Thế nhưng những nét giống

nhau ấy không đụng chạm đến cái thực chất của bản diện cánhânmàchínhcáithựcchấtấymới làmchobảndiệncánhântrởthànhbảndiệncánhân,khôngphảilàmộtbảndiệncánhânnóichung,màlàcáibảndiệncánhân[cụthể]đó.Trongmỗibảndiệncánhâncủaconngườicócáichung,cócáiphổquát,khôngphải cái phổ quát nội tại như là thủ đắc sáng tạo nội dung cóphẩmtínhcủacuộcsống,màlàtínhphổquátngoạitại,ápđặtvào.Thếnhưng,bảndiệncánhân,cáibảndiệncánhâncụthểấytồntạikhôngphảibằngcáibiểuhiệnchungcủamình,khôngphảibằngviệcnócóhaimắtnhưmọingười,khôngphảibằngbiểuhiệnchungcủanhữngconmắtấy.Trongbảndiệncánhâncủaconngườicónhiềuthứdòngtộc,thuộcvềtộcngười,nhiềuthứlịchsử,truyềnthống,xãhội,giaicấp,giatộc,nhiềuthứđượcditruyềnvàbắtchước,nhiềuthứ“chung”.Nhưngchínhnhữngthứấy lạikhôngphải làcái “cánhân” trongbảndiệncánhân.Cái “cánhân”độcđáo, gắn với nguồn gốc đầu tiên, đích thực.Bản diện cá nhân phải thực hiện những hành vi đặc sắc, độcđáo,sángtạovàchỉcónhưvậymới làmnênbảndiệncánhâncủanó,tạoragiátrịduynhấtcủanó.Bảndiệncánhânphảilàngoại lệ, không có định luật nào áp dụng được cho nó. Tất cảnhững thứ bẩm sinh và di truyền chỉ là vật liệu cho tính hoạtđộngsángtạocủabảndiệncánhân.Toànbộsứcnặngđặt lênconngườibởithiênnhiênvàxãhội,lịchsửvànhữngđòihỏicủanền văn minh, là trở ngại đặt ra trước chúng ta đòi hỏi phảikhángcựlạivàthựchiệnsángtạonhằmbiếnthànhcáicánhân,cáicánhânduynhất.Nhữngđiểnhìnhconngườimangtínhphenhóm,giaitầng,nghềnghiệpcóthểlànhữngcáthểsángchói,nhưng không phải là những bản diện cá nhân sáng chói. Bảndiệncánhântrongconngườilàthắnglợitrướccáihạnđịnhcủanhóm xã hội. Bản diện cá nhân không phải là một thực thể

(substantia),màlàhànhvi,hànhvisángtạo.Bấtcứhànhvinàocũng làhànhvisáng tạo,hànhvikhôngsáng tạo làmangtínhthụ động. Bản diện cá nhân là tính hoạt động, là kháng cự, làthắnglợitrướcsứcnặngthếgian,thắnglợicủatựdotrướctìnhtrạngnôlệcủathếgian.Nỗisợhãikhôngdámnỗlựclàthùđịchđốivớithựchiệnbảndiệncánhân.Bảndiệncánhânlànỗlựcvàtranhđấu,làchiếmlĩnhbảnthânvàthếgian,làthắnglợitrướctìnhtrạngnôlệ,làgiảiphóng.Bảndiệncánhânlàhữuthểcólítrí,nhưnglítríkhôngquyếtđịnhnóvàkhôngđượcđịnhnghĩanónhưđạidiệncholí trí.Lítrí tựthânnókhôngmangtínhcábiệt,ởKantconngườilàmộtbảnchấtchungvôdiệnmạo.CáchhiểuHiLạp[cổđại]vềconngườinhưmộthữuthểcólítríkhôngthíchhợpchotriếthọccábiệtluận.Bảndiệncánhânkhôngchỉlà hữu thể có lí trí,mà còn là hữu thể tự do nữa. Bản diện cánhânlàtưduytoànvẹncủatôi,làthựchiệnýchítoànvẹncủatôi,làcảmxúctoànvẹncủatôi,lànhữnghànhvisángtạotoànvẹncủa tôi.Lí trícủa triếthọcHiLạp, lí trícủachủnghĩaduytâmĐứclàlítrívôdiệnmạo,lítríchungchotấtcả.Thếnhưngcòncócảlítrícábiệtcủatôinữavàđặcbiệtlàýchícábiệtcủatôi. Cá biệt luận không thể đặt cơ sở trên chủ nghĩa duy tâm(kiểuPlatohaykiểuĐức)vàcũngkhôngthểđặtcơsởtrênchủnghĩa tự nhiên, trên triết học tiến hóa hay triết học của cuộcsống, là thứ triết học hòa tan bản diện cá nhân vào quá trìnhsốngvôdiệnmạocủavũtrụ.M.Scheler[23]đãthiếtlậpmộtcáchđúngđắnkhácbiệtgiữabảndiệncánhânvàcơthể,giữahữuthểtinhthầnvàhữuthểcóđờisống.

***

Bảndiệncánhânkhôngphải làmộtphạmtrùsinhhọchay

tâmlíhọc,màlàphạmtrùđạođứcvàtinhthần.Nókhôngthểđồngnhấtvớilinhhồn.Bảndiệncánhâncómộtcơsởtựphát-vôýthức.Trongtiềmthức,conngườibịdìmvàomộtđạidươngđầy bão tố của cuộc sốngnguyên thủy và được lí tính hóa chỉmộtphần,cầnphảiphânbiệttrongconngười“cáitôi”sâuthẳmvà “cái tôi”bềmặt.Rất thườngkhi conngườihướngvềnhữngngườikhác,hướngvềxãhộivànềnvănminhbằng“cáitôi”bềmặt,cókhảnănggửithôngđiệpnhưngkhôngcókhảnănggiaolưu.L.Tolstoyhiểurấtrõđiềunày,ônglàngườiluônmôtảcuộcsốnglưỡngphâncủaconngười,cuộcsốngướclệhìnhthứcmàcon người hướng về xã hội, nhà nước, nền vănminh, là cuộcsống đầy những dối trá, chứ không phải cuộc sống đích thực;còn cuộc sống nội tâm, đích thực, là cuộc sống mà ở đó conngười đứng trước những hiện thực nguyên phát, đứng trướcchiềusâucủacuộcđời.KhicôngtướcAndreynhìnlênbầutrờiđầy sao thì đó là cuộc sống đích thực hơn so với lúc ông tròchuyện ở phòng khách Peterburg.[24] “Cái tôi” bềmặt của conngườibịxãhộihóa,bịlítínhhóa,bịvănminhhóarấtnhiều,đókhôngphảilàbảndiệncánhântrongconngười,thậmchíđócóthểlàviệcbópméohìnhtượngconngười,việckhépkínlạibảndiệncánhâncủanó.Bảndiệncánhânconngườicó thểbịđèbẹp,conngườicóthểcónhiềudiệnmạovàhìnhtượngcủanócóthểkhôngnắmbắtđược.Conngườithườnghayđóngkịchtrongcuộc đời và có thể sắm vai không phải của mình. Tình trạngphân đôi con người gây kinh ngạc nhiều nhất là ở trong conngười nguyên thủy và trong bệnh nhân tâm thần. Trong conngười được vănminh hóa ởmức thường thường bậc trung thìtìnhtrạngphânđôiấymangtínhchấtkhác,tínhlưỡngphâncótínhchấtchuẩnmựchóanhằmthíchnghivớicácđiềukiệnvănminh và gây ra bởi tính tất yếu của dối trá như cách thức tự

phòngvệ.Việcdạydỗhàkhắccủaxãhộivàviệcvănminhhóaconngười-dãmancóthểcóýnghĩatíchcực,nhưngkhônghàmnghĩahìnhthànhbảndiệncánhân.Mộtngườihoàntoànđượcxãhộihóavàvănminhhóacóthểlàkẻvôdiệnmạohoàntoàn,cóthểlàkẻnôlệmàkhôngnhậnrađiềuđó.Bảndiệncánhânkhôngphảilàbộphậncủaxãhội,cũngnhưkhôngphảibộphậncủagiốngloài,vấnđềconngười,tứclàvấnđềbảndiệncánhân,mang tính tiên khởi hơn những vấn đề xã hội. Tất cả các họcthuyếtxãhộihọcvềconngườiđềusailầm,nhữnghọcthuyếtấychỉ biết được lớp bềmặt khách quan trong con người. Chỉ cótheo quan điểm xã hội học nhìn từ bên ngoài thì bản diện cánhânmớibịhìnhdunglàbộphậntùythuộccủaxãhội,màlạilàphầnrấtnhỏsovớivẻđồsộcủaxãhội.Thếnhưngchỉcótriếthọchiệnsinh làkhảdĩxâydựngđượchọc thuyếtđích thựcvềconngười-bảndiệncánhân,còntriếthọcxãhộihọc,cũngnhưtriếthọcsinhvậthọcthìkhôngthể.Bảndiệncánhânlàchủthể,chứkhôngphảilàmộtkháchthểtrongcáckháchthể,vànóbắtrễănsâuvàotrongbìnhdiệnnộitạicủahiệnhữu,tứclàởtrongthếgiới tinhthần,trongthếgiớicủatựdo.Cònxãhộithì lại làmộtkháchthể.Xéttừquanđiểmhiệnsinhthìxãhộilàmộtbộphậncủabảndiệncánhân,làphươngdiệnxãhộicủanó,cũnggiống như vũ trụ là một bộ phận của bản diện cá nhân, làphươngdiệnvũtrụcủanó.Bảndiệncánhânkhôngphảilàmộtkháchthểtrongnhữngkháchthể,cũngkhôngphảilàmộtđồvậttrongnhữngđồvật.Nólàmộtchủthểtrongnhữngchủthể,vàviệcbiếnnóthànhkháchthểvàđồvậthàmnghĩacáichếtcủanó.Kháchthểbaogiờcũngácđộc,chỉcóchủ thể làkhảdĩ tốtlành.Tưởngnhưcóthểnóirằngxãhộivàthiênnhiênbanchấtliệuchohìnhthứchoạtđộngcủabảndiệncánhân.Thếnhưngbảndiệncánhânlàtínhđộclậpvớithiênnhiên,làtínhđộclập

vớixãhộivànhànước.Nókhángcựlạibấtcứcáihạnđịnhnàođến từbênngoài,nó làcáihạnđịnh từbên trong.BảndiệncánhânkhôngthểbịhạnđịnhtừbêntrongngaycảbởiThượngĐế.MốiquanhệgiữabảndiệncánhânvàThượngĐếkhôngphảilàmốiquanhệnhânquả,nóởbênngoàivươngquốccủahạnđịnh,nóởbêntrongvươngquốccủatựdo.ThượngĐếkhôngphảilàkhách thể đối với bản diện cá nhân, Thượng Đế là chủ thể vàhiệnhữunhữngmốiquanhệhiệnsinhvớichủthểấy.Bảndiệncánhânlàmộttrungtâmhiệnsinhtuyệtđối.Bảndiệncánhântựxácđịnhmìnhtừbêntrong,ởngoàimọitínhkháchquan,chỉcótínhkhả-dĩ-được-xác-địnhtừbêntrong,từtựdo,làbảndiệncánhânmà thôi.Mọi thứkhả-dĩ-được- xác-định từ bênngoài,mọi thứxácquyết,mọi thứdựa trênquyền lựccủa tínhkháchquan,đềukhôngcó tínhcábiệt,đềumang tínhvôdiệnmạoởtrongconngười.Tất cảnhữnggìđãđượcxácđịnhở trongcái“tôi”củaconngườiđềulàquákhứ,đềuđãtrởnênvôdiệnmạo.Thếnhưngbảndiệncánhânlàhìnhthànhtương lai, lànhữnghànhđộngsángtạo.Kháchthểhóalàvôdiệnmạo,lànémconngườivào thếgiớibịhạnđịnh.Hiệnhữubảndiệncánhânđòihỏiphảicótựdo.Bíẩncủatựdolàbíẩncủabảndiệncánhân.Cáitựdoấykhôngphảilàtựdoýchítheonghĩavẫndạychohọctrò,màlàtựdolựachọn-thứtựdođòihỏilítínhhóa.Phẩmgiácủaconngườilàbảndiệncánhânởtrongnó.Chỉcóbảndiệncánhânmới có phẩm giá con người. Phẩm giá con người là giảiphóngkhỏitìnhtrạngnôlệ,giảiphóngkhỏicáchhiểunôlệvềđời sống tôn giáo và vềnhữngmối quanhệ giữa conngười vàThượngĐế. ThượngĐế là đảmbảo cho tự do của bản diện cánhânthoátkhỏitìnhtrạngnôdịchcủaquyềnlựctựnhiênvàxãhội,quyềnlựccủavươngquốccácchúatểtrầngian,củathếgiớikhách quan.Điềunày xảy ra ở vương quốc của tinh thần, chứ

không phải vương quốc của thế giới khách thể. Và không cóphạm trù nào của thế giới khách thể lại có thể khả dĩ chuyểnđượcsangnhữngmốiquanhệhiệnsinhmangtínhnộitạinày.Khôngcógìởthếgiớikháchthểlàtrungtâmhiệnsinhđíchthựccả.

Bảndiệncánhânnhưmột trung tâmhiệnsinhđòihỏi tínhmẫncảmđốivớinhữngđaukhổvàniềmvuisướng.Khôngmộtthứgìtrongthếgiớikháchthể:dùlàdântộc,dùlànhànước,dùlàxãhội,dù làđịnhchếxãhội,dù làgiáohội-mà lạicóđượctínhmẫn cảmấy.Người tanói vềnhữngnỗi đaukhổ củadânchúngtrongýnghĩabónggió.Khôngcónhữngtínhcùngchungnàoởthếgiớikháchthểlạicóthểđượcthừanhậnlàbảndiệncánhân.Nhữnghiệnthựcmangtínhtậpthể-lànhữnggiátrịhiệnthựcchứkhôngphảilànhữngbảndiệncánhânhiệnthực,tínhchấthiệnsinhcủachúngliênquanđếnnhữnghiệnthựccủacácbảndiện cánhân. Có thể chấpnhậnhiệnhữu củanhững tâmhồntậpthể,nhưngkhôngcónhữngbảndiệncánhânmangtínhtập thể.Kháiniệmbảndiệncánhânmangtínhtập thể,hay làbản diện cá nhân “hòa điệu giao hưởng”, là khái niệm mâuthuẫn.Chúng tasẽcònquay lạivấnđềnày.Quả thậtchúng taluônthựcthểhóatấtcảnhữnggìchúngtayêumến,tấtcảnhữnggì chúng ta thương xót, những vật thể vô tri giác và những ýtưởngtrừutượng.Đóchínhlàquátrìnhthầnthoạihóamànếuthiếunóthìsẽkhôngcóđộcăngthẳngcủacuộcsống,thếnhưngnó không hàm nghĩa thực tại hiện thực của các bản diện cánhân.Bảndiệncánhânkhôngnhữngcókhảnăngcảmnhậnnỗiđau,màtrongmộtýnghĩanhấtđịnhcònlàchínhnỗiđaunữa.Cuộc đấu tranh vì bản diện cá nhân, khẳng định bản diện cánhân là đầy đauđớn. Tự thựchiện bảndiện cánhân giả địnhmộtsựkhángcự,đòihỏiđấutranhchốnglạiquyềnlựcnôdịch

củathếgian,đòihỏikhôngchấpnhậnthóithụđộngthíchứngtheo.Việctừbỏbảndiệncánhân,việcchấpthuậnhòatanvàothếgiớixungquanhcóthểlàmgiảmbớtnỗiđauvàconngườidễdàngđi theo lốiđó.Chấpthuận làmnô lệsẽgiảmbớtnỗiđau,khôngchấpthuậnsẽgiatăngnỗiđau.Nỗiđautrongthếgiớiconngười làkhaisinhcủabảndiệncánhân, làkhaisinhcuộcđấutranhvìhìnhtượngcủanó.Ngaytínhcáthểtrongthếgiớiđộngvậtđãbiếtđauđớnrồi.Tựdosinhrađaukhổ.Cóthểgiảmbớtđaukhổbằngcáchchốibỏtựdo.Phẩmgiáconngười,tứclàbảndiệncánhân, tức là tựdo,đòihỏi chấpnhậnđauđớn,đòihỏikhảnăng chịuđựngnỗi đau. Lăngnhụcnhândân của tôi hayniềmtincủatôigâyrađauđớntrongtôi,chứkhôngphảitrongnhândân,cũngkhôngphảitrongtậpthểtôngiáo,vốnlànhữngthứkhôngcótrungtâmhiệnsinhvàdovậykhôngcómẫncảmvớinỗiđau.Khảnăngcảmnhậnnỗiđauđặctrưngchomọihữuthểsống,trướchếtlàconngười,cũngnhưđộngvật,cảthựcvậtnữa,có thể là theomộtcách thứckhác,nhưngkhôngphảiđặctrưngchonhữnghiệnthựctậpthểvànhữnggiátrịlítưởng.Đâylà vấnđề căn cơ, nóquyết địnhđạođứchọc cábiệt luận.Conngười,bảndiệncánhâncủaconngười làgiá trị caonhất, chứkhôngphải là tínhcùngchung,khôngphải lànhữnghiệnthựctậpthểvốnthuộcvềthếgiớikháchthể,nhưlàxãhội,dântộc,nhànước,nềnvănminh,giáohội.Đólàsắpxếpcácgiátrịtheocábiệt luận.Chúng ta sẽ cònnhắc lạiđiềunàynhiều lầnnữa.Bảndiệncánhângắnvớikíứcvà lòngchungthủy,nógắnvớitínhduynhấtcủasốphậnvàtínhduynhấtcủatiểusử.Chínhvìvậymàhiệnhữucủabảndiệncánhânđầyđauđớn.TrongKitôgiáoluôncómốiquanhệlưỡngphânđốivớiconngười.Mộtmặt,Kitôgiáotựahồnhưhạnhụcconngười,thừanhậnnólàhữuthểtội lỗi và sa đọa, được hiệu triệu quy thuận và vâng theo. Đây

chínhlàđiềumàngườitakhôngthểthathứchoKitôgiáo.Thếnhưng mặt khác, Kitô giáo nâng cao con người một cách phithường, thừanhậnnó làhình tượngvà tươngđồngvớiThượngĐế,thừanhậnởtrongnócókhởinguyêntinhthần,đặtnóởđịavịcaohơnthếgiớitựnhiênvàxãhội,thừanhậnởtrongnótựdotinhthần,độclậpvớivươngquốccủacácchúatểtrầngian,tinrằng chínhThượngĐế đã trở thànhngười và bằng điều đó đãnângconngườilêntậntrờicao.VàchỉcótrênnềntảngKitôgiáoấymớicóthểxâydựngđượchọcthuyếtvềbảndiệncánhânvàthực hiện được việc đánh giá lại các giá trị theo cá biệt luận.Triếthọccábiệtluậnphảithừanhậnrằng,tinhthầnkhôngkháiquáthóa,màcáthểhóa,tinhthầntạorakhôngphảimộtthếgiớicácgiátrịlítưởng,nằmbênngoàiconngườivàlàchung[chotấtcả],màlàmộtthếgiớicủacácbảndiệncánhânvớinộidungcóphẩmtínhcủachúng,tinhthầnhìnhthànhnêncácbảndiệncánhân. Thắng lợi của khởi nguyên tinh thần không hàm nghĩaconngườiphảiphụctùngtheocáiphổquát,màhàmnghĩakhaimởcáiphổquáttrongbảndiệncánhân.Nếunhưhìnhdungbảnthânmìnhđượcphúchonhữngphẩmchấtphổquátcaocảnhấtcủatrítuệ,thiêntài,cáiđẹp,cáithiện,tínhthiêngliêng,nhưnglạidịchchuyểntrọngtâmcái“tôi”vàocáckhởinguyênphổquátcóphẩmtính,thìnhưthếcũngtựanhưlàcái“tôi”phúchomộthữu thểkhácnhữngphẩmchấtấy,cái “tôi”nhìn thấyhữu thểkháclànhưvậy.Tínhduynhấtcủachủthểvàcủatiểusửbiếnmất,kíứckhônglưugiữlạibảndiệncánhân.Chínhcáitrángụycủa triết học duy tâm về các giá trị và về tồn tạimang tính lítưởnglàởchỗnày.

***

Conngười làhữu thể tự vượt qua chínhmình, siêu việt hóabản thân.Thựchiệnbảndiệncánhân trongconngười là siêuviệt hóa thường trực. Conngườimuốn thoát khỏi tính chủ thểkhép kín, và điều này luôn xảy ra theo hai hướng khác nhau,thậmchíđốilậpnhau.Thoátkhỏitínhchủthểbằngconđườngkháchthểhóa.Đólàconđườngbướcraxãhộivớicáchìnhthứcbóbuộc chung, đó là conđường củakhoahọcbóbuộc chung.Trênconđườngnàyxảy ra việc làmxa lạbảnchất conngười,ném bản chất con người vào thế giới khách thể, bản diện cánhân không tìm được bản thânmình. Siêu việt hóa là chuyểnsang thế giới tương thông chủ thể (транссубъективный) chứkhôngphảisangthếgiớikháchquan.Conđườngnàynằmtrongchiềusâucủahiệnhữu,trênconđườngnàyxảyranhữngcuộcgặp gỡ hiện sinh với Thượng Đế, vớimột con người khác, vớihiệnhữubên trong của thếgiới, conđườngnàykhôngphải làcon đường của những giao tiếp khách quan,mà là con đườngcủa những giao tiếp hiện sinh. Chỉ ở trên con đường này bảndiệncánhânmớiđượcthựchiệnhoàntoàn.Hiểuđượcđiềunàylàcựckìquantrọngchoviệcthấuhiểunhữngmốiquanhệgiữabảndiệncánhânvàcácgiátrịsiêucábiệt,chuyệnnàysẽnóitớiởphầnsau.Mốiquanhệcủabảndiệncánhânđốivớinhữnggiátrịsiêucábiệtcóthểđượcthựchiệnhoặclàởvươngquốckháchthểhóa - vàkhiđódễdàng sinh ra tínhnô lệ của conngười -hoặclàởvươngquốcmangtínhhiệnsinh,trongsiêuviệthóa-vàkhiđósẽsinhracuộcsốngtrongtựdo.Kháchthểhóakhôngbaogiờlàsiêuviệthóa,thậtsai lầmkhichorằngởđâycósiêuviệthóa.Trongkháchthểhóa,conngườiởtrongquyềnlựccủahạnđịnh,ở trongvươngquốccủavôdiệnmạo; trongsiêuviệthóa,conngườiởtrongvươngquốccủatựdovàcuộcgặpgỡcủaconngườivớicáivượt lêntrênnómangtínhchấtcábiệtriêng

tư,cáisiêucábiệtkhôngđènénbảndiệncánhân.Đó làphânbiệtcănbản.Điềuđặctrưngchobảndiệncánhânlànókhôngthểtựcấpvàtựđủđược,đểnótồntạiđượcthìcầnphảicócáikhác,caocảhơn,ngangbằngvàthấpkémhơn,thiếucáiđóthìkhôngthểcónhậnthứcvềphânbiệt.Nhưngtôixinnhắclạiđiềunày:mốiquanhệcủabảndiệncánhânđốivớicáikhác,cáicaocả nhất không bao giờ hàm nghĩa nhữngmối quan hệ của bộphận đối với cái toàn vẹn. Bản diện cá nhân vẫn nguyên vẹn,khônggianhậpvàocáigì,ngaycảtrongquanhệcủanóđốivớicáikháccaocảnhất.Mốiquanhệbộphậnđốivớicáitoànvẹnlàmốiquanhệtoánhọc,cũnggiốngnhưquanhệcủacơquanđốivớicơthểlàmốiquanhệsinhhọc.Chuyệnnàythuộcvềthếgiớikhách thể hóa, mà ở đó con người biến thành bộ phận và cơquan.Thếnhưngmốiquanhệhiệnsinhcủabảndiệncánhânđốivớicáikhác,cáicaocảnhất,khôngcógìchungvớimốiquanhệnhưthế.Siêuviệthóakhôngcónghĩalàbảndiệncánhântùythuộccáigìđótoànvẹn,gianhậpvớitưcáchbộphậnvàomộthiệnthựctậpthểnàođó,đốixửvớicáikháccaocảnhất,vớihữuthểcaocảnhất,nhưđốixửvớiôngchủ.Siêuviệthóalàmộtquátrình tích cực, năng động, là trải nghiệm thường trực của conngườimà trong trải nghiệm ấy con người nếm trải những taihọa, lao qua những vực thẳm, cảm thấy gián đoạn trong hiệnhữu của mình, nhưng không ngoại hiện mà nội hiện. Chỉ cókháchthểhóaviệcsiêuviệthóamộtcáchgiảtrá,némconngườirangoài,mớitạoraảotưởngcủacáisiêuviệtđànápbảndiệncánhânvàthốngtrịnó.Siêuviệthóatrongýnghĩahiệnsinhlàtựdovàđòihỏiphảicótựdo,làgiảiphóngconngườikhỏibịcầmtù trong chính bản thânmình. Nhưng tự do này không hề dễdàngmàrấtkhókhăn,tựdoấyđiquamâuthuẫnđầybithảm.

Vấnđềbảndiệncánhânlàvấnđềhoàntoànkhácsovớivấn

đề dạy cho học trò về linh hồn và thể xác. Bản diện cá nhânkhôngphảilàlinhhồnkhácbiệtvớicáithểxácgắnbóconngườivớicuộcsốngtựnhiên.Bảndiệncánhânlàhìnhtượngtoànvẹncủaconngười,tronghìnhtượngấykhởinguyêntinhthầnsởđắctấtcảnhữngsứcmạnhtâmhồnvàthểxáccủaconngười.Tinhthần tạonên thốngnhấtcủabảndiệncánhân.Thếnhưng thểxácthuộcvềhìnhtượngcủaconngười.TínhnhịnguyênxưacũcủalinhhồnvàthểxácbắtnguồntừDescartes,hoàntoànlàtrángụyvàđã lỗi thời.Khônghề có tínhnhịnguyênnhư thế.Đờisốnglinhhồnxuyênthấutoànbộđờisốngthểxác,cũngnhưđờisốngthểxáctácđộnglênđờisốnglinhhồn.Cóthốngnhấtđầysinh lực của linh hồn và thể xác trong con người. Tính nhịnguyênhiệnhữukhôngphảigiữalinhhồnvàthểxác,màlàgiữatinhthầnvàtựnhiên,giữatựdovàtấtyếu.Bảndiệncánhânlàthắnglợicủatinhthầntrướccáihỗnmangtựnhiên.NhàtâmlíhọcvànhânhọcCarus[25]thờikìlãngmạncònđúngđắnhơn,sovới nhiều học thuyết đã đưa vào trường học, được tôn vinh làkhoahọc.Carusnóirằngtâmhồnkhôngphảiởtrongbộnãomàởtronghìnhhài.ĐitheoônglàKlages[26].Hìnhhàicủathểxáchoàntoànkhôngphảilàvậtchất,hoàntoànkhôngphảilàhiệntượngcủa thếgiớivật lí,hìnhhài của thểxáckhôngnhữngcólinhhồnmàcòncótinhthầnnữa.Gươngmặtcủaconngườilàđỉnh cao của quá trình vũ trụ, là tạo vật vĩ đại nhất của nó,nhưnggươngmặtngườikhôngthểchỉlàtạovậtcủanhữngsứcmạnhvũ trụ,nó cònđòihỏi tácđộng của sứcmạnh tinh thầnvượt trên vòng luân chuyển của những sức mạnh tự nhiên.Gươngmặtconngười làcái tuyệtdiệunhất trongđờisống thếgian, thôngquanómột thếgiớikhác lộra.Đó làviệcgianhậpcủabảndiệncánhânvàoquá trình thếgiớivới tínhduynhất,tínhmột lần, tínhkhông lặp lại củanó.Thôngqua gươngmặt

conngười,chúngtatiếpnhậnkhôngphảiđờisốngthểxác,màđờisốnglinhhồncủaconngười.Vàchúngtabiếtđờisốnglinhhồnrõhơnlàđờisốngthểxác.Hìnhhàicủathểxác-mangtínhtinhthần-linhhồn.Ởtrongđiềunàythểhiệntínhtoànvẹncủabảndiệncánhân.TrongýthứccủanhữngngườithếkỉXIXhìnhhàicủaconngườibịkhinhrẻ.Đãcósinh11họcthểxác,nhưngkhôngcóhìnhhàicủathểxácmàngườitamuốnchegiấu.TrongchuyệnnàyvẫncònlộratháiđộtiếtdụckhổhạnhKitôgiáođốivớithểxác,nhưngtháiđộấyrấtthiếunhấtquán,vìrằngnhữngchứcnăngcủa thểxácvẫnkhôngbịphủnhậnhoàn toàn.Tuynhiên,trongkhicácchứcnăngcủathểxácmangtínhsinhlíhọcvàgắn liềnvới conngườinhưmộthữu thể thuộc thếgiới sinhhọcđộngvật,thìhìnhhàicủathểxácgắnliềnvớimĩhọc.HiLạp[cổđại]cũngđãcoihìnhhàicủathểxácnhưmộthiệntượngmĩhọcvàđiềunàyđãđivàotoànbộvănhóacủanó.Hiệnnayđangdiễnraviệcquaylạimộtphần,trởvềtháiđộHiLạpvớithểxác,vàhìnhhàicủathểxácnhậnđượcquyềncủamình.Điềunàyđòihỏi thay đổi ý thức Kitô giáo và vượt qua duy linh luận trừutượng, làhọc thuyếtđối lập tinh thầnvới thểxácvànhìn thấytrong thể xác khởi nguyên thù địch chống lại tinh thần. Tinhthần bao gồm trong nó cả thể xác, nó tinh thần hóa thể xác,truyềnchothểxácmộtphẩmchấtkhác.Ngườitađãthôikhôngcòn hiểu thể xác nhưmột hiện tượng vật chất, vật lí học. Thếnhưngđiềunàycũngđòihỏiphảivượtquathếgiớiquancơgiới,là thế giới quan coi thể xác không có linhhồn và thùđịch vớihìnhhàicủathểxác.Đốivớichủnghĩaduyvậtthìhìnhhàicủathể xác là không thể hiểu được và không thể giải thích được.Tinh thần truyền hình hài cho linh hồn cùng thể xác và đưachúng tới thống nhất, chứ không đàn áp và không hủy diệtchúng.Điềunàycónghĩalàtinhthầnhìnhhàihóabảndiệncá

nhân, tạora tính toànvẹncủanóbaogồmthểxác,gươngmặtconngườiởtrongđó.Bảndiệncánhâncótínhtinhthần-linhhồn - thểxácvàvượt lêncaohơn tấtđịnh luậncủa thếgiới tựnhiên.Nókhôngtuântheobấtcứthứcơhọcnào.Hìnhhàicủacon người, được tiếp thu bởi cái nhìn có cảm xúc, không phụthuộc vào vật chất, nó hàmnghĩa thắng lợi trước vật chất, đốikhánglạinhữnghạnđịnhvôdiệnmạocủanó.Cábiệtluậnphảithừanhậncảphẩmgiácủa thểxácconngười, cấmkhôngchođốixử tệhạivớinó, thừanhậnquyềncủa thểxácđược tồn tạiđíchthựcnhưconngười.Vìvậymàvấnđềmiếngcơmmanháotrởthànhvấnđềtinhthần.Nhữngquyềncủathểxácconngườivìvậygắnbóvớiphẩmgiácủabảndiệncánhân,chonênnhữngxâmhạigâyphẫnnộđốivớibảndiệncánhântrướchếtthườnglànhữngxâmhại thểxác.Ngườitabỏđói,đánhđập,giếtchóctrướchếtlàđốivớithểxácconngười,vàthôngquathểxácmàlan truyền cái đó lên toàn bộ con người. Không thể nào đánhđập,giếtchóctinhthầnnhưtựthânnó.

***

TrongtriếthọcHiLạp[cổđại]khôngcóýtưởngnàosángrõvềbảndiệncánhân.Xuấthiệnnhữnglóesángcủabảndiệncánhânnơinhữngngườikhắckỉ.Điềunàyđãtạoranhữngtrởngạitolớnchocácgiáophụcủagiáohộitrongviệckhaimởcácgiáođiều.Họđãbuộcphảitạoraphânbiệtrấtmơhồgiữabảnthểvàbản chất.[27] Trong Thượng Đế cómột bản chất và ba bản thể.TrongđứcKitôcómộtbảndiệnvàhaibảnchất.TưduycủacácgiáophụhoàntoànxoayquanhcácphạmtrùvàkháiniệmcủatưduyHiLạp.Trongkhiđólạiphảibàytỏđiềugìđóhoàntoànmớimẻ,mộttrảinghiệmtinhthầnmớimàPlato,Aristote,Plotin

chưahềbiếtđến.Xéttừquanđiểmlịchsửtưtưởngthếgiớitrongvấnđềbảndiệncánhân,thìhọcthuyếtvềcácbảnthểcủaChúaBa Ngôi có một ý nghĩa to lớn. Có thể nói được rằng ý thứcThượng Đế nhưmột bản diện cá nhân đã đi trước ý thức conngười như các bản diện cá nhân. Vì vậy hoàn toàn không thểhiểu được, ví dụ nhưKarsavin[28] phủ nhận hiện hữu của bảndiệncánhânvàchỉthừanhậnhiệnhữucủabảndiệnThượngĐế(hypóstasis). Ông ta xây dựng học thuyết về bản diện cá nhânhòa-điệu-giao-hưởng,làbảndiệncánhânthựchiệnthốngnhấtbangôi thần thánh.Học thuyếtvềbảndiệncánhânhòa-điệu-giao-hưởngđốilậpsâusắcvớicábiệtluậnvàhàmnghĩaviệcđặtcơsởsiêuhìnhhọccho tình trạngnô lệcủaconngười,vấnđềnày không thể được giải quyết bằng phép biện chứng của cáckháiniệm,nóđượcgiảiquyếtbằngtrảinghiệmtinhthầnvàđạođức. Karsavin không thể hòa giải được bản diện cá nhân vớithống nhất toàn thể. Điều này chỉ chứng tỏ rằng, cá biệt luậnkhôngthểđượcđặtcơsở trênsiêuhìnhhọcđơntử.TừngữHiLạphypóstasiscónghĩalàphépthếvào,còntừngữLatinpersonacónghĩa làmặtnạ,gắnliềnvớivaidiễn, [nhữngtừngữấy] thểhiệnrấtkhônghoànhảobảndiệncánhântrongýnghĩamàKitôgiáovàtriếthọcmớigánchonó.Từngữpersonađãbiếnđổirấtnhiềutrongsuốtbaonhiêuthếkỉvàđãmấtđiýnghĩanhàhát.Từ ngữ persona thu được thông qua triết học kinh viện từBoethius[29],đãđịnhnghĩabảndiệncánhânnhưmộthữuthểcáthểcó lí trí.Vấnđềbảndiệncánhânđã thậtkhókhănđốivớitriếthọckinhviện.NgaytriếthọcThomism[30]đãcóphânbiệtquantrọnggiữabảndiệncánhânvàcáthể.ĐốivớiLeibnizbảnchấtcủabảndiệncánhânlàtựnhậnthứcbảnthân,tứclàhìnhtượngbảndiệncánhângắnvớiýthức.Kantđãđưavàothayđổiquan trọng trong cách hiểu bản diện cá nhân, ông chuyển từ

cáchhiểu trí tuệ về bảndiện cánhân sang cáchhiểuđạođứchọc.Bảndiệncánhângắnvớitựdothoátkhỏitấtđịnhluậncủatựnhiên,nóđộclậpvớicơchếtựnhiên.Vìvậybảndiệncánhânkhôngphảilàhiệntượngtrongcáchiệntượng.Bảndiệncánhânlàmụcđíchởtrongbảnthânnó,chứkhôngphảilàphươngtiệnmà nó thực hiện qua bản thân mình. Tuy nhiên ở Kant họcthuyếtvềbảndiệncánhândùsaocũngvẫnchưaphảilàcábiệtluậnđíchthực,bởivìgiátrịcủabảndiệncánhânđượcxácđịnhbởi bản chất đức hạnh - lí trí, là cái chung phổ quát. Ở MaxStirner[31],bấtchấptínhtrángụynơitriếthọccủaôngta,đãcóđượcchânlíbịbópméocủacábiệtluận.Trongcábiệtluậnấyđã bộc lộ phép biện chứng tự khẳng định cái “tôi”. Cái “duynhất”khôngphải làbảndiệncánhân,bởivìbảndiệncánhânbiếnmất trong tính vô giới hạn của tự khẳng định, trong việckhôngmuốnbiếtđếnngườikhácvàkhôngmuốnsiêuviệthóalêncáicaocảnhất.Thếnhưngtrongcái“duynhất”cómộtphầnchân lí, vì bản diện cá nhân là cái phổ quát, là tiểu vũ trụ vàtrongmộtýnghĩanhấtđịnh toànbộ thếgiới làsởhữucủanó,thuộc về nó, bản diện cá nhân không phải là bộ phận, khôngphải làcáiriêng lẻ tùy thuộcvàocái toànvẹnvàcáichung.M.Schelerđịnhnghĩabảndiệncánhânnhưlàthốngnhấtcácloâugiàyvòvànhưlàthốngnhấtcủacáchànhviđadạngtrongđờisống.Ởđâyquantrọnglàmốiliênhệcủabảndiệncánhânvớihànhvi.ThếnhưngđốilậpvớiM.Scheler,phảithừanhậnrằngbản diện cá nhân đòi hỏi điều kiện hiện hữu các bản diện cánhânkhácvàviệcbướcđếnvớihọ.ỞNesmelov[32]đãcónhữngýtưởngtuyệtvờivềconngười.Đốivớiôngtrênthếgiannàychỉcómộtmâuthuẫnvàcâuđố,gắnvớibảndiệncánhânconngười.Trongbảndiệncánhânphảnánhhìnhtượngcủatồntạivôđiềukiện,vàđồngthời,bảndiệncánhânlạiđượcđặtvàonhữngđiều

kiệncủatồntạicógiớihạn.Cómâuthuẫngiữacáimàbảndiệncánhânconngườiphảilà,vànhữngđiềukiệnchohiệnhữucủanó trên trái đất. Nesmelovmiêu tả tình trạngmâu thuẫn củahiệnhữuconngườinhưthếnày:conngườilàvậtthểcủathếgiớivậtlí,mangtrongnóhìnhtượngcủaThượngĐế.Thếnhưngbảndiệncánhântrongconngườiđâucólàvậtthểcủathếgiớivậtlí.Triết học chất sống, vốn là triết học đóng vai trò quan trọngtrongtưduyđươngđạivàcóhọcthuyếtriêngvềconngười, lạikhôngthuậnlợichonguyênlíbảndiệncánhân,nómangtínhchốnglạicábiệtluận.Nhưđãnóiởtrên,triếthọccủađờisốngdẫnđếnviệchòatanbảndiệncánhânconngườitrongquátrìnhvũ trụ và xã hội. Tôn thờ thần Dionysus[33], huyền học phiếmthần tự nhiên, thuyết thần trí, thuyết nhân tướng, chủ nghĩacộngsản,chủnghĩaphátxít,cũngnhưchủnghĩatựdogắnvớichếđộtưbản,[tấtcảnhữnghọcthuyếtấy]đềuchốnglạicábiệtluận.

***

Đểhiểuđượcbảndiệncánhân là gì, điều rấtquan trọng làphải phân biệt được giữa bản diện cá nhân và cá thể. NhữngngườiPháptheohọcthuyếtcủaThomasAquinasđãkiêntrìđòihỏithậtđúngđắnphânbiệtnày,dùhọđứngtrênmộtnềntảngtriếthọckhácvớitôi.Cáthểlàmộtphạmtrùtựnhiênhọc,sinhhọc, xã hội học. Cá thể là cái không thể phân chia nữa trongquan hệ với một toàn vẹn nào đó, [giống như] nguyên tử. Nókhông những có thể là bộ phận củamột dòng tộc hay xã hội,cũngnhưcủacảvũtrụnhưmộttoànvẹn,mànócònnhấtthiếtphảiđượctưduynhưbộphậncủacáitoànvẹn,vàởbênngoàicáitoànvẹnấynókhôngthểđượcgọilàcáthể.Tuynhiên,cáthể

còncóđặctrưngvừanhưlàbộphậntùythuộccủacáitoànvẹn,vừanhưlàbộphậntựkhẳngđịnhmìnhmộtcáchvịkỉ.Bởivậychủnghĩacánhânnhưmột từphái sinhcủa từ “cá thể”,hoàntoànkhôngcónghĩa là tínhđộc lập trongquanhệvớicái toànvẹn,vớiquátrìnhvũtrụ,sinhhọcvàxãhội,màchỉcónghĩalàtìnhtrạngcôlậpcủabộphậntùythuộcvàcuộcnổidậybấtlựccủanóchốnglạicáitoànvẹn.Cáthểgắnkếtmộtcáchchặtchẽvớithếgiớivậtchất,nósinhrabởimộtquátrìnhsinhnở.Cáthểsinhratừchavàmẹ,cónguồngốcsinhhọc,đượchạnđịnhbởiditruyềndòngtộc,cũngnhưditruyềnxãhội.Khôngcócáthểnàokhôngcódòngtộc,vàcũngkhôngcódòngtộcnàokhôngcócá thể.Cá thểhoàntoànnằmtrongnhữngphạmtrùphânbiệtcáidòngtộcvàcáicáthể,cáthểtiếnhànhcuộcđấutranhchohiệnhữutrongquátrìnhdòngtộcsinhhọcvàxãhội.Conngườicũnglàmộtcáthể,nhưngnókhôngphảichỉlàcáthể.Cáthểgắnbó với thế giới vật chất và đượcnuôi dưỡng từ thế giới ấy, thếnhưngnókhôngcótínhphổquátnhưtựthânnólàthế,khôngcónộidungphổquát.Conngườilàmộttiểuvũtrụ,làcáiphổquátkhôngphảitrongtưcáchmộtcáthể.Conngườicònlàmộtbảndiện cá nhân, và ý tưởng con người, sứmệnh của nó trên thếgian,gắnliềnvớibảndiệncánhân.Ởđâymọithứđềuthayđổi.Bảndiệncánhânkhôngphải làmộtphạmtrù tựnhiên,mà làmột phạm trù tinh thần. Bản diện cá nhân không phải là cáikhôngthểphânchiahaylànguyêntửtrongquanhệvớicáitoànvẹnnàođó,vũtrụ,dòngtộchayxãhội.Bảndiệncánhânlàtựdovàđộc lậpcủaconngười trongquanhệvới thiênnhiên,vớixãhội,vớinhànước,thếnhưngkhôngnhữngnókhôngphải làtựkhẳngđịnhvịkỉ,màchính làngược lại.Cábiệt luậnkhôngcónghĩalàcôlậplấycái“tôi”làmtrungtâm,giốngnhưchủnghĩacánhân.Bảndiệncánhântrongconngườilàtínhđộclậpcủanó

trongquanhệvớithếgiớivậtchất,cáithếgiớivốnlàvậtliệuchohoạtđộngtinhthần.Đồngthời,bảndiệncánhânlàcáiphổquát,chứađầynộidungphổquát.Bảndiệncánhânkhôngsinhrabởiquá trình vũ trụ, không sinh ra từ cha và mẹ, nó sinh ra từThượngĐế,hiệnratừmộtthếgiớikhác;nóchứngtỏrằngconngườilàgiaođiểmcủahaithếgiới,rằngởtrongconngườidiễnracuộcđấutranhcủatinhthầnvàtựnhiên,tựdovàtấtyếu,củađộclậpvàphụthuộc.Espinas[34]nóirằng,cáthểđíchthựclàtếbào.Thếnhưngbảndiệncánhânhoàntoànkhôngphảilàmộttếbàovàkhônggianhậpvàocơ thểnhưmộtbộphậnở trongtoànvẹn.Nólàgiátrịtiênkhởivàthốngnhất,nóđặctrưngbởimối quanhệ vớimột vànhiềubảndiện cánhânkhác, với thếgiới, với xã hội, với những conngười, như làmối quanhệ củasángtạo,củatựdo,củatìnhyêu,chứkhôngphảicủahạnđịnh.Bảndiệncánhânnằmbênngoàimốiquanhệcủacáthể-riênglẻvàdòngtộc-chung,bênngoàimốiquanhệcủacácbộphậnvàcáitoànvẹn,củacáccơquanvàcơthể.Bảndiệncánhânkhôngphải làmộtcá thểđộngvật.Bảndiệncánhântrongconngườikhôngphảiđượcquyếtđịnhbởi tínhdi truyền, sinhhọcvàxãhội,nó là tựdo trongconngười, khảnăng thắng lợi trướchạnđịnhcủathếgiới.Tấtcảnhữnggìriêngtưtrongconngườiđềuđối lập vớimọi tính tự động, vốn dĩ đóngmột vai trò như thếtrongđờisốngconngười, tính tựđộng tâm lívàxãhội.Khôngphải làhaingườikhácnhau,màcùngmộtconngườivừa làcáthểvừalàbảndiệncánhân.Đâykhôngphảilàhaihữuthểkhácnhau,màlàhaithứthiếtlậpphẩmtínhkhácnhau,haisứcmạnhkhácnhautrongconngười,C.Péguy[35]nóirằngcáthểlàgãtưsảnthịdântrongmỗiconngười,màconngườiđượchiệutriệuchiếnthắngnó.Conngườicáthểtrảinghiệmtìnhtrạngcôlập,bịnuốt chửngvàobản thânmìnhmột cáchvị kỉ vàđượchiệu

triệutiếnhànhcuộcđấutranhđầyđauđớnđểsống,trongkhitựvệchốnglạinhữnghiểmnguyđangrìnhrập.Nóthoátkhỏitrởngạithôngquathóithụđộngthíchứng,thóixuthời.Conngười-bảndiệncánhân,cũngvẫnlàconngườiấy,vượtquatínhkhépkínvịkỉ,khaimởcáiphổquáttrongbảnthânmình,nhưngbảovệtínhđộc lậpcủamìnhvàphẩmgiácủamìnhtrongquanhệđối với thế giới xung quanh. Nhưng cần luôn luôn nhớ rằng,ngônngữrấthaygâyrốitríchochúngta,chúngtathườngxuyêndùngnhữngtừngữkhôngtheonghĩavốnđặtvàochúng.Cáicáthể,tínhcáthểhàmnghĩacáiduynhấttrongchủngloạicủanó,cáiđộcđáophânbiệtnóvớicáikhácvànhữngcáikhác.Theonghĩaấy thì cái cá thểđích thực là cốhữuđối vớibảndiệncánhân.Bảndiệncánhânnhiềutínhcá thểhơn làcá thể.Cáicáthểthườngcũngcónghĩalàcáiphilítính,đốilậpvớicáichung,cái bó buộc chung, cái hữu lí, cái chuẩn tắc. Trong ý nghĩa ấybảndiệncánhânlàphilítính,cáthểbịtùythuộchơnrấtnhiềuvào cái luật lệ bó buộc chung, cũng như nó bị hạn định thậtnhiềuhơn.Đốivớilịchsửýthứcvềbảndiệncánhân,thậtthúvịnhậnxétrằng,tínhcáthểởnhữngngườilãngmạnkhácbiệtvớibảndiệncánhân trongýnghĩa từngữcủachúng ta.Bản thânnhữngngườilãngmạncótínhcáthểsángchói,nhưngthườnglàbảndiệncánhânbiểuhiện rất yếuớt.Tínhcá thểcó lẽmangtínhchấtcủachấtsốngnhiềuhơnlàtínhchấttinhthầnvàcònchưacónghĩalàthắnglợicủatinhthầnvàtựdo.Chúngtanhìnthấyphảnánh tínhgiảihộinhập, tínhphân licủabảndiệncánhântrongtiểuthuyếtđươngđại,vídụnhưởProust,ởta(nướcNga-ND)cóAndreyBelyi[36].Sựthốngnhấtnộitạivàtínhtoànvẹnlàcốhữuđốivớibảndiệncánhân,còncáthểcóthểbịcácthế lực trần gian nghiền nát. Bản diện cá nhân có thể khônghoàntoànlàcôngdâncủathếgianvànhànước,nólàcôngdân

củaVương quốcnhàTrời. Vì vậy bảndiện cánhân là phần tửcáchmạngtrongýnghĩasâusắccủatừngữ.Điềunàygắnliềnvớisựviệcconngườilàhữuthểthuộcvềkhôngphảimột,màhaithế giới. Cá biệt luận là triết học nhị nguyên, chứ không phảinhấtnguyên.

***

Hiệnhữucủabảndiệncánhânđòihỏiphảicóhiệnhữucủacácgiátrịsiêucábiệt.Khôngcóbảndiệncánhân,nếukhôngcótồntạicủacáiđứngcaohơnnó,nếukhôngcócáithếgiớitrênnúiđểbảndiệncánhânleolên.Khôngcóbảndiệncánhân,nếukhôngcónhữnggiátrisiêucábiệt,vàcũngkhôngcóbảndiệncánhân,nếunóchỉ làphương tiệncủacácgiá trị siêucábiệt.Mốiquanhệcủabảndiệncánhânđốivớicáiphổquáthoàntoànkhôngphảilàmốiquanhệđốivớidòngtộc,đốivớicáichung.Ởđâytađangtiếpcậnvớivấnđềkhókhănnhấtcủatriếthọccábiệtluận,vàkhókhănnàygắnliềnvớinhữngthóiquentưduysinhrabởicáchđặtvấnđềtrángụycủaduydanhluậnvàchủnghĩa hiện thực. Mối quan hệ của bản diện cá nhân đối vớinhữngcái chungvàđối với thếgiớikhách thể lànhư thếnào?Đúng làcáiphổquát nằmkhôngphải ở trước vật thể (chủnghĩahiện thựcPlato,nócũng làchủnghĩaduy tâm)vàcũngkhôngphảiởsauvậtthể(duydanhluậnthườngnghiệm),màởtrongvậtthể[37].Đốivớivấnđềmàchúngtaquantâm,điềuđócónghĩalàcáiphổquátnằmởtrongcáthể,tứclàởtrongbảndiệncánhân,khôngphải như cái phái sinh của trải nghiệmđịnh lượng,mànhưphẩmtínhtiênkhởi.Cáiphổquátkhôngnằmởtrongphạmvisiêucábiệt lí tưởng,màở trongbảndiệncánhân, thuộcvềbìnhdiệnhiệnsinh.Cáiphổquátvàcáigọilànhữnggiátrịsiêu

cábiệtkhôngthuộcvềthếgiớikháchquan,màthuộcvềthếgiớichủquan.Chínhviệckháchthểhóacácgiátrịphổquátsinhratình trạngnô lệ của conngười. Vì vậy, ví dụnhư cầnphảinóirằng,vũtrụ,nhânloại,xãhộinằmởtrongbảndiệncánhân,chứkhôngphảingược lại.Conngười, tức là cái cá thểvà theomộtthuật ngữ khác là cái dị thường, cái hiện sinh của nhân loại,nhân loại chỉ làmột giá trị của thống nhất tất cảmọi người ởtrong thế giới con người, là phẩm tính tình huynh đệ của conngười, chứkhôngphải làhiện thựcđứngở trênconngười.Cáiphổquátkhôngphảilàcáicùngchung,cáiphổquátkhôngphảilàcái trừutượng,màlàcáicụthể, tức làcósựđầyđủ.Cáiphổquát,vàcáicùngchungthìlạicòníthơnnữa,khôngphảilàmộthữuthểđộclập,nóởtrongnhữnghữuthểđơnnhất,ởtrongvậtthểtheothuậtngữxưa.Cáicótínhcáthểtuyệtnhiênkhôngphảilàbộphậncủacáiphổquát.Đemđốilậpcáiphổquátvớicáidịthườnglàkhôngđúng.Bảndiệncánhânkhôngphảilàcáiriêngbiệt,khôngphải làcái cụcbộđặt trong thếđối lậpvới cáiphổquát.Cóquyềnnhiềuhơnđểcóthểnóirằng,bảndiệncánhânlàcáiphổquát.Tínhdịthườngcủacáthểđượcxuyênthấuvàobêntrong,chínhlàcáiphổquátchứkhôngphảicáicáthể.Toànbộthuậtngữxưacũthậtquárốirắmvàgắnliềnvớitriếthọckháchquancủacáckháiniệm,chứkhôngphảivớitriếthọchiệnsinh.NgaycảLeibnizcũngđãcốthửvượtquacuộctranhcãigiữacácnhàhiện thựcvàcácnhàduydanh.Cáiphổquát thểhiệnvàotrongcáthểvượtquatínhđốilậpgiữacáiphổquátvàcáicáthể.Cáiphổquátlàtrảinghiệmtrongchủthểchứkhôngphảilàtínhhiệnthựctrongkháchthể.Khônghiệnhữumộtthếgiớikháchquancủacácýtưởng.Thếnhưngđiềunàykhôngcónghĩarằngnhữnggìlàphổquát,nhữnggìlàcácgiátrịvàýtưởngphổquátchỉmang tínhchủquan trongýnghĩaxưacũcủa từngữ.Việc

khách quan hóa và bản thể hóa những ý tưởng phổ quát làphươngcáchtrángụyđểvượtquatínhchủquan,khôngphảilàviệc siêu việt hóa theo ý nghĩa chân chính của từ ngữ.Nhữngmâu thuẫn không thể vượt qua được gắn liền với khái niệmThượng Đế, với ý tưởng Thượng Đế, được tạo nên bởi phươngcáchkháchthểhóa.Đềukhôngđúng,khinóirằng,ThượngĐếlàcáiphổquátvàThượngĐế làcáidị thường,cái có tínhcá thể.Khácbiệtgiữaphổquátvàdịthườngnằmởbìnhdiệnkháchthểhóa, thế nhưng Thượng Đế không nằm ở bình diện khách thểhóa,ThượngĐếởtrongbìnhdiệnhiệnsinh, trongtrảinghiệmcủasiêuviệthóa.MốiquanhệgiữaconngườivàThượngĐếvừakhôngphảilàmốiquanhệnhânquả,vừakhôngphảilàquanhệcủa cái riêng và cái chung, không phải là mối quan hệ củaphươngtiệnvàmụcđích,cũngkhôngphải làmốiquanhệcủakẻnôlệvàôngchủ,nóchẳngthíchhợpvớibấtcứcáigì lấytừthếgiớikháchquan,mangtínhtựnhiênhayxãhội,mốiquanhệấychẳngtươngtựvớicáigìtrongthếgiớinày.ThượngĐếkhônghiệnhữunhưmộthiệnthựckháchquanđứngởtrêntôi,khônghiệnhữunhưkhách thểhóacủaý tưởngphổquát.ThượngĐếhiệnhữunhưmộtcuộcgặpgỡhiệnsinh;nhưsiêuviệthóa,vàởtrongcuộcgặpgỡấyThượngĐếlàmộtbảndiệncánhân.Vìvậymàvấnđềvềmốiquanhệcủabảndiệncánhânvớicácgiátrịsiêucábiệtđượcgiảiquyếttheocáchthứchoàntoànkhác.

Không được nói rằng cái siêu cá biệt là cao hơn con người,rằngThượngĐế làmụcđích, cònbảndiệncánhân làphươngtiệnchomụcđíchấy.Bảndiệncánhân-conngườikhôngthểlàphương tiện cho Bản diện cá nhân-Thượng Đế. Hạ nhục conngười vàhạnhụcThượngĐế chính là cái học thuyết thầnhọckhẳng định rằng ThượngĐế sáng tạo ra con người để tự vinhdanhmình. Thật đáng kinh ngạc là bất cứ học thuyết nào hạ

nhụcconngườithìcũnghạnhụccảThượngĐế.Mốiquanhệcủabảndiệncánhânnàyđốivớibảndiệncánhânkia,dùcólàbảndiệncánhânThượngĐếcaocảnhất,khôngthểlàmốiquanhệcủaphươngtiệnvàmụcđích,bấtcứbảndiệncánhânnàocũnglàmụcđíchtựthân.Mốiquanhệgiữaphươngtiệnvàmụcđíchchỉtồntạitrongthếgiớikháchthểhóa,tứclànémhiệnhữurabênngoài.Bảndiệncánhânkhôngthểvươnlêncao,hiệnthựchóabảnthân,thựchiệnsựđầyđủcuộcsốngcủamình,nếunhưkhôngcónhữnggiátrịsiêucábiệt,nếukhôngcóThượngĐếvàđỉnhcaothiêngliêngcủacuộcsống.Ýtưởngcủaconngườichorằng bản diện cá nhân con người là cái cao cả tột cùng, rằngkhôngcóThượngĐếvàconngườitựmìnhlàThượngĐế,ýtưởngđólàhờihợt,hạthấpconngườichứkhôngnângcaoconngườivà làmột ý tưởngkinh tởm.Thếnhưngbảndiện cánhân conngườikhônglàphươngtiệnchomộtgiátrịsiêucábiệtnàođó,khônglàcôngcụchosứcmạnhthầnthánh.Khimànhữnggiátrịsiêucábiệtbiếnbảndiệncánhânconngườithànhphươngtiện,thì điềuđó cónghĩa là conngười rơi vào sùngbái thần tượng.Bảndiệncánhânlànghịchlíchotưduyduylí,nókếthợpcáicábiệtvàcáisiêucábiệt,cáihữuhạnvàcáivôhạn,cáiđanghiệntồn và cái đang thay đổi, tự do và số phận. Bản diện cá nhânkhôngphảilàbộphậncủathếgiới,nótươngliênvớithếgiới,nótương liên cả vớiThượngĐế.Bảndiện cánhânchỉ chấpnhậnmốitươngliên,nhưcuộcgặpgỡvàgiaolưu.CảThượngĐế-bảndiệncánhâncũngkhôngmuốncóconngườiđểNgườithốngtrịvàbắtbuộcnóphảivinhdanhNgười,màThượngĐếmuốncóconngười-bảndiệncánhânđáplại lờihiệutriệucủaNgườivàNgườicóthểgiaolưutìnhyêuvớinó.Mỗibảndiệncánhâncóthế giới riêng củamình. Bản diện cá nhân conngười là tất cảtrongkhảthể,làtoànbộlịchsửthếgiới.Mọithứtrênthếgianđã

xảy ravới tôi.Thếnhưngbảndiệncánhânấychỉhiển lộmộtphầnthôi,rấtnhiềuthứởtrongtrạngtháiẩngiấu,limdimngủ.Trongchiềusâuẩngiấukhỏiýthứccủatôi,tôiđắmmìnhtrongđạidươngcủađời sống thếgiới.Trongkhihiển lộ ra,khaimởnộidungphổquáttrongbảnthânmình,thôngquanhậnthứcvàtình yêu, có tính trí tuệ và cảmxúc, tôi khôngbao giờ tự biếnmìnhthànhphươngtiệncủacáinộidungphổquátấy.Vàhiệnhữumộtquanhệphứctạpvàđầymâuthuẫngiữaýthứccủatôivàbảndiệncánhâncủatôi,vớicáthểcủatôi.Bảndiệncánhântừtrongchiềusâutạolậpnênýthứccủamình,nhưtuyếncôngsự,nhưbiêngiớingănchặnviệchòatrộnvàhòatan,nhưngviệclàmđầybảndiệncánhâncủatôibằngnộidungphổquát,việcgiaolưuvàicáitoànthểvũtrụ,lạicóthểbịýthứcngăntrở.Đồngthời,trongýthứccũngcócáisiêucáthể,ýthứckhôngbaogiờcứđóngkínmãibằngcáthể.Ýthứcxuấthiệntrongcácmốiquanhệgiữacái“tôi”vàcái“khôngphảitôi”,nócónghĩalàbướcratừcái“tôi”,nhưngnóđồngthờicóthểlàtrởngạichoviệcbướcracủa cái “tôi” đến với cái “anh/chị”, như giao lưu nội tâm. Nókhách thể hóa và có thể cản trở siêu việt hóa. Ý thức là cái “ýthứcbấthạnh”.Ýthứcbịtùythuộcvàođịnhluậtvốnchỉbiếtđếncái chungvàkhôngbiết cái cá thể.Vì thếchonêndễdàng rơivàoảotưởng,khikhôngthấuhiểumốiquanhệgiữabảndiệncánhânvàcáisiêucábiệt.Bảnthâncấu trúccủaý thứcdễdàngtạonêntìnhtrạngnôlệ.Thếnhưngcầnluônluônlưuýđếntínhchấthaimặtcủaýthức,nóvừađónglại,vừamởra.

Cábiệt luậnngôi thứ,mànhiều triếtgiabảovệnó (Leibniz,Stern[38].Losky[39],vàphầnnàoM.Scheler),chứađựngtrongđómâu thuẫn nội tại, khiến cho nó trở thành phản cá biệt luận.Theohọcthuyếtnàythìcáitoànvẹnthếgiới,đượctổchứctheongôi thứ, cấu thành từnhữngbảndiện cánhân thuộc các cấp

bậc ngôi thứ khác nhau, trong đómỗi bản diện cá nhân phụctùng cấp bậc cao hơn, gia nhập vào đó nhưmột bộ phận tùythuộchaynhưmộtcơquan.Bảndiệncánhânchỉthuộcvềmộtcấpbậcngôithứ,mànhữngbảndiệncánhâncấpthấphơncũnggianhậpvàocấpbậcấy.Nhưngdântộc,nhânloại,vũtrụcũngcó thểđượcxemxétnhưnhữngbảndiệncánhâncấpbậccaohơn.Cáccộngđồng,cáctậpthể,cáctoànvẹnđượcthừanhậnlàcácbảndiệncánhân,bấtcứmộtthốngnhấthiệnthựcnàohóaracũngcó thể làmộtbảndiệncánhân.Một cábiệt luậnnhấtquánthìphải thừanhậnđiềunày làmâuthuẫnvớichínhthựcchấtcủabảndiệncánhân.Quanniệmngôithứbuộcphảithừanhậnbảndiệncánhânconngườilàmộtbộphậntrongquanhệvớicáitoànvẹnmangtínhngôithứ,bảndiệncánhânconngườinhưthếhóarachỉlàgiátrịtrongquanhệvớicáitoànvẹnđóvàtừcáitoànvẹnđómànhậnđượcgiátrịcủamình.Cáitoànvẹnmangtínhngôi thứ,màbảndiệncánhânphụthuộcvào,đượccoilàgiátrịlớnhơnbảndiệncánhân,vàcầnphảitìmkiếmtínhphổ quát, sự thốngnhất, tính toàn trị ở trong cái toàn vẹn ấy.Thếnhưng cá biệt luận chân chính không thể thừanhậnđiềunày.Cáinguyênvẹn,cáithốngnhấttậpthể,màởtrongđókhôngcótrungtâmhiệnsinh,khôngcócáicảmnhậnđốivớiniềmvuivànỗiđauđớn,khôngcósốphậncábiệt -những thứnhư thếkhông thểđượccábiệt luận thừanhận làbảndiệncánhân.Ởbênngoài bảndiện cánhân, trên khắp thế giannày không cóthốngnhấttuyệtđốivàtínhtoàntrịnào,đểcóthểkhiếnchobảndiệncánhânphảitùythuộcvàochúng;ởbênngoàibảndiệncánhân mọi thứ đều có tính bộ phận, và ngay cả thế giới cũngmangtínhbộphận.Mọithứđãbịkháchthểhóa,mọithứkháchthể đều chỉ có thểmang tính bộ phận. Toàn thể thế giới đượckháchthểhóa lànhưvậy, tấtcảxãhộiđượckháchthểhóavới

các vật thể được khách thể hóa là như vậy. Cái thế giới đượckháchthểhóaấynổibậtbởitínhđồsộkhảdĩđèbẹpbảndiệncánhân,nhưngkhôngnổibậtbởitínhnguyênvẹnvàtínhtoàntrị.Trungtâmhiệnsinh,sốphậnđaukhổnằmtrongtínhchủquan,chứkhôngphảitrongtínhkháchquan.Thếnhưngtấtcảnhữngcấpbậcngôithứcaohơnmàngườitabắtbảndiệncánhânphảiphụctùng,đềuthuộcvềthếgiớikháchthể.Kháchthểhóabaogiờcũngmangtínhchốnglạicábiệthóa,thùđịchvớibảndiệncánhân,hàmnghĩa việc làmxa lạ conngười.Tất cảnhữnggìmangtínhhiệnsinhởtrongcáccấpbậcđượckháchthểhóacủathếgiới,ở trongdân tộc, trongnhân loại, trongvũ trụv.v.đềuthuộc về hữu thể nội tâm của bản diện cá nhân, không phụctùngbấtcứtrungtâmngôithứnào.Vũtrụ,nhânloại,dântộcvàcác thứ khác nằm ở trong bản diện cá nhân con người, như ởtrongcáiphổquátđượccáthểhóa,hayởtrongmộttiểuvũtrụ,vàviệcnémchúngranhữnghiệnthựcngoạitại,ranhữngkháchthể,làkếtquảtìnhtrạngsađọacủaconngười,kếtquảcủaviệcbắtbuộcconngườiphụctùngtheohiệnthựcvôdiệnmạo,theongoạihiệnhóa,theoviệclàmchoxalạ.Mặttrờivềmặthiệnsinhkhôngnằmởtrungtâmvũtrụ,màởtrungtâmbảndiệncánhânconngười,vàchỉởtrongtrạngtháisađọacủaconngườinómớibịngoạihiệnhóa.Vỉệcthựchiệnbảndiệncánhân,tậptrungvàcập nhật hóa sức mạnh của nó, sẽ tiếp thu mặt trời vào bêntrong,tiếpthutoànthểvũtrụ,toànbộlịchsử,toànthểnhânloạivào bên trong. Những bản diện cá nhân mang tính tập thể,nhữngbảndiệncánhânsiêucábiệttrongquanhệvớibảndiệncánhânvềthựcchấtchỉ lànhữngảoảnh,sảnphẩmcủangoạihiệnhóavàkhách thểhóa.Khôngcónhữngbảndiệncánhânmang tính khách quan, chỉ có những bản diện cá nhânmangtínhchủquan.Trongmộtýnghĩanàođóconchóvàconmèocó

nhiều phần là những bản diện cá nhân hơn, thừa hưởng cuộcsốngvĩnhhằnghơn,sovớidân tộc,xãhội,nhànước, toàn thểthếgiới.Cábiệt luậnphảnngôi thứ lànhưthế,vànó làcábiệtluậnnhấtquánduynhất.Ởbênngoàibảndiệncánhânkhôngcó tính nguyên vẹn nào, không có tính toàn trị nào, không cótínhphổquátnào,chúngchỉcóởtrongbảndiệncánhân,ởbênngoàinóchỉcóthếgiớibộphận,đượckháchthểhóa.Chúngtasẽcònluônluônquaytrởlạiđiềunày.

***

Cábiệtluậndịchchuyểntrọngtâmbảndiệncánhântừgiátrịcủanhữngcáichungkháchquan-xãhội,dântộc,nhànước,tậpthể-sanggiátrịcủabảndiệncánhân.Thếnhưngcábiệtluậnhiểubảndiệncánhântrongđốilậpsâusắcvớithóivịkỉ.Thóivịkỉpháhủybảndiệncánhân.Khépkínvàobảnthânmộtcáchvịkỉvàchămchúvàobảnthânmình,thiếukhảnăngbướcrakhỏibảnthân,chínhlàtộilỗibẩmsinh,cảntrởviệcthựchiệnsựđầyđủcủacuộc sốngchobảndiệncánhân, cản trởviệccậpnhậthóa những sứcmạnh của nó.Người phụ nữ loạn thần kinh làhìnhmẫuthậtsángtỏcủathóivịkỉ,bệnhloạntrí,chỉnghĩđếnbảnthânvàquymọichuyệnvềbảnthânmình.Thếnhưngngườiphụnữloạnthầnkinhnhưthếlàđốilậpnhiềunhấtvớibảndiệncánhân,trongngườiphụnữấybảndiệncánhânđãtanvỡ,mặcdùvẫncóthểlàmộtcáthểsángchói.Bảndiệncánhânđòihỏibước ra khỏi bản thân đến với cái khác và những người khác,nếucứởlạitrongtìnhtrạngkhépkínvàobảnthânthìnósẽngạtthởvìthiếukhôngkhí.Cábiệtluậnchỉkhảhữutrongtínhtương-thông-cộng-đồng[40]. Ở đây việc bước ra khỏi bản thân đến vớingườikháckhôngnhấtthiếtcónghĩalàngoạihiệnhóavàkhách

thể hóa. Bản diện cá nhân là “tôi” và “anh/chị”,một cái “tôi”khác.Thếnhưng“anh/chị”gianhậpvàocuộcgiaolưu,ngườimà“tôi”bướcrađitới,khôngphảilàmộtkháchthể,màlàmộtcái“tôi”khác,mộtbảndiệncánhân.Vớimộtkháchthểthìkhôngthểcógiaolưu,khôngthểcótínhchấtchungnào,chỉcóthểcóràngbuộcchungmàthôi.Cáicábiệtcầntớicáikhác,nhưngcáikháckhôngphải là cáibềngoài, cái xa lạ,mốiquanhệvớinókhông nhất thiết là ngoại hiện hóa. Bản diện cá nhân ở trongnhững thông điệp, liên lạc giao tiếp với những người khác vàtrongnhữnggiao lưumang tínhcộngđồngvớihọ.Thôngđiệphàm nghĩa khách thể hóa, còn giao lưumang tính hiện sinh.Thông điệp trong thế giới khách thể hóa có dấu hiệu của hạnđịnhnênvì thếkhônggiảiphóngconngườikhỏi tìnhtrạngnôlệ. Giao lưu trong thế giới hiện sinh không biết tới khách thể,thuộcvềvươngquốccủatựdo,hàmnghĩađượcgiảiphóngkhỏitìnhtrạngnôlệ.Thóivịkỉlàtìnhtrạngnôlệképcủaconngười-nôlệvàobảnthânmình,vàocáibảnthânđãbịvôihóa,vànôlệvàothếgian,cáithếgianđãbịbiếnthànhkháchthểthuầntúy,cái khách thể ép buộc từ bên ngoài. Kẻ vị kỉ là tên nô lệ,mốiquanhệcủahắntavới tấtcảnhữnggì“khôngphải tôi” làmốiquanhệmang tínhnô lệ.Hắn ta chỉbiết cái “khôngphải tôi”,nhưngkhôngbiếttớicái“tôi”khác,hắntakhôngbiếttớitựdotrongviệcbước rakhỏicái “tôi”.Kẻvịkỉ thườngxácđịnhmốiquanhệcủamìnhvớithếgianvàmọingườitheocáchkhôngcóbảnsắc,chínhhắntadễdàngđitheoquanđiểmthiếtlậpcácgiátrịmang tính khách thể. Kẻ vị kỉ thiếu nhân tính. Hắn ta yêumếnnhữngthứtrừutượngnuôidưỡngthóivịkỉcủamình,chứkhôngyêumếnnhữngconngườicụthểđầysốngđộng.Bấtcứýhệnào,ngaycảýhệKitôgiáo,đềucóthểbiếnthànhthứphụcvụchothóivịkỉ.Đạođứchọccábiệtluậnchínhlàxácđịnhcáiviệc

bướcrakhỏicái“chung”,làđộngtácmàKierkegardvàShestovxemlàđoạn tuyệtvớiđạođứchọc,khiđồngnhấthóađạođứcvớinhữngchuẩnmựcbóbuộcchung.Việcđánhgiá lạicácgiátrịtheocábiệtluậnthừanhậnlàvôđạođứctấtcảnhữnggìđượcxácđịnhthuầntúybằngmốiquanhệvớicái“chung”,vớixãhội,dântộc,nhànước,vớiýtưởngtrừutượng,vớicáitốttrừutượng,vớiđịnhluậtluânlívàlogic,màkhôngphảilàvớiconngườicụthể và hiện hữu của nó. Tách rời khỏi định luật “chung” thựcchấtchínhlànhữngngườicóđạođứcchânchính,còntuânphụctheo định luật “chung”, hạn định bởi thói thường xã hội, thựcchất lại là những người vô đạo đức. Những người nhưKierkegaard lànạnnhâncủađạođứchọcxưacũphảncábiệtluậnvàcủatôngiáophảncábiệtluận,tôngiáocủathóithườngxãhội.Thếnhưngbikịchđượctrảiquabởinhữngngườinhưthếcóýnghĩarất lớnchoviệcđánhgiá lạicácgiátrịđangdiễnrahiệnnay.Đểhiểuđượcbảndiệncánhânthìđiềuquantrọnglàphải luônnhớrằng,bảndiệncánhân trướchếtđượcxácđịnhkhôngphải theomốiquanhệvớixãhội vàvũ trụ,khôngphảitheomốiquanhệvớithếgianđãbịnôdịchbởikháchthểhóa,màtheomốiquanhệvớiThượngĐếvàchínhởtrongmốiquanhệ nội tâm thầm kín ấy nó thu nhận được sứcmạnh chomốiquanhệtựdođốivớithếgianvàconngười.Cáthểmangtínhvịkỉcứ tưởngrằnghắn ta tựdo trongmốiquanhệcủamìnhvớithế giới, mà đối với hắn ta là những gì “không phải tôi”. Thếnhưngtrênthựctếhắntabịhạnđịnhmộtcáchnôlệbởicáithếgiới“khôngphảitôi”,làcáikhéphắntavàotrongnó.Thóivịkỉlàmộtdạngcủahạnđịnhbởithếgiới,ýchívịkỉlàthôimiêntừbênngoài,bởivìthếgiớiởtrongtrạngtháivịkỉ.Tronghaithứvịkỉ“tôi”vàvịkỉ“khôngphảitôi”,cáithứhaibaogiờcũngmạnhhơn.Bảndiệncánhânconngườilàcáiphổquátchỉtrongđiều

kiệnmốiquanhệkhôngvịkỉvớithếgiới.Tínhphổquátcủabảndiệncánhânhútvàotrongnótoànbộthếgiớikháchthểhóađầyđènén,khôngphảilàtựkhẳngđịnhvịkỉ,màlàmởratrongtìnhyêuthương.

Chủnghĩanhânvănlàthờiđiểmbiệnchứngtrongviệckhaimởbảndiện cá nhân. Sai lầm của chủnghĩa nhân văn khôngphảiởchỗnóquákhẳngđịnhconngười,nóđãxôđẩyvàoconđường thần thánh hóa con người, như tư duy tôn giáo Ngathườngkhẳngđịnh,màlàởchỗnóchưakhẳngđịnhconngườithậtđầyđủ,thậtđếncùng,lànóđãkhôngthểđảmbảotínhđộclậpcủaconngườitrướcthếgiớivàchứađựngtrongnónguycơbiếnconngười thànhnô lệcủaxãhộivà tựnhiên.Hìnhtượngbảndiệncánhânconngườikhôngchỉlàhìnhtượngconngười,màcònlàhìnhtượngcủaThượngĐế.Tấtcảnhữngcâuđốvàbíẩncủaconngườiẩnchứa trongđiềunày.Đó làbí ẩncủa tínhthần-nhân, vốn làmột nghịch lí không thể diễn đạtmột cáchduylí.Bảndiệncánhânlàbảndiệncánhânconngười,chỉkhinólàbảndiệncánhânthần-nhân.Tựdovàđộclậpcủabảndiệncá nhân con người trước thế giới khách thể hóa, chính là tínhthần-nhâncủanó.Điềunàycónghĩalàbảndiệncánhânđượchình thànhkhôngphảibởi thếgiớikhách thểhóa,màbởi tínhchủquancóẩnchứasứcmạnhhìnhtượngcủaThượngĐế.Bảndiệncánhânlàhữuthểthần-nhân.Cácnhàthầnhọcsẽhoảngsợphảnđốirằng,chỉcóđứcKitôlàThần-nhânmàthôi,cònconngườilàhữuthểsúcvậtnênkhôngthểnàolàthần-nhânđược.Thếnhưnglậpluậnấyvẫnởtronggiớihạncủachủnghĩaduylíthầnhọc.Cứcholàconngườikhôngphải làthần-nhântrongýnghĩa như đứcKitô là Thần-nhân, Duy nhất. Thế nhưng trongcon người có yếu tố thần thánh, trong nó tựa như có hai bảnchất,trongnócóchỗgiaonhaucủahaithếgiới,nómangtrong

mìnhhìnhtượngconngườivàhìnhtượngThượngĐế,vànó làhìnhtượngconngười trongmứcđộmàhìnhtượngThượngĐếđược thực hiện. Chân lí này về con người nằm ở phía bên kianhữngcôngthứcgiáođiềuvànhữngcôngthứcđókhônghoàntoànphủkínchân lí ấy.Chân línàycủa trảinghiệm tinh thầnmangtínhhiệnsinhchỉcóthểdiễnđạttrongnhữngbiểutượng,chứkhôngthểbằngnhữngkháiniệm.ChuyệnconngườimangtrongmìnhhìnhtượngcủaThượngĐếvàthôngquađómàtrởthànhconngười,-đólàbiểutượng,khôngthểtạorakháiniệmvềđiềunàyđược, tính thần-nhân làmâu thuẫnđốivới tưduy,vốnthiênvềnhấtnguyênluậnhaylànhịnguyênluận.TriếthọcnhânvănchưabaogiờvươntớithấuhiểuchânlívềThần-nhânloại.Còntriếthọcthầnhọcthìcốgắngduylíhóachânlíấy.Tấtcả những học thuyết thần học về điều thiện chỉ có nghĩa lànhững công thức diễn đạt chân lí về tính thần-nhân của conngười,vềtácđộngnộitâmcủatínhthánhthiệnlêntínhchấtconngười.Nhưngkhôngthểnàohoàntoànhiểuđượcbíẩnnàycủatính thần-nhân trong ánh sáng của triết học đồng nhất, nhấtnguyênluận;tựtạiluận.Diễnđạtbíẩnnàyđòihỏimộtthờikhắclưỡngdiện,mộtthựcnghiệmsiêuviệt,trảinghiệmvựcthẳmvàvượtquavựcthẳm.Cáithánhthiệnlàsiêuviệtđốivớiconngười,vàtínhthánhthiệnliênkếtmộtcáchhuyềnbívớitínhchấtconngười tronghìnhtượngthần-nhân.Chỉcónhờvậymàtrênthếgian khảhữuhiện tượng bản diện cá nhân khôngnô dịch thếgian.Bảndiệncánhânđầynhântính,vànóvượtcaohơntínhchất con người phụ thuộc vào thế gian. Con người là hữu thểnhiềuthànhphần,nómangtrongmìnhhìnhtượngcủathếgian,nhưngnókhôngchỉ làhìnhtượngcủathếgian,nócònlàhìnhtượngcủaThượngĐế.TrongconngườidiễnracuộcđấutranhcủathếgianvàThượngĐế,conngườilàhữuthểphụthuộcvàtự

do.HìnhtượngThượngĐếlàbiểutượng,vàkhibiếnthànhkháiniệmthìgặpphảinhữngtrởngạikhôngthểvượtqua.Conngườilàbiểutượngvìởtrongnócódấuhiệucủacáikhácvànólàdấuhiệu của cái khác. Khả năng giải phóng con người khỏi tìnhtrạngnôlệchỉgắnliềnvớiđiềunày.Đólàcơsởtôngiáocủahọcthuyếtvềbảndiệncánhân,khôngphảiCơsởthầnhọc,màlàcơsở tôn giáo, tức làmang tính chất trải nghiệm tinh thần hiệnsinh. Chân lí về tính thần-nhân không phải là một công thứcgiáo điều, không phải học thuyết thần học, mà là chân lí trảinghiệm,làdiễngiảicủatrảinghiệmtinhthần.

Cũnglàchânlínhưthếvềbảnchấtlưỡngphâncủaconngười,lưỡngphânnhưngđồng thời toànvẹn, tìm thấyphảnánhbảnthânnócảởtrongmốiquanhệcủabảndiệncánhânconngườiđốivớixãhộivàđốivớilịchsử,tuynhiênởđâycóvẻnhưnóbịđẩylùi.Bảndiệncánhânđộclậpvớinhữnghạnđịnhcủaxãhội,nó có thế giới của riêng mình, nó là ngoại lệ, nó độc đáo vàkhôngthểlặplại.Đồngthờibảndiệncánhâncũngmangtínhxãhội,trongnócódisảncủavôthứctậpthể,nólàviệcbướcracủaconngườithoátkhỏicôlập,nómangtínhlịchsử,nóhiệnthựchóa bản thânmình trong xã hội và trong lịch sử. Bản diện cánhânmang tính tương-thông-cộng-đồng, đòi hỏi có giao lưu vớinhững người khác và tính chất cùng chung với những ngườikhác.Nhữngmâuthuẫnvàkhókhănsâusắccủađờisốngconngườigắnvớitínhtương-thông-cộng-đồngấy.

Trênnhữngconđườnghiệnthựchóacủamình,conngườibịthóinôlệrìnhrập.Vàconngườiphảiluônluônquayvềvớihìnhtượngthần-nhâncủamình.Conngườibịxãhộihóacưỡngbức,trongkhiđóbảndiệncánhânconngườilạiphảiởtronggiaolưutựdo, trongtínhcùngchungtựdo, trongtínhtương-thông-cộng-đồngdựatrêntựdovàtìnhyêuthương.Vàmốinguyhiểmlớnlao

nhấtmà conngười gặp phải trên những con đường khách thểhóa,chínhlàmốinguyhiểmcơgiớihóa,mốinguyhiểmtựđộnghóa. Tất cả những gì mang tính cơ giới và tự động trong conngườiđềukhôngcótínhcábiệt,đềulàvôdiệnmạo,đềuđốilậpvớihìnhtượngbảndiệncánhân.HìnhtượngcủaThượngĐếvàhình tượngcơgiới - tựđộng,xungđột vớinhau.Hoặc là thần-nhânloại,hoặclà loàingười-tựđộng, loàingười-máymóc.Khókhăncủaconngườicógốcrễởtrongbấttươnghợpvàbấtđồngnhấtgiữatínhnộitâmvàtínhngoạitại,khôngcóbiểuhiệntrựctiếpvà thỏađángcủacáinày trongcáikia.Đóchính làvấnđềkháchthểhóa.Cảđờisốngtôngiáocủanhânloạicũngphảichịukháchthểhóaấy.Trongmộtýnghĩanhấtđịnhcóthểnóirằngtôngiáonóichungmangtínhxãhội,làmốigắnkếtxãhội.Thếnhưngcáiđặctínhxãhộiấycủatôngiáolàmméomótinhthần,bắt cái vôhạnphục tùng cái hữuhạn, tuyệt đối hóa cái tươngđối, làm xa lìa khỏi những ngọnnguồn của khải huyền, xa lìakhỏi trải nghiệm tinh thầnđầy sinhđộng.Trongnội tâm, bảndiện cá nhân tìm được hình tượng của mình thông qua hìnhtượngThượngĐế,thôngquathâmnhậpthầntínhvàonhântính;trongngoạitại,thựchiệnchânlícónghĩalàthếgiới,xãhội,lịchsử,phụctùngtheohìnhtượngcủabảndiệncánhân,cónghĩalàbảndiện cánhân thâmnhậpvàođó.Đó chính là cábiệt luận.Bảndiệncánhânởnội tâm thunhậnđược sứcmạnhvàđượcgiảiphóngthôngquatínhthần-nhânloại,ởngoạitạitoànbộthếgiới, toàn bộ xã hội, tất cả lịch sử được biến cải và được giảiphóngthôngquanhântính, thôngquađịavịcaonhấtcủabảndiệncánhân.Tínhtương-thông-cộng-đồngđitừtrongrangoàivàvậnđộngnàykhôngphảilàkháchthểhóa,khôngbắtbảndiệncánhânphụctùngtínhkháchthể.Bảndiệncánhânphảimangtính thần-nhân loại, còn xã hội phải có nhân tính. Nguồn gốc

củadốitrávàtínhnôlệlàkháchthểhóathần-nhânloạitrongxãhội,trongnhữngconđườnglịchsử.Chínhđiềunàyđãtạonêntínhngôithứkháchthểtrángụy,mâuthuẫnvớiphẩmgiávàtựdocủabảndiệncánhânconngười.Thiêng liênghóa trángụygắnvớiđiềunày.Chúngtasẽ thấyrõđiềunàytrongtấtcảcáchìnhthứcnôlệcủaconngười.

***

Bảndiệncánhângắnvớitínhcách.Bảndiệncánhânmạnhmẽlàtínhcáchđượcthểhiệnmạnhmẽ.Tínhcáchlàthắnglợicủakhởinguyên tinh thần trongconngười,nhưng là thắng lợitronghìnhthứccánhâncụthể,gắnvớithànhphầnlinhhồn-thểxáccủaconngười.Tínhcáchlàchiếmlĩnhbảnthân,làthắnglợicủabảnthânmìnhtrướctìnhtrạngnôlệ,thắnglợiấykhiếnchothắng lợi của thế giới xung quanh trước tình trạng nô lệ trởthànhkhảdĩ.Tínhcáchbộclộtrướchếttrongmốiquanhệđốivớimôi trườngxungquanh.Tínhkhí là tưchấtbẩmsinh, tínhcách làchiếnquảvà thành tích,nóđòihỏicó tựdo.Mọiphânloạitínhcáchvàtínhkhíđềurấtthiếuchínhxácvàgiảtạo.Bíẩncủabảndiệncánhânkhôngthểphânloạiđược.Tínhcáchcủabảndiệncánhân,vốncónghĩalàđộclập,chínhlàtínhtậptrungcủanóvàlàhìnhthứctìmđượccủatựdo.Bảndiệncánhân,tínhcáchcủanó,cónghĩalàconngườiđãthựchiệnlựachọn,hoàntấtphânbiệt, là conngườikhông trơ lì,khônghòa trộn.Tựdonàykhôngphảilàtựdocủaýchí,cũngnhưtựdovôcảmkhôngphảilàtựdoýchítheoýnghĩadạychohọctrò,tựdonàysâusắchơn,gắnvớihiệnhữutoànvẹncủaconngười,nó là tựdotinhthần,lànănglượngtinhthầnmangtínhsángtạo.Đờisốngtâmlícủaconngườichứađựngkhởinguyênsángtạo,cótácđộngtổng

hợpbảndiệncánhân,đólàtínhtíchcựccủatinhthầntrongconngười,khôngnhữngxuyênthấmvàođờisốnglinhhồnmàcảđờisống thể xácnữa.Tinh thần tạonênhìnhhài củabảndiện cánhân,tạoratínhcáchcủaconngười.Thiếutínhtíchcựccótácđộngtổnghợpấycủatinhthầnthìbảndiệncánhânbịphânrã,conngười vỡ thànhnhữngbộphận, linhhồnmất đi tính toànvẹn,mấtđikhảnăngcóphảnứngtíchcực.Tựdocủabảndiệncá nhân hoàn toàn không phải là quyền của nó, đây là quanđiểmhờihợt.Tựdo củabảndiệncánhân lànghĩa vụ, là thựchiệnsứmệnh, làhiện thựchóaý tưởngcủaThượngĐếvềconngười,làđáplạihiệutriệucủaThượngĐế.Conngườiphảitựdo,chớcólàmnôlệvìcầnphảilàmngười.ÝchícủaThượngĐếlànhưthế.Conngườiưathíchlàmnôlệvàđòiquyềnđượclàmnôlệđểthayđổihìnhhàicủamình.Chínhlàmnôlệlàquyềnmàconngười đòi hỏi. Tựdo khôngphải là tuyênngônquyền củacon người, nó phải là tuyên ngôn trách nhiệm của con người,nghĩavụcủaconngườiphảilàbảndiệncánhân,phảibộclộsứcmạnhtínhcáchcủabảndiệncánhân.Khôngđượctừchốibảndiệncánhân,cóthểtừchốicuộcsốngvàđôikhicầnphảitừchốinó,nhưngkhôngđượctừchốibảndiệncánhân, từchốiphẩmgiáconngười,từchốitựdovốnlàthứgắnliềnvớiphẩmgiáấy.Bảndiệncánhângắnliềnvớiýthứcvềsứmệnh.Mỗingườiphảiý thứcđược sứmệnhấy,bấtkểnăngkhiếucủamình thếnào.ĐâychínhlàsứmệnhđáplạilờihiệutriệucủaThượngĐếtronghìnhthứccá thể-độcđáocủamìnhvàsửdụngcácnăngkhiếucủamìnhmộtcáchsángtạo.Mộtbảndiệncánhântựýthứcvềbảnthânsẽ lắngnghe tiếngnóinội tâmvàchỉ tuântheo tiếngnói ấy, nó không khuất phục theo những tiếng nói bên ngoài.Những conngười vĩ đại nhất bao giờ cũng chỉ thuần túy nghetheotiếngnóinộitâm,từchốithụđộngthíchứngtrongquanhệ

vớithếgian.Bảndiệncánhângắnvớikhổhạnhvàtrùđịnhcókhổ hạnh, tức là luyện tập tinh thần, tập trung sứcmạnh nộitâm,lựachọn,khướctừhòatrộnmìnhvớinhữngthếlựcvôdiệnmạocả trongnội tâm lẫn trong thếgiới xungquanh.Điềunàyhoàntoànkhôngnhất thiếtphảicónghĩa là tiếp thu tấtcảcáchìnhthứctruyềnthốngcủakhổhạnhKitôgiáotronglịchsử,màởtrongđócónhiềuthứhoàntoànkhôngphảiKitôgiáovàthậmchíthùđịchvớibảndiệncánhân.Thựcchấtkhổhạnhphảicónghĩa là biểu lộ tích cực và gìn giữ hình hài của bản diện cánhân,gìngiữhìnhtượngcủanó,làkhángcựtíchcựcchốnglạiquyềnlựcthếgianvốnhằngmongđàyđọabảndiệncánhân,nôdịchnó.Khổhạnhlàcuộcđấutranhcủabảndiệncánhânchốnglạitìnhtrạngnôlệ,vàchỉởtrongýnghĩaấynómớicóthểđượcchấpnhận.Khikhổhạnhbiếnthànhtìnhhạngnôlệ,nhưnóvẫnthườnglàthếtrongcáchìnhthứclịchsửcủanó,thìphảibácbỏnóvàphải tuyêncáocuộcđấu tranhchống lạinó,vốn làcuộcđấu tranh đòi hỏi khổ hạnh chân chính. Khổ hạnh hoàn toànkhôngphảilàtháiđộkhuấtphụcvàtuântheo,nólàbấtkhuấtvàbất tuân theo của bản diện cá nhân, là làm tròn sứmệnh củamình,làđáplạilờihiệutriệucủaThượngĐế.Bảndiệncánhânvềbảnchấtlàbấtkhuấtvàbấttuântheo,nólàkhángcự,làhànhđộngsángtạokhôngngừng.Khổhạnhchânchínhgắnliềnvớibảndiệncánhânlàkhởinguyênanhhùngtrongconngười.Khổhạnhtheokiểunôlệlàtitiện.Tínhcáchđòihỏikhổhạnhphảicókhảnănglựachọnvàkhángcựlại.Nhưngtínhcáchcónghĩalà không chấp thuận tình trạng nô lệ, là chối từ nhữngmệnhlệnhđòinôdịchcủathếgian.

Bản diện cá nhân là kết hợp cái duy nhất với cái số nhiều.“Parmenides” của Plato chứa đựng trong đó phép biện chứngmơhồnhấtđể giải quyết vấnđề cáiduynhất và cái sốnhiều.

Đồng thời đó cũng là phép biện chứng của khái niệm tồn tại.Nhất nguyên luận tuyệt đối của Parmenides không thể giảiquyếtđượcvấnđềcáisốnhiều.Mộtnguyênmẫubản thể luậntrángụyđượcđưaratrongđó,mộttìnhtrạngnôlệtheoýtưởngtồntạituyệtđốimàtừđókhôngcólốithoát,vấnđềcáiduynhấtvàcáisốnhiềuđãgiàyvòtưduyHiLạp,nócóđịavịtrungtâmởPlotin.Làmsaochuyển từcáiduynhất sangcái sốnhiều, làmsaocáisốnhiềuđạttớicáiduynhất?Liệucáiduynhấtcòncócáikhác nữa không? Cái duy nhất như là cái tuyệt đối không chophéphiệnhữu cái khác.Ởđây thểhiện tính trángụy củabảnthânýtưởngcáituyệtđối,phủnhậnmốiquanhệ,phủnhậnviệcbước ra tới cái khác, tới số nhiều. Vấn đề này không thể giảiquyết được theo cáchduy lí, nó gắn với nghịch lí. Vàđiềunàygắnliềnmộtcáchsâusắcnhấtvớivấnđềbảndiệncánhân.BíẩncủaĐứcKitôvốnkhôngthểduylíhóađược,chínhlàkếthợpđầynghịch lí của cái duynhất và cái nhiều.ĐứcKitô đại diệnchotoànbộnhânloại,Ngườilàconngườiphổquáttrongkhônggianvàthờigian.BíẩncủaĐứcKitôrọiánhsángvàobíẩncủabảndiệncánhânconngười.Cáthểchỉlàcábiệthóa,nóthuộcvềthếgiớicủasốnhiều.CònbảndiệncánhângắnliềnvớicáiDuy nhất, với hình tượng của cái duy nhất, nhưng trong hìnhthứccáthểđượccábiệthóa.Chínhvìthếmàbảndiệncánhânkhôngphảilàbộphậncủathếgiớisốnhiều,màởtrongđómọithứđềuđượccábiệthóa.Tưduyconngườivà trí tưởng tượngcủaconngười thiênvềphươngcách thực thểhóa (hypostasis),nhân cáchhóa các sứcmạnh và các phẩmchất.Điềunày liênquanđếnquátrìnhhuyềnthoạihóatrongđờisốngcủacácdântộc.Phươngcách thực thểhóa-huyền thoại thường là trángụy,gâyảotưởngvàcủngcốtìnhtrạngnôlệcủaconngười.Phươngcáchthựcthểhóaduynhấtchânchínhlàthựcthểhóabảnthân

hữu thểconngười, làhiểunónhưbảndiệncánhân.Thực thểhóa con người, phú cho con người những phẩm chất của bảndiệncánhân,làhuyềnthoạihiệnthựcvềconngười.Vànócũngđòihỏitrítưởngtượng.Theohuyềnthoạinày,conngườikhôngphải là bộ phận, không phải là thứ đặc thù cá biệt, bởi vì conngười làhình tượngcủacáiDuynhấtvàcáiphổquát.Đó làsựđồng-dạng-với-thượng-đếcủaconngười,nhưngmặtbênkiacủasựđồng-dạng-với-thượng-đếlàsựđồng-dạng-với-con-ngườicủaThượngĐế.Đâylàthuyếtnhânhình(anthropomorphism)chânchínhchứkhôngphải thuyếtnhânhình trángụy.ChỉnhờvậymàcuộcgặpgỡcủaconngườivàThượngĐế,mốiquanhệgiữaconngười với ThượngĐế,mới là khả dĩ. Tri giác thượngđế làthực thểhóa, làhiểu thượngđếnhưbảndiệncánhân,vàđiềunàyđòihỏi trí tưởngtượng.Đócũng làcáchthựcthểhóachânchính,mộtnửakiacủacáchthựcthểhóaconngười.Conngườilà bảndiện cánhânbởi vì ThượngĐế là bảndiện cánhân, vàngược lại. Thế nhưng bản diện cá nhân giả định hiện hữu cáikháccủanó,nócóquanhệkhôngchỉvớicáiDuynhất,màcònvớicái sốnhiều.ThếcònbảndiệncánhâncủaThượngĐế thìnhưthếnàođây?Bảndiệncánhânlàtrungtâmhiệnsinh,vàởtrongnócótínhmẫncảmvớinỗiđaukhổvàniềmvui.Khôngcóbản diện cá nhân, nếu không có khả năng đau khổ. Thần họcchínhthốngvẫndạychohọctròphủnhậnđaukhổcủaThượngĐế,thầnhọcấycảmthấyđiềunàyhạthấpsựvĩđạicủaThượngĐế,trongThượngĐếkhôngcóchuyểnđộng,ThượngĐếlàhànhđộngthuầntúy[41].ThếnhưngcáchhiểuThượngĐếnhưvậythunhận được không hẳn chỉ từ khải huyền theo Kinh thánh,màcòntừtriếthọccủaAristotle.NếunhưThượngĐếlàBảndiệncánhân,chứkhôngphảicáiTuyệtđối,nếunhưNgườikhôngchỉlàbản chấtmàcòn làhiện sinh[42] nếunhưở trongNgườikhaimở

mốiquanhệcánhânđốivớicáikhác,đốivớicáinhiều,thìđaukhổ cũng là cố hữunơiNgười, thì ở trongNgười cũng có khởinguyênbithảm.NếukhôngnhưthếthìThượngĐếkhôngphảilà bản diện cá nhân,mà làmột ý tưởnghaymột bản thể trừutượng,làtồntạitheokiểucủacáctriếtgiacổHiLạp.NgườiConcủaThượngĐếkhôngchỉđaukhổnhưconngười,màcònnhưThượngĐế.Cónhữngđaukhổthánhthần,chứkhôngphảichỉcónhữngđaukhổconngười.ThượngĐếchiasẻnhữngđaukhổcủaconngười.ThượngĐếuhoàingườikháccủamình,theotìnhyêuđáplại.ThượngĐếkhôngphảilàýtưởngtrừutượng,khôngphảilàtồntạitrừutượngđượctạonênbởicácphạmtrùcủatưduy trừu tượng. Thượng Đế là một hữu thể, một bản diện cánhân.Nếu khả năng yêu thương được gán choThượngĐế, thìkhảnăngđaukhổcũngphảiđượcgánchoNgười.Chủnghĩavôthần thực chất nhằm chống lại Thượng Đế như tồn tại, như ýtưởngtrừutượng,nhưbảnchất trừutượng,vàtrongchủnghĩavô thần có phần sự thật của nó. Không thể có biện thần luận(théodicée) trong mối quan hệ với một Thượng Đế như thế.ThượngĐếchỉcóthểhiểuđượcthôngquangườiCon,làThượngĐếcủatìnhyêu,củahisinhvàđaukhổ.Bảndiệncánhânlànhưthế.Bảndiệncánhângắnliềnvớinhữngđaukhổvàmâuthuẫnđầybithảm,bởivìnólàkếthợpcủacáiDuynhấtvàcáinhiều,mốiquanhệcủanóvớicáikhácgiàyvònó.Vàcáikhácấykhôngbaogiờlàcáitoànvẹn,khôngphảilàthốngnhấttrừutượngmàbảndiệncánhânphảigianhậpvàonhưmộtbộphận,đâylàmốiquanhệcủamộtbảndiệncánhânđốivớimộtbảndiệncánhânkhácvànhữngbảndiệncánhânkhác.Nếunhưhiểubiếtnhấtnguyênvềtồntạilàđúng,nếunhưưutiênthuộcvềmộttồntạinhưthế,thìsẽkhôngcóbảndiệncánhânvàthậmchíviệcxuấthiệntrigiácvềnócũnglàkhôngthểhiểuđược.Ýthứccủabản

diệncánhânnổiloạnchốnglạichủnghĩatoàntrịbảnthểluận.Chúngtasẽthấyđiềunàytrongchươngnóivềtìnhtrạngnôlệcủaconngườivàotồntại.Bảndiệncánhânkhôngphảilàtồntạivàbộphậncủatồntại,bảndiệncánhânlàtinhthần,làtựdo,làhành động. Thượng Đế cũng không phải là tồn tại,mà là tinhthần,tựdo,hànhđộng.Tồntạilàkháchthểhóa,cònbảndiệncánhânhiện tồn trong tính chủ thể.Triếthọc trừu tượng,duy lí,kháiniệmhóa,luônhiểubiếtrấttệvềbảndiệncánhân,vàkhinóivềnóthìápđặtnóphụthuộcvàocáichungvôdiệnmạo.VấnđềbảndiệncánhânđượcđặtrahếtsứcgaygắttrongthếkỉXIXbởinhữngngườinhưDostoevsky,Kierkegaard,Nietzsche,Ibsen,là những người nổi loạn chống lại quyền lực của cái “chung”,chống lại thao túng của triết học duy lí. Tuynhiên,Nietzsche,người thậtquan trọng trongviệcđặtvấnđềcábiệt luận, lạiđiđếnmộttriếthọcpháhủybảndiệncánhân,nhưngtiếpcậntừđầubênkia. Chúng ta sẽ thấy rằngkhông thể tạo ramột kháiniệmduynhấtvềbảndiệncánhân,nóđặctrưngbởinhữngmặtđốilập,nólàmâuthuẫntrênthếgian.

Sẽkhôngcóbảndiệncánhân,nếukhôngcócáisiêuviệt.Bảndiệncánhânđượcđặttrướccáisiêuviệt,vàtrongkhihiệnthựchóabảnthânmìnhthìbảndiệncánhânsẽsiêuviệthóa.Chínhlàtrạngtháikinhhoàngvàuhoài luôncốhữuthậtsâusắcvớibảndiệncánhân.Conngườicảmthấymình làmộthữuthểbịtreo trên vực thẳm, và cảmgiác ấy đạt tới độ sâu sắc đặc biệtchínhlàởtrongconngườinhưmộtbảndiệncánhânđãbịtáchkhỏitínhtậpthểsơkhai.Cầnphảiphânbiệtnỗikínhsợ(Angst)vớinỗisợhãi(Furcht).Kierkegaardđãlàmđiềunày,mặcdùcótínhướclệthuậtngữcủamỗimộtngônngữ.Nỗisợhãicónhữngnguyên nhân, nó gắn với mối nguy hiểm, với thế giới thườngnghiệmhằngngày.Nỗikínhsợđượccảmnhậnkhôngphảitrước

nguyhiểmthườngnghiệm,màlàtrướcbíẩncủatồntạivàphitồntại,trướcvựcthẳmsiêuviệt,trướctìnhtrạngkhôngbiếtrõ.Cáichếtkhôngchỉgâynênnỗisợhãitrướcbiếncốvẫncònđangdiễnraởthếgiớithườngnghiệmhằngngày,màcòngâyranỗikínhsợtrướccáisiêuviệt.Nỗisợhãigắnliềnvớiloâu,vớinỗiengạinhữngđaukhổ,nhữngđònđánh.Nỗisợhãikhôngnhớtớithếgiớicaocả,nóhướngxuốngphíadưới,bịcộtvàocáithườngnghiệm. Cònnỗi kính sợ là trạng thái kề cận với cái siêu việt,ngườitacảmnhậnthấynỗikínhsợtrướctínhvĩnhhằng,trướcsốphận.Conngườilàhữuthểcảmnhậnthấykhôngchỉnỗisợhãivànỗikínhsợ,màcòncảnỗiuhoài.Nỗiuhoàigầnvớinỗikínhsợhơnlànỗisợhãi,nhưngcóphẩmchấtriêngcủanó.Nỗiu hoài hoàn toàn không phải là cảm xúc hiểm nguy, nó hoàntoànkhônggắnvớinỗi loâuvà làmgiảmnỗi loâu.Nỗiuhoàihướng lên cao và tố giác bản chất cao cả của con người. Conngườitrảinghiệmtìnhcảnhbịbỏrơi,nỗicôđơnvàtìnhtrạngxalạcủathếgiới.Khôngcógìgiàyvònhiềuhơnlàcảmxúcxalạvớimọi thứ ấy. Bản diện cá nhân trải nghiệm trạng thái ấy trongnhữngconđường trưởng thànhcủamình.Trongnỗiuhoài cóthứ gì đó thật siêu việt theo nghĩa kép. Bản diện cá nhân trảinghiệmbản thânmìnhnhư cái siêu việt xa lạ với thế gian, vànếmtrảivựcthẳmngăncáchnóvớithếgiớicaocả,vớimộtthếgiớikháctấtphảilàthânthuộcvớinó.Nỗiuhoàisâusắccóthểcóngaycảởnhữngphútgiâyhạnhphúcnhấtcủacuộcđời.Nỗiuhoàicuộcsốngthánhthần,uhoàiphẩmchấttinhkhiết,uhoàithiênđường làcốhữu thậtsâusắcvớiconngười.Vàkhôngcókhoảnhkhắchạnhphúcnàocủacuộcđờinày tươngứngđượcvới nỗi u hoài ấy. Hiện hữu của bản diện cá nhân không thểkhôngđikèmvớinỗiuhoài,vìrằngnỗiuhoàihàmnghĩađoạntuyệt với cái hiện tồn của thế giới, tình trạng không thể thích

nghiđượcvớinó.Bảndiệncánhânbịđènéntrongtínhchủthểvôhạncủamìnhgiữacáichủquanvàcáisiêuviệt,giữakháchthểhóavàsiêuviệthóa.Bảndiệncánhânkhôngthểcamchịuvớicáithườngngàycủathếgiớikháchthểmànóbịhãmvàođó.Bản diện cá nhân ở trong gián đoạn của cái chủ quan và cáikhách quan. Bản diện cá nhân có thể nếm trải cảm xúc hưngphấncủa tínhchủ thểcủamìnhmàđồng thờikhôngsiêuviệthóasangthếgiớikhác.Đólàgiaiđoạnlãngmạn.Nỗiuhoàibaogiờcũngcónghĩalàcảmnhậnbấttoànvànỗlựcvươntớisựđầyđủcủacuộcsống.Cónỗiuhoàiđầyđauđớncủagiớitính.Giớitínhlànỗiuhoài.Vànỗiuhoàiấykhôngthểvượtquathậttriệtđể trong thế giới khách thể thường ngày, vì rằng ở trong đókhôngthểđạtđượctínhtoànvẹntriệtđể,màviệcbướcrakhỏitính chủ thể của giới tính đòi hỏi. Bước vào tính khách thể cónghĩa là làmsuyyếuý thứcvềbảndiệncánhânvàphục tùngtheo những khởi nguyên vô diện mạo của nó thuộc đời sốngdòngtộc.Cáimàchúngtavẫngọi làphạmtội, lỗi lầm,ănnăn,không phải trong ý nghĩa thường ngàymà trong ý nghĩa hiệnsinh,chỉ làsảnphẩmcủa tínhsiêuviệt,chỉ làviệcđứng trướccáisiêuviệttrongtìnhtrạngkhôngthểsiêuviệthóa.Conngườicảmthấynỗikínhsợ lớnnhất trướccáichết.Cónỗiuhoàicáichết,nỗiuhoài chết chóc.Conngười làhữu thểđang trảiquacơnhấphối,cơnhấphốingaygiữachínhcuộcsống.Đốivớibảndiệncánhâncáichếtlàbithảm,đốivớitấtcảnhữnggìvôdiệnmạothìbikịchấykhôngtồntại.Tấtcảnhữnggìtrầntụctheolẽtựnhiênthìphảichết.Thếnhưngbảndiệncánhânlàbấttử,nólàcáiduynhấtbấttử,nóđượctạorachovĩnhhằng.Vàcáichếtđốivớibảndiệncánhân lànghịch lívĩđạinhất trongsốphậncủanó.Bảndiệncánhânkhôngthểbiến thànhđồvật,vàviệcbiếnconngườithànhđồvậtmàtagọilàcáichết,khôngthểmở

rộngrachobảndiệncánhân.Cái chết là trảinghiệmcáigiánđoạntrongsốphậncủabảndiệncánhân,việcdừnglạicácliênlạc với thế giới. Cái chết không phải là dừng lại hiện hữu bêntrongcủabảndiệncánhân,màlàdừnglạihiệnhữucủathếgiới,cái thế giới khácđối với bảndiện cánhânmànóđãbước vàotrênconđườngcủamình.Khôngcókhácbiệtnàovềchuyệntôibiếnmấtđốivớithếgiớihaythếgiớibiếnmấtđốivớitôi.Bikịchcủacáichết trướchết làbikịchcủa tình trạngchia lìa.Nhưngmốiquanhệvớicáichếtcótínhhaimặt,nócócảýnghĩatíchcựcđốivớibảndiệncánhân.Trongcuộcđờinày,trongcáithếgiới khách thể này, sự đầy đủ của cuộc sống cho bản diện cánhânlàkhôngthểthựchiệnđược,tồntạicủabảndiệncánhânlàbấttoànvàcụcbộ.Việcbướcracủabảndiệncánhânđếnvớisựđầyđủcủavĩnhhằngđòihỏicáichết,cáitaibiến,bướcnhảyquavực thẳm.Vì thếmànỗiuhoài là không tránhkhỏi tronghiệnhữucủabảndiệncánhânvàkhôngtránhkhỏicónỗikínhsợtrướccáivĩnhhằngsiêuviệt.Nhữnghọcthuyếtthôngthườngvềbất tửcủa linhhồnmàsiêuhìnhhọcduy linhbảovệ,hoàntoànkhônghiểubikịchcủacáichết,khôngnhìnthấyđượcbảnthân vấnđề cái chết. Chỉ cóbất tử củabảndiện cánhân toànvẹn,màởtrongđótinhthầnlàmchủcảthànhphầnlinhhồncảthànhphầnthểxácconngười,mớicóthểlàbấttửtoànvẹn.Thểxácthuộcvềhìnhtượngvĩnhhằngcủabảndiệncánhân,vàtáchlinhhồnkhỏithểxáctrongphânrãcủathànhphầnthểxácconngười,trongviệcmấtđihìnhhàicủathểxác,khôngthểdẫnđếnbấttửcủabảndiệncánhân,tứclàcủaconngườitoànvẹn.Kitôgiáochống lạihọc thuyếtduy linhvềbất tử của linhhồn,Kitôgiáotinvàophụcsinhcủaconngườitoànvẹn,phụcsinhcủacảthểxác.Bảndiệncánhânđiquachia táchvàgiánđoạnđể tớiđược phục sinh toàn vẹn. Không có bất tử tự nhiên của con

người,chỉcóphụcsinhvàcuộcsốngvĩnhhằngcủabảndiệncánhân thông qua đức Kitô, thông qua kết hợp con người vớiThượngĐế.Ởbênngoàiđiềunày thì chỉ cóhòa tanconngườivàothiênnhiênvôdiệnmạo.Vìvậymàcuộcsốngcủabảndiệncá nhân thường xuyên đi kèm với nỗi kính sợ và nỗi u hoài,nhưngcũngđikèmvớiniềmhivọng.Khitôigắnbấttửcủaconngười với đức Kitô, thì tôi không hềmuốn nói rằng bất tử chỉhiệnhữuđốivớinhữngngườitintưởngmộtcáchcóýthứcvàođứcKitô.Vấnđềsâusắchơnthế.ĐứcKitôcũnghiệnhữucảđốivớinhữngngườikhôngtinvàoNgười.

***

Bảndiệncánhângắnliềnvớitìnhyêu.Bảndiệncánhânvừalàhữuthểyêuthươngvừalàhữuthểcămghét,cảmxúcerosvàanti-eros[43],làhữuthểmangtínhđốikháng.Khôngcókhátkhaođammêthìkhôngcóbảndiệncánhân,cũngnhưkhôngcókhátkhaođammê thì không có thiên tài. Tình yêu làphương cáchhiệnthựchóabảndiệncánhân.Vàcóhailoạitìnhyêu-tìnhyêuhướng thượng và tình yêu hạ cố, tình yêu eros và tình yêu bácái[44].Cảtìnhyêuhướngthượnglẫntìnhyêuhạcốđềulàcốhữuvớibảndiện cánhân.Bảndiện cánhân thựchiệnmình tronghướng thượng và tronghạ cố. Plato chỉ dạy về tình yêuhướngthượng,vốncũnglàtìnhyêueros.TìnhyêueroscủaPlatosinhratừgiàusangvànghèokhó,làvượtlêncaokhỏithếgiớicảmxúcđatạp,lêntớithếgiớiduynhấtcủaýtưởng.Tìnhyêueroskhôngphải là tìnhyêuđối vớimộthữu thể sốngcụ thể,mộthữu thểphatrộn(hỗnhợpcủathếgiớiýtưởngvàthếgiớicảmxúc),đâylà tình yêu đối với cái đẹp, hạnh phúc tối cao, hoàn hảo thầnthánh.Tình yêu eros là hấp dẫn của đỉnh cao, là chuyển động

hướngthượng,làthánphục,làbổkhuyếtchohữuthểbấttoàn,làlàmgiàuchohữuthểnghèokhó.Yếutốnàyxácđịnhtìnhyêucủa nam nhân và nữ nhân, nhưng hòa trộn với những yếu tốkhác.Giớitínhlàbấttoàn,vànósinhranỗiuhoàimongđượcbổkhuyết,chuyểnđộngđếnđầyđủ,vốn là thứkhôngbaogiờđạtđược.Bikịchcủatìnhyêugắnliềnvớixungđộtcủatìnhyêuđốivớihữuthểcụ thểcủa thếgiớicảmxúcvà tìnhyêuđốivớicáiđẹpcủa thếgiớiý tưởng.Khôngmộthữu thểcụ thểnào tươngứngvớicáiđẹpcủathếgiớiýtưởngtheonghĩacủaPlatocả.Vìvậy, tình yêu eros, tình yêu hướng thượng, tình yêu thán phụcphảiđượckếthợpvớitìnhyêuhạcố,vớitìnhyêuthươngxótvàthươngcảm.Tìnhyêueroscóởtrongmỗitìnhyêuchọnlọc,nócóởtrongtìnhyêubèbạn,trongtìnhyêutổquốc,thậmchícóởtrong tìnhyêuđốivớicácgiá trị lí tưởngcủa triếthọcvànghệthuật,nócócảởtrongđờisốngtôngiáo.Tìnhyêuthươngcảmlàtìnhyêuhạcố,nókhôngtìmkiếmchobảnthânmình,choviệclàmphongphúbản thân,nóhiếndâng,hi sinh,nó chìmđắmtrongthếgiớiđangđaukhổ,thếgiớiđanghấphốitrongbóngtối.Tìnhyêuerosđòihỏicóhồiđáptừhaiphía,tìnhyêuthươngxótkhông cần cóhồi đáp, sứcmạnhvà sựphongphú củanó là ởđiểm này. Tình yêu eros nhìn thấy hình tượng của người kia,ngườiđượcyêudấuở trongThượngĐế,nhìn thấyý tưởngcủaThượngĐếvềconngười,nhìn thấyvẻđẹpcủangườiđượcyêudấu.TìnhyêuthươngxótnhìnthấyngườikiatrongtìnhcảnhbịThượngĐếbỏrơi,nhìnthấytìnhcảnhthếgiớiđắmchìmtrongbóngtối,trongđaukhổ,trongdịdạng.M.Schelercónhữngsuynghĩ lí thúvềkhácbiệtcủatìnhyêuKitôgiáovà tìnhyêukiểuPlato, tình yêuhướng tớimộtbảndiện cánhân cụ thể và tìnhyêuhướngtớimộtýtưởng.NhưngchủnghĩaPlatođãthâmnhậpsâuvàoKitôgiáo,vấnđềbảndiệncánhânđãkhôngđượcđặtra

tronghọcthuyếtPlatovàtrongtìnhyêueroskiểuPlato;Kitôgiáođặtravấnđềấy, thếnhưngtưduyKitôgiáovà thựchànhKitôgiáolàmchovấnđềbảndiệncánhânbịtămtốibằngcáchhiểutình yêu là vô diệnmạo, cả tình yêu eros lẫn tình yêu thươngcảm.TínhvôdiệnmạocủatìnhyêueroskiểuPlato tựahồnhưchuyển sang thành cách hiểu vô diện mạo về tình yêu thươngcảm[45].Thếnhưngkhaimởbảnchấtcủatìnhyêuphảidẫnđếncáchhiểunónhưchuyểnđộnghướngtừbảndiệncánhânnàyđếnbảndiệncánhânkia.Tìnhyêuerosvôdiệnmạohướngđếnvẻđẹpvàhoànhảothaychomộthữuthểcụthể, thaychomộtbảndiệncánhânkhôngthểlặplại,tìnhyêuvôdiệnmạobácáivàthươngcảmhướngtớingườithâncậnvôdiệnmạo,đangđaukhổvàcầnđượcgiúpđỡ.Đâylàkhúcxạcủatìnhyêutrongthếgiới cao cả và thấp kém, trong thế giới vô diệnmạo của các ýtưởngvàtrongthếgiớivôdiệnmạocủađaukhổvàbóngtối.Thếnhưngtìnhyêuvươncaotrêncáithếgiới“chung”vôdiệnmạochínhlàtìnhyêuhướngđếnhìnhtượngcủabảndiệncánhân,làkhẳngđịnhhìnhtượngấychomãimãivàkhẳngđịnhchomãimãi giao lưu củamình với hình tượng ấy. Và điều này là nhưnhaucảkhimốiquanhệấyđốivớibảndiệncánhânkialàthánphụcvàchuyểnđộnghướngthượngvàcảkhimốiquanhệđólàthương xót và chuyển động xuống thấp. Mối quan hệ đối vớingườikháckhôngthể là thuầntúyeroshướng thượngvà thuầntúyhạcố,nhấtthiếtphảicókếthợpcáinàyvàcáikia.Tìnhyêuerosthuầntúychứađựngtrongnóyếutốácquỷvàpháhoại,tìnhyêubácái,hạcốthuầntúychứađựngtrongnóyếutốhạnhụcphẩmgiácủangườikia.Tínhphứctạpcủavấnđềtìnhyêutrongmốiquanhệcủanóđốivớibảndiệncánhânnằmtrongchuyệnnày. Tình yêumang tính Kitô giáo thật dễ dàng có hình thứctrangtrọnghoamĩvàhạnhụcconngườikhibiếnthànhbàitập

khổhạnhđể cứu rỗi linhhồnvàbiến thành “việc tốt”, lòng từthiện;tìnhyêumangtínhKitôgiáotrênđỉnhcaocủanómangtính tinh thần chứ không có sức sống. Thế nhưng tình yêu ấykhông thểmang tính tinh thần-trừu tượng, nómang tính tinhthần-cụthể,tinhthần-tâmhồn,nógắnliềnvớibảndiệncánhântoànvẹn.Tìnhyêueroskhôngthểhướngđếnmọingười,khôngthểépbuộcbảnthânđểcótìnhyêuấy,nólàlựachọn,còntìnhyêuthươngxót,tìnhyêuhạcốcóthểhướngđếntoànthểthếgiớiđaukhổ,sứcmạnhcảitạocủanónằmtrongđiềunày.Vềvấnđềtình yêu và về cám dỗ eros chúng ta sẽ còn quay trở lại. Tuynhiên, trong vấn đề bản diện cá nhân điều quan trọng là bảndiệncánhânlàhữuthểcókhảnăngyêuthương,thánphụcvàthươngxót,thươngcảm.

Vấn đề bản diện cá nhân gắn với vấn đề tính anh tài(гениалность).Tínhanhtàikhôngnênđồngnhấthóavớithiêntài(гений).Tínhanhtài làbảnchấttoànvẹncủaconngười, làmối quan hệ sáng tạo-trực giác của bản chất ấy với đời sống.Thiêntàilàkếthợpbảnchấtấyvớitàinăngđặcbiệt.Tínhanhtàilàcốhữumộtcáchtiềmnăngtrongbảndiệncánhân,dùchobảndiệncánhânấykhôngphải làthiêntài,bởivìbảndiệncánhân là tính toànvẹnvà làmốiquanhệ sáng tạođối với cuộcsống. Hình tượng Thượng Đế trong con người là anh tài, thếnhưng tínhanh tài ấy có thểkhôngmở rađược, bị vùidập, bịlàmchomờtối.Cảvấnđềtínhanhtàicũngnhưvấnđềthiêntàiđều chẳng cóquanhệ gì với tínhngôi thứxãhội bị khách thểhóa.Tínhngôithứxãhộiđíchthựckhônggắnvớiđịavịxãhội,khônggắnvớithànhphầnxãhộixuấtthâncũngnhưtìnhtrạnggiàucó,mànógắnvớikhácbiệtcủatàinăngvàsứmệnh,gắnvớicácphẩmtínhcánhân.Đâylàvấnđềvềphóngchiếuxãhộicủacábiệtluận.Phóngchiếunàykhôngthểmangtínhngôithứ

xãhội.Thiêntàilàcôđơn,thiêntàikhôngthuộcvềbấtcứnhómxãhộinào,khôngthuộcvềgiớitinhhoanàosởhữunhữngđặcquyền, trong thiên tài cóyếu tố tiên tri.Đốimặtvới thếgiới, ýthứccủabảndiệncánhângắnbósâusắcvớihiệnhữucủacáiác.Bảndiệncánhântrởnênvữngvàngtrongviệckhángcựvớiquyềnlựccủacáiáctrầngian,vốnlàthứluônluôncókếttinhxãhộicủanó.Bảndiệncánhânlàlựachọn,trongchuyệnnàycósựgiốngnhaucủanóvớithiêntài,vốnlàmộttínhcáchtoànvẹnvàtình trạng căng thẳng của ý chí đang thực hiện lựa chọn. Thếnhưnglựachọnlàmộtcuộcđấutranh,làkhángcựlạiquyềnlựcnôdịchvàhòatrộncủathếgian.Bảndiệncánhânhìnhthànhthông qua va chạm với cái ác ở trong bản thânmình và xungquanhmình.Mộttrongnhữngnghịchlícủabảndiệncánhânlàởchỗýthứcnhạybéncủabảndiệncánhânđòihỏihiệnhữucủatộilỗivàphạmtội.Vôcảmhoàntoànvớitộilỗi,vớiphạmtội,vớicáiác thườngcũng làvôcảmvớibảndiệncánhân, làhòa tanbảndiệncánhânvàocáichung,thuộcvềvũtrụ,thuộcvềxãhội.Gắncáiác,tộilỗivàphạmtộivớibảndiệncánhândẫnđếnviệcnhâncáchhóacáiác,dẫnđếnviệctạonênhìnhtượngcủabảndiệncánhânnhưhiệnthânphổquátcủacáiác.Thếnhưngviệcthựcthểhóacáiáctheokiểunhưvậycómặttráicủanólàlàmsuy yếu [ý thức] tội lỗi cá nhân và trách nhiệm cá nhân. Tínhphứctạpcủavấnđềlàởchỗđó.Cũngchínhvấnđềnhưthếtồntại trong mối quan hệ với cái ác ở mỗi con người riêng biệt.Khôngmộtngườinàocóthểlàhiệnthânvàcábiệthóacủacáiác,cáiáctrongconngườibaogiờcũngcótínhbộphận.Vìvậymàkhông thểcóbảnán triệtđểvớimộtaicả.Điềunàyđặtragiớihạnchobảnthânnguyêntắctrừngphạt.Conngườicóthểphạm tội ác, thế nhưng con người nhưmột bản diện cá nhântoànvẹnkhôngthểlàtêntộiphạm,khôngđượcđốixửvớianhta

nhưlàhiệnthâncủatộiác,anhtavẫncònlàbảndiệncánhân,tronganhtavẫncóhìnhtượngcủaThượngĐế.Vàbảndiệncánhânphạmtộiáckhôngthuộcvềnhànướcvàxãhộimộtcáchhoàntoànvàtriệtđể.BảndiệncánhânlàcôngdâncủavươngquốcnhàTrờichứkhôngphảicủathếgiớitrầngian,phánxétvàkếttộicủavươngquốccácchúatểtrầngianđốivớibảndiệncánhâncótínhbộphậnvàkhôngtriệtđể.Vìvậymàcábiệt luậnkiênquyết và cănbản chống lại án tửhình.Bảndiện cánhântrong con người không thể bị xã hội hóa. Việc xã hội hóa conngườichỉcótínhbộphậnvàkhôngbaogồmchiềusâucủabảndiện cá nhân, không bao gồm lương tâm củanó,mối quanhệcủanóvớingọnnguồncủacuộcsống.Việcxãhộihóamàbaogồmcảchiềusâucủa tồn tại,baogồmcảcuộcsống tinh thần,chínhlàchiếnthắngcủaDasMan[46]chiếnthắngcủatínhxãhộithường nhật, chiến thắng của nền chuyên chế của cái chung-trung bình trước cái cá thể riêng biệt. Vì vậy, nguyên tắc bảndiệncánhânphảitrởthànhnguyêntắctổchứcxãhội,làkiểutổchức không cho phép xã hội hóa hiện hữu nội tâm của conngười.Bảndiệncánhânkhôngđượcđặtdướidấuhiệuphụcvụcho “lợi ích chung”. Lợi ích chung che đậy cho nhiều chế độchuyênchếvànôlệ.Phụcvụcholợiíchchung,tứclàchothứgìđókhônghiệnhữu,chỉlàviệcphụcvụkhônghiệuquả,cótínhgiản lược, trừu tượng, cho lợi ích củangười thân cận, chomỗihữuthểcụthể.Điềuđóchỉcónghĩalàởthếgiớiđãbịkháchthểhóathìconngườibịđặtdướimộtkíhiệucủaconsốtoánhọc.Ưutiênchobảndiệncánhângâyratínhbikịchtrongconngười,vìrằngconngườichứađựngtrongnócảthứkhôngphảibảndiệncá nhân, và cái thứ không phải bản diện cá nhân ấy nổi loạntrongconngườichốnglạiviệcthựchiệnbảndiệncánhân,vốnchỉ khả dĩ thông qua mâu thuẫn và những gián đoạn. Ngọn

nguồncủatínhnôlệlàởtínhkháchthểhóa.Việckháchthểhóabaogiờcũngtạoratìnhtrạngthốngtrị,vốnmâuthuẫnvớiphẩmgiácủabảndiệncánhân.Chính làở trongviệckháchthểhóa,trongngoạihiệnhóa, trongviệc làmxa lạbảnchấtconngười,mà con người bị rơi vào quyền lực của ý chí hammuốn hùngmạnh,tiềnbạc,khaokháttậnhưởngcácdụcvọng,vinhquangcũngnhưcácthứkhácpháhủybảndiệncánhân.Bảndiệncánhânthựchiệnhiệnhữucủamìnhvàsốphậncủamìnhtrongnhữngmâu thuẫnvànhữngkếthợpcủacáihữuhạnvàcáivôhạn,củacáitươngđốivàcáituyệtđối,củacáiđơnnhấtvàcáisốnhiều,củatựdovàtínhtấtyếu,củacáinộitâmvàcáingoạitại.Khôngcóthốngnhấtvàđồngnhấtcủacáinộitâmvàcáingoạitại, của cái chủ quan và cái khách quan,mà chỉ có bất tươngthíchđầybikịchvànhữngxungđột.Thếnhưngthốngnhấtvàtínhphổquátđạtđượckhôngphảiở trongtínhkháchquanvôhạn,màở trong tínhchủquanvôhạn, tínhchủquansiêuviệthóabảnthânmình.

2.ÔNGCHỦ,NÔLỆVÀNGƯỜITỰDO

Bắtbuộcphải thườngxuyênnhắc lạirằng,conngười làmộthữu thểđầymâu thuẫnvà luônở trongxungđột vớibản thânmình.Conngười tìmkiếm tựdo, trongnó cókhaokhát to lớnvươntớitựdo,nhưngnókhôngnhữngdễdàngrơivàotìnhtrạngnôlệmàcònyêuthíchtìnhtrạngnôlệ.Conngườilàhoàngđếvàkẻnôlệ.TrongtácphẩmHiệntượnghọctinhthần[47]củaHegelcónhữngsuyngẫmtuyệtvờivềôngchủvàkẻnôlệ,vềHerrschaftvàKnechtschaft[48].Ởđâykhôngnóivềnhữngphạmtrùxãhộicủa

ôngchủvàkẻnôlệ,màvềcáigìđókhác,sâusắchơn.Đólàvấnđềcấutrúccủaýthức.Tôithấycóbatrạngtháicủaconngười,bacấutrúccủaýthứccóthểhàmnghĩanhư“ôngchủ”,“kẻnôlệ” và “người tự do”. Ông chủ và kẻ nô lệ có tính tương liên,chúngkhôngthểhiệnhữungườinàythiếungườikia.Cònngườitựdohiệnhữutựthânnó,nócótrongbảnthânmìnhphẩmchấtriêngmàkhôngcó tínhtương liênvớicáiđối lập.Ôngchủ làýthứchiệnhữuchobảnthânmình,nhưnglàýthứchiệnhữuchobảnthânmìnhthôngquakẻkhác,thôngquakẻnôlệ.Nếunhưýthứccủaôngchủ làý thứchiệnhữucủakẻkhácchobảnthânmình,thìýthứccủanôlệlàýthứchiệnhữucủabảnthânmìnhchokẻkhác.Cònýthứccủangườitựdolàýthứchiệnhữucủamỗi người cho bản thânmình, nhưng tự do bước ra khỏi bảnthânmìnhđiđếnvớikẻkhácvàđiđếnvớitấtcảmọingười.Giớihạn[tộtcùng]củatìnhtrạngnôlệlàtìnhtrạngkhôngcóýthứccủanó.Thếgiớicủatìnhtrạngnôlệlàthếgiớitinhthầnxalạvớibảnthânmình.Ngoạihiệnhóalànguồngốccủatìnhtrạngnôlệ.Tựdolànộihiệnhóa.Tìnhtrạngnôlệluônhàmnghĩaviệclàmxalạ,némbảnchấtconngườirangoài.Feuerbach,rồisauđólàMarx,đãnhậnbiếtđượcnguồngốcấycủatìnhtrạngnôlệởconngười,nhưng lạigắnđiềunàyvới triếthọcduyvật,vốn làviệchợp pháp hóa tình trạng nô lệ của con người. Việc làm xa lạ,ngoạihiệnhóa,némbảnchấttinhthầncủaconngườirangoài,hàmnghĩatìnhtrạngnôlệcủaconngười.Tìnhtrạngnôlệkinhtếhiểnnhiêncónghĩa làviệc làmxa lạbảnchấtconngườivàbiếnconngườithànhđồvật.Marxthậtđúngtrongchuyệnnày.Thếnhưngđểgiảiphóngconngườithìbảnchấttinhthầncủanóphảiđượctrảlại,nóphảiýthứcđượcbảnthânlàhữuthểtựdovàcótinhthần.Cònnếunhưconngườivẫnlàhữuthểvậtchấtvàkinhtế,bảnchấttinhthầncủanóbịxemlàhuyễntưởngcủa

ýthức,làýthứchệlừadối,thìconngườivẫnlànôlệvàlànôlệtheobảnchất.Conngườitrongthếgiớibịkháchthểhóachỉcóthể tựdomột cách tươngđối, chứkhông tuyệtđốiđược, tựdocủaconngườiđòihỏitranhđấuvàkhángcựlạitínhtấtyếumànó phải vượt qua. Nhưng tự do đòi hỏi một khởi nguyên tinhthầntrongconngườikhángcựlạitínhtấtyếunôdịchhóa.Cáitựdolàkếtquảcủatínhtấtyếuthìkhôngphảilàtựdođíchthực,nóchỉ làmộtyếu tố trongphépbiệnchứngcủa tất yếu.Hegelthựcchấtkhôngbiếtđếntựdochânchính.

Ýthứcngoạihiệnhóa,làmchoxalạ,baogiờcũnglàýthứcnôlệ.ThượngĐếlàôngchủ,conngườilànôlệ;giáohộilàôngchủ,conngườilànôlệ;xãhộilàôngchủ,conngườilànôlệ;giađìnhlàôngchủ,conngườilànôlệ;thiênnhiênlàôngchủ,conngườilànôlệ;kháchthểlàôngchủ,conngười-chủthểlànôlệ.Nguồngốc của tình trạng nô lệ bao giờ cũng là khách thể hóa, tức làngoạihiệnhóa,làmchoxalạ.Ấylàtìnhtrạngnôlệởtrongmọithứ- trongnhậnthức, trong luân lí, trong tôngiáo, trongnghệthuật,trongđờisốngchínhtrịvàxãhội.Chấmdứttìnhtrạngnôlệ là chấm dứt khách thể hóa. Và chấm dứt tình trạng nô lệkhông cónghĩa là xuấthiện thống trị, vì rằng thống trị làmặttrái của tình trạngnô lệ.Conngườikhôngđược trở thànhôngchủ,màphải làngười tựdo.Platođãnói thậtđúngrằngchínhbạochúacũnglàkẻnôlệ.Nôdịchkẻkháccũnglànôdịchbảnthânmình.Thốngtrịvànôdịchthoạttiêngắnvớimathuật, làthứkhôngbiếtđếntựdo.Mathuậtnguyênthủylàýchívươntớihùngmạnh.Ôngchủchỉlàhìnhtượngcủakẻnôlệgâylầmlạcchothếgian.Prometheuslàngườitựdovàngườigiảiphóng,còntênđộctài làkẻnô lệvàđinôdịch.Ýchívươntớihùngmạnhbaogiờcũnglàýchínôlệ.ĐứcKitôlàngườitựdo,ngườitựdonhấttrongnhữngngườiconcủanhânloại,ĐứcKitôtựdovớithế

gian.Ngườichỉgắnbóvới tìnhyêu.ĐứcKitôđãphátbiểunhưmộtngườicóquyềnlực,nhưngngàikhôngcóýchíhamquyềnlực và không phải là ông chủ. César[49], vị anh hùng của chủnghĩađếquốc,làkẻnôlệ,nôlệcủathếgian,nôlệcủaýchívươntớihùngmạnh,nô lệcủakhốiđôngngườimà thiếukhốiđôngngười ấy thì ông ta không thể thực hiện ý chí vươn tới hùngmạnh.Ôngchủchỉbiếtđếntầmcaomànhữngkẻnôlệnângôngtalên,Césarchỉbiếtđếntầmcaomàđámquầnchúngnângôngtalên.Thếnhưngnhữngkẻnôlệ,đámquầnchúng,cũngquăngxuốngtấtcảcácôngchủ,tấtcảcácCésar.Tựdolàtựdokhôngphảichỉthoátkhỏicácôngchủ,màcònthoátkhỏicácnôlệnữa.Ông chủbị hạnđịnh từ bênngoài, ông chủkhôngphải là bảndiệncánhân,cũngnhưkẻnôlệkhôngphảilàbảndiệncánhân,chỉcóngườitựdomớilàbảndiệncánhân,dẫuchotoànbộthếgianđềumuốnnôdịchanhta.

Tình trạng sa đọa của con người bộc lộ ra hơn hết trongchuyện nó là tên bạo chúa. Có một khuynh hướng vĩnh hằngvươntớibạongược.Conngườilàtênbạochúa,nếukhôngtrongviệc lớn thì cũng trong việc nhỏ, nếu không ở trênnhữngnẻođường lịch sử, thì cũng ở trong gia đình củamình, trong cửahàngcủamình,trongvănphòngcủamình,trongcơquanquanliêumànógiữmộtvịtrínhỏbénhất.Conngườicóxuthếkhôngsaochếngựđược làsắmvaidiễnvàở trongvaidiễnấytựbanchomìnhmộtýnghĩađặcbiệt,bạongượcvớinhữngngườixungquanh.Conngườilàtênbạochúakhôngchỉtrongcămthù,màcòncả trong tìnhyêu.Kẻyêusayđắm thường là tênbạochúakinhkhủng.Kẻghentuônglàkẻnôdịch,sốngtrongthếgiớicủanhữnghuyềnhoặcvàảoảnh.Conngười làtênbạochúacảvớibản thânmình, và có lẽ nhiều hơn hết là với chính bản thânmình.Nóbạongượcvớibảnthânnhưvớihữuthểlưỡngphân,đã

mấtđitínhtoànvẹn.Nóbạongượcvớibảnthânbằngýthứcgiảtrá của phạm tội. Ý thức chân thực của phạm tội hẳn đã giảiphóngconngười.Nóbạongượcvớibảnthânbằngnhữngđứctingiả trá,nhữngdịđoan,nhữnghuyền thoại.Bạongượcvới bảnthânbằngnhữngnỗisợhãiđủkiểu,bằngnhữngámảnhbệnhhoạn.Bạongượcvớibảnthânbằnglòngghentị,lòngtựái,lòngthùhận[50].Lòngtựáibệnhhoạnlàbạongượcđángsợnhất.Conngườibạongượcvớibảnthânbằngýthứctìnhtrạngyếuđuốivàtitiệncủamìnhvàbằngkhaokháthùngmạnhvàvĩđại.Bằngýchínôdịchconngườikhôngchỉnôdịchngườikhác,màcảbảnthân mình nữa. Con người có một khuynh hướng vĩnh hằnghướngtớichuyênchế,khaokhátquyềnlựcvàthốngtrị.Cáiáctiênphátlàquyềnlựccủangườiđốivớingười,làhạnhụcphẩmgiáconngười, làbạohànhvà thống trị.Tình trạngbóc lột củaconngườiđốivớiconngườimàMarxcoilàcáiáctiếnkhởi,chỉlàcáiácpháisinh,hiệntượngnàylàkhảdĩ,nhưtìnhtrạngthốngtrị của con người đối với con người. Thế nhưng con người trởthành ông chủ của người khác, là vì theo cấu trúc ý thức củamìnhnóđá trở thànhkẻnô lệchoýchímuốn thống trị.Cũngvẫncáisứcmạnhấy,mànódùngđểnôdịchngườikhác,lạinôdịchchínhbảnthânnó.Ngườitựdokhôngmuốnthốngtrịaicả.Cái ý thức bất hạnh nơi Hegel là ý thức tình trạng ti tiện củamình, đối lập với bản chất. Khi bản chất con người trải qua ýthứcấynhưđối lậpvớinó,thìconngườicóthểcảmthấybịápbứcbởiýthứcnôlệcủatìnhtrạngphụthuộc.Thếnhưngkhiđónó thường gỡ gạc lại, bù đắp cho bản thân bằng việc nô dịchnhữngngườikhác.Đángsợnhất làkẻnô lệ trở thànhôngchủ.Trong tư cáchông chủ thì dù saonhàquý tộc cũng ít đáng sợhơn:ôngtaýthứcđượctínhcaothượngvàphẩmgiávốncócủamình,nênkhôngcólòngthùhận.Nhàquýtộcnhưthếkhôngbao

giờ là kẻ độc tài, không bao giờ là ngườimuốn vươn tới hùngmạnh.Tâm lí củakẻđộc tàimàvề thựcchấtvốndĩ làkẻhãnhtiến[51], chính là sựméomó của con người.Nó là kẻ nô lệ chonhữnghànhđộngnôdịchcủamình.Nóđốilậpmộtcáchsâusắcnhất với Prometheus-người giải phóng. Lãnh tụ củađámđôngcũngởtrongtìnhtrạngnôlệynhưđámđông,hắntakhôngcóhiệnhữuởbênngoàiđámđông,ởbênngoàiđámnôlệmàhắntathốngtrị,hắntahoàntoànbịnémrabênngoài.Tênbạochúalà tạo vật củakhốiquầnchúngđangcảm thấykinh sợkhiđốidiệnvớihắn.Ýchívươntớihùngmạnh,vươntớiưuthếvàthốngtrị,chínhlàbệnhcuồngsi,đókhôngphảilàýchítựdovàýchívươn tới tựdo.Kẻcuồngsivớiýchívươn tớihùngmạnhnằmtrong tay quyền lực của định mệnh và biến thành con ngườiđịnhmệnh. César-nhà độc tài, vị anh hùng của chủ nghĩa đếquốc, tựđặtmìnhdướidấuhiệucủađịnhmệnh.Ôngtakhôngthểdừnglại,khôngthểtựgiớihạnmình,ôngtacứđixamãi,xamãitớicáichết.Đólàconngườiđãbịsốphậnđịnhđoạt.Ýchívươntớihùngmạnhkhôngbaogiờbiếtđủ.Nókhôngchứngtỏdưthừasứcmạnhhiếndângbảnthânchomọingười.Ýchíđếquốcchủnghĩatạoravươngquốchưảophùdu,sinhranhữngtaihọavànhữngcuộcchiến tranh.Ýchíđếquốcchủnghĩa làxuyêntạcmaquáisứmệnhđíchthựccủaconngười.Trongnócóxuyêntạctínhphổquátmàconngườiđượchiệutriệuhướngtới.Người tađịnh thựchiện tínhphổquátấy thôngquakháchthểhóagiả trá, thôngquaviệcnémhiệnhữucủaconngườirabênngoài,thôngquangoạihiệnhóabiếnconngườithànhnôlệ.Conngườiđượchiệutriệulàmchúatểtráiđấtvàthếgian,tínhđếvươnglàcốhữutrongýtưởngcủaconngười.Conngườiđượchiệutriệuthựchiệnbànhtrướngvàchiếmhữukhônggian.Conngườibịlôicuốnvàocuộcphiêulưuvĩđại.Thếnhưngtìnhtrạng

sa đọa của con người gán cho ý chí phổ quát ấymột phươnghướng nô dịch đầy trá ngụy. Nietzsche cô đơn và bất hạnh làtriếtgiacủaýchívươntớihùngmạnh.VàngườitađãsửdụngNietzschethậtdịdạngthếnào,đãdungtụchóaôngta,đãbiếnđổirasaocácýtưởngcủaôngtathànhcôngcụchonhữngmụcđíchmàhẳnNietzschephảithấykinhtởm.Nietzschehướngvềmộtsốítngười,ônglànhàtưtưởngquýtộc,ôngkhinhmiệtkhốiquần chúngmà thiếu khối quần chúng ấy thì không sao thựchiệnđượcýchíđếquốcchủnghĩa.Ôngđãgọinhànướclàconquái vật lạnh lùngnhất trong cácquái vật vàđãnói rằng, conngườichỉbắtđầuđượcởnơinhànướckếtthúc.Làmsaomàtổchứcđượcđếchế,vốnluônluônlàtổchứccủakhốiquầnchúng,của con người trung bình? Nietzsche là con người yếu đuối,chẳngcó chúthùngmạnhnào, là conngười yếuớtnhất trongthếgiớinày.Ôngkhônghềcóýchívươntớihùngmạnh,màchỉcóýtưởngvềýchívươntớihùngmạnh,ôngkêugọimọingườiphảicứngrắn.Thếnhưngchắcgìôngđãhiểucứngrắnnhưbạolựccủacácnhànướcvàcáccuộccáchmạng,nhưcứngrắncủaýchíđếquốcchủnghĩa.HìnhtượngCésareBorgiađốivớiôngchỉlàbiểutượngchobikịchtinhthầnnộitâmmàôngđãtrảiqua.Thế nhưng tán dương ý chí đế quốc chủ nghĩa, ý chí vươn tớihùngmạnh và vươn tới nô dịch ít nhất cũng có nghĩa là đoạntuyệtvớiluânlícủakinhPhúcâm.Việcđoạntuyệtấyđangdiễnratrênthếgiới,đoạntuyệtấycònchưacótrongchủnghĩanhânvănxưacũ,cònchưacótrongcuộccáchmạngPháp.Cửchỉnôdịchcủabạolựcmuốnđượclàcửchỉcủasứcmạnh,nhưngthựcchấtnóbaogiờcũnglàcửchỉcủayếuớt.Césarlàkẻbấtlựcnhấttrongnhữngconngười.Mọikẻhànhquyết [ngườikhác]đều làconngườiđãmấtđisứcmạnh tinh thần,mấtđimọiý thứcvềnó.Chúngtađangđiđếnvấnđềrấtphứctạpvềbạolực.

Ý chí vươn tới hùngmạnh, ý chí đế quốc chủnghĩa là kinhtởm đối với phẩm giá và tự do của con người, chuyện này đãhoàntoànrõràng.Màtriếtlíđếquốcchủnghĩacũngkhôngbaogiờnóirằngnóbảovệtựdovàphẩmgiácủaconngười.Nócatụngbạo lựcđốivớiconngườinhưtrạng tháicaocảnhất.Thếnhưng bản thân vấn đề bạo lực vàmối quan hệ với nó thì rấtphứctạp.Khingườitaphẫnnộchốnglạibạolực,thìthườnglàcóýnóitớinhữnghìnhthứcbạolựcthôbạovàcóthểnhìnthấyrõ.Người ta đánh đập, bỏ tù, giết chóc con người. Thế nhưng đờisốngconngườiđầyrẫynhữnghìnhthứcbạolựckhôngthấyrõ,tinh tếhơn.Bạo lực tâm lí cònđóngvai trò lớnhơn làbạo lựcthânthể.Conngườimấtđitựdovàtrởthànhnôlệkhôngphảichỉvìbạolựcthânthể.Thôimiênxãhộimàconngườiphảichịuđựngtừnhỏcóthểnôdịchanhta.Hệthốnggiáodụccóthểhoàntoànlàmconngườimấtđitựdo,khiếnchoanhtakhôngcókhảnăngtựdoxétđoán.Sứcnặng,tínhđồsộcủalịchsửcưỡngbứcconngười.Cưỡngbứcconngườicóthểbằngcáchđeđọa,bằngcáchlâynhiễm,vốnlàthứđãbiếnthànhhànhđộngtậpthể.Việcnôdịchlàviệcgiếtngười.Conngườiluônluôngửichoconngườinhữngdòngđiệnsốngvàdòngđiệnchết.Lòngcămthùbaogiờcũnglàdòngđiệnchết,đượchướngtớingườikhácvàcưỡngbứcanhta.Lòngcămthùbaogiờcũngmuốntướcđoạttựdo.Nhưngthậtđángkinhngạclàcảtìnhyêucũngcóthểlàmchếtngườivàtruyềnđidòngđiệnchết.Tìnhyêunôdịchkhôngkémlòngcămthù.Cuộcsốngconngườithẩmthấunhữngdòngđiệnhoạtđộngngầm,vàconngườirơivàobầukhíquyểncưỡngbứcvànôdịchanhtamàkhôngnhậnthấy.Cótâmlíhọcbạolựccánhân,vàcócảtâmlíhọcbạolựctậpthể,bạolựcxãhội.Dưluậnxãhộikếttinhlại,trởthànhrắnchắcbiếnthànhbạolựcđốivớiconngười.Conngườicóthểtrởthànhnôlệcủadưluậnxãhội,nôlệcủacác

phongtục,tậpquán,củanhữngxétđoánvànhữngýkiếnmàxãhộiápđặt.Khómàđánhgiáhếtđượcbạolựcdobáochíthờinaythựchiện.Conngườitrungbìnhcủathờiđạichúngtacónhữngý kiến và những xét đoán của tờ báomà anh ta đọcmỗi buổisáng,tờbáoấygâytácđộngépbuộcanhta.Vàvớitínhdốitrávàdễmua chuộc của báo chí thì những kết quả nhận được thậtkinh khủng trong ý nghĩa nô dịch con người, làm mất tự do,lương tâm và xét đoán của anh ta. Trong khi đó bạo lực nàytươngđốikhónhậnthấy.Nóthấyrõchỉởtrongnhữngnướccóchếđộđộctài,màởđóviệclàmgiảcácýkiếnvàxétđoáncủaconngườilàhoạtđộngcủanhànước,vẫncòncóbạolựcsâusắchơn,đólàbạolựccủaquyềnlựctiềnbạc.Đólànềnchuyênchếgiấumặt trongxãhội tưbảnchủnghĩa.Người takhôngcưỡngbứcconngườimộtcáchtrựctiếp,khảdĩnhậnthấyđược.Cuộcsống con người phụ thuộc vào tiền bạc, vào cái sứcmạnh thếgianvôdiệnmạonhất,vôphẩmtínhnhất,traođổinhưnhauvớimọithứ.Conngườikhôngmấtđitựdolươngtâm,tựdotưduy,tựdoxétđoánmộtcáchtrựctiếp,bằngbạolựcthânthể,nhưngnóbịđặtvàovịthếphụthuộcvậtchất,dướimốiđedọabịchếtđóivàvìthếmấtđitựdo.Tiềnbạcđemlạiđộclập,khôngcótiềnbạclàbịphụthuộc.Thếnhưngngườicótiềncũngbịnôlệ,chịutác động bạo lực vô hình. Trong vương quốc của thần tài conngườibuộcphải bán sức laođộngvà việc laođộng của anh takhôngcònđược tựdonữa.Conngườiđãkhôngbiếtđến tựdothựcsựtronglaođộng.Laođộngcủangườithợthủcôngvàlaođộng trí tuệ tươngđốiđược tựdohơn, tuy thế cũngvẫnbị tácđộng bạo lực không nhìn thấy. Thế nhưng khối quần chúngnhândânđãtrảiqualaođộngnôlệ,trảiqualaođộngnôngnô,trảiqualaođộngtânnôlệtrongthếgiới tưbảnvàtrảiqualaođộngnôngnô trongmẫuhìnhcủaxãhội cộng sản.Conngười

vẫnlànôlệ.Rấtthúvịlà,vềmặttâmlísẽdễdànghơncảmnhậnmột trạng thái quen thuộc, thiếu vắng chuyểnđộng,như là tựdo.Chuyểnđộngđãlàmộtbạolựcnàođóđốivớithếgiớixungquanh,đốivớimôitrườngvậtchấtxungquanhvàđốivớinhữngngườikhác.Chuyểnđộnglàbiếndịch,vànóchẳnghỏixemthếgiớicóđồngývớinhữnghoánvị,vốnlàkếtquảcủabiếndịchấydochuyểnđộngsinhra.Cảmnhậnxemyêntĩnhnhưkhôngcóbạo lực, cònchuyểnđộng,biếndịch làbạo lực, cảmnhậnnhưthếcónhữnghậuquảmangtínhbảothủtrongđờisốngxãhội.Tình cảnh nô lệ quen thuộc, đã được thiết lập từ lâu, có thểkhôngcóvẻbạolực,cònchuyểnđộnghướngđếntiêudiệttìnhcảnhnôlệcóthểcóvẻbạolực.Cảicáchxãhộiđượctiếpnhậnnhưbạolựcbởinhữngngườimàđốivớihọchếđộxãhộiquenthuộc là tự do, dù cho chế độ ấy bất công kinh khủng. Tất cảnhững cải cách cho tình cảnh của các tầng lớp côngnhângâynênnhữngtiếnglahéttừphíacáctầnglớptưsảnvềxâmphạmtựdo,vềbạolực.Nhữngnghịchlícủatựdolànhưthếtrongđờisống xã hội. Tình trạng nô lệ rình rập con người từmọi phía.Cuộc đấu tranh cho tự do đòi hỏi kháng cự lại, và không cókháng cự thì hùngkhí củađấu tranh sẽ suy yếu. Tựdođã trởthànhcuộcsốngquenthuộc,sẽchuyểnsangthànhnôdịchconngườimàkhôngdễnhận ra,đây là tựdođãbịkhách thểhóa,trongkhiđótựdolàvươngquốccủachủthể.Conngườilànôlệbởivìtựdothìkhókhăn,cònnôlệlạidễdàng.

Trongthếgiớinôlệcủatínhkháchthểngườitaxembạolựclàsứcmạnh, làsứcmạnhbộc lộra.Cangợibạo lực luôn luôncónghĩalàngưỡngmộsứcmạnh.Thếnhưngbạolựckhôngnhữngkhôngđồngnhấtvớisứcmạnh,màcònkhôngbaogiờđượcgắnvớisứcmạnh.Sứcmạnhtrongýnghĩathâmsâucủanócónghĩalàchiếmlĩnhđượccáimànóhướngtới,khôngphảilàthốngtrị

vốnbaogiờcũngduytrìtínhngoạitại,nhưnglàkếthợpnộitạiđầy thuyết phục và chinh phục. Đức Kitô phát biểu với sứcmạnh.Tênbạochúakhôngbaogiờphátbiểuvớisứcmạnh.Kẻcưỡngbứchoàntoànbấtlựctrướcngườimàhắnthựchiệnbạolực.Ngườitatìmđếnbạolựclàdobấtlực,làdokhôngcóđượcsứcmạnhđốivớingườimàngườitathựchiệnbạolực.Ôngchủchẳngcósứcmạnhnàođốivớinôlệcủamình.Ôngchủcóthểhànhhạanhta,nhưngviệchànhhạấychỉcónghĩalàgặpphảitrởngạikhông thểvượtquađược.Vàkhiôngchủcóđượcsứcmạnhthìôngtathôikhôngcònlàôngchủnữa.Tìnhtrạngbấtlực tận cùng đối với người khác biểu hiện trong việc giết chếtanh ta. Sứcmạnh vô hạn hẳn đã bộc lộ, nếu như có thể phụcsinhđượcconngười.Sứcmạnhlàbiếncải,soisáng,phụcsinhngườikhác.Cònbạolực,hànhhạ,giếtngườilàyếuớt.Trongthếgiớibịkháchthểhóa,thếgiớithườngngày,vôdiệnmạo,ngoạihiện,ngườitagọilàsứcmạnhkhôngphảicáivốnlàsứcmạnhtrong ý nghĩa hiện sinh của ngôn từ. Điều này thể hiện trongxungđộtcủasứcmạnhvàgiátrị.Nhữnggiátrịcaonhấttrênthếgianhóarayếuớthơnnhữnggiátrịthấpnhất,nhữnggiátrịcaonhấtbịxénát,nhữnggiátrịthấpnhấtchiếnthắng.Cảnhsátvàcaiđội,chủngânhàngvàconbuônmạnhhơn là thisĩvà triếtgia,hơn lànhà tiên tri và thánhnhân.Trong thếgiớibịkháchthểhóavậtchấtmạnhhơnThượngĐế.ContraicủaThượngĐếbịhànhhình. Socratesbị đầuđộc.Cácnhà tiên tri bịnémđá.Nhữngngườikhởixướngvànhữngngười sáng tạo tưduymới,đờisốngmới,bịtruybức,bịđànápvàkhônghiếmkhibịxửtử.Conngườitrungbìnhcủatínhthườngnhậtxãhộichiếnthắng.Chỉcóôngchủvànôlệchiếnthắng,cònnhữngngườitựdothìngười ta không chịu đựng nổi. Giá trị cao nhất - bản diện cánhânconngườithìngườitakhôngmuốnthừanhận,còngiátrị

thấpnhất-nhànướcvớibạolựcvàthóidốitrá,vớihoạtđộngdothámvàsátnhânlạnhlùng,thìngườitatônvinhnhưgiátrịcaonhấtvàcúirạpmìnhmộtcáchnôlệtrướcgiátrịấy.Trongthếgiớibịkháchthểhóangườitachỉyêumếncáihữuhạn,ngườitakhôngchịuđựngnổicáivôhạn.Vàquyềnlựcấycủacáihữuhạnluônluônlàtìnhcảnhnôlệcủaconngười,còncáivôhạnkhảdĩtàng ẩn ắt sẽ là giải phóng.Người ta gắn sứcmạnh với nhữngphươngtiệntệhạiđượctônvinhlàtấtyếuchonhữngmụcđíchđược xem là tốt lành. Thế nhưng toàn bộ cuộc sống đầy ắpnhữngphươngtiệnấy,cònnhữngmụcđíchthìchẳngbaogiờđitớiđược.Và conngười trở thànhnô lệ củanhữngphương tiệnmàcóvẻnhưchúngđemlạisứcmạnhchoconngười.Conngườitìmkiếmsứcmạnhtrênnhữngconđườnglầmlạc, trênnhữngconđườngbấtlực,biểulộtrongnhữnghànhđộngbạolực.Conngười thựchiệnnhữnghànhđộngcủaýchínôdịchmàkhôngthựchiệnnhữnghànhđộngcủaýchígiảiphóng.Ởnhữngngườivẫnđượcgọi là cácnhàhoạtđộngvĩđại của lịch sử,nhữngvịanhhùngcủaý chíđếquốcchủnghĩa, việcgiếtngườibaogiờcũngđóngvaitròcựckìtolớn.Điềunàyluônluônchứngtỏtìnhtrạngyếuớtsiêuhìnhhọccủanhữngngười“hùng”ấy,chứngtỏýchíbệnhhoạnvươntớihùngmạnhvàthốngtrị,đikèmnỗiámảnhtruyđuổi.Yếuớttinhthần,bấtlựcđốivớicuộcsốngnộitâmcủa con người, thiếu vắng sức mạnh phục sinh về cuộc sốngmới,dẫnđếnviệcdễdàngđểxảy ranhữngcựchìnhđịangụctrong cuộc đời kia, và những cuộc hành quyết, tra tấn cùngnhữngtrừngphạttànnhẫntrongcuộcđờinày.Sựthậtbịxénáttrongthếgian,nhưngsứcmạnhchânchínhvẫnởtrongsựthật,sựthậtthầnthánh.

***

Nhấtnguyênluậnlànguồngốctriếthọccủatínhnôlệnơiconngười.Thựchànhnhấtnguyênluậnlàthựchànhkiểubạochúa.Cá biệt luận đối lập sâu sắc nhất với nhất nguyên luận. Nhấtnguyên luận là thống trị của cái “chung”, cái phổ quát trừutượng, và là phủ định bản diện cá nhân và tự do. Bản diện cánhân, tự do gắn liền với đa nguyên luận, đúng hơn là có hìnhthứcđanguyênluậnởngoạitại,còntrongnộitạithìcóthểhàmnghĩamột tính phổ quát cụ thể. Lương tâm không thể có tâmđiểm trongmột thốngnhấtphổquátnàođó, lương tâmkhôngthểbịlàmchoxalạ,nóluônởlạitrongchiềusâucủabảndiệncá nhân. Lương tâm ở trong chiều sâu của bản diện cá nhânhoàntoànkhôngcónghĩalàtínhkhépkíncủabảndiệncánhânvàobêntrongmìnhvà tínhvịkỉ,ngược lại,nóđòihỏimởraởbên trong, chứkhôngphải ở bênngoài, đòihỏi làmđầyởbêntrongbằngnộidungphổquát cụ thể.Thếnhưngcáinộidungphổquátcụthểấycủabảndiệncánhânkhôngkhinàocónghĩalànóđặt lương tâmvà ý thức củamình vào xãhội, nhànước,nhândân,giaicấp,đảngphái,giáohội,nhưmộtthiếtchếxãhội.Ýnghĩaduynhấtkhôngcótínhnôlệcóthểchấpnhậnđượccủatừngữ“tínhhợpquần-cộngđồng”-ấylàhiểunónhưtínhphổquátcụthểnộitâmcủabảndiệncánhân,chứkhôngphảinhưviệc làmxa lạ lương tâmđưamột tập thểnàođó từbênngoàivào.Chỉcóngườinàokhôngđểcholươngtâmcủamìnhvàxétđoáncủamìnhbịlàmchoxalạ,bịnémrangoài,chỉcóngườiđómới làngười tựdo,cònngườinàođểchoxảyrachuyệnđó thìngườiđóchínhlàkẻnôlệ.Ôngchủcũngđểchoxảyrachuyệnđó,nhưngông tacũngchỉ làmộthình thứckháccủanô lệ.Vềmặtthuậtngữsẽkhôngchínhxácnóivềtínhtựtrịcủabảndiệncánhân,vềtínhtựtrịcủaýthứcvàlươngtâm.ỞKantđiềuđócónghĩalàtuânphụccủabảndiệncánhântheoquyluậtluânlí-lí

trí.Ởđâytựtrịkhôngphảilàconngười,màlàquyluậtluânlí-lítrí.Tínhtựtrịcủaconngườinhưmộtbảndiệncánhâncầnphảigọilàtựdo.TronglịchsửchâuÂungườitathườnglấyhoặclàlítrí,hoặclàtựnhiênđểđốilậplạichếđộquyềnuyvàđẳngcấp.Lítríhaytựnhiênnổiloạnchốnglạiquyềnuy.Thếnhưngbằngcáchđókhôngđạtđượctựdocủaconngười.Conngườivẫncònbịphục tùng theocái lí trívôdiệnmạo, theocáixãhộicóchủquyềnhayđơnthuầnlàtheotínhtấtyếucủatựnhiên.Đểđốilậpvớiý thứcquyềnuyhay làvớichếđộquyềnuycủacuộcsống,cần phải đưa ra không phải lí trí, không phải tự nhiên, cũngkhôngphải xãhội có chủquyền,mà là tinh thần, tức là tựdo,khởinguyêntinhthầntrongconngườitạolậpnênbảndiệncánhâncủanó,vàđộclậpvớitựnhiênbịkháchthểhóavàvớithếgiới logic bị khách thể hóa. Điều này đòi hỏi thay đổi phươnghướngđấu tranhchống lại tínhnô lệcủaconngười, tức làđòihỏi đánh giá lại các giá trị theo cá biệt luận và cuốn sáchnàyđượcdànhchonộidungđó.Cầnphảilấytínhphổquáthiệnsinhnội tâm của bản diện cá nhân để đối lập với tính phổ quát bịkháchthểhóangoạitại,vốnlàthứluôntạoracáchìnhthứcnôlệngàycàngmớimẻhơn.Tấtcảnhữnggìkhôngphảicábiệt,tấtcảnhữnggìđãbịlàmchoxalạtrongphạmvicáichung,đềulàcámdỗvànôdịchconngười.Conngườitựdolàhữuthểtựquản,chứ không phải bị quản, không phải là tự quản của xã hội vànhândân,màlàtựquảncủaconngườiđãtrởthànhbảndiệncánhân.Tựquảncủaxãhộivànhândânvẫncònlàviệcquảntrịđámnôlệ.

Thay đổi phương hướng đấu tranh vì tự do của con người,nhằm làmxuấthiệnconngười tựdo, trướchết là thayđổicấutrúctưduy,thayđổisắpxếpcácgiátrị.Đâylàmộtquátrìnhsâusắc, và những kết quả của nó có thể chỉ thể hiện ramột cách

chậmchạp.Đâylàcuộccáchmạngnằmsâutrongnộitâm,đượcthựchiện trong thờigianhiệnsinh,chứkhôngphải trong thờigianlịchsử.Thayđổicấutrúctưduynàycũnglàthayđổicáchhiểumốiquanhệgiữatựtạivàsiêuviệt.Tínhliêntụcnộitạiđưaconngườivàoquátrìnhtiếnhóadàyđặclàphủđịnhbảndiệncánhân,mà bản diện cá nhân lại đòi hỏi tính gián đoạn và siêuthăng(трансцензус).Ởtrongtínhliêntụcnộitạiconngườiphụctùngtheothốngnhấtphổquát,màThượngĐếhoàntoàntựtạivớithốngnhấtấy.ThếnhưngThượngĐếhoàntoànsiêuviệtvớithốngnhấtphổquátấyvàvớiquátrìnhxảyratrongthốngnhấtấy.VàcáitínhsiêuviệtấycủaThượngĐế,tựdocủaThượngĐếđối với tính tất yếu thế gian, vớimọi tính khách thể, chính lànguồngốctựdocủaconngười,chính làbảnthântínhkhảthểcủahiệnhữubảndiệncánhân.Tuynhiêntínhsiêuviệtcũngcóthể bị hiểu theo kiểu nô lệ và có thể hàm nghĩa hạ thấp conngười.Tínhsiêuviệtcóthểbịhiểunhưkháchthểhóavàngoạihiệnhóa,vàmốiquanhệvớinóbịhiểukhôngphảinhưsiêuviệthóanộitâmtrongtựdo,mànhưmốiquanhệcủakẻnôlệđốivớiôngchủ.Conđườnggiảiphóngnằmởphíabênkiacủatínhtựtạivàtínhsiêuviệttruyềnthống.Siêuviệthóatrongtựdokhôngbaogiờcónghĩalàphụctùngtheoýchícủangườikhác,vốndĩlàtínhnôlệ,màcónghĩalàphụctùngtheoChânlí,vốnđồngthờicũng làconđườngvàcuộcsống.Chân líbaogiờcũnggắn liềnvớitựdovàchỉhiếnmìnhchotựdo.Tínhnôlệbaogiờcũnglàphủđịnhchânlí,esợchânlí.Tìnhyêuchânlílàthắnglợitrướcnỗisợhãimangtínhnôdịch.Conngườithôthiển,vốnvẫnđangsống trongconngườiđươngđại, ở trongquyền lựccủa sợhãi,hắntalànôlệcủaquákhứ,củacáithôngthường,củatinhthầntổ tiên. Những huyền thoại có thể nô dịch. Con người tự dokhôngởtrongquyềnlựccủacáchuyềnthoại,anhtađãđượcgiải

phóngkhỏiquyền lựccủachúng.Thếnhưngnhữngconngườicủa nền vănminh đương đại, đỉnh cao của vănminh, thì vẫnđangởtrongquyềnlựccủacáchuyềnthoại,tựutrungthìcũnglà quyền lực của huyền thoại về các hiện thực phổ quát, vềvươngquốccủacái“chung”,màconngườiphảiphụctùng.Tuynhiên, không tồn tại những hiện thực phổ quát chung, đó lànhữngbóngmavàảoảnhdokháchthểhóatạonên.Cóhiệnhữunhữnggiá trị phổquát, ví dụnhưchân lí, nhưngbaogiờ cũngtronghình thứccụ thểvàcábiệt.Thực thểhóacácgiá trịphổquát làphươnghướng trángụycủaý thức.Đó là cái siêuhìnhhọcxưacũkhôngthểbiệnminhđược.Ởbênngoàibảndiệncánhânchẳngcó tínhphổquátnàohiệnhữu.Cáiphổquátnằmtrong bản diện cá nhân con người, trong bản diện cá nhânThượngĐế.Nhâncáchhóacáckhởinguyênchínhlàkháchthểhóamàởđóbảndiệncánhânbiếnmất.

***

Tìnhtrạngnôlệlàtínhthụđộng.Chiếnthắngtrướctìnhtrạngnôlệlàhoạtđộngsángtạo.Chỉcótrongthờigianhiệnsinhmớibộc lộ tínhhoạtđộngsáng tạo.Tínhhoạtđộngtrong lịchsử làkháchthểhóa, làphóngchiếucáiđãhoànthànhởtrongchiềusâu.Cảthờigianlịchsửcũngmuốnbiếnconngườithànhnôlệcủamình.Ngườitựdokhôngđượccúimìnhngaycảtrướclịchsử, trước dòng tộc, trước cách mạng, trước bất cứ cái chungkháchquannàomuốnđòicóýnghĩaphổquát.Ôngchủcũngcúimìnhtrướclịchsử,trướcnhữngcáichung,trướctínhphổquáttrá ngụy, giống như kẻ nô lệ. Ông chủ và nô lệ có những nétgiống nhau nhiều hơn người ta tưởng. Người tự do thậm chíkhôngmuốnlàmôngchủ,[vì]điềuđóắtcónghĩalàmấtđitựdo.

Đểchuẩnbịchocấutrúcýthứcvượtquađượctìnhtrạngnôlệvàthốngtrịthìcầnphảixâydựngmộtxãhộihọcphủđịnh tươngtựnhưthầnhọcphủđịnh.Xãhộihọckhẳngđịnhởtrongcácphạmtrùcủatínhnôlệvàthốngtrị,khôngbướcrađếntựdo.Khôngthểápdụngđượcnhữngkháiniệmxãhộihọcthôngthườngvàotưduyvềxãhội,đãthoátkhỏicácphạmtrùnôlệvàthốngtrị, tưduynàyđòihỏi likhai,phủđịnhđốivới tấtcảnhữnggìmàxãhộicủavươngquốccácchúatể trầngiandựavào, tức là trongthếgiớiđãbịkhách thểhóa.Xãhộicủanhữngngười tựdo,xãhộicủacácbảndiệncánhânkhôngphảilànềnquânchủ,khôngphải thần quyền, không phải quý tộc, không phải dân chủ,khôngphảixãhộiquyềnuy,khôngphảixãhộitheothuyếttựdo,khôngphảixãhội tư sản,khôngphảixãhộixãhội chủnghĩa,khôngphảichủnghĩaphátxít,khôngphảichủnghĩacộngsản,thậmchíkhôngphảichủnghĩavôchínhphủ,bởivì trongchủnghĩa vô chính phủ vẫn có khách thể hóa. Đây là phủ định[52]

thuầntúy,vìphủđịnhthuầntúylànhậnthứcThượngĐếkhônglệthuộcvàocáckháiniệm,khônglệthuộcvàobấtcứduylíhóanào.Vàđiềunày trướchếtcónghĩa làmộtbiếnđổicấu trúcýthức, saochokhách thểhóabiếnmấtđi,khôngcòncóđối lậpchủthểvàkháchthể,khôngcònôngchủvànôlệ,màsẽlàtínhvôhạn,làtínhchủthểchứađầynộidungphổquát,sẽlàvươngquốc của tính hiện sinh thuần túy. Sẽ hoàn toàn sai lầm, nếuxemxãhộihọcphủđịnh thuộcvềthếgiớibênkia, thếgiới thiênđàngsiêuviệt, thuộcvềcuộcđời“saucáichết”vàyênlòngvớichuyện làở thếgiớibênnày,nơi trầngian thườnghằng, trongcuộc đời trước khi chết, thì mọi chuyện vẫn cứ phải như cũ.Chúngtasẽthấyrằngđólàcáchhiểuhoàntoàntrángụyvềtậnthế,hiểutậnthếnhưkhôngcómộtýnghĩahiệnsinhnào.Trênthực tế biến đổi cấu trúc ý thức, chấmdứt khách thể hóa, tạo

dựngmộtxãhộicủanhữngngườitựdomàchỉtrongxãhộihọcphủđịnhmớicóthểhìnhdungđược,cònphảixảyracảở[cuộcđời]phíabênnàynữa.

Conngườisốngkhôngphảichỉtrongthờigianvũtrụcủavòngluân chuyển thiên nhiên và trong thời gian lịch sử bị xé vụn,hướng tới tương lai,mà conngười còn sống cả trong thời gianhiệnsinhnữa,conngườihiệnhữucảởbênngoàikháchthểhóado chính con người đặt ra. Chúng ta sẽ thấy ở phần cuối củacuốnsáchnày,là“tậnthế”,màtrongngônngữtriếthọccónghĩalà chấmdứt việckhách thểhóa, đòihỏi tính tích cực sáng tạocủaconngườivàđượcthựchiệnkhôngphảichỉở[cuộcđời]phíabênkia,màcònở [cuộcđời]phíabênnàynữa.Đâylànghịchlícủasốphậnconngườivàsốphậncủathếgiớivàphảitưduyvềchuyệnnàymộtcáchnghịchlí,chứkhôngthểtưduybằngcácphạmtrùduylíđược.Ôngchủvàkẻnôlệnóichungkhôngsaotưduyđược,chỉcóconngườitựdocóthểtưduyvềchuyệnnày.Ôngchủvàkẻnô lệsẽhếtsứcnỗ lựcngăncảncáochungcủakháchthểhóa,“tậnthế”,tiếntớiThiênđàng-vươngquốccủatựdovàcủanhữngngườitựdo,ôngchủvàkẻnôlệsẽtạoranhữnghìnhthứcngàycàngmớimẻhơncủachếđộthốngtrịvànôlệ,sẽthực hiện việc thay sắc phục mới mẻ hơn, những hình thứckháchthểhóamớimẻhơn,đểkhiếnchocáchànhđộngsángtạocủaconngườichịunhữngthấtbạinặngnề,khiếnchocáctộiáccủalịchsửsẽvẫntiếpdiễn.Thếnhưngnhữngngườitựdophảichuẩnbịchovươngquốccủamình,khôngphảichỉ“ởbênkia”,mà còn “ở đây” nữa, và trước hết phải chuẩn bị cho bản thânmình,sángtạobảnthânmìnhthànhnhữngngườitựdo,nhữngbảndiệncánhân.Nhữngngườitựdonhậnlấytráchnhiệmchomình.Nhữngkẻnôlệkhôngthểchuẩnbịmộtvươngquốcmớiđược,từ“vươngquốc”thựcchấtkhôngápdụngđượcởđây,cuộc

nổidậycủanhữngkẻnôlệbaogiờcũngtạoranhữnghìnhthứcnôlệmới.Chỉcónhữngngườitựdomớicóthểtrưởngthànhlênchovươngquốcấy.Ôngchủcócùngmộtsốphậnvớinhữngkẻnôlệ.Vàcầnphảitheodõixembiếtbaonhiêunhữnghìnhthứcđadạngvàtinhtếcủatínhnôlệvẫncònđangrìnhrậpvàcámdỗconngười.

ChươngII

1.TỒNTẠIVÀTỰDO.

TÌNHTRẠNGNÔLỆCỦACONNGƯỜIVÀOTỒNTẠI

Siêu hình học luôn nỗ lực để trở thành bản thể luận(ontology), thành triết học của tồn tại (бытие). Đó là truyềnthốngtriếthọcrấtcổxưa.Parmenideslànhàsánglậpchủchốtcủa truyền thống đó, ông chủ yếu là nhà bản thể luận. Platokhôngthểchấpnhậntínhtrừutượngấyvàđãthửlàmphứctạpvà chính xác hơn nữa vấn đề tồn tại. Nhưng từ Plato truyềnthốngbảnthểluậnlạivẫnđitiếp.TrongthờiđạihiệnnaynhữngđạibiểucủatriếthọcbảnthểluậnđềulànhữngngườitheohọcthuyếtPlato.Từlâutôiđãhoàinghitínhchânlícủabảnthểluậnnói chungvàbản thể luậnPlatonói riêng, vàđã thểhiệnđiềunàyngaytrongcuốnsáchcủamìnhÝnghĩasángtạo,trongđóđãkhẳngđịnhưutiếncủatựdotrướctồntại,mặcdùthuậtngữcủatôicònthiếurõràngvàchưađượcnhấtquán.Hiệnnay,hơnlúcnàokhác,tôichorằngbảnthểluậnlàtriếthọcsailầm.Tôichorằngtriếthọchiệnsinhlàchânlí,rằngcómộtkiểutưduykhácvàmộtcáchhiểukhácvềvấnđềcổxưacủaquanhệgiữabảnchất vàhiện sinh.Triếthọcđích thựcphải cốhướngđếnhiệnthựccụthể,đếncáihiệnhữu.Vàhiệnnayđangcómộttràolưunhưthếtrongtưduytriếthọc.Vảlại,ngaychínhPlatocũngđặt

rachânlívĩnhhằng,bấtchấpbảnthểluậntrừutượngcủaông.

Vấnđềtồntạitrướchếtlàvấnđềtrongmứcđộnàotồntạiđãlàcấutrúccủatưduy,tứclàkháchthểhóadochủthểtiếnhành,tứclàmộtthứgìđóthứcấpchứkhôngphảitiênkhởi.Tồntạilàmộtkháiniệm,tứclàmộtthứgìđóđãtrảiquatưduykháchthểhóa, trongnó có dấu ấn của trừu tượnghóa, nên vì vậy nónôdịch conngười nhưbất cứ khách thểhóanào. Trong tính chủquantiênkhởicủahiệnhữuhoàntoànkhôngcótồntại,chúngtakhôngcótrảinghiệmtínhhiệntồncủatồntại.ỞParmenides,tronghọc thuyếtPlato, trongbản thể luận, tồn tạiđích thực, lítưởng,làcáiphổquát-chung,còncáicáthể-đơnnhấtlàcáipháisinhvàcáitùythuộc,hoặclàcáihưảo.Cáilítưởng,cáicótínhtưtưởng là cái hiện thực đích thực. Những cái phổ quát là hiệnthực.Thếgiớisốnhiềuvàcáthểlàthếgiớithứcấp,đượcphảnánh,khônghoàntoànhiệnthực,trongthếgiớiấytồntạitrộnlẫnvớikhôngtồntại.ĐỉnhcaocủatưduyHiLạplànhưthế,nóvẫncònhiệulựccảtrongtriếthọcbảnthểluậnmới,cũngnhưmớinhất. Tuy nhiên, điều ngược lại mới đúng: chính cái thế giớithườngnghiệm,đượckhách thểhóa ấy, là vươngquốc của cáichung,vươngquốccủađịnh luật,vươngquốccủa tính tấtyếu,vương quốc của cưỡng bức [được cấu thành] bằng những khởinguyênphổquátcủatấtcảnhữnggìlàcáthểvàcábiệt,cònthếgiới khác của tinh thần là vương quốc của cái cá thể, cái đơnnhất,cáicábiệt,vươngquốccủa tựdo.“Cáichung”,cáicưỡngbứcmột cách khách quan, chỉ thống trị trong thế giới thườngnghiệmđó,nókhôngcótrongthếgiớitinhthần.Tráivớiýkiếnphổbiến,tinhthầnđốilậptrướchếtvới“cáichung”,nóchỉbiếtđếncáiđơnnhất,vấnđềcáiđơnnhấtvàcáisốnhiềuphảiđượcđặt ra theo cách thức khác với cách thức của Plato và nhữngngười theohọc thuyếtPlato.Tưduykhách thểhóa,ngoạihiện

hóacủaconngườicấutrúcnêntồntại,nhưlà“cáichung”,nhưlàcáiphổquát,vìvậycáicábiệt,“cáidịthường”,biếnthànhcáiriêngbiệt,cáibộphận.Thếnhưngchânlíhiệnsinhlàởchỗ,cáihiệnthựcdịthườnghiệnhữumộtcáchdịthường,còncáichunglà không hiện thực, và điều này hoàn toàn không phải theo ýnghĩamàcácnhàduydanhluậnkhẳngđịnh,họchỉđạidiệnchocực ngược lại của tư duy khách thể hóa và trừu tượng hóa.Nhữngnhàhiệnthựcchủnghĩa-theohọcthuyếtPlato(S.Frank,N.Lossky)chorằngcácnhàduydanh luậncứ tưởngrằng tínhhiện thựccủa“conngựanóichung”cónghĩa là “conngựanóichung”đangcàytrênđồngcỏnàođó.Họkhẳngđịnhngượclạirằng “con ngựa nói chung” hiện hữu như thống nhất tất cảnhữngconngựariêngbiệt.Tuynhiênvẫncònnguyêntínhsailầmcủaviệcđặtvấnđềtừcổxưatrongnhữngcuộctranhluậncủacácnhàhiệnthựcvàcácnhàduydanhluận,vẫncònlạiđốilậplogiccủacáichungvàcáiđơnnhất,củacáiphổquátvàcáicáthể.Thếnhưngđốilậpnàylàsảnphẩmcủatưduykháchthểhóa.Ởbêntronghiệnhữuthìcáiđơnnhất,cáicáthểlàcótínhphổquát,cáicụthể-cótínhphổquát,vàkhôngcócáiphổquátnào,nhưcáichung,hiệnhữucả.“Conngựanóichung”và“conngườinóichung”khônghiệnhữu,khônghềcósựthốngnhấttấtcả các con ngựa riêng biệt và con người riêng biệt như “cáichung”, thếnhưng trongmỗiconngựariêngbiệtvà trongmỗicon người riêng biệt hiện hữu tính phổ quát (chứ không phảitínhcùngchung)củahiệnhữungựavàhiệnhữungười.Thốngnhấttronghiệnthựckhônggiốngnhưthốngnhấttrongtưduy.Chúngtathấuhiểutínhphổquátcủaconngườiriêngbiệtkhôngphảithôngquaviệctrừutượnghóanhữngtínhchấtchungcủaconngườimàtathấy,màlàthôngquaviệcđisâuvàotínhđơnnhất của anh ta. Sử dụng thuật ngữ củaKant có thể nói rằng,

vương quốc tự nhiên là vương quốc của cái chung, còn vươngquốccủatựdolàvươngquốccủacáiđơnnhất.Thếnhưngvươngquốccủa tựdo làvươngquốccủa tinhthần.Triếthọcđặtkháiniệmtồntạivàocơsởcủamình,làsiêuhìnhhọctựnhiênluận.Tồntạilàtựnhiên,oysia[53],nóthuộcvềthếgiớiđượckháchthểhóa,sinhratừduylíhóa.Tưduytinhthầnnhưtồntại-cónghĩalà tưduynó theo tựnhiên luận,như là tựnhiên,như làkháchthể,thếnhưngtinhthầnkhôngphảilàkháchthể,khôngphảilàtựnhiên,khôngphảilàtồntại,tinhthầnlàchủthể,làhànhvi,làtựdo.Hànhvitiênkhởikhôngphảilàtồntại,tồntạilàhànhvibịđôngcứnglại.Nhữngnhàhuyềnhọcdạythậtđúngvàthậtsâusắc, rằng ThượngĐế không phải là tồn tại, rằng khái niệm cógiớihạnvề tồn tạikhông thểápdụngđượcchoThượngĐế,cóThượng Đế, nhưng không phải là tồn tại. “Ta là thực hữu” (Яесмь сущий) - điểmnhấn là “Ta” chứkhôngphải “thựchữu”.“Ta”,bảndiệncánhân, tiênkhởihơn là“tồntại”-mộtkếtquảcủatưduyphạmtrù.Bảndiệncánhântiênkhởihơntồntại.Đólàcơsởcủacábiệtluận.Tồntạilàsảnphẩmcủatưduytrừutượng,cònconmèoyêuquýkiacủatôithìhiệnhữu.Tồntạikhôngcóhiệnhữu.Dovậykhôngđượcđặttồntạivàocơsởcủatriếthọc,bởivìkháiniệmấynhậpnhằnghainghĩa.Tồntạivừalàchủthểvừa là thuộc tính,vừa làchủngữvừa làvịngữ.VI.Solovievđềnghịsửdụngtừthựchữu(сущее)đểkíhiệuchủthểcủatồntại.Thếnhưngthựchữugắnvớihiệnhữu(существование).Cámdỗbảnthểluận,cámdỗtồntại,trởthànhmộttrongnhữngnguồngốctìnhtrạngnôlệcủaconngười.Conngườiđãbịthừanhậnlànô lệ của tồn tại - cái quyết định trọn vẹn anh ta, con ngườikhôngđượctựdotrongquanhệvớitồntại,bảnthântựdocủaanhtađượcsinhrabởitồntại.Bảnthểluậncóthểnôdịchconngười,vấnđềcơbảnlàvấnđềquanhệcủatồntạivàtựdo,của

tồntạivàtinhthần.

Cầnphảilựachọngiữahaitriếthọc-triếthọcthừanhậnưutiêncủatồntạitrướctựdo,vàtriếthọcthừanhậnưutiêncủatựdotrướctồntại.Lựachọnnàykhôngthểchỉđượcxácđịnhbởiriêngtưduy,nóđượcxácđịnhbởitoànbộtinhthần,tứclàcảýchínữa.Cábiệtluậnphảithừanhậnưutiêncủatựdotrướctồntại.Triếthọcưutiêntồntại là triếthọcvôdiệnmạo.Hệthốngbảnthểluậnthừanhậnưutiêntuyệtđốicủatồntạilàhệthốngtấtđịnhluận.Mọihệthốngđượckháchthểhóamangtínhtrítuệlàhệthốngtấtđịnhluận.Nódẫnxuấtratựdotừtồntại, tựdohóara là tồn tạiđược tấtđịnhhóa, tức là rốtcuộc tựdo làsảnphẩmcủatấtyếu.Tồntạihóaralàtínhtấtyếulítưởng,trongđókhôngthểcócácđộtphá,tồntạilàthốngnhấtdàyđặc,tuyệtđối.Thếnhưngtựdokhôngthểdẫnxuấtđượctừtồntại,tựdobámrễvàocáiphi-thực-hữu,vàochiềusâukhôngđáy,vàophi-tồn-tại,nếunhưsửdụngthuậtngữbảnthểluận.Tồntạikhôngđặtcơ sở cho tự do, không xác định tự do, không sinh ra tự do.Khôngcótồntạidàyđặc,liêntục.Cónhữngđộtphá,nhữnggiánđoạn,nhữngchiềusâukhôngđáy,nhữngnghịchlí,cónhữngsiêuthăng (трансцензус). Vì vậy chỉ có tự do hiện hữu, chỉ có bảndiệncánhânhiệnhữu.Ưutiêncủatựdotrướctồntạicũnglàưutiên của tinh thần trước tồn tại. Tồn tại - tĩnh tại, tinh thần -năngđộng.Tinhthầnkhôngphảilàtồntại.Khôngđượctưduytinhthầntheocáchtrítuệ,nhưmộtkháchthể,tinhthầnlàchủthể và tính chủ quan, là tự do và hành vi sáng tạo. Tínhnăngđộng, tínhhoạtđộng, sáng tạo,đối lậpvới cáchhiểu trí tuệvềtồntại.Lítríchungvôdiệnmạotrigiáccáivôdiệnmạo,cáitồntạichung,cáikháchthể,lànhữngthứbịlàmchoxalạvớihiệnhữu của con người. Triết học trí tuệ bao giờ cũng mang tínhphảncábiệtluận,triếthọcchấtsốngcũngvậy.Trigiáccủabản

diệncánhânvàtựdogắnliềnvớilítrícábiệt,vớiýchívàtínhhoạtđộngtíchcực.Haiquanđiểmvachạmnhau:1)cómộttrậttựkhôngđổi,vĩnhcửu,hợplí,củatồntại,nóthểhiệntrongtrậttự xã hội, vốn không phải do con người tạo nên và con ngườiphảiphục tùngnó;2)nhữngcơsởcủađờisống thếgianvàxãhộibị tổn thươngbởi tình trạngsađọa,nhữngcơ sởấykhôngphảilàvĩnhcửuvàkhôngphảidoápđặttừbêntrên,chúngthayđổitùytheotínhhoạtđộngtíchcựccủaconngườivàsángtạo.Quanđiểmthứnhấtnôdịchconngười,quanđiểmthứhaigiảiphóngconngười.Bảnthểluậnlànhậnthứcvôdiệnmạo,làchânlívôdiệnmạo.Hàihòađượcquyhoạchtrướccủatồntại,thốngnhất của cái toàn vẹn, như là chân lí, điều thiện, công bằng,[nhữngthứđó]khôngtồntại.QuanđiểmHiLạpvềthếgianđãdựatrênchiềmngưỡngmĩhọccáitoànvẹn.Thếnhưngtrênthếgiancóđốichọicủanhữngsứcmạnhphâncực,nênvìthếkhôngchỉcótrậttự,màcòncóvôtrậttự,khôngchỉcóhàihòa,màcòncóbấthàihòa.J.Bohmehiểusâusắcđiềunàyhơnaihết.Trậttựthếgian, thốngnhất thếgian,hàihòathếgiangắn liềnvớicácđịnhluậtlogic,cácđịnhluậttựnhiên,cácluậtlệnhànước,gắnvớiquyềnlựccủa“cáichung”,vớiquyềnlựccủacáitấtyếu.Đólàkháchthểhóadosađọasinhra.Trongmộtthếgiớikhác,thếgiớicủatinhthần,mọithứđềutựdo,mọithứđềucáthể,khôngcó“cáichung”,khôngcócáitấtyếu.Thếgiớilàbịkháchthểhóa,tứclàtinhthầnbịlàmchoxalạvớichínhbảnthânmình.Cóthểnóimộtcáchsâusắchơn:tồntạilàlàmchoxalạvàkháchthểhóa,làbiếntựdothànhtấtyếu,biếncáicáthểthànhcáichung,cái cá biệt thành cái vô diệnmạo, là chiến thắng của lí trí đãkhôngcòngắnbóvớihiệnhữucủaconngười.Thếnhưnggiảiphóngconngườicónghĩalàtrảlạitinhthầnvềvớibảnthânnó,tứclàvềvớitựdo.NgaycảđốivớiHegeltinhthầncũnglàhữu

thểhiệnhữuchochínhbảnthânnó.NhưngHegelđãkhônghiểurằngviệckháchthểhóatinhthầnlàtìnhtrạngnôlệ,đãkhônghiểu được bản diện cá nhân, đã không hiểu được tự do vốnkhôngphải làtínhtấtyếuđãđượctrigiác.Schopenhauertỏrađúng đắn hơn Hegel trong việc thấu hiểu khách thể hóa. Thếnhưng khách thể hóa sinh ra không đơn thuần bởi tính địnhhướngnhấtđịnhcủaýchí,màcònbởimongmuốnkhônnguôilàđượcởtrongthếgiớibịkháchthểhóa.

Saukhiđiquatriếthọcmới,họcthuyếtcủaPlatođãbiếnđổiđángkể,vàbiếnđổiấyvừalàmxấuđi,vừalàmtốtlên.Ýtưởng(идеи) tronghọc thuyết của Plato, eidos[54], là những dòng tộc.Thiên tàinghệ thuậtcủaPlatođãchochúngmộtđời sốngđộcđáo. Triết học duy lí mới đã biến đổi triệt để những ý tưởngmangtínhdòngtộcHiLạpthànhcáckháiniệm.ỞHegelthếgiớilàtựkhaimởtheobiệnchứngcủakháiniệm,cáikháiniệmcóvẻnhưbiếtkhaokhátđammê.Nhưngchínhđiềunàytốgiáctínhchấtcủakháiniệmcótínhdòngtộc,tínhphụthuộccủanóvàocác cấu trúc của tư duy, phụ thuộc vào kiểu tư duy phạm trù.Chủ nghĩa duy tâm (= chủ nghĩa hiện thực trong ý nghĩa thờitrungđại)đãkhôngphụthuộcvàokháiniệmchủthể.Cônglaocủatriếthọcmớilàởchỗnóđãkhaimởtínhhoạtđộngcủachủthểtrongcấutrúcthếgiớikháchthểhóa.CônglaocủaKantđặcbiệt vĩ đại, ông đã dọn sạchmiếng đất cho con đường triết líhoàntoànmới,mặcdùchínhônglạikhôngbướcvàođó.Tồntạinhưkhách thể, tồn tạicủacáichung-phổquát, làcấu trúccủachủthểvớitínhđịnhhướngnhấtđịnhtronghoạtđộngcủanó.Tồntạihóaralàchuyểndịchcáihiệnhữu,tứclàcáihiệnthực-tiênkhởivàcụthể,từtrongchiềusâucủachủthểsangcáichiềusâuhưảocủakháchthểbịngoạihiệnhóa.Khiđóthìcáichunghóara làcáicaonhất,cáicáthể làcái thấpnhất.Thếnhưngở

chủ thể trong chiều sâu của hiện hữu thì cái cá thể là cái caonhất,cáichung làcái thấpnhất.Cáigì làcáichủyếunhất,cáitiênkhởinhấttrongconngựađơnnhất-ýtưởngconngựa,cáichungở trongnó,hay làcáicá thể,không lặp lạiđượcở trongnó? Đây là vấn đề vĩnh cửu. Chính là cái cá thể-không lặp lạiđượctrongconngựađơnnhấtlàcáiphongphúvàđầyđủnhất,nhưngđiềuchủyếunhất,ấy làngaycảcáimàchúng tagọi là“cái chung” trong con ngựa, cái tính ngựa của nó, cũng chỉ làphẩmtínhhóacủacáicáthể-khônglặplạiđượcvàcáiđơnnhất.Conngườicáthể-khônglặplạiđược,đơnnhất,cũngchứađựngtrong bản thânmình tính phổ quát nhân tính, chứ không gianhậpvàonónhưmộtbộphận tùy thuộc.Cũngvậy, bất cứ cáihiệnhữucụ thểnàocũngphongphúhơnvà tiênkhởihơncáitồn tại trừu tượng. Phẩm tính bị trừu tượng hóa của tồn tại,thuộc tínhcủa tồn tại, chỉ làbộphậncấu thànhbên trongcủacáihiệnhữu-cụthể,cáiđơnnhất;cáichung-cóphẩmtínhtồntại, cái chung - có tính phổ quát, cái chung - nhân bản, nằmtrongbảndiệncánhânconngườicụthể,chứkhôngphảingượclại.Tồntạitrừutượnglàsảnphẩmcủatưduycấutrúc,nókhôngcóhiệnhữunộitạinào.Tồntạikhônghiệnhữu,nóitheothuậtngữthờitrungđại,bảnchấtkhôngcóhiệnsinh.Cáihiệnthựcmàchúngtagắnvới tồntạichỉ là tínhchấtnội tại,phẩmchấtcủanhữnghữuthểvànhữnghiệnhữucụthể,nóởtrongchúng,chứkhôngphảichúngởtrongnó.Phẩmgiácủahữuthểcụthể,củabản diện cá nhân con người, được xác định hoàn toàn khôngphảibằngcáiphổquátlítưởngởtrongnómànóphảiphụctùng,màchínhlàbằnghiệnhữucáthể-cábiệtcụthể,bằnghìnhthứccáthể-cábiệtcủaviệckhaimởcáiphổquátởbêntrong.Hữuthểcụ thể,bảndiệncánhânconngười,khôngphục tùng theocái“tồntại”nàocả.Tìnhtrạngphụctùngấylàsảnphẩmcủaýthức

nôlệ.Tìnhtrạngnôlệvào“tồntại”chínhlàtìnhtrạngnôlệtiênkhởicủaconngười.Thậtsailầmkhichorằngýthứcconngườitrongnhữngyếutốnghĩavụchungkhôngcótínhchủquan,màcó tínhphổquátmộtcáchkháchquan,haynóinhưcông tướcTrubetskoy[55],làýthức“xãhộichủnghĩa”.Trongýthứcxảyrakháchthểhóavàphụctùngtheocáichung-phổquát,nhưngoạihiệnhóa trongquanhệ với bảndiện cánhân.Trong thực tế ýthứccótínhphổquátở trongtínhchủquancủamình,ở trongviệckhaimởnhữngphẩmtínhphổquáttrongtínhchủquanấy,khôngphảilànhữngphẩmtínhphổquátbịngoạihiệnhóa,màlànhữngphẩmtínhphổquátnộitâm.

***

Triếthọcxãhội,xuấthiệntrênnềntảngcủahọcthuyếtPlato,nhìnthấynhữngcơsởlítưởngcủaxãhộitrongcácquyluậttấtyếu. Đồng thời xảy ra sự tuyệt đối hóa giả trá, gần như thầnthánhhóacácquyluậttựnhiênvàcácluậtlệxãhội.ĐiềunàycóthểthấyđượctrongphổquátluậncựcđoancủaSpann[56],vàởS.Frank trongmột hình thứcmềmmỏng hơn. Tiền đề triết họcbaogiờcũnglàưutiêncủatồntạitrướctựdovàưutiêncủatồntạitrướctinhthần.Đồngthời,sựthừanhậnphầnnàođốivớitựdocónghĩa làdẫnxuấtnóra từ tấtyếu, từ tấtyếu lí tưởng, tấtnhiênrồi,vàphụctùngtheonó.Thếnhưngtínhtấtyếulítưởngkhônghềkémphầnthùđịchđốivớitựdohơnchútnào,sovớitấtyếuvậtchất.ChủnghĩaduytâmĐứckhôngphảilàtriếthọccủatựdovàcũngkhôngmuốnlànhưthế.GầnvớitựdohơnlàKant,nhưđốinghịchlạivớimọithứtấtđịnhluận,bởivìtriếthọccủa ông không phải là triết học nhất nguyên luận. Schellingcũngđãtoantínhđặtvấnđềtựdo,tuynhiên,triếthọcđồngnhất

không thuận lợi cho điều này. Triết học Hegel hoàn toàn thùđịch với tự do, Fichte cũng vậy,mặcdù chỉ thùđịchmộtnửa.Không thấu hiểu tự do cũng là không thấu hiểu bản diện cánhân.

Những trào lưu tư tưởngxuấthiện từhọc thuyếtPlatovà từchủnghĩaduytâmĐứckhôngthểdẫnđếntriếthọctựdo.Nhữngtrào lưu của triết học Pháp thế kỉ XIX - Maine de Biran,Renouvier, Ravaisson, Lequier, Lachelier, Boutroux và nhữngngườikhác-thuậnlợihơnchotriếthọctựdo.Thếnhưngvấnđềcầnđượcđàosâuhơn.Triếthọctựdokhôngphảilàtriếthọcbảnthể luận. Triết học bản thể luận rốt cuộc phải đi đếnmột hệthốngkhépkíncủatấtđịnhluận.Tồntại,nhưlàtưduycấutrúcranó,tồntại,nhưlàmộtkháiniệm,làvươngquốccủahạnđịnh,khôngphảilàhạnđịnhvậtchất,vậtthể,màlàhạnđịnhlítưởng.Chínhcáihạnđịnhlítưởnglàcáihạnđịnhtànnhẫnnhất,đồngthờilạitựbanchomìnhmộttínhchấtcaothượng,khácvớihạnđịnhvậtchất.Hạnđịnhlí tưởnglàphổquát luậnbịngoạihiệnhóa,kháchthểhóa.Thếnhưngphổquátluậnấylàkẻtửthùcủatựdo conngười, kẻ tử thù củabảndiện cánhân. Cá biệt luậncũnglàphổquátluận,nhưngnókhácbiệthẳnvớichủnghĩacánhân.Đókhôngphảilàphổquátluậnbịngoạihiệnhóavàothếgiớikhách thể,biếnconngười thànhbộphận tùy thuộc,mà làphổquátluậnnộihiệnhóa,mangtínhchủthể,nằmtrongchiềusâucủachínhbảndiệncánhân.Mọihệthốngphổquátluậnxãhộimang tínhngôi thứđều làhệ thốngphổquát luận chuyểndịch sang thế giới khách thể của conngười bị ngoại hiệnhóa,nênvìthếnóbắtconngườilàmnôlệchomình.Cáitôilàcáiđốilậpcơbản [củahệ thốngnhư thế].Tồn tại củabản thể luận làmộtđồvậtkhảdĩtưduyđượctheotựnhiênluận,làtựnhiên,làbảnthể,nhưngkhôngphảilàhữuthể,khôngphảilàbảndiệncá

nhân,khôngphảilàtinhthần,khôngphảilàtựdo.Trậttựngôithứcủatồntại từThượngĐếđếncátbụi, làmộttrật tựápbứccủacácđồvậtvàcácbảnthểtrừutượng.Trậttựấyápbứcvànôdịch-vừanhưmộttrậttựlítưởng,vàvừanhưmộttrậttựhiệnthực,-trongđókhôngcóchỗchobảndiệncánhân.Bảndiệncánhânởbênngoàitồntại,nóđốikhángvớitồntại.Tấtcảnhữnggìcábiệt,đíchthựchiệnsinh,hiệnthựcthựchữu,đềukhôngcóbiểuhiệnchung,nguyêntắccủachúnglàkhônggiốngnhau.Kĩthuật hóa, cơ giới hóa thiết lập tình trạng giốngnhau củamọithứ,đólàmộttrongnhữnggiớihạncủakháchthểhóavôdiệnmạo.

Ýtưởngtrừutượngvềtồntại,nhưlàvươngquốccủamộttrậttự không đổi,mang tính chung-trừu tượng, luôn luôn nô dịchtinh thầnsáng tạo tựdocủaconngười.Tinh thầnkhôngphụctùngtheotrậttựcủatồntại,nóxâmnhậpvàotrongđó,xéráchnóvàcóthểbiếnđổinó.Hiệnhữucábiệtgắnliềnvớitựdotinhthầnấy.Nóđòihỏiphảithừanhậntồntạinhưmộtcáigìđóthứcấp.Nguồngốccủatìnhtrạngnôlệlàtồntạinhưmộtkháchthể,tồn tại bịngoạihiệnhóa tronghình thứcduy lí hayhình thứcchất sống. Tồn tại nhưmột chủ thể hàm nghĩamột thứ hoàntoànkhácvàphảiđặttênkhácchonó.Tồntạinhưmộtchủthểlàhiệnhữucábiệt,làtựdo,làtinhthần.Nỗidằnvặtgaygắtcủavấnđềbiệnthầnluận,nhưtathấychẳnghạnởDostoevskytrongphépbiệnchứngcủaôngvềgiọtnướcmắtcủađứabévàvềviệctrảlạitấmvédẫnvàohàihòathếgian[57],làcuộcnổiloạnchốnglạiý tưởng tồn tại,như làvươngquốccủacái chung-phổquát,nhưlàhàihòathếgianđènénhiệnhữucánhân.ỞKierkegaardđiềunàylạitheocáchthứckhác.Trongcuộcnổiloạnnàycósựthậtvĩnhhằng,sựthậtnóirằngbảndiệncánhânđơnnhấtvàsốphậncủanó làmộtgiá trị lớnhơntrật tựthếgian, lớnhơnhài

hòacủacáitoànvẹn,lớnhơntồntạitrừutượng.VàđócũnglàsựthậtKitô giáo.Kitô giáohoàn toànkhôngphải là bản thể luậntrongýnghĩaHiLạpcủa từngữ.Kitôgiáo là cábiệt luận.Bảndiệncánhânnổiloạnchốnglạitrậttựthếgian,chốnglạitồntạinhưvươngquốccủacáichung,vàtrongcuộcnổiloạnấynóliênkếtvớiThượngĐếnhưvớimộtbảndiệncánhân,chứhoàntoànkhông liên kết với thốngnhất toàn thể, với tồn tại trừu tượng.ThượngĐếđứngvềphíabảndiệncánhân,chứkhôngđứngvềphía trật tự thế gian và thống nhất toàn thể. Cái gọi là chứngminhtồntạicủaThượngĐếchỉlàtròchơicủatưduytrừutượng.Ýtưởngthốngnhấttoànthể,hàihòathếgianhoàntoànkhôngphảilàýtưởngKitôgiáo.Kitôgiáođầykịchtínhquanhệvớicácbảndiệncánhânchốnglạinhấtnguyênluận.ThượngĐếchẳngsángtạonênmộttrậttựthếgiannàovàNgườicũngchẳnggắnliềnvớitồntạinàotrongsángtạocủamình.ThượngĐếchỉsángtạoranhữnghữu thể,nhữngbảndiệncánhân,vàsáng tạorachúngnhưnhữngnhiệmvụkhảdĩ thựchiệnđượcbằng tựdo.Chươngtiếptheosẽnóivềđiềunày.Sựthậtkhôngđứngvềphíasiêuhìnhhọc của cáckháiniệm, khôngđứng vềphíabản thểluận liênhệvới tồntại,sự thậtđứngvềphía trigiác tinhthần,liên hệ với đời sống tinh thần cụ thể và được thể hiện bằngnhững biểu tượng, chứ không phải bằng những khái niệm.Huyềnhọcmuốntrigiáckhôngởtrongcáckháiniệm,nhưngnólạithườngcóxuhướngnhấtnguyênluận,mangtínhthùđịchvớibảndiệncánhân,nócóthểbịsiêuhìnhhọctrángụythâmnhậpvào.Sựthậtchỉđứngvềphíahuyềnhọcvàtriếthọccábiệtluậnđầykịchtính,vàởđỉnhcaocủamìnhnóphảilàbiểutượngcủacuộcsốngvàcủaconđườngtinhthần,nhưngkhôngphảilàmộthệ thống các khái niệm và ý tưởng, vươn cao tới ý tưởng tốithượngvềtồntại.Conngườiđượcđặtvàoconđườngtinhthần

củamình,conđườngtrigiáccủamình,khôngphảilàtrướctồntạivốn làcáihoàn toànkhôngphải tiênkhởivàđãhàmnghĩaduylíhóarồi,màlàtrướcchânlínhưmộtbíẩncủahiệnhữu.Vàconngườiđượcđặttrướckhôngphảimộtchânlítrừutượng,màlàtrướcChânlí,nhưconđườngvàcuộcsống.“Tahiểnhiệnnhưchânlí,conđườngvàcuộcsống”.Điềuđócónghĩarằngchânlílàbảndiệncánhâncụ thể, làconđườngvàcuộcsốngcủanó,mộtchânlínăngđộngcaođộ,khônghiệntồntrongdạnghoàntấtvàđôngcứng.Chânlíkhôngcótínhgiáođiều.Chânlíchỉcótronghànhvisángtạo.Chânlíkhôngphải làtồntại,vàtồntạikhôngphải làchânlí.Chânlí làcuộcsống, làhiệnhữucủacáiđanghiệnhữu.Chỉcócáiđanghiệnhữulàhiệnhữu.Tồntạichỉlàcáiphầncủacuộcsốngbịđônglại,khôcứng,chỉlàcuộcsốngbịnémvàokháchthểhóa.Vàvấnđềtồntạigắnliềnkhôngthểtách rời với vấnđềThượngĐế.Ởđâymộthình thức khác củatìnhtrạngnôlệđangrìnhrậpconngười.

2.THƯỢNGĐẾVÀTỰDO.

TÌNHTRẠNGNÔLỆCỦACONNGƯỜIVÀOTHƯỢNGĐẾ

Cần có sự phân biệt thật rành mạch giữa Thượng Đế và ýtưởng của con người về Thượng Đế, giữa Thượng Đế nhưmộthữu thểvàThượngĐếnhưmộtkhách thể.GiữaThượngĐếvàconngười làý thứccủaconngười, làngoạihiệnhóavàphóngchiếutrạngtháihữuhạncủaýthứcấy,làkháchthểhóa.ThượngĐếbịkháchthểhóalàđốitượngchothóisùngbáimangtínhnô

lệcủaconngười.ThếnhưngnghịchlínằmởchỗThượngĐếbịkhách thểhóa làThượngĐếbị làmchoxa lạ với conngười vàthống trị conngười, và đồng thời, ThượngĐế tạo nên bởi tínhhữu hạn của con người cũng phản ánh tính hữu hạn ấy. Conngườitựahồnhưrơivàotìnhtrạngnôlệchochínhngoạihiệnhóavàkháchthểhóacủamình.Feurbachđãđúng,mặcdù[chỉriêng]điềunàykhônggiảiquyếtđượcvấnđềvềThượngĐế.ConngườisángtạoraThượngĐếtheohìnhtượngcủamìnhvàtươngđồngvớimình,đưavàoThượngĐếkhôngchỉcáitốtnhấttronghìnhtượngcủamình,màcảcáixấunhấtnữa.ỞThượngĐếđượckhaimởchoýthứcconngười,códấuấncủanhânhìnhluậnvàmôphỏngtheoxãhội[58].Môphỏngtheoxãhộitrongýtưởngcủacon người về Thượng Đế đặc biệt quan trọng cho chủ đề củachúngta.Nhữngquanhệxãhộicủangườita,nhữngquanhệnôlệvàthốngtrịđầyrẫytronglịchsửloàingười,đượcphảnánhlạitrong những ý tưởng của con người về Thượng Đế. Ý thức vềThượngĐếđòihỏi thanh lọc thườngxuyên, trướchết là thanhlọcđitấtcảnhữnggìthuộcvềmôphỏngtheoxãhộimangtínhnôlệ.NgườitađãchuyểnnhữngmốiquanhệgiữaôngchủvàkẻnôlệlấytừđờisốngxãhộisangnhữngquanhệgiữaThượngĐếvàconngười.KhingườitanóirằngThượngĐế làôngchủ,conngườilànôlệ,thìngườitađãtưduytheomôphỏngxãhội.ThếnhưngtrongThượngĐếvàmốiquanhệcủaNgườiđốivớiconngườichẳngcógìgiốngvớinhữngquanhệxãhộicả,phạmtrùthấp hèn của con người về thống trị không thể áp dụng choThượngĐế.ThượngĐếkhôngphải làôngchủvàkhông thốngtrị. Chẳng có quyền lực nào cố hữu nơi Người. Ý chí vươn tớihùngmạnh không đặc trưng cho Người. Người không đòi hỏisùng bái nô lệ của kẻ không được tự do. Thượng Đế là tự do,Ngườilàngườigiảiphóngchứkhôngphảilàôngchủ.ThượngĐế

đem lại cảmnhận tựdo, chứkhôngphải cảmnhận tùy thuộc.ThượngĐếlàtinhthần,tinhthầnkhôngbiếtđếnnhữngquanhệthống trị vànô lệ.Khôngđược tưduyThượngĐế tương tự vớinhữnggìxảyratrongxãhội,cũngnhưnhữnggìxảyratrongtựnhiên.TrongquanhệvớiThượngĐế,khôngđượctưduytheotấtđịnhluận,ThượngĐếkhôngtấtđịnhđiềugì;khôngđượctưduytheolốinhânquả,Ngườikhôngphảilànguyênnhâncủabấtkìchuyệngì.ỞđâychúngtađứngtrướcBíẩn,vàđốivớiBíẩnnàykhông thểápdụngbất cứ tươngđồngnàovới tính tất yếu, vớitính nhân quả, với thống trị/với tính nhân quả trong các hiệntượngtựnhiên,vớithốngtrịtrongcáchiệntượngxãhội.Chỉcótươngđồngvớicuộcsốngtựdocủatinhthầnlàkhảdĩ.ThượngĐế hoàn toàn không phải là nguyên nhân của thế giới, Ngườikhôngtácđộng lên tâmhồnconngườinhưtínhtấtyếu;Ngườikhông xử án giống như tòa án trong đời sống xã hội của conngười, Người hoàn toàn không phải là ông chủ và quyền lựctrong đời sống của thế giới và con người. Đối với Thượng Đếkhôngápdụngđược tấtcảnhữngphạmtrùmôphỏng theoxãhội và vũ trụ ấy. Thượng Đế là Bí ẩn, nhưng là Bí ẩnmà conngườisiêuviệttới,màconngườihướngtới.Hiểubiếtthượngđếtrá ngụy theo kiểu nô lệ, nhận thức Thượng Đế theo lối khẳngđịnh(cataphatic)kiểunôlệ,lànơitrúẩncuốicùngchothóisùngbái thần tượng của conngười.Khôngphải ThượngĐếnô dịchconngười,ThượngĐếlàngườigiảiphóng,màchínhlàthầnhọc,cámdỗthầnhọcđãnôdịchconngười.ThóisùngbáithầntượngcũngcóthểcócảtrongquanhệvớiThượngĐế.Nhữngquanhệxãhội theokiểunô lệcũngđượcchuyểndịchsangchonhữngmốiquanhệcủaconngườivớiThượngĐế.ThượngĐếđượchiểunhưmộtkháchthểvớitấtcảcáctínhchấtcủathếgiớikháchthể,chínhlànguồngốccủatínhnôlệ.ThượngĐếnhưmộtkháchthể

chỉ làmộtsứcmạnh tựnhiêncaonhấtđược tuyệtđốihóacủahạn định, hoặc là sứcmạnh cao nhất được tuyệt đối hóa củathốngtrị.Ởtrongtựnhiêncótấtđịnhluậnthìởtrongxãhộicóthốngtrị.ThếnhưngThượngĐếnhưmộtchủthể,nhưhiệnhữuởbênngoàimọikháchthểhóa,chínhlàtìnhyêuvàtựdo,khôngphảilàtấtđịnhluận,khôngphảilàthốngtrị.BảnthânNgườilàtựdovàchỉcó thểbancho tựdo.DunsScott[59]đãđúng trongviệcbảovệchotựdocủaThượngĐế,nhưngtừtựdocủaThượngĐếônglạiđưaramộtkếtluậntrángụyvàmangtínhnôlệ,ấylàthừa nhận Thượng Đế có quyền lực thống trị vô biên. KhôngđượctạochomìnhbấtcứkháiniệmnàovềThượngĐế,nhấtlàkhôngđượcápdụngchoThượngĐếkháiniệm tồn tại, làkháiniệm luôn luônhàmnghĩa tấtđịnh luậnvà luôn luôn làduy líhóa.ChỉcóthểtưduyvềThượngĐếtheocáchbiểutượng.Thầnhọcđúngđắn là thầnhọcphủđịnh (apophatic)chứkhôngphảithầnhọckhẳngđịnh(cataphatic),nhưngcũngchỉđúngđắnmộtphần.ĐiềunàykhôngcónghĩaThượngĐếlàbấtkhảtri,nhưởSpencer[60]chẳnghạn.VớiThượngĐế,cuộcgặpgỡvàgiaolưulàkhảdĩ,cuộcđấutranhđầykịchtính làkhảdĩ.Đây làcuộcgặpgỡ,giaolưuvàcuộcđấutranhcủanhữngbảndiệncánhân,màgiữa họ với nhau không có hạn định và tính nhân quả, cũngkhôngcóthốngtrịvàphụctùng.Huyềnthoạitôngiáoduynhấtđúngkhôngphải là chuyệnnói rằngThượngĐế là ông chủvàđangcốthốngtrị,màlàchuyệnThượngĐếuhoàitớingườikháccủamình,theotìnhyêuđượchồiđápvàchờđợiviệcđáplạiđầysángtạocủaconngười.CònquanniệmgiatrưởngvềThượngĐếthìphụthuộcvàonhữngquanhệdòngtộcmangtínhxãhộivàphảnánhlạinhữngquanhệấy.TronglịchsửtrigiácThượngĐếcủaconngười,khônghiếmkhingườitađãnhậnlầmquỷsứlàThượngĐế.

Trongcáchọcthuyết thầnhọcmangtínhnô lệ luôn luôncóngoạihiệnhóa tinh thần.Ngoạihiệnhóa tinh thầnấy luôn lôicuốn người ta vào lĩnh vực tư duy trừu tượng, khiến người takhôngchúývào trảinghiệmtinh thầnnội tâm.Tinh thầnbaogiờcũngcótínhchủquan,vàsiêuviệthóaxảyratrongtínhchủquanấy.Khuynhhướngkháchthểhóaýthứcdẫnđưavàolĩnhvựckhác.Kháchthểhóalàthànhtựuhuyễntưởngcủacáisiêuviệt.Chínhcáisiêuviệtbịkháchthểhóađãkhiếnchoýthứcbịbỏlại trongtínhtựtại.Cáiýthứckháchthểhóa [mọithứ]ở lạitrongvòng luẩnquẩncủa tính tự tại,dùchonócókhẳngđịnhbao nhiêu đi nữa về tính khách quan của cái siêu việt. Đó làkhẳngđịnhsángtỏnhấtchonghịchlívềchuyệncáikháchquanmang tính chủ quan, còn cái chủ quan lại mang tính kháchquan,nếusửdụngcáithuậtngữđãlỗithờiấy.KháiniệmTuyệtđối là tậncùngcựcđoancủa tưduy trừutượngkháchthểhóa.TrongTuyệtđốiđãchẳngcòndấuhiệunàocủahiệnhữu,chẳngcòn dấu hiệu nào của đời sống. Tuyệt đối không chỉ thuộc vềkhảihuyềntôngiáo,màcònthuộcvềtriếthọctôngiáovàthầnhọc,nólàsảnphẩmcủatưduy.Tuyệtđốitrừutượngchiasẻsốphậncủatồntạitrừutượng,vốnlàcáichẳngkhácgìvớiphitồntại.KhôngthểcầunguyệnvớiTuyệtđối,khôngthểcócuộcgặpgỡđầykịchtínhvớiTuyệtđối.Chúngtagọicáikhôngcóquanhệvới cái khác, không cần đến cái khác, là Tuyệt đối. Tuyệt đốikhôngphảilàhữuthể,khôngphảilàbảndiệncánhânvốnluônluôn đòi hỏi đi khỏi bản thânmình và gặp gỡ với bản diện cánhân khác. Thượng Đế của khải huyền, Thượng Đế của Kinhthánhkhôngphải làTuyệtđối,ởtrongNgườicócuộcsốngđầykịch tính và có chuyểnđộng, có quanhệ với cái khác, với conngười,vớithếgiới.ĐólàthôngquatriếthọcAristotlengườitađãbiếnThượngĐếcủaKinhthánhthànhhànhvithuầntúyvàloại

bỏkhỏiThượngĐếmọichuyểnđộngnộitại,mọikhởinguyênbikịch.Tuyệtđốikhôngthểđikhỏibảnthânmìnhđểsángtạorathếgiới,khôngthểgánchoTuyệtđốichuyểnđộngvàbiếnđổi.Tính thần thánh[61] của Eckhardt[62] và những nhà huyền họckhôngphảilàTuyệtđốinhưtậncùngcủatrừutượnghóa,màlàBíẩn tậncùng,đốivớiBíẩnấychẳng thểápdụngđượcphạmtrùnàocả.NhưngkhôngthểnóivềBíẩnấynhưlànósángtạonênthếgiớivàởtrongmốitươngquanvớithếgiớinày.ThượngĐếkhôngphải làTuyệtđối,ThượngĐếlàtươngđốiđốivới tạovật,đốivớithếgianvàconngười,vàvớiThượngĐếcũngxảyrabi kịch của tự do, của tình yêu. Nhưng sâu hơn nữa, ra ngoàinhữnggiớihạncủamọisuy tưởng,ở tậncùngcủa trảinghiệmtinhthần,làTínhthánhthiệnkhôngthểđạttới,màtriếthọcđặttênmộtcáchkhônghoànhảovàduylílàTuyệtđối.Khingườitacố thấu hiểu Bản thân Thượng Đế, Thượng Đế khai mở chứkhôngẩngiấu,thìlạithànhracáchhiểuquânchủvềThượngĐế-cáchhiểunày lànguồngốccủacámdỗ thầnhọcvàcủa tìnhtrạngnôlệ.KitôgiáokhôngphảilàkhảihuyềnThượngĐếnhưmộtquânvươngcựcquyền;khảihuyềnKitôgiáoNgườiConTraicủaThượngĐế,bịhisinh,đaukhổ,bịđóngđinh,đãngănngừatrướcđiềunày.ThượngĐếkhôngphảilàquânvươngcựcquyền,ThượngĐếlàThượngĐếđangđaukhổcùngvớithếgianvàconngười,làTìnhyêubịđóngđinh,làngườigiảiphóng.Ngườigiảiphónghiện ra khôngphải nhưquyền lực,mà là bị đóngđinh.ĐấngcứuchuộclàNgườiGiảiphóng,chứkhôngphảicuộctínhsổ với ThượngĐế vì những tội ác đã làm. ThượngĐế khaimởnhưTínhNhân-bản.TínhNhân-bảnchính làđặc tínhchủyếucủa Thượng Đế, hoàn toàn không phải là tính toàn năng, tínhtoànthứcvànhữngtínhkhác,màlàtínhnhânbản,tựdo,tìnhyêu, sẵn sànghi sinh, cầnphải giải phóng ý tưởngThượngĐế

thoátkhỏimôphỏngxãhộiđầyxuyêntạc,đángnhụcnhã,đầybángbổ.Đó làconngười,chínhconngườimấtnhân tínhkinhkhủng, xuyên tạc đi hình tượng củamình, còn Thượng Đế thìnhânbảnvàđòihỏitínhnhânbản.TínhnhânbảnchínhlàhìnhảnhThượngĐế trongconngười.Cầnphảigiảiphóng thầnhọcthoátkhỏixãhộihọcphảnánhtìnhtrạngsađọacủathếgianvàconngười.Thầnhọcphủđịnhphảisátcánhcùngxãhộihọcphủđịnh. Điều này hàm nghĩa thanh lọc nhận thức về Thượng Đếtáchkhỏimọithứthầnhọctrầntục.ChínhcáchhiểuquânchủcựcquyềnvềThượngĐếđãsinhravôthầnluận,nhưmộtcuộcnổiloạnchínhđáng.Vôthầnluận,khôngcótínhhunghãndungtục,màcaocả,daydứtđaukhổ, là thờikhắcbiệnchứngtrongnhậnthứcvềThượngĐế,vôthầnluậnđãcósứmệnhtíchcực,trongđó thựchiện thanh lọcý tưởngvềThượngĐế thoátkhỏimôphỏngxãhộiđầytrángụy,thoátkhỏiviệcmấtnhântínhcủaconngườidobị khách thểhóa vàbị dịch chuyểnvàophạmvisiêu việt. Feurbach đã đúng, không phải trong quan hệ vớiThượngĐế,màtrongquanhệvớiýtưởngvềThượngĐế.Vấnđềbiệnthầnluậngắnliềnvớiđiềunày,vấnđềgiàyvòđauđớnnhấtcủaýthứcconngườivàlươngtâm.Đólàvấnđềvềtìnhtrạngnôlệcủaconngườivàmọisinhlinh.

***

Nguyên nhânnghiêm chỉnh duy nhất của vô thần luận gắnliềnvớigiàyvòđauđớnvìcáiácvànhữngđaukhổcủathếgian,chínhlàcáiđặtravấnđềbiệnminhchoThượngĐế.Marcion[63]

có lúc đã cảm thấy kinh hoàng vì thế gian đầy rẫy cái ác vànhững đau khổ, vậy mà thế gian lại do Thượng Đế tạo ra, vịThượngĐếđượcngườitagánchotínhtoànnăngvàtoànthiện.

Lời giải đáp củaMarcion là sai lầm, nhưng vấn đề ông đặt raluôncònđóvàhoàntoànchưađượcgiảiquyếtbởinhữngngườiđãvạchrasailầmcủaông.Tuynhiên,hìnhnhưkhôngcóaiđặtra được vấn đề đau khổmột cách gay gắt hơn Dostoevsky, vàcũngkhôngcóaikhaimởphépbiệnchứngnộitâmcủavấnđềấy với sứcmạnh như thế. Tất nhiên, ở đây không phải nói vềphép biện chứng trí tuệ kiểu nhưHegel,mà nói về phép biệnchứnghiệnsinhkiểunhưKierkegaard. IvanKaramazov[64] nóirằngkhôngphảianhtakhôngchấpnhậnThượngĐế,màanhtakhôngchấpnhậnthếgiancủaThượngĐế.Chẳngcóhàihòathếgiannào,chẳngcótrậttựthếgiannàolạicóthểcamlòngvớinỗiđaukhổđầybấtcôngdẫuchỉcủamộthữuthể,vớigiọtnướcmắtcủađứabébịđọađầy.Tấmvéđivàohàihòathếgianphảiđượctrảlại.Khôngđượctạoramộtthếgiới,nếuđaukhổđầybấtcôngnằmtrongcưxửcủanó.Thếmàthếgianlạiđầynhữngnỗiđaukhổbấtcông,đầynhữnggiọtnướcmắt,đầynhữngcáiáckhôngthể cứu chuộc. Và những người nổi loạn chống lại cái ác vànhữngđaukhổcủa thếgian,muốn tạo ramột thếgiới tốtđẹphơn,côngbằngvàhạnhphúchơn,nhưngchínhhọlạigâyravôsốnhữngđaukhổ, tạoranhữnghìnhthứcmớicủacáiác.ConngườitrongcuộcnổiloạncủamìnhchốnglạinhữngđaukhổvàbấtcôngdễdàngbịtìnhyêunhânloạikiểuMaratxâmnhậpvàovà thét lên: “Tự do hay là chết!”[65]. Belinsky đã dự cảm phépbiệnchứngcủaDostoevsky,và[nhânvật]IvanKaramazovnhiềukhi sử dụng nguyên văn bức thư của Belinsky gửi cho Botkin.Belinskyđãpháthiệnratấtcảnhữngmâuthuẫncủaphépbiệnchứnghiệnsinhvềbảndiệncánhânconngườivàhàihòa thếgian:cuộcnổiloạnchốnglạiquyềnlựccủacáichung-phổquátápđặt lênbảndiệncánhânconngười,vànôdịchbảndiệncánhânconngườiphụcvụchocáichung-phổquátmới,cũngnhư

việcsẵnsànglấyđầucủahàngngàn,hàngtrămngànbảndiệncá nhân, nhân danh cái chung-phổ quát mới ấy. Vấn đề màchúng tabuộcphảiđốidiện, làvấnđềvềmốiquanhệcủacáibảndiệncánhânkhôngthểlặplại,đơnnhất,củatrungtâmhiệnsinhmẫncảmvớiđaukhổvàniềmvui,vớicáibảndiệncánhânbị ràngbuộcbởisốphậnchung,bởi trật tự thếgianvàbởihàihòathếgian.Khôngcógìthảmhạihơnlàlờigiảichovấnđềnày-vốnlàvấnđềbiệnthầnluận,trongđạibộphậncáchọcthuyếtthần học. Tất cả những học thuyết này ít nhiều đều dựa trênnguyênlíthốngtrịcủacáichung-phổquátđốivớicáicáthể-dịthường. Công bằng, lí trí, hạnh phúc, cái đẹp sẽ chiến thắngtrongcái chung-phổquát, trong trật tự thếgian, tronghàihòathếgian;còncáibấtcông,cáiđiênrồ,đaukhổ,dịdạngthìchỉtồntạitrongcácbộphậnkhôngmuốnphụctùngtheocáitoànvẹn.NgaytừSt.Augustine[66]đãphátbiểucáiquanđiểmcổđại,phiKitôgiáo,vềhàihòacủacáitoànvẹnbiệnminhchocáiácgắnliềnvớicácbộphận.Bảnthânýtưởngvềtrậttựthếgianvàhàihòathếgiancógiátrịgìvàliệuđãcókhinàonóbiệnminhđượcchobấtcôngđốivớinhữngđaukhổcủabảndiệncánhânchưa? Ý tưởng về hài hòa của cái toàn vẹn, về trật tự thế gianchínhlànguồngốccủatìnhtrạngnôlệcủaconngười,đóchínhlà quyền lực của khách thể hóa áp đặt lên hiện hữu của conngười.ThượngĐếđãkhôngtạonêncáigọilàtrậttựthếgianvàcáigọilàhàihòacủathếgiantoànvẹn.ThượngĐếkhôngphảilàngườithiếtlậptrậttựthếgianvàngườiquảntrịcáithếgiantoànvẹn,ThượngĐếlàýnghĩacủahiệnhữuconngười.Cáitrậttựthếgianđànápcácbộphận,biếnbảndiệncánhânthànhphươngtiện, là sản phẩm của khách thể hóa, tức là làm cho xa lạ vàngoạihiệnhóahiệnhữucủaconngười, chứkhôngphải là tạotáccủaThượngĐế.Chẳngcócáigìbiệnminhđượcchocáitoàn

vẹn,chotrậttựthếgian,ngượclại,nóđangbịxétxửvàyêucầubiệnminh.Trật tựthếgian,hàihòacủacái toànvẹnvànhữngthứkhácchẳngcóýnghĩahiệnsinhnào,đólàvươngquốccủahạnđịnhluônluônđốilậpvớitựdo.ThượngĐếbaogiờcũngởtrong tự do, không bao giờ ở trong cái tất yếu, bao giờ cũng ởtrongbảndiệncánhân,khôngbaogiờởtrongcáitoànvẹnthếgian.ThượngĐếtácđộngkhôngphảiởtrongtrậttựthếgian,làcái tựahồnhưbiệnminhchonhữngđaukhổcủabảndiệncánhân,màở trong cuộcđấu tranhcủabảndiện cánhân, trongcuộc đấu tranh của tự do chống lại cái trật tự thế gian ấy.ThượngĐếsángtạoranhữnghữuthểcụthể,nhữngbảndiệncánhân,nhữngtrungtâmhiệnsinhsángtạo,chứkhôngsángtạoratrậttựthếgian,làcáihàmnghĩatìnhtrạngsađọacủanhữnghữuthểấy,hàmnghĩaviệcnémbỏnhữnghữuthểấyvào lĩnhvực khách thể hóa ngoại tại. Chúng ta phải nói ngược lại vớinhững gì người ta luôn nói: cái thánh thiện được phát hiện ởtrong“nhữngbộphận”,khôngkhinàoởtrong“toànvẹn”,nóởtrongcáicáthể,khôngkhinàoởtrongcáichung;nóđượcpháthiệnkhôngphảiởtrongtrậttựthếgianvốnchẳngcógìchungvớiThượngĐế,màlàởtrongcuộcnổiloạncủabảndiệncánhânđangđaukhổchốnglạitrậttựthếgian,ởtrongcuộcđấutranhcủatựdochốnglạitấtyếu.ThượngĐếởtrongđứatrẻđangnhỏnướcmắt,chứkhôngởtrongtrật tựthếgianmàngườitađangdùngnóđểbiệnminhchogiọtnướcmắtấy.Toànbộtrậttựthếgian cùng với vương quốc của cái chung-phổ quát, của cái vôdiệnmạo,rồisẽkếtthúcvàcháyrụihết,cònnhữnghữuthểcụthể,trướchếtlàbảndiệncánhânconngười,vàcảcácđộngvậtvàcâycỏnữa,cùngvớitấtcảnhữnggìcóhiệnhữucáthểtrongtựnhiên, sẽ thừahưởngvĩnhhằng.Vàsẽcháysạch tấtcảmọivươngquốccủathếgiantrầntụcnày,tấtcảmọivươngquốccủa

“cáichung”đanghànhhạcáicáthể-cábiệt.

Hàihòathếgianlàmộtýtưởngtrángụyvànôdịch,cầnphảitựgiảiphóngmìnhkhỏinónhândanhphẩmgiácủabảndiệncánhân.Hàihòathếgiancũnglàbấthàihòavàvôtrật tự,vươngquốclítrícủathếgiancũnglàvươngquốcphilítínhvàđiênrồ.Chủnghĩaduymĩtrángụynhìnthấyhàihòacủathếgian.Hàihòaấycủathếgiancógiáquáđắt.Dostoevskytruyđuổicáihàihòaấycủathếgianởmọinơi,vàđiềunàytrongônglàcótínhKitôgiáonhiềunhất.Thầnhọcduy líkhôngnhữngtạorabiệnthần luận trángụy-biện thần luậnbiệnminhkhôngphảichoThượng Đếmà cho thói vô tín ngưỡng, mà nó còn tạo ra họcthuyết về Thiên ý trên thế gian. Thế gian đang không ở trongmột tình trạng khả dĩ biệnminh được cho học thuyết đầy lạcquanvềtácđộngcủaThiênýtrênthếgian.NếunhưmọithứđềudoThượngĐếvàmọithứđềuđượcThượngĐếđiềukhiểnhướngtới tình trạng tốt lành, nếu như Thượng Đế tác động cả trongdịch hạch, cả trong dịch tả, cả trong xử án dị giáo, cả trongnhữngcuộctratấn,trongchiếntranhvàhànhđộngnôdịch,thìđiềunàytrongsuyxétnhấtquánphảidẫntớiphủđịnhhiệnhữucủa cái ác và bất công trên thế gian. Cùng lắm chúng ta chịuchấpnhậnThiêný trên thếgianchỉnhưmộtbí ẩn chưađượclàmsángtỏ,nhưngcáchọcthuyếtthầnhọclạiduylíhóanó,vàđiềunàyluônsỉnhụccảphẩmgiácủaThượngĐế,cảphẩmgiácủaconngười.CùngvớiđiềunàyThượngĐếbaogiờcũng[đượchìnhdungnhư] làmộtquânvương chuyênchế trênmọimiềnthếgian,đốivớimọicáthể,đểthiếtlậptrậttựthếgianchung,đểquản trịcái toànvẹnnhằmvinhdanhThượngĐế.Đóchính làbiệnminhchomọibấtcông,mọicáiác,mọiđaukhổcủacácbộphận của thế gian. Thượng Đế không phải là người trù địnhThiênýđốivớithếgian,tứclànhưngườiCai-quản-thế-gian,như

ngườiThống-trị-thế-gian,nhưThượngĐế toànnăng (pantocratos),ThượngĐếlàtựdovàýnghĩa,làtìnhyêuvànạnnhân,làcuộcđấu tranh chống lại trật tự thế gian đã bị khách thể hóa. MộtngườibạncủatôicólầnđãbảotôirằngLeibnizlàngườibiquannhấttronglịchsửtưtưởng,Leibnizchorằngthếgiớinàylàmộtthếgiớitốtnhấttrongnhữngthếgiớikhảdĩ.Thếnhưngnếunhưcáithếgiớitốtnhấttrongnhữngthếgiớikhảdĩ lạikinhkhủngthếnàythìhọcthuyếtnhưthếthậtbiquanbiếtnhườngnào.Chủnghĩa lạcquancủa trật tự thế gian là tình trạngnô lệ của conngười. Giải phóng khỏi tình trạng nô lệ là giải phóng khỏi ýtưởngđènénvềtrậttựthếgian-sảnphẩmcủakháchthểhóa,tứclàsađọa.TinmừngvềVươngquốcthiênđàngđangđến,đốilậplạitrậttựthếgian,nócónghĩalàcáochungcủahàihòatrángụyđượcđặtcơsởtrênvươngquốccủacáichung,vấnđềbiệnthầnluậnkhôngthểgiảiquyếtđượcbằngtưduykháchthểhóa,trong trật tự thế gian được khách thể hóa, nó chỉ có thể giảiquyếtđượctrênbìnhdiệnhiệnsinh,lànơiThượngĐếkhaimởnhưtựdo,tìnhyêuvànạnnhân,lànơiNgườiđaukhổcùngvớiconngười vàđấu tranh cùng với conngười chống lại trángụycủa thếgian,chống lạinhữngkhổđaukhôngsaochịunổicủathếgian.Khôngcầnthiếtvàkhôngđượcbiệnminhchomọibấthạnh,khổđauvàtộiáccủathếgianbằngýtưởngThượngĐế-trùđịnhThiênývàngườiThốngtrịthếgian.Điềunàylàngungốc,cầnphảihướngvềThượngĐếđểđấutranhchotựdo,chocôngbằng,choxánlạncủahiệnhữu.

***

Cácvịtheochính-thốngcủatấtcảcácđứctinđượcraogiảng,luônđặcbiệtvạchmặtvàtruyđuổikhuynhhướngphiếmthần

luận (pantheism)[67]. Do không thấu hiểu tính nghịch lí trongngônngữcủacácnhàhuyềnhọc,người tađãbuộctộicácnhàhuyềnhọclàtheophiếmthầnluận.Nhưmọingườiđềubiết,cácnhà thầnhọcCatholicđặcbiệtengạiphiếm thần luận.Họchỉkhônghiểuđược rằng,nếunhưphiếm thần luận làdị giáo thìtínhdịgiáoấy trước tiên làđốivớiconngườivà tựdocủaconngười,chứkhôngphảiđốivớiThượngĐế.Khitôinóitừ“dịgiáo”,là tôi sử dụngnónhư không phải ngônngữ củamình.Nhưngthậtđángkinhngạclàchínhnhữngcôngthứcgiáođiềuchính-thốngnhấtvànhữnghọc thuyết thầnhọcchính-thốngnhất lạichứađựngtínhphiếmthầnluậnnôdịchconngười.ThượngĐếlàmọi thứởmọinơi,ThượngĐếnắmtấtcả trong taymìnhvàđiềukhiểnmọichuyện,chỉcóThượngĐếlàtồntạichânchính,cònconngườivàthếgianchẳnglàgìhết,chỉcóThượngĐếlàtựdo, còn con người không có được tự do chân chính, chỉ cóThượngĐếsángtạo,cònconngườikhôngcókhảnăngsángtạo,mọithứđềudoThượngĐế.Nhữngngườitheochính-thốngluônluôn nói tất cả những điều đó. Những hình thức cực đoan hạnhụcconngười, thừanhậntínhhènhạcủaconngườichính làphiếm thần luận, cũng y hệt như khẳng định tính thần thánhcủaconngười,thừanhậnconngườilàhóathâncủaThánhthần.Đóđềulànhấtnguyênluậnnhưnhaucả.Đểkhôngcótínhnhấtnguyên luận và tính phiếm thần luận thì cần phải thừa nhậntính tựchủcủaconngười, thừanhận tựdođược tạo tácnênởtrongnó,khôngbịhạnđịnhbởiThượngĐế,thừanhậnkhảnăngsángtạocủanó.Thếnhưngcáchệthốngthầnhọcchính-thốngbịduylíhóalạiesợđiềunàyhơncả.Khuynhhướngphiếmthầnluậntronglịchsửtưtưởngtôngiáomangtínhhaimặt,mộtmặtnócónghĩagiảiphóngconngườikhỏiáchsiêuviệthóamangtínhquyềnuyvàngoạihiệnhóa,khỏicáchhiểuThượngĐếnhư

một khách thể. Nhưng mặt khác nó lại có nghĩa nô dịch conngười, phủnhậnbảndiện cánhânvà tựdo, thừanhậnThánhthầnlàlựctácđộngduynhất.Điềunàygắnliềnvớinhữngmâuthuẫnsinhrabởibấtcứ tưduynàovềThượngĐế.Tưduynàychỉcó thể là tưduybằngbiểu tượngcủa trảinghiệmtinh thầnmang tính hiện sinh, nhưng không thể bằng khách thể hóa.Kháchthểhóa,dùtronghìnhthứcsiêuviệthóanhịnguyêncựcđoan, hay trong hình thức tự tại luận nhất nguyên cực đoan,cũngđềumangtínhchấtnôdịchvàmâuthuẫnvớitrảinghiệmhiệnsinhcủacuộcgặpgỡconngườivàThượngĐế.Thờikhắcnhịnguyênlàkhôngtránhkhỏi,nhưngkhôngđượcbiếnthànhbảnthểluậnkháchthểhóanhịnguyên,tựdovàtranhđấuđòihỏi thời khắc nhị nguyên ấy. Thượng Đế không phải là thốngnhất toàn thể nhưVI. Soloviev đã dạy, như nhiều triết gia tôngiáođãdạy.Ý tưởng thốngnhất toàn thểquyến rũ trí tuệ triếthọc, nhưng chỉ là ý tưởng trừu tượng vềThượngĐế, nó là sảnphẩm của tư duy khách thể hóa. Trong thống nhất toàn thểchẳngcótínhhiệnsinhnào.Vớithốngnhấttoànthểthìchẳngthể có cuộc gặp gỡ, chẳng thể có cuộc đối thoại và cuộc đấutranhtrongđốithoại.ThượngĐếthốngnhấttoànthểlàthượngđếcủatấtđịnhluận,nóloạitrừtựdo.[Ởđó]ThượngĐếđượcsuytưởngnhưtựnhiên,nhưsứcmạnhbaotrùm,chứkhôngnhưtựdo,khôngnhưbảndiệncánhân.Bản thâný tưởng thốngnhấttoànthểlàtrángụyvàxéttheohậuquảlàcótínhnôdịch,nóđốilậpvớicábiệtluận.Chỉcóởtrongthếgiớikháchthểhóachúngtamới hình dung thống nhất là trạng thái cao nhất. Đằng saumộtthếgianbịxénát,bịphânrãđầyhỗnloạn,nhưngđồngthờilạibịkếtnốilạimộtcáchcưỡngbức,bịphụctùngtheotấtyếu,ngườitamớisuytưởngthốngnhấttrậttựthếgianlàmangtínhluânlí.Đóchỉ làdựáncủamộtthếgiớiđãsađọađi tìmsựbù

đắp. Thế nhưng trên thực tế, thế giới cao cả hiện sinh khôngphảilàthếgiớicủathốngnhất,màlàthếgiớicủatựdosángtạo.Cóthểnóirằng,VươngquốcnhàTrờihoàntoànkhôngphải làthốngnhấtkháchquanvốnchỉcầnthiếtchothếgiớivôtôngiáo,VươngquốcnhàTrờitrướchếtmangtínhcábiệt,làvươngquốccá biệt và tự do, chứ không phải là thống nhất đứng bên trênhiệnhữucábiệt,nólàkếtđoàn,làgiaolưutrongtìnhyêu.CầnphảitưduyVươngquốcnhàTrờimộtcáchphủđịnh(apophatic),còn thống nhất có nghĩa là tư duy khẳng định (cataphatic). Ýtưởng thống nhất toàn thể chỉ là hình thức khác của ý tưởngtuyệtđốivàphảichịucùngmộtphêphánnhưthế.Khôngđượctư duy việc vượt qua tính đối lập giữa cái đơn nhất và cái sốnhiều,nhưlàthốngnhấttoànthể.Bíẩncủaviệckếthợpcáiđơnnhất và cái số nhiều, cái phổ quát và cái dị thường trong bảndiệncánhânKitô,hoàntoànkhôngthểthểhiệntrongcôngthứcnóirằngđứcKitô là thốngnhất toànthể.Chúngtađãnóirằngtrongbảndiệncánhânhiệntồncáiphổquát,nhưngởhìnhthứckhảthể.TrongbảndiệncánhânKitôcáiphổquátđượccậpnhậthóa.Ởđâykhôngcótrừutượnghóanàocủahiệnhữubảndiệncá nhân, không có khách thể hóa. Không phải chỉ có “thốngnhất”,màcả “toàn thể”nữa,đều thểhiệnkhôngđạtbí ẩnmàchúngtađangđốidiện.“Toànthể”nóichungkhôngcóhiệnhữuhiện thực, “toàn thể” không hiện hữu bên ngoài tư duy trừutượng.Cái toànvẹn,cáichung toàn thể,khônghiệnhữu,đó làsảnphẩmhưảocủatưduy.

Cảý thứcgiáohội cũngkhôngđược tưduynhư thốngnhất,nhưcáitoànvẹn,nằmbênngoàivàởbêntrêncủabảndiệncánhân.Tưduyvềgiáohộinhưmộtcơthểlàtươngđồngsinhvậthọc,khôngsaosuyxétchođếncùngđược.Phépbiểutượngsinhvậthọctrongvănbảnthiêngliêngmangtínhtươngđối,cũngy

nhưphépbiểutượngcótínhluậtpháp.Đólàvấnđềtínhhạnchếcủa ngôn ngữ. Giáo hội hoàn toàn không thể nào được tư duynhưmột siêu toàn vẹn có trung tâmhiện sinh củamình, có ýthứctrungtâmcủamình.Đólàkháchthểhóahưảotínhcùngchunghiện sinh và giao lưu ở trong đứcKitô. Trung tâmhiệnsinhcủagiáohộivàýthứccộngđồngnằmởtrongmỗibảndiệncánhânvàởtrongbảndiệncánhânKitô,chínhlàởtrongbảndiệnthầnnhâncủađứcKitô,nhưngkhôngphảiởtrongmộttậpthểnàođó,khôngphảiởtrongmộtcơthểnàođóhiệnthânchothốngnhấttoànthể.Giáohộihiệnhữunhưmộttổchứcxãhội,nhưngởtrongphươngdiệnnàynóthuộcvềthếgiớikháchthểhóa.Điềunàyliênquanđếntấtcảnhữngmâuthuẫntronghiệnhữu của giáo hội, vốn là tổ chức phải giải phóng con người,nhưng lại thườngnôdịchconngười.Tìnhtrạngnô lệ tôngiáo,tìnhtrạngnôlệThượngĐếvàtìnhtrạngnôlệgiáohội,tứclàýtưởngmangtínhnôlệvềThượngĐếvàýtưởngmangtínhnôlệvề giáo hội, đã là một hình thức nô lệ nặng nề nhất của conngườivàlàmộttrongnhữngnguồngốcchotìnhtrạngnôlệcủaconngười.Đólàtìnhtrạngnôlệchokháchthể,chocáichung,chotínhngoạitạivàtínhxalạ.VìvậymàcácnhàhuyềnhọcđãdạyrằngconngườiphảitáchmìnhrakhỏicảThượngĐế.Đólàcon đường của con người. Lịch sử tôn giáo dạy chúng ta rằngviệchiếntếchocácthầnlinhlàmộthànhvimangtínhxãhộivàhàmnghĩa tình trạnghãy cònnô lệ của conngười. Chính đứcKitôkêugọitựgiảiphóngkhỏitìnhtrạngnôlệấyvàtrongKitôgiáoviệchiếndângcómộtýnghĩakhác.ThếnhưngcácyếutốnôlệsùngbáithầnlinhgắnliềnvớinỗikínhsợcổxưađãthâmnhậpvàotrongKitôgiáobịkháchthểhóavàxãhộihóa.NgaycảcáctriếtgiadạybảovềThượngĐếnhư là thốngnhất toànthể,cũngkhôngthoátkhỏiviệcsùngbáicótínhnôlệ,mặcdùhọcứ

tưởngrằngmìnhđãthoátkhỏitìnhtrạngnôlệ.KháiniệmLaMãvềtôngiáothấmđượmtínhhữuích,đãchuyểnsangđivàoKitôgiáo, như một tôn giáo được xã hội hóa. Thái độ nô lệ trướcThượng Đế thậm chí đã đi vào cả cách hiểu tính vô hạn củaThượngĐế, trong tínhvôhạnấyconngườihữuhạnbịmấtđi.Thếnhưng tínhvôhạncủaThượngĐế làkhácvới tínhvôhạntrongthếgiannày.Tínhvôhạnấycónghĩalàsựđầyđủthờisựđầysốngđộngmàconngườikhaokhát,chứhoàntoànkhôngcónghĩađènénconngườihữuhạn.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườiđốivớitựnhiên,đốivớivũtrụthườngchẳngkhácnhiềuvớitìnhtrạngnôlệđốivớiThượngĐếnhưmộtkháchthể.“ThượngĐếđãchết - Zarathustra của Nietzsche nói - vì thương xót con ngườiThượngĐếđãchết”[68].

3.TỰNHIÊNVÀTỰDO.

CÁMDỖVŨTRỤVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦACONNGƯỜIVÀOTỰNHIÊN

Bảnthânsựkiệnhiệnhữutìnhtrạngnôlệcủaconngườivàotồn tại và vào Thượng Đế có thể gây hoài nghi và phản bác.Nhưng tất cảmọi người đều đồng ý về chuyện hiện hữu tìnhtrạngnôlệcủaconngườivàotựnhiên.Bởithắnglợitrướctìnhtrạng nô lệ vào tự nhiên, vào những sứcmạnh tự phát của tựnhiên,vốnvẫnlàđềtàichủyếucủanềnvănminh.Conngười,con ngườimang tính tập thể, đấu tranh chống lại tự nhiên tựphátđangnôdịchvàđedọaanhta,nhântínhhóamôitrườngtựnhiênxungquanhanhta, tạoranhữngcôngcụđấutranhvốn

đangđứnggiữachúngtavàtựnhiên,chuyểnsangthựctạicủakĩthuật,vănminh,lítrí,đầyđịnhmệnh,đặtsốphậncủamìnhphụthuộcvàonhữngthứđó.Thếnhưngchưabaogiờconngườiđạtđượcgiảiphónghoàntoànkhỏiquyềnlựccủatựnhiênvàthithoảnganhtalạiđòiquaytrởvềvớitựnhiênnhưlàgiảiphóngkhỏinềnvănminhkĩthuậtđanglàmchoanhtangạtthở.Tôisẽkhôngquan tâmđếnvấnđề tươngđối sơđẳngấy,màsáchvởnóivềchuyệnđókhôngsaođếmxuểđược.Bảnthântừngữ“tựnhiên”córấtnhiềunghĩa.TrongýthứccủathếkỉXIXtừngữ“tựnhiên”trởthànhhàmnghĩatrướchếtlàđốitượngcủakhoahọctựnhiênmang tínhchất toánhọcvàcủa tácđộngkĩ thuật.Vàđiềunàycónghĩalàcáivũtrụtrongýnghĩacổđạivàtrungđạicủatừngữđãbiếnmất.ChuyệnnàykhởiđầutừDescartes.NógắnliềnvớinỗikínhsợcủaPascaltrướckhônggianbaolahoàntoànlạnhlẽođốivớiconngườivàsốphậncủanó.Conngườithôikhôngcòn-cảmnhậnbảnthânmìnhnhưmộtbộphậncơthểcótínhngôithứcủavũtrụ.Thuởnàođóđiềunàycònđemlạichoconngườicảmgiácấmáphữucơ.Conngườibắtđầuđấutranh,anhtacùnglúcvừaquaylưngvớitựnhiênnhiềuhơn,vừalánhxa khỏi cuộc sống nội tại của tự nhiên nhiều hơn. Con ngườingày càngmất đi nhịp điệu cuộc sống hòa hợp với nhịp điệucuộcsốngcủatựnhiên.Cáchhiểubiếtthầnhọcxưacũvềviệctựnhiênlàgì,vốnđãgắnliềnvớiviệcphânbiệtcáitựnhiênvớicáisiêutựnhiên,tựnhiênvớiânphúc.Phânbiệttựnhiênvớivănhóaxéttừquanđiểmấyhoàntoànởlạitrongtựnhiên.Tôisẽsửdụng từngữ“tựnhiên”khôngphải theoýnghĩađối lậpnóvớivănhóa,vănminhhaysiêutựnhiên,ânphúc,cũngkhôngphảitheoýnghĩaxưacũcủavũtrụhaytạotáccủaThượngĐế,cũngkhôngphải theoýnghĩađơn thuầncủa thếgiớivậtchấtmangtính không gian, khác biệt với tâm hồn. Tự nhiên đối với tôi

trướchết làđối lập lại tựdo, trật tựcủa tựnhiênkhácbiệtvớitrật tự của tự do. Trong vấn đề này ý tưởng của Kant vẫn giữnguyêngiá trị trườngcửucủanó,mặcdùchínhông lạikhôngđưaranhữngkếtluậncầnthiếttừýtưởngđó.Nhưngnếunhưtựnhiên hàm nghĩa đối lập lại tự do, thì như vậy nó cũng hàmnghĩađốilậplạibảndiệncánhân,đốilậplạitinhthần.Tựdocónghĩalàtinhthần,bảndiệncánhâncónghĩalàtinhthần.Nhịnguyêncơbảnkhôngphảilànhịnguyêncủacáitựnhiênvàcáisiêutựnhiên,cũngchẳngphảinhịnguyêncủavậtchấtvàtâmlí, cũngkhôngphảinhịnguyêncủa tựnhiênvà vănminh,màchínhlànhịnguyêncủatựnhiênvàtựdo,củatựnhiênvàtinhthần, của tựnhiênvàbảndiệncánhân, củakhách thểvà chủthể.Tựnhiêntrongýnghĩanàylàthếgiớikháchthểhóa,tứclàlàm cho xa lạ, là hạn định, là vô diệnmạo. Ở đây tôi hiểu tựnhiên không phải như là những động vật, cây cỏ, các khoángchất, cácvì sao, rừng,biển, vốn lànhững thứcóhiệnhữubêntrongvàthuộcvềbìnhdiệnhiệnsinh,chứkhôngphảibìnhdiệnkháchthểhóa.Vấnđềvềgiao lưucủaconngườivớicuộcsốngvũtrụnằmbênngoàihiểubiếtấyvềtựnhiênnhưlàkháchthểhóa.Tìnhtrạngnô lệcủaconngườivào tựnhiênchính là tìnhtrạngnôlệvàokháchthểhóaấy,vàoviệclàmchoxalạấy,vàotính hạn định. Bản diện cá nhân xâm nhập vào vòng luânchuyển của cuộc sống tự nhiên bị hạn định, như là một sứcmạnh đi đến từmột trật tự khác, từ vương quốc của tự do, từvươngquốccủatinhthần.Trongbảndiệncánhâncónhữngcơsở mang tính tự nhiên gắn với vòng luân chuyển vũ trụ. Thếnhưngcáibảndiệncánhânở trongconngười thuộcvềnguồngốcvàphẩmtínhkhác,vànóluôncónghĩalàgiánđoạnvớitínhtất yếu tự nhiên. Bản diện cá nhân là cuộc nổi loạn của conngười chống lại tình trạng nô lệ vào tự nhiên, vềmặt thường

nghiệmcuộcnổiloạnấychỉđạtđượcmộtphầnnào,conngườidễdàng lại rơivào tình trạngnô lệvàđôikhicòn lí tưởnghóatìnhtrạngnôlệấy.Conngườithậmchícònnhìnthấyởxãhội,vốnkhôngphải là tựnhiên,như làphảnánh lại tựnhiênvĩnhhằng,nhìnthấyởtínhtựnhiênấy,ởtínhhạnđịnhấymộtcơsởlí tưởng của xã hội. Bản thân tinh thần và đời sống tinh thầncũngbịhiểutheokiểutựnhiênluận,giốngnhưtựnhiên,vàtínhhạnđịnhtựnhiênbịđưavàođờisốngtinhthần.

Nesmelov nói rằng, tội tổ tông không phải là gì khác ngoàitháiđộdịđoan-mathuậtđốivớiquả(trái)vậtthể(quảtáo),màănnó sẽ có được tri thức.Nhữngngười này tự bắtmìnhphụctùngtựnhiênngoạitại.Thếnhưngđiềunàycónghĩatộitổtôngkhôngphảilàgìkhác,ngoàiphủđịnhtựdo.Conngườiđãbiếnthànhbộphậncủa tựnhiên.Nhưngnhưnhiều lầnđãnói, conngười theo hình tượng của mình, con người như bản diện cánhânkhôngphảilàbộphậncủatựnhiên,conngườimangtrongmìnhhìnhtượngcủaThượngĐế.Trongconngườicótựnhiên,nhưngconngườikhôngphảilàtựnhiên.Conngườilàmộttiểuvũtrụ,nênvìvậynókhôngthểlàmộtbộphậncủavũtrụ.Nhữngmốigắnkếtnhânquảthốngtrịtrongtựnhiên.Nhưngbảndiệncánhânlàgiánđoạncủanhữnggắnkếtnhânquả.Nhữngmốigắnkếtnhânquảcủatựnhiênđangbiếnthànhnhữngmốigắnkết ý nghĩa của tinh thần. Mối gắn kết nhân quả có thể vô ýnghĩa.Mà thựcrangaycảvươngquốc tựnhiêncũngkhôngcónghĩalàmộtvươngquốcliêntụcvàdàyđặccủatấtyếuvànhânquả.Trongtựnhiêncócảgiánđoạnvàtìnhcờ.Cáchhiểuthốngkêvềquy luậtđãhạnchếquyền lựccủatấtđịnh luậntrướctựnhiên.Ngườitađãthôikhôngcònhiệnthựchóatínhnhânquảvàquy luật nữa. Tínhquy luật chỉ làmối quanhệ củamột hệthống sứcmạnh nhất định. Tự nhiên là trật tự tất định luận,

nhưngđókhôngphải làmộttrậttựkhépkín,nhữngsứcmạnhcủamộttrậttựkháccóthểxâmnhậpvàonóvàthayđổikếtquảcủa tínhquy luật.Tựnhiên làmột trật tựmở.Thếnhưng triếthọctôngiáolạithườnghàmnghĩahợpthứchóaýthứcnôlệvào“tự nhiên”, mặc dù cái tự nhiên này không được hiểu như làmangtínhvậtchất.Cảtinhthần,cảThượngĐếđềucóthểđượchiểu theo cách tự nhiên luận và khi đó thì cũng nô dịch conngười.Thếgiớitựnhiên,“thếgiannày”vàmôitrườngđồsộcủanó,hoàntoànkhôngđồngnhấtvớicáivẫnđượcgọilàvũtrụvàđờisốngvũtrụchứacáchữuthể.“Thếgian”làtínhnôdịch,tínhgòbóđốivớicáchữuthể,khôngphảichỉđốivớiconngười,màcònđốivới cácđộngvật, câycỏ, thậmchícảcáckhoángchất,cácvìsaonữa.Chínhcái“thếgian”đócầnphảibịpháhủybởibảndiệncánhân,phảiđượcgiảiphóngkhỏitrạngtháinôlệvànô dịch của nó. Tính chất nô lệ và trạng thái nô dịch của thếgian,tấtđịnhluậncủatựnhiênlàsảnphẩmcủakháchthểhóa.Mọithứđềubiếnthànhkháchthể,thếnhưngkháchthểbaogiờcũngcónghĩahạnđịnhtừbênngoài,bịlàmchoxalạ,bịnémrabênngoài,vôdiệnmạo.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườivàothiênnhiên,màthựcrabấtcứtìnhtrạngnô lệnàocũngvậy, là tìnhtrạngnôlệvàotínhkháchthể.Tựnhiênbịnôlệnhưkháchthểlà tựnhiênhạnđịnh từbênngoài,phinhâncách,đànáphiệnhữunộitâm.Còntựnhiênnhưchủthể,làhiệnhữunộitạicủavũtrụ,làtínhhiệnsinhcủanó,chonêncũnglàtựdo.Tínhchủthểđộtphávào tínhkhách thể, tựdođộtphávào tính tấtyếu,bảndiệncánhânđộtphávàovươngquốccủacáichung.Khiđósẽxảyraquátrìnhgiảiphóng.Vậtchấtbaogiờcũngcónghĩalàphụ thuộc, làbịhạnđịnh từbênngoài.Vìvậyvậtchấtbaogiờcũnglàkháchthể.Vậtchấtmànhưchủthểthìkhôngcònlàvậtchấtnữa,màđãlàhiệnhữunộitạirồi.Tìnhtrạngnôlệcủacon

người tăng lên theo độ gia tăng của tính vật chất. Nô dịch cónghĩalàvậtchấthóa.Vậtchấtđènénbằngsứcnặngđồsộcủanó,vàtrongnókhôngcógìkhácngoàitínhkháchthể.Tínhvậtchấtlàkháchthểhóa,làđồvậthóahiệnhữu.Còngiảiphónglàtrởvềvớihiệnhữunộitại,vớitínhchủthể,vớibảndiệncánhân,vớitựdo,vớitinhthần.Giảiphónglàtinhthầnhóa,trongkhivậtchấthóalànôdịch.Tuynhiên,tínhnôlệcủaconngườibởiđồvật,bởitínhtấtyếuvậtchấtlàhìnhthứcthôthiểncủanôdịchvànóbịkhámphádễdànghơncả.Nhữnghình thức tinh tếhơn,khónhậnrahơncủatìnhtrạngnôlệvàotựnhiênlàđángquantâmnhiềuhơn.Đâylàcáimàtôigọilàcámdỗvũtrụ,vốnlàthứcóthểcónhữnghìnhthứcđượctinhthầnhóavàrấtxacáchđốivớitấtđịnhluậnvậtchất.Tìnhtrạngnôlệvàotựnhiên,nhưlàcámdỗvũtrụ,cóthểlàhiệntượngtinhthần.

***

Hiệnhữunhữnghình thứcsơđẳng tình trạngnô lệcủaconngườimàconngườikhôngchấpnhậncóýthức.Bạolựccủatấtyếutựnhiêntrướcconngười, tấtyếutựnhiênởbênngoàiconngườivàởbêntrongconngười,làmộthìnhthứcnhưvậy.Đâylàtình trạng nô lệ của cái được gọi là những “định luật” của tựnhiên,vốn lànhững thứbằng tri giáckhoahọccủamìnhkhaimởvàcấutrúcnênconngười.Conngườiđấutranhvớibạolựccủatínhtấtyếutựnhiênấythôngquatrigiáctínhtấtyếuấy,vàcó lẽ chỉ trong phạm vi này là áp dụng được điều khẳng địnhrằng, tự do là kết quả của tất yếu, nhận thức được và tri giácđượctínhtấtyếu.Quyềnlựckĩthuậtấycủaconngườitrướctựnhiêngắnvớiđiềunày.Trongquyềnlựckĩthuậtđóconngườitựgiảiphóngmình,đượcgiảiphóngmộtphầnkhỏitìnhtrạngnôlệ

vàonhững sứcmạnh tựphát của tựnhiên,nhưngdễdàng rơivàotìnhtrạngnôlệchokĩthuậtdochínhmìnhtạonên.Kĩthuật,máymóccóđặctínhnguồngốcvũtrụvàhàmnghĩatựahồnhưxuấthiệnmộttựnhiênmới,màconngườibịnằmtrongquyềnlựccủanó.Tinhthầntrongcuộcđấutranhcủamìnhtạoratrithứckhoahọcvềtựnhiên,tạorakĩthuật,vàtinhthầnbịngoạihiệnhóa,bịkháchthểhóa,rơivàotínhphụthuộcđầynôlệchoviệc ngoại hiện hóa và khách thể hóa của chínhmình. Đây làphép biện chứng tinh thần, phép biện chứng hiện sinh. Tuynhiêncònhiệnhữunhữnghìnhthứctinhtếhơnnữacủacámdỗvũtrụvàcủatìnhtrạngnôlệmàconngườichấpthuậntheovàsẵnsàngngâyngấtnếmtrảichúng.Conngườiđấutranhvớicáitự nhiên dựa trên tất định luận và tính quy luật. Nhưng conngười có một thái độ khác đối với vũ trụ, đối với cái mà conngườihìnhdungnhưhàihòathếgiới,đốivớicáitoànthểmangtínhthếgiới,đốivớithốngnhấtvàtrậttự.Trongchuyệnnàyconngườichấpthuậnnhìnthấyphảnánhcủahàihòavàtrậttựthầnthánh, nhìn thấy cơ sở lí tưởng của thế giới. Cámdỗ vũ trụ cónhữnghình thứcđadạng.Nócó thểcóhình thứccámdỗeros-tìnhdục(Rozanov,Lawrence),dântộc-nhândân(huyềnhọc,dântúy),cámdỗđấtđaivàcámdỗhuyếtthống,chủngtộc,đờisốngdòngtộc(trởvềvớiđấtđai,chủnghĩaphânbiệtchủngtộc),cámdỗxãhội-tập thể (huyềnhọccủachủnghĩa tập thể,chủnghĩacộngsản).ChủnghĩaDionysustrongnhữnghìnhthứcđadạngcónghĩalàcámdỗvũtrụ.Đólàkhaokháthợpnhấtvàolòngmẹvũtrụ,vớiđất-mẹ,vớimôitrườngtựnhiênvôdiệnmạo,đểgiảithoátkhỏinỗiđauđớnvàhạnchếcủahiệnhữucánhân,hoặclàhòanhập vào tính tập thể, tínhdân tộc và tính xãhội vôdiệnmạođểvượtquađượchiệnhữucáthểtáchbiệt.Baogiờđiềunàycũngcónghĩa làngoạihiệnhóaý thức.Bịđènénbởiquyước

củanềnvănminh,bởinhữngchuẩnmựcvàluậtlệđầynôdịch,conngườikhaokhátthithoảngđượctrởvềvớiđờisốngnguyênsơ, về với cuộc sống vũ trụ, khôngnhữngmongphụchồi giaolưu,màcònhợpnhấtvớiđờisốngvũtrụ,thamdựvàobíẩncủanó,tìmđượcniềmvuivàngâyngấtởtrongđó.Nhữngngườilãngmạnluônđòitrởvềvớitựnhiên,giảiphóngkhỏiquyềnlựccủalítrí,khỏinhữngchuẩnmựcđầynôdịchcủanềnvănminh.Cái“tự nhiên” của những người lãngmạn chưa bao giờ là cái “tựnhiên”củatrigiáckhoahọctựnhiênvàtácđộngkĩthuật,chưabaogiờ làcái “tựnhiên”của tấtđịnh luậnvà tínhquy luật.TựnhiênởRousseau lạihoàn toànkhác,nó cũng là cái khácởL.Tolstoy.Tựnhiênthầnthánh,đemlạibìnhyên,chữatrịchoconngườibệnhhoạnvàbịxévụnracủanềnvănminh.Cơnhứngkhởiấycóýnghĩavĩnhhằngvàthithoảngconngườilạibịnólôicuốn. Thế nhưng thái độ bộc lộ ra ở đây đối với cái vũ trụ-tựnhiên dựa trên ảo tưởng của ý thức. Con người muốn chiếnthắngkháchthểhóa,muốnđưacáitựnhiênbịngoạihiệnhóa,bịlàmchoxalạấy,trởvềvớimình,thếnhưngkhôngđạtđượcđiềunàythậthiệnthực,thậthiệnsinh.Conngườitìmkiếmcứurỗi thoátkhỏi tính tấtyếucủa tựnhiên trong tựdocủavũ trụ.Hợpnhấtvớiđờisốngvũtrụđượchìnhdunglàđờisốngtựdo,thởhíttựdo.Trongkhitranhđấuvớitínhtấtyếucủatựnhiên,conngười tạoranềnvănminh,màkhôngkhícủanóđầyngộtngạt,chuẩnmựccủanókhôngchophéptựdochuyểnđộng.Ởtrongbảnthânniềmkhaokhátđượcgiaolưuvớicuộcsốngbêntrongcủavũtrụcósựthậttolớn,nhưngsựthậtấyliênquanđếnvũtrụtrongýnghĩahiệnsinh,chứkhôngliênquanđếnvũtrụbịkháchthểhóa,vốnchínhlàtựnhiênvới tínhhạnđịnhcủanó.Cámdỗvũtrụthườngcónghĩalàhợpnhấtvớitâmhồnthếgiới.Niềm tin vào hiện hữu của tâm hồn thế giới là niềm tin lãng

mạn. Nó thường được đặt cơ sở dựa vào triết học Plato. Tuynhiên,hiệnhữucủavũ trụnhư là thốngnhấtvàhàihòa,hiệnhữucủatâmhồnthếgiới,làảotưởngcủaýthức,vốnbịnôdịchvàbịthươngtổnbởikháchthểhóa.

Khônghềcóthốngnhấtmangtínhngôithứcủavũtrụ,màởtrongquanhệvớinóbảndiệncánhân tựahồnhư làbộphận.Khôngthểviệndẫntớitínhtoànvẹncủatựnhiênđểcathánvềvô-trậttựcácbộphậncủanó.Cáitoànvẹnởtrongtinhthần,chứkhôngởtrongtựnhiên.ChỉcóthểviệndẫnđếnThượngĐế,chứkhông thể việndẫnđến tâmhồn thế giới, đến vũ trụnhưmộttoànvẹn.Ýtưởngtâmhồnthếgiớivàtoànthểvũtrụkhôngcóýnghĩahiệnsinh.Nhữngkhoahọcvềtựnhiêncũngkhônghềliênquanđếncáitoànvẹnthếgiới,đếnthốngnhấtvũtrụ,cáckhoahọcấychính là trigiác tínhbộphậncủatựnhiênvàkhônghềthuậnlợichocáinhìnlạcquanvềvũtrụ.Vậtlíhọchiệnđạiphủđịnhnhưnhaucảvũtrụtrongýnghĩacổđạicủatừngữ,cảchủnghĩaduyvậttấtđịnhluậngiàcỗi,vàkhẳngđịnh,rằngthếgiớimangtínhbộphận,rằngkhônghềcóthếgiớinhưmộttoànvẹnvà thốngnhất, chính làđiềuhoàn toànphùhợpvới cuộc cáchmạngtrongvậtlíđươngđại.Cáitoànvẹnvàcáithốngnhấtchỉcóthểtìmthấyđượcởtrongtinhthần,chưabịlàmchoxalạvớibảnthânnóvàchưabịkháchthểhóa.Tuynhiên,khiđócáitoànvẹnvàthốngnhấtlạicóýnghĩakhácvàkhônghàmnghĩađànápcái“bộphận”,cáinhiều,cáicánhân.Cáchhiểuthầnhọcvềquátrìnhthếgiớicũngmâuthuẫnvới triếthọcvềbảndiệncánhânvàtựdo.Khôngnhữngtấtđịnhluận,việcgiảinghĩanhânquả cáchiện tượng tựnhiên,mà cả tựdo cũng chống lạimônthầnhọckháchquan.Mônthầnhọckháchquanvềquátrìnhvũtrụva chạmvới tựdo củaconngười, va chạmvớibảndiệncánhânvàsángtạo,vềthựcchấtcónghĩalàtấtđịnhluậnđượclí

tưởng hóa, duy linh hóa. Thế giới bị khách thể hóa hoàn toànkhônghợplí,haynóiđúnghơn,tínhhợplícủanómangtínhbộphận,nótựtạivớicácquátrìnhdiễnraởnhữngbộphậnnhấtđịnhcủathếgiới,thếnhưngkhôngcótínhhợplítrongđụngđộvàtươngtáccủacácbộphậnấy,khôngcótínhhợplítrongtoànvẹn, bởi vì không có cái toàn vẹn. Tính vô hạn của thế giới bịkháchthểhóakhôngthểlàmộttoànvẹnvũtrụ.Cáingẫunhiênđóngvaitròrấtlớntrongđờisốngthếgiới,vànókhôngđơngiảncónghĩalàbấttrigiác.Nếusẽxảyravachạmcủacáchànhtinhvàkếtquảcủanósẽlàpháhủyvũtrụ,tứclàpháhủyhòahợpvũtrụ,thìđiềuđóhoàntoànlàkhônghợplívàthậmchíkhôngphảilà tấtyếu trongýnghĩahiệnhữucáiđịnh luậtcủavụvachạmđó. Đây là hiện tượng ngẫu nhiên. Cũng hoàn toàn như vậy,giốngnhưnếu “xảy ra” tainạnô tô với conngười, thìđó sẽ làtrườnghợpbấthạnh,khôngcóđịnhluậtchovụtainạnấy.Mọithứxảyrađềuphùhợpvớicácđịnhluậtcơhọc,vậtlíhọc,hóahọc,sinhlíhọc,nhưngkhôngcóđịnhluậttheođóconngườiấysẽ ra khỏi nhà vàomột thời khắc nhất định và vào thời điểmchiếcôtôđivàogócphố.Vídụnhưphéplạ,hoàntoànkhôngcónghĩalàviphạmnhữngđịnhluậtnàođócủatựnhiên,đólàhiệntượngýnghĩatrongđờingười,bộclộtrongmôitrườngtựnhiên,vốn phục tùng theo những định luậtmang tính bộ phận. Đâychínhlàđộtphácủasứcmạnhtinhthầnvàotrậttựtựnhiên,làcái trật tự có vẻnhưmang tínhquy luật trong tính cô lập củamình.Khônghềcónhữngquyluậtcủacáitoànvẹn,nhữngquyluật của vũ trụ. Cả định luật vạn vật hấp dẫn cũng hoàn toànkhôngphảilàđịnhluậtvũtrụ,địnhluậtấymangtínhbộphậnvàquanhệvớibộphận.Boutrouxnóithậtđúngvềnhữngđịnhluậtngẫunhiêncủatựnhiên[69].Tấtcảnhữngđiềutôinóihoàntoànkhôngcónghĩarằng,trongtựnhiênxảyraviệccộnglạivà

mócnốicácphầntửtheokiểucơhọc.Quanđiểmcơgiớiđốivớitự nhiên là không thích dụng, và có thể xem như nó đã hoàntoànbịbácbỏ.Đâycũnglànhấtnguyênluậntrángụyyhệtnhưgiảthiếthiệnhữutâmhồnthếgiớivàhàihòathếgiớiđượcxáclậptừtrước,làthứphảnánhlạihàihòathầnthánh.Triếthọcvềtựnhiênluôncókhuynhhướngnhấtnguyênluận,nócóthểlàduylinhluậnhaycơgiớiluận.Thếnhưnggiảthiếttâmhồnthếgiới và hài hòa vũ trụ là tự nhiên luận. Rơi vào tự nhiên luậnngaycảkhikhẳngđịnhnhữngkhởinguyênlítưởngcủavũtrụ,khidạyvềcâuchuyệnSophiaxuyênquavàbaophủtoànbộđờisốngvũtrụ[70].Cáchnhìnnhậnvũtrụnhưthếlàảotưởngcủaýthức,dokhônghiểuđượcrằngtrậttựtựnhiênlàsảnphẩmcủakhách thểhóa,khôngphảihiện thâncủa tinh thần,mà là làmchoxalạvớitinhthần.Thựcthểhóanhữngkhởinguyênvũtrụ,nhữngsứcmạnh,nhữngnănglượng,nhữngphẩmtính,đốilậpsâusắcvớitriếthọccábiệtluậnvànôdịchbảndiệncánhânconngườibằngtrậttựngôithứvũtrụ.Chúngtanhìnthấyđiềunàytrongrấtnhiềucáctràolưuthầntrívàthầnbí.

Khôngđượctìmkiếmtâmhồnthếgiới,đờisốngnộitạicủavũtrụ,ởtrongtựnhiênbịkháchthểhóa,bởivìnókhôngphảilàthếgiớiđích thực,mà là thếgiớiở trạng tháisađọa, thếgiớibịnôdịch,bịlàmchoxalạ,bịlàmchovôdiệnmạo.Thựcra,chúngtađangđộtphávàođờisốngnộitạicủavũtrụ,vàotựnhiêntrongýnghĩa hiện sinh thông qua chiêmngưỡng duymĩ, vốn luôn làtính hoạt động sáng tạo cải biến, thông qua tình yêu và lòngthươngxót,nhưngđiềunàyluôncónghĩalàchúngtađộtphárangoàiphạmvi của tựnhiênbị khách thểhóa và tự giải phóngmìnhkhỏitínhtấtyếucủanó.Cáimàtôigọilàcámdỗcủavũtrụlàngâyngất thoátkhỏi ranhgiới củahiệnhữucánhânđi vàomôitrườngvũtrụ,làniềmhivọngđượcgiaotiếpvớimôitrường

nguyênkhởi ấy.Tất cả các vănhóa thờ tửu thầnđềudựa trênđiềunày.Thếnhưngviệcnàyluônluônkhôngphảichỉlàthoátrakhỏihiệnhữukhépkíncủacánhân,đivàogiaolưuthếgiới,màcònlàtháorờicảbảnthânhìnhthứccủabảndiệncánhânvàhòatanhìnhthứcấy.Đấychínhlànôdịchconngườibởivũtrụ,dựatrênảotưởnggiaotiếpđượcvớiđờisốngnộitạivôhạncủanó.Chúngta tìmthấymôtảcámdỗcủavũtrụtrongvởbikịchthiêntài,dẫuchưađượchoàntất,củaHolderlinCáichếtcủaEmpedokles.Tựnhiênbịkháchthểhóavới tấtđịnh luậncủanóđãtrảthùchoviệccóvẻnhưphủnhậnnóvàđãbiếnconngườithànhkẻnôlệ,nhưngđiềunàyvềmặttâmlímangđặctínhkhácvới tínhhạnđịnh tựnhiên thông thường.Tâmhồnvũ trụ, tâmhồn thế giới, không có hiệnhữunội tại, biến thành sứcmạnhbaophủconngườivànuốtđibảndiệncánhâncủaconngười.Việcquaytrởvềvớivũtrụ-trungtâmluậndịgiáođãxảyranhưthếđó,những thần linhvàmaquỷcủa tựnhiên lại trỗidậy từchiều sâu khép kín của đời sống tự nhiên và chiếm lấy conngười. Con người thi thoảng lại bị chiếm lĩnh bởi cáima giáo(demonolatreia),vốnđãđượcKitôgiáogiảithoátchorồi.Vũtrụ-trung tâm luậndịgiáođượcđặtvàochỗcủavịnhân luậnKitôgiáo.Tuynhiên,ởtrongcámdỗvũtrụ,cũngnhưởtronghầuhếtmọicámdỗ,đềucómộtchủđềđượcđặtra,vốncóýnghĩavàđòihỏiphảigiảiquyết.Tínhchấtbịlàmchoxalạcủaconngườiđốivới đời sống nội tại của tự nhiên giày vò con ngườimột cáchchínhđáng,conngườikhôngchịuđựngnổi tínhcơgiớicủa tựnhiênđènénnó,vềthựcchấtconngườimuốnlấylạivũtrụđưavàobêntrongnó.ViệctáchkhỏiThượngĐếcủaconngườikéotheoviệc táchnókhỏivũ trụ.Đây là tình trạngsađọacủa thếgiớibịkháchthểhóa.Nhưngconngườikhôngthểhoàntrảlạivũtrụchomìnhbằngnhữngconđườngcủacámdỗvũtrụ.Từtình

trạngnôlệvàocơgiớiluậncủatựnhiênconngườilạiquaytrởvềvớitìnhtrạngnôlệvàotínhmaquỷcủatựnhiên.

Chúng ta tựa hồ như đang hiện diện trong công cuộc giảiphóngcácmaquỷcủatựnhiênvốnđangchiếmlĩnhconngười.Hợpnhấtvớiđờisốngvũtrụkhônggiảiphóngbảndiệncánhân,màhòatanvàthủtiêunó.Hìnhthứccủatìnhtrạngnôlệđangthayđổi.Điềunày cónhữnghậuquả taihại trongđời sốngxãhội,chobảndiệncánhânvàchoxãhội.Xãhộiđượcnhétvàovũtrụ,đượchiểunhưcơthểcócơsởvũtrụ.Đồngthờibảndiệncánhân tất yếuphảiphục tùngvàbịnô lệ chocáihữucơ, và rốtcuộclàchocáitoànvẹnvũtrụ,conngườichỉcònlàmộtcơquanvàmọi tựdocủaconngười,vốngắnvới tínhđộc lậptinhthầncủanótrướcxãhộivàtựnhiên,đềubịbãibỏ.Vũtrụluậntrongtriếthọcxãhộivềthựcchấtmangtínhchấtphảnđộng,trướchếtlàphảnđộngđốivớitinhthần.Ýtưởngvềcơthểvàtínhhữucơbịkíchđộng.Đây là việcđặt cơ sở cho triếthọcxãhội có tínhchấtảotưởng-vũtrụ,huyềnbí-sinhhọc.Ngườitathườngnhấnmạnhtínhvũtrụcủagiớinôngdânđểđốilậpnôngdânvớicácgiai cấp khác không có tính hữu cơ, nhất là trí thức và côngnhân.Xâmnhậptíchcựccủaquầnchúngnhândânvàolịchsửcóthểđượchìnhdung làhiệntượngcóýnghĩavũtrụ,vàđiềunàycũngđúngtrongmộtýnghĩanhấtđịnh.Tuynhiên,việcxâmnhậpcủakhốiquầnchúngchínhlàgắnliềnvớivaitrògiatăngcủakĩthuậtđốivớivănhóatinhthần,vànhưthếcónghĩalàcòntáchrờinhiềuhơnkhỏitựnhiên.Conngườichuyểnđộngtrongvòng luẩnquẩn.Độtphá rakhỏivòng luẩnquẩnấy làhànhvitinhthần,chứkhôngphảilàphụctùngnhịpđiệuvũtrụ-hữucơ,vốnkhônghềhiệnhữuthựcsựtrongtựnhiênbịkháchthểhóa.Cầnphải chống lại quyền lực vũ trụ-hữucơđối với conngười,khôngphải bằng kĩ thuật-cơ giới, khôngphải bằngduy lí hóa,

mà bằng tự do tinh thần, khởi nguyên của bản diện cá nhân,nhữngthứđộc lậpvớicảhữucơ luậnvàcơgiới luận.Điềunàycũnghoàntoàntươngtựnhưcầnphảichốnglạithầnhọckháchquan,khôngphảibằng tấtđịnh luận,màbằng tựdo.Cầnphảichốnglạitìnhtrạngnôlệcủaconngườivàoxãhội,khôngphảibằnglítrícủachủnghĩaduylí,haylàbằngtựnhiên,vốnđượcxem là tốt lành,mà làbằng tinh thần,bằng tựdo tinh thầnvàbằngbảndiện cánhân trongphẩm tính củamình, vốnkhôngphụthuộcvàoxãhộivàtựnhiên.Điềunàyđưachúngtađếnvấnđềvềtìnhtrạngnôlệcủaconngườivàoxãhội.

4.XÃHỘIVÀTỰDO.

CÁMDỖXÃHỘIVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆVÀOXÃHỘICỦACONNGƯỜI

Trongtấtcảcáchìnhthứcnôlệcủaconngười,tìnhtrạngnôlệvàoxãhộicóýnghĩanhiềuhơncả.Conngườilàhữuthểbịxãhộihóatrongsuốtchiềudàihàngngànnămcủanềnvănminh.Vàhọc thuyếtxãhộivềconngườimuốn thuyếtphụcchúng tarằng,chínhcáixãhộihóaấyđã tạonênconngười.Conngườitựahồnhưsốngtrongtìnhtrạngthôimiênxãhội.Vàconngườikhómà lấy sốphận củamìnhđối lập với những yêu sáchbạongượccủaxãhội,bởivìquamiệngcủacácnhàxãhộihọcthuộccácxuhướngkhácnhau,thôimiênxãhộiluônthuyếtphụcconngười rằng, chính bản thân cái tự do anh ta nhận được cũngthuần túy là nhờ xã hội. Xã hội tựa hồ như nói với con ngườirằng:milàtạovậtcủata,tấtcảnhữnggìtốtđẹpnhấtmàmicó

được đều do ta đem lại, vì thếmi thuộc về ta vàmi phải hiếntoànbộbảnthânmìnhchota.Herzenlàngườivị-xã-hộitheothếgiớiquancủamình,nhưngôngđãcóđượcnhữngsuynghĩsắcbén,nhờcảmgiácmạnhmẽcủaôngvềbảndiệncánhânmáchbảo.Ôngđãcónhữnglờilẽnhưsau:“Tìnhtrạngphụctùngcủabảndiện cá nhân trước xã hội, trước nhân dân, trước nhân loại, trước ýtưởng-làtiếptụccủanhữnghiếntếsinhmệnhconngười”.Đóchínhlàchânlíthiêngliêng.Nếunhưchấpnhậnphânbiệtcủachúngtagiữacáthểvàbảndiệncánhân,thìcóthểnóirằng,chỉcócáthểlàbộphậncủaxãhộivà tùy thuộcvàoxãhội,cònbảndiệncánhânkhôngphải làbộphậncủaxãhội,ngược lại,xãhội làbộphậncủabảndiệncánhân.Từviệcconngườilàmộttiểuvũtrụ,mộttiểuthầnlinh,suyrarằng,xãhội,cũngnhưnhànướclàbộphậncấuthànhbảndiệncánhân.Ngoạihiệnhóaxãhội,kháchthểhóanhữngquanhệxãhội, sẽnôdịchconngười.Trongxãhội nguyên thủy bản diện cá nhân hoàn toàn bị tập thể nuốtchửng.Lévy-Bruhlnóirấtđúngrằng,trongýthứcnguyênthủythìnhậnthứccủacáthểphụthuộcvàonhậnthứccủanhóm[71].Nhưngđóchưaphảilàchânlícuốicùngvềconngười.Xãhộilàmộthiệnthựcđặcthù,mộtnấcthangcủathựctại.Cái“tôi”vớicái “anh/chị” là một hiện thực khác so với cái “tôi” trong cái“chúngta”.Tuynhiên,xãhộikhôngphảilàcơthể,khôngphảilàhữu thể và bản diện cá nhân. Tính hiện thực của xã hội nằmtrongbảnthâncácbảndiệncánhân,khôngphảitrongtươngtácgiản đơn của các bản diện cá nhânmà trong cái “chúng ta” -khôngphải làcái“chúngta” trừutượnghóa”mà làcái“chúngta”cóhiệnhữucụthể.Tínhhiệnthựccủaxãhộikhôngphảilàmộtcái“tôi”đặcthù,màlàcái“chúngta”.Giaolưucủacái“tôi”vớinhữngngườikhácxảyratrongcái“chúngta”.Cái“chúngta”ấylànộidungcóphẩmtínhcủacái“tôi”,làsiêuviệthóaxãhội

củanó.Cái“tôi”cógiaolưukhôngchỉvớicái“anh/chị”,giaolưucủabảndiệncánhânvớibảndiệncánhân,cái“tôi”cógiaolưucảvớicái “chúng ta”, tức làvớixãhội.Thếnhưngcái “tôi”gianhậpvào cái “chúng ta” - xãhội,nhưmộtbộphận trong toànthể,nhưmộtcơquan trongcơ thể, chỉ là trong tưcáchcủacáthể,trongtưcáchcủaconngườitựnhiên.Trongtưcáchmộtbảndiệncánhân, cái “tôi”khôngbaogiờ gianhậpvàoxãhộinhưmộtbộphậntrongtoànthể,nhưmộtcơquantrongcơthể.Cái“chúngta”khôngphảilàmộtchủthểmangtínhtậpthểhaylàthựcthể.Cái“chúngta”cóýnghĩahiệnsinh,nhưngkhôngphảilàtrungtâmhiệnsinh.Trungtâmhiệnsinhnằmtrongcái“tôi”vàtrongquanhệcủanóvớicái“anh/chị”vàvớicái“chúngta”.Chínhcáiquanhệấycủacái“tôi”khôngchỉvớicái“anh/chị”,màcònvớicái“chúngta”,mớilàngọnnguồncủathựctạixãhộihiện sinh. Thế nhưng khách thể hóa hiện hữu của con người,việcnémnórabênngoài,đãtạoracái“xãhội”cốgiànhlấytưcáchlàhiệnthựclớnhơn,tiênkhởihơnsovớiconngười,sovớibảndiệncánhân.Xãhộilàkháchthểhóacái“chúngta”,làcáikhôngcóhiện thựcnàovàkhôngcóhiệnhữunàoởbênngoàimốiquanhệvớinócủacái“tôi”,cũngnhưởbênngoàimốiquanhệcủacái“tôi”vàcái“anh/chị”.Cái“chúngta”trongtínhhiệnsinh củamình là tính cùng chung, giao lưu, cộng đồng[72], chứkhôngphảilàxãhội.Xãhộilàthống-nhất-cái-nhiều(S.Frank).Thế nhưng thống-nhất-cái-nhiều ấy có thể là cái “chúng ta”trongnhữngquanhệhiệnsinhcủacái“tôi”đốivớicái“anh/chị”vàcái“chúngta”.Ởđâyẩnchứatìnhtrạngnôlệcủaconngườinơixãhội.Cáihiệnthựctrongxãhộiđượcxácđịnhbởisựviệclàbảndiệncánhângianhậpvàoquanhệkhôngchỉvớibảndiệncánhân,mà cònquanhệ với sựkếtnối cácbảndiện cánhântrongxãhội.Quyền lựcnôdịchcủaxãhộiđốivớibảndiệncá

nhân con người là sản phẩm của ảo tưởng khách thể hóa. Cái“chúng ta” hiện thực, tức là tính cùng chung của những conngười,giaolưutrongtựdo,trongtìnhyêuvàtìnhthương,khôngbaogiờ lạicóthểnôdịchconngười,ngược lại,cóthựchiệnsựđầy đủ cuộc sống của bản diện cá nhân, có siêu việt hóa bảndiệncánhânđếnngườikhác.SimmeltrongtácphẩmXãhộihọccủamìnhcònđúngđắnhơnlànhữngngườitheolíthuyếthữucơvềxãhội,khiôngnhìnthấyởtrongxãhộitìnhtrạnglaitạptựphátcácýchívàkhátvọngcủanhữngconngườiriêngbiệt[73].Thếnhưngcái“chúngta”ởôngtatựahồnhưkhôngcómộthiệnthựchiệnsinhnào.Ôngtalầntheonhữngquátrìnhxãhộihóaconngười,nhưngkhônghiểuđượccáisứcmạnhxãhộihóaấytừđâura.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườinơixãhộiđượcthểhiệntrongcáclíthuyếthữucơvềxãhội.

Cáchhiểuhữucơvềxãhộirộnghơnnhiềusovớihọcthuyếtvề xãhội như làmột cơ thể trongnghĩa đen của từngữ. Cáchhiểuhữucơvềxãhộicóthểmangtínhtựnhiênluậnmộtcáchcông khai và thù địch với siêuhìnhhọc, ví dụnhư ở Spencer,Schaffle[74]vànhữngngườikhác.N.Mikhailovsky[75]ởnướcNgathếkỉXIXđãđấutranhchốnglạinhữnglíthuyếtấy,ôngđãnhìnthấymộtcáchxácđángmốinguyhiểmtolớnchocánhântronghọcthuyếtvềxãhộinhưmộtcơthể.Tuynhiên,cáchhiểuhữucơvềxãhộicóthểmangtínhduylinh,nhìnthấyhiệnthâncủatinh thầnở trongxãhội vàcác tập thểmang tínhxãhội.ĐiềunàyđãcóchứađựngtrongchủnghĩalãngmạnĐức.Cáchhiểuvềxãhộivàvềquátrình[diễnratrong]xãhộiởHegelcũngcóthểbịxemlàcótínhhữucơ.TrongcácnhàxãhộihọcthìSpannlàđạibiểuchủyếucủaphổquát luận.Cáchhiểuhữucơvềxãhộitrongmọihìnhthứcbaogiờcũngchốnglạicábiệtluận,nótấtyếuthừanhậnưutiênchoxãhộitrướcbảndiệncánhânvà

bắtbuộcphảinhìnnhậnbảndiệncánhânlàcơquancủacơthểxãhội.Đólàphổquátluậndokháchthểhóasinhra,bịnémrabênngoài.Cáiphổquátbịlấykhỏibảndiệncánhânvàbảndiệncánhânphảiphụctùngnó.Cáchhiểuhữucơvềxãhộibaogiờcũngcótínhngôithứ.Trênnềntảngấychỉcócábiệtluậnngôithứlàkhảdĩ,đólàthứcábiệtluậnmàtôixemlàsailầmvàmâuthuẫnvớithựcchấtcủacábiệtluận.Xãhộiđượchìnhdungtựahồnhưlàmộtbảndiệncánhâncủathangbậcngôithứcaohơnbảndiệncánhânconngười.Thếnhưngđiềunàybiếnconngườithànhnôlệ.Cáchhiểuduylinhhóatínhhữucơcủaxãhộiđãlítưởng hóa tính quy luật của đời sống xã hội như là cơ sở tinhthần của xã hội. Tínhquy luật tựa hồnhư có tính cách chuẩnmực.ÝtưởngưutiênchoxãhộitrướcbảndiệncánhânthuộcvềJ.deMaistrevàdeBonald[76],nócónguồngốcphảnđộng,phảncách mạng. Điều này thừa kế từ A. Comrte và cổ vũ cho C.Maurras[77].

Những nhà xã hội học khẳng định ưu tiên cho xã hội trướcbảndiệncánhânvàdạybảovềquátrìnhhìnhthànhbảndiệncánhânbởixãhội,vềthựcchấtlànhữngkẻphảnđộng.TínhphảnđộngcócảởMarx,dùMarxkhôngxemxãhộilàcơthể.Nhữngkhuynhhướngbảothủphảnđộngđềudựatrênđặctínhhữucơcủacáccấutrúclịchsửthànhlậptrongquákhứ.Đồngthời,tínhtấtyếu,sinhratừtínhđồsộcủalịchsử,cũngđượcthừanhậnlàđiềutốtđẹpvàlàgiátrịtinhthần.Tiêuchíđánhgiákhôngđặtvàobảndiệncánhân,màđặtvàocơ thểxãhộiđứng trênbảndiệncánhân.Chủnghĩabảothủdựatrên[luậnđiểm]:conngườiriêngbiệtkhôngthểđưacáchhiểubiếtcủamìnhvềđiềuthiệnđứngcaohơncáchhiểubiếtđượctạonênbởikinhnghiệmcủatấtcảcácthếhệtrướcđóvàcáchhiểuấylàtruyềnthốngcótínhhữucơ.Hoàntoànsai lầmkhichorằngchủnghĩacánhânđối

lậplạiđiềunày.Cábiệtluậnnhìnnhậntiêuchíđánhgiáởtrongbảndiệncánhân,ởtrongchiềusâucủalươngtâm,vàchorằngởđâykhácbiệtgiữathiệnvàácđượckhaimởtrongchiềusâulớnhơn,sovớitruyềnthốngtậpthểđượchìnhdungcótínhhữucơ.Thếnhưngcáilươngtâmbiếtphânbiệtvàđánhgiá,đượckhaimởtrongbảndiệncánhân,khôngbaogiờcónghĩalàcôlậpvàtựkhépkínmìnhcủabảndiệncánhân,màluôncónghĩalàmởlòngmìnhchonộidungphổquát, là giao lưu tựdocủanóvớinhững bản diện cá nhân khác, không phải chỉ những ngườisống,màcảnhữngngườiđãchết.Ưutiênthuộcvềtựdotrướctruyền thống, nhưng thâm nhập tự do vào những gì là chânchínhởtruyềnthốngcũnglàkhảdĩ.Trongđờisốngxãhộihiệnhữumốiliênlạccủacácthếhệ,giaolưucủanhữngngườisốngvànhữngngười chết, thếnhưngmối liên lạc ấy khôngphải làtínhhữucơngôithứđứngtrênbảndiệncánhânápđặtchonó,màlàkhaimởtínhphổquátxãhộitrongnộitâmcủanó,làtrảinghiệmtựtạiđượcmởrộngracủanó.Khôngkhoảnhkhắcnàobảndiệncánhânlạitrởthànhbộphậncủacáicơthểnàođó,củacáitoànthểngôithứnàođó.Khôngcótínhhữucơnào,tínhtoànvẹnnào,tínhtoàntrịnàohiệnhữuởtrongxãhộicả,xãhộiluôncó tính bộ phận, và nếu khẳng định rằng cấu trúc xã hội đã-hình-thànhcótínhtoànvẹnhữucơ,thìđóchínhlàthầnthánhhóa trá ngụy những vật thể mang tính tương đối. Cái hữu cơtrongxãhộilàảotưởngcủakháchthểhóa.Khôngchỉnhànướctoàntrịmớilàđiềudốitránôdịch,màcảxãhộitoàntrịcũnglàđiềudốitránôdịch.Tựnhiêncótínhbộphậnthếnào,thìxãhộicũngcótínhbộphậnnhưthế.Khôngphảixãhội làcơthể,màconngườimớilàcơthể.Ýtưởngvềconngườitoànvẹnphảiđượcđặtvàocơsởcủaviệctổchứcxãhội,chứkhôngphảiýtưởngvềxãhộitoànvẹn.Lítưởnghữucơvềxãhộilàđiềudốitránôdịch.

Đó là cámdỗxãhội tương tựcámdỗvũ trụ.Xãhộihoàn toànkhôngphảicơ thể,xãhội làhợptác.Tínhhữucơcủaxãhội làsản phẩm của ảo tưởng của ý thức nô dịch, là sản phẩm củangoạihiệnhóa.Xãhội củanhữngngười tựdo chứkhôngphảicủanhữngkẻnôlệ,phảiđượctạodựngtheohìnhtượngkhôngphải của vũ trụ, mà là của tinh thần, tức là không theo hìnhtượngcủangôi thứ luận,mà theohình tượngcủa cábiệt luận,khôngtheohìnhtượngcủahạnđịnh,màtheohìnhtượngcủatựdo,khôngtheohìnhtượngthốngtrịcủasứcmạnhvàkẻmạnh,màtheohìnhtượngcủatìnhđoànkếtvàlòngnhânái.Chỉcóxãhộinhưthếmớikhảdĩkhôngmangtínhnôlệ.Ngọnnguồncủatựdoconngườikhôngthểởtrongxãhội,ngọnnguồncủatựdoconngườiởtrongtinhthần.Tấtcảnhữnggìđiratừxãhộiđềunôdịch,tấtcảnhữnggìđiratừtinhthầnđềugiảiphóng.Thangbậcđúngđắn,ấy làưutiênchobảndiệncánhântrướcxãhội,ưutiênchoxãhộitrướcnhànước.Đằngsauđiềunàylàưutiênchotinhthầntrướcthếgian.Còncáchhiểuhữucơvềxãhộibaogiờ cũng làưu tiênchovũ trụ trước tinh thần, là tựnhiênhóatinhthần, là thầnthánhhóa tính tấtyếuvà thóinô lệ.Đó luônluônlàtựnhiênluậnvàvũtrụluậntrongtriếthọcxãhội,Triếthọc cá biệt luận là cuộc đấu tranh chống lại việc lí tưởng hóa“tínhhữucơ”.

Mọi người đều biết về phân biệtmà Tonnies đưa ra đối vớiCộngđồngvàXãhội[78].Cộngđồng làkếtnốihiện thựcvàcó tínhhữucơ(vídụnhưgiađình,giatộc,làngxã,nhândân,cộngđoàntôngiáo).Xãhội làkếtnối lí tưởngvàcótínhcơgiới (vídụnhưnhànước).CógầngũithânmậtnơiCộngđồngvàxalạnơiXãhội.TheoTonniesthìCộngđồngcóngọnnguồnhuyếtthống.LíthuyếtcủaTonnies là tựnhiên luận.Cộngđồng rõ ràng có đặc tính tựnhiên luận. Thế nhưng phân biệt ấy rất lí thú cho đề tài học

thuyếthữucơvềxãhội.ỞTonniesmọitínhhữucơđềucóđặctínhcủaCộngđồngvàtínhchấttựnhiênhữucơtựbộclộra.Đóchínhlàhiệnthựcxãhộitiênkhởi.Ôngchốibỏđặctínhhữucơđốivớixãhội,bởivìxãhội làcấu trúchợp thànhmang tính lítưởng,làthứđượctạotácnên.LíthuyếtcủaTonniestinhtếhơnnhững lí thuyết hữu cơ thông thường về xãhội.Mặcdù vậy, líthuyếtấyvẫndựatrênlítưởnghóacáihữucơ.Trongxãhộicónhữngcấutrúchợpthànhmangtínhhữucơ,nhưngbảnthânxãhộithìkhôngphảilàcơthể.Thếnhưngởđâykhôngcóchỗchoxãhộitinhthần,làthứhợpthànhchẳngphảihữucơcũngchẳngphảicơgiới.Cólẽcũngcóthểthiếtlậpbaloạitínhxãhộicủaconngười: tínhcùngchunghữucơ,cácxãhộicơgiới[79], tínhcùngchungtinhthần.Tựdotinhthầnđốilậpvớihạnđịnhlàchỉdấucủatínhcùngchungtinhthần.Cộngđồngmangtínhdòngtộc,huyết thống; xã hội cơ giới có cấu trúc nguyên tử; tính cùngchungtinhthầnmangtínhcábiệtluận.Hailoạihìnhtrênthuộcvề thế giới bị khách thể hóa và nằm trong quyền lực của hạnđịnh,mặcdùtheocáchthứckhácnhau,loạihìnhthứbađộtphára từ vươngquốc củahạnđịnh, đi vàomột trật tự khác. Ví dụnhưgiáohộilàtínhcùngchungtinhthần,thếnhưngnócũnglàCộngđồngcótínhdòngtộc,hữucơvàcũnglàxãhộiđượctổchứctheo cơ giới. Toàn bộ tính phức tạp của vấn đề giáo hội nằmtrongchuyệnnày.Chỉcótínhcùngchungtinhthầngiảiphóngconngười.Tínhcùngchunghữucơ,dòng tộccũngnhưxãhộiđược tổ chức theo cơ giới đều nô dịch con người. Xã hội là tổchứcchứkhôngphảicơthể.Thếnhưngkhicầnthiếtnólạitiếpthuhìnhtượngcơthể.Tựconngười,trongcáchànhvikháchthểhóa và thực thể hóa ý thức củamình, trong các hành vi thầnthánhhóa,đãtạoratìnhtrạngnôdịchchomình.“Tínhhữucơ”nô dịch nhiều hơn so với “tính cơ giới”, “tính cơ giới” ít nhất

cũngkhôngcóthamvọngđòilàthiêngliêng.Xãhộigiatrưởng,vốnlàxãhộicótínhhữucơhơncả,đãcóđượcnhữngnéttốtđẹpnhânbảncủamình, tốthơnlàxãhộicơgiới tưsản, thếnhưngtrongxãhộiấyconngườivẫnởtronghiệnhữunửanhưcâycỏvàcònchưabừngtỉnhkhỏigiấcngủcủatìnhtrạngnôlệhữucơ.Những người theo chủ nghĩa lãngmạn ở Đức và những ngườigiữ-gìn-bản-sắc-Slave(slavyanofil)ởNgađãquálạmdụngkháiniệm“hữucơ”,làthứcheđậychotấtcảnhữnggìhọưathíchvàtán thành. “Tínhhữu cơ”được tiếp thunhư “tínhhữu cơ” saunhữngthếkỉlâudàitruyềngiảngvàchuyểngiaotruyềnthống.Tuynhiên,trongthựctếnóđãxuấthiệnvàolúcnàođónhưkếtquảcủacuộcđấutranhvàtổchứccủaconngười,cũngуnhưthứđãtừngxuấthiệntrongcuộcđấutranhmàbâygiờđangbịbuộctộilà“khônghữucơ”.Cóthểnóiđượcrằngmọithứ“hữucơ”đềucónguồngốckhôngphải“hữucơ”.Đằngsautấtcảnhữnggìmàbây giờ thấy có vẻ như hữu cơ, thì ở trong chiều sâu của baonhiêuthếkỉđãlànhữngbạolựcđẫmmáu,đãlàphủđịnhquákhứhữu cơ, đã là chínhnhững tổ chức cơ giới, cầnphải thoátkhỏinhữngảo tưởngđầy lãngmạnvề “tínhhữucơ”.Cáccuộccáchmạngpháhủytínhkếtụccủaquátrìnhhữucơ,nhưngsauđó lại tạo ra cái hữu cơmới,mà rồi người ta sẽ đối lậpnó vớinhững cuộc cáchmạngmới. Các xã hội conngười khôngphảixuấthiệntheokiểuêmảđiềnviên,chúngxuấthiệntrongcuộcđấutranhcuồngnhiệtđẫmmáucủacácsứcmạnhphâncực.Đãcó cuộc đấu tranhmẫu quyền và phụ quyền. Bachofen đã cónhữngýtưởngsâusắcvềvấnđềnày[80].Chẳngcógìthiêngliêngtrong nguồn gốc của các xã hội con người, và cái thiêng liêngtronglịchsửcủacácxãhộichỉlàbiểutượngmangtínhướclệ.Đólàvươngquốckháchthểhóa,làmxalạtinhthần,phụctùngtất định luận. Còn cái thiêng liêng là ở trong tinh thần, trong

vươngquốccủatínhchủquan,trongvươngquốccủatựdo.

S.Franknóithậtđúng,hiệntượngxãhộikhôngthểtiếpthuđược theo cảm xúc, nómang tính xuyên tâm lí và độ dài thờigiancủanókhácvớiđộdàithờigiancủangườita.Ngườitachếtđi,tấtcảnhữngngườihợpthànhxãhộirồicũngchếtđicả,cònxãhộithìvẫntiếptụctồntại.ĐốivớiS.Frank,giốngnhưđốivớingười theo Plato, hiện tượng xã hội là ý tưởng, cần phải thừanhậnrằngchủnghĩaduyvậttrongtriếthọcxãhộilàđiềuhoàntoànxằngbậyvànóchưabaogiờđượcsuyxétthấuđáo.Tronghiệntượngxãhộichẳngcóchỉdấunàocủahiệntượngvậtchấtcả.Thếnhưngtôicũngnóiđượcrằnghiệntượngxãhộikhôngphải làý tưởngvàkhôngphải tinh thần;nó làkháchthểhóaýtưởngvàtinhthần.Tínhkháchquancủacáchiệntượngxãhội,vượtquáhiệnhữucủaconngười,chínhlàkháchthểhóa,làviệclàmchoxalạbảnchấtconngười,hậuquảlànhữngquanhệxãhộicủaconngườivớiconngườiđượchìnhdungnhưnhữnghiệnthựcnằmbênngoàiconngườivàởtrênconngười.Marxđãnóithậttuyệtvờivềđiềunàytronghọcthuyếtvềsùngbáihànghóa.Trongxãhội,conngườitácđộngnhưmộthữuthểxãhội,tứclàhữu thể liên kết với những hữu thể khác. Thế nhưng xã hộikhônghiệnhữunhưmộthiệnthựcmangtínhhữucơcóưutiênđứngtrênconngười.Cáixãhộiấykhôngphảibaogồmnhữngconngườiấy,nóvẫncònđó,khinhữngngườiấyđãkhôngcònnữa. Thế nhưng nó hiện hữu trong kí ức kết nối những conngười, chứ không phải ở bên ngoài những con người. Xã hộikhông chỉ hiện hữu bằng kí ức mà còn bằng bắt chước. Giữanhữngconngười,hiệnhữucáicùngchungkếtnốihọvớinhau,nhưng cái cùng chung ấy nằm trong những quan hệ của conngười,nókhôngởbênngoàiconngườivàkhôngởbêntrênconngười.Vàgiữanhữngthếhệđãkhôngcònsốngtrongcùngmột

khoảngthờigian,cáicùngchungkếtnốichúngtavớihọ,nhưngcái cùng chung ấy không phải được xác định bởi bộ phận cấuthànhthuộcvềcơthểxãhội,màđólàtínhcùngchunghiệnsinhvượtquagiánđoạncủa thờigian, tínhcùngchungấychỉđượckháchthểhóavàoxãhội.Khôngphảicáicùngchungấylàhiệnthực,mà tínhcùngchungcủahiệnhữuconngườimới làhiệnthực.Điềunàycóýnghĩakép, tíchcựcvà tiêucực.Vàonhữngthếkỉtrungđại,ngườitađãxemnhânloạilàmộtthânthểthốngnhấthuyềnbí.ĐiềunàylàtươngđồngvớicáchhiểugiáohộinhưthânthểhuyềnbícủađứcKitô.Thếnhưngnhânloạikhôngphảilàthânthểhuyềnbí,cũngnhưxãhộikhôngphảilàcơthể.Conngườilàcơthể,cònxãhộilàcơquancủaconngười,chứkhôngphải làđiềungượclại.Điềungượclạiđãđượchìnhdungbởivìconngườingoạihiệnhóabảnchấtcủamìnhvàrơivàoảotưởngcủa khách thể hóa. Thật sai lầm khi cho rằng, chỉ có xã hội“kháchquan”làhiệnhữu;xãhội“chủquan”cũnghiệnhữunữa.Giaolưuđíchthực,tínhcùngchungcủaconngườichỉkhaimởtrong tính chủ quanmà thôi. Cái bình diện chủ quan ấy hoàntoànkhôngphảilàchủnghĩacánhânnhưngườitahằngtưởng.Tínhhiện thực của xãhội khaimở ranhưmột giá trị, ở tronghiệnhữucábiệt,khảdĩbiếnthiênchotớitínhphổquát,cấutrúcngôithứcủaxãhộigâyracáchhiểuxãhộinhưmộtcơthể.Cáicấutrúcngôithứấycủaxãhộiđượcnhậnthấytrongmọixãhội,nócóởxãhộinguyênthủy,nóbiểuhiệnởxãhộicộngsản.Thếnhưngkhôngcótỉlệthuậnnàogiữangôithứxãhộivàngôithứtinh thần. Xung đột và đối kháng giữa những ngôi thứ ấy quáthườnghayxảyra.Rấtnhiềulầnvàdướinhiềuhìnhthức,ngôithứ xã hội được truyền giảng, được thừa nhận là thiêng liêng,nhưngtrongnóchẳngcógìhiệnthựclàthiêngliêngcả,nóxuấthiện từ cuộcđấu tranh của các sứcmạnh và lợi ích, chẳnghề

thiêngliêngchútnào.Ngôithứxãhộiđượchìnhdunglàcơthểchỉ làdotròchơivới tínhtươngđồng, trongthựctếnóđượctổchứcnêncũnggiốngnhưxãhội,vốnđượcxemlàcótínhcơgiới.Líthuyếthữucơvềxãhộilàtròchơivớitínhtươngđồngsinhvậthọc. Tuyệt đối hóa những định luật có hình thức khoa học ápdụngvàođờisốngxãhộilàtròchơivớitínhtươngđồngcơgiới.Người ta thực thể hóa tất định luận và hình dung nó như sứcmạnhquảntrịđờisốngxãhộimộtcáchbạongược.Ngườitađãcốduylinhhóatínhtấtyếuvàtínhquyluậtvàbằngcáchđóbiệnminhchocáiácxãhộivàbấtcông.Thếnhưngđiềunàykhôngphùhợpvớihiện thựcvàchỉ thểhiện tình trạngnô lệcủaconngười. Tính tất yếu và tínhquy luật củađời sống xãhội chỉ làtínhtựđộngcủanómàthôi.Vàtínhtựđộngđóngmộtvaitròlớntrongđờisốngxãhội.

***

Ýtưởnghiệnhữunhữngkhởinguyênvĩnhhằngcủađờisốngcóhaiýnghĩa.Nósẽcóýnghĩatíchcực,khinhữngkhởinguyênvĩnh hằng được thừa nhận là tự do, công bằng, tình huynh đệcủaconngười,làgiátrịtốithượngcủabảndiệncánhâncủaconngười, vàkhôngđượcbiếnbảndiệncánhânấy thànhphươngtiện.Nhưngnócóýnghĩatiêucực,khinhữngkhởinguyênvĩnhhằng được thừa nhận là những hình thức xã hội và chính trịmangtínhlịchsửtươngđối,khinhữnghìnhthứctươngđốiấybịtuyệtđốihóa,khinhữngthânxáclịchsửđượchìnhdungcótính“hữucơ”,đượcphong thánh,vídụnhưnềnquânchủhaymộthìnhthứcsởhữunhấtđịnh.Điềunàycóthểđượcphátbiểutheocáchkhác,rằngnhữngkhởinguyênvĩnhhằngcủađờisốngxãhội lànhữnggiá trị khảdĩ được thựchiện trong [thế giới] tinh

thầnchủquan,chứkhôngphải lànhững thânxáckhảdĩđượcthựchiện trongkhách thểhóa lịch sử.Khuynhhướngbảo thủcủalíthuyếthữucơvềxãhộibảovệtínhchấtthiêngliêngcủacác thân xác lịch sử, không thể được thừa nhận là thuộc Kitôgiáo,khôngnhữngvìnómâuthuẫnvớicábiệtluậnKitôgiáo,màcònvìnómâuthuẫnvớithuyếttậnthếKitôgiáo.Trongthếgiớilịchsửbịkháchthểhóakhôngcócáithiêngliêngnàokhảdĩđisangđượccuộcsốngvĩnhhằng,khôngcócáigìlàxứngđángvớicuộcsốngấy,vàcáithếgiớinàyphảiđiđếnkếtthúcvàbịphánxử bởi tòa án tối thượng. Những lí thuyết hữu cơ về xã hội làchốnglạithuyếttậnthế,trongchúngchứađựngniềmlạcquantrángụy,niềmlạcquanphảnđộng.Kíứcvềquákhứmangtínhtinhthần,nóchiếnthắngthờigianlịchsử,nhưngđókhôngphảilàkíứcbảotồn,màlàkíứcbiếncải-sángtạo,kíứcấymuốnđưavàocuộcsốngvĩnhhằng,khôngphảicáiđãchết,khôngphảicáiđã sống trongquákhứ, khôngphải cái tĩnh tại,mà là cái biếnđộngcủaquákhứ.Cáikíứctinhthầnấynhắcnhởconngườibịđắmchìmtrongthờigianlịchsửcủamìnhrằng,trongquákhứđãtừngcónhữngchuyểnđộngvĩđạiđầysángtạocủatinhthầnvànhữngchuyểnđộngấyphải kế thừa tínhvĩnhhằng,nhữngchuyển động ấy cũng nhắc nhở rằng, trong quá khứ đã từngsốngnhữnghữu thể cụ thể,nhữngbảndiện cánhânđầy sinhđộngmà trong thờigianhiệnsinhcủachúng taphảihiệnhữumốiliênkếtkhôngkémhơnsovớimốiliênkếtvớinhữngngườiđang sống. Xã hội bao giờ cũng là xã hội không phải chỉ củanhữngngườiđangsống,màcònlàcủanhữngngườiđãchết.Cáikíứcấyvềnhữngngườiđãchết,mà lí thuyết thông thườngvềtiếnbộvốnthiếunó,hoàntoànkhôngphảilàkíứctĩnhtại-bảothủ, đó là kí ức năng động-sáng tạo. Không phải cái chết màphụcsinhmớicólờinóicuốicùng.Nhưngphụcsinhkhôngphải

làphụchồiquákhứtrongcáiácvàdốitrácủanó,màlàbiếncải.Chúngtaliênkếtvớiquákhứđượcbiếncải-sángtạo.Vàquákhứấy đối với chúng ta không thể là gánh nặng của hạn định nôdịch.Chúngtamuốncùngvớiquákhứvànhữngconngườiđãđivàoquávãngbướcvàomột trật tựkhác,đãđượcbiếncải, vàomộttrậttựhiệnsinh.Cósựthậtvĩnhhằngởtrongphêphánxãhội lịch sử của những người như L. Tolstoy, như Ibsen. Bác sĩStockmanncólítrongcuộcnổiloạncủamìnhchốnglạixãhội,chốnglạichuyênchếcủadưluậnxãhội,chốnglạidốitrá,thóibắt chước, tình trạng nô lệmà xã hội đang dựa vào[81]. Trongcuộcnổiloạnấyluônluôncótiếngnóitừmộtthếgiớikhác.Tựtri của bản diện cá nhân trong quan hệ đối với thế giới xungquanhvàđốivớixãhộidốitrá,khôngphảilàmộttrạngtháivốncó,màlàmộtthànhtựucóphẩmtínhcaonhất.Tựdotinhthầnkhông phải là một tuyên ngôn trừu tượng về quyền [của conngười],màlàmộttrạngthái tốicaoconngườiphảiđạttới.Cácnô lệphảiđượcgiảiphóngbằnghànhvixãhội,nhưnghọvẫncòncóthểlànôlệtrongnộitâm,chiếnthắngtìnhtrạngnôlệlàmộthànhvitinhthần.Giảiphóngxãhộivàtinhthầnphảikềvaisátcánhvớinhau.Thiêntàikhôngbaogiờcanthiệpvàoxãhội,thiêntàiluônvượtlêntrênxãhội,vànhữnghànhvisángtạocủathiêntàiđiratừmộttrậttựkhác.Trongxãhội,bấtcứxãhộinào[cũngvậy], đềucó thứgìđóđangnôdịchkhiếncho luôn luônphảivượtquanó.Khôngphảichỉcó thiêntài,bấtkìconngườinàocũngcaohơnxãhội,caohơnnhànước,vàlợiíchthuầntúynhânbảnlàcaohơnlợi íchxãhộivànhànước.Trậttựcủacáitoànvẹnkhôngphảicầnthiếtvìcáitoànvẹn,khôngphảidocáitoànvẹnlàgiátrịtốithượng,màtrậttựấylàvìcácbảndiệncánhân.Việcđánhgiálạinàyđốivớicácgiátrịchínhlàcuộccáchmạnggiảiphóngcầnphảiđượchoànthànhtrênthếgian.Đólà

việc khai mở sự thật Kitô giáo về xã hội. Xã hội duy trì bằngnhữngđứctin,chứkhôngphảibằngsứcmạnh.Khixãhộiduytrì thuần túybằng sứcmạnh, ấy là lúcnóđang tiêuvong.Thếnhưngxãhộiđượcduy trì khôngphải chỉbằngnhữngđức tinchânchính,màcảbằngnhữngđứctintrángụy.Tấtcảcácđứctin thần thánhhóa xãhội vànhànước, đặt ưu tiên cho chúngtrướcconngười, trướcbảndiệncánhân,đềulàtrángụy.Cuộckhủng hoảng của những đức tin ấy có nghĩa là cuộc khủnghoảng, là bướcngoặt và thậmchí là tai họa tronghiệnhữuxãhội.Trongcơsởcủaxãhộibaogiờcũngcónhữnghuyềnthoạivàbiểutrưngmangtínhxãhội,thiếuchúngthìkhôngthểhiệnhữucácquốcgia.Khimànhữnghuyềnthoạivàbiểutrưngmangtínhbảothủđangmụcruỗngvàđangchếtđi,thìcũnglàlúcxãhộibắtđầumụcruỗngvàchếtđi.Cáccuộccáchmạngxảyra,đưa ranhữnghuyền thoạivàbiểu trưngmới, vídụnhưhuyềnthoạivềchủquyềndântộc,màýchíchungcủanólàthanhkhiết(Rousseau), huyền thoại về giai cấp vô sản như giai cấp đượctrao sứ mệnh, như người giải phóng nhân loại (Marx), huyềnthoạivềnhànước,huyềnthoạivềchủngtộcvànhữngthứkhácnữa.Cáchuyềnthoạivàcácbiểutrưngthíchứngvớiconngườitrungbình.Tínhtitiệnvànguxuẩncủacáctưtưởngchínhtrịxãhộiởcáclãnhtụgắnliềnvớithíchứngấy,vốndĩdànhchoconngườitrungbình.Cuộcgiảiphóngchânchínhlàcuộcgiảiphóngthoátkhỏitấtcảcácbiểutrưngvàhuyềnthoạinôdịch,chuyểnsangtínhhiệnthựcnhânbảnđíchthực.Thếnhưngconngườicụthể,conngườihiệnthựclàgì?

J.deMaistrenóirằngôngtakhôngbiếtconngườinóichung,ông ta chỉ biết người Pháp, người Anh, người Đức, người Nga.Ông ta có ýmuốnnói rằng, conngười cụ thể chứađựng trongbản thânmìnhnhữngnét dân tộcđặc thù,màkhôngđượcbỏ

quanhữngnétấykhinóivềconngười.Marxnóirằngkhôngcócon người nói chung,mà chỉ có nhà quý tộc, gã tư sản, ngườinôngdân,gãtiểuthịdân,ngườicôngnhân,tứclàkhôngđượcbỏquanhững chỉ dấu giai tầng, giai cấp xãhội của conngười cụthể.Và rồi cũngcó thểnóiđược rằng,khôngcó conngườinóichung,màchỉcókĩsư,thầythuốc, luậtsư,quanchức,giáosư,nhàvăn,v.v. tức lànhữngchỉdấu thiênchứcnghềnghiệpcủaconngườicũngđivàoconngườicụthể.Cóthểcònđixahơnnữavànóirằngconngườicụthểlàconngườikia,cótênriêng,mangtrongmìnhnhiềunhấtcácchỉdấudântộc,xãhội,nghềnghiệpvànhững thứ khác.Đó làmột cách tiếp cận conngười cụ thể,trongđótậphợptốiđacácđịnhphẩmdịthường.Thếnhưngcócáchtiếpcậnkhácđốivớitínhcụthể,theocáchtiếpcậnnàyconngườicụthểnhấtđượcthừanhậnlàngườivượtquađượcnhiềunhất tính đặc thù và đạt được nhiều nhất tính phổ quát. Tínhphổquátkhôngphải làcáitrừutượng,màlàcáicụthể.Cụthểnhiềunhấtkhôngcótínhbộphận,màlàphổquát,sốlượngcácchỉdấuđặcthùcóthểlàchỉdấucủatínhnghèonàn,chứkhôngphải tính phong phú, tức là chỉ dấu của tính trừu tượng. Conngười,màởtronganhtanổitrộithuầntúycáiđặctínhanhtalàngười Pháp, người Anh, người Đức hay ngườiNga, nổi trội cáiđặctínhnhàquýtộchaygãtưsản,vịgiáosưhaygãquanchức,hoàn toàn không phải là con người phong phú và về ưu thếkhôngphảilàconngườicụthể.Tínhcụthểlàtínhtoànvẹn,vìvậynókhôngxácđịnhbằngsố lượngcácchỉdấuđặcthù.Conngườicụthểnhấtlàconngườiphổquát,vượtquatínhhiếmcó,tínhcô lập, vượtqua tựkhẳngđịnhnhữngchỉdấudân tộc, xãhộihaynghềnghiệp.Thếnhưng tất cảnhữngchỉdấuđặc thùđược trìnhbày trong tínhhiếmcó củamìnhđềugianhậpvàotínhphổquátcủaconngườicụthể.LàngườiNgathìtốt,làtriết

giathìtốt,nhưngtínhđặcthùhiếmhoitrongsứmệnhtriếthọcvàtínhchuyênmônthìlạilàtínhchấtrấttệ,vàcảntrởtínhcụthể, tính toànvẹncủaconngười.Tínhphổquát làđạtđượcsựđầyđủ.Conngườicụ thể làconngườicó tínhxãhộivàkhôngđược tách con người khỏi tính xã hội. Thế nhưng tính xã hộithuần túy của con người biến anh ta thànhmột hữu thể trừutượng, cũng у như điều ngược lại: tách anh ta hoàn toàn khỏitínhxãhội.Xemxétconngườinhưmộthữuthểxãhộithuầntúylà tình trạngnô lệ của conngười.Khách thểhóabảnchất conngười, biến conngười thànhhữu thểhợp thành từnhững tínhchấtbộphận,dântộc,xãhội,nghềnghiệp,nhưnglạiđòiđượclàtính toàn vẹn.Nhưng chínhđó lại khôngphải là conngười cụthể,tínhcụthểlàcậpnhậthóatínhphổquát.Conngườicụthểkhôngthểlàconngườibịhạnđịnhnhiềunhất,đólàconngườitựdonhất.Conngườicóxuhướngtựnângcaomìnhthôngquanhómxãhộicủamình,đảngphái,nghềnghiệpcủamình,nhưngchính đó lại không phải là nâng cao bản diện cá nhân,mà lànângcaovôdiệnmạo.

Conngườiởtrongtìnhtrạngphụthuộctồitệđầynôlệvàoxãhội,vàanhtatựtạoratìnhtrạngphụthuộcấybằngcáchthựcthể hóa xã hội, bằng cách tạo ra những huyền thoại về ảnhhưởngxãhộivànhữngámthịxuyêntạccácđứctintôngiáo,cácđánh giá luân lí, xuyên tạc ngay cả tri giác về con người. Thếnhưngcómộthiện thựcnằmở sâuhơncái vẫnđượcgọi làxãhội,đó làhiện thựcnhữngquanhệxãhộicủaconngười,hiệnthực của những thang bậc tình trạng cùng chung giữa nhữngconngười.Trigiácphụthuộcsâusắcvàothangbậctìnhtrạngcùngchungcủaconngười.Điềunàykhiếnchoxãhộihọcvềtrigiáctrởthànhcầnthiết.Tôiđãnhiềulầnviếtvềđiềunàytrongnhữngcuốnsáchkhác.Ởđây tôi chỉđúckết lạiđiềucần thiết

chochủđềcủacuốnsáchnày.Conngườitrigiáckhôngnhưmộthữuthểbịcôlập,mànhưmộthữuthểxãhội.Trigiácmangđặctính xã hội nên vì thế phụ thuộc vào hình thức giao lưu củanhữngconngười,vàothangbậctìnhtrạngcùngchungcủahọ.Ràngbuộcchunglogictrongtrigiácmangtínhcáchxãhội.Đấylàvấnđềvềkhảnăngthôngđiệpchonhau.Thếnhưngtínhphụthuộccủatrigiácvàocácquanhệxãhộicủaconngườitrongýnghĩasâuxahơnchínhlàphụthuộcvàotrạngtháitinhthầncủanhữngconngười.Quanhệxãhộicủanhữngconngườitácđộnglên tri giác, đánhdấunhững thangbậc tình trạng chia rẽ tinhthần hay tình trạng cùng chung của họ. Tất định luận của trigiác,đặcbiệtlàtheokiểucáchkhoahọc,đưangườitavàovươngquốccủatấtyếuvàquyluật,tươngứngvớithangbậcthấpnhấttình trạng cùng chung tinh thần của conngười, tươngứng vớitìnhtrạngchiarẽcủahọ.Trigiáccótínhràngbuộcchungthiếtlậpởđâythôngđiệpgiữanhữngconngườichiarẽ,nótươngứngvớibấthòa.Tộilỗiởđâykhôngnằmởtrigiácvốnlàgiátrịtíchcực,mànằmở trạng thái tinh thầncủa thếgianvàconngười,nằmởchiarẽvàbấthòangaytrongbảnthântồntại.Còntrongtrigiácthìbộc lộra logos[82]kếtnối,nhưngkhaimởtheothangbậc,phụthuộcvàotrạngtháitinhthầnvàtĩnhtrạngcùngchungtinh thần. Logos bị khách thể hóa là logos mang tính xã hội.Nghịchlínằmởchỗtrigiáctrongcáckhoahọctoánvàvậtlícótínhràngbuộcchungnhiềunhất.Ởđâytrigiáclạiphụthuộcítnhấtvàotrạngtháitinhthầnvàtìnhtrạngcùngchungtinhthầncủa con người, nó có được những kết quả như nhau đối vớinhững người thuộc các đức tin tôn giáo khác nhau, thuộc cácdântộckhácnhauvàcácgiaicấpkhácnhau.Ngượclại,trigiáctrong các khoahọc lịch sử và xãhội và trong các khoahọc vềtinh thầnvàvềcácgiá trị, tức là trong triếthọc, lạimang tính

chất ràng buộc chung ít hơn, chính là vì nó đòi hỏi tình trạngcùng chung tinh thần lớnhơn ở conngười. Các chân lí có đặctínhtôngiáonổibậtởtìnhtrạngràngbuộcchungítnhất,bởivìchúng đòi hỏi tình trạng cùng chung tinh thần tối đa. Ở bêntrong cộng đồng tôn giáo những chân lí ấy có tính ràng buộcchungnhiềunhất,nhưngởbênngoàithìchúngcóvẻnhưràngbuộcchung ítnhất, có tính “kháchquan” ítnhất, có tính “chủquan”nhiềunhất.Tấtcảnhữngđiềunàychứngtỏrằngtínhtựtrịcủalĩnhvựctrigiáclàtươngđối,rằngnókhôngthểbịtáchrakhỏihữuthểtoànvẹncủaconngười,rakhỏiđờisốngtinhthầncủaanhta,tứclàrakhỏiconngườitíchhợp.Trigiácphụthuộcvàoviệcconngườilàthếnàovàmốiquanhệngườivớingườirasao.Ởđâyphụthuộcđólàlớnnhất,khinóivềtrigiácthâmsâucủatinhthần,củaýnghĩavàgiátrịhiệnhữuconngười.Trigiáccótínhkháchquanítnhấtvàràngbuộcchungítnhất,đượccholà thuộcvươngquốc “chủquan”, tức là ít chịuđựng thử tháchtính chân lí. Điều này dựa trên việc đồng nhất trá ngụy tínhkháchquanvà tínhchân lí.Trong thực tế tiêuchí tínhchân línằmởchủthể,chứkhôngphảikháchthể.Kháchthểlàtạovậtcủa chủ thể. Lí thuyết duy tâm về tri giác thường khẳng địnhrằng,kháchthểhiệnhữuvìchủthể.Thếnhưngđólàảotưởng.Kháchthểđượctạonênbằngviệckháchthểhóadochủthểthựchiện.Nhưngbản thânkhách thểvàkhách thểhóakhônghiệnhữu vì chủ thể,mà nô dịch chủ thể. Chủ thể tự nô dịchmìnhbằngkháchthểhóa,tạoravươngquốctấtđịnhluận.Chủthểrơivàoquyềnlựccủangoạihiệnhóadochínhmìnhtạonên.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườivàoxãhộidựatrênđiềunày,xãhộiởđâyđượchìnhdung là tồntạikháchquan.Nếuviệcđồngnhấttính khách quan với tính chân lí là không đúng, thì việc đồngnhấtnóvớihiệnthựccũngkhôngđúngluôn.Hiệnthựctiênkhởi

nằm ngay ở tính chủ quan, chứ không phải tính khách quan.Trongtínhkháchquanchỉcóhiệnthựcthứcấpđượcbiểutrưnghóa,phảnánh lại.Conngườicứxoayquanh trongnhữnghiệnthựcđượcbiểutrưnghóa.Chínhcácbiểutrưng,chứkhôngphảicáchiệnthực,nôdịchconngười.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườivàoxãhộitrướchếtlàtìnhtrạngnôlệvàocácbiểutrưngxãhội.Bảnthânxãhộilàbiểutrưng,chứkhôngphảilàhiệnthựctiênkhởi.Tấtđịnhluậncủatrigiácbịkháchthểhóacũngmangtínhbiểutrưng.Conngườikhôngthểpháhủythếgiớikháchthểhóabằnghànhvicánhân,conngườichỉcó thểđạtđược tựdonộitâmthoátkhỏithếgiớiấy.Thếnhưngpháhủythếgiớikháchthểhóalàhànhvicótínhxãhộivàlịchsử.Điềunàycónghĩarằng,khi đạt được tình trạng cùng chung tinh thần cao nhất củanhữngconngười, thì thếgiới sẽđượchìnhdungkhácđivà trigiácvềnócũngsẽkhácđi.Chânlí toànvẹnchỉcóthểđượctrigiácbằngtinhthầntoànvẹn.Vàcáichânlíấykhôngthểphụcvụcho việc tổ chức thế giới khách thểhóa. Cũng có thểnói đượcrằng triển vọng tận thế có diễn giải nhận thức luận và xã hộiluận.Cáochungcủathếgiớinàykhônggìkháchơnlàvượtquatriệtđểviệckháchthểhóa,giảiphóngkhỏiquyềnlựccủatínhkháchthể,giảiphóngkhỏiquyềnlựccủaxãhộinhưlàmộttrongnhữnghìnhthứccủatínhkháchthể.Vàcáochungấyvẫncòncóthểđược thựchiện trướcở trong thếgiớicủachúng ta,nơimàchuyểnđộngtớihồikếtthúclàkhảdĩ.

5.VĂNMINHVÀTỰDO.TÌNHTRẠNGNÔLỆ

CỦACONNGƯỜIVÀOVĂNMINHVÀCÁMDỖCỦANHỮNGGIÁTRỊVĂNHÓA

Conngườikhôngchỉởtrongtìnhtrạngnôlệvàotựnhiênvàxãhội,màcònnôlệvàonềnvănminhnữa.Tôisửdụngtừngữ“vănminh”trongýnghĩaphổbiếngắnvớiquátrìnhxãhộihóaconngười,vềnhữnggiátrịvănhóasẽnóitớisau.Conngườitạoravănminhđểgiải thoátmìnhkhỏiquyền lựccủanhữngsứcmạnh tựphát của tựnhiên.Conngười chế ra các côngcụ,đặtchúngvàogiữabảnthânmìnhvàtựnhiên,rồihoànthiệnnhữngcông cụ ấymãi.Trí tuệđã làmột công cụ vĩ đạinhất của conngười,trongcôngcụấyconngườiđãđạttớimứcđộtinhvirấtlớn.Thếnhưngđiềunàyđikèmvớisuygiảmnhữngbảnnăng,cơthểconngườibắtđầuthoáihóavìrằngtrongcuộcđấutranhnhữngcôngcụhữucơbắtđầubịthaythếbởinhữngcôngcụkĩthuật. Vào những thời đại khác nhau, con người của nền vănminhbịámảnhbởiýnghĩ,rằngkhi táchmìnhxarời tựnhiênthìconngườiđánhmấtđitínhtoànvẹncủamìnhvàsứcmạnhnguyênsơ, conngười trởnênbịxévụnra.Ngoài raconngườicònđặtvấnđềvềcáigiáphảitrảchonềnvănminh.Conngườiliênkếtvớiconngườinhằmmụctiêuvìcuộcsốngmàđấutranhvớicácsứcmạnhtựphátcủatựnhiênvànhằmtổchứcmộtxãhộivănminh.Thếnhưngrấtnhanhchóngconngườibắtđầuápbức con người để phục vụ cho mục tiêu ấy, và đã xuất hiệnnhữngmốiquanhệthốngtrịvànôlệ.ChàngRobinsonbắtđầuáp bức cậu [thanh niên] Thứ Sáu. Phát triển của vănminh đikèmvớiápbứcvàbóclộtsốrấtđôngquầnchúngnhândânlaođộng.Ápbứcđóđượcbiệnminhbởinhữnggiá trịkháchquancủavănminh.Cólẽvănminhđãkhôngthểxuấthiệnvàcólẽnóđãkhôngthểpháttriểntheomộtcáchthứckhácvớicáchthứcbấtbìnhđẳngxãhộivàápbứcthậtkinhkhủng,nóđãphôithaitrongtộilỗi.Đâylàvấnđềrấtsơđẳngvàtôisẽkhôngquantâmđếnnó lúcnày.Những conngười như J. J. Rousseau, nhưLev

Tolstoy,đãnổiloạnchốnglạivănminh,cuộcnổiloạncủahọđãđặtravấnđềsâusắchơn.HoàinghivềtínhchínhđángcủavănminhrấtđặctrưngchotưduyNga.Vàđiềunàykhôngchỉgắnvớivấnđềbấtbìnhđẳngxãhộivàbóc lột.Trongvănminhcónọcđộc,códốitrávànókhiếnconngườibịnôlệ,ngăncảnconngườiđạtđược tính toànvẹnvàsựđầyđủcủacuộcsống.Vănminhkhôngphảilàmụcđíchtốihậucủahiệnhữuconngườivàkhôngphảilàgiátrịtốithượngcủamụcđíchấy.Vănminhhứahẹngiảiphóngconngườivàhiểnnhiênnóđangđemlạicôngcụgiảiphóng.Nhưngvănminhcũnglàkháchthểhóahiệnhữuconngườivàvìvậynómangtheocảnôdịch.Conngườitrởthànhnôlệchovănminh.Vănminhkhôngchỉđãđượctạoratrongtìnhtrạngnôlệ,màcònđãsinhratìnhtrạngnôlệvàovănminh,vấnđềđặtrakhôngphảinhưlàcầnđốilậplạivănminhbằngtìnhtrạng hoang dã lành mạnh và thánh thiện nào đó, bằng conngườicủathiênnhiênnàođóhaybằngconthúhoangdãcóbảnchấthiềnlànhnàođó.Đâyhoàntoànlàcáchđặtvấnđềtựnhiênluận,đãquálạchậunênkhôngđángnói tới.Khôngthể lấycáithiệnvàtựdocủatựnhiênđểđốilậpvớicáiácvàtìnhtrạngnôlệcủavănminh.Tựnhiênkhôngthểlàngườiphánxửkếtánvănminh, chỉ có tinh thầnmới làmđượcđiềuđó.Khôngphải conngườitựnhiên,màconngườitinhthầnmớiđốilậplạiconngườicủanềnvănminhvới tất cảnhữngkhiếmkhuyết củanó.Nềnvănminhnằmởgiữavươngquốccủa tựnhiênvàvươngquốccủatựdo.Vàvấnđềkhôngphảilàởchỗđitừvănminhđếntựnhiên,mà là ở chỗđi từ vănminhđến tựdo.Cái tựnhiênmànhữngngười lãngmạnmuốnquay trởvề,cái tựnhiênmàJ. J.Rousseau kêu gọi,mà Tolstoy kêu gọi, để cứu thoát khỏi tìnhtrạngdối trá củavănminh,đóhoàn toànkhôngphải là cái tựnhiênnhưlàvươngquốccủatấtđịnhluậnvàcủatínhquyluật,

đólàcáitựnhiênđượcbiếncải,tiếnrấtgầnđếnvươngquốccủatựdo,đókhôngphảilàcáitựnhiên“kháchthểhóa”,màlàcáitựnhiên“chủthểhóa”.Đặcbiệtrõrànglàcái“tựnhiên”củaLevTolstoy đầy tính thánh thiện, không phải là cái tự nhiên đấutranhtànnhẫnchohiệnhữuvàdiệttrừlẫnnhau,khôngphảilàcáitựnhiênưuthếchokẻmạnhtrướckẻyếu,cáitựnhiêncủatấtyếucơgiớivàvânvân,đâylàcáitựnhiênđượcbiếncảilại,đâychínhlàThượnggiới.ThếnhưngLevTolstoytróichặtcáitựnhiênấyvàođấtđaivàngườinôngdân,vàolaođộngchântaysửdụng các công cụ thô sơ, tức là gán cho chuyện này tính chấtgiảnlượcvàquaytrởvềtrạngtháithôsơ.Thựcraôngmuốnthôsơhóacuộcsốngvậtchấtđểconngườicóthểhướngđếncuộcsốngtinhthần,vốnlàđiềubịnềnvănminhngăntrở.Việcphủđịnhvănminhvànềnkĩthuậtcủanóchưabaogiờlànhấtquáncả,luôncóthứgìđócủavănminh,củanềnkĩthuậtvẫncònlại,nhưng trongnhữnghình thứcgiản lượchơn, thô thiểnhơn.Vềthựcchấtđâylàđịnhhướngcủaýchíhướngtớigiảithoátkhỏiquyền lực của thế giới sốnhiều, hướng về kết hợp với cáiDuynhất,hướngvềcuộcgiảiphóngởtrongcáiDuynhất.Đâylàướcmuốnchuyểntừtínhphântánsangtínhtoànvẹn.Đằngsausứchút trởvề“tựnhiên”, trởvề“tínhhữucơ”ẩngiấucáinhucầuđược giải thoát khỏi tính số nhiều chia rẽ của văn minh vàchuyểnsangtínhtoànvẹnvàthốngnhấtcủacuộcsốngthượnggiới.Conngườicảmthấybịđènénbởitínhsốnhiều,tínhphântán,tínhướclệkhôngsaochịunổiấycủathếgiớivănminh.Conngườirơivàoquyền lựccủanhữngcôngcụdochínhmình tạonên.Ai cũngbiết rõ là việc gia tăng sốnhiều các đồ vật trongcuộcsốnghằngngàycủaconngườigâykhókhănvànôdịchconngườinhưthếnào,cũngnhưconngườithậtkhókhănbiếtbaođểgiải thoátkhỏiquyền lựccủacácđồvật.Nềnvănminhđầy

phứctạpđãlàmkhổconngườibằngchuyệnđó.Conngườibịcộtchặttrongnhữngchuẩntắcvànhữngướclệcủanềnvănminh.Toànbộhiệnhữucủaconngườibịkháchthểhóatrongnềnvănminh,tứclàbịnémrabênngoài,bịngoạihiệnhóa.Conngườibịđènénvànôdịchkhôngchỉbởithếgiớitựnhiên,màcònbởithếgiớivănminh.Tìnhtrạngnôlệởnềnvănminhlàphươngdiệnkháccủatìnhtrạngnôlệởxãhội.

Chẳngcógìtầmthườngvàhờihợthơnviệcbảovệchonhữngđiềutốtđẹpcủavănminhbởinhữngtưtưởnggiacủagiaicấptưsản.Nhữnggiaicấpấyưathíchtựxemmìnhnhưhiệnthâncủavănminhvàđembảnthânhọrađốilậpvớinhữngkẻmọirợởbên trongmàhọ thườnghiểu làgiai cấpcôngnhân.Họsợhãingười vô sản, vì rằngngười vô sảncónghĩa làhữu thểbị tướcđoạthếttấtcảnhữngđiềutốtđẹpcủavănminhvàtấtcảnhữnggiátrịcủavănhóa,làngười,theoýtưởngcủaMarx,màbảnchấtnhânbảnbịlàmchoxalạđi.Thếnhưngaicólỗitrongviệcxuấthiệnhữu thểbấthạnhnhư thếvà trongviệcgia tăng số lượngnhữnghữu thểnhư thế?Kẻ có lỗi chính là những giai cấp chỉhuy,vìbảovệlợiíchcủamìnhmàđangcaogiọngchốnglạigãmọi rợ ở bên trong, la lối về mối đe dọa cho nền văn minh.Khôngcógíđángkinhtởmhơnviệcbảovệtheokiểutưsảnchonềnvănminh,vấnđềphứctạphơnnhiều.Cóthứmọirợcủavănminhmàđằngsaunókhôngcảmnhậnthấy“bảnchất”,ấylàcỗmáy,cơgiới.Nềnvănminhkĩthuậtcôngnghiệpbiểuhiệnmìnhnhưthứmọirợcủavănminhđangngàycànggia tăng,nhưsasútcủaphẩmtính.Thếnhưngtrongcáithứmọirợcủavănminhấychẳngcótìnhtrạngquaytrởvềnàovới“tựnhiên”cả.Trongconngườicủanềnvănminhcóconthúvàđộngvậthoangdãcứthithoảnglạithứcdậy,nhưngvẫnởtronghìnhthứckhôngthayđổidovănminhtạora, tức là tronghìnhthứcngàycàng tồi tệ

hơn.Việcvănminhhóaconngườilàmộtquátrìnhkhôngđivàochiều sâunhiều lắmvà lớpvỏvănminh rấtdễbị lột khỏi conngười.Trongkhiđóconngườivẫntiếptụcsửdụngtấtcảnhữngcôngcụcủavănminh.Carlyle[83] đã cónhững ý tưởng rất sâusắc về trang phục (Sartor Resartus). Đó chính là vấn đề tươngquan giữa tính chất nhìn thấy được và tính chân thực.Nhữngmốiquanhệgiữathôlậuvàvănminhrấtphứctạpvàrốirắm.Thôlậutiếptụchiệnhữuởbêntrongvănminh,nhưngnóđượcvũtrangbởivănminhvàmấtđitínhnguyênsơ,tínhngâythơvàvẻtươitắn.Nhữngtínhchấtcủavănminhkĩthuậtkhiếnchocảkẻdãmancũngnhưngườicóvănhóacaođềuhoàntoàncóthểsửdụngnóđược.Gắnvớiđiềunàylàvấnđềxâmnhậptíchcựccủa những đám đông to lớn vào lịch sử và văn hóa, vốn dĩ làmang tínhquýphái theonguyên tắc.Ortegasửdụngbiểungữ“cuộcnổiloạncủađámđông”[84].Giatăngsốlượngvàquyềnlựccủasốđônglàmthayđổiđặctrưngcủavănhóa, làmbiếnchấtbảnthânđờisốngtinhthần.Ýkiếnnóirằnggiatăngdânsốluônlàđiều tốt lành làmộtđịnhkiếncực lớn.Chínhđiềungược lạimớilàkhảdĩ.Cầnxóabỏhiểulầmtheođó“đámđông”bịđồngnhấtvớigiaicấpcôngnhânhay“nhândân”.Đámđônglàphạmtrùsốlượngvànókhôngđượcxácđịnhbởicácphẩmtínhvàcácgiá trị cao nhất. Đámđông có thể có nguồn gốc giai cấp khácnhau.Cóđámđôngtưsản,vànólàđámđôngkhóchịunhất.Giớitiểutưsảnvàgiớiviênchứcnhỏ,nhữngphầntửbịvôsảnhóacủa tất cảcácgiai cấp,hợp thànhnhữngđámđông to lớn, cácbăngđảngphátxítchiêumộngườitừnhữngđámđôngấy.Đámđôngkhôngnhữngđượcxácđịnhbởinhữngchỉdấuxãhộimàcònbởinhữngchỉdấutâmlí.Đốilậpvớiđámđôngkhôngphảilàmộtgiaicấpnàođó,màlàbảndiệncánhân.Nhữngchỉdấuchủyếucủaviệc thuộcvềđámđôngphải xem làkhôngcóbiểu lộ

củabảndiệncánhân,thiếuvắngtínhđộcđáocánhân,khuynhhướnghòatrộnvớisứcmạnhsốlượngvàothờikhắchiệntại,cókhả năng lây nhiễm phi thường, tính bắt chước, học đòi theo.Conngườivớicáctínhchấtnhưthếlàconngườicủađámđông,dùanhtacóthuộcvềgiaicấpnàođinữa.LeBonnóithậtchínhxácrằngđámđôngcóthểrộnglượngvàđầyhisinhhơnmộtcánhânriêngrẽ,cũngnhưcóthểtànbạovànhẫntâmhơn.Điềunàybộc lộ trongcáccuộcnổi loạnvàcáccuộcbiểutình, trongcáccuộccáchmạngvàphảncáchmạng, trongcácphong tràotôngiáo.Đámđôngdễbịkíchđộng,nhưngcó lẽdễ làbảo thủhơnlàcáchmạng.“Nhândân”khôngphảilà“đámđông”,vànócóđịnhnghĩaphẩmtínhgắnvớilaođộngcủanó,gắnvớinhữngđứctintôngiáocủanó,gắnvớinhữnghìnhthứclinhhoạttronghiệnhữucủanó.Xâmnhậpcủađámđônglàxâmnhậpcủasốlượngrấtlớnnhữngconngười,màởhọbảndiệncánhânkhôngbiểulộra,ởhọkhôngcónhữngđịnhnghĩaphẩmtính,ởhọcótính dễ bị kích động cao, ở họ sẵn sàng về tâm lí rơi vào tìnhtrạng nô lệ. Điều này tạo ra khủng hoảng của nền vănminh.Đámđônglĩnhhộiđượcvănminhkĩ thuậtvàháohứctrangbịvănminhkĩthuậtchomình,nhưngnórấtkhólĩnhhộiđượcvănhóatinhthần.Quầnchúngnhândântrongquákhứđãcóđượcvănhóatinhthầncủamìnhdựatrênđứctintôngiáo,cònđámđôngvàocáithờiquáđộnàykhôngcóbấtcứvănhóatinhthầnnào, và họ chỉ trân trọng những huyền thoại và những biểutượngmàngườitađãthôimiênámthịchohọmộtcáchmịdân,cáchuyềnthoạivàcácbiểutượngdântộcvàxãhội,chủngtộc,quốcgia,nhànước,giaicấpvàvânvân.Đồngthờilạiluônluônxảyrathóisùngbáingẫutượng.Cácgiátrịbiếnthànhcácngẫutượngthậtdễdàngphithường.Vìngaybảnthânnềnvănminhcó thể cũng biến thành ngẫu tượng, như nhà nước, dân tộc,

chủngtộc,giaicấpvôsản,chếđộxãhộinàyhaychếđộxãhộikia. Liệu khác biệt giữa vănminh và văn hóa có phải chỉ đơnthuầnmangtínhthuậtngữhaychăng?

***

Phân biệt văn hóa và vănminh trở thành phổ biến từ thờiSpengler[85], nhưng đó không phải là sáng tạo của ông. Ở đâythuậtngữcótínhướclệ.VídụnhưngườiPhápưathíchtừ“vănminh”, hiểu nó như văn hóa, những người Đức lại ưa thích từ“vănhóa”.NgườiNgatrướcđâyđãdùngtừ“vănminh”,nhưngtừđầuthếkỉXXlạiưutiênchotừ“vănhóa”.ThếnhưngnhữngngườiSlavyanofil,K. Leontev,Dostoevskyvànhiềungườikhácđãhiểurấtrõkhácbiệtgiữavănhóavàvănminh.Sai lầmcủaSpenglerlàởchỗôngtagánchocáctừngữ“vănminh”và“vănhóa”một ýnghĩa thuần túymang tínhbiênniên vànhìn thấytrongnhữngtừngữấythayđổicủacácthờiđại.Trongkhiđóthìvăn hóa và văn minh bao giờ cũng hiện hữu, và trong một ýnghĩanhấtđịnhvănminhcótrướcvànguyênkhởihơnvănhóa,vănhóahìnhthànhmuộnhơn.Sángchếracáccôngcụkĩthuật,nhữngcôngcụsơđẳngnhất,bởinhữngconngườithôlậu,chínhlàvănminh,vìvănminhlàbấtkìquátrìnhxãhộihóanào.TừLatin của “vănminh” chỉ ra tính chất xã hội của quá trình ấybằngtừgốcnày.Cầnphảihàmývănminhcónghĩalàmộtquátrìnhmang tính xãhội-tập thểnhiềuhơn, còn vănhóahàmýmộtquátrìnhmangtínhcánhânvàđivàochiềusâunhiềuhơn.Vídụnhưchúng tanói rằngngườinàycóvănhóacao,nhưngchúngtakhôngthểnóirằngngườinàycóvănminhcao.Chúngtanói“vănhóatinhthần”chứkhôngnói“vănminhtinhthần”.Vănminhcónghĩalàmộtthangbậclớnhơnnữacủakháchthể

hóavàxãhộihóa,cònvănhóathìgắnnhiềuhơnvớibảndiệncánhânvàtinhthần.

Văn hóa có nghĩa là gia công vật liệu bằng hành động tinhthần, thắng lợi củahình thức trướcvật liệu.Nógắnnhiềuhơnvớihànhvisángtạocủaconngười.Dẫuchophânbiệtởđấylàtươngđối,giốngnhưtấtcảnhữngphânloạikhácbiệtđượcthiếtlập.Phầnnhiềucóthểgọimộtthờiđạilàthờiđạivănminh,khiởthờiđạiấynhữngkhốiquầnchúngvàkĩthuậtcóýnghĩanổitrội.Điềunàythườngđượcnóivềthờiđạihiệnnay.Thếnhưngvào thờiđạivănminhcũnghiệnhữuvănhóa,cũnggiốngnhưvào thờiđạivănhóacóhiệnhữuvănminh.Kĩ thuậtbao trùmtoànbộđờisống,gâytácđộngpháhủylênvănhóa,làmchovănhóatrởthànhvôdiệnmạo.Nhưngvàothờiđạinhưthếluôncónhững phần tử nổi loạn chống lại bước hành tiến chiến thắngcủavănminhkĩthuật.Vaitròcủanhữngngườilãngmạnlànhưthế. Có những nhà sáng tạo thiên tài của văn hóa. Thế nhưngmôi trườngvănhóa, truyền thốngvănhóa,khôngkhí vănhóacũngdựatrêntínhbắtchước,giốngnhưvănminh.Conngườirấtcó văn hóa của một phong cách nhất định thường phát biểunhữngýkiếnvềmọithứmangtínhbắtchước,đượctrungbìnhhóa,mang tínhphenhóm,dẫucho tínhbắtchướcấyđược tạonênởmôi trườngvănhóa tinhhoa, trongmộtnhómngười rấtchọnlọc.Phongcáchvănhóabaogiờcũngchứađựngtrongnótính bắt chước, tình trạng lĩnh hội truyền thống, nó có thể cótínhđộcđáovềmặtxãhộiởtrongxuấthiệncủamình,nhưngvềphươngdiệncánhânnókhôngđộcđáo.Vănhóakhôngbaogiờdung chứa được thiên tài thật hoàn toàn trọn vẹn, và văn hóabaogiờcũngcốbiếnthiêntàitừconthúhoangdãthànhgiasúcnuôitrongnhà.Khôngchỉgãmankhaiphảichịuxãhộihóa,màcảthiêntàisángtạonữa.Hànhvisángtạochứađựngtrongnó

tínhhoangdãvàmankhai,bịkháchthểhóavàbiếnthànhvănhóa.Vănhóachiếmmộtkhuvựctrunggianởgiữatựnhiênvàkĩthuật,vànó thườngbịép lạigiữahaisứcmạnhấy.Thếnhưngtrongthếgiớikháchthểhóakhôngbaogiờcóđượctoànvẹnvàhàihòa.Xungđộtvĩnhhằnggiữacácgiátrịvănhóavàcácgiátrịnhànướcvàxãhộiluônhiệnhữu.Vềthựcchấtnhànướcvàxãhộiluôncốtiếntớitínhtoàntrị,đưaranhữngđơnđặthàngchocácnhàsángtạovănhóavàđòihỏihọphụcdịch.Cácnhàsángtạo văn hóa bao giờ cũng phải rất khó khăn bảo vệ tự do củamình, nhưng sẽ dễ dàng cho họ hơn nếu xã hội ít tính “đồngphục”hơn,nếuxãhộiđượcphântầngnhiềuhơn.Nhữnggiátrịbậcthấphơn,vídụnhưnhànước,baogiờcũngcốbắtcácgiátrịcao hơn, ví dụ như những giá trị đời sống tinh thần, tri thức,nghệthuật,phảiphụctùngvàlàmnôlệchochúng.M.Shelerđãthửxếpbậccácgiátrị:cácgiátrịcaothượngđứngcaohơncácgiátrịvuithú,cácgiátrịtinhthầnđứngcaohơncácgiátrịthiếtyếu,cácgiá trị thiêng liêngđứngcaohơncácgiá trị tinh thần.Thếnhưnghoàntoànhiểnnhiênlànhữnggiátrịthiêngliêngvànhữnggiátrị tinhthầncóítsứcmạnhhơnnhiềusovớinhữnggiá trị vui thú hay những giá trị thiết yếu, là những giá trị rấtchuyênchế.Cấutrúccủathếgiớikháchthểhóalànhưthế.Xácđịnhmốiquanhệgiữanhữngkhởinguyênquýpháivànhữngkhởinguyêndânchủtrongvănhóalàđiềurấtquantrọng.

Vănhóadựatrênnguyêntắcquýphái,trênnguyêntắclọclựaphẩmtính.Sángtạovănhóatrongmọilĩnhvựcđềucốvươntớihoàn hảo, cố đạt được phẩm tính cao nhất. Trong nhận thứccũng thế, trongnghệ thuật cũng thế, trongviệc rèn luyện tínhcaothượngcủatâmhồnvàtrongvunđắpnhữngcảmxúcnhânbảncũngnhưthế.Chân lí,vẻđẹp,sự thật, tìnhyêuđềukhôngphụthuộcvàosốlượng,đólànhữngphẩmtính.Nguyêntắcquý

pháicủalọclựatạonêngiớitinhhoavănhóa,giớiquýtộctinhthần.Thếnhưng giới tinhhoa vănhóa không thể cứ khépkíntrongbảnthânmình,côlập,tựkhẳngđịnhbảnthândướinỗisợhãibịxalìakhỏingọnnguồncủađờisống,cạnkiệtsứcsángtạo,suyđồivàchếtmòn.Mọitínhquýtộcphenhómđềutấtyếubịsuythoáivàcạnkiệt.Nếusángtạocácgiátrịvănhóakhôngthểnàongay lập tức truyềnbá sangđámđông loài người chưa cóphẩmtính, thìcũngkhôngthểnào lạikhôngdiễnraquá trìnhdânchủhóavănhóa.Chânlímangtínhquýpháitheoýnghĩanólà thành tựu của phẩm tính và của tính hoàn hảo trong nhậnthức,độc lậpvới số lượng,độc lậpvớiýkiếnvàđòihỏicủasốđông người. Nhưng nó hoàn toàn không có nghĩa chân lí hiệnhữuchỉchomộtthiểusốchọnlọc,chomộtphenhómquýtộc,chânlíhiệnhữuchotoànthểloàingười,vàtấtcảmọingườiđềucó quyền tiếp cận với nó. Không có gì đáng ghê tởm hơn thóikiêungạovàthóikhinhngườicủagiớitinhhoakhépkín.Nhữngthiên tài vĩđạikhôngbaogiờnhư thế cả.Thậmchí có thểnóirằng,việchìnhthànhđẳngcấpphenhómcủanhữngngườitinhtế và phức tạp về vănhóa, đánhmất đỉmối gắn kết với chiềurộngvàchiềusâucủaquátrìnhđờisống,chínhlàhìnhthànhtrángụy.Nỗicôđơncủanhữngngườitựtônmìnhlàthuộcvềgiớitinhhoavănhóa,lànỗicôđơntrángụy,đódùsaocũngvẫnlànỗi cô đơn bầy đàn, dù cho bầy đàn có làmột nhómnhỏ, đâykhôngphảilànỗicôđơncủanhữngnhàtiêntrivànhữngthiêntài.Thiêntàigầnvớihiệnthựcnguyênsơ,gầnvớihiệnhữuchânchính,còngiớitinhhoavănhóaphụctùngtheocácluậtlệcủakháchthểhóavàxãhộihóa.Chínhlàởgiớitinhhoanàyđãtạorathóisùngbáivănhóa,vốnlàmộttrongnhữnghìnhthứcsùngbáingẫutượngvàtìnhtrạngnô lệcủaconngười.Tínhquýtộctinhthầnchânchínhgắnvớiýthứcphụcvụ,chứkhôngphảiý

thứctínhđặcquyềncủamình.Tínhquýtộcchânchínhkhôngcógìkháchơnlàđạtđượctựdotinhthần, tínhđộc lậpvới thếgiớixungquanh,độclậpvớisốlượngloàingười,dùsốlượngấyhiệnradướihìnhthứcnàođinữa,làlắngnghetiếngnóinộitâm,tiếngnóicủathượngđếvàtiếngnóicủalươngtâm.Tínhquýtộclàhiệntượngcủabảndiệncánhân,khôngchấpthuậnhòalẫn,không chấp thuận thíchnghi, không chấp thuậnnô lệ cho thếgiới vôphẩm tính.Thếnhưng trong thế giới conngười, khôngphảitínhquýtộcnàylàphổbiến,cáiphổbiếnlạichínhlàtínhquý tộcbiệt lập,khépkín,kiêungạo,khinhngười, tháiđộcaongạođốivớinhữngngườiđứngthấphơn,tứclàtínhquýtộctrángụy,tínhquýtộcđẳngcấpphenhómsinhrabởiquátrìnhxãhội.Cóthểthiếtlậpđượckhácbiệtgiữanhữnggiátrịdânchủvànhữnggiátrịquýpháiởbêntrongvănhóa.Vậylànhữnggiátrịtôngiáovànhữnggiátrịxãhộiphảixemlàcótínhdânchủ,cònnhữnggiá trịgắnvới triếthọc,nghệthuật,huyềnhọc,vănhóaxúccảm,phảiđượcxemlàcótínhquýphái.Tarde[86]cónhữngýtưởng thú vị về đối thoại cũng như về hình thức giao lưu. Đốithoại là sảnphẩmcủavănhóacao.Có thểphânbiệtđối thoạinghi thức, ước lệ, hữu ích và đối thoại trí tuệ, vô ích lợi, chânthành.Chính loạiđối thoại thứhaimới làchỉdấucủavănhóacao.Thếnhưngbikịchcủavănhóa làởchỗbấtcứvănhóacóphẩmtínhcaonàocũngđềukhôngcótriểnvọngpháttriểnvôhạn.Trổhoacủavănhóađượcthaythếbằngtànlụi.Vỉệchìnhthànhtruyền thốngvănhóacónghĩa làvănhóacao,vàkhôngphảichỉcónhữngnhàsángtạovănhóa,màcảmôitrườngvănhóanữa,mớilàtruyềnthốngvănhóa.Nhữngtruyềnthốngvănhóaquáđôngcứngvàđượccủngcốcónghĩa là tình trạngsuyyếucủasáng tạovănhóa.Vănhóabaogiờcũngkết thúcbằngtìnhtrạngsuyđồi,địnhmệnhcủavănhóanằmtrongđiềunày.

Kháchthểhóasáng tạocónghĩa lànguội lạnhđicủangọn lửasángtạo.Thóivịkỉvàcôlậpcủagiớitinhhoavănhóa,vốnđangtrởthànhcótínhtiêuthụnhiềuhơntínhsángtạo,dẫnđếnviệclấyvănchương thay thếchocuộcsống.Mộtbầukhôngkhígiảtạo của văn chương được hình thành, mà ở đó người ta thựchànhmộthiệnhữuhưảo.Nhữngconngườivănhóa trở thànhnhữngtênnôlệcủavănchương,nôlệchonhữngmốtmớinhấttrong nghệ thuật. Đồng thời những xét đoán thẩmmĩ thườngkhôngphải lànhữngxétđoáncánhân,màcủaphenhóm-tinhhoa.

Vănhóavàcácgiátrịvănhóađượctạonênbởihànhvisángtạo của conngười, trong chuyệnnày bộc lộ bản chất tinh anhcủaconngười.Conngườiđầutưvàovănhóanhữngnăngkhiếulớnlaocủamình.Nhưngngayởđâycũngbộclộbikịchsángtạocủaconngười.Cóbấttươngxứnggiữahànhđộngsángtạo,ýđồsángtạovàsảnphẩmsángtạo.Sángtạolàngọnlửa,cònvănhóalạilàsựnguộiđicủangọnlửa.Hànhđộngsángtạolàbaybổng,làthắnglợitrướcsứcnặngcủathếgiớibịkháchthểhóa,thắnglợitrướctấtđịnhluận,cònsảnphẩmsángtạotrongvănhóathìđãlàkéoxuống,lắngđọng.Hànhđộngsángtạo,ngọnlửasángtạoởtrongvươngquốccủatínhchủthể,cònsảnphẩmsángtạolạiởtrongvươngquốccủatínhkháchthể.Trongvănhóatựahồnhưxảyracùngmộtthứlàmchoxalạ,ngoạihiệnhóabảnchấtconngười.Đólàlídovìsaoconngườilạirơivàotìnhtrạngnôlệcho những sản phẩm và giá trị văn hóa. Văn hóa tự thân nókhôngphảilàbiếncảicuộcsốngvàlàmhiệnraconngườimới.Nócónghĩalàhoàntrảlạisángtạochocáithếgiớibịkháchthểhóa mà con người muốn bứt khỏi đó. Thế nhưng cái thế giớikhách thể hóa ấy hóa ra lại được phong phú thêm. Vả chăngsáng tạo củanhững thiên tài vĩ đại bao giờ cũng là đột phá ra

ngoài ranh giới của thế giới bị khách thể hóa, bị hạn định, vàđiềunàyphảnánh lại trongnhữngsảnphẩmsáng tạocủahọ.ĐólàđềtàicủanềnvănhọcNgavĩđạithếkỉXIX,lànềnvănhọcluônvượtrakhỏiranhgiớicủavănhọcvànghệthuật.Đólàđềtài của tất cả các triết gia theo kiểu hiện sinh, khởi đầu từ St.Augustine.Đólàđềtàivàlàbấthòamãimãigiữachủnghĩacổđiểnvàchủnghĩalãngmạnđivàochiềusâutrongnhiềuthếkỉ.Chủnghĩacổđiểnkhôngphảilàgìkhác,màlàkhẳngđịnhkhảnăngđạtđượchoànhảocủasảnphẩmsángtạotrongthếgiớibịkhách thể hóa, cùng với ngoại hiện hóa hoàn toàn sản phẩmsángtạoấykhỏingườisángtạo.Chủnghĩacổđiểnkhôngquantâmđếntínhhiệnsinhcủangườisángtạovàkhôngmuốnnhìnthấynhữngbiểuhiệncủatínhhiệnsinhđótrongsảnphẩmsángtạo.Vìvậychủnghĩacổđiểnđòihỏitínhkếtthúchữuhạntrongviệc định hình sản phẩm sáng tạo, nhìn thấy ở trong tính kếtthúchữuhạnchỉdấucủahoànhảovàengại tínhvôhạnkhaimở ra trong phạm vi hiện sinh và không thể biểu hiện trongphạmvikháchthểhóa,như làhoànhảocủahìnhthức.Khôngkhinàocóchủnghĩacổđiểnthuầnkhiếtcả,vànhữngnhàsángtạovĩđạinhấtkhôngbaogiờ lànhữngnhàcổđiển thuần túy.Liệu có thểnàonói được rằngbi kịchHiLạp,nhữngđối thoạicủa Plato, Dante, Cervantes, Shakespeare, Goethe, Lev TolstoyvàDostoevsky,Michelangelo,Rembrandt,Beethoven,thuộcloạicổđiểnthuầntúy?Tấtnhiênlàkhôngrồi.Chủnghĩalãngmạnkhôngtinvàokhảnăngđạtđượchoànhảocủasảnphẩmsángtạoởtrongthếgiớikháchthểhóa,chủnghĩalãngmạnvươntớivôhạnvàmuốnthểhiệnđiềuđó,nóđắmchìmvàothếgiớichủthểvàtrântrọngniềmhứngkhởisángtạohiệnsinhnhiềuhơn,trân trọng cảmhứng sáng tạo hơn là sản phẩm sáng tạo. Chủnghĩa lãngmạn thuầnkhiết cũngkhôngbaogiờhiệnhữu, thế

nhưng tinh thần lãngmạnrộng lớnhơn trườngphái lãngmạntrongnghĩađencủatừnày.Trongchủnghĩalãngmạncónhiềuthứkhônghayvàbấtlực,thếnhưngsựthậtvĩnhhằngcủachủnghĩalãngmạnlàởtrongcảmnhậnbịthươngtổnbởicáikhông-phải-sự-thậtcủakhách thểhóa, trongý thứcnhậnrađượcbấttươnghợpgiữacảmhứngsáng tạovàsảnphẩmsáng tạo.Cầnphảithấuhiểurõrànghơn,kháchthểhóasángtạotrongnhữnggiátrịvănhóacónghĩalàgìvàtrongýnghĩanàocầnphảinổidậychống lạinó.Ởđâycó thểcóhiểu lầmrất lớn.Hànhđộngsáng tạo không chỉ là chuyển động hướng thượng, mà còn làchuyểnđộnghướngvềmột thếgiớikhác,vềnhữngconngười.Triết gia không thểnào lại không thểhiệnmình trong các tácphẩm,nhàbáchọc-trongcáccôngtrìnhđượccôngbố,nhàthơ-trongcáccâuthơ,nhàsoạnnhạc- trongcácbảngiaohưởng,họasĩ-trongcácbứctranh,nhàcảicáchxãhội-trongnhững[dựphóng] cải cáchxãhội.Hànhvi sáng tạokhông thểbịbópnghẹt ởbên trongngười sáng tạo, vàkhông tìmđược lối thoátnào chonó.Nhưng thậthoàn toànkhôngđúng, khiđồngnhấtviệcthựchiệnhànhvisángtạovớiviệckháchthểhóa.Thếgiớibịkháchthểhóachỉlàmộttrạngtháicủathếgiớimàngườisángtạobịbuộcphảisốngởtrongđó.Mọibiểuhiệncủahànhvisángtạorabênngoàiđềurơivàoquyềnlựccủathếgiớiấy.Điềuquantrọnglàýthứcđượctìnhthếđầybikịchcủangườisángtạovàbikịchsángtạomàanhtatạonên.Cuộcđấutranhchốnglạitìnhtrạngnô lệ ở thế giới khách thể hóa, chống lại nguội lạnh củangọnlửasángtạotrongcácsảnphẩmsángtạo,hoàntoànkhôngphải ở chỗ đòi người sáng tạo không thể hiệnmình và khônghiệnthựchóabảnthânmìnhtrongcácsángtạo,hẳnđósẽlàđòihỏixằngbậy,-cuộcđấutranhnàylàởviệcđộtphátốiđa,bứtkhỏi vòng luẩn quẩn của khách thể hóa thông qua hành động

sángtạo,ởtínhhiệnsinhtốiđacủacáctácphẩmởngườisángtạo,ởviệcxâmnhậptínhchủthểtốiđavàotínhkháchthểcủathếgian.Ýnghĩacủasáng tạoở trongviệcđóntrướcviệcbiếncải thế gian, chứ không phải ở việc củng cố cái thế gian nàytronghoànhảokháchthểhóa.Sángtạolàcuộcđấutranhchốnglạitínhkháchthểcủathếgian,đấutranhchốnglạivậtchấtvàtấtyếu.Cuộcđấutranhnàyphảnánhlạitrongnhữnghiệntượngvĩđạinhấtcủavănhóa.Thếnhưngvănhóamuốngiữconngườilại ở thế giannày,nó cámdỗ conngườibằngnhữnggiá trị vàbằngnhữngthànhtựucủahoànthiệntựtạicủamình.Cònngọnlửasángtạorựccháyởphíasaumặttiềncủavănhóađãlàsiêuviệthóa,nhưnglàsiêuviệthóabịchặnđứnglại.Toànbộvấnđềlà làmsao chuyểnđược từ conđườngkhách thểhóa sang conđườngsiêuviệthóa.Vănminhvàvănhóadoconngườisángtạonênvànôdịch conngười,nôdịchbằngcái cao cả, chứkhôngphảibằngcáithấphèn.

Thậtxằngbậynếuđơngiảnphủđịnhvănhóavàđặcbiệtkêugọi trởvề trạngthái tiền-vănhóa,cũnggiốngnhưphủđịnhxãhộivà lịchsử,nhưng thậtquan trọng làhiểuđượcnhữngmâuthuẫncủavănhóavàtínhkhôngtránhkhỏicủaviệckếtántốicao đối với nó, cũng giống như đối với xã hội và lịch sử. Đâykhôngphảilàtháiđộkhổhạnhđốivớivănhóavàsángtạo,màlàtháiđộtậnthế,tôithậmchímuốnnóilàtháiđộtậnthế-cáchmạng.Thếnhưngnhữngđộtphávàbiếncảisángtạovẫncònlàkhảdĩ,thắnglợicủaâmnhạc,thứnghệthuậtvĩđạinhấttrongcácnghệthuật,thắnglợicủaâmnhạc,ởtrongtưduyvàởtrongnhậnthức,vẫncònlàkhảdĩởngaytronggiớihạncủabảnthânvănhóa.Nhữngđộtphátớitựdovàtìnhyêuvẫncònlàkhảdĩởngaytrongbảnthânxãhội,siêuviệthóavẫncònlàkhảdĩngayở trong thế giới khách thểhóa, xâmnhập của siêu lịch sử vào

lịchsửvẫncònlàkhảdĩ,đạtđượckhoảnhkhắcvĩnhhằngvẫncòn làkhảdĩởngay trong thời gian.Thếnhưng trongcácquátrình của những đám đông trong lịch sử, trong những truyềnthốngvănhóabịđôngcứngvàkếttinhlại,trongnhữngtổchứcđượcthànhlậpcủaxãhội, thìkháchthểhóađangchiếnthắngvàconngườiđangbịcámdỗbởitìnhtrạngnôlệmànókhôngýthức được, và nó nếm trải tình trạng nô lệmà thấy như ngọtngào.Conngườibịnôdịchbởinhữngchuẩnmựccủacáckhoahọc và nghệ thuật. Chủ nghĩa hàn lâm là công cụ cho việc nôdịchấy.Đâylàviệcdậptắtmộtcáchcótổchứcvàcóhệthốngngọn lửa sáng tạo, nhằm làm cho bản diện cá nhân sáng tạohoàn toàn phục tùng theo nhóm xã hội. Đòi hỏi tính “kháchquan”tuyệtnhiênkhôngphảilàđòihỏichânlí,màlà [đòihỏi]xãhộihóa,đòiphụctùngtheoconngười trungbình, theotínhthường nhật. Con người bị nô lệ theo lí trí của vănminh. ThếnhưngcáilítríấykhôngphảilàThầnngôn,đólàýthứcchuẩnmực-trungbìnhđượcxãhộihóa,thíchhợpvớitrìnhđộtinhthầntrung bình và thuộc thang bậc thấp kém nhất của tình trạngcùngchungtinhthầncủamọingười.Tínhtoànvẹncủabảndiệncánhânbịđànápnhưthếvàbịngăncảnkhôngchođitớinhữngsứcmạnhsiêuduylícủanó.Điềuthiệncủanềnvănminhcũngnôdịchconngườinhưthế,cáiđiềuthiệnbịbiếnthànhluậtlệ,bịxãhộihóa,phụcvụchotínhthườngnhậtxãhội.Conngườirơivàotìnhtrạngnôlệchonhữnggiátrịvănhóalítưởng.Conngườibiếnkhoahọc,nghệthuật,biếntấtcảnhữngphẩmtínhcủavănhóa,thànhnhữngthầntượng,vàđiềunàykhiếnchoconngườitrởthànhnôlệ.Sùngbáikhoahọc,sùngbáimĩhọc,chuộngcáihàonhoángvănhóa -biếtbaonhiêu lànhữnghình thứcnô lệcủaconngười.Thờixưa,đứngđằngsaunhữnggiátrịlítưởnglàcác nhà tiên tri và các thiên tài, là cảm hứng sáng tạo và rực

cháy.Thếnhưngkhicác tượngđàiđượcdựng lênchocácnhàtiêntrivàcácthiêntài,vàtêntuổicủahọđượcđặttênchocácđường phố, thì văn hóa nguội lạnh thường thường bậc trungđượchìnhthành,cáivănhóaấykhôngchịunổiviệcchấpnhậnlờitiêntrimớivàthiêntàimới.Baogiờcũnghìnhthànhnênthóicâunệlềluậtvàtháiđộgiảnhângiảnghĩacủavănhóa,vàcuộcnổi loạncủa tinh thần tiên tribaogiờcũng làkhông thể tránhkhỏi.Vănhóa,ấylàhạnhphúcvĩđại,ấylàlốiđicủaconngười,vàkhôngđượcđểcholũmọirợphủđịnhnó.Thếnhưngkhôngtránhkhỏicócuộcxétxửtốithượngđốivớivănhóa,cóngàytậnthếcủavănhóa.Vănhóa, cũngnhư toànbộ thếgiannàyphảiđượccảitạochocuộcsốngmới,vănhóakhôngthểcứlêlếtkéodàivôhạntrongtínhthườngthườngbậctrungcủanó,trongtìnhtrạngnguộilạnhcâunệtheolềluậtcủanó.Điềunàysẽđượcnóitới trong chương cuối. Có dối trámà vănminh và văn hóa épbuộc[chongườita].Poulainnóithậtđúngrằng,dốitráấychínhlàbấthòađượccheđậymộtcáchhệthống.Thốngnhấtngựtrịtrênvỏbềngoài.Vớidối trácầnphải lấysựthậtđối lập lại,dùchosựthậtấycóvẻnhưthậtnguyhiểmvàcótínhpháhoại.Sựthậtbaogiờcũngnguyhiểm.Dốitrátíchtụlạibởivìmụcđíchbịđánhtráobằngphươngtiện.Vàphươngtiệntừlâuđãbiếnthànhmục đích, đến nỗi không sao lần tới đượcmục đích nữa. Vănminhxuấthiệnnhưphương tiện,nhưngđãbịbiến thànhmụctiêu,điềukhiểnconngườimộtcáchbạongược.Vănhóavớitấtcảnhữnggiátrịcủanólàphươngtiệnchocuộcsốngtinhthần,chothănghoatinhthầncủaconngười,nhưngvănhóađãbiếnthànhmụcđích tự thân,đènén tựdo sáng tạo của conngười.Đâylàkếtquảtấtyếucủaviệckháchthểhóa,luônluôntáchrờiphương tiệnvàmụcđích.Tínhcấpbáchcủavănminhđòihỏiconngườigiatăngliêntụctínhtíchcực,nhưngnónôdịchcon

ngườibằngđòihỏiấy,biếnconngườithànhcơgiới.Conngườibiến thànhphương tiệnchoquá trìnhcấpbáchphinhân tính,mangtínhkĩthuậtvàcôngnghiệp.Kếtquảcủatínhcấpbáchấyhoàntoànkhôngvìconngười,màconngườivìkếtquảấy.Phảnứngtinhthầnchốnglạitínhcấpbáchấylàđòihỏiquyềnđượcsuytư.Suytưlànghỉgiảilao,chiếmhữulấykhoảnhkhắcmàlúcđóconngườithoátkhỏinôdịchcủadòngchảythờigian.Trongnềnvănhóaxưacũ,suytưbấtvụlợiđãđóngvaitròrấttolớn.Thếnhưngvănhóathuầntúysuytưcóthểlàtínhthụđộngcủaconngười,phủnhậnvaitròtíchcựctrênthếgian.Vìvậycầngắnliền suy tư với tính tích cực. Điều chủ yếu là con người trongquanhệvới vănhóavà trongquanhệvớikĩ thuậtphải là ôngchủ, chứ không được là nô lệ. Khi nguyên lí sức mạnh đượctuyênbốvàsứcmạnhđượcđặtcaohơnsựthậtvàcaohơngiátrị,thìđiềunàycónghĩalàcáochungvàcáichếtcủavănminh.Đến khi đó thì cần phải chờ đợi những đức tinmới thật hùngmạnh lôi cuốn con người, chờ đợimột cao trào tinh thầnmớichiếnthắngđượcsứcmạnhthôbạo.

6.TÌNHTRẠNGNÔLỆVÀOBẢNTHÂNMÌNH

CỦACONNGƯỜIVÀCÁMDỖCỦACHỦNGHĨACÁNHÂN

Chânlícuốicùngvềtìnhtrạngnôlệcủaconngườilàviệcconngườinô lệvàobảnthânmình.Conngườibịnô lệvàothếgiớikhách thể,nhưngđó làbịnô lệ vàonhữngngoạihiệnhóacủachínhmình.Conngườibịnôlệvàođủloạithầntượng,nhưngđó

là thần tượng do chính con người tạo nên. Con người bao giờcũngbịnôlệvàocáitựahồnhưởbênngoàinó,làcáixalạđốivớinó,nhưngnguồngốccủatìnhtrạngnôlệlàởnộitâm.Cuộcđấu tranh của tự do và tình trạng nô lệ diễn ra ở thế giới bênngoài, bị khách thể hóa, ngoại hiện hóa. Thế nhưng từ quanđiểmhiệnsinh,đólàcuộcđấutranhtinhthầnnộitâm.Điềunàysuyrangaytừviệcconngười làmộttiểuvũtrụ.Trongcáiphổquátchứađựngởbảndiệncánhân,diễnracuộcđấutranhcủatự do và nô lệ, và cuộc đấu tranh ấy phóng chiếu ra thế giớikháchthể.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườikhôngphảichỉlàviệcsứcmạnhbênngoàinôdịchanhta,màởtrongchiềusâuhơn,chính là việc anh ta chấp thuận làmnô lệ, anh ta tiếp thu tácđộngcủasứcmạnhnôdịchanhtatheokiểunôlệ.Tìnhtrạngnôlệđượcđặc trưngnhưđịavịxãhộicủangười ta trong thếgiớikháchthể.Vídụnhưởtrongnhànướctoàntrịtấtcảmọingườiđều lànô lệ.Thếnhưngđóchưaphải là chân lí cuối cùngcủahiệntượngnôlệ.Ởphầntrướcđãnóirằng,tìnhtrạngnôlệtrướchếtlàcấutrúccủaýthứcvàlàmộtloạicấutrúckháchthểhóanhấtđịnhcủaýthức.“Ýthức”quyếtđịnh“tồntại”,vàchỉởtrongquátrìnhthứcấp“ýthức”mớibịnôlệvào“tồntại”.Xãhộinôlệlàsảnphẩmcủa tình trạngnô lệ trongnội tâmcủaconngười.Conngườisốngtrongquyềnlựccủaảotưởngthậtmạnh,đếnnỗianhtatưởnglàýthứcbìnhthường.Ảotưởngấythểhiệntrongýthứcthôngthườngchorằngconngườibịnôlệvàosứcmạnhbênngoài, trongkhi thực ra anh tađangnô lệ vào chínhbản thânmình.CáiảotưởngcủaýthứclàkhácvớithứảotưởngmàMarxvàFreudđãvạchtrần.Conngườixácđịnhtháiđộvớicái“khôngphải tôi”một cáchnô lệ, bởi vì anh taxácđịnh tháiđộvới cái“tôi”mộtcáchnô lệ.Từđiềunày tuyệtnhiênkhôngsuyracáitriếtlíxãhộimangtínhnôlệ,theođóconngườiphảicamchịu

tình trạng nô lệ xã hội bên ngoài và chỉ giải phóng bản thânmìnhtrongnộitâm.Đâylàcáchhiểuhoàntoàntrángụyvềmốiquanhệgiữa“nộitâm”và“bênngoài”.Giảiphóngnộitâmnhấtthiếtđòihỏigiảiphóngbênngoài,pháhủymốiphụthuộcnôlệvàonềnchuyênchếxãhội.Ngườitựdokhôngthểcamchịutìnhtrạngnôlệxãhội,nhưnganhtavẫntựdotrongtinhthầnngaycảtrongtrườnghợpnếuanhtakhôngđủsứcchiếnthắngtìnhtrạngnôlệxãhộibênngoài.Đâylàcuộcđấutranhcóthểrấtkhókhănvàlâudài.Tựdotrùđịnhkhángcựphảilàkhảdĩvượtquađược.

Thóivịkỉlàtộilỗibẩmsinhcủaconngười,viphạmmốiquanhệchânchínhgiữacái“tôi”vớicáikháccủaanhta,vớiThượngĐế, với thế gian cùng với những con người, giữa bản diện cánhânvớicáiphổquát.Thóivịkỉlàtínhphổquátbịxuyêntạc,hưảo.Nóđemlạimộtviễncảnhtrángụyvềthếgianvàvềmọihiệnthựctrênthếgian,làmấtđikhảnăngcảmnhậnchânthựccáchiện thực.Kẻvịkỉ ở trongquyền lựccủakhách thểhóamuốnbiếntựkhẳngđịnhthànhcôngcụ,vàkẻvịkỉchínhlàhữuthểbịphụthuộcnhiềunhất,ởtrongtìnhtrạngnôlệvĩnhviễn.Ởđâyẩngiấumộtbíẩnvĩđạinhấtcủahiệnhữuconngười.Conngườibịnôlệvàothếgiớibênngoàiởxungquanh,bởivìanhtabịnôlệvàobảnthânmình,vàothóivịkỉcủamình.Conngườiphụctùngmộtcáchnôlệtheotìnhtrạngnôlệbênngoài,[vốnlàtìnhtrạng nô lệ] đi đến từ khách thể, bởi vì anh ta tự khẳng địnhmìnhmột cách vị kỉ. Những kẻ vị kỉ thường là những kẻ uốnmìnhthíchnghitheo.Kẻnàolànôlệcủabảnthânmình,kẻđóđánhmấtchínhmình.Bảndiệncánhânđốilậplạitìnhtrạngnôlệ, thếnhưng thói vị kỉ lại làmđồibại bảndiện cánhân.Tìnhtrạngnôlệvàochínhbảnthânmìnhcủaconngườikhôngphảichỉlàtìnhtrạngnôlệchobảnchấtsúcvậttitiệnnhấtcủanó.Ấy

làhìnhthứcthôthiểncủathóivịkỉ.Conngườicũngthườnghaylànôlệcảchobảnchấtcaocảcủamìnhnữa,chuyệnnàyquantrọnghơnvàđánglo lắnghơnnhiều.Conngườicókhi lànô lệcủacái“tôi”đãđượctinhluyện,đãtáchkhỏicái“tôi”súcvậtrấtnhiều,anhtacókhilànôlệcủanhữngýtưởngcaocảcủamình,củanhữngxúccảmcaocả,củanhững tàinăngcủamình.Conngườicóthểhoàntoànkhôngnhậnrađược,khôngýthứcđượcrằng,anhtađangbiếncảnhữnggiátrịcaocảthànhcôngcụchotự khẳng định đầy vị kỉ củamình. Tính cuồng tín chính là tựkhẳngđịnhđầyvịkỉthuộcloạiđó.Trongnhữngcuốnsáchnóivềđời sống tinh thầncókể rằng,quy thuậncó thểbiến thànhlòngkiêuhãnhvĩđạinhất.Khôngcógìbếtắchơnlà lòngkiêuhãnh của những kẻ quy thuận. Kiểumẫu đạo đức giả là kiểumẫuconngườicólòngtrungthànhvớiluậtlệcủađiềuthiệnvàtínhthanhkhiết,vớiýtưởngcaocả,[lòngtrungthànhđó]đãbịbiếnthànhtựkhẳngđịnhđầyvịkỉvàthànhthóitựmãn.Ngaycảtínhthánhthiệncũngcóthểbiếnthànhmộthìnhthứcvịkỉvàtựkhẳngđịnhvàtrởthànhngụy-thánhthiện.

Thóivịkỉ lí tưởngcaocảbaogiờcũng là thóisùngbáingẫutượngvàtháiđộtrángụyđốivớinhữngýtưởng,vốnthaythếchotháiđộđốivớiThượngĐếsinhđộng.Tấtcảnhữnghìnhthứccủathói vị kỉ, từnhững thứ ti tiệnnhất chođếnnhững thứ cao cảnhất, bao giờ cũng hàmnghĩa tình trạng nô lệ của con người,tình trạng nô lệ của con người vào chính bản thân mình, vàthông qua điều nàymà thành tình trạng nô lệ vào cả thế giớixungquanh.Kẻvịkỉ làhữuthểbịnôdịchvàđinôdịch [ngườikhác].Cóhiệnhữumộtphépbiệnchứngđầynôdịchcủacácýtưởng trong hiện hữu của con người, đây là biện chứng hiệnsinh,chứkhôngphảibiệnchứnglogic.Khôngcógìđángsợhơnconngườicuồngtínbởinhữngýtưởngtrángụyvàcốtựkhẳng

địnhmìnhtrêncơsởnhữngýtưởngấy,đâylàbạochúađốivớicảbảnthânmìnhvàđốivớicảnhữngngườikhác.Nềnchuyênchếấycủanhữngýtưởngcóthểtrởthànhcơsởcủamộtchếđộnhànướcvàxãhội.Nhữngýtưởngtôngiáo,dântộc,xãhộicóthể đóng vai trò như thế của những kẻ nô dịch, cũng hệt nhưnhữngýtưởngphảnđộngvàcáchmạng.Theomộtcáchthứclạlùng, những ý tưởng đi phục vụ cho những bản năng vị kỉ, vànhữngbảnnăngvịkỉhiếnmìnhphụcvụchonhữngýtưởngchàđạpconngười.Vàtìnhtrạngnôlệnộitâmcũngnhưbênngoàiluôn luônchiến thắng.Kẻvịkỉbaogiờcũngrơivàoquyền lựccủakhách thểhóa.Kẻ vị kỉ xem thế giớinhưphương tiện củamình,baogiờcũnglaorathếgiớibênngoàivàbịphụthuộcvàothếgiớiấy.Thếnhưngthườnghaygặphơncảlàtìnhtrạngnôlệvàobảnthânmìnhcóhìnhthứccámdỗcủachủnghĩacánhân.

***

Chủnghĩa cánhân làmộthiện tượngphức tạp,khôngđượcđánhgiánómộtcáchđơngiản.Chủnghĩacánhâncóthểcócảýnghĩa tích cực lẫn tiêu cực. Thường người ta cũng gọi cá biệtluận là chủ nghĩa cá nhân do thiếu chính xác về thuật ngữ.Ngườitagọimộtngười làkẻtheocánhânchủnghĩahoặclàvìanhtatỏrađộclập,độcđáo,tựdotrongxétđoán,khônghòalẫnvào môi trường xung quanh và đứng cao hơn môi trường đó,hoặc làvìanhtacô lậptrongnội tâm,khôngcókhảnănggiaolưu,khinhbỉnhữngngườikhác,vịkỉ.Thếnhưngtrongýnghĩanghiêmkhắccủatừngữthìchủnghĩacánhânsinhratừtừngữ“cáthể”,chứkhôngphải“bảndiệncánhân”.Khẳngđịnhgiátrịtối thượngcủabảndiệncánhân,bảovệ tựdocủabảndiệncánhânvàquyềncủanóđượcthựchiệnnhữngkhảnăngtrongđời

sống,được thựchiệnniềmkhaokháthướng tới sựđầyđủ củamình, [điềunày] khôngphải là chủnghĩa cánhân.Đãnói kháđầyđủvềkhácbiệtgiữacáthểvàbảndiệncánhânrồi.TrongtácphẩmPerGynt, Ibsenđã khaimở ra phépbiện chứnghiệnsinhthiêntàicủachủnghĩacánhân.Ibsenđặtravấnđề:đượclàchínhbảnthânmình,trungthànhvớichínhmìnhcónghĩalàgì?[Nhânvật]PerGyntmuốnđượclàchínhbảnthânmình,muốnđượclàmộtcáthểđộcđáo,vàanhtahoàntoànđánhmấtvàlàmtiêuvongbảndiệncánhâncủamình.Anhtachínhlàkẻnô lệcủachínhbảnthânmình.Chủnghĩacánhânđượcduymĩhóacủagiớitinhhoavănhóa,đượckhaimởtrongtiểuthuyếtđươngđại,làtìnhtrạngđồibạicủabảndiệncánhân,làtìnhtrạngphânrãbảndiệncánhântoànvẹnthànhnhữngtâmtrạngbịxévụnvà là tình trạng nô lệ vào những tâm trạng bị xé vụn ấy củamình.Bảndiệncánhânchínhlàtoànvẹnvàthốngnhấtnộitâm,làviệclàmchủbảnthânmình,làthắnglợitrướctìnhtrạngnôlệ.Suyđồicủabảndiệncánhân làphânrã thànhnhữngphầntửriêngrẽ,mangtínhtrítuệ,cảmxúcvàcảmnhận.Trungtâmtráitimcủaconngườibịsuyđồi.Chỉcókhởinguyêntinhthầnnângđỡchothốngnhấtđờisốngtâmhồnvàtạolậpnênbảndiệncánhân.Conngười rơi vàonhữnghình thứchết sứcđadạngcủatìnhtrạngnôlệ,khimàanhtachỉcóthểlấynhữngphầntửđãbịxé vụn, chứ không phải một bản diện cá nhân toàn vẹn, đểchốnglạisứcmạnhnôdịch.Nguồngốcnộitạicủatìnhtrạngnôlệcủaconngườigắnliềnvớitìnhtrạngtựtrịcủanhữngbộphậnbị tách rời của con người, cùng với việcmất đi trung tâm nộitâm.Conngườibịxénátthànhnhữngbộphận,dễdàngchịutácđộng của nỗi sợ hãi,mà nỗi sợ hãi chính là cái giữ con ngườitrong tình trạngnô lệnhiềuhơncả.Nỗisợhãibịđánhbạibởibảndiệncánhântoànvẹnvàtậptrung,bởicảmxúcmạnhmẽ

đầycăngthẳngcủaphẩmgiábảndiệncánhân;nỗisợhãikhôngthểbịđánhbạibởinhữngphầntửtrítuệ,cảmxúcvàcảmnhậncủaconngười.Bảndiệncánhânlàmộttoànvẹn,cáithếgiớibịkhách thể hóa đối kháng với bản diện cá nhân,mang tính bộphận. Thế nhưng chỉ cómột bản diện cá nhân toàn vẹn,mộthình tượng của tồn tại tối thượng,mới có thể ý thứcđượcbảnthânmìnhnhưmột thể toànvẹn,đốikhángvới thếgiớikháchthể hóa bao vây xung quanh. Tình trạng nô lệ vào chính bảnthânmìnhcủaconngười,biếnconngườithànhkẻbịnôlệvàocái“khôngphảitôi”,[tìnhtrạngấy]baogiờcũngcónghĩalàmộttìnhtrạngbịxévụn,bịchianhỏ.Bấtcứtínhcuồngsinào,dùlàkhátvọng thấphènhayý tưởngcaocả,đềucónghĩa làmấtđitrungtâmtinhthầncủaconngười.Cáilíthuyếtxưacũlấymẫuhìnhnguyêntửchocuộcsốngtâmhồnlàtrángụy, líthuyếtấysuydiễnthốngnhấtcủaquátrìnhtâmhồntừmộtloạiđặcbiệtcủahóahọc-tâmlíhọc.Thốngnhấtcủaquátrìnhtâmhồnmangtínhtươngđốivàdễdàngbịlậtnhào.Khởinguyêntinhthầnđầyhoạtđộngtổnghợplạiquátrìnhtâmhồnvàdẫnđếnthốngnhấtcủa nó. Đây chính là việc rèn luyện bản diện cá nhân. Khôngphải làý tưởngvề tâmhồn,màý tưởngvềconngười toànvẹndung chứa khởi nguyên tinh thần, tâm hồn, thể xác,mới có ýnghĩacốtyếu.Quátrìnhsốngđầycăngthẳngcóthểpháhủybảndiệncánhân.Ýchívươn tớihùngmạnhnguyhiểmkhôngchỉchonhữngngườimàýchíấynhắmvào,màcònnguyhiểmchochínhchủthểcủaýchíấy,nótácđộngpháhủyvànôdịchchínhconngười đã để cho ý chí vươn tới hùngmạnh ámảnhmình.Trong học thuyết củaNietzsche, chân lí được tạo nên bởi quátrìnhsống,bởiýchívươntớihùngmạnh.Thếnhưngđóchínhlàquanđiểmchốnglạicábiệtluậnnhiềunhất.Ýchívươntớihùngmạnhkhôngđem lại khảnăngnhận ra chân lí. Chân lí chẳng

phụcvụgìchonhữngkẻvươntớihùngmạnh, tức lànhữngkẻvươn tớinôdịch.Trongýchívươn tớihùngmạnhcó tácđộngcủa những lực li tâm ở trong con người, bộc lộ việc thiếu khảnănglàmchủbảnthâncũngnhưkhảnăngđốikhánglạiquyềnlựccủathếgiớikháchthể.Tìnhtrạngnôlệvàochínhbảnthânmình và tình trạngnô lệ vào thế giới khách thể chính là cùngmộttìnhtrạngnôlệ.Khaokhátvươntớithốngtrị,vươntớihùngmạnh,vươntớithànhđạt,vươntớivinhquang,vươntớihưởngthụcuộcsống,baogiờcũnglàtìnhtrạngnôlệ, làtháiđộnôlệđốivớibảnthânvàtháiđộnôlệđốivớithếgiớivốnđãtrởthànhđốitượngcủathèmmuốn,tàdục.Tàdụcquyềnlựclàbảnnăngnôlệ.

Mộttrongnhữngảotưởngcủaconngườilàvữngtinrằng,chủnghĩacánhânlàđốilậpcủaconngườicáthểvàtựdocủaanhtachốnglạithếgiớixungquanh,vốnlúcnàocũngcốhiếpđápanhta.Nhưng thực ra chủnghĩa cánhân là việckhách thểhóa vàgắnvớingoạihiệnhóahiệnhữucủaconngười.Điềunàybịchegiấurấtnhiềuvàkhôngdễthấyngay.Cáthểlàbộphậncủaxãhội,làbộphậncủadòngtộc,làbộphậncủathếgiới.Chủnghĩacánhânlàtìnhtrạngcôlậpcủabộphậnkhỏicáitoànvẹn,haylàcuộcnổi loạn củabộphận chống lại cái toàn vẹn. Thếnhưng,[mộtkhiđã] làbộphậncủacái toànvẹnnàođó,dùchocónổiloạn chống lại cái toàn vẹn ấy, thì cũng vẫn có nghĩa là đã bịngoạihiệnhóa.Chỉcótrongthếgiớikháchthể,tứclàtrongthếgiới của xa lạ, vô diệnmạo và tất định luận,mới hiệnhữu cáiquanhệcủabộphậnvàtoànvẹn,[quanhệđó]bộclộtrongchủnghĩacánhân.Kẻtheochủnghĩacánhântựcôlậpmìnhvàtựkhẳngđịnhmình trongquanhệvới cáiphổquát, anh taquanniệmcáiphổquátthuầntúynhưlàbạolựcđốivớianhta.Trongmột ýnghĩanhấtđịnh, chủnghĩa cánhân làmặt trái của chủ

nghĩatậpthể.Chủnghĩacánhântinhtếcủathờiđạimới,thựcracũngđãthànhchủnghĩacánhânrấtxưacũrồi,xuấtpháttừPetrarca[87] và [phong trào] Phục hưng, là cuộc chạy trốn khỏithếgiớivàxãhộiđivàobêntrongbảnthânmình,vàotrongtâmhồncủariêngmình,vàotrongtrữtình,thica,âmnhạc.Đờisốngtâm hồn của con người được phong phú lên rất nhiều, nhưngcũngchuẩnbịchonhữngquátrìnhphânrãbảndiệncánhân.Cábiệtluậncónghĩahoàntoànkhác.Bảndiệncánhânđưacáiphổquátvàotrongbảnthânmình,nhưngviệcđóxảyrakhôngphảitrongbìnhdiệncủatínhkháchthể,màtrongbìnhdiệncủatínhchủthể,tứclàtrongtínhhiệnsinh.Bảndiệncánhânýthứcbảnthânmìnhbắtrễsâuvàovươngquốccủatựdo,tứclàvươngquốccủatinhthần,vàlấytừnơiđónhữngsứcmạnhcủamìnhđểđấu tranhvàhoạtđộng.Điềunàycónghĩa là trở thànhbảndiệncánhân,làngườitựdo.Cònkẻtheochủnghĩacánhânvềthựcchấtbắtrễsâuvàothếgiớikháchthể,mangtínhxãhộivàtựnhiên,và trongtìnhtrạngbắtrễsâuấy lạimuốncô lậphóabảnthânvàlấybảnthânmìnhđối lậplạicáithếgiớimàmìnhđang thuộc về.Kẻ theo chủnghĩa cánhânvề thực chất là conngườibịxãhộihóa,nhưngchịuđựngtínhxãhộihóaấynhưbạolực,đaukhổvìbạolựcấy,tựcôlậpmìnhvànổi loạnmộtcáchbất lực.Đây lànghịch lícủachủnghĩacánhân.Vídụnhưchủnghĩacánhântrángụybộclộtrongchếđộxãhộitựdo.Trongchếđộnày,vốnthựctếchínhlàchếđộtưbản,cáthểbịđènénbởitròchơicủacácsứcmạnhkinhtếvàcáclợiích,cáthểtựbảnthânnóbịđènénvàđiđènénnhữngcáthểkhác.Cábiệtluậncókhuynh hướng tương thông-cộng đồng,muốn thiết lập nhữngquanhệ tìnhanhemgiữanhữngconngười.Cònchủnghĩacánhântrongđờisốngxãhộithiếtlậpnhữngquanhệcủaloàisóigiữanhữngconngười.Thậttuyệtvờilànhữngngườisángtạovĩ

đại chưa bao giờ là những người theo chủ nghĩa cá nhân. Họthườnghaycôđơnvàkhôngđượcthừanhận, thườnghayxungđột gay gắt vớimôi trường xung quanh, xung đột với những ýkiếnvàphánxéttậpthể.Thếnhưnghọluônluônýthứcvềtráchnhiệmphụcvụcủamình,họcósứmệnhphổquát.Khôngcógìtrángụyhơnlàýthứcvềnăngkhiếuvàthiêntàicủamìnhnhưmộtđặcquyềnvànhưbiệnminhchoviệctựcôlậpcánhânchủnghĩa.Cóhailoạicôđơn-côđơncủabảndiệncánhânsángtạophải chịuđựngxungđột của cái phổquátnội tâmvới cái phổquátbịkháchthểhóa,vàcôđơncủakẻtheochủnghĩacánhânlấy tình trạng trốngrỗngvàbất lựccủamìnhđốikháng lạicáiphổquátbịkhách thểhóamà trong thựcchấtanh ta thuộcvềnó.Cónỗicôđơncủasựđầyđủnộitâmvànỗicôđơncủatrốngrỗngnội tâm.Cónỗicôđơncủachủnghĩaanhhùngvànỗicôđơncủatìnhtrạngthấtbại,cónỗicôđơnnhưsứcmạnhvànỗicôđơnnhưbấtlực.Nỗicôđơnchỉtìmđượcchomìnhniềmanủiduymĩthụđộng,thườngthuộcvềloạithứhai.LevTolstoycảmthấymìnhrất côđơn,côđơnngayởgiữanhữngngườiđi theoông, thế nhưng ông thuộc về loại thứ nhất. Mọi cô đơn [củangười]tiêntriđềuthuộcvềloạithứnhất.Thậtđángkinhngạclànỗicôđơnvàtìnhtrạngbịxalạđặctrưngchokẻtheochủnghĩacánhân, lại thườngdẫnđến tháiđộphục tùng theo tình trạngcùngchungtrángụy.Kẻtheochủnghĩacánhânrấtdễtrởthànhkẻuốnmìnhthíchnghivàphụctùngtheothếgiớixalạmàanhtachẳngcógìđểchống trả lại.Nhữngvídụchođiềunàycóởtrongcáccuộccáchmạngvàphảncáchmạng,ởtrongcácnhànướctoàntrị.Kẻtheochủnghĩacánhânlànôlệchobảnthânmình, anh ta bị cám dỗ bởi tình trạng nô lệ vào cái “tôi” củamình,nênvìthếkhôngthểkhángcựlạitìnhtrạngnôlệđếntừcái “khôngphải tôi”. Cònbảndiện cánhân là giải phóngkhỏi

tìnhtrạngnôlệvàocái“tôi”cũngnhưcái“khôngphảitôi”.Conngườibaogiờcũng lànô lệcủacái“khôngphải tôi” thôngquacái“tôi”,thôngquatrạngtháimàcái“tôi”đangởtrongđó.Sứcmạnhnôdịchcủathếgiớikháchthểcóthểkhiếnchobảndiệncá nhân trở thành người tuẫn đạo, nhưng bản diện cá nhânkhông thể trở thành kẻ uốn mình thích nghi theo. Thói uốnmìnhthíchnghitheo,vốnlàmộthìnhthứcnôlệ,luônsửdụngnhữngmê hoặc và bản năng này hay kia của con người, tìnhtrạngnôdịchnàyhaykianơicái“tôi”củaanhta.

Jungxácđịnhhailoạitâmlí-tâmlíhướngnội,hướngvàonộitâm,vàtâmlíhướngngoại,hướngrabênngoài.Phânbiệtnàylàtươngđốivàướclệ,giốngnhưmọiphânloại.Trênthựctếtrongcùngmộtconngườicóthểcócảtínhhướngnộilẫntínhhướngngoại.Thếnhưng lúcnày tôiđangquan tâmđếnvấnđềkhác.Trongchừngmựcnàotínhhướngnộicóthểcónghĩalàthóivịkỉ,còntínhhướngngoạilàlàmchoxalạvàngoạihiệnhóa?Bảndiệncánhânbịbópméođi,tứclàbịmấtđi,thìtínhhướngnộilàvịkỉ,còntínhhướngngoạibịbópméođichínhlàlàmchoxalạvàngoạihiệnhóa.Thếnhưngtínhhướngnộitựthânnócóthểcónghĩalàđisâuvàonộitâmcủamình,đivàothếgiớitinhthầnđượckhaimởtrongchiềusâu,cũngnhưtínhhướngngoạicóthểcónghĩalàtínhhoạtđộngsángtạohướngvàothếgiớivànhữngconngười.Tínhhướngngoạicũngcóthểcónghĩa lànémhiệnhữuconngườirabênngoàivàcónghĩalàkháchthểhóa.Kháchthểhóanàyđượctạonênbởitínhđịnhhướngvốnđãđượcbiếtđếncủachủthể.Thậtthúvịlàtìnhtrạngnôlệcủaconngườicókhảnăngngangbằng,nhưlàkếtquảcủaviệcconngườibịnuốtchửngvàocái“tôi”củamìnhvàtậptrungvàocáctrạngtháicủamình,khôngđểýgìđếnthếgiớivànhữngconngười,cũngnhưlà kết quả của việc conngười bị némhoàn toàn ra bênngoài,

némvàotínhkháchthểcủathếgiớivàmấtđiýthứcvềcái“tôi”củamình.Cảđiềunàylẫnđiềukiađềulàkếtquảcủatìnhtrạnggiánđoạngiữa tínhchủthểvà tínhkháchthể.Cái“kháchthể”hoặc làhoàn toànnuốtchửngvànôdịch tínhchủ thểcủaconngười,hoặclàgâynêntháiđộghétbỏvàkinhtởm,làmchotínhchủ thể của con người bị cô lập và khép kín ở trong nó. Thếnhưngviệclàmchoxalạ,ngoạihiệnhóakháchthểtrongquanhệvớichủthể,chínhlàcáimàtôigọilàkháchthểhóa.Chủthểmàbịnuốtchửnghoàntoànbởicái“tôi”củamình,thìchủthểấylàkẻnôlệ,vànhưchủthểnôlệ,nóhoàntoànbịnémrakhỏikháchthể.Cảtrongtrườnghợpnàylẫntrườnghợpkiabảndiệncánhâncũngđangbịsuyđồi,hoặclàcònchưađượchìnhthành.Trong những giai đoạn đầu của nền vănminh chủ yếu xảy raviệc ném chủ thể vào khách thể, vào nhóm xã hội, vào môitrường, vào tộc phái; ở những đỉnh cao của các nền vănminhchủyếuxảyraviệcnuốtchửngchủthểvàocái“tôi”củamình.Thếnhưngởnhữngđỉnhcaocủacácnềnvănminhcũngxảyracảviệcquaytrởvềbầyđànthờihoangsơ.Bảndiệncánhântựdolàbônghoahiếmhoicủađờisốngthếgian.Đạiđasốnhữngconnguờikhôngphảilàbảndiệncánhân,bảndiệncánhâncủacáiđasốđócònởtrongkhảthể,hoặclàđangsuyđồi.Chủnghĩacánhânhoàntoànkhôngcónghĩalàbảndiệncánhântrỗidậy,hoặcnếucónghĩanhưthếthìchỉlàdodùngtừngữkhôngchínhxác.Chủnghĩacánhânlàtriếthọctựnhiênluận,cábiệtluậnlàtriếthọccủatinhthần.Việcgiảiphóngconngườikhỏitìnhtrạngnô lệvào thếgiới,khỏi tình trạngbịnôdịchbởicácsứcmạnhngoài-quy-định, chính là việc giải phóng khỏi tình trạng nô lệvàochínhbảnthânmình,thoátkhỏicácsứcmạnhnôdịchcủacái “tôi” của con nguời, tức là thoát khỏi thói vị kỉ. Con ngườicùngmột lúcphảihướngnộivềtinhthần,hướngnộivàhướng

ngoạitronghoạtđộngsángtạobướcrathếgiớivàđếnvớinhữngconngười.

ChươngIII

1.aCÁMDỖVƯƠNGQUỐCHÌNHTƯỢNGKÉP

CỦANHÀNƯỚC

Cám dỗ vĩ đại nhất của lịch sử con người là cám dỗ vươngquốc,trongcámdỗấyẩnchứasứcmạnhnôdịchlớnnhất.Cámdỗvươngquốccónhữnghìnhthứcđadạngnhất trong lịchsử,nóbiếnđổivàgâylầmlẫnchongườita.Cámdỗvươngquốcvĩđạibámtheoconngườisuốtchiềudàilịchsửconngười:nhữngđếchếphươngĐông,đếchếLaMã,thầnquyềncủagiáohoàng,đếchếByzancethầnthánh,vươngquốcMoscow-LaMãđệtam,đếchếcủaPyotrvươngquốccộngsản,vươngquốcĐứcđệtam.Toànbộvấnđềđáng longạivàrốirắmvềvươngquốcgắnvớitìnhtrạngconngườiđượchiệutriệulênngôibáchủ[thếgian].Vàconngười tìmkiếmvươngquốccủamình,ámảnhbởigiấcmộngvềvươngquốc.Conngườitìmkiếmvươngquốccủamình,hiến các sức mạnh của mình để xây dựng vương quốc, thếnhưngvươngquốcấylạibiếnconngườithànhnôlệ.Khôngphảilúc nào con người cũng nhận ra điều này, và tình trạng nô lệngọtngàokhiếnnókhôngcảmthấythânphậnnôlệ.Conngườiđặt lòng khao khát tính phổ quát củamình vào việc tìm kiếmvươngquốc.Conngườiđồngnhấtcáivươngquốchằngmơướccủamình với thống nhất toàn thế giới, với thống nhất triệt đểtoànthểloàingười.CámdỗvươngquốclàmộttrongnhữngcámdỗmàđứcKitôđãbácbỏởsamạc.Quỷsứtừtrênnúicaođãchỉ

chođứcKỉtô“tấtcảcácvươngquốcthếgianvàvinhquangcủachúng” và đề nghị Người cúi mình kính cẩn với chúng. Có lẽtrong những vương quốc ấy, trước cái nhìn tinh thần của đứcKitô,đãhiệnratấtcảnhữngvươngquốcthếgianrồiđấysẽtựxưngmìnhlà [vươngquốc]Kitôgiáo,tấtcảnhữngbiếnthểcủavươngquốc[hiệnhữu]chođếnlúckếtthúccủacácthờiđại.ĐứcKitôđãbácbỏcámdỗấy,bácbỏvĩnhviễnvàđốivớitấtcảcácvươngquốctrầngian.NhữngtínđồKitôgiáođãkhôngđi theođứcKitôvàđãcúimìnhkínhcẩntrướccácvươngquốc,lẫnlộnvàkếthợpmộtcáchbángbổvươngquốccủađứcKitôvớivươngquốc trần gian. Đức Kitô đã hiệu triệu tìm kiếm trước hết làVươngquốcnhàTrờivàsự thậtcủavươngquốcấy.Các tínđồKitôgiáođãtìmkiếmmọithứđángtìm,vàhọkinhhoàngsợhãithấyrằngviệctìmkiếmVươngquốcnhàTrờilạimangtínhpháhủyđốivớivươngquốctrầngian.TrongchuyệnnàyhọđãsửalạisựnghiệpcủađứcKitô,nhưlờicủavịĐạiphápquan[trongtác phẩm] của Dostoevsky. TrongHuyền thoại về Đại pháp quankhaimởphépbiệnchứnghiệnsinhthiêntàicủacámdỗngànđờivềvươngquốc,đóchínhlàviệcđặtcơsởmạnhmẽnhấtchochủ nghĩa vô chính phủ Kitô giáo, mặc dù chính Dostoevskycũngđãkhôngthoátkhỏicámdỗvươngquốc(thầnquyềnchínhthống giáo). Hãy trả lại cho César cái của César, trả lại choThượngĐếcái củaThượngĐế - câunóinày thườngđượcdiễngiảitrongýnghĩahòagiảivươngquốccủachúatểtrầngianvàVươngquốcnhàTrời,trongýnghĩadẹpđixungđột.Thếnhưngcuộcđời của đứcKitô chính là xungđột ấy bị đưa tới độ căngthẳngtộtđỉnh.“VươngquốccủaCésar”thựcchấtchưabaogiờđồngýthừanhận“VươngquốcnhàTrời”làkhuvựctựtrịvàđãluônđòihỏi“VươngquốcnhàTrời”cungcấpdịchvụ,đãluôncốbiếnnóthànhcôngcụcủamình.VươngquốccủaCésarđãchịu

đựngKitôgiáo,khiKitôgiáothíchnghivớinóvàphụcvụchonó.Vớitìnhtrạngkhuấtphụcnhưthế,nóbanchoKitôgiáođủloạiđặc quyền. Cái hiện tượng ghê tởm của đời sống, mà bây giờđượcmệnhdanhlànhànướctoàntrị,hoàntoànkhôngphải làmộthiện tượngnhất thờivàngẫunhiêncủamột thờiđạinhấtđịnh, đây là sự bộc lộ bản chất đích thực của nhà nước, củavươngquốc.Nhànướctoàntrịbảnthânnómuốnlàgiáohội,tổchứccáctâmhồncủangườita,thốngtrịcáctâmhồn,thốngtrịcả lương tâmvà tưduy,khôngchừa lạimộtchỗnàocho tựdotinh thần, cho lĩnh vực của “Vương quốc nhà Trời”. Theo bảnchấtcủamình,nhànướcmuốnđòihỏiđểnhànướccóýnghĩachungchotấtcả,baotrùmmọithứ,nóchẳngmuốnchiasẻchủquyềnchobấtkìai,bấtkìcáigì.Cầnphânbiệtgiữavươngquốc,đếchếvànhànước.Nhànướcvẫncònmangđặctínhkhubiệt,nóvẫncònýthứcđượcnhữnggiớihạncủamình,vàtrongbấtkìcuộcsốngcùngchungnàocủaconngườicũngcónhữngyếutốvànhữngchứcnăngcủanhànước.Thếnhưngtrongnhànướcchứađựngmầmmốngcủaýchívươntớihùngmạnh,trongnóđãcónọcđộcđếquốcchủnghĩa.Việcbànhtrướngcủanhànướcdẫnnóđếnđếchế,làthứkhôngcònmangtínhkhubiệtnữa,màmangtínhphổquát.Đólàbiệnchứngđịnhmệnhđầytaihọacủanhànước.NướcAnhlàmộtnhànướcbénhỏ,nhưngđếchếAnhlàvươngquốcthếgiới.ChếđộNgahoàngvàByzancethầnthánhđòicóýnghĩaphổquát.CácđếchếLaMãđệnhất,đệnhị,đệtamlànhững vươngquốcphổquát. Trongbản chất, vị hoàngđế ýthứctinhthầnthánhsứmệnhcủamình,danhhiệucủamình,đãlàhoàngđếcủatoànvũtrụ.Nếunhưnhànướccốtrởthànhđếchế,thìđếchếlạicốđểđượclàđếchếtoànvũtrụ.Đếchế-vươngquốcđãýthứccáitínhtoànvũtrụấycủamìnhkhôngphảilàvìnóđãlantỏatrênkhắpbềmặttráiđất,màlàvìnóđượcđặttrên

cơsởniềmtinchânlítoànvũtrụ.Vươngquốccộngsản,vốnlàmộttrongnhữngbiểuhiệncủachủnghĩađếquốc,cũngcócùngnhữngtínhchấtấy,уnhưlàvươngquốcByzancethầnthánhhayvươngquốcMoscow.Nhànước luôn luôncố trở thànhtoàntrị.Tấtcảcácnhànướcthầnquyềnđềulàtoàntrị,tấtcảcácđếchếđềulàtoàntrị.NướccộnghòacủaPlatolànhànướctoàntrị.Cáinhànướcấylàcựcquyềnvàphủnhậnmọitínhđộclậpvàtựdocủabảndiệncánhânconngười.Nóđã lànguyênbảnvàmẫumựccủathầnquyềnthờitrungcổ,vàcũnglàmẫumựccủanhànướctoàntrịđươngđạivànhànướccộngsản.Chúngtađangđốidiện vớimột nguyên lí thế giới, với hiện tượng có ý nghĩa thếgiới.TừkinhPhúcâmsuyrarằng“chủnhâncủathếgiannày”luônluônngựtrị,rằngnóđangtrởthànhđứngđầucácnhànướcvà các đế chế. Thếnhưng “chủnhân của thế giannày” khôngphảilàmộtgươngmặttrunglập,đượcđặtvàokhuvựctrunglậpgiữaVươngquốcnhàTrờivàvươngquốccủaquỷsứ,đóchínhlàgươngmặtđầyhunghăngvàmuốntấncôngởmứcđộcaonhất,luônxâmphạmvàotựdotinhthầnvàphạmvicủaVươngquốcnhàTrời.“Chủnhâncủathếgiannày”ởtrongranhgiớitậncùngcủakháchthểhóa,ngoạihiệnhóavàlàmchoxalạbảnchấtconngười.XungđộtcủaVươngquốcnhàTrờivàvươngquốccủacácchúa tể trầngian,nói theongônngữ triếthọc, làxungđộtcủachủ thểvàkhách thể,của tựdovà tấtyếu,của tinh thầnvà tựnhiênđãbịkháchthểhóa.Đócũngvẫnlạilàvấnđềtìnhtrạngnôlệcủaconngười.

Đãxảyragiánđoạncănbảngiữaluânlícábiệtluận,đặcbiệtlà luân lí kinhPhúcâm,Kitô giáo với luân lí nhànước, luân lívươngquốc,luânlíthựchànhcủa“chủnhâncủathếgiannày”.Cáibịxemlàvôluânđốivớibảndiệncánhân,lạiđượcxemlàhoàntoànhợpluânlíđốivớinhànước.Nhànướcbaogiờcũng

sửdụngnhữngphươngtiệnxấuxa,dothám,dốitrá,bạolực,sátnhân,nhữngkhácbiệtchỉ làởmứcđộ.Nhữngphương tiệnấyhiểnnhiênrấtxấuxa,nhưngluônđượcbiệnminhbởimụcđíchtốtđẹpvàcaocả.Thếnhưngchẳngcầnnói tớiphẩmchấtcủacáimụcđíchấy,chỉcầnnói rằng,cáimụcđích tựahồnhư tốtđẹp ấy chưa bao giờ được thực hiện. Cuộc sống của nhân loạichính làchấtđầynhữngphươngtiệnrấtxấuxa,cònmụcđíchthìđãbịquênmấtởdọcđường,nhưngthậtramụcđíchchẳngbiệnminh được điều gì, vì nó hoàn toàn trừu tượng và là sảnphẩm của gián đoạn. Khôngmột ai có khi nào lại có thể giảithíchtrôichảyđượcvàbiệnminhđượcchoviệc,tạisaonhữngkhiếmkhuyết và tội lỗi hiểnnhiênđối với bảndiện cánhân -thóikiêuhãnh, tựđềcaomình,vịkỉ, tư lợi, lòng thùhận, tínhkhátmáuvàthíchbạolực,dốitrávàxảoquyệt-lạihóaralàđiềuthiệnvàtínhanhdũngđốivớinhànướcvàcácdântộc.Đây làdốitrátolớnnhấtcủalịchsửthếgiới.Khôngmộtaicókhinàolạibiệnminhđượcvềmặtsiêuhìnhhọcvàvềmặttôngiáocholuân lí củanhànước, luân lí củacác tập thểmàđặc trưngcủaluân lí ấy là “mọi chuyệnđềuđược chophép”.Khi cácnhà tưtưởngKitôgiáotoantínhlàmđiềunày,thìdốitráấyđãchứngtỏtìnhtrạngvôlươngtâmvàtìnhtrạngnôlệcủahọ.Chỉcótiếngnóicủa luân línô lệ làvang lên.Vẫncònđócáichuyệnkhôngsaohiểunổi:tạisaonhờvàodốitrácótổchức,nhờvàodothámcótổchức,nhờvàocáccuộcchiếntranhăncướp,nhờvàochiếmđoạtđấtđaicủangườikhácvàbạolựcvớicácdântộc,nhờvàogiatăngthóivịkỉdântộcvàlòngthùhậndântộc,nhờvàobấtbìnhđẳngxãhộithậtkinhkhiếpvànhờvàoquyềnlựccủađồngtiền,màsẽtiếngầnđượcđếnVươngquốcnhàTrời,màVươngquốcnhàTrờisẽđượclợi.Nếunhưviệcsámhốivàquythuậnlàcóíchđốivớinhữngconngườiriêngbiệt,thìđốivớicáctậpthể,

cácnhànước,cácdântộc,cácgiáohộisẽcàngcóíchhơnnếuhọbướcvàoconđườngsámhốivàquythuận.Đósẽlàsámhốirộnglớnvàsâusắchơncủanhữngconngườihợpthànhcáctậpthểấy.Lòngkiêuhãnhcánhânítđángsợhơnlòngkiêuhãnhdântộc,lòngkiêuhãnhnhànước,lòngkiêuhãnhgiaicấp,lòngkiêuhãnh giáo phái-tôn giáo. Tự khẳng định mình theo kiểu phenhómlàbếtắcnhất.NhữngkẻchẳngnghĩgìđếnbấtcứVươngquốc nhà Trời nào, bất cứ sự thật Thần thánh nào và chỉ cúimìnhtrướcsứcmạnhthếgian,nhữngkẻấycóưuthếrõrệt.ÝthứcKitôgiáokhôngchophépconngườivươntớihùngmạnh,vươn tới vinh quang, vươn tới ưu thế trướcnhữngngười khác,vươn tới sự vĩ đại đầy kiêuhãnh. Thếnhưngmọi thứnhư vậyđược chophép,đượcbiệnminhvà thậmchí cònđượckhuyênbảo [nên làm],khichuyểndịchsangnhànướcvàdân tộc.Nếunhànướcvàdântộclàbảndiệncánhânvànếuápdụngvớibảndiệncánhânấymột luân líkhácvới luân líconngười, thìconngười không còn là bản diện cá nhânnữa, conngười là nô lệ.Không có gì đáng tởmhơn là việc dịch chuyển khuynhhướngphiếmthần luậnsangcácnhànước,cácxãhộivàcácdântộc,cũngnhưthừanhậntrêncơsởđóưutiêncủachúngtrướcconngười,cầnphảinóirằngchínhtrịbaogiờcũngdựatrêndốitrá.Vìvậymệnh lệnh luân lí,khôngnhững luân líKitôgiáomàcảluânlíconngườinữa,phảihàmnghĩađưachínhtrịvàquyềnlựchưảocủanóđốivớicuộcsốngconngườixuốngmứcthấpnhất.Chính trị bao giờ cũng là biểu hiện tình trạng nô lệ của conngười.Điềuđángkinhngạc làchínhtrịchẳngnhữngchưabaogiờlàbiểuhiệncủacaothượngvàlòngtốt,màcònchưabaogiờlàbiểuhiệncủatrítuệcả.Cáiđượcgọilànhữngnhàhoạtđộngnhànướcvàchínhtrịvĩđạichưatừngnóirađượcđiềugìthôngminh cả, thường [những điều họ nói ra] chỉ là những ý tưởng

chungchung tầmthườngaicũngbiết, thíchhợpvớiconngườitrung bình. Cả Napoleon cũng không nói được điều gì thôngminh.Ôngtatiếpthuđượcýtưởngvềnềndânchủthếgiới,liênbangchâuÂutừcuộccáchmạngPháp,cònbảnthânôngtathìgắnmìnhvớicáiýchímaquỷvươntớihùngmạnhấy,vàcáichủnghĩađếquốcbéophì đóđã làmông ta tiêu vong.Chỉ có thôimiênmớibắtđượcngườitanghĩrằngNapoleonđãnóirađượcnhữngđiềugìcóýtưởngsâusắc.LevTolstoybiếtrõnhữngnhàhoạtđộngvĩđạitronglịchsửđánggiáchừngnào,ônghiểuđượctínhtầmthườngcủasựvĩđạilịchsử.Thêmvàođó,đasốnhữngnhàhoạtđộngvĩđại,nhữngtrítuệtầmcỡnhànướcấy,lạicònnổi bật về tính chất tội phạm, thói xảo quyệt, nham hiểm vàtrângtráo.Chỉvìthếngườitamớixemhọlàcáctrítuệnhànước.Trongphiênxửánđángsợhọsẽlànhữngkẻmạthạng,cầnphảixét đoán ngoại lệ đối với những nhà cải cách xã hội đã giảiphóngconngườikhỏitìnhtrạngnôlệ.Cóthểdiễnđạtrấtgiảndịvàsơđẳngvấnđề luânlívàtôngiáođặtratrướclươngtâmcánhân:liệucóthểchấpnhậnxửtửmộtngườivôtộiđểcứuthoátnhànướcvàlàmchonóphồnvinhhaykhông?TrongkinhPhúcâmbằng những lời lẽ của Caiaphas vấn đề đó đã được đặt ra:“Chúng tasẽđược tốthơnnếumộtngườichết thaychonhữngngười khác, cònhơn làđể cho tất cảdân chúngbịhi sinh”[88].Mọingườiđềubiếtsốphậncủaaiđãbịđịnhđoạtbởinhữnglờilẽấy:nhànướcluônlặplạilờilẽcủaCaiaphas,đólàlờithúnhậntínđiềucủanhànước,cácnhânvậtcủanhànướcbaogiờcũngtrảlờirằngđểgiảicứuvàtăngcườngnhànướcthìcóthểvàcầnphảixửtửconngườivôtội.Vàcứmỗilầnnhưthế,ởđâylạicấtlêntiếngnóiđòiđóngđinhđứcKitô.DấuấnmaquỷkhắctrênnhànướcgắnvớithựctếlànhànướcluônbỏphiếutánthànhxửtửđứcKitô,tìnhthếkhóxửcủanhànướclàởtrongvấnđềnày.

Trong vụ ánDreyfus[89] cũng chính vấn đề đó đã được đặt ra.Vấnđềlàliệucóthểkếtánmộtngườivôtội,nếuđiềuđócólợichonhànướcvàquânđộiPháp.TừvấnđềđóngườiPhápđãđặtravấnđềdanhdự, vấnđề lương tâm luân lí củadân tộc,điềunàytạonêndanhdựlớnchonướcPháp.Đâychínhlàvấnđềsắpxếpngôi thứ các giá trị. Khôngnhữnghiệnhữu củanhànướckhôngphảilàgiátrịcaonhất,màngaycảhiệnhữucủathếgiới,cáithếgiớiđãbịkháchthểhóaấy,cũnghoàntoànkhôngphảilàgiá trị cao nhất. Cái chết củamột người,một người thấp kémnhất trongnhữngconngười, làmột tồn tạiquan trọnghơn,bikịchhơnlàcáichếtcủacácnhànướcvàcácđếchế.ThượngĐếchắccũngchẳngđểýđếncáichếtcủacácvươngquốcvĩđạicủatrầngian,nhưngrấtđểýđếncáichếtcủamộtngườiriêngbiệt.CũnglàvấnđềnhưthếđãđượcSophoclesđặtratrongvụxungđột của Antigone và Creon. Đó là xung đột của luân lí cá biệtnhânbảnđòiquyềnchôncấtngườianhtraicủamình,vớiluânlíphinhâncủanhànướcphủnhậnquyềnấy[90].Luân lícánhânluôn đúng đắn trong so sánh với luân límang tính nhà nước,luânlícánhânlàluânlínhânbảnvàhiệnsinh,đốilậpvớiluânlíphinhânvàbịkhách thểhóa.Nietzsche,ngườimàhiệnnayđangbịngườitabiếnthànhkẻđặtcơsởcholuânlíphátxítvàquốcxã, tức làcho luân lí củaCaiaphasvàCreonvànhữngkẻkhác, từngnói rằngnhànước là quái vật lạnh lùngnhất, rằngconngười bắt đầu ởnơinàonhànước kết thúc.Trên thế giannàysẽcònphảiđánhgiá lại cácgiá trị thật căncơ,mang tínhcáchmạng,cábiệtluận,vàchỉkhiấymớikhảdĩcóđượcnhữngthayđổixãhộisâusắc.

***

Hiểnnhiên là nhà nước đang có quyền lực lớn nhất đối vớicuộcsốngconngườivànóluôncókhuynhhướngvượtquágiớihạnđượcthiếtlậpchonó.Điềunàyđủchứngtỏrằngnhànướclàmột hiện thực nào đó.Nhànước không phải là bản diện cánhân,khôngphảilàhữuthể,khôngphảilàcơthể,khôngphảilàbảnchất (essentia),nókhôngcóhiệnhữucủamình,hiệnhữubaogiờcũngnằmởtrongnhữngconngười,trungtâmhiệnsinhnằm ở trong những con người. Tuy nhiên, nhà nước như thôimiênquyền lực thì không gì thắngnổi. Tất nhiênnhànước làphóngchiếu,làngoạihiệnhóa,kháchthểhóacáctrạngtháicủachínhnhữngconngười.Quyềnlựcnhànướclàkhôngthểtránhkhỏi trong trạng thái nhất định của người ta, trong tính chấtnhấtđịnhcủahiệnhữucủahọ.Đó là trạngtháisađọacủahọ.Trongkhiđóngườitađónggópbiếtbaobảnnăngsángtạocủamìnhvàoviệcxâydựngnhànước.Ngườitakhôngchỉcầnphảicónhànước,khôngsaothiếuđượccácdịchvụcủanó,màcònbịnhànước cámdỗ, chinhphục,người ta gắnnhànước với giấcmộngvềvươngquốc.Cáiácchủyếu,nguồngốctìnhtrạngnôlệcủa conngười nằm trongđiềunày.Nhànước có ý nghĩa chứcnăng trongđời sốngxãhội củangười ta.Vai trò củanhànướcthườngkhácnhauvàonhữngthờikìkhácnhau.Nhànướcphânđôi.Cóhìnhtượnghaimặt.Nócóthểvừagiảiphóngconngườivừa nô dịch con người. Vai trò nô dịch của nhà nước bao giờcũnggắnvớitháiđộsaitráiđốivớinó,gắnvớitìnhtrạngnôlệnộitạicủaconngườichấpthuậnbịthôimiênvàámthị,gắnvớimộngướcsaitráivềvươngquốc.Nguồngốcthôimiêncủanhànướckhôngmang tínhduy lí,màmang tínhphi lí tính.Quyềnlực bao giờ cũngmang đặc điểm phi lí tính, dựa trên lòng tintưởngphilítínhvàdựavàocuộcsốngcảmxúcphilítính.Nhànướctrongviệcthựchiệnýchívươntớihùngmạnhbaogiờcũng

cần đếnnhững huyền thoại, nó không sao hiện hữu được nếukhông có những biểu trưng phi lí tính.Ngay cả nhà nước dânchủduylíhóanhiềunhấtcũngdựatrênhuyềnthoại.Vídụnhưhuyền thoại của J. J. Rousseau về tính thanh khiết của ý chíchung[91].Mốinguyhiểmvĩđạikhôngphảinằmtrongbảnthânýtưởngnhànướcthựchiệnnhữngchứcnăngcầnthiết,mànằmtrong ý tưởng chủ quyền của nhà nước, chủ quyền của thầnquyền,củanềnquânchủ,củachếđộquýtộc,củanềndânchủ,củachủnghĩacộngsản.Ýtưởngchủquyềntrongmọihìnhthứcđều là tình trạngnô lệ của conngười.Bản thânviệc tìmkiếmchủquyền là điềudối trá vĩ đại, là việc tìmkiếmcủanô lệ, làmộngướccủanhữngkẻnôlệ.Ýtưởngchủquyềnlàảotưởngdothếgiớibịkháchthểhóasinhra,thếgiớiđólàthếgiớicủatìnhtrạngnôlệ.Chẳngcóchủquyềnnào,chủquyềnchẳngthuộcvềai và cầnphải giảiphóngmìnhkhỏikiểu tưduynô lệ ấy.Chủquyềnlàthôimiên.Chủquyềnbaogiờcũngđượckínhngưỡngnhưthiêngliêng,trongkhiđóởthếgiớiđãbịkháchthểhóathìchẳng có gì là thiêng liêng, chỉ có vật thiêng liêng giả trá vànhữngthầntượng.Tinhthầnkhôngkhinàohiệnthântrongcácnhànướcvàcácthânxáclịchsửcả.Tinhthầnhiệnthântrongthânxácconngười,tronggiaolưucủaconngười,trongsángtạocủa con người, trong khuôn mặt của bản diện cá nhân, chứkhôngphảitrongnhànước,khôngphảitrongnhữngthânxácđồsộcủalịchsử.Trongthếgiớiđãbịkháchthểhóathìchỉcócácchức năng cần thiết, không có gì hơn nữa. Đó là tư duy giảiphóng.

Chủquyềnkhôngthuộcvềnhândân,cũngnhưkhôngthuộcvềquânvương.Ýtưởngvềvậttổ(totem)củanềnquânchủnằmtrong cơ sở của quyền lực và nhà nước. Quân vương là vật tổ.ĐiềunàyhoàntoànrõràngtrongAiCậpcổđại.Từđóngườita

đã luôn tìm kiếm phê chuẩn tôn giáo cho quyền lực. Ngay cảtrongthếkỉXXcũngchưathoátkhỏiđiềuđó.Nhândâncóchủquyền, giai cấp có chủquyền, chủng tộc có chủquyền - tất cảnhữngthứấyđềulànhữnghìnhthứcbiếnthểcủavậttổ.Lãnhtụ(Fuhrer)-nhàđộctàicũnglàvậttổấy.NhưFrazer[92]đãchứngtỏ,vào lúcbìnhminhcủa lịchsử,người làmma thuậtvàchữabệnhbiếnthànhhoàngđế.Thếnhưnglãnhtụ-nhàđộctài thờiđươngđạilạicũngđangbiếnthànhngườilàmmathuậtvàcólẽchẳng bao lâu nữa sẽ ra tay chữa bệnh. Trong thế giới cổ đạihoàngđếđược tônvinhcónguồngốc thần thánh, vídụnhưở[thànhbang]Spartachẳnghạn.ThếnhưngởthếkỉXXnhàđộctài,vịchúatểcũngđượcxemlàcónguồngốcthầnthánh,cóhàoquangthầnthánh-nhândân,thầnthánh-nhànước,hay làthầnthánh-xã hội-tập thể. Ở khắp nơi chúng ta đều gặp một thứhuyền thoạichủquyềngiốngnhau,huyền thoạinhândân, tậpthể,đảngphái.Đâylàhiệntượngvĩnhcửucủatìnhtrạngnôlệcủa con người. Hiện tượng độc tài và chuyên chế có nghĩa lànguyênlíxưacũvềquyềnlựctừngcóuytín,nayđãtanrãvàsụpđổ.Hìnhthànhbiểutượngmớicủaquyềnlựcthầnthánh.Độctàivàchuyênchếthườnglàmặttráicủatìnhtrạngvôchínhphủnộitại,thiếuvắngthốngnhấtlòngtin.Đồngthời,ởmọinơi,quyềnlựcmới trongkhi củngcốnhữngbiểu trưngcủamình, thườngbộc lộýchí to lớnhơnvươntớihùngmạnhvàthốngtrị,sovớiquyền lựccũvốndựa trên truyền thốnghàng thếkỉ.Đó làđặcđiểmcủakẻhãnhtiến.Mộtsốnhàtưtưởngriêngrẽđãcónỗlựcphủnhậnýtưởngchủquyền,nhưngbấtlực.BenjaminConstant,Royer-Collard,Guizotđãphủnhậnchủquyền[93].Họđãkhẳngđịnhrằngchủquyềnkhôngthuộcvềýchí(củaquânvươnghaynhândân),màthuộcvềlítrí.Thếnhưnghọvẫnởlạitrongphạmvicáctưtưởngtựdoluận(liberalism),khôngcóđượcsứcmạnh

năngđộng,vàhọgắnbóvớicácđặcquyềntưsản.Nhữngngườivôchínhphủcũngphủnhậnchủquyền,tuynhiênlạikhôngđủnhấtquán,vìrằngđasốhọđềutheochủnghĩatậpthể.

***

Chủnghĩavôchínhphủlàmộtcựccủatưduyvềquanhệcủabảndiệncánhânvànhànước,củaxãhộivànhànước.Đánhgiáchủnghĩavôchínhphủphảimangtínhhaimặt,bởivìtrongchủnghĩavôchínhphủcóhaimặtkhácnhau,cósựthậtvôđiềukiệncủa chủnghĩa vô chínhphủ trongquanhệvới chủquyềnnhànướccũngnhưmọituyệtđốihóanhànước,cóvạchtrầndốitrácủatậptrunghóachuyếnchế.Trongchủnghĩavôchínhphủcósự thật tôn giáo. Thế nhưng chủ nghĩa vô chính phủ duy vậtluận,màchủnghĩavôchínhphủthườnglàthế,vềthựcchấtlàxằng bậy. Hoàn toàn không sao hiểu được, cái tự do mà conngườiphảiđốilậplạivớichínhquyềnchuyênchếcủaxãhộivànhànướcấy,dựatrêncáigì.Hơnnữaphầnlớncáchọcthuyếtvôchínhphủkhônglấytựdocủabảndiệncánhânconngười,màlấytựdocủatốchấtnhândân,đặtđốilậpvớiquyềnlựccủaxãhộivànhànước,đểchotậpthểnhândânlàmôngchủtuyệtđối.Ví dụ như chủ nghĩa vô chính phủ cộng sản chủ nghĩa củaBakunin[94] lànhư thế.Trongđónền thống trịcủaxãhộicộngsảnkhông-có-nhà-nước,cóthểlạicòntoàntrịnhiềuhơnnữa,sovớinềnthốngtrịcủanhànướcgặpphảinhữnggiớihạnquyềnlực của mình. Chủ nghĩa vô chính phủ đều có khả năng nhưnhau, hoặc là hung dữ, vũ trang bằng bom, hoặc là hiền hậu,thanhbìnhđiềnviên,tinvàobảnchấtthiệncủaconngười,cầnphảithừanhậnchủnghĩavôchínhphủcủaMaxStirner làsâusắcnhất,ởmộtphíakhác,đólàchủnghĩavôchínhphủcủaLev

Tolstoy.Chủnghĩavôchínhphủđivàovấnđềtrậttựsiêuhìnhhọcvàtôngiáo.Sựthậttôngiáocủachủnghĩavôchínhphủlàởchỗkhẳngđịnhrằngquyềnlựcđốivớiconngườigắnliềnvớitộilỗi và cái ác, rằng trạng thái hoànhảo là trạng thái không-có-quyền-lực,tức làvôchínhphủ.VươngquốcnhàTrời làkhông-có-quyền-lựcvàtựdo,khôngcóphạmtrùnàocủacaitrịquyềnlựcdịchchuyểnđượcsangvươngquốcấy,VươngquốcnhàTrờilàvôchínhphủ.Đây làchân lí của thầnhọcphủđịnh.Sự thậttôngiáo của chủnghĩa vô chínhphủ là sự thậtphủđịnh.Nhànước, quyền lực gắn liền với cái ác và tội lỗi, chúng khôngchuyển dịch được sang bất cứ trạng thái hoàn hảo nào. Giảiphóngconngườikhỏitìnhtrạngnôlệlàđạttớikhông-có-quyền-lực.Cómộtsựthậtcaonhất[khẳngđịnh]conngườilàhữuthểtựđiều khiển, nó phải tự điều khiển bản thânmình, chứ khôngphải[ngườikhác]điềukhiểnnó.Ánhsángphảnchiếucủachânlíấycótrongnềndânchủ,khíacạnhtíchcựcvĩnhhằngcủanềndânchủnằmởđiềunày,khíacạnhấytrongthựctếluônbịbópméo. Tự quản của con người luôn có nghĩa là đạt được thỏathuậngiữatựdonộitạivàtựdongoạitại.Quyềnlựcđặttrênconngười làcáiácvàthậmchí lànguồngốccủamọicáiác.ChỉcóLevTolstoy đưađược ý tưởng vô chínhphủđến tận chiều sâutôn giáo. Chiều sâu ấy có trong học thuyết của ông về khôngkhángcựlạicáiácbằngbạolực,ngườitađãhiểuthậttệvềhọcthuyếtấy.Trongthựcchất,LevTolstoybuộctộicáctínđồKitôgiáolàhọcứthuxếpmọichuyệnđểchodẫusaothìhọcũngvẫntốt đẹp, ngay cả nếu như không có Thượng Đế, nên vì vậy họphảidùngđếnquyềnlựcvàbạolực.Cònôngthìđòimạohiểmtấtcả,nhândanhniềmtinvàoThượngĐếvàvàobảnchấtthầnthánh.LevTolstoyđãtinrằng,nếungườitachấmdứtthựchiệnbạolực,chấmdứtdùngtớiquyềnlực,thìsẽxảyrađiềukìdiệu

lịchsử, làchuyệnThượngĐếcanthiệpvàođờisốngconngườivà bản chất thần thánh sẽ đi vào [thực thi] quyền của mình.Khángcựcủaconngườivàbạo lựcngăncảntácđộngcủabảnchất thần thánh.Điềunày ítnhấtcũng làcáchđặtvấnđề thậtsâusắc,sâusắchơnlànhữngngườivôchínhphủ-duyvậtluận-nhữngngườiluônkêugọibạolựcvàđưaquyềnlựccùngcưỡngbứcvàotừđầubênkia.SailầmcủaTolstoylàởchỗôngítquantâm đến nạn nhân của bạo lực và cưỡng bức, tựa hồ như ôngthấykhôngcầnthiếtphảibảovệhọ.Tínhbấtkhảdĩcủaviệcxóabỏnhànướcthậttriệtđểtrongđiềukiệnhiệnhữuhiệnnayvớihiện diện của ý chí hung dữ và đầy cưỡng bức nơi con người,chính là gắn liền với điềunày.Ở đây chúng ta đụng chạmvớikhía cạnh tiêu cực của chủ nghĩa vô chính phủ, với tính mơmộnghãohuyềncủanó.Nhànướcphảibảovệtựdovàquyền[conngười],việcbiệnminhchonónằmởđiềunày.Thếnhưngmọituyệtđốihóanhànướcđềulàcáiácto lớn.Quyềnlựcnhànướckhôngcóchủquyềnnàocả.Nhànướcphảiđượcgiớihạnvàđượcđặtvàonhữngranhgiớithíchđáng.Khôngthểnàođượcchophépkháchthểhóatuyệtđốihiệnhữucủaconngười,vốnlàđiềumànhànướcđòihỏi,dobịámảnhbởiýchívươntớihùngmạnh.Nhànước toàn trị là vương quốc của ác quỷ.Nhànướctuyệtđốikhôngđượcphépđụngđếntinhthầnvàđờisốngtinhthần.Thếnhưngnóluôncókhuynhhướngđòihỏitưduy,sángtạo, đời sống tinh thần, phải thích ứng theo nó (thần quyền,quân chủ cực quyền, nền chuyên chế giấu mặt của tiền bạctrongnềndânchủgiảhiệu,chủnghĩaJacobin,chủnghĩacộngsản, chủ nghĩa phát xít). Ý tưởng nhà nước toàn trị hoàn toànchẳnghềmớimẻ,nóchỉbộclộmộtcáchnhấtquánvàcựcđoancáikhuynhhướngvĩnhhằngcủanhànước,cáiýchívĩnhhằngvươntớihùngmạnh,cáiviệcnôdịchvĩnhhằngconngười.Chủ

nghĩavôchínhphủlàđúngđắn,khinónổiloạnchốnglạiviệclítưởnghóavàcổxúycangợinhànước,chốnglạicáchọcthuyếtnhìn nhậnnhà nước như phẩm giá lí tưởng của cái nhất thiếtphảicó(S.Frank).Quyềnlựcrấtthườngtạoracáiácvàphụcvụchocáiác.Vànhữngngườithuộcgiớiquyềnlựcrấtthườnglàtậphợpchọn lọc củanhữngkẻ tồi tệnhất, chứkhôngphảinhữngngườitốtnhất.St.Louis[95]làhiệntượnghiếmhoitronglịchsử,hiếmcónhữngngườithuộcgiớiquyềnlựccốnghiếnsứcmìnhchocáccảicáchxãhộinhândanhconngười,màkhônggiatăngbảnthânquyềnlực,hùngmạnhcủanhànướcvàdântộc.Ngườitarấtthườngdùngtínhvĩđạicủanhànướcđểcheđậynhữnglợiíchtưtúicủanhữngconngườivànhữnggiaicấpxãhội.Bấtcứthóititiệnnàocũngđềutừngđượcbiệnminhbởinhữnglợiíchnhà nước. Nhân danh tính vĩ đại của nhà nước và uy tín củachínhquyềnngườitađãhànhhạnhữngconngườivànhândân.Nhànướctôntrọngquyềnconngườiíthơnaihết,mặcdùnhiệmvụduynhấtcủanhànướclàbảovệnhữngquyềnấy.Nhữngkẻgiữđặcquyền,cácgiaicấpthốngtrị,thườngđượcxemlànhữngđạidiệncholợiíchvàthốngnhấtcủanhànước.Sựthậtcủachủnghĩa vô chính phủ chống lại dối trá của nhà nước là ở chỗ[khẳngđịnh]nhànướckhôngđượcđặtrachomìnhnhữngmụctiêu“vĩđại”vàhisinhconngườivànhândân,nhândanhnhữngmụctiêutựahồnhưvĩđạiấy.Nhữngvươngquốcvĩđại,nhữngđếchếvĩđại chẳng là gìhết trong so sánhvới conngười.Nhànướchiệnhữuvìconngười,chứkhôngphảiconngườihiệnhữuvìnhànước.Đó là trườnghợpriêngcủachân línói rằng,ngàythứBảy làđểchoconngười.Chínhquyền,chínhphủchỉ là tôitớ, chỉ là người bảo vệ và đảm bảo các quyền con người, chứkhôngcógìhơnnữa.Chỉcónhữngnhànướclấybiểutrưnglàgiátrịconngười,chứkhôngphảitínhvĩđạicủanhànước,thìmới

khảdĩchấpnhậnđược.Nhưngnhànướccòngiữýnghĩachứcnăng tương đối củamình. Không tưởng vô chính phủ về cuộcsống không-có-nhà-nước thanh bình điền viên là dối trá và làcámdỗ.

Không tưởng vô chính phủ dựa trên triết học nhất nguyênngâythơvàhoàntoànkhôngmuốnbiếtđếnxungđộtđầykịchtính của bản diện cá nhân với thế gian và với xã hội. Khôngtưởngấyhoàntoànkhôngcónghĩagiảiphóngconngườivìnókhôngdựatrênưutiênchobảndiệncánhânconngười,màdựatrênưutiênchoxãhộikhông-có-nhà-nước,chotậpthểxãhội.Đáng kinh ngạc là các học thuyết vô chính phủ chưa bao giờmangtínhcábiệtluận.Rốtcuộcthìkhôngtưởngvôchínhphủlàmộttrongnhữnghìnhthứcmộngướcvềvươngquốc.Mộngướcvềvươngquốccóthểlàmộngướcvềmộtvươngquốckhông-có-nhà-nước.Thếnhưngtrongcáivươngquốckhông-có-nhà-nướcấy,bảndiệncánhânconngườivẫncó thểbị cưỡngbứcvànôdịch.Chốibỏmộngướcvềvươngquốcnôdịchbảndiệncánhân,là chối bỏ cả không tưởng vô chínhphủ, cũngnhưmọi khôngtưởng trần thế mà ở trong đó còn có nô dịch con người. Giảiphóng con người khỏi tình trạng nô lệ trước hết là giải phóngkhỏiýchívươntớihùngmạnh,giảiphóngkhỏimọiquyền lựcnhưmộtquyền.Quyềncóquyềnlựckhôngthuộcvềmộtaicả,khôngmột ai có quyền thống trị - cả con người riêng biệt, cảnhómnhữngngườiđượclựachọn,cảtoànthểnhândân.Khôngphải là quyền,mà là trách nhiệmnặng nề của quyền lực nhưchứcnăngcógiớihạn [nhằm]bảovệ conngười.Trongmột sốphươngdiện,chứcnăngcủanhànướcthậmchícầnphảiđượcmởrộng,vídụnhưtrongđờisốngkinhtế.Khôngđượcđểchocónhữngngườiđóikhát,bịđènénbởinhucầu,nhữngngườithấtnghiệp, không được để cho có bóc lột con người. Để không có

điềunày,thìchuyệnđóphảilàmụctiêuchủyếucủanhànước.Nhànướctrướchếtlàmộtcơquanđảmbảo,môigiớitrunggianvà kiểm soát. Và việc chăm lo của nhà nước về kinh tế khôngphải dựa trênquyền củanhànước trongđời sống kinh tế,màdựa trên ưu tiên cho quyền kinh tế cá thể, dựa trên đảm bảoquyền cá nhân ấy. Đó chính là giải phóng con người cá nhân,bản diện cá nhân con người, thông qua việc thủ tiêu các đặcquyềnkinhtế.Nhànướcphảiđảmbảotrậttựchocáckhutựtrị.Nhà nước là nhu cầu, là điều cần thiết cho con người, nhưngchínhđiềunàychỉrarằngnóthuộcvềngôithứcácgiátrịởbậcgiátrịthấpnhất.Cóvấnđềvềxếpđặtthứbậccácgiátrị.Tấtcảnhững gì cần thiết, cấp bách không thể thiếu được trong hiệnhữucủaconngườiđềuthuộcvềcácgiátrịthấpnhất.Giátrịcủanềnkinhtếlànhưvậy.Cầnphảichấmdứtviệckhẳngđịnhvớingườitatừtấmbé,rằngnhànước,chứkhôngphảibảndiệncánhânconngười,làgiátrịcaonhất,rằnganhdũng,vĩđạivàvinhquangcủanhànướclàmụctiêucaocảnhấtvàxứngđángnhất.Tâmhồnconngườibịđầuđộcbởinhữnglờiámthịđầytínhnôlệấy.Trênthựctế,nhànướctrongnhữngchứcnăngđíchthựccủamình,phảigợichongườita [hìnhảnhcủa]hợptácxã.Conngười không được gắn bó với một hình thức nào đó của nhànước.Tìnhyêutựdo,màtấtcảphẩmgiácủaconngườigắnvớinó, không phải là tự do luận, nền dân chủ hay chủ nghĩa vôchínhphủ,màlàmộtthứgìđóvôcùngsâuxahơn,gắnvớisiêuhìnhhọchiệnhữucủaconngười.Đôikhinhànướcđượcđịnhnghĩanhưlàtổchứclạicáihỗnđộnvàtạoramộtvũtrụxãhộimang tínhngôi thứ.Quảđúng lànhànướckhôngđể cho cuộcsống chung của con người bị tan rã hỗn loạn hoàn toàn. Thếnhưngngaydướitổchứccưỡngbứccủanhànướcthìdẫusaocáihỗnđộnđượcnhànướccheđậyvẫncứngongoe.Vàdướimột

nhànướcchuyênchếthìhỗnđộnlạingongoenhiềunhất.Nỗisợhãibaogiờcũnglàhỗnđộn,làpháthiệnrahỗnđộnnộitại,vựcsâuđentối.TheoMontesquieu[96],ýtưởngdânchủlàởchỗlàmsaođểtạocơsởchomộtnhànướccóđạođức.Thếnhưnghỗnđộnvẫnngongoecảdướinềndânchủ,nênvìthếvẫnlànỗisợhãi,dùchonócónhỏhơnsovớiởtrongcáchìnhthứcchínhtrịkhác.Đờisốngchínhtrịbịméomónhiềunhấtbởinỗisợhãikẻ thùvàsợhãicáiác.Nhànước thì lúcnàocũngbậnrộnvớicuộc đấu tranh chống kẻ thù, kẻ thù bên trong và bên ngoài.Chính quyền nhà nước bị méo mó bởi nỗi sợ hãi, thế nhưngkhôngnhữngnógâyranỗisợhãi,màchínhnócũngcảmthấysợhãi.Khôngcóaiđángsợhơnvànguyhiểmhơnlàmộtngườibịámảnhbởinỗisợhãi,vàđặcbiệtlàchínhquyềnnhànướcbịámảnhbởinỗisợhãithìkhôngcógìđángsợhơn.Chínhkẻbịámảnhbởinỗisợhãithườngthựchiệnnhữngbạolựcvàtànnhẫntolớnnhất.Bạochúabaogiờcũngbịámảnhbởinỗisợhãi.Khởinguyênmaquỷ ở trongnhànước không chỉ gắn liền với ý chívươntớihùngmạnh,màcòngắnvớinỗisợhãi.Tựdolàchiếnthắngtrướcnỗisợhãi.Nhữngngườitựdotựmìnhkhôngsợhãivàkhônggâyrasợhãi.SựvĩđạiởtưtưởngcủaLevTolstoynằmtrongnguyệnvọngmongmuốngiảiphóngcuộcsốngchungcủaconngườikhỏinỗisợhãi.Cáccuộccáchmạngthườnghaybịámảnhbởinỗisợhãi,nênvìvậychúngsửdụngbạolực.Khủngbốkhôngchỉlànỗisợhãicủanhữngngườimàkhủngbốhướngtới,màcònlà [nỗisợhãi]củachínhnhữngkẻtiếnhànhkhủngbố.Trongnhànước và trong cáchmạng cómầmmốngkhủngbố.Khủngbố làsảnphẩmcủakhách thểhóahiệnhữuconngười,củaviệcnóbịnémrabênngoài,làhỗnđộnđượctổchứccótínhxãhội,tứclàtanrã,làmchoxalạ,khôngcótựdo.

Chínhquyềnvànhândânởtrongtrạngtháiphụthuộcvànô

lệlẫnnhau.Sùngbáilãnhtụ,vốnđốinghịchsâusắcvớinguyênlíbảndiệncánhân,cũnglàmộthìnhthứccủatìnhtrạngnôlệlẫnnhau.Lãnh tụcũng lànô lệởmứcđộgiốngnhưnhândânđang đội lãnh tụ lên. Tuy nhiên, có lẽ thói quan liêu, vốn làchứngbệnhsinhratừbảnthânnguyêntắcquyềnlựcnhànước,mới chính là thứ đáng kinh tởm nhất trong nhà nước. Chế độquan liêu,mà chẳngmộtnhànướcnào thiếunóđược, cómộtkhuynhhướngđịnhmệnhlàpháttriển,mởrộng,giatăngquyềnlựccủamình,tựxemmìnhkhôngphảinhưđầytớcủanhândân,mànhưôngchủđòi[ngườita]phảivânglệnh.Chếđộquanliêusinhrabởiquátrìnhtrungtâmhóanhànước.Chỉcógiải-trung-tâm-hóamới ngăn được nguy cơ phát triển chế độ quan liêu.Thóiquanliêugặmnhấmcảnhữngđảngpháixãhộichủnghĩa.Chúngtasẽthấyrằngkhíacạnhtiêucựcnặngnềnhấtcủanhànước xã hội chủ nghĩa là khuynh hướng cố hữu của nó tăngcường vàmở rộng chế độ quan liêu. Nhà nước cộng sản hiệnthựcduynhấttrênthếgiớihóaralànhànướcquanliêunhấtthếgiới[97].Thóiquanliêulàhìnhthứccựcđoannhấtcủaviệcgiảithể cá nhân. Đây là vương quốc không biết đến bản diện cánhân,chỉbiếtđếnconsố,đơnvịvôdiệnmạo.Đâylàvươngquốcgiấy tờ hư ảo cùngmộtmức độ với vương quốc của đồng tiềntrongthếgiớitưbảnchủnghĩa.Chếđộquanliêuvàtiềnbạc,dothámvàdối trá,chỉngựtrị trongthếgiớikháchthểhóa, tức làlàmchoxalạ,tấtđịnhluận,vôdiệnmạo.Đólàtínhchấtkhôngsaotránhkhỏicủathếgiớiđãmấtđitựdo,mấtđitínhkếthợptrongtìnhyêuvànhânái.Thếnhưngnhữngtínhchấtấycũnglàcốhữuvớinhànước,vớimứcđộnhiềuhay ít.Mọivươngquốckhẳngđịnhmìnhlàlítưởngthiêngliêng,mangtrênmìnhnhữnghuyhiệuthiêngliêng,đềuchứađựngmộtcáchđịnhmệnhcùngnhữngtínhchấtấycủathóiquanliêu,dốitrá,dothám,bạolực

đẫmmáu.Các tư tưởnggiavềnhànướcbị cầm tùbởi lí tưởngvươngquốc,thườngưathíchsửdụngdiễnđạt“đâylàtrítuệnhànước”,“đâylàconngườitưduytầmcỡnhànước”.Trongđasốcác trường hợp, diễn đạt ấy chẳng có nghĩa gì cả. Trong hiệnthựcđiềuđó lạicónghĩa:conngười,đượcthừanhậncótrí tuệnhànước, làkẻmấtđinhữngcảmxúcnhânbản,tựxemmìnhnhưcôngcụchohùngmạnhcủanhànướcvàkhôngchùnbướctrướcmọi [hànhđộng] bạo lực và sát nhân. Tất cả “các trí tuệnhànước”đềunhưthếcả.Đólànhữngkẻnôlệvàsùngbáithầntượng.Nhữngthầntượngmàhọtrungthànhhướngtới,luônđòihỏinhữnghiếntếbằngmáungười.Khôngcógìđángkinhtởmhơnvềmặtluânlí,nhưngđồngthờilạihợpthờithượngvànhàmchán, bằng việc xếp loại những người chống lại những [hànhđộng]tànbạovàbạolựccủachínhquyền,chốnglạichiếnthắngcủasứcmạnhthôbỉ,lànhữngngườiđacảmủymị.Đâylàtròlợidụngnhữngxúccảmtitiệnnhấtcủaconngười.KinhPhúcâmhẳnphảibịthừanhậnlàcuốnsáchđacảmủymị,bấtcứđạođứchọc nào dựa trên phẩm giá con người cá nhân và trên lòngthươngxótnhữngđaukhổ của conngười, hẳn là cũngphải bịthừanhận làđacảmủymị.Trênthựctế, thóiđacảmủymị làtínhmẫncảmgiảdốivànhữngngườiđacảmủymịcóthểrấtlàtànbạo.Robespierre,Dzerginsky,Hitlerđềuđacảmủymị.Thóitànbạocóthểlàmặttráicủatínhđacảmủymị.Điềucầnphảiraogiảng,ấylàđạođứchọcnhântínhvàlòngthươngxótmangtínhkhắcnghiệthơn, có thểnói làkhôkhanhơn.Cầnphải cómột tìnhyêuanhhùngđốivới tựdo,một tìnhyêukhẳngđịnhphẩmgiácủamỗihữuthểconngườivàmỗihữuthểnóichung,một tình yêu chứa chan lòng thương xót và đồng cảm với nỗiđau,nhưngxalạvớithóiđacảmủymịgiảdối.Nhữngkẻđưaralời cáo buộc đa cảm ủymị thường là những kẻ sùng bái thần

tượng,cuồngtínvànôlệ.Cầnphảivạchmặtkhôngthươngxótnhững kẻ-chống-đa-cảm mặt người dạ thú ấy, và đấu tranhcươngquyếtchốnglạichúng.Đólànhữngkẻácdâm,nhữngconngườibịbiếndạng,cầnphảiđóngcùmchúng lại.Và trướchếtcầnphảivạchratrángụytriếthọccủaviệclấythóiđacảmủymịđểđốilậpvớitànbạovàbạolực.Bấtkìngườinàotànbạovàbạolực đều là con người yếu ớt, bất lực và bệnh hoạn. Con ngườimạnh mẽ là con người hiến tặng, giúp đỡ, giải phóng, yêuthương.Mọikẻnôdịchđềulàngườibịnôdịch,đềulàconngườithùhậndướihìnhthứcnàyhayhìnhthứckhác.Đặtcơsởchosựvĩđạivàhùngmạnhcủanhànướcdựatrênnhữngbảnnăngácdâmđơnthuầnlàhìnhthứccựcđoancủaviệcmấtđitựdo,mấtđibảndiệncánhânvàmấtđihình tượngcủaconngười trongthếgiớiđãbịkháchthểhóa.Đólàhìnhthứccựcđoancủatìnhtrạngsađọa.NhànướcđãtừngcốsứcKitôgiáohóa,cốsứcnhânvănhóa.Điềunàychưabaogiờthànhcônghoàntoàn,vìkhôngthểápdụngnhữngchuẩnmựcđạođứcKitô giáo vànhânvănvàonhànước.Tuynhiêncũngđãđạtđượcmộtphầnnào.TrongthếkỉXIXđãdiễnramộtsốquátrìnhnhânvănhóanhànước,ítnhấtcũngởtrongýthức,mộtsốcácnguyêntắcnhânvănđượctuyênngôn.Nhưngrồiđềukết thúcbằngviệcxóabỏ tínhKitôgiáovàxóabỏtínhnhânvăncủanhànước.Ngườitatuyêncáoviệcsùngbáisứcmạnhthôbỉvàbạolựcnhưlànhữngcơsởchosựvĩđạicủanhànước,khởinguyênmaquỷđangbộc lộ trongnhànước.Quyềnconngườibịchàđạpngàycàngnhiềuhơn.Vànhànướccàngcốtrởthànhvươngquốcvĩđạibaonhiêu,ýchíđếquốcchủnghĩacàngchiếnthắngbaonhiêu,thìnhànướccàngmấtđinhântínhnhiềuhơnbấynhiêu,quyềnconngườicàngbịchàđạpnhiềuhơnbấynhiêu,tínhcuồngtínmaquỷcàngchiếnthắng nhiều hơn bấy nhiêu. Mọi vương quốc đều đối lập với

Vương quốc nhà Trời. Vương quốc vĩ đại, vương quốc hùngmạnh, không thể không nô dịch con người. Chính vì vậy phảimongmuốncáo chung tất cả các vươngquốc.Cơ sở siêuhìnhhọccủachủtrươngchốnglạichủnghĩanhànướcđượcxácđịnhbởiưutiêncủatựdotrướctồntại,ưutiêncủabảndiệncánhântrướcxãhội.

1.bCÁMDỖCỦACHIẾNTRANHVÀTÌNH

TRẠNGNÔLỆCỦACHIẾNTRANH

Nhànướctạorachiếntranhtrongýchívươntớihùngmạnhvàtrongbànhtrướngcủanó.Chiếntranhlàđịnhmệnhcủanhànước.Và lịchsửcủacácxãhội-nhànướcchứachấtđầynhữngcuộcchiếntranh.Lịchsửnhânloạiphầnlớnlàlịchsửcáccuộcchiếntranh,vàlịchsửấyđangđitớichiếntranhtoànthể.Trongthựcchấtphongcáchcủanhànướclàphongcáchquânsự,chứkhông phải dân sự. Quyền lực nhà nước luôn bao quanh bởinhữngbiểutượngchiếntranh,quânđội,nhữnglácờvànhữnghuân chương, quânnhạc. Cácquân vươngbao giờ cũng là cácnhàquânsự,xuấthiện trongquânphục, luônđượcvâyquanhbởiđộicậnvệcủamình.Cáctổngthốngcủacácnướccộnghòaxuất hiện trong bộ thườngphục thảmhại, đó là ưu thế to lớn,nhưngphíasauhọcũngcóquânđội,đitheosauhọlànhữngsĩquantùytùngmặcquânphục.Hệbiểutượngcủachínhquyềnbaogiờcũnglàquânsự,chínhquyềnluônsẵnsàngsửdụngsứcmạnhđểgiữthanhthếcủamình.Nếuchínhquyềnkhôngtiếnhànhchiến tranhvớinhữngkẻ thùbênngoài, thìnóvẫn luônsẵn sàng cho cuộc chiến tranh đó, và luôn sẵn sàng cho cuộc

chiến tranh với kẻ thù bên trong.Nhà nước phung phí nhữngcủacảikhổnglồchovũtrang,vàđiềunàylàmcạnkiệttàichínhcủanóvàlàgánhnặngđèlênnhândân.Luậtlệcuộcsốngcủacácnhànướcdântộc:ngườivớingười làchósói.Trongnhữngnhànướcvănminhcótổchứcngườitaphungphísứclựcnhiềunhấtchoviệcchuẩnbịcuộcgiếtchóctậpthểvàchịunhữnghisinhnhiềunhấtchocáimụcđíchphinhânấy.Thậtsailầmnếunói rằng, chiến tranh hiện hữu vì con người, không đâu, conngườihiệnhữuchochiếntranh.Cácxãhộiconngườiđangtrongvòng luẩn quẩn bất hảo của chiến tranh và đang tìm kiếm lốithoátkhỏivòngluẩnquẩnđó.Chiếntranhlàcuộcthôimiêntậpthể, và chiến tranh là khả dĩ chỉ nhờ vào thôimiên tập thể.Ởdướiquyềnlựcthôimiênấycócảnhữngngườicămghétchiếntranhvàcó tâmtrạnghòabìnhchủnghĩa.Thếnhưnghọcũngkhông bứt ra được khỏi cái vòng luẩn quẩn bất hảo đó. Chủquyền nhà nước, chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa tư bản tạo ranhữngđề tài chonềncôngnghiệpquân sự, [những thứấy] tấtyếudẫnđếncáccuộcchiếntranh,vấnđềvềchiếntranhtrướchếtlàvấnđềthiếtlậpcácgiátrị.Khihùngmạnhcủanhànướcvàquốcgiađược tuyêncáo là giá trị lớnhơnconngười, thì vềnguyêntắcchiếntranhđãđượctuyênbố,mọithứvềtinhthầnvà vật chất đã được chuẩn bị cho chiến tranh, nó có thể xuấthiệnvàobấtcứ lúcnào.Thậtsai lầm,nếuđặtvấnđềvềchiếntranhmộtcáchtrừutượng,táchnókhỏichếđộxãhộivàtrạngthái tinh thầncủaxãhội.Trongmột trạng thái tinh thầnnhấtđịnhcủaxãhội,tứclàtrongthốngtrịcủamộtngôithứnhấtđịnhcủa các giá trị, trong một chế độ xã hội nhất định, thì chiếntranh là không tránh khỏi và chủ nghĩa hòa bình trừu tượngkhôngthểcóđượcsứcmạnhnàohết.Chủnghĩatưbảnbaogiờcũngsinhrachiếntranh,đằngsaucácchínhphủcótâmtrạng

hòa bình chủ nghĩa luôn có các nhà buôn đại bác và bomhơingạt,vàhọbaogiờcũngsẽchuẩnbịchiếntranh.Chiếntranhlàkhả dĩ chỉ trong bầu không khí tâm lí nhất định, và cái bầukhôngkhítâmlíấyđượctạonênbằngcácphươngcáchđadạngkhácnhau,đôikhikhôngnhậnrađược.Ngaycảbầukhôngkhísợhãichiếntranhcũngcóthểtạothuậnlợichochiếntranh.Nỗisợhãichẳngbaogiờdẫnđếnđiềutốtlành.Bầukhôngkhíchiếntranh,cũngnhưbảnthâncuộcchiếnvàcôngcuộcchuẩnbịchonó,làbầukhôngkhítậpthể,củatiềmthứctậpthểmàtrongđóbảndiệncánhân,ýthứccánhânvàlươngtâmcánhânđãbịtêliệt.Chiếntranhvàtấtcảnhữnggìgắnvớinó,khôngnhữnglàhìnhthứctậncùngnhất,cựcđoannhấtcủabạo lực,màcònlàhình thứccựcđoannhất, tậncùngnhấtchống lạicábiệt luận,phủđịnhbảndiệncánhân.Chấpnhậnchiếntranh,conngườithôi không còn là bản diện cá nhân, và thôi không còn xemnhữngngườikháclàbảndiệncánhân.Quânđộilàmộtcơthểcótínhngôithứnàođó,màởtrongđómỗingườicảmthấymìnhlàmộtbộphận,thamgiavàocáitoànthểvàgiữmộtchỗđứngnhấtđịnh. Điều này hãmbản diện cá nhân con người vàomột bầukhôngkhíđặcbiệt,màtrongđótìnhtrạngnôlệvàbạolựcđềucùngtrảiquamộtcáchhữucơvàthậmchícóthểcònngọtngàonữa.Đâylàmộtcámdỗđặcbiệt,cámdỗđặcbiệtcủatìnhtrạngnôlệnơichiếntranh,làcáivượtcaolêntrênbảnchấttựnhiêncủaconngười.Chiếntranhvàquânđộikhôngthểnàolạikhôngxemconngườilàphươngtiện,làbộphậnphụthuộccủacáitoànthểphinhântính.Cácnhànướcmongmuốngiatăngdânsốvàkhuyếnkhíchsinhđẻthuầntúyđứngtừquanđiểmđạibácthịtngười,nhằmtăngcườngquânđội.Đólàthóitrângtráocủanhànướctựxưnglàcaocảvàáiquốc.Thiếtlậptrángụycácgiátrịnô dịch con người tất yếu sẽ dẫn đến làm biến dạng cảm xúc

luân lí.Bắtbuộcnhữngkhốiquầnchúngchiếnđấuchỉ có thểbằngcáchlàmtêliệtýthứccủahọ,bằngcáchthôimiên,chuốcchosaymèmvềmặttâmlícũngnhưthểxác,bằngcáchkhủngbố,vốnlàthứđượcđưavàotrongthờichiến.Phongcáchquânsự của xã hội bao giờ cũng hàmnghĩa bạo lực và nô dịch conngười,vềtâmlícũngnhưthểxác.Thếmàphongcáchquânsựđãchiếmưuthếtrongquákhứ,vàxãhộiđươngđạiđangquaytrởvềvớinó-cáixãhộiđươngđạiđãchẳngcònthừanhậncáigìngoàibạolực.Spencerđãtưởngrằngkiểumẫuxãhộiquânsựsẽđược thay bằng kiểumẫu công nghiệp, là kiểumẫu sẽ khôngthuận lợichochiếntranh.Thếnhưngôngđãkhônghiểurằng,kiểumẫuxãhộicôngnghiệp,tứclàtưbảnchủnghĩa,sẽtạorakiểumẫumớicủacáccuộcchiếntranhđếquốc,làkiểumẫucònkinhkhủnghơnnhữngkiểumẫu trướcđây.Từ trong cái vòngluẩnquẩnbấthảođóthếgiớiđãkhôngthoátrađược,cáivòngluẩn quẩn ấy còn xiết lại hơn nữa. Thế giới chưa bao giờ lạikhôngcòndiệnmạocánhânđếnnhưthế.Chiếntranhhiệnđạivànhữngviệcchuẩnbịchonóđãkhôngđểlạichỗnàochokhởinguyêncánhân.

Chủnghĩalãngmạnchiếntranhmàlớpthanhniênngàynaydễ dàngmắc phải, là thứ chủ nghĩa lãngmạn đáng kinh tởmnhất,vìnógắnvớiviệcsátnhânmàkhôngcócơsởnào.Chiếntranhđươngđạilàlốivănxuôikinhkhủng,chứkhôngphảithica,trongđótínhthườngnhậtutốichiếmưuthế.Nếunhưnhữngcuộcchiếntranhcủacácthếkỉtrướcđâycòngắnvớidũngcảmcánhân,thìchuyệnđókhôngthểápdụngvàonhữngcuộcchiếntranhtoànthểđươngđại.Giốngnhưthóisùngbáisứcmạnhthôbạo và ý chíma quỷ vươn tới hùngmạnhđã bộc lộ trongnhànướcđươngđại,thìcuộcchémgiếttànsáttoànthếgiớiđầymaquỷ,hủydiệt loàingườivànềnvănminh trongnhữngquymô

rất rộng lớn, cũng bộc lộ trong chiến tranh đương đại. Nhữngcuộcchiếntranhtrướcđâymangtínhcụcbộvàhạnchế.Chiếntranhđươngđạicó tính toàn thểvà tuyệtđối,như thểcácnhànướcđươngđạiđangmuốntrởthànhtoàntrịvàtuyệtđối.Thậtđángtứccườikhinóivềlòngdũngcảmchiếntrậntrongnhữngcuộcchiếntranhhóahọcđươngđạihủydiệtdânthường.Chẳngbaolâunữalụcquânsẽchẳngcònýnghĩanàohết.Chiếntranhsẽ hoàn toàn cơ giới hóa và công nghiệp hóa, chiến tranh sẽtươngứngvớiđặctínhcủavănminhđươngđại.Kĩthuậtchiếntranhrồisẽkhiếnchokhómàcókẻchiếnthắng, tấtcảsẽđềuchiến bại và bị tiêu diệt. Những công cụ khủng khiếp, mà sosánhvới chúng thìnhững công cụ trướcđây chỉ là đồ chơi trẻcon, [nhữngcôngcụấy]đangrơivàotaynhữngkẻcuồngvọngbởiýchívươntớihùngmạnh,bịmêhoặcbởinhữnggiátrị trángụy. Và số phận loài người trở nên hoàn toàn phụ thuộc vàocuộcchuyểnbiếntinhthần,phụthuộcvàotrạngtháitinhthầncủamọingười.Băngđảngăncướpbaogiờcũngphânbiệtrànhrọtquanhệvớinhữngngườithuộcgiớicủachúngvà[quanhệ]vớinhữngngườiởngoàigiớiấy,đạođứckhácnhauápdụngchonhững giới khác nhau. Trong chuyện này các nhà nước tiếnhànhchiếntranhrấtgiốngvớicácbăngđảngăncướp.Khácbiệtchỉởchỗlũkẻcướpcókháiniệmriêngvềdanhdự,kháiniệmriêngvềchínhnghĩa,cóluânlíriêng,nhữngthứấykhônghềcóởnhànướccuồngvọngbởi ý chíquyền lực.Nhữngngười lãngmạnđươngđạivềchiếntranhưanóivềquyếtđịnhđầybikịchđối với [tham gia] chiến tranh. Chiến tranh đã trở thành hiệntượngthậtquátitiện,trởthànhcáiácthậttuyệtđối,nênkhôngcòncóthểsinhrađượcnhữngxungđộtbikịch.Tôikhôngchorằngnói về những cuộc chiến tranh chínhnghĩa và phi nghĩacònlàđúngđắnđượcnữa.Đólàápdụngđánhgiáđạođứcđối

vớihiệntượngnằmngoàimọiđạođức.Trongquákhứtừngcónhữngcuộcchiếntranhlàcáiáctốithiểu,khichúngbảovệchochínhnghĩa.Giờđâychiếntranhkhôngcòncóthểlàcáiáctốithiểu nữa, giờ đây cái bản chất ác quỷ của nó đã bộc lộ. Kháiniệmchiếntranh“thầnthánh”ngaycảtrongquákhứcũngđãlàbáng bổ. Nếu như chưa bao giờ trong lịch sử có cái gì “thầnthánh”bịkháchthểhóa,chỉcóthầnthánhhóatrángụy,thìviệcgán các phẩm tính “thần thánh” cho cái thứ là biểu hiện tậncùngcủacáiácthếgian,chínhlàmêhoặcmaquỷ.Cácnhànướcchưa bao giờ từng thực sự là “thần thánh”, chiến tranh thì lạicàng ít có thể là “thần thánh” hơn. Tất cả những chuyện nàycàngtrầmtrọnghơn,khitanóivềtínhđươngđạivànhữngcuộcchiến tranh đương đại, gợi cho ta nghĩ đến thảm họa vũ trụnhiều hơn. Những khái niệm chiến tranh về danh dự bao giờcũng làphi-Kitôgiáo,đốinghịchvớikinhPhúcâm, thếnhưngcác cuộc chiến tranh đương đại đứng thấp hơn vô hạn so vớinhữngkháiniệmấyvềdanhdự.Nókhônggợichotahìnhảnhcuộcquyếtđấu,màgợichotacuộcbắnléntừgócphố.Cácnhànướctoàntrịkhôngthểcóđượcnhữngkháiniệmnàovềdanhdự,cáccuộcchiếntranhtoànthểcũngkhôngthểcóđược.Kháiniệmdanhdựgắnvớibảndiệncánhân,trongviệcphi-cá-biệt-hóahoàn toàn thìkhôngcódanhdựnữa.Khi tấtcảmọingườiđều được xemnhưnô lệ, hay như chất liệu đơn thuần, khi đókhông thểnói vềdanhdựnữa.Chúng tađanghiệndiện trongquáđộsangcácxãhộiquânsựmới,thếnhưngmọithứđềulộrathậttrầntrụitrongsosánhvớinhữngxãhộiquânsựtrướckia!Giờđâycáckẻthùbịđánhchođếnchết,ngườitakhôngnghiêngmìnhtônvinhhọvìdũngcảmchiếnđấunữa.TừthờiPhụchưngngườitađãbắtđầunghĩrằng,tưtưởng,trithức,khoahọcvàvănchương,inấnsáchcómộtýnghĩachínhyếuthậttolớn.Từthời

đạihiệnnaykhởiđầumộtchuyểnđộngngược lại.Người ta lạiđangnghĩ,rằngđiềuchủyếulàhànhđộngbằnggươmgiáo,màlại là thứ “gươm giáo” đáng kinh tởm đến đâu ấy chứ, rằngnhữngquânnhân lànhữngngườihạngnhất, rằngchiến tranhvàsátnhânlànhữngphươngtiệnchủyếu.Thếmànhữngngườihành động bằng gươm giáo đã không còn giới hạn bởi bất cứkhởinguyêncaocảnào,nhưdẫusaovẫnđãtừngcóvàonhữngthếkỉtrungđại.Bảnthânkhácbiệtgiữatìnhtrạngchiếntranhvà tình trạng hòa bình cũngmờ nhạt đi. Tình trạng hòa bìnhcũnglàtìnhtrạngchiếntranh,vànhữngcuộcchiếntranhđượctiếnhànhkhôngcótuyênchiếnnàocả.Chiếntranhđươngđạilàtìnhtrạngthậttitiệnquá,đếnnỗikhôngthểtuyênchiến,ngườitaở trongmứcđộđạođứcquá thấpkém.Vẫncòn tiếp tụcmêhoặccủachủnghĩaanhhùngchiếntrậnvàhùngmạnhquânsự,nhưngđóchỉlàtuyêntruyền,lúcnàocũngđầydốitrá,chẳngcóchủnghĩaanhhùngchânchínhnàocònkhảdĩđượcnữa,vìrằngchủ nghĩa anh hùng đòi hỏi phải hiện hữu bản diện cá nhân.Nhànướcđươngđạivàchiếntranhđươngđạichẳngthừanhậnbảndiệncánhânnàocả.Nietzscheđãcóýtưởngvềchủnghĩaanh hùng thuần khiết không dẫn đếnmục tiêu nào cả, khôngtiếptụccảởcuộcđờinàylẫncuộcđờikia.Chủnghĩaanhhùngthuầnkhiếtlàngâyngấtcaođộcủahànhđộnganhhùngtrongkhoảnhkhắc,làbướcrakhỏithờigian.ĐólàmêhoặccủanhữngngườinhưMalraux[98]chẳnghạn.Cáikiểumẫuanhhùngấyđốilậplạiviệcđềcaotưduyvốnđãhiệnhữuvàonhữngthếkỉcủathờiđạimới.Rốtcuộcthìcáitrảinghiệmanhhùngloạiđógắnvới chiến tranh (bấtkể chiến tranhgiữacácquốcgiahaygiữacác giai cấp) và áp dụng cho chiến tranh. Còn bản thân chiếntranhđãcóđặctínhkhôngchừalạichỗnàochochủnghĩaanhhùngvànócũngkhôngcầnđếnchủnghĩaanhhùng,chủnghĩa

anh hùng loại đó phần nhiều tìm được chỗ cho mình trongnhững phátminh kĩ thuật đương đại, gắn với chiến thắng cácsứcmạnh tự phát của tự nhiên. Bản năng hiếu chiến của conngườikhông thểbị triệtbỏ tậngốc,nóchỉcó thểchuyểnsanglĩnhvựckhácvàđưanóvàonănglựcsángtạo.Khimàkĩthuậtácquỷcủachiếntranh,kĩthuậthủydiệtcảthếgiới,sẽlàmchochiếntranhtrởthànhhoàntoànbấtkhảdĩ(chắclàđiềunàysẽxảyrasaukhiphầnlớnloàingườiđãbịhủydiệt),đếnkhiđóthìnhững bản năng hiếu chiến của con người trong ý nghĩa caothượngcủanóphảitìmđượcchomìnhlốithoátkhác.Lòngcanđảmlàphẩmhạnhhàngđầutrongxãhộiconngười.Nósẽvẫncònlàphẩmhạnh,nhưngphươnghướngcủanósẽkhácđi.Vàngay bản thân hiện tượng lòng can đảm cũng phức tạp. Mộtngười tỏ ra xuất sắc về lòng can đảm trong chiến trận, có thểbiểu hiện tính hèn nhát dân sự và đạo đức đáng xấu hổ nhất.Chínhcácnhànước toàn trịcốvươn tớihùngmạnhvàđòihỏilòngcanđảmtrongchiếntrận, lạikhôngchophépcólòngcanđảmdânsựvàđạođức,vàgiáodụcnênnhữngkẻhènnhát-nôlệ.

***

Phânchiathếgiớilàmhaiphelàphươngphápchủyếuđểtậptrunglựclượngcủachủnghĩacộngsảnvàchủnghĩaphátxít,làphân chia kiểu chiến tranh và thích ứng với chiến tranh. Thếnhưngphânchiaấy làđiềudối trávĩđạinhất.Đó là thứMa-nigiáo[99] thích ứng vì mục đích có lợi cho đấu tranh và chiếntranh. Cái phân chia tập trung ấy trút đầy lòng căm thù vàonhữngconngười,chuẩnbịchobầukhôngkhítâmlícủachiếntranh.NhânloạikhôngphânchiathànhvươngquốccủaThiệnvà

Ác[100]. Trongmỗi con người có hai vương quốc - ánh sáng vàbóng tối, sự thật và dối trá, tự do và nô lệ. Phân chia thế giớitronghiệnthựcphứctạphơnrấtnhiều.Kẻthùdântộc,kẻthùxãhội,kẻthùtôngiáokhôngphảilàtậptrungcủacáiácthếgian,khôngphải làácnhân,vàácnhânkhôngphải làvàkhông thểchỉ là kẻ thù, là đối tượng cho lòng căm thù “thần thánh”, ácnhânlàconngườivớitấtcảcáctínhchấtnhânbảncủatậphợpnhómngười [theocácđặctính]dântộc,xãhộivàtôngiáo,cầnphảichấmdứtviệcxem“pheta”nhấtđịnhlàtốt,còn“pheđịch”nhấtđịnh làxấu.ChỉcókinhPhúcâmmới tuyênbốrằngphảiyêuthươngkẻthù,thoátrakhỏivòngluẩnquẩncủacămthùvàtrả thù.Vàđiềunàyhàmnghĩamộtcuộcchuyểnbiếntrên thếgian,mộtchuyểnhướngvềmộtthếgiớikhác,mộtphủđịnhcácquyluậtcủathếgiớitựnhiênvàtrậttựtựnhiênngựtrịtrongthếgiớiđó.Giữa trật tựcủaThượnggiới và trật tựcủa thếgiancóxungđộtsâusắc,vàởđâykhôngthểcóđượcviệcthíchnghilẫnnhau,chỉcónhữngphảnbội làkhảdĩ.Khácbiệtgiữacáituyệtđốivàcáitươngđốilàsảnphẩmcủatưduytrừutượng.ChânlíđượckhaimởratrongkinhPhúcâmkhôngphảituyệtđối,màlàcụthểvàởtrongvươngquốccủatínhchủthể,chứkhôngphảitrongvươngquốccủatínhkháchthể,nókhaimởravươngquốccủaThượngĐế.Lờidihuấn“đừnggiếtngười”,nhưtiếngnóicủaThượngĐế,vẫncòncóhiệulựckhôngphảichỉdànhchonhữngconngườiriêngbiệt,màcòndànhchocácxãhộiconngười.Thếnhưngđểchocácxãhộiconngười tuânthủ lờidihuấnấy, thìcácxãhộiconngườiphải từbỏconđườngkháchthểhóahiệnhữunhânbản,tứclàtừbỏconđườngnôdịchconngười,vàbướclênconđườngchủthểhóahiệnhữunhânbản,tứclàconđườnggiải phóng. Điều này gắn liền với cuộc chuyển biến căn bảntrongthiếtlậpcácgiátrị,vớiviệcđánhgiálạicácgiátrịtheocá

biệtluận.Việctạorahìnhtượng“kẻthù”đóngmộtvaitrò[quantrọng]nhưthếtronglịchsửthếgiới,chínhlàkháchthểhóavôdiệnmạo,phinhânhóa.ÁpdụngđạođứccủakinhPhúcâmvàocácxãhộiconngườichínhlàcábiệtluận,đặtbảndiệncánhânvàotrungtâm, thừanhậngiá trị tối thượngcủanó.“Kẻ thù” làkhách thể hóa hiện hữu, trong đó hình tượng con người biếnmất.ChínhvìvậychẳngcógìđángkinhkhiếphơnlàviệcchúcphúcchochiếntranhcủacácgiáohộiKitôgiáo,làtậphợpngôntừ “binh đoàn kính Chúa”. Con người phải là chiến binh, conngườiđượchiệutriệuđichiếnđấu.Thếnhưngđiềunàychẳngcógìchungvớitổhợpchiếntranhvốnlàhìnhthứccựcđoancủathóinô lệvànôdịchconngười.Quanđiểmnàycầnphảiphânbiệtdứtkhoátvớichủnghĩahòabìnhtưsảnvốnkhôngchỉbấtlựcchiếnthắngchiếntranh,màcòncónghĩamộttìnhtrạngtitiện hơn chiến tranh. Chủ nghĩa hòa bình tư sản có thể hàmnghĩamộttìnhyêuđơnthuầnđốivớimộtcuộcsốngbìnhyênvànođủ,nỗisợhãinhữngtaihọavàthậmchílàhènnhát.Cónềnhòabìnhđêtiệnhơnchiếntránh,khôngđượcmuanềnhòabìnhnhưthếbằngmọigiá.Cuộcđấutranhchânchínhchốngchiếntranh cũng làmột cuộc chiến tranh,một tinh thần chiến đấuchân chính, lòng dũng cảm và chấp nhận hi sinh. Tinh thầnchiến đấu không nhất thiết có nghĩa là chiến tranh chống lạinhững kẻ thù-con người, chống những người dị giáo, chốngnhữngngườicủagiai cấpxãhộikhác.Vídụnhưcầnphảiđấutranhchốnglạixãhộicógiaicấp,chốnglạihiệnhữucácgiaicấpsốngdựatrênquyềnsởhữubấtcôngvàdựatrênđồngtiền,chứkhông chống lại những con người cấu thành những giai cấp,khôngchốnglạinhữngconngườithuầntúybịbiếnthànhnhữngkẻ thù. Đức Kitô đem đến hòa bình, nhưng Người cũng đemgươm giáo đến. Cần biết phân biệt, nhưng không căm thù. Và

đâylàchuyệnthậtđángkinhngạc.NhiềutínđồKitôgiáokhiếphãi bác bỏ cáchmạng, vì cáchmạng đòi hỏi giết người và đổmáu.Thếnhưnghọlạichấpthuậnvàchúcphúcchochiếntranhcònđổmáunhiềuhơn,giếtchócnhiềuhơnlàcáchmạng.Điềunày gắn liền với việc xác định các giá trị theomột cung cáchkhác.Ngườitaxemgiátrịcủanhànướcvàquốcgiathậtlàcaovàthậmchílàcaonhất,đếnmứcvìgiátrịđóthìcũngđánggiếtchóc và đổ máu, còn những giá trị công bằng xã hội và giảiphóng[conngười]thìhọkhôngthừanhậnlàgiátrịđángđểgiếtchócvàđổmáu.NhưngtháiđộnhưthếđốivớicácgiátrịhoàntoànkhôngthểchấpnhậnđượcđốivớilươngtâmKitôgiáo.Tựdovàcôngchính lànhữnggiá trịcaohơnhùngmạnhcủanhànướcvàquốcgia.Điềuchủyếu,ấylàgiếtngườivàđổmáulàxấuxavàtộilỗi,dùmụcđíchcólàgìđinữa.Cáchmạngcóthểlàcáiácíthơnnhiềusovớichiếntranh.NhưngchỉkhinàoKitôgiáođượcthanhlọcvàgiảithoátkhỏitìnhtrạngnôlệlịchsử,thìnómớicóthểđặtvấnđềvềchiếntranhvàcáchmạng.

Lev Tolstoy mô tả Nicolay Rostov[101] đã nhìn thấy kẻ thù-ngườiPhápnhưthếnàovàanhtađã trảiquanhữnggìdocơnchấnđộngấy.ThếmàNicolayRostov làconngườiđược tạorachochiếntranh,anhtacótâmlíchiếntranhđầytínhnôlệ.Chỉcó thểchiếnđấuvớikhách thể,khôngđượcchiếnđấuvới chủthể.Nếunhưanhnhìnthấytrongkẻthùmộtchủthể,mộthữuthể sống động cụ thể, một bản diện cá nhân, chiến tranh sẽthànhđiềubấtkhảdĩ.Chiếntranhcónghĩalànhữngconngườiđã biến thành các khách thể. Trong các đạo quân đang chiếnđấukhôngcócácchủthể,khôngcócácbảndiệncánhân.Nhằmbảo vệ cho chiến tranh đôi khi người ta nói rằng, trong chiếntranhkhônghềcólòngcămthùđitừbảndiệncánhânnàytớibản diện cá nhân kia. Nhưng rất có thể lòng căm thù chuyển

thànhkhaokhátsátnhân,vànókhônghướngvàomộtconngườikhác,mộtbảndiệncánhânkhác.Cáingườimàngườitamuốngiếtchếtvìcămthùkia, liệuđócóphải làchủ thểhaykhông?Tôinghĩ làkhông, lòngcămthùsátnhânbiếnconngườikhácthànhkhách thể,đối tượngcủa lòngcămthù, thìkhôngcòn làchủthể,làbảndiệncánhânnữa.Giảsửkẻcămthùvàkhaokhátsátnhânmàcóthểnhìnthấyởtrongkẻthùcủamìnhmộtchủthểhiệnsinh,thâmnhậpđượcvàobíẩnbảndiệncánhâncủangườikhác,thìlòngcămthùắtsẽtiêutanvàviệcgiếtngườiắttrởthànhđiềubấtkhảdĩ.Lòngcămthùvàviệcsátnhânchỉhiệnhữutrongthếgiới,màởđónhữngconngườiđãtrởthànhkháchthể,hiệnhữucủa conngườiđãbị khách thểhóa.Cóhiệnhữuxungđộtvĩnhhằnggiữa“chiếntranh”và“hòabình”,giữacuộcsống“lịchsử”vàcuộcsống“riêng tư”, cuộcsống“đượckháchthể hóa” và cuộc sống vẫn còn ở trong “tính chủ thể”. Vấn đềchiếntranhtrongcuộcsốnghòabìnhkhôngchỉlàvấnđềchiếntranhđượctuyênbốvàbùngnổ,màởmứcđộlớnhơnchínhlàvấnđềchuẩnbịchiếntranh.Cácxãhộiconngườicóthểbịtiêuvongdotâmlíquânphiệt,dogiatăngvôhạnviệcvũtrang,doýchímuốnchiếntranhvàdonỗisợhãichiếntranh.Trongthựcchấtấylàbầukhôngkhícủatìnhtrạngđiênrồgiatăng.Trongýnghĩachuẩnxáccủangôntừ,chiếntranhcóthểkhôngxảyđến,nhưng cuộc sống của con người trở nên không sao chịu đựngnổi,ngườitakhôngthểhítthởtựdo.Khôngchỉchiếntranh,màcảviệcchuẩnbịchiếntranhcũngcónghĩa làgiảmthiểutựdocủaconngườixuốngmứcthấpnhất.Tổngđộngviêncónghĩalàhạnchếtựdodichuyển.Chiếntranhtrongthựcchấtđượcxácđịnhbởicấutrúccủaýthức.Chiếnthắngđượckhảnăngchiếntranh đòi hỏi phải có thay đổi cấu trúc của ý thức. Thay đổiphương hướng của ý thức. Đó là thắng lợi của tinh thần trước

tìnhtrạngnôlệcủaconngười,trướcýthứcmangtínhnôlệ.Thếnhưng ý thức nô lệ vẫn đang thống trị trên thế gian, và chiếntranh là một trong những biểu hiện của nó, biểu hiện kinhkhủngnhất.Bảnchấtácquỷcủachiếntranhkhôngcòncóthểhoàinghinữa.Máuchảytrongchiếntranhkhôngquađivôhại,nóđầuđộc,nólàmmêmuộiýthức.Chiếntranhtrongbảnchấtlàphi lí tính,nódựavàonhữngbảnnăngphi lí tính,nhưngnólạiđòihỏiduy líhóa.Việcchuẩnbị chiến tranh làđượcduy líhóaởmứcđộcaonhấtvàđòihỏiviệcvũtrangmộtcáchduylícủa các nhà nước. Đây chính là mâu thuẫn của chiến tranh.Những tâm trạngphi lí tínhnhấtđược tiêmnhiễmchonhữngđám đông quần chúng. Chiến tranh đòi hỏi kích thích nhữngtrạngtháieros,bảnchấtcủanócótínheroschứkhôngphảitínhđạođức.Trongtrườnghợpnàytôiđưavàoeroscảcáianti-eros,vốnlàhaicáicócùngmộtbảnchất.Lòngcămthùlàhiệntượngmangtínheros.Vàđámđôngquầnchúngbịđưađếntrạngtháiphi lí tínhnhất,đến tình trạngvũ trangduy lí thậtđiên rồ, sẽphảichịumộtkỉ luậtduy lí,chịuviệckĩ thuậthóa.Đây làphốihợpma quỷ của tính phi lí cực đoan với tính duy lí cực đoan.Ngườitasốngdướiquyềnlựcnôdịchcủahuyềnthoạivềchiếntranh, là huyền thoại gây ranhững trạng thái eros đầy xấu xa.Trongnềnvănminhduylíhóavàkĩthuậthóa,cáchuyềnthoạivẫntiếptụcđóngvaitròtolớn.Nhữnghuyềnthoạiấysinhratừtiềmthứctậpthể.Thếnhưngchúngđượcsửdụngmộtcáchrấtduylí.Huyềnthoạivềcuộcchiếntranhđẹpđẽanhhùng,vềcảmxúceroshiếuchiếncấtcánh lêncaovượt trênđờisống thườngnhật tầm thường, chính là biểu hiện tình trạng nô lệ của conngười.Huyềnthoạiấygắnliềnvớinhữnghuyềnthoạikhác-vềchủngtộcđượclựachọn,vềsựvĩđạicủavươngquốcvàvânvân.Tấtcảnhữnghuyềnthoạiấyđốilậpvớichânlícủacábiệtluận,

luônthùđịchvớiviệcnhânvănhóacuộcsống,tấtcảchúngđềuchống lại tinh thần của kinh Phúc âm, tất cả chúng đều hợppháphóatìnhtrạngnôlệcủaconngười.

1.cCÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦACHỦNGHĨADÂNTỘCNHÂNDÂNVÀDÂNTỘC

Cámdỗvàtìnhtrạngnôlệcủachủnghĩadântộclàhìnhthứcnôlệsâusắchơntìnhtrạngnôlệđốivớinhànước.Trongtấtcảcácgiátrị“siêucábiệt”conngườidễdànghơncảbắtmìnhphụctùng theocáidân tộc,nódễdànghơncảcảmthấymình làbộphậncủacái toànvẹndântộc.Điềunàybénrễrấtsâuvàođờisốngcảmxúccủaconngười,sâuhơnlàquanhệcủanóvớinhànước.Thếnhưngchủnghĩadântộcđượcviết trênnhững lácờcủatấtcảcácđảngpháihữu,đãthànhmộthiệntượngkháphứctạp.Chúngtasẽthấyrằngbảnthânýtưởngdântộcvàtínhdântộclàsảnphẩmcủaduylíhóa.VI.Soloviev,ngườiđãtiếnhànhvàonhữngnăm80của thếkỉ trước (thếkỉXIX -ND) cuộcđấutranhchốnglạichủnghĩadântộcNgamangtínhthúvật,đãđưaraphânbiệtgiữathóivịkỉvàbảndiệncánhân.Ôngkiêntrìchorằng thói vị kỉdân tộc (= chủnghĩadân tộc) xét từquanđiểmKitô giáo cũng đáng phải lên án giống như chủ nghĩa vị kỉ cánhân.Thôngthườngngườitahaychorằngthóivịkỉdântộclànghĩavụluânlícủaconngườicánhânvàkhôngcónghĩalàthóivịkỉcánhân,màcónghĩalàtinhthầnhisinhvàanhhùngcủacánhân.Đâylàmộtkếtquảrấttuyệtvờicủakháchthểhóa.Khiđiềuxấuxanhấtđốivớiconngườichuyểndịchsangnhữnghiệnthựctậpthểđượcthừanhậnlàmangtínhlítưởngvàsiêucábiệt,

thì nó lại trở thành điều tốt đẹp và thậm chí còn biến thànhnghĩavụ.Thóivịkỉ,tưlợi,tựđềcaomình,kiêuhãnh,ýchívươntớihùngmạnh,lòngcămthùnhữngngườikhác,bạolực-tấtcảđều trở thànhchuẩnmựcđạođứckhichuyểndịch từcánhânsangcáitoànthểdântộc.Đốivớidântộcthìmọithứđềuđượcchophép,nhândanhdântộcthìcóthểphạmnhữngtộiáctheoquanđiểmnhânbản.Luân lí củadân tộckhôngmuốnbiết tớitínhnhânbản.Đờisốngmộtconngười riêngrẽ thìngắnngủi,cònđờisốngcủadântộcthìdàilâu,nócóthểdàiđếnhàngngànnăm.Đờisốngdântộcthựchiệnliênkếtcácthờiđạimàmộtconngườiriêngrẽkhôngthểlàmnổi.Conngườiriêngrẽcảmnhậnmốiliênkếtvớicácthếhệtrướcđóthôngquađờisốngdântộc.“Cáidân tộc” gâyấn tượngbằngcắmrễ sâucủamìnhvàođờisốngdài lâu.Ởđâychúngtacũnglạiđứngtrướccùngmộtvấnđềđó:trungtâmhiệnsinhlàởđâu,cơquanlươngtâmlàởđâu,ởtrongbảndiệncánhânhayởtrongdântộc?Cábiệtluậnphủnhậnviệcchorằngtrungtâmhiệnsinh,trungtâmýthứcnằmởtrong dân tộc hay trongmột hiện thựcmang tính tập thể phinhân nào đó, trung tâm ấy bao giờ cũng ở trong bản diện cánhân.Bảndiệncánhânkhôngphảilàbộphậncủadântộc,tínhdân tộc là bộ phận của bản diện cá nhân và nằmở trong bảndiệncánhânnhưlàmộttrongcácnộidungphẩmtínhcủanó.Cáidântộcđivàoconngườicụ thể.Đâychỉ làápdụngtrườnghợpriêngcủacái chân líkhẳngđịnhrằngcáiphổquátnằmởtrongbảndiệncánhânchứkhôngphảibảndiệncánhânnằmtrongcáiphổquát.Tínhdântộc làmôi trườngnuôidưỡngcủabảndiệncánhân.Cònchủnghĩadântộclàhìnhthứcsùngbáithần tượng và là tình trạngnô lệ sinh ra từ ngoại hiệnhóa vàkháchthểhóa.Đâylàerosvớimấtmátvànghèonàn.Chủnghĩadântộclàmộttrongnhữngnôdịchsinhratừviệcrơirụngtính

phổquátkhỏiconngười,nómangđặctínheros.Nóbịthúcđẩybởieros vàanti-eros và là vôđạođức vềbản chất.Ápdụng cácđánhgiáđạođứcvàođờisốngdântộcsẽlàmchochủnghĩadântộctrởthànhbấtkhảdĩ.Đólàmộttrongnhữngxungđộtcủaerosvàethos[102].Chủnghĩadântộc,vốnlàcámdỗeros trongchiềusâucủanó,baogiờcũngđượcnuôidưỡngbằngdốitrávàkhôngsaocóthểthiếudốitrá.Ngayviệctựđềcaovàpháchlốidântộc,màtừngoàinhìnvàothấythậtnựccườivàngungốc,cũngđãlàdối trá rồi. Cái thói lấy dân tộcmình làm trung tâm, cái tínhkhép kín dân tộc, thói bài ngoại cũng không tốt đẹp hơn chútnàosovớithóilấycánhânmìnhlàmtrungtâm,tínhkhépkíncánhânvà thói thùhằnvớinhữngngườikhác,vàchúngcũng lôicuốn[ngườita]vàocuộcsốnggiảtạovàđầyảotưởng.Chủnghĩadântộclàhìnhthứcđượclítưởnghóacủathóitựsuytônmìnhcủaconngười.Tìnhyêuđốivớinhândâncủamình(chúngtasẽthấy rằngnhândânkhôngphải cũng chính là dân tộc) làmộttìnhcảmhếtsứctựnhiênvàrấttốt,cònchủnghĩadântộcđòihỏighétbỏ,thùđịch,khinhbỉcácdântộckhác.Chủnghĩadântộcđã là chiến tranh trong tiềmnăng.Nhưngđiềudối trá chủyếudochủnghĩadântộcsinhralàởchỗ,khingườitanóivềlítưởng“dântộc”,vềlợiíchcủatoànthể“dântộc”,vềthốngnhất“dântộc”,vềsứmệnh“dântộc”vànhữngthứkhácnữa,ngườitabao giờ cũng gắn “dân tộc” với cái thiểu số đặc quyền đangthốngtrị,thôngthườnglàvớinhữnggiaicấpđangnắmquyềnsởhữu.“Dântộc”,“tínhdântộc”khôngbaogiờđượchiểulànhữngconngười,nhữnghữuthểcụthể,màlàmộtnguyênlítrừutượngcólợichonhữngnhómxãhộinàođó.Khácbiệtcănbảncủadântộcvớinhândânnằmtrongđiềunày,nhândânbaogiờcũnggắnvớinhữngconngười.Ýthứchệdântộcthườngchínhlàýthứchệgiaicấp.Khiviệndẫnđếncáitoànthểdântộc,làngườitamuốn

đànápcácbộphậnbaogồmnhữngconngười,nhữnghữuthểcókhảnăngđaukhổvàvuisướng.“Tínhdântộc”biếnthànhthầntượngđòi hiến tế những sinhmạng conngười, giốngnhưmọithầntượng.

Nhữngnhàý thứchệdân tộcchủnghĩahãnhdiện làhọđạidiệnchocáitoànvẹn,trongkhiđónhữngkhuynhhướngđatạpkhácđạidiệnchocácbộphận,nhữnggiaicấpnàyhaygiaicấpnọ.Thếnhưngtrênthựctếcóthểlấylợiíchgiaicấpđểgiảmạobiếnthànhlợiíchcủacáitoànvẹn.Đólàtựlừadốivàlừadối.Vềphươngdiệnnàyrấtthúvịđưarađốichiếuýthứchệdântộcvàýthứchệgiaicấp.Ýthứchệgiaicấpcóvẻbềngoàirấtbấtlợivànhữngchiến thắngđốivớinóbằng lời lẽkhoa trương là rấtdễdàng.Cáitoànthểdântộchiệnhữuhàngngànnămcógiátrịlớnhơnlàmộtgiaicấpriêngbiệt-giaicấpriêngbiệtấychưahềcótrongquákhứvàcóthểsẽkhôngcónữatrongtươnglai.NhândânNga,PháphayĐức,nhưmột toàn thể lịchsử, làhiện thựcsâusắchơnlàgiaicấpvôsảnNga,PháphayĐức.Thếnhưngvấnđềkhôngđặt ra vàkhôngđược giải quyết, khinóinhữngđiềuchungchungnhưthế.Vàomộtthờikhắclịchsửnhấtđịnhvấnđềgiaicấpcóthểlàgaygắthơn,đòihỏiphảigiảiquyếtcấpbáchnhiềuhơnsovớivấnđềdântộc,vàcũngchínhvìbản thânsựtồnvongcủadântộc.Cóthểđặtravấnđềhộinhậpgiaicấpcùngkhổvàbị bỏ rơi vàođời sốngdân tộc. “Cáidân tộc” trongbảndiệncánhânsâuxahơnlà“cáigiaicấp”,cáichuyệntôilàngườiNga sâu xa hơn chuyện tôi là nhà quý tộc. Mặc dù như thế,nhưngtrongthựctếkháchquanlợiích“giaicấp”cóthểcótínhnhânbảnnhiềuhơn lợi ích “dân tộc”, tức là trong lợi ích “giaicấp”cóthểđangnóivềphẩmgiáconngườibịchàđạp,vềgiátrịcủabảndiệncánhânconngười,còntrong lợi ích“dântộc”cóthểđangnóivề“cáichung”chẳngcóliênquangìđếnhiệnhữu

nhânbản.Đánhgiáchủnghĩadântộcvàchủnghĩaxãhộigắnvớiđiềunày.Chủnghĩadân tộccónguồngốcdịgiáo, cònchủnghĩa xã hội có nguồn gốc Kitô giáo, điều này là hiển nhiên,chẳng có gì để tranh cãi. Chủ nghĩa xã hội (khôngmang tínhchấttoàntrị)quantâmđếnnhữngconngười,đếngiátrịcủaconngười,nếunhưnókhôngbịxuyêntạcbởithếgiớiquantrángụy,cònchủnghĩadântộckhôngquantâmđếnconngười,giátrịcaonhấtđốivớinókhôngphảilàconngười,màlànhữnghiệnthựctậpthểbịkháchthểhóa,đãtrởthànhnguyênlíchứkhôngcònlàhiệnhữu. “Chủnghĩaxãhội”có thểcó tính tinh thầnnhiềuhơn“chủnghĩadântộc”,bởivì“cáixãhội”cóthểlàđòihỏiđểchongườivớingườilàanhem,chứkhôngphảichósói,còncuộcsống“dân tộc” lại có thểgiốngnhưchósói.Nhữngngười theochủ nghĩa dân tộc chẳng hề mong muốn có được cuộc sốngchungnhânbảnnhiềuhơn,nhiềucôngbằngvànhântínhhơn.Trongthắng lợicủachủnghĩadântộc,mộtnhànướcmạnhsẽthốngtrịbảndiệncánhân,nhữnggiaicấpgiàucósẽthốngtrịnhững giai cấp nghèo. Chủ nghĩa phát xít, chủ nghĩa quốc xãmongmuốncuộcsốngtươngthôngcộngđồngnhiềuhơntrongnộibộmộtdântộcnhấtđịnh.Nhưngnóthựchiệnđiềunàythậttồitệ,dẫnđếnmộtkiểuvịnhànướcquáiđảnvàđốixửtheokiểuthúvậtđốivớicácdântộckhác.Chủnghĩaxãhộiquốcgialàkhảdĩ,nhưngtrongđóyếutốxãhộilànhânbảnnhiềuhơn,cònyếutố chủng tộc-dân tộc thì hàmnghĩa tước bỏ tínhnhânđạo. vềchủnghĩaxãhộichúng tasẽnói tớisau.Cầnphảinhấnmạnhrằng chủ nghĩa dân tộc hoàn toàn không đồng nhất với chủnghĩayêunước.Chủnghĩayêunướclàtìnhyêuđốivớitổquốccủamình,đấtđaicủamình,nhândâncủamình.Cònchủnghĩadântộckhônghẳnlàtìnhyêu,màphầnnhiềulàthóilấytậpthểlàmtrungtâm,thóitựđềcao,ýchívươntớihùngmạnhvàbạo

lựcđốivớingườikhác.Chủnghĩadântộcđãthànhđiềubịađặt,thànhýthứchệ,làđiềukhônghềcótrongchủnghĩayêunước.Thóitựđềcaovàvịkỉdântộccũngtộilỗivàngungốcynhưthóitựđềcaovàvịkỉcánhân,nhưnghậuquảcủachúngthìtaihọahơnnhiều.Thói vị kỉ và tựđề cao gia tộc cũngmangđặc tínhhunghiểmnhiềuhơnlàthóivịkỉvàtựđềcaocánhân.ThóitựđềcaodântộcmangtínhcứuthếcủanướcĐức,ngaycảởnhữngngười thiên tài như Fichte, cũngmang tính trò hề, nhìn nó từbên ngoài vào thật không sao chịu nổi. Mọi phóng chiếu vàkháchthểhóacáiácvàtộilỗicánhândịchchuyểnsangcáctậpthểđềusinhracáiáclớnnhấtvàthểhiệntộilỗilớnnhất.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườiđượccủngcốbằngcáchnhưvậy.

***

Khácbiệtgiữadântộcvànhândân,giữatínhdântộcvàtínhnhândânkhôngchỉlàvấnđềthuậtngữ.Khácbiệtấycònrõrệthơn trong những ngôn ngữ khác (nation và peuple, Nation vàVolk[103]).Nhândânlàhiệnthựctiênkhởivàtựnhiênnhiềuhơnlàdântộc,trongnhândâncócáigìđómangtínhtiền-duylí.Còndântộclàsảnphẩmphứctạpcủalịchsửvànềnvănminh,nólàsảnphẩmcủaduylíhóa.Nhândânlàhiệnthựcnhânbảnhơnsovớidântộc,đólàđiềuquantrọngnhất.Nhândânlànhữngconngười, một số lượng lớn những con người đã đạt được thốngnhất,địnhhìnhvàtiếpthuđượcnhữngphẩmtínhđặcbiệt.Còndântộcthìkhôngphảilànhữngconngười,dântộclànguyênlíthống trị những con người, là ý tưởng cai trị. Cũng có thể nóirằng nhân dân hiện thực một cách cụ thể, còn dân tộc thì lítưởngtrừutượng.Từngữ“lítưởng”trongtrườnghợpnàykhôngcóýnghĩangợica,ngượclại,nócónghĩamộtthangbậclớnhơn

củakhách thểhóavà làmxa lạbảnchấtconngười,một thangbậc phi-nhân-hóa lớn hơn. Dân tộc gắn với nhà nước sâu hơnnhândân.Chủnghĩadântúythườngmangtínhchấtchốngnhànướcvà tínhchấtvôchínhphủ,cònchủnghĩadân tộc thìbaogiờcũngtheonhànước,lúcnàocũngmongmuốnmộtnhànướcmạnh,vềthựcchấtbaogiờcũngquýtrọngnhànướchơnlàvănhóa. Nhân dân khao khát thể hiện mình trong những hìnhtượng,nhândântạoracáctậpquánvàphongcách.Còndântộckhaokhát thểhiệnmình tronghùngmạnhcủanhànước,dântộctạoracáchìnhthứcquyềnlực.Chủnghĩadântộckiểuphátxítcónghĩalàđánhmấtđitínhđộcđáo“dântộc”(nếusửdụngtừngữnày,như thông thườngngười ta vẫn làm, trongýnghĩađồng nhất với “nhân dân”), trong chủ nghĩa dân tộc ấy chẳngcòngìlà“dântộc”cả,nócónghĩaduylíhóavàkĩthuậthóathậtgaygắtđờisốngnhândân,nóchẳngquýtrọngvănhóamộtchútnào.Tấtcảcácchủnghĩadântộcđươngđạiđềugiốngnhaunhưhaigiọtnước,cũngnhưtấtcảcácnềnchuyênchế,tấtcảcáctổchứccảnhsátchínhtrị,tấtcảcácthiếtbịkĩthuật,tấtcảcáctổchứcthểthaođềuhoàntoàngiốngnhau.ChủnghĩaquốcxãĐứctrướckhigiànhđượcthắnglợitriệtđểtừnglàmộttrongnhữnghình thức của chủ nghĩa dân túy, đưa ra đặc tính hữu cơ vàtươngthôngcộngđồngcủađờisốngxãhộinhândânđốilậpvớitổ chứchình thứccủanhànước,nóđãđứngvềphía cộngđồngchốnglạixãhội.Thếnhưngsauthắnglợitriệtđểcủamình,chủnghĩaquốcxãđãtrởnêncuồngsibởiýchívươntớihùngmạnhcủa nhà nước và các yếu tố dân túy ở trong nó bị suy yếu đi.TruyềnthốngvănhóaĐứcbịđứtđoạn.Chủnghĩadântộcítquýtrọng văn hóa tinh thần hơn cả và luôn chèn ép những ngườisáng tạo vănhóa ấy. Chủnghĩa dân tộc bao giờ cũngdẫnđếnchuyênchế.Dântộclàmộttrongnhữngthầntượng,mộttrong

nhữngnguồngốctìnhtrạngnôlệcủaconngười.Chủquyềndântộccũnglàđiềudốitráynhưchủquyềncủanhànước,ynhưtấtcảcácchủquyềntrên tráiđấtnày.Cáichủquyềnấycó thểcónhữnghìnhthứcbiểuhiệncảhữukhuynhlẫntảkhuynhvànóluônhàhiếpconngười.Nhândânítnhất thìcũnggầnhơnvớilao độngnhư với cơ sở củađời sống xãhội, gầnhơn với thiênnhiên.Thếnhưngcảnhândâncũngcóthểtrởthànhthầntượngvànguồngốctìnhtrạngnôlệcủaconngười.Chủnghĩadântúylàmộttrongnhữngcámdỗvànódễdàngtiếpnhậnnhữnghìnhthứchuyềnbí-tâmhồnnhândân,tâmhồnđấtđai,tốchấtnhândânhuyềnbí.Conngườicóthểhoàntoànbịlạclốitrongcáitốchất ấy. Đó chính là di sản và tàn dư của chủ nghĩa tập thểnguyên thủy, trước khi có bừng tỉnh tinh thần và bản diện cánhân. Chủ nghĩa dân túy bao giờ cũng đầy thân tình, nhưngkhôngmang tính tinh thần. Bản diện cá nhân, nhưmột trungtâmhiệnsinh,nhưmột trungtâmcủaý thứcvà lươngtâm,cóthểđốilậpvớinhândân.Trongbảndiệncánhâncótìnhmẫutửấmáp,tínhnhândân(tínhdântộc)chínhlàtìnhthươngyêuấmápấy.Thếnhưngcuộcnổi loạncủabảndiệncánhân làchiếnthắngcủatinhthầnvàtựdotrướctựnhiên,trướctốchấtnhândân. Tình trạng nô lệ vào nhân dân làmột trong những hìnhthứcnôlệ.Cầnnhớrằng,nhândânđãthétlên“hãyđóngđinh,hãyđóngđinhNổ”,khingườicontrainhânbảnvàcontraicủaThượngĐếhiệnra trướchọ.Nhândânđãđòiđóngđinhtấtcảcácnhà tiên tri, cácvị thầycủamình,nhữngconngườivĩđại.Điềuđóđủđểchứngtỏrằng,trungtâmlươngtâmkhôngởtrongnhândân.Trongchủnghĩadân túycóphầnsự thậtcủamình,nhưngcũngcócảdốitrávĩđạithểhiệntrongtháiđộsùngbáicủabảndiệncánhântrướctậpthể.Chânlíbaogiờcũngởtrongbảndiệncánhân, trongphẩmchất, trong thiểusố.Thếnhưng

chânlíấytrongbiểuhiệnsốngđộngcủamìnhphảigắnliềnvớiđờisốngnhândân,chânlíkhôngcónghĩalàcôlậpvàkhépkín.Chủnghĩadântộc-cứuthếlàmêhoặc,nókhôngphùhợpvớicáiphổquátKitôgiáo.Thếnhưngniềmtinvàosứmệnhcủanhândânmìnhlàcầnthiếtchohiệnhữulịchsửcủanó.

Trong thực tế “cáidân tộc”và “cáinhândân”bị lẫn lộnvớinhauvàthườngđượcdùngvớicùngmộtnghĩa,cũnggiốngnhưxãhộivàcộngđồngbị lẫnlộnvớinhau.“Cáidântộc”chứađựngtrongnómứcđộduylíhóalớnhơnlà“cáinhândân”.Thếnhưngcả cái này lẫn cái kia đều dựa vào tiềm thức tập thể, dựa vàonhữngcảmxúcrấtmạnhdẫnđếnngoạihiệnhóahiệnhữuconngười.Conngườicónhucầuthoátkhỏitìnhtrạngcôđơn,vượtquacảmgiácxalạlạnhgiácủathếgian.Điềunàydiễnraởgiađình,điềunàydiễnratrongtínhdântộc,trongtínhcùngchungdântộc.Conngườicáthểkhôngthểtrựctiếpcảmnhậnbảnthânmìnhthuộcvềnhânloại,nócầnphảithuộcvềmộtgiớigầngũihơnvàcụ thểhơn.Thôngquađờisốngdântộcconngườicảmnhậnđượcmốiliênkếtcủacácthếhệ,mốiliênkếtcủaquákhứvới tương lai. Nhân loại không có hiện hữu ở bên ngoài conngười,nóhiệnhữuởbêntrongconngười,vàtrongconngườicómộthiệnthựcvĩđạinhất,đólànhântínhgắnvớihiệnthựcấy.Dân tộc cũng chỉ hiệnhữu ở conngười. Tínhhiện thực kháchquan của dân tộc là ngoại hiện hóa, là một trong những sảnphẩmcủakháchthểhóachứkhônglàgìkháchơn.Thếnhưngnhững thangbậckhácnhaucủakhách thểhóađem lạinhữngthangbậc khácnhau của tính gần gũi, tính cụ thể, sự đầy đủ.Nhânloạitựahồnhưthậtxaxôivàtrừutượng,nhưngđồngthờinhânloạilạilànhântínhcủaconngười.Chủnghĩadântộcđànápnhưnhaucảconngười,cảbảndiệncánhânconngườivàcảnhânloại.Nóđànápkhôngphảichínhcáiphẩmtính“dântộc”

trongconngười,màkháchthểhóaphẩmtínhấy,biếnnóthànhmột hiện thực đứng trên con người. Cả “dân tộc” cũng như“nhândân”đềudễdàngbịbiến thànhcác thầntượng.Diễnraviệckháchthểhóanhữngxúccảmmạnhmẽ.Mộtconngườitầmthườngnhất,mộtconngườihènkémnhấtcũngcảmthấymìnhcao quý và đượcnâng cao lên thông qua sự liên quan với “cáidântộc”và“cáinhândân”.Mộttrongnhữngnguyênnhâncủacáccámdỗnôdịchlàởchỗnóđemlạichoconngườicảmgiáclớnhơnvềquyền lực.Trongkhi tựbiếnmình thànhnô lệ củathần tượng,nó tựcảmthấymìnhđượcnâng lênđỉnhcao.Conngườibiếnthànhnôlệ,nhưngkhôngcótìnhtrạngnôlệthìtựahồnhưnócảmthấymìnhcònđứngthấphơnnữa.Khiconngườilà vôdiệnmạovà trongnó chẳngkhaimởđượcnội dungphổquátnào, thìnôdịchđủ loạikhácnhaubằngnhữngkháchthểhóasẽđemlạichonócảmgiácđầyđặn[khôngcòntrốngrỗngnữa].Đốikhángvớitìnhtrạngnôlệấychỉcóthểlàbảndiệncánhân với nội dung tinh thần. “Cái dân tộc” lấp đầy tình trạngtrốngrỗngdễdànghơncả,điềunàylàkhảdĩđốivớikhốiquầnchúngđôngđảovàkhôngđòihỏiphảiđạtđượcbấtcứphẩmtínhnào.Đồng thời,nhữngcảmxúc tiêu cực, lòng căm thùdânDoTháihaycácdântộckhácđóngvai trò lớnhơn làcáccảmxúctíchcực.Cáigọi làvấnđềdântộcvềthựcchấtkhôngthểđượcgiải quyết một cách công bằng. Nó bao giờ cũng gắn với đấutranh.Toànbộlịchsửlàcuộcthôntínhchiếmđoạtđầybấtcông.Các dân tộc được tạo nên bằng góp nhặt bất công và bạo lực,cũng y như các giới quý tộc trong lịch sử. Việc vượt qua chủquyềncủacácnhànướcdân tộccó lẽ có thể tạo thuận lợi chogiảiquyếtvấnđềdântộc.Thếnhưng“cáidântộc”nằmởphíabênkia cácnhànướcdân tộc vàhàmnghĩamộtmứcđộkháccủakháchthểhóa.Chủnghĩadântộccónghĩalàtuyệtđốihóa

mộtthangbậcnhấtđịnhcủakháchthểhóa.Trongđócáiphilítính được lí tính hóa, cái hữu cơ được cơ giới hóa, phẩm tínhnhânbảnbiếnthànhhiệnthựcphinhânbản.Trongkhicáidântộc, cáinhândângianhậpvàocáiphổquát-cụ thể,như tất cảcácthangbậccáthểhóavẫngianhập,thìchủnghĩadântộclạikhôngchỉthùđịchvớicáiphổquát,màcònpháhủynónữa.Chủnghĩadân tộccũng thùđịchnhư thếvớicábiệt luận,cầnphảiphủđịnhchủnghĩadântộc,nhândanhcáicábiệt,nhândanhcáiphổquát.Điềuđókhôngcónghĩalàkhôngcóthangbậcnàogiữacáicábiệtvàcáiphổquát,nhưngđiềuđócónghĩalàthangbậcđangđứngcủacáidântộckhôngđượcnuốtchửngcảcáicábiệtlẫncáiphổquát,màphảitùythuộctheochúng.Ítnhấtthìcũngphảidànhưutiêncho“cáinhândân”trướccái“dântộc”.Kitô giáo là tôn giáomang tính cá biệt luận và tính phổ quát,nhưng không phải là tôn giáo dân tộc, không phải là tôn giáodòngtộc.Mỗikhichủnghĩadântộchôlên:“NướcĐứcdànhchongườiĐức,nướcPhápdànhchongườiPháp,nướcNgadànhchongườiNga”,-ấylànóđãlộbảnchấtdịgiáovàphinhântínhcủamình.Chủnghĩadântộckhôngthừanhậngiátrịvàquyềncủaconngườibấtkì,[cáigiátrịvàquyền]dựatrênlílẽconngườicóhìnhtượngconngườivàhìnhtượngcủaThượngĐế,mangtrongmìnhkhởinguyêntinhthần.Chủnghĩadântộclàcảmxúcphổbiếnnhấttrênthếgiới,cótínhngườinhiềunhất,mangtínhđặctrưng nhất của con người, và nó cũng mang tính chống conngườinhiềunhất,biếnconngườithànhnôlệnhiềunhấtcủasứcmạnhngoạihiệnhóa.Thậtsailầmvàhờihợtkhichorằng,bảovệngườiĐức,ngườiPháp,hayngườiNgalàbảovệmộthữuthểcụthể,cònbảovệconngười,mộtconngườibấtkìbởivìanhtalàngười,thìlạilàbảovệcáitrừutượng.Chínhlàngượclại[mớiđúng].Bảovệmộtconngườidântộclàbảovệnhữngtínhchất

trừutượngcủaconngười,màlại lànhữngtínhchấtkhôngsâusắcnhất; còn bảo vệ conngười trongnhân tính của anh ta vànhân danhnhân tính của anh ta, ấy là bảo vệ hình tượng củaThượngĐế trongconngười, tức làbảovệhình tượng toànvẹntrong con người, hình tượng sâu sắc nhất trong con người vàkhôngđượclàmchoxalạđi,giốngnhưlàcáctínhchấtdântộcvàgiaicấp,ấylàbảovệchínhconngườinhưmộthữuthểcụthể,nhưmộtbảndiệncánhân,mộthữuthểduynhấtvàkhônglặplạiđược.Cácphẩmtínhxãhộivàdântộclàkhảdĩlặplạiđược,có thểmở rộng chúng ra, trừu tượng hóa, biến thànhmột thứgiả-hiệnthựcđứngtrênconngười,nhưnghạtnhânsâusắchơncủaconngườivẫncònẩngiấuđằngsaucáiđó.Việcbảovệcáichiều sâunhânbản ấy chính lànhân tính, chính là sựnghiệpnhânbản.Chủnghĩadântộc làphảnbộiđốivớichiềusâucủaconngười, làtội lỗikinhkhủngđốivớihìnhtượngcủaThượngĐếtrongconngười.Kẻnàokhôngnhìnnhậntìnhanhemtrongconngười thuộcdân tộckhác, kẻnào, ví dụnhư, từ chốinhìnnhận tình anh em trong người Do Thái, kẻ đó không nhữngkhông phải là tín đồ Kitô giáo, mà cònmất đi nhân tính củamình,mấtđichiềusâunhânbảncủamình.Nhữngxúccảmđầyđammêcủachủnghĩadântộcnémconngườilênbềmặtvàvìthếbiến conngười thànhnô lệ củakhách thểhóa.Nhữngxúccảm của chủ nghĩa dân tộc ít nhân tính hơn rất nhiều so vớinhữngxúccảmxãhội,vàcũngkhôngchứngtỏđượcbaonhiêu,rằngbảndiệncánhântrongconngườiđãtrỗidậy.

1.dCÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦATÍNH

QUÝTỘC.

HÌNHTƯỢNGKÉPCỦATÍNHQUÝTỘC

Hiệnhữumộtcámdỗđặcbiệtcủatínhquýtộc,vịngọtngàođượcthuộcvềtầnglớpquýtộc.Tínhquýtộclàmộthiệntượngphứctạp,đòihỏimộtđánhgiáphứchợp.Bảnthântừngữtínhquýtộchàmnghĩamộtđánhgiátốt.Giớiquýtộclànhữngngườitốtđẹpnhất,caothượng.Nhữngnhàquýtộclàchọnlọcnhữngngườitốtđẹpnhất,caothượng.Thếnhưngtrênthựctếgiớiquýtộc trong lịch sửhoàn toànkhôngcónghĩa lànhữngngười tốtđẹpnhất,caothượngnhất.Cầnphảiphânbiệtgiớiquýtộctrongýnghĩaxãhộivàgiớiquýtộctrongýnghĩatinhthần.Giớiquýtộctrongýnghĩaxãhộiđượctạothànhtrongtínhthườngnhậtxã hội và tùy thuộc các quy luật của tính thường nhật xã hội.Trongýnghĩađógiớiquýtộcthuộcvềvươngquốccủatấtđịnhluận,chứkhôngphảivươngquốccủatựdo.Nhàquýtộctrongýnghĩacủachủngtộckếttinhlạitronglịchsử,làconngườibịhạnđịnhnhiềuhơncả.Anhtabịhạnđịnhbởitínhthừakếdònghọvàtruyềnthốngdòngtộc.Nguyêntắcquýtộctrongđờisốngxãhộilànguyêntắcthừakếdònghọ.Tínhthừakếdònghọlạilàtấtđịnhluậnràngbuộcđènénnhấtđốivớibảndiệncánhân,thậmchí cònhơncảmột tấtđịnh luận, -nó làđịnhmệnhdòng tộc,địnhmệnhhuyếtthống.Tínhquýtộcxãhộilàtínhquýtộcdòngtộc, chứ không phải tính quý tộc cá nhân, là tính quý tộc củanhững phẩm tính dòng họ, chứ không phải tính quý tộc củanhữngphẩmtínhcánhân.Vìvậytínhquýtộcxãhộigắnvớitínhkiêuhãnhdòngtộc,kiêuhãnhdònggiốngxuất thân, tínhkiêuhãnhấy là thóixấuchủyếucủagiớiquý tộc.Giớiquý tộc thậtkhókhăncóđượcquanhệtìnhanhemvớimọingười.Giớiquýtộc là chủng tộc được lọc lựa trong quá trình dòng tộc, những

tính chất của giới quý tộc chuyển giao theo thừa kế dòng tộc.Trongýnghĩaấytínhquýtộcđốilậpsâusắcvớicábiệtluận,tứclànguyêntắccủanhữngphẩmtínhcánhân,chứkhôngphảicủanhững phẩm tính dòng tộc, những phẩm tính cá nhân khôngphụthuộcvàotấtđịnhluậncủatínhthừakếdòngtộc.Tínhquýtộctinhthầnlàtínhquýtộccánhân,tínhquýtộccủacaothượngcánhân,củanhữngphẩmtínhvàtàinăngcánhân,nókhácbiệtvới tính quý tộc xã hội. Cá biệt luận đòi hỏi tính quý tộc củanhữngphẩmtínhcánhân,đốikhánglạibấtcứhòatrộnnàovớiđámđôngkhôngcóphẩmtính,[cábiệtluận]đòihỏitínhquýtộccủatựdođốilậpvớitấtđịnhluậnmàchủngtộcvàđẳngcấpphenhóm sống theo nó. Tính quý tộc xã hội khẳng định bất bìnhđẳnghoàntoànkhôngtheotínhcánhân,khôngtheocácphẩmtínhcánhân,màlàbấtbìnhđẳngdòngtộc,mangtínhgiaicấp-xãhội,mangtínhđẳngcấpphenhóm.Hẳnsẽđángtứccười,nếukhẳngđịnhrằngnhàquýtộcxácđịnhphẩmgiácủamìnhtheothừakếhuyếtthống,haygãtưsảnxácđịnhphẩmgiácủamìnhtheo thừa kế tiền bạc, dựa vào đó thì theo phẩm tính cá nhânanhtasẽđứngcaohơnsovớiconngườikhôngđượcthừakếcảtheohuyếtthống,lẫntheotiềnbạc,rồisẽcóthểđòihỏimộtbấtbình đẳng cho phép anh ta được có ưu thế. Tài năng của conngườinhậnđượctừThượngĐế,chứkhôngphảitừdòngtộcvàkhôngphảitừsởhữu.Bấtbìnhđẳngcánhânvàbấtbìnhđẳngxãhộicủaconngười lànhữngnguyêntắckhácnhauvà thậmchíđối lậpnhau.Quátrìnhcàobằngvềmặtxãhộihướngđếnthủtiêunhữngđặcquyềngiaicấp-xãhội,cóthểchínhlàkhảnănglàmbộclộnhữngbấtbìnhđẳngcánhânthựcsựcủaconngườitrênthựctế,tứclàlàmbộclộtínhquýtộccánhân.Giớiquýtộcxãhộiđãhìnhthànhnhưthếnào?Nhữngphẩmtínhcaocảhơnkhôngthểngaylậptứcđạtđượcđốivớinhữngkhốiquầnchúng

rộnglớn.Chọnlọccácphẩmtínhthoạttiênxảyraởcácnhómnhỏ.Trongnhữngnhómấyđãrènđúcnêntrìnhđộvănhóacaohơn,nhữngcảmxúctinhtếhơnvànhữngtậpquántinhtếhơn,thậmchíhìnhtượngthânthểconngườicũngtrởnêncaothượnghơn,ítthôlậuhơn.Vănhóabaogiờcũnghìnhthànhvànângcaolênbằngconđườngquýtộc.Hẳnlàthậtbấtcôngvàsailầmnếuchorằngtínhquýtộcxãhộiluônlàđiềuác,trongnócócảnhiềuthứtốtđẹp.Trongtínhquýtộccónhữngnéttốtđẹpcủatínhcaothượng,rộnglượng,cógiáodụctốt,cókhảnăngxảthânhạmìnhxuốngmànhữngkẻhãnh tiến cố leo lên trên không bao giờ cóđược.Nhàquýtộckhôngcốsứcbằngmọigiávươnlêncao,ngaytừđầuanhtađãcảmthấymìnhởtrênrồi.Trongýnghĩaấythìnguyêntắcchọnlọcquýtộcmâuthuẫnvớitínhquýtộcvốncótừđầu.Đấu tranhcho thànhcôngvàvượt lên trên làkhôngcótínhquýtộc.Chọnlọclànguyêntắctựnhiênluận,nócónguồngốcsinhvậthọc.Kitôgiáokhôngthừanhậnnguyêntắcchọnlọc.Đối lậpvớinhữngđịnh luậtcủa thếgiớiấy,Kitôgiáo tuyênbốrằngnhữngkẻmạthạngsẽlànhữngngườiưutiên,cònnhữngngườiưutiênsẽ lànhữngkẻmạthạng, làđiềuđãđảo lộnthậtcáchmạngmọigiátrịcổđại.Bêncạnhnhữngnéttốtđẹp,trongtínhquýtộccócảnhữngnétkhảố,thóithôbỉđặcthùtrongcáchđốixửđầycaongạovớinhữngngườithấphèn,thóikhinhmiệtlaođộng,thóikiêungạochủngtộckhôngtươngxứngvớinhữngphẩmtínhcánhân,thóikhépkínđẳngcấpphenhóm,quaylưngvới mọi chuyển động đầy sinh động của thế giới, thuần túyhướngvềquákhứ(“từđâura”chứkhông“đivềđâu”),tínhkhépkín.Phenhómquýtộckhépkínkhôngthểduytrìmãimãi,dùnócócốđấutranhđểtựduytrìthếnàođinữa.Cơsởmởrộngra,những tầng lớpmới gia nhập vào tầng lớp đặc quyền. Diễn raviệcdânchủhóa,cácphẩmtínhbịhạthấp.Sauđódiễnrachọn

lọcmới cácphẩm tính.Tínhkhépkín củaquý tộc tất yếudẫnđếnsuyđồi.Cầnphảithayđổidòngmáuđãđôngcứnglại.Saunhữngdịchchuyểnvàdânchủhóa,sauquátrìnhcàobằngthìdiễnraquá trìnhngược lại củachọn lọcquý tộc.Nhưngnócóthểdiễnra theonhữngtiêuchíkhácnhau,khôngnhất thiết làtheo thừa kế dòng tộc và huyết thống. Tính quý tộc của mộtchủngtộcđãđượcchọntấtphảibiếnmấtkhôngsaotránhkhỏi.Thếnhưnggiớiquýtộccóthểđượchìnhthànhtừtronglòngcủagiớitưsản,cũngnhưtừtronglòngcủaquầnchúngcông-nông.Trongtrườnghợpấygiớiquýtộccónhữngtínhchấttâmlíkhác.

Trong quá trình xã hội, bằng cách lọc lựa và phân tầng, đãhìnhthànhnêncáctậphợpnhómkhácnhau.Vàmỗinhómkếttinh lại có những hình thức riêng để nô dịch con người. Giớiquanliêuhìnhthànhtrongmọinhànướcxãhộicótổchức.Nócókhuynhhướngmởrộngvàtăngcườngýnghĩacủamình.Giớiquanliêuhìnhthànhtheonguyêntắckhácbiệtvớigiớiquýtộc,theonguyêntắcnghềnghiệp,theochứcnăngcủaxãhộibịnhànướchóa,thếnhưngnócóxuhướngtựxemmìnhlàsứcmạnhápđảo,xemmìnhlàchủnhânôngcủađờisống,chínhđiềunàylàtínhmâuthuẫnnộitạitronghiệnhữucủanó.Nódễdàngbiếnthànhkẻănbámtrongviệctựmởrộngravôhạn.Bấtcứchếđộxãhộinàocũngtạoragiớiquanliêu.Cáchmạnglậtđổgiớiquanliêucũvànhất thiếtsẽ tạoragiớiquan liêumới,cònđượcmởrộnghơnnữa,và[cáchmạng]thườnghaysửdụngnhữngcánbộcủa giới quan liêu cũ chomục tiêu ấy, giới quan liêu lúc nàocũng sẵn sàng phục vụ cho bất cứ chế độ nào. Số phận củaTalleyrand và Fouché có ý nghĩa biểu tượng[104]. Cuộc cáchmạngcộng sảnNgađã tạo ra giới quan liêu cóquymôvà sứcmạnhchưa từng thấy.Đó làhình thànhgiới tưsảnmới,hay làgiớiquýtộcvôsảnmới.Giớiquýtộcđíchthựctronglịchsửđều

khépkínvàgiớihạn,nókhôngưamởrộngravà[khôngưa]thíchnghivớinhữngđiềukiệnmới.Còngiớiquanliêuthìcứmởrộngra vô hạn, không quý trọng tính khép kín, không gìn giữ cácphẩmtínhvàdễdàngthíchnghivớimọiđiềukiệnvàmọichếđộ.Đó là lídovì saomàkhôngbaogiờnóđượcgọi làquý tộc.Tầnglớptrêncủagiớitưsảncốhọcđòitheogiớiquýtộcvàcốlenlỏivàogiớiquýtộc,cũngkhôngthểđượcgọilàgiớiquýtộc.Giới tư sản có cấu trúc tâmhồn khác, nhưng sẽ được nói đếnsau. Giới quý tộc đích thực hình thành nên không phải bằngcách tích góp của cải vàquyền lực, khôngphải bằng các chứcnăng thựchiệnchonhànước,màbằnggươmgiáo.Nguồngốccủaquýtộccótínhquânsự.LorenzStein[105] thậmchícònnóirằng,đẳngcấpphenhómlàthắnglợituyệtđốicủaxãhộitrướcnhà nước. Giới quý tộc là đẳng cấp phe nhóm, và nó thật khókhăn thíchnghi với tổ chứcnhànước, trongmột ýnghĩanhấtđịnhnócótínhphảnnhànước.Nhànướcđộctàitrưởngthànhtrongcuộcđấutranhvớiphongkiến,vớigiớiquýtộcvàcáctựdođặcquyềncủaquýtộc.Thậmchícóthểnóirằng,tựdocótínhquý tộc, chứkhông có tínhdân chủ.Trướckia tựdođã làđặcquyềncủagiớiquýtộc.Hiệpsĩphongkiếnbảovệtựdovàđộclậpcủamìnhtronglâuđàicủamìnhvớivũkhítrongtay.Chiếccầurútlên[ởlâuđài]làsựbảovệtựdocủahiệpsĩphongkiến,tựdokhôngphảiởtrongxãhộivànhànước,màlàtựdothoátkhỏixãhộivànhànước.Orteganói rấtchínhxácvềđiềunày.Thườngngườitahayquênrằngcòncótựdokhôngphảichỉlàtựdotrongxãhội,màlàtựdothoátkhỏixãhội,cáiranhgiớimàxãhộikhôngmuốnthừanhậntrongquanhệvớibảndiệncánhânconngười. Quần chúngnhân dân ít quý trọng tự do và ít cảmnhậnthấythiếutựdo.Tựdolàtínhchấtcủaquýtộctinhthần.Tinhthầnhiệpsĩ làthànhquảsángtạotolớntrongýthứcđạo

đức.Nhàquýtộclàngườiđầutiêntrongxãhộiloàingườiđãcảmnhậnđượcphẩmgiávàdanhdựcánhân.Thếnhưng tínhhạnhẹpcủanólàởchỗnhàquýtộccảmnhậnđiềunàychỉchođẳngcấpphenhómcủamình.Tínhquýtộccủatựdo,tínhquýtộccủaphẩmgiávàdanhdựcánhânphảiđượcchuyểnsangtấtcảmọingười,chobấtcứngườinào,bởivìanhtalàconngười.Chỉmộtsố ít người xuất thân từ giới quý tộc là ý thức được điều này.Nhưngchính là tađangnóiđếnviệcchuyểnnhữngphẩmtínhquý tộc tốtđẹpsangnhữngđámđôngrộng lớncủaconngười,nóivềviệcquý tộchóanội tâm.TrướckiaởAiCậpchỉcónhàvuamớiđượcthừanhậnlàcóphẩmgiácủahữuthểbấttử,tấtcảnhữngngườicònlạiđềucósinhcótử.ỞHiLạp,banđầuchỉcócácthầnlinhhaybánthần,cácvịanhhùng,cácsiêunhânmớiđượcthừanhậnlàbấttử.Cònlạiđềucósinhcótử.ChỉcóKitôgiáothừanhậnphẩmgiácủanhữnghữuthểbấttửdànhchomọingười,tứclàđãdânchủhóatuyệtđốiýtưởngbấttử.Thếnhưngviệc dân chủ hóa không cào bằng người ta một cách cơ giới,khôngphủnhậncácphẩmtính, chính làquý tộchóa, côngbốnhữngphẩmtínhquýtộc,côngbốnhữngquyềnquýtộc.Bấtcứngườinàocũngđượcthừanhậnlànhàquýtộc.Cuộccáchmạngxã hội cần phải thủ tiêu chính cái người vô sản, thủ tiêu tìnhcảnhlầmthanvànhụcnhãcủangườivôsản.KitôgiáophếtruấtcáinguyêntắcvănhóaHi-Lavàbằnghànhđộngnàyđãkhẳngđịnhphẩmgiácủamỗiconngười,khẳngđịnhconngườilàconcủathượngđế,khẳngđịnhhìnhtượngcủathượngđếtrongmỗiconngười.VàchỉcóKitôgiáomớicóthểkếthợptínhdânchủ,bìnhđẳngcủamọingười trước thượngđếcùngvớinguyên tắcquýtộccủabảndiệncánhân,phẩmtínhcủabảnngãtinhthầnkhôngphụthuộcvàoxãhộivàcáckhốiquầnchúng.ThếnhưngtínhquýtộcKitôgiáokhôngcógìchungvớitínhquýtộcmang

tínhđẳngcấpphenhóm.Kitôgiáo thuầnkhiếtđối lậpsâusắcvớitinhthầnđẳngcấpphenhómvốnlàtinhthầncủatìnhtrạngnôlệkép:nôlệvàobảnthânđẳngcấpphenhómquýtộcvànôlệvào những người mà đẳng cấp phe nhóm ấy muốn thống trị.Tínhquý tộcđẳngcấpphenhóm là tínhkhépkínvàhạnhẹp,tínhquýtộctinhthầnKitôgiáolàkhaimởvàvôhạn.

***

Rèn luyệnbảndiện cánhân là rèn luyệnkiểumẫuquý tộc,tứclàconngườikhôngđểchomìnhbịhòatrộnvàomôitrườngthếgiớivôdiệnmạo,độclậpvàtựdotrongnộitâm,vươnlênnộidungcóphẩmtínhcaocảhơncủacuộcsốngvàhạmìnhxuốngvớithếgiớithấphèn,đangđaukhổvàkhôngcócơhộivươnlêncao.Nétchínhcủa tínhquý tộcchânchính làkhông tựđềcaomình, mà hi sinh và rộng lượng từ giàu có nội tâm, hạmìnhxuống, không có khảnănghận thù. Giới quý tộc theo dòng tộctrong lịch sửở trong tình trạngnô lệvàoquákhứ, vào tổ tiên,vàotruyềnthốngvàtậpquán,nócâunệlễnghi,gòbó,mấtđitựdođánhgiávàtựdochuyểnđộng.Còntínhquýtộccánhânlạichínhlàtựdođánhgiávàchuyểnđộng,khônggòbó,độclậpvớimôitrườngxãhội.Hìnhtượngképcủatínhquýtộcgắnvớiđiềunày. Tính quý tộc cá nhân, tức là những thành tựu phẩm tínhcủabảndiệncánhân,đượcxãhộihóavàchuyểnsangcácnhómxã hội. Tính quý tộc của nhóm xã hội có thể hình thành theonhững chỉ dấu khác nhau. Đó có thể là đẳng cấp tăng lữ, hệthốngngôithứgiớiquyềnlựccủagiáohội.Đócóthểlàđẳngcấptheonghĩađencủagiớiquýtộc theodòngtộc.Đócó thể là tậphợpquýphái chọn lọcởbên trongmộtgiai cấpkhôngcó tínhquýtộc,vídụnhưgiaicấptưsảnhaynôngdân.Đócóthểlàsự

hìnhthànhnhómxãhộiquýtộctheocáctiêuchítrítuệvàtinhthần,lànhữngtiêuchíkhôngthểbaogồmnhữngsốlượnglớn.Vídụnhưcóthểtạothànhgiớitinhhoacácviệnsĩhànlâm,cácnhàbáchọc,cácnhàvăn.Giớitinhhoatrítuệcókhuynhhướngtựđềcaomìnhvàcôlập,cũnglàmộtđẳngcấpquýtộccóđủcácchỉ dấu của đẳng cấp phe nhóm. Đẳng cấp quý tộc có thể lànhữngdòngtuhuyềnbí,cácgiáophẩm,hộitamđiểmvớimàusắcthầnbí.Nhữnghìnhthứccủatínhquýtộcxãhộichuyểngiaotínhquýtộccánhânsangtínhquýtộccủanhómxãhội,thườnglàrấtđadạng,nhưngluônluônsinhratìnhtrạngnôlệcủaconngười.Vídụnhưtrongđờisốngtôngiáo,tínhquýtộccánhân,tứclànhữngtàinăngvàphẩmtínhcánhânđặcbiệt,thểhiệnởnhữngnhàtiêntri,cácvịtôngđồ,cácvịthánh,cácchabềtrênvềtinhthần,cácnhàcảicáchtôngiáo.Còntínhquýtộctôngiáoxãhội thểhiện trongngôi thứgiáohộiđãkết tinh lại cốđịnh,ngôithứấykhôngcònphụthuộcvàonhữngphẩmtínhcánhân,tinhthầncánhân,tứclàtínhquýtộccánhân.Tínhquýtộctôngiáo-cánhânđứngdướikíhiệucủatựdo,còntínhquýtộc tôngiáo-xãhộiđứngdướikíhiệucủahạnđịnhvàdễdàngchuyểnthànhnôdịch.Ởđâytalạigặpcùngmộthiệntượngnhưởmọinơi.Nguồngốccủatìnhtrạngnô lệnơiconngười làkháchthểhóa.Việckháchthểhóanàyđượcthựchiệntrong lịchsửbằngnhữnghình thứcđadạngcủaviệcxãhộihóa, tức là làmxa lạnhữngphẩmtínhcánhânvàchuyểngiaochúngsangcácnhómxãhội,ởđócácphẩmtínhấymấtđiđặc tínhhiện thựcvà trởthànhđặctínhbiểutượng.Giớiquýtộcxãhộilàgiớiquýtộcbiểutượngmàkhôngcótínhhiệnthực,sinhranhữngcảmxúckiêuhãnh vốn không phải là phẩm tính nhân bản của bản diện cánhân,màchỉ làkíhiệu, làbiểu tượngcủadòng tộc.Vìvậymàhìnhtượngcủagiớiquýtộclàhìnhtượngkép.Hìnhtháiquýtộc

củabảndiệncánhânđối lậpnhiềunhấtvớikiểumẫukẻhãnhtiến. Giới tư sản theo xuất thân là kẻ hãnh tiến, mặc dù trongnhữngngười xuất thân từ các giai cấp tư sản có thể cónhữngngườihoàntoànkhôngphảikiểumẫukẻhãnhtiến,màrấtcaothượng. Kiểumẫu quý tộc bao giờ cũng hạ mình xuống, kiểumẫukẻhãnhtiếnbaogiờcũngngoilêntrên.Cảmnhậncólỗivàlòngthươngxótlànhữngcảmxúcquýtộc.Cảmxúccămgiậnvàcảmxúc ghen ghét là những cảmxúcbìnhdân. Từngữ “bìnhdân”tôidùngởđâytrongýnghĩatâmlíhọc.Toànbộýnghĩacủahiện hữu kiểumẫu tinh thần quý tộc là ở trong hiện hữu củakiểumẫu những con người không thiên về căm giận và ghenghét,thùhận,màthiênvềcảmnhậntrạngtháicólỗi,thươngxót,đồngcảmvớinỗiđau.Thếnhưngviệcxãhộihóakiểumẫutinhthầnquýtộc,tứclàviệchìnhthànhđẳngcấpphenhómquýtộc,luôndẫnđếntìnhtrạnglànhữngtínhchấthoàntoànkhácnhưkiêuhãnh, tựđề caomình, khinhmiệtnhữngngười thấphèn,bảovệcácđặcquyền,sẽthaythếchonhữngtínhchấttâmhồnquýtộcchânchính.Conngườitrungbìnhcủatấtcảcácgiaicấpvàcácnhómxãhộibaogiờcũngcónhữngphẩmtínhcánhânkhôngđượccaolắm,conngườiấybịhạnđịnhbởimôitrườngxãhội,bịnằmtrongquyền lựccủa thói thườngnhậtxãhội.Đẳngcấp phe nhóm bao giờ cũng nô dịch con người, làm cho conngườitrởthànhvôdiệnmạo,đẳngcấpphenhómquýtộc,cũngnhưđẳngcấpphenhómtưsảnvàvôsản [đềunhưvậycả].Vôsảncũngcó thể trở thànhđẳngcấpphenhóm, thànhmộtgiớingụy-quý tộc, và khi đó thì trongđẳng cấpphenhómấy cũngbộclộnhữngtínhchấttiêucựccủađẳngcấpphenhómquýtộc:tựtângbốcmìnhlên,phủnhậnnhânphẩmởnhữngconngườithuộccácgiaicấpkhác.Chẳngbaogiờcónhữnggiaicấptốtđẹp,chỉcónhữngconngườitốtđẹp,vànhữngngườiấytốtđẹptrong

chừngmựcvượtquađượctrongbảnthânhọtinhthầngiaicấp,tinh thần đẳng cấp phe nhóm, trong chừng mực họ khai mởđược bản diện cá nhân.Giai cấp và đẳng cấp phe nhóm là nôdịchconngười.Tínhquýtộcchânchínhlànhìnthấyhìnhtượngbảndiệncánhân,chứkhôngphảihìnhtượngcủanhómxãhội,giaicấp,đẳngcấpphenhóm.

Cònmột vấn đề quan trọngnữa gắn với tính quý tộc. Đó làkhácbiệt giữanhữngngườiphi thường,nhữngngười vĩ đại vànhững người bình thường, những con người trung bình. Cónhữngngườikhaokhátmộtcuộcsốngphithường,khônggiốngvới tính thường nhật đè nén con người từmọi phía. Điều nàykhông trùng khớp hoàn toàn với vấn đề năng khiếu, tài năng,thiêntài.Conngườivớinhữngnăngkhiếuphithườngcóthểvềbản chất lại là tầm thường, bình thường. Vươngquốc của tínhthường nhật cũng biết đến những thiên tài của mình. Đa sốnhữngngườiđượcgọi lànhữngnhàhoạtđộngvĩđại tronglịchsử,nhữngnhânvậtnhànước,nhữngthiêntàikháchthểhóa,lànhư thế.Ngườiphi thường, tuyệtdiệu,phảiđược thừanhận làcon người không thể chấp thuận với tính thường nhật và tínhhữuhạncủa tồn tại,bên trongconngườiấycóđộtphávàovôhạn,làconngườikhôngchấpnhậnkháchthểhóatậncùnghiệnhữunhânbản.Kháchthểhóabiếtđếnnhữngvĩnhâncủamình,nhưngđólànhữngconngườibìnhthườngtầmthường.Chuyệnnàybiểuhiệncảtrongcáckhoahọcvànghệthuật.Cónhữnglíthuyếtmangtínhquýtộcnhìnthấyýnghĩacủalịchsửloàingườitrongviệcxuấthiệnnhữngconngườituyệtdiệu,vĩđại,thiêntài,nhữngngườiấynhìnxuốngđámđôngnhữngngườicònlạinhưphân bón cho đất, như phương tiện cho giới tinh hoa ấy củanhânloại.“Siêunhân”củaNietzschelàbiểuhiệncựcđoancủaloạilíthuyếtấy.Đâylàcámdỗcủatínhquýtộctrángụy,không

thểchịunổiđốivớiýthứcKitôgiáocũngnhưýthứcconngườiđơnthuần.Khôngmộthữuthểconngườinào,dùlàconngườititiệnnhấttrongnhữngconngười,cóthểlàphươngtiện,làphânbónđấtđểchoxuấthiệnnhữngngườiphithườngvàtuyệtdiệu.Chínhlàkháchthểhóatínhquýtộccánhânđãtạoratìnhtrạngnôlệ.Tínhquýtộccánhânchânchínhởtrongvươngquốccủatínhchủthểvôhạn,nókhôngtạoravươngquốckháchthểhóanào.Tínhquýtộcchânchínhkhôngphảilàmộtquyền,mộtđặcquyền,nókhôngđòihỏigìchobảnthân,nóhiếndângvàgánhlấy trách nhiệm và nghĩa vụ phục vụ. Con người phi thường,tuyệtdiệu,đượcphúchonhữngnăngkhiếuđặcbiệtkhôngphảilà người được cho phép làmmọi chuyện; ngược lại, đó là conngườikhôngđượcchophéplàmcáigìhết.Chỉcólũnguxuẩnvàlũ ti tiện làđược chophép làmmọi chuyện.Bản chất quý tộc,cũngnhưbảnchấtthiêntài(thiêntàilàmộtbảnchấttrọnvẹn,chứkhôngphảilàmộtnăngkhiếunàođóthậtlớn),chẳngphảilàmộtđịavịnàođótrongxãhội,màcónghĩalàtínhbấtkhảdĩchiếmmộtđịavịnàođó trongxãhội, là tínhbấtkhảdĩkháchthểhóa.Chủngloạiquýtộcchânchínhkhôngphảilàchủngloạicácôngchủ,khôngphải là thiênhướngmuốn thống trị, giốngnhưcáingườicămghétnhànướclàNietzscheđãnghĩphảnlạichínhbản thânmình.Chủng loạiquý tộcchânchính làchủngloạinhữngngườikhôngthểnàogiữnhữngđịavịtrongcácmốiquanhệthốngtrịvànôlệmàthếgiớikháchthểhóadựavàođóđể duy trì nó. Chủng loại quý tộc hết sức nhạy cảm và dễ tổnthương.Cácôngchủthìthôbạovàvôcảm.Ôngchủthựcchấtlàgãbìnhdân,thốngtrị làsựnghiệpcủagãbìnhdân.Trongquátrìnhkháchthểhóabộclộtinhthầnbìnhdân.Hìnhthànhxãhộibịkháchthểhóalàsựnghiệpbìnhdân.Nhưngliệucóphảiđiềunàycónghĩalàtínhquýtộctựahồnhưkhépkíntrongbảnthân

nóvàchẳngcóbiểuhiệngìrabênngoàihaykhông?Tấtnhiênlàkhông rồi. Thếnhưngnóbiểuhiện trongmột viễn cảnhkhác,khôngphảitrongviễncảnhcủaxãhội,màtrongviễncảnhcủagiao lưu,khôngphải trongviễncảnhcủaxãhộihóa,mà trongviễncảnhcủatươngthôngcôngđồng,trongtínhcùngchungcábiệt luận của con người, trong giao lưu của cái “tôi” với cái“anh/chị”,chứkhôngphảivớícái“hắn/nó”,khôngphảivớimộtkhách thể.Đó là viễn cảnh tận thế trong quanhệ với thế giannày, thếnhưngnóhàmnghĩa thayđổi thếgiannày,mộtbướcđộtphá,mộtgiánđoạncủacáisức ìdokháchthểhóasinhra.Điều đó có nghĩa rằng con người sẽ không còn thống trị conngườinữa.

1.eCÁMDỖCỦATÍNHTƯSẢN.

TÌNHTRẠNGNÔLỆVÀOSỞHỮUVÀTIỀNBẠC

Hiện hữumột cám dỗ và tình trạng nô lệ vào tính quý tộc.Nhưngcònmạnhhơnnữalàhiệnhữumộtcámdỗvàtìnhtrạngnôlệvàotínhtưsản.Tínhtưsảnkhôngchỉlàmộtphạmtrùxãhộigắnvớicấutrúcgiaicấpcủaxãhội,màcònlàmộtphạmtrùtinhthầnnữa.Tôichủyếuquantâmđếntínhtưsảnnhưphạmtrùtinhthần.CólẽLeonBloytrongtácphẩmtuyệtdiệuDiễngiảinhữngđiềusáomòn[106]đã làmđượcnhiềuhơncảchoviệcvạchtrầnracáikhônngoancủagãtưsản.Đốilậptínhtưsảnvớichủnghĩaxãhộilàrấttươngđốivàkhôngđivàochiềusâucủavấnđề.Herzenđãhiểurõrằngchủnghĩaxãhộicũngcóthểmang

tínhtưsản.Thếgiớiquancủađasốnhữngnhàxãhộichủnghĩaởtrongtìnhtrạnglàhọthậmchíkhônghiểuđượchiệnhữucủavấnđềtinhthầnvềtínhtưsản.Gãtưsảntrongýnghĩasiêuhìnhhọclàconngườichỉtinchắcvàothếgiớicủanhữngđồvậtkhảdĩnhìnthấyđược,lànhữngthứbuộcanhtaphảithừanhậnvàanh tamuốn chiếmgiữ địa vị vững chắc trong cái thế giới ấy.Anhtalànôlệchocáithếgiớinhìnthấyđượcvà[nôlệ]chongôithứcủacácđịavịđượcthiết lậptrongthếgiớiấy.Anhtađánhgiánhữngconngườikhôngcăncứvàoviệchọ lànhữngngườithếnào,màcăncứvàonhữnggìhọcóđược.Gãtưsảnlàcôngdâncủacáithếgiớiấy,anhtalàchúatểcủatrầngian.Chínhlàgãtưsảnđãnghĩrachuyệntrởthànhchúatểcủatrầngian.Sứmệnhcủaanhtalàởtrongchuyệnnày.Nhàquýtộcchiếmlĩnhtrầngian,anh tadùnggươmgiáođể thúcđẩyviệc tổchứccácvươngquốc.Thếnhưnganhtakhôngthểtrởthànhchúatểcủatrầngian, [khôngthểtrởthành]côngdâncủathếgiannày,đốivớinhàquý tộccónhữngranhgiớimàanh takhôngsaobướcquanổi.Gãtưsảncắmrễsâuvàothếgiannày,hàilòngvớithếgiannày,màởđóanhtađãtựthuxếpthậtổnthỏa.Gãtưsảnítcảmnhậnđượctínhphùducủathếgian,tínhtitiệncủanhữnglợiíchtrầnthế.Gãtưsảntiếpthutìnhtrạnghùngmạnhkinhtếmộtcáchnghiêmchỉnh,nhiềukhianhtacúimìnhngưỡngmộnómộtcáchvôtư.Gãtưsảnsốngtrongcáihữuhạn,anhtasợhãiviệctrảiravôhạn.Thựcra,anhtathừanhậntínhvôhạncủatăngtrưởnghùngmạnhkinhtế,nhưngđólàcáivôhạnduynhấtmàanhtamuốnbiếtđến,anhtakhépkínđốivớicáivôhạntinhthầnbằngcáihữuhạncủa trật tựđờisốngmàanhta thiết lậpnên.Anhtathừanhậntínhvôhạncủatăngtrưởngphúclợi,tăngtrưởngtínhtổchứccủađờisống,thếnhưngđiềunàychỉxiềngxíchanhtatrongcáihữuhạn.Gãtưsảnlàhữuthểkhôngmuốn

siêuviệthóabảnthân.Cáisiêuviệtngăncảnanhtatựthuxếpổn thỏa trên trầngian.Rấtcó thểgã tưsản“có tínngưỡng”và“có tinh thần tôn giáo”, thậm chí anh ta còn cầu cứu “tínngưỡng”và“tôngiáo”đểcốgiữđượcđịavịcủamìnhtrêntrầngian.Nhưng“tôngiáo”củagãtưsảnbaogiờcũnglàtôngiáocủacáihữuhạn,đóngxiềngxíchtrongcáihữuhạn,nóbaogiờcũngđóngkíncáivôhạntinhthần.Gãtưsảnlàkẻtheochủnghĩacánhân,đặcbiệtlàkhinóiđếnsởhữuvàtiềnbạc,nhưnganhtalàkẻchốnglạicábiệtluận,ýtưởngbảndiệncánhânxalạvớianhta.Trongthựcchất,gãtưsảnlàkẻtheochủnghĩatậpthể,ýthứccủa anh ta, lương tâm của anh ta, những phán xét của anh tađượcxãhộihóa,anhtalàhữuthểphenhóm.Nhữnglợiíchcủaanhtamangtínhcáthể,cònýthứcthìmangtínhtậpthể.Nếunhưgãtưsảnlàcôngdâncủathếgiannày,thìngườivôsảnlàhữuthểbịmấtquyềncôngdântrongthếgiannàyvàkhôngcóýthứcvềquyềncôngdânấy.Khôngcóchỗchongườivôsảntrênthếgiannày,anhtaphảitìmkiếmchỗchomìnhtrongthếgianđượccảitạolại.Gắnvớiđiềunàylàhivọngđặtlênngườivôsản,rằnganhtasẽcảitạothếgiannàyvàsẽtạoracuộcsốngmớiởđó.Thôngthườngthìniềmhivọngấyđặtlênngườivôsảnkhôngđượcthựchiện,bởivìkhingườivôsảnchiếnthắngthìanhtatrởthànhgãtưsản,trởthànhcôngdâncủacáithếgianđượccảitạolạivàtrởthànhchúatểcủatrầngiannày.Vàkhiđóthìlạilặplạicùngmột cái lịch sửvĩnhcửuđó.Gã tư sản làhìnhdạngvĩnhcửutrênthếgiannày,anhtakhôngnhấtthiếtphảigắnliềnvớimộtchếđộnàođó,mặcdùtrongchếđộtưbảnanhtađạtđượcthểhiệnchói lọinhấtvàcónhữngthắnglợirựcrỡnhất.Ngườivôsảnvàgã tưsản là tương liênvớinhauvàchuyểnhóasangnhau.Marxngayởnhữngtácphẩmthờiniênthiếucủamìnhđãđịnhnghĩangườivôsảnlàconngườimàbảnchấtconngườibị

làmchoxalạđinhiềunhất,cầnphảitrảlạichoanhtacáibảnchấtconngười.Thếnhưngbảnchấtcủagã tưsản thìdễdàngquaytrở lạivớianhtahơn.Ngườivôsảnmuốntrởthànhgãtưsản,nhưngkhôngtrởthànhgãtưsảnmộtcáchcáthể,màtheocáchtậpthể,tứclàởtrongmộtchếđộxãhộimới.Vềmặtxãhộingườivôsảnhoàntoàncólítrongcuộctranhchấpcủamìnhvớigãtưsản.Vàđểchốnglạichuyệnbảnthânanhtalạitrởthànhgãtưsản,thìkhôngđượccónhữngđốilậpvềmặtxãhội,màchỉcó những đối lập tinh thần. Cuộc cáchmạng chống lại vươngquốccủatínhtưsảnlàcuộccáchmạngtinhthần.Nóhoàntoànkhôngđốilậplạisựthậtcủacáchmạngxãhội,khôngđốilậplạiviệcthayđổivịthếxãhộicủagiớivôsản,thếnhưngnóthayđổivàcảitạolạiđặctínhcủacuộccáchmạngấyvềmặttinhthần.Gãtưsảnlàhữuthểđượckháchthểhóanhiềunhất,bịnémrangoàinhiềunhất,bị làmchoxa lạnhiềunhấtđốivới tínhchủthểvôhạncủahiệnhữuconngười.Tínhtưsảnlàmấtđitựdotinhthần,làtùythuộchiệnhữuconngườivàotấtđịnhluận.Gãtưsảnmuốnmọi thứchobản thânmình, thếnhưngnókhôngsuynghĩvàphátngôngìnhândanhbảnthânnócả,nócósởhữuvậtchất,nhưngkhôngcósởhữutinhthần.

Gãtưsảnlàcáthể,vàđôikhilàcáthểphìnhrấtto,nhưnganhtakhôngphảilàbảndiệncánhân.Anhtatrởthànhbảndiệncánhân khi vượt qua được tính tư sản củamình. Tính tư sản tựphátlàtínhtựphátvôdiệnmạo.Tấtcảcácgiaicấpxãhộicóxuhướngđivàobầukhôngkhíấy.Cảnhàquýtộc,cảngườivôsản,cảnhàtríthứcđềucóthểbịtưsảnhóa.Gãtưsảnkhôngthểvượtquađượctínhtưsảncủamình.Gãtưsảnluônlànôlệ.Anhtanôlệchosởhữuvàtiềnbạccủamình,nôlệchoýchílàmgiàu,nôlệchoýkiếnxãhộitưsản,nôlệchonhữngđịavịxãhội,anhtalànôlệcủanhữngkẻnôlệmàanhtabóclộtvàsợhãihọ.Tính

tưsảnlàkhôngđượcgiảiphóngvềtinhthầnvàtâmhồn,làtùythuộc toànbộcuộcsốngvàohạnđịnhxãhội.Gã tưsản tạo ravươngquốccủacácđồvậtvàcácđồvậtđiềukhiểnanhta.Anhta tạo dựng rất nhiều cho sự phát triển đến chóngmặt của kĩthuật,vàkĩthuậtđiềukhiểnanhta,anhtadùngkĩthuậtđểnôdịchconngười.Gãtưsảnđãcónhữngcônglaotrongquákhứ,anhtathểhiệnsángkiếntolớn,tạoranhiềukhámphá,anhtapháttriểnsứcsảnxuấtcủaconngười,anhtavượtquaquyềnlựccủaquákhứvàquaymặtvề tương lai, cái tương laimàanh tahìnhdungnhưgiatăngvôhạnsựhùngmạnh.Đốivớigãtưsảnđiềuchủyếukhôngphảilà“từđâura”,mà“đivềđâu”.Đólàgãtư sản từngcó thời làRobinsonCrusoe.Thếnhưngvào thờikìtuổithanhxuânsángtạocủamình,gãchưalàgãtưsản.Mãisaunàyanhtamớilắngđọngthànhkiểumẫugãtưsản.Sốphậncủagãtưsảncầnphảihiểumộtcáchbiếnđộng,anhtakhôngphảilúc nào cũng là cùng một kiểu mẫu. Cái tính cách hướng vềtươnglaiấycủagãtưsản,cáiýchívươnlêncaoấy,cáitínhcốlàmgiàu, cốgiành lấynhữngchỗđứngđầuấy, [những thứđó]tạorakiểumẫukẻngoilên.Thóingoilên[107]làthếgiớiquanphầnnhiềumang tính tưsảnvànóđối lậpsâusắcvớimọi tínhquýtộc.Tronggãtưsảnkhôngcótínhnguồngốc,anhtakhôngnhớrõnguồngốcvàquákhứcủamình,khácvớinhàquýtộclạinhớquákĩ.Chínhlàanhtachủyếuđãtạorathóisangtrọngxahoakhôngcóphongcáchvànôdịchcuộcsốngbằngthóisangtrọngxahoaấy.Trongthóisangtrọngxahoatưsản,cáiđẹptiêuvong.Thóisangtrọngxahoamuốntạonêncáiđẹpbằngcôngcụgiàusang,vàvìthếmàcáiđẹpsẽtiêuvong.Trongxãhộitưsảndựatrênquyềnlựccủađồngtiền,thóisangtrọngxahoapháttriểnchủyếudựavàothóinịnhđầmcủagãtưsản.Đànbà,đốitượngdụcvọngcủagã tưsản, tạora thóisùngbáisang trọngxahoa

không biết đến giới hạn. Và điều này cũng là tận cùng của vôdiệnmạo,mất đi phẩm giá cá nhân.Hữu thể con người tronghiệnhữunội tâmcủamìnhbịbiếnmấtvàđược thay thếbằngvây bọc của những thứ sang trọng xa hoa. Thậm chí cả hìnhtượngthânthểconngườicũngbịbiếnthànhnhântạo,vàkhôngthểnhậnra trongnókhuônmặtconngườinữa.Ngườiphụnữcủatưsản,mànhândanhhữuthểấygãtưsảntạorathếgiớihưảocủathóisangtrọngxahoavàphạmcáctộiác,[ngườiphụnữấy]gợichotahìnhảnhcủaconbúpbê,cáihữuthểnhântạođó.ỞđâytanhớđếntriếtlívềtrangphụccủaCarlyle.Marxđãnhìnthấyởgãtưsảnmộtsứmệnhtíchcực-pháttriểnsứcsảnxuấtvậtchất-vàvaitròtiêucực,thậmchítộilỗinữa-bóclộtgiớivôsản.ThếnhưngđốivớiMarxgãtưsảnthuầntúylàphạmtrùxãhộivàMarxđãkhôngnhìnthấymộtchiềusâuhơn.Gãtưsảncómộtkhuynhhướngkhôngsaochếngựđượclàtạoramộtthếgiớihư ảonôdịch conngười và làmbại hoại thế giới của cáchiệnthựcchânchính.Gãtưsảntạonênmộtvươngquốchưảonhất,phihiệnthựcnhất,đángghêrợnnhấttrongtínhphihiệnthựccủa nó - vương quốc của đồng tiền. Và cái vương quốc ấy củađồng tiền,mà trongđómọi hạt nhânhiện thựcđềubiếnmất,hùngmạnhthậtkhủngkhiếp,cóquyềnlựcthậtkhủngkhiếpđốivớiđờisốngconngười;vươngquốcđồngtiềndựnglênvàlậtđổcácchínhphủ,gâyracáccuộcchiếntranh,nôdịchquầnchúngcông nhân, sinh ra nạn thất nghiệp và tình trạng bần cùng,khiến cho đời sống của những con người thành đạt trong cáivươngquốcấy,ngàycàngtrởnênhưảohơn.LeonBloythậtcólí.Đồngtiềnlàthứhuyềnbí,trongquyềnlựccủađồngtiềncócáigìđó đầy bí ẩn. Vương quốc đồng tiền, cái tận cùng của vô diệnmạo,khiếnchobảnthânquyềnsởhữu làhưảo.Marxnói thậtchínhxácrằngchủnghĩatưbảnpháhủysởhữucánhân.

***

Gãtưsảncómốiquanhệđặcbiệtvớiquyềnsởhữu.Vấnđềgãtưsảnlàvấnđềtươngquangiữa“là [gì]”và“có[gì]”.Gãtưsảnđượcxácđịnhkhôngphảicăncứvàoviệcanhtalàgì,màcăncứvàoviệcanhtacógì.Theotiêuchíấyanhtaphánxétvềnhữngngườikhác.Gãtưsảncósởhữu, tiềnbạc,củacải,côngcụsảnxuất,địavịxãhội.Thếnhưngcáisởhữuấy,màvốnanhtađãgắn liềnvớinó,khôngcấuthànhbảndiệncánhâncủaanhta,tức là cái [nội dung] anh ta là gì. Bản diện cá nhân là cái [nộidung]conngười làgì,bảndiệncánhânvẫncònlại,khianhtakhôngcòncógìnữa.Bảndiệncánhânkhôngthểphụthuộcvàosở hữu, vào vốn liếng. Nhưng sở hữu phải phụ thuộc vào bảndiệncánhân,phải là sởhữucánhân.Phủđịnhchếđộ tưbảnkhôngphảilàphủđịnhbấtcứsởhữunào,màđúnghơnlàkhẳngđịnhsởhữucánhânvốnđãbịmấtđi trongchếđộ [tưbản]ấy.Nhưngsởhữucánhân làsởhữu laođộngvàhiệnthực.Khôngđược cho phép sở hữu là công cụ nô dịch và áp bức của conngườiđốivớiconngười.Quyềnsởhữutronghạtnhânhiệnthựccủanókhôngthểlàtạovậtcủanhànướchayxãhội.Nhànướcvàxãhộikhôngthểlàchủthểcủaquyềnsởhữu,bởivì[nhànướcvàxãhội]khôngthểlàchủthể.Chuyểngiaochochúngquyềnsởhữulàkháchthểhóa.Nhànướcvàxãhộichỉlàngườitrunggian,điềuphốivàđảmbảo,nhànướcvàxãhộiphảicản trởviệcsởhữutrởthànhcôngcụbóclột.Cảconngườiriêngbiệt,cảxãhội,cả nhà nước đều không thể là người sở hữu tuyệt đối. Trongchuyện này quyền sở hữu giống như chủ quyền. Không đượcchuyểngiaochủquyềntuyệtđốicủaquânvươngsangnhândân,cầnphảigiớihạnvàvượtquabấtcứchủquyềnnào.Khôngđượcchuyểngiaoquyềnsởhữutuyệtđốitừcáthểtưnhânsangnhà

nướcvàxãhội.Điềunàyắtcónghĩa làmộtnềnchuyênchếvàtìnhtrạngnôlệmới.Quyềnsởhữuđượcgiớihạnvàlàtươngđốitrongbảnchấtcủanó,nóchỉcóýnghĩachứcnăngtrongquanhệ với bản diện cá nhân. Quyền sở hữu duy nhất khả dĩ đượcchấpnhậnvàhiệnthực,ấylàchiếmhữu.Chỉcóthểkhẳngđịnhquyền sở hữunhư chiếmhữu, chứ không hơn được. Quyền sởhữuđốivớiconngườibaogiờcũnglàtươngđối,mangtínhchứcnăng,mangtínhnhânbản,hiệnhữuvìconngười.Quyềnsởhữuhoàn toàn không có tính thiêng liêng, con người mới thiêngliêng.Thếgiới tưsảnthayđổihẳn [ýnghĩa]quyềnsởhữu, làmchoquyềnsởhữuthànhphinhân,nóbiếnconngườithànhnôlệchosởhữu,nócăncứvàosởhữuđểxácđịnhquanhệvớiconngười. Và ở đây ta gặp phải hiện tượng thật đáng kinh ngạc.Nhữngkẻchốnglạichủnghĩaxãhội,tándươngchếđộtưbản,ưa thích nói rằng tự do và độc lập củamỗi con người gắn vớiquyền sở hữu. Nếu lấy đi quyền sở hữu của con người, nếuchuyểnquyềnsởhữuchoxãhộivànhànước, thìconngườisẽtrở thànhkẻnô lệ, sẽmấtđimọi tínhđộc lập.Thếnhưngnếunhưđiềuđólàđúng,thìđóchínhlàbảnánghêgớmkếttộichếđộ tư sản-tư bản tước mất quyền sở hữu của phần đông dânchúng.Điềuđóthừanhậnrằngngườivôsảnđangởtrongtìnhtrạngnôlệvàmấtđimọitínhđộclập.Nếunhưquyềnsởhữulàđảmbảochotựdovàđộclậpcủaconngười,thìtấtcảmọingười,tất cảkhông trừmộtai,phải cóquyềnsởhữu, thìkhôngđượcphépcóhiệnhữucủagiớivôsản.Đóchính là lênánquyềnsởhữutưsảnnhưkhôngthỏađáng,vốndĩ lànguồngốccủa tìnhtrạngnôlệvàápbức.Thếnhưnggãtưsảnmuốnquyềnsởhữuchỉchobảnthânmình,nhưnguồngốccủatựdovàđộclậpcủabảnthânmình.Anhtakhôngbiếtđếnthứtựdokhácbiệtvớitựdomàquyềnsởhữuđemlại.Quyềnsởhữuđóngvaitròhaimặt.

Sở hữu cá nhân có thể là đảm bảo cho tự do và độc lập. Thếnhưngsởhữucó thểbiếnconngười thànhnô lệ,nô lệcho thếgiớivậtchất,thếgiớicủacáckháchthể.Sởhữungàycàngmấtđiđặctínhcánhâncủanó.Đặctínhcủađồngtiền,kẻnôdịchvĩđạiđối với con người và nhân loại, là như thế. Đồng tiền là biểutượngcủavôdiệnmạo,đồngtiền làviệcđổichácvôdiệnmạocủamọithứlấymọithứ.Ngaycảgãtưsảnvớihọtênriêngcũngkhông còn là chủ thể của sở hữu nữa,mà thay bằng vô danhtính.Trongvươngquốcđồngtiềnhoàntoànkhôngởtronghiệnthực,màởtrongvươngquốcbằnggiấycủacácconsố,củacácsổsáchkếtoán,củacácngânhàng, thìchẳngrõai làngườisởhữuvàngườisởhữucáigì.Conngườingàycàngchuyểndịchtừvươngquốchiện thực sangvươngquốchưảo.Cái kinhkhủngcủavươngquốcđồngtiềncótínhchấtkép:quyềnlựccủađồngtiềnkhôngchỉxúcphạmngườinghèokhóvàkẻkhôngcósảnnghiệp,màcònnhấnchìmhiệnhữucủaconngườivàohưảovàphùvân.Vươngquốccủagãtưsảnkếtthúcbằngthắnglợicủahưảotrướchiệnthực.Hưảolàbiểuhiệncựcđoancủakháchthểhóahiệnhữucủaconngười.Tínhhiệnthựckhônggắnvớitínhkháchquannhưngườitahằngtưởng,màchínhlàvới tínhchủthể.Chủthểlànguyênkhởi,chứkhôngphảikháchthể.Chuyệnrất không ổn với quyền sở hữu đã thật rõ ràng ngay từ hiệntượng:khinóitớisởhữuvàtiềnbạclàcặpmắtconngườiláoliênthật kì lạ, người ta cảm thấy lúng túng khó xử. Hẳn là khôngđượccôngbằng,nếunóirằnggãtưsảnlúcnàocũngtưlợivàchỉnghĩ đến làm giàu. Gã tư sản có thể hoàn toàn không phải làngườitưlợivàvịkỉ,anhtacóthểcótìnhyêubấtvụlợiđốivớitinhthầntưsản;thậmchítìnhyêubấtvụlợiđốivớiđồngtiềnvàđốivớiviệclàmgiàucũnglàkhảdĩ.MaxWeberđãchứngtỏthậtđầyđủrằng,tronggiaiđoạnđầucủachủnghĩatưbảnđãcócái

màôngtagọi làkhổhạnhnội tâm[108].Gã tưsảncó thể làngườikhổhạnhvàhoàntoànkhôngnghĩtớinhữngvuithúvàtiệnnghicủacuộcsống,anhtacóthểlàngườicótưtưởng.Cũnglàkhôngđúng,khinóirằngcuộcđờicủagãtưsảnthậthạnhphúc.Nhữngnhàthôngtháitoànthếgiớiởmọithờiđạiđềuđãnóirằng,giàucó,tiềnbạckhôngđemlạihạnhphúc,điềunàyđãtrởthànhlờisáomòn.Đốivớitôiquantrọnghơncảlàkhẳngđịnhrằng,bảnthângãtưsảnlàkẻnôlệvàbiếnnhữngngườikhácthànhnôlệ.Một sứcmạnhvôdiệnmạonôdịch [người ta], cảgã tư sản, cảngườivôsảnđềuởtrongquyềnlựccủanó,nónémhiệnhữucủaconngườivàotínhkháchthể.Gãtưsảncóthểlàngườirấtthiệntâm,cóthể,vàcũngthườngnhưthế,làngườigìngiữcácchuẩnmực [đạođức].Nhưngđịavị thống trị làmgã tưsảnđồibạivềđạođức.Bấtcứgiaicấpnàothốngtrịcũngbịđồibạivềđạođức.Thống trị thông qua làmgiàu gây ra đồi bại về đạo đứcnhiềuhơncả.

Thậtngâythơ,khinghĩrằngchỉbằngthayđổichếđộxãhộilàcóthểchiếnthắngvàtiêudiệtđượcgãtưsản,vídụnhưthaychếđộtưbảnbằngchếđộxãhộichủnghĩahaycộngsảnchủnghĩa.Gãtưsảnlàvĩnhcửu,anhtasẽvẫncònmãichođếnkếtthúccácthờiđại,anhtabiếnđổivàthíchnghitheonhữngđiềukiệnmới.Gãtưsảncóthểtrởthànhngườicộngsản,haylàngườicộngsảncó thể trở thànhgã tưsản.Đó làvấnđềcấu trúc tâmhồn,chứkhôngphảicấutrúcxãhội.Tấtnhiêntừđâykhôngsuyrarằngkhông cần thay đổi cấu trúc xã hội. Thếnhưng khôngnên tinrằngcấutrúcxãhộisẽtựđộngtạoraconngườimới.Chủnghĩaxãhộivàchủnghĩacộngsảnvềmặttinhthầncóthểmangtínhchất tư sản, có thể thực hiện phân phối tính tư sảnmột cáchcôngbằngvà chiađều.Gã tư sảnkhôngnghiêmchỉnh tin vàohiệnhữucủamộtthếgiớikhác,khôngtinngaycảkhiđangrao

giảngmộtcáchhìnhthứcniềmtin tôngiáonàođó.Phẩmtínhcủatôngiáođốivớianhtađượcđobằngnhữngtrợgiúpmàtôngiáoấyphụcvụchoviệcxếpđặt thếgiannàyvàduy trìđịavịcủaanhtatrongthếgiannày.Gãtưsảnsẽkhôngmạohiểmhisinhmộtthứgìđótrongthếgiannàyvìmộtthếgiớikhác.Gãtưsảnưanóirằng,thếgiớitiêuvongvàtậnthế,khinàotìnhtrạnghùngmạnhkinh tếcủaanh ta tớihồikết thúc,khisởhữucủaanhtabị lunglay,khinhữngngườicôngnhânđòihỏi thayđổiđịavịcủahọ.Nhưngđóchỉ là lối tutừước lệ.Gãtưsảnkhôngcảmnhậnđượctậnthếvàphiênxửánkhủngkhiếp.Viễncảnhtậnthếxalạvớianhta,anhtakhôngcómẫncảmvớivấnđềtậnthế.Trongtậnthếcóthứgìđómangtínhcáchmạng,tinbáovềcáochungcủavươngquốctưsảnlúcgiữachừng.Gãtưsảntinvàotínhvôhạnvươngquốccủamìnhvàrấtcămhậnđốivớitấtcảnhữnggìgợiđếncáochungấy.Nhưngđồngthờichínhgãtưsảnlạilàhìnhảnhmangtínhtậnthế,tronghìnhảnhcủaanhtacómộtđầumốicủanhữngcáochungcủalịchsửthếgiới.Phầnnàothếgiannàykếtthúcvìhiệnhữugãtưsản,giảsửkhôngcógãtưsảnthìthếgiannàyắtđãchuyểnsangvĩnhhằng.Gãtưsảnkhông muốn kết thúc, anh ta muốn ở mãi trong giữa chừngkhôngbaogiờkếtthúc,vàchínhvìvậymàsẽcókếtthúc.Gãtưsảnmuốncóvôhạnvềsốlượng,nhưngkhôngmuốncáivôhạnphẩmtính,vốnlàcáivĩnhhằng.Việcthựchiệngãtưsảndiễnrabằngnhữngcungcáchkhácnhau,đốilậplạiviệcthựchiệnbảndiệncánhân.Thếnhưnggãtưsảnvẫncònlàconngười, tronganh ta vẫn cóhình tượng củaThượngĐế, đơn thuầnanh ta làngườitộilỗi,tưởnglầmtộilỗicủamìnhlàchuẩnmực,cầnphảiđốixửvớianhtanhưvớiconngười,nhưmộtbảndiệncánhântrongtiềmnăng.Thậtxấuxatồitệ,nếuxemxétgãtưsảnthuầntúynhưkẻthùcầnphải tiêudiệt.Nhữngkẻmuốnlàmchuyện

nàychính lànhữngkẻmuốnchiếmchỗcủagã tư sảnvàbiếnthànhnhữnggã tưsảnmới,nhữngtênnhàgiàumới.Cầnphảiđấu tranhvới tình trạng thống trị củagã tưsản,đấu tranhvớitinh thần tư sản, dù nó xuất hiện ở đâu đi nữa.Nhưng khôngđượcbắtchướcnó,khôngđượcxemnónhưphươngtiện.Gãtưsảnphản bội lại nhân tính, nhưng ta không được phản bội lạinhântínhtrongquanhệđốivớianhta.

2.aCÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦA

CÁCHMẠNG.HÌNHTƯỢNGKÉPCỦACÁCHMẠNG

Cáchmạnglàhiệntượngvĩnhcửutrongcácsốphậncủacácxãhộiloàingười.Cáccuộccáchmạngxảyravàotấtcảcácthờiđại,chúngcótừthờicổđại.ỞAiCậpcổđạiđãcórấtnhiềucuộccáchmạng,vàchỉởkhoảngcách[thờigian]rấtxa,nómớicóvẻnhưtoànvẹnvàgâykinhngạcbởitrậttựngôithứcủanó.ỞHiLạpvàLaMãcũngđãcókhônghềíthơnnhữngcuộccáchmạng.Trongmọithờiđạinhữnggiaicấplaođộngthấphènbịápbứccủaxãhộiđânổiloạn,khôngchấpnhậncamchịuhơnnữanỗisỉnhụcvàtìnhtrạngnôlệ,vàlậtđổtrậttựngôithứtưởngchừngnhưvĩnhcửu.Chẳngcógìlàvĩnhcửu,chẳngcógìlàdoThượngĐế thiết lậpnênở trong thế giới khách thể cả.Chỉ cómột cânbằngtạmthờivàmộtbìnhanbềngoàikhôngbềnvữnglàkhảdĩđạtđượcmàthôi.Trongmộtthờikìtươngđốingắnngủi,ngườita quen với tình trạng không có khủng hoảng, chiến tranh vàcáchmạng.Nhưngnềntảngthìbaogiờcũngnhưởtrênnúilửa

vậy.Nhữngnăm tháng tươngđối cânbằngvàbìnhyênquađithậtnhanh,phúnthạchphunra từ trong lòngđất,nhữngmâuthuẫnkhông thể khắc phục trởnên gay gắt.Những cuộc cáchmạng, vốn làkhông tránhkhỏi tronghiệnhữucủa cácxãhội,gâynỗikinhhoàngvàghêtởmchomộtsốngườinày,nhưnglạitạorahivọngvềmộtcuộcsốngmớitốtđẹphơnđốivớimộtsốngười khác. Ông chủ của thế gian này điều hành xã hội conngườitrongtrángụy.Vìvậymàthậttựnhiênlàcứtheođịnhkìlạixảyranhữngcuộcnổiloạnchốnglạiviệcđiềuhànhấy.Thếnhưngchẳngbaolâusauôngchủcủathếgianlạilàmchủđượcnhững cuộc nổi loạn chống trá ngụy đó và lại tạo ra trá ngụymới. Tính chất hai mặt của cách mạng nằm trong điều này.PhiêntòaxétxửcủaThượngĐếđượcthựchiệntrongcuộccáchmạng.Trongcuộccáchmạngcó thờikhắc tận thế, tựahồnhưđangđếngầnkết thúccủa thời gian.Thếnhưngcáchmạng làbệnhhoạn,nóchứngtỏrằngđãkhôngcóđượcnhữngsứcmạnhsángtạođểcảicáchxãhội,rằngcácsứcìđãchiếnthắng.Trongcáchmạngcóyếutốácquỷ,trongcáchmạngxảyrabùngnổcủatinh thần trả thù, cămhậnvàgiết chóc.Trongcáchmạng lòngthùhận được tích tụ luôn luôn tác động và chiến thắngnhữngcảmxúcsángtạo.Chỉcóthểmongướccóđượccuộccáchmạngmàởđókhông có yếu tố ácquỷ, thếnhưngyếu tố ấy vào thờikhắcnhấtđịnhbaogiờcũngchiếnthắng.Cáchmạngđứngdướikíhiệutựdoởmứcđộrấtnhỏbé,nóđứngdướikíhiệucủađịnhmệnhởmứcđộlớnhơnnhiều.Cáchmạnglàđịnhmệnhcủacácxãhộiconngười.Trongcáchmạngconngườimuốngiảiphóngkhỏitìnhtrạngnôlệvàonhànước,vàogiớiquýtộc,vàogiớitưsản, vàonhững vật thiêng và thần tượngđầydục vọng, nhưngngay lập tứcnhữngthầntượngmới,nhữngvật thiêngtrángụymớilạiđượctạonênvàngườitalạirơivàotìnhtrạngnôlệcho

nềnchuyênchếmới.Herzenvốnlànhàcáchmạngvàlàngườitheochủnghĩaxãhội.Nhưngôngkhôngbịmêhoặcbởinhữngảotưởngđầylạcquan,ôngcócáinhìnsắcbénvềtươnglai.Ôngkêugọitiếnhành“cuộcđấutranhcủaconngườitựdovớinhữngkẻđigiảiphóngnhânloại”.Ôngnóirằngnhữngđámđôngquầnchúng“hiểubìnhđẳnglàcáiáchđượcchiađều”vàrằng“chânlíthuộcvềthiểusố”.Ôngthốtlên:“Sẽkhôngcótựdochothếgian,chừng nào tất cả những thứ tôn giáo chính trị còn chưa biếnthànhnhữngđiềunhânbản,giảndị”,và“cămghétvươngmiệnchưađủ,cầnphảikhôngkínhtrọngcảkiểumũPhrygie[109]nữa;thừanhậnviệcphỉbánghoànggia làkhôngcótội thìchưađủ,cần phải thừa nhận việcmị dân là tội lỗi”. Điều này có nghĩarằngHerzen làngười theocábiệt luậnvà tínhchấtcáchmạngcủaôngmang tínhcábiệt luận,mặcdùcơ sở triếthọc củacábiệtluậnởnơiôngrấtngâythơvàyếuớt.Điềuđócũngcónghĩarằng ông hoàn toàn không bị mê hoặc bởi huyền thoại cáchmạng.Ôngmuốn lànhà cáchmạngmàvẫngiữ tựdo của conngười,giữchomìnhtựdođầyđủtrongxétđoán.Đâylàđiềucựckìkhókhăn.Cuộccáchmạngkhókhănnhất,vốnvẫncònchưađượcthựchiệnvàvốnlàcuộccáchmạngcăncơnhấttrongcáccuộccáchmạng,ấy làcuộccáchmạngmangtínhcábiệt luận,cuộc cáchmạng nhân danh con người, chứ không nhân danhmột xã hội này hay xã hội kia. Theo ý nghĩa chân chính, cáchmạngtrongchiềusâulàthayđổinhữngnguyênlímàxãhộidựavào,chứkhôngphảilàcuộcđổmáuvàongàynàyhayngàykia.Bản diện cá nhân theo ý nghĩa chân chính trong chiều sâu làmang tính cách mạng, còn đám đông quần chúng bao gồmnhữngconngườitrungbình,làmangtínhbảothủ.Bảnchấttựphát của cáchmạng bao giờ cũng là phản-cá biệt luận, tức làphảnđộng,nóluônkhôngthuậnlợichotựdotinhthần,chotự

docủabảndiệncánhân,chotựdocủanhữngxétđoáncánhân.Cách mạng bao giờ cũng hướng đến chống lại bạo ngược vàchuyên chế, nhưng vào thời khắc nhất định của cuộc xoaychuyểncủanóthìnólạitạoranềnchuyênchínhvàchuyênchế,bãibỏmọiquyềntựdo.Cáchmạnglàchiếntranh,nóchiaxãhộilàmhaiphevànótựthựchiệnmìnhbằngphươngcáchchuyênchínhquânsự.Cáchmạngchỉ có thểđưa ranhữngkhẩuhiệudânchủ,thếnhưngnềndânchủchỉthíchhợpchođờisốnghòabìnhvàhoàntoànkhôngthíchhợpchocáchmạng.Cáchmạnghàmnghĩagiánđoạntrongpháttriểncủaxãhội.Tínhliêntục,haynhưđôikhingườitaưanói“tínhhữucơ”củapháttriển,làảo tưởng. “Tính hữu cơ”mang tính không tưởng và không cóthực còn nhiều hơn là tính cáchmạng-gián đoạn. Tai họa dễthựchiệnhơnnhiềusovớipháttriểnhòabìnhgiữtrungthànhvớitruyềnthống.Nhữngkhuynhhướngcựcđoanhiệnthựchơnnhiềusovớinhữngkhuynhhướngônhòa.Cácxãhộiconngườiđi qua cái chết trong phát triển củamình. Để sống lại thì cầnphảichết.Quákhứtộilỗiđượcđưalênthánhgiá.Cáchmạnglàcáichếtbộphận,trongcáchmạngcónhiềuthứvànhiềungườibịchết.Cuộcsốngmớiđiđếnquacáichết.Thếnhưngcáicuộcsốngmớiấythườnglạikhôngphảinhưcácnhàcáchmạnghìnhdung.Cảconngườivàcảnhândânđềutrảiquaphânđôivàbấthạnh(ýthứcbấthạnhcủaHegel).Khôngcóđiềunàythìkhôngthểđạtđượchàihòavàđầyđủ.Trênthếgiannàykhôngthểcóđượcgiatănghạnhphúctronghòabình.Nhữnggiaicấpđãtừngđượctươngđốiyênổnvàhạnhphúcsẽphảitrảiquabấthạnhvàtiêuvong.Ảotưởnghạnhphúcvàbìnhanvôbiênlàmộttrongnhữngảotưởngbậybạnhất,đặcbiệtkhinódựatrênbấtcông,thếnhưngcócôngbằngtànnhẫn,bấtnhântính,côngbằngcủasốkiếp.

Thậtnựccườivàngâythơnếubànluậnvềcáchmạngtừquanđiểmcủanhữngchuẩnmựchợp lívàđạođức.Cáchmạngbaogiờcũngkhônghợplívàvôđạođức.Cáchmạnglàphilítínhvềbảnchất,trongcáchmạngcótácđộngcủanhữngsứcmạnhtựphát và thậm chí điên rồ, vốn luôn hiện hữu trong đám đôngquầnchúng,nhưngđượckiềmchế cho tớimột thời khắcnhấtđịnh.Trongnhữngcuộccáchmạngcũngnhưphảncáchmạng,nhữngbảnnăngbạodâmvốnluôncótrongkhảthểởconngười,được lộnghành.Ởđây tagặpmộtnghịch lí chủchốt củacáchmạng.Cáchmạnglàphilítính,thảlỏngchocácbảnnăngphilítính,nhưngđồng thờinó lại luôn tuân theonhữngýhệduy lí,trongcáchmạngxảyranhữngquátrìnhduylíhóa.Ngườitasửdụngnhữngsứcmạnhphilítínhđểthựchiệnnhữngkhẩuhiệuduylí.Nhữngtruyềnthốngphilítínhcủaquákhứ,thườngcũnglànhữngtruyềnthốngxằngbậyvàkhôngcôngchính,đượctíchtụhàng trămnămdài lâu và vốnđãngăn cản cuộc sốngpháttriển,naybịlậtnhàotheokiểucáchmạngvàđượcthaythếbởiviệctổchứchợptí.Cáitươnglaimàcáchmạngcóthamvọngtạora,baogiờcũng làmột tương laiduy lí, trongtương lai lí trísẽchiếnthắng.Thếnhưnglítríchiếnthắngnhờvàocuộcnổiloạncủanhữngsứcmạnhphilítính.Mốiquanhệnhưthếgiữaphilítínhvàduy lí chúng ta thấyđược tronghai cuộccáchmạngvĩđạinhất-cáchmạngPhápvàcáchmạngNga.Nhữngngườihoạtđộngtíchcựccủacáchmạngtrànđầycảmxúctrảthù,vốnkhảdĩ giải thích được, nhưng những cảm xúc ấy lại thể hiện quanhững hình thức phi lí-tự phát và thậm chí điên rồ nữa. Cáchmạngbaogiờcũngbịcùmchặtbởilòngcămthùsâuđậmđốivớiquákhứ,vàcáchmạngkhôngthểhiệnhữu,khôngthểpháttriểnvàgiatăng,nếuthiếukẻthùđứnglêntừquákhứđángcămghét.Khimàkẻthùấyđãkhôngcòntronghiệnthựcnữa,thìngườita

bịađặtra,nuôidưỡngvàsốngbằnghuyềnthoạivềkẻthù.Điềuthiện phụ thuộc vào điều ác, cáchmạng phụ thuộc vào phảnđộng.Lòngcămthùcổvũ.Trongcáchmạng,vàcảtronglịchsửnóichungcũngvậy,huyềnthoạiđóngmộtvaitròtolớnhơnrấtnhiềusovớihiện thực.Thếnhưngcómột tácđộngkhácđóngvai tròquyếtđịnh trongcáchmạng-ấy là tácđộngcủanỗisợhãi.Nhữngngườiđiềuhànhcáchmạngđứngtrênđỉnhcaocủanó,baogiờcũngsốngtrongnỗisợhãitộtđộ,họkhôngbaogiờcảmthấymìnhvữngchắc.Quyềnlựcnóichungđềugắnvớinỗisợhãi.Nỗisợhãiấytrướchếtquyếtđịnhtínhtànbạocủacáchmạng,tínhtấtyếucủakhủngbốngựtrịtrongcáchmạng.Kẻbịámảnhbởinỗi sợhãibaogiờ cũngbắtđầu theodõi truyđuổi[ngườikhác].Conngườibịmắcchứngcuồngsitheodõitruyđuổilàconngườithậtnguyhiểm,lúcnàohắntacũngcóthểtheodõitruyđuổi.Khôngcóainguyhiểmhơnnhữngkẻbịámảnhbởinỗisợhãi,nhìnđâucũngthấycácmốinguy,cácâmmưu,cácmưusát.Chính lànhữngkẻnhư thế,bịbao trùmbởi tácđộngcủanỗisợhãi,cóthểlànỗisợhãithúvậtvàhuyềnbí,đãtạoracáctòaánchốngdịgiáo,nhữngcuộctratấn,nhữngmáychém,chúng thiêu [người] trên giàn lửa, xử chém và bắn giết vô sốnhữngconngười.Nhữngcuộctruybức,tratấnvàxửtửnhữngngườitheodịgiáocũnglàdonỗisợhãigâynên.Nỗisợhãitrướccáiácvànhữngácnhân(tứclànhữngngườibịxemlàácnhânbởimộtđứctinhaymộtquanđiểm) làmột trongnhữngcáiáclớnnhấtcủađờisốngconngườivàlịchsửconngười.Nỗisợhãiấy làmméomóbảnchấtconngười, làmmờtối lương tâmconngười, thường biến con người thành thú dữ. Điều này xảy ratrong các cuộc cáchmạng và phản cáchmạng, vốn là nhữngbiếncốvềmặttâmlíhọcrấtgiốngvớicáccuộcchiếntranh,vàđiềunàycũngxảyratrongchiếntranh.Rấtnguyhiểm,khicon

ngườithuầntúybịquyếtđịnhbởiphảnứngtiêucực,khianhtahoàntoàntậptrungvàocáiácđangngựtrịtrongýthứccủaanhta.Cáchmạngkhởiđầucóthểdophẩmgiáconngườicánhânvươnlêncao,cáiphẩmgiávốnbịcuộcsốngcũchàđạp,cóthểdoxétđoáncánhânvềcuộcsống.Thếnhưngởtrongbảnthânmôi trường cáchmạng thì xét đoán cá nhân và lương tâm cánhânbaogiờcũngbịsuyyếuđivàbịthaythếbởiýthứctậpthểvàlươngtâmtậpthể.Trongcáchmạngxảyraquátrìnhkháchthểhóa,làmxalạbảnchấtconngười,đưanóvàothếgiớikháchthể,trongkhiấylẽramộtcuộccáchmạngchânchínhvàcăncơphảilàthắnglợitrướcmọithứkháchthểhóavàquáđộbướcvàotínhchủthểtựdo.Nỗisợhãidoviệcnémhiệnhữurabênngoàidẫnđếnphânchiathếgiớithànhhaiphetheokiểuchiếntranh.Thếgiớithùđịchhóaralàđượcthốngnhấtvàbịphổquáthóa,trongthếgiới thùđịchấykhôngcòncóthểgặpđượccái“anh/chị”nữa,màchỉcóthểgặpđượccái“khôngphảitôi”.Gianhậpvào cái “không phải tôi” thù địch ấy là những thế giới rất đadạng.NỗisợhãibaogiờcũngýthứctheokiểuMa-nigiáo,chiathếgiới thànhvươngquốccủaThiệnvàÁc.Mứcđộ tập trung tolớncủaýthức,mứcđộcăngthẳngtolớncủađấutranhđượctạorabằngcáchnhưvậy.Còntronghiệnthựcthì ítnhiềuở tấtcảcácpheđềuvẫnlànhữngconngườiấy,vớinhữngbảnnăngcủahọ,vớikhảnăngbịthôimiênvàlâynhiễm,vớinhữngcơnbùngnổtànbạo,cũngnhưvớibảnnăngnhânbảnvàkhảnăngđồngcảmthươngxótvà lòng tốt.Và thôngthườngthìcáixấuchiếmưuthếtrướccáitốt.Tấtnhiênlàcónhữngđảngpháilàhiệnthânchotậptrungnhữngbảnnăngxấu.Khôngcóthứgìlàmméomóbảnchất conngườinhiềuhơn lànhữngý tưởng cuồng si.Nếuconngườibịmộtýtưởngchiếmlĩnh,chorằngtoànbộcáiáccủathếgianlàởtrongbọnDoThái,trongcáchộiviênTamđiểmhay

trongnhữngngườiBolshevik, trongbọn theodịgiáohay tronggiớitưsản(khôngphảilàhiệnthực,màlàbịađặt),thìngaynhưmộtconngười tốtnhấtcũngsẽbiến thànhthúdữ.Đây làhiệntượngthậtđángchúýcủatìnhtrạngnôlệcủaconngười.ChắccólẽMaratđãluônlàconthúdữ.ThếnhưngvềRobespierrethìngườitanóirằng,giảsửôngtasốngvàothờihòabìnhyênổn,thìchắc ông ta cũng đã làmột nhân viên công chứng tỉnh lẻ đầynhân đạo, tốt bụng, thương người. Và chắc có lẽ vàomột thờibuổikhácthìhẳnDzerginskycũngđãlàmộtconngườituyệtvời,khôngnhữngkhônghềkhátmáu,màcònđầydịudàngvàyêuthương.Torquemada[110]đượcbiếtlàtheobảnchấtôngtacólẽlàngườitốtbụngvàthươngngười.

***

Các cuộc cách mạng theo đuổi những mục đích vĩ đại giảiphóng conngười khỏi ách ápbức vànôdịch.Nhữngngười đãchuẩnbịcáchmạnglànhữngconngườianhhùng,sẵnsànghisinh và cống hiến cuộc đờimình cho lí tưởng. Thế nhưng vàothờikìthắnglợicủacáchmạnghọlạihủydiệttựdokhôngchừalạichútgì,chophéptựdoíthơnrấtnhiềusovớinhữngthờikìtrướccáchmạng,vàcácnhàhoạtđộngcáchmạngcầmquyềnthườnglàhungbạo,tànácvàtựlàmnhơmìnhbằngmáungười.Cùngmộtnhàcáchmạngấy,nhưngvàothờitrướccáchmạngvàsau cách mạng lại là những con người hoàn toàn khác nhau,thậmchícảkhuônmặtcũngkhácđi,khôngnhậnrađược.Điềukinh khủng gắn với cáchmạng hoàn toàn không phải ở trongnhữngmụcđíchmàcáchmạng theođuổi.Thông thườngđó lànhữngmụcđíchtựdo,côngbằng,tìnhanhemvànhữnggiátrịcaođẹpkhác.Điềukinhkhủnglàởcácphươngtiện.Cáchmạng

tìmcách chiến thắngbằngmọi giá.Thắng lợi bằng sứcmạnh.Cái sức mạnh ấy tất yếu chuyển thành bạo lực. Sai lầm địnhmệnhcủacácnhàhoạtđộngcáchmạnggắnliềnvớiquanhệđốivới thời gian. Hiện tại bị xem thuần túy là phương tiện, còntươnglai làmụcđích.Vìvậymàbạolựcvànôdịch,tànbạovàgiếtngườiđượcthiếtlậpđểchomaisaucóđượctựdovànhânbản,cuộcsốngkinhkhủngchohiệntại,cuộcsốngthiênđườngchomaisau.Nhưngbímậtvĩđạiđượcchegiấulàởchỗphươngtiện quan trọng hơn mục đích. Chính là những phương tiện,những cách thức, chứng tỏ tinh thần nào thâm nhập vào conngười.Căncứvàotínhthanhsạchcủacácphươngtiện,căncứvào tính thanh sạch của các cách thức, anh sẽnhậnbiết đượcnhữngconngườithuộctinhthầnnào.Cáitươnglaimàmụcđíchcaocảsẽđượcthựchiệnởđó,sẽchẳngbaogiờtớiđược,trongcáitươnglaiđósẽlạichỉcónhữngphươngtiệnbỉổiấymàthôi.Bạolựckhôngbaogiờdẫnđếntựdo,lòngcămthùchẳngbaogiờdẫnđến tình anh em, phủnhậnnhânphẩmcủamột bộphậnnhân loại thùđịch chẳngbaogiờdẫnđến thiết lậpđượcnhânphẩm.Trongthếgiớikháchthểgiánđoạnđượcthiếtlậpgiữacácphươngtiệnvàcácmụcđích,giánđoạnấykhôngthểcó tronghiệnhữuđíchthựccủathếgiớichủthể.Địnhmệnh,sốkiếpcủacáchmạnglàởchỗnótấtyếudẫnđếnkhủngbố.Cònkhủngbốlại là mất tự do, tự do của mọi chuyện, tự do cho tất cả mọingười. Lúc ban đầu cáchmạng thường trong sạch, cáchmạngtuyênngôntựdo.Thếnhưngtheoquátrìnhpháttriểntựtạicủanó,dophépbiệnchứngđầyđịnhmệnhcủanó,tựdosẽbiếnmấtvàbắtđầuvươngquốccủakhủngbố.Nỗisợhãiphảncáchmạngbaotrùmlêncáchmạng,cáchmạnghóađiênrồvìnỗisợhãiấy.

Nỗisợhãigiatăngtheomứcđộthắnglợicủacáchmạng,vànótrởnêncựcđại,khicáchmạngchiếnthắnghoàntoàn.Đâylà

nghịchlícủacáchmạng,cũngcóthểlànghịchlínóichungcủathắnglợi.Ngườichiếnthắngkhôngtrởnênrộnglượngvànhânbản,anhtatrởthànhkhôngbiếtthươngxótvàtànbạo,anhtabịámảnhbởikhátvọngtiêudiệt.Thắnglợilàđiềuđángsợtrêncõitrần gian này. Đau khổ thay cho những kẻ chiến thắng, chứkhôngphảichonhữngngườichiếnbại!Thôngthườngngười tathấy những người chiến bại trở thành những nô lệ. Người takhôngnhìn rahiện tượngsâusắchơn -nhữngkẻchiến thắngtrởthànhnôlệ.Kẻchiếnthắngítkhinàolàngườitựdo,anhtalàkẻbịnôdịch,lươngtâmvàýthứccủaanhtabịmờtốiđi.Khủngbốlàmộttrongnhữnghiệntượngđêtiệnnhấtcủađờisốngconngười, là tình trạng sađọa của conngười, là tình trạngmờ tốicủahìnhtượngconngười.Kẻthựchànhkhủngbốkhôngcònlàbảndiệncánhânnữa,hắntaởtrongquyềnlựccủanhữngsứcmạnhácquỷ.Tôichủyếucóýnóiđếnkhủngbốmangtínhtậpthể,cótổchức,đượcthựchànhbởinhữngngườiđãleolênđượcquyềnlực.Khủngbốlàsảnphẩmcủanỗisợhãi.Trongkhủngbốcácbảnnăngnô lệ luôn luônchiến thắng.Vàkhủngbốkhôngsaothựchiệnđượcmàlạikhôngcódốitráđầyquáiđản,nóluônluôntìmđếnnhữngbiểutrưngtrángụy.Khủngbốcáchmạngvàkhủng bố phản cách mạng là hiện tượng cùng một cấp độ.Khủngbốphản cáchmạng lại cònđê tiệnhơnvà ít đượcbiệnminh hơn. Địnhmệnh của cáchmạng là ở chỗ nó chứa đựngtrong mình hạt giống mà từ đó phát triển nên thói độc tài.Chuyênchếcủađámđôngbaogiờcũngđộctài.Tấtcảcáccuộccáchmạngđềukếtthúcnhưvậy.Nỗisợhãichẳngbaogiờđemlại điều gì tốt lành.Nhà độc tài, kẻ chuyên chế, bạo chúa đềusinhratừnỗisợhãivàkhủngbố.Tấtcảnhữngcuộccáchmạngkhôngmangtínhchấttinhthần,màdựavàothếgiớikháchthểđãmấtđitựdo,đềulànhưthế.Lẽracáchmạngphảiluônđem

theomộtcuộcđờimới.Thếnhưngbảnchấtcủathếgiới,kháchthểlàởchỗtrongcáimớibaogiờcũngcócáicũtồitệnhấtgianhậpvào.Chorằngcáchmạngđoạntuyệtvớicáicũlàảotưởng,cáicũchỉmangdiệnmạomớimàthôi.Tìnhtrạngnôlệcũthayyphục,bấtbìnhđẳngcũcảibiếnthànhbấtbìnhđẳngmới.

Huyềnthoạivềcáchmạngluônđượctạoravàcáchmạngvậnđộng theo động lực học của huyền thoại. Đáng kinh ngạc làkhôngphảichỉcótrítưởngtượngcủađámđôngquầnchúngtạorahuyềnthoại,cảcácnhàbáchọccũngtạorahuyềnthoậi.Conngườicónhucầukhôngsaocưỡngnổilànhâncáchhóanhữngsứcmạnhvàphẩmtínhkhácnhau.Cáchmạngcũngđượcnhâncáchhóavàđượchìnhdungnhưmộthữuthể.Cáchmạngcũngđược thiêng liêng hóa nữa. Cách mạng cũng biến thành thầnthánhynhưnềnquânchủvàchếđộtrướccáchmạng.Cáiviệcnhân cáchhóa và thiêng liêng hóa cáchmạng ấy chính là tàntíchcủaquákhứtrongnó.Trênthựctếcáchmạngcũngchẳngthiêng liêng gì, cũng hệt như nền quân chủ chẳng hề thiêngliêng,cũnggiốngnhưchẳngcógì làthiêngliêngtrongthếgiớikhách thể. Cái thiêng liêng chỉ có trong thế giới chủ thể. Giảiphóngđíchthựckhỏitìnhtrạngnôlệsẽkhôngđểchocótấtcảnhữngnhâncáchhóavàthiêngliênghóanhưthế.Cáchmạngcóthểlàtấtyếu,cáchmạngcóthểlàcôngbằng,nhưngcáchmạngkhôngthể làthiêngliêng,cáchmạngbaogiờcũngtội lỗi,cũngtộilỗinhưcáichếđộmànóchốnglạivậy.Chủquyềncủacáchmạng cũng là điều trá ngụy, giống như bất cứ chủ quyền nàotrênthếgiannày.Cáchmạngvềmặttâmlíhọclàphảnứnglại.Cáchmạngbùngnổ,khinàokhôngcònchịuđựngđượclâuhơnnữa.Trongcao tràocủacáchmạng,khinhiệtđộ lênđếnđỉnhđiểm,thìpháhủymạnhhơnsángtạo.Việcxâydựngtíchcựcbắtđầumuộnhơn.Đốivớisiêuhìnhhọccáchmạngthìmốiquanhệ

với thời gian là lí thú hơn cả. Nếu như thời gian nói chung lànghịchlí,thìtrongmốiquanhệcủacáchmạngđốivớithờigian,nghịchlíấyđạttớiđộgaygắtnhất.Cáchmạngđangxảyratronghiệntại,vànhữngconngườicủacáchmạngởtrongquyềnlựccủanhữngtựphátthuộcthờihiệntại.Nhưngđồngthờilạiphảinói rằng cáchmạng không biết đến thời hiện tại và không cóthờihiệntại,nóhoàntoànhướngvềquákhứvàtươnglai.Cáchmạng có tính thù dai, nhưng không có kí ức. Thoạt tiên cáchmạngchorằngcóthểtiêudiệthoàntoànquákhứ,khôngđểlạigìhết.“Chúngtaquétsạchhếtquákhứ”[111].Mộtảotưởngthậtnguxuẩn.Cóthểtiêudiệtmọithứbấtcôngvànôdịchcủaquákhứ,có thể tiêu diệt những thứ thuộc về thời gian lịch sử, nhưngkhông thểnào tiêudiệtđượcnhữnggì thuộcvề thời gianhiệnsinh,cóthểtiêudiệtđượclịchsử,nhưngkhôngthểnàotiêudiệtđượcsiêulịchsử.Dầndầnkíứcquaytrởlạivớicáchmạng,cáchmạngbắtđầuhồitưởnglạiquákhứ.Kíứctạonênlịchsử.Mấtkíứclàlịchsửcũngbiếnmất.Đángkinhngạclàkíứcbịnhầmlẫntrongchínhcuộccáchmạng.Cáchmạnggâyngạcnhiênvìtháiđộvôơncủanó,nókhôngbiếtcảmơnđốivớinhữngngườiđãtạoranó,nhữngngườiđãcổvũchonó,nógiếtchóchếtsạch.Đâycólẽlàmộtnétđêtiệnnhấtởcáchmạng.Trongthờikìcáchmạng, nhất là trong thời kì kết thúc của nó, lịch sử của cáchmạngkhôngthểviếtrađược,nhữngnhàhoạtđộngchủchốtcủacáchmạngrơirụngkhỏilịchsửấy.Đâylàhiệntượngđiểnhình.Điềunàyđượcgiảithíchrằngcáchmạnglàmộtbệnhhoạngaygắtcủathờigian,nóchỉbiếtđếnquáđộvàmọithứđượcđánhgiátheotínhhữuíchchoviệcquáđộ.Điềuđặctrưngchotháiđộcủacácnhàcáchmạngđốivớithờigian,làhọthườngcựckìbiquanđốivớiquákhứvàcựckìlạcquanđốivớitươnglai.Đólà“bướcnhảyvọttừvươngquốccủatấtyếusangvươngquốccủa

tựdo”.Mốiquanhệnhưthếđốivớiquákhứvàtương lai làrấtđặctrưngchochủnghĩaMarx.Trênthựctế,chẳngcócơsởchothái độ lạc quanđối với quá khứ, như ở nhữngngười bảo thủ,cũngchẳngcócơsởchotháiđộlạcquanđốivớitươnglai,nhưởnhững người cách mạng, vì rằng quá khứ và tương lai chỉ lànhữngmảnhvụncủacáithờigianđầybệnhhoạn.Chỉcóthểlạcquanđốivớivĩnhhằng,tứclàđốivớiviệcvượtquacáithờigianbị xé vụn ra.Thếnhưng sự thực của cáchmạng là ở chỗ cáchmạngluôntiêudiệtcáiquákhứdốitráđãtànlụi,[cáiquákhứ]khiếncuộcsốngbịđầuđộc.Cáchmạngbaogiờcũngbiểulộtínhhiệnthực,biểulộkhôngphảitínhhiệnthựccủacáimạonhậnlàhiệnthực.Cáchmạngquétđinhiềuthứtrángụy,nhưnglạitạoranhữngthứtrángụymới.Cáchmạngdùngsứcmạnhđểtiêudiệt cái quyền đã không còn là quyềnnữa và cáchmạng biếnthànhbạolực.Cáchmạnglànghịchlícủasứcmạnhvàquyền.Cáiquyềnxưacũđãbiếnthànhbạo lựcđốivớiý thứcvìnóđãmất đi hiệu lực. Cách mạng dùng sức mạnh và muốn tạo raquyềnmới.Nhữngphảnđốichốnglạicáchmạngtừquanđiểmcủachủnghĩaphápquyềnhình thức,vốn tựchomình làvĩnhcửunhưngthựcralạithuộcvềcáiquákhứđãsuyđồi,thậtđángnựccười.Cáchmạng làhình thànhkếtnốixãhộimới, vànhưPoulainnóithậtxácđáng,kếtnốimớiấyđikèmvớinhữngtrởngại,pháhủyvàchấmdứtmộtkếtnốikhác,tứclàkếtnốixãhộicũ.Nhữngkẻthùcủacáchmạng,bọnphảncáchmạngưathíchnóivềnhữngkhủngkhiếpvàđiềuáccủacáchmạng.Nhưngbọnhọ không có quyền phát ngôn. Chính cuộc sống xưa cũ trướccáchmạngvànhữngkẻbảovệcuộcsốngấytrướchếtmớiphảichịu trách nhiệm về những khủng khiếp và điều ác của cáchmạng. Trách nhiệmbao giờ cũng là của những kẻ ngồi ở trêncao, chứ không phải những người ở dưới. Những khủng khiếp

củacáchmạngchỉ làbiếnthểnhữngkhủngkhiếpcủacácchếđộcũ,chỉlàtácđộngcủanhữngđộcdượccũ.Chínhnhữngđộcdượccũlàđiềuáctrongcáccuộccáchmạng.Đólàvìsaomàcáclực lượngphảncáchmạngchỉcó thể tăngcườngđiềuác trongcáchmạng,chứkhôngthểgiảithoátkhỏiđiềuác.

***

Bấtcứcuộccáchmạnglớnnàocũngcóthamvọngtạoraconngườimới.Kiến tạoconngườimới làmột côngviệc lớn laovàcăncơhơnnhiều,khôngthểsosánhvớicôngviệckiếntạomộtxãhộimới.Mộtxãhộimớisaucáchmạngdùsaothìcũngvẫnđược tạora,nhưngconngườimới thìkhôngxuấthiện.Bikịchcủa cáchmạng, thất bại địnhmệnh củanó, là ở trong chuyệnnày.Tấtcảcáccuộccáchmạngtrongmộtýnghĩanhấtđịnhđềubịgiếtchếtbởi lãoAdam lụkhụ,xuấthiệnvàocuốicuộccáchmạng trongbộyphụcmới.Cái lãoAdam lụkhụấy, conngườicủatộilỗi,vừalàmcáchmạnglạivừalàmphảncáchmạng.Tìnhtrạngnô lệcủaconngườihóarachưabịđánhbại,chỉcóhìnhthứccủatìnhtrạngnôlệlàthayđổi.Điềunàykhôngcónghĩalàcáchmạngkhôngcóýnghĩavàlàmcáchmạnglàvônghĩa.Cáchmạngcóýnghĩavà là thờikhắcquan trọng trongsốphậncủacácdân tộc.Những cuộc cáchmạng làmột trải nghiệmvĩ đạivừalàmnghèođi,vừalàmgiàucóthêmchoconngười.Bảnthânviệcnghèođicũnglàgiàucóthêm.Nhữnghìnhthứcnàođócủatìnhtrạngnôlệdẫusaocũngbịtiêudiệt.Vàcáctầnglớpnhândânmớibaogiờcũngnhậnđượccơhộihoạtđộnglịchsử,nhữngxiềng xích kìm kẹp năng lượng được tháo ra. Thế nhưng tìnhtrạng nô lệ của con người không bị tiêu diệt tận gốc rễ. Conngười mới không phải là một sản phẩm của việc chế tạo, nó

không thể là sảnphẩmcủaviệc tổ chức lại xãhội.Hiện tượngconngườimớilàmộtsựrađờitinhthầnmới.ToànbộKitôgiáokhôngphảigìkhác,màlàlờihiệutriệuchosựrađờitinhthầnmới,choviệcxuấthiệnmộtAdammới.Thếnhưngthaychoconngườimới,chỉnhậnđượcnhữngdấuhiệuvàbiểutượngcủaconngườimớikhoácvàolãoAdamlụkhụ,khoácvàoconngườicũ.Bikịchcủamọithựchiệnlịchsửđềunằmtrongchuyệnnày,khithựchiệnấykhôngphảilàhiệnthựchóa,màlàkháchthểhóa.Kháchthểhóakhôngbaogiờlàhiệnthựchóa,kháchthểhóalàbiểutượnghóa.Đólàthựcchấtcủabikịchlịchsửdạngđòihỏicáochungcủalịchsử.Cuộccáchmạngchânchính,thậtsâusắcvàcăncơ, làviệcthayđổicấutrúccủaý thức, thayđổi tháiđộđốivớithếgiớikháchthể.Nhữngcuộccáchmạngtronglịchsửchưa bao giờ làm công việc thay đổi cấu trúc ấy của ý thức,nhữngcuộccáchmạngấyvẫncònởlạitrongbìnhdiệncủahạnđịnhvàđượcxácđịnhkhônghẳnchỉbởitựdo,màchủyếulàbởiđịnhmệnh.Thếnhưngýnghĩacủacáccuộccáchmạnglớnlàởchỗ, trongnhữngcuộccáchmạngấycó thờikhắc tận thế, thờikhắcấythườngbịchephủbởihạnđịnhlịchsử,bịchêmvàothờigianlịchsử,nênhầunhưkhôngthểnhậnra.Thờigianhiệnsinhtrongcáccuộccáchmạngchỉlàmộtkhoảnhkhắc,nóbịcuốnđitrongdòngchảycủathờigianlịchsử.Cáchmạngbaogiờcũngkết thúc thật tồi tệ. Tất định luận chiến thắng tựdo, thời gianlịch sử chiến thắng thời gian hiện sinh. Tinh thần cáchmạnghóa ra là thù địch với cáchmạng tinh thần. Bi kịch của cáchmạngthậtquáđỗitầmthườngvàthườngnhật.Cáchmạngđượcthựchiệnbởiconngườitrungbìnhvàvìconngườitrungbình,vốn là con người không muốn thay đổi cấu trúc của ý thức,khôngmongmuốnmột tinh thầnmới, khôngmuốn trở thànhconngườimới,khôngmuốncóthắnglợithựcsựtrướctìnhtrạng

nô lệ. Những hi sinh thật to lớn khủng khiếp cần thiết để đạtđượcnhữngkếtquảrấtnhỏbé.Kinhtếhọccủacuộcsốngtrêncõi trầngiannày lànhưvậy.Thậtvớvẩnkhinóivềtínhhợplícủa quá trình thế giới và lịch sử. Những kẻ ủng hộ cho quanđiểm thầnhọcmuốnkhẳngđịnh tínhhợp lí kháchquanở cõitrầngian.Thếnhưng tínhhợp líkháchquan,nếunhưnóhiệnhữu,chẳngcógìchungvới tínhhợp líchủthể,nhânbản,hiệnsinh.Tínhhợplíkháchquangiẫmđạpconngười,vàconngườibuộcphảilấytínhhợplíchủquancủamình,tựdocủamình,đểchốnglại.ThượngĐếchỉtácđộngtrongtựdo,chỉtácđộngtrongtínhchủquan.Ngườikhôngtácđộngtrongthếgiớikháchthểvàbịhạnđịnh.Tínhhợplíkháchquanlàtìnhtrạngnôlệcủaconngười.Bướcratựdolàđoạntuyệtvớitínhhợplíkháchquan.

2.bCÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦACHỦ

NGHĨATẬPTHỂ.QUYẾNRŨCỦANHỮNGKHÔNGTƯỞNG.HÌNHTƯỢNGHAIMẶTCỦACHỦNGHĨA

XÃHỘI

Conngườitrongtìnhtrạngyếuớtvàbịbỏrơicủamình,lẽtựnhiên sẽ tìm kiếm cứu rỗi trong các tập thể. Con người chấpthuậntừbỏbảndiệncánhâncủamìnhđểcuộcsốngcủaanhtađượcđảmbảonhiềuhơn,anh ta tìmkiếmtìnhcảnhchậtchộitrong tập thểconngườiđểđỡcảm thấysợhãihơn.Cuộcsốngcủacácxãhộiconngười,củanhữngbộtộcnguyênthủyđãbắt

đầu từnhững tập thểchậtchội, từchủnghĩacộngsảnnguyênthủy.Nhữngsùngbáivật tổgắnvớicác tập thểxãhội.Ởđỉnhcaocủanềnvănminh,trongthếkỉXX,mộtlầnnữacáctậpthểđượchìnhthành,lạiđòihỏinhữngsùngbáimàởtrongđóbộclộcảmxúcmạnhmẽcủasùngbáivậttổnguyênthủy.Tôngiáoxãhội mà Durkheim rao giảng, chính là cảm xúc mạnh mẽ củasùngbáivậttổmàôngpháthiệnởnhữngbộlạchoangdã.Cámdỗvàtìnhtrạngnôlệcủachủnghĩatậpthểgiữmộtvịtríquantrọng trong đời sống con người. Trong bản diện cá nhân conngườixảyratìnhtrạnggiaochéocủanhữnggiớivànhómxãhộikhácnhau.Simmel,ngườichỉnhìnthấytrongxãhộitươngtáccủa các cá thể, có nói về điều này. Con người thuộc về nhữngnhómxãhội khácnhau - giađình, đẳng cấp và giai cấp,nghềnghiệp,dân tộc,nhànướcv.v.Trongkhikhách thểhóanhữngnhómngườiấy,vốnchỉcómốiquanhệchứcnăngđốivớiconngười,conngườitựhìnhdunghọthànhnhữngtậpthểmàanhtacảmthấybảnthânmìnhlàmộtbộphậnphụthuộcởtrongđóvàanhtahòatanvàotrongđó.Tuynhiênthếkỉcủachủnghĩatậpthể phải được gọi là thời kì, khimà những nhóm xã hội phântầngvàmangtínhbộphậnđượckháiquáthóavàphổquáthóa.Tựahồnhưhình thànhnênmột tập thể thốngnhất, tập trunghóa,như làmộthiện thựcvàgiá trị tối thượng.Khiđómớibắtđầucócámdỗ thựcsựcủachủnghĩa tập thể.Tập thểbắtđầuđóngvaitròcủagiáohộivớimộtkhácbiệt,ấylàgiáohộidẫusaocũngcònthừanhậngiátrịcủabảndiệncánhânvàhiệnhữucủalươngtâmcánhân,cònchủnghĩatậpthểlạiđòihỏingoạihiệnhóalươngtâmthậttriệtđể,chuyểnnósangcáccơquancủatậpthể.Gắnvớiđiềunày làkhácbiệtcó tínhnguyên tắcgiữa tínhhợpquầncôngđồngvàchủnghĩatậpthể.Tínhhợpquầncôngđồngcủagiáohội trong lịchsử thườngcónhữnghình thứcnô

dịchconngười,phủnhậntựdo,nóthườnglàhưảo,nhưngbảnthânnguyên tắccủa tínhhợpquầncôngđồngKitôgiáochỉ cóthểlàcábiệtluận.Tínhhợpquầncôngđồng,nhưmộttínhcùngchungtinhthần,nằmtrongchủthể,chứkhôngphảikháchthể,nóhàmnghĩaphẩmtínhcủachủthể,khaimởtínhphổquátởtrongchủthể.Kháchthểhóatínhhợpquầncôngđồng,chuyểnnósangnhữngthiếtchếxãhộiluôncónghĩalàtìnhtrạngnôlệ.Cám dỗ và tình trạng nô lệ của chủ nghĩa tập thể không là gìkhác,màchínhlàviệcdichuyểntínhcùngchungtinhthần,tínhtươngthôngcộngđồng,tínhphổquáttừchủthểsangkháchthể,làviệckháchthểhóahoặclànhữngchứcnăngbộphậncủacuộcsốngconngười,hoặclàtoànbộcuộcsốngconngười.Chủnghĩatậpthểbaogiờcũngcótínhchấtquyềnuy,ởtrongđótrungtâmýthứcvà lươngtâmđặtởbênngoàibảndiệncánhân,đặtvàotrongcácnhómngườimangtínhtậpthể,tínhxãhội,vídụnhưtrong quân đội, trong các đảng toàn trị. Các cán bộ, các đảng[chínhtrị],cóthểđưaýthứccủabảndiệncánhânđếntìnhtrạngtêliệt.Xuấthiệnđủloạiýthứctậpthểcóthểcùngchungsốngvớiýthứccánhân.Conngườicóthểcóýthứccánhânvànhữngxétđoáncánhân,đồngthờicáiýthứccánhânấycóthểbịhạnchế và thậm chí có thể bị nô dịch bởi những xúc động và xétđoán tập thể.Trongkhi đó,nhữngxúcđộng củađámđông cóthểgâynênthói tànbạovàkhátmáu,màcũngcóthểgâynênthái độ cao thượng và hi sinh.Nỗi sợ hãi của con người trướchiểmnguycũngnhưnhucầuđượcđảmbảoantoàn,đượcgiảmbớt đi trong tập thể. Đó làmột trong những nguyên nhân củacámdỗởchủnghĩa tập thể.Cómộtnguycơ rất lớn trongviệcnhìnthấymụcđíchtốihậuởtrongmộttổchứcnàođó,cònmọithứkhácởcuộcđờinàyđềulàphươngtiệnvàcôngcụ.DòngtuJésuites(dòngTên),mộtsốcáchộibímật,cácđảngtoàntrinhư

là các đảng phát xít, đều là như vậy. Tất cả các tổ chức hùngmạnhvànhiềuảnhhưởngđềucókhuynhhướngấy,nhưngđôikhi điều này lại có hình thức tạo lậpmột tập thể có tính phổquát,mộtLeviathan[112].Khiấythìcámdỗcủachủnghĩatậpthểsẽđạttớinhữnghìnhthứcnôdịchcựcđoannhấtcủanó.Bấtcứtổchứcxãhộinàocũngđòihỏimộtkỉluậtnhấtđịnh,thếnhưngkhikỉluậtđòihỏitừbỏýthứcvàlươngtâmcánhânthìnóbiếnthànhnềnchuyênchếcủatậpthể.Giáohội,nhànước,quốcgia,giai cấp, đảng, đều có thể biến thànhnền chuyên chế của tậpthể.Tuynhiên,tậpthểluônsẵnlònggiúpchobảndiệncánhântăngcườngnănglượngcủamìnhtrongcuộcđấutranh.Mộtbảndiệncánhânđơnđộcthậtkhócóthểđấutranhchocuộcsống,vềthựcchất,chủnghĩatậpthểsinhradonhucầuvàtìnhtrạngbấtlựccủaconngười.Mộttrạngtháichuẩnmựchơn,ítđaukhổvà bất lực hơn, sẽ dẫn đến cá thể hóa. Khi người ta buộc tộinhữngngườicôngnhânlàhọkhônghiểuđượcgiátrịtốithượngcủabảndiệncánhân,cótháiđộhoàinghivềsựthậtcủacábiệtluậnvàchỉhoàntoàndựavàotậpthể,người taquênmấtrằngngườicôngnhânđơnđộchoàntoànbấtlựcvàbịgiẫmđạp,cònởtrongcôngđoànhay trongđảngxãhội thìanh ta trở thànhcósứcmạnhvàcó thểđấu tranhđểcải thiệnđịavịcủamình.Xãhộihóanềnkinhtếlàcầnthiếtchoviệcbảovệbảndiệncánhâncủangườicôngnhân,nhưngnóphảidẫnđếncábiệtluậnmangtínhxãhội.Đâylànghịchlícủaviệctổchứcxãhộicôngbằng.

Cónhữngthangbậckhácnhaucủatínhcùngchungvà tìnhđoànkếtcủanhữngconngười:tínhtoànnhânloại,tínhdântộc,tínhgiaicấp,tínhnhânbản-cábiệtluận.Tìnhtrạngưuthếcủatínhcùngchungvà tìnhđoànkết [theokiểu] toànnhân loạivànhân bản-cá biệt luận trước tính dân tộc và giai cấp, cũng cónghĩalàthắnglợicủabảndiệncánhân,củaphẩmgiácánhân

vàcủagiátrịcánhântrướctậpthểbịkháchthểhóa.Conngườicầnphải đạt tới trạng tháimàở trongđó anh ta không cònbịphânloạinữa,tứclàkhôngbịgắnchặtvàomộttậpthểnàođó.Điềunàycónghĩalàthắnglợitrướctínhkiêungạodântộc,giaicấp, tín ngưỡng, gia tộc, quân ngũ, vốn thườngmạnh hơn rấtnhiềusovớitínhkiêungạocánhânvàtạoranguyêncớđểtăngcường tính kiêu ngạo cá nhân ấy. Các nhómxã hội có thểmởrộng cũng như thu hẹp dung tích của bản diện cá nhân. Thếnhưng tình trạng ưu trội của nhóm xã hội trước bản diện cánhân,hạnđịnhbảndiệncánhânbởinhómxãhội,rốtcuộcsẽlàmchobảndiệncánhânmấtđitựdovàngăncảnbảndiệncánhânđạtđượcnộidungphổquátcủacuộcsống.Chúng tachỉnói theocáchẩndụvềhiệnhữucủaý thứcxãhội, ý thứcdântộc,ýthứcgiaicấp.Ýthứcbaogiờcũngcótrungtâmhiệnsinhởtrongconngười,trongbảndiệncánhân.Thếnhưngviệcngoạihiệnhóaýthứctrongquátrìnhkháchthểhóa,đếnmứctạonênmộtảotưởngbềnvữngvềýthứctậpthể,làviệckhảhữu.Ýthứctậpthểkhônghiệnhữuhiệnthực,nhưngvôthứctậpthểthìhiệnhữuhiệnthực.Ýthứchợpquầncôngđồng,haylànhưcôngtướcSergeyTrubetzkoygọinó làchủnghĩaxãhộicủaý thức,cũnghiệnhữu,nhưngnóchỉlàmộtthangbậcphẩmtínhcủacáiphổquátở trongý thứccủabảndiệncánhân, là thànhtựuvề tínhtươngthông-cộngđồngcủabảndiệncánhân.Xãhộiđòihỏitínhriêngbiệtcủacácthànhviêncủanó,tínhhòanhậpngaytừbanđầukhôngphải làxãhội, trongnókhôngcóbảndiệncánhân(Espinas). Thếnhưng tính riêng biệt ấy khôngđối lập với tínhtươngthông-cộngđồng,vớitínhhợpquầncôngđồng,vàkhôngloạitrừchúng.Thậtsailầm,nếunóirằngtrongtậpthểchẳngcóhiệnsinhnàocả.Thếnhưngcáihiệnthựcđóbịbópméođibởingoạihiệnhóa,vàcáihiệnsinhđó,gắnliềnvớitínhcùngchung

củaconngười,bịlàmchobénhỏđibởikháchthểhóa.Phầnchiacáchànhđộngthànhhànhđộngcánhânvàhànhđộngxãhộilàviệctrừutượnghóa,vàviệctrừutượnghóaấytrongýthứcKitôgiáođãphụcvụbiệnminhchochếđộxãhộiđầybấtcôngvàhếtsức phản-Kitô giáo. Bất cứ hành động cá nhân nào trong đờisốngconngườiđềuđồngthờicũnglàhànhđộngxãhội,trongnókhôngtránhkhỏicóphóngchiếuxãhội.Conngườikhôngphảilàmộtđơntửtựkhépkínởtrongnó.Baogiờcũngcóphóngxạxãhội,phóngxạcủabảndiệncánhân,thậmchíngaycảởtrongnhữngýnghĩthầmkínnhấtthìbảndiệncánhâncũngđemđếnchongườita[tácđộng]giảiphónghaynôdịch.Tuynhiên,bấtcứhành độngmang tính xã hội nào, hướng đến xã hội và nhữngnhómxãhội, thìđồng thờicũng làhànhđộngcánhân.Nhữnghành động xã hội của nguyên thủ nhà nước, của chủ doanhnghiệp, của vị gia trưởng, của lãnh đạo đảng, về thực chất lànhữnghànhđộngcánhânmàngườiđóphảichịutráchnhiệm.KhôngthểnàovừalànhàđộctàivàkẻbóclộtmàlạivừalàtínđồKitô giáo tốt đẹp, hay đơn giản là con người đầy nhân bảntrongcuộcsốngriêng.Cái[mangtính]xãhộibaogiờcũngnằmởbêntrongbảndiệncánhân.Cámdỗvàtìnhtrạngnôlệcủachủnghĩatậpthểcónghĩalàcáixãhộibịnémrabênngoài,vàconngườicứtưởngrằnganhtalàbộphậncủacáixãhộibịnémrabênngoàiấy.Vídụnhưniềmkiêuhãnhdântộchaygiaicấplàniềmkiêuhãnhcánhân,thếnhưngconngườilạicứtưởngniềmkiêuhãnhấylàphẩmhạnh.Đâylàđiềutrángụyvĩđạinhấtchấtđầylêncuộcsốngconngười.Thóivịkỉdântộcvàgiaicấpcũnglàthóivịkỉcánhân.Chủnghĩadântộcđầythùhậnlàtộilỗicánhân.Nhữngtộiácmàconngườithựchiệnnhândanhcáctậpthể,trongkhiđồngnhấtbảnthânmìnhvớinhữngtậpthểấy,vềthựcchấtlànhữngtộiáccánhân.Đólànhữngtộiáccủakẻnô

lệ-sùngbáingẫutượng.Nhưngthựcracũnghiệnhữuxungđộthiểnnhiêngiữasựphát triểncủabảndiệncánhânvàsựpháttriểncủacácnhómtậpthểthuộccácthangbậckhácnhau.Cácnhómxãhộicóthểthuhẹpdungtíchcủabảndiệncánhânvàpháhủytínhtoànvẹncủabảndiệncánhân,biếnnóthànhchứcnăngphụthuộccủamình.Quốcgia,nhànước,giaicấp,giađình,đảng,giáopháivànhữngnhómxãhộikhácnữacóthểlàmđượcđiềunày.Chủnghĩa tậpthểbaogiờcũng là tínhcuồngsivớiýtưởngtrángụycủathốngnhấttrừutượngvàchủnghĩatoàntrị.Thốngnhấtnhưthếlàtìnhtrạngnôlệcủaconngười.Giảiphóngconngườiđòihỏikhôngphảithốngnhất,màđòihỏihợptácvàtìnhyêuthươngcủanhữngphầntửthuộcnhiềuloạikhácnhau.Chủnghĩaliênbangtinhthầnphảiđốikhánglạichủnghĩatậptrunghóatinhthần.Khôngphảichỉcóýtưởngthốngnhấtlàtrángụy,màcảýtưởngcôngbằngtrừutượngcũnglàtrángụy.Cónghịchlícủatínhcôngbằng.Tínhcôngbằngtựthânnókhôngcótínhchấtcáthể,nóđượckhẳngđịnhnhưlà“cáichung”,cáibắt buộc chung, cái phổ quát. Thế nhưng tính công bằng trừutượng,khôngcótínhcáthể,nhưlàthốngtrịcủacáichungtrướccáicáthể,sẽtrởthànhbấtcông.Tínhcôngbằngchânchínhlàtínhcôngbằngcáthể.Niềmhưngphấncôngbằngcóthểlàniềmhưng phấn tập thể,mà không phải hưng phấn cá nhân, niềmhưng phấn ấy có thể đặt ngày thứ Bảy ở trên con người. Tínhcôngbằnglàthiêngliêng,nhưngtínhcôngbằngcóthểcheđậychocámdỗvà tìnhtrạngnôdịchcủatậpthể,cheđậychochủquyềncủacáichungvàcáivôdiệnmạo.Tínhcôngbằngkhôngđược ngoại hiện hóa lương tâm của bản diện cá nhân, khôngđượckháiquáthóanó.Tínhcôngbằngtrởthànhxấuxa,khitínhcôngbằngấykhônggắnvớibảndiệncánhântoànvẹnvàtựdocủa nó, không gắn với lòng thương xót và tình yêu thương. Ý

tưởngvềbìnhđẳngcóthểvàomộtthờiđiểmnhấtđịnhcóđượcýnghĩahữuíchthựctiễn,làcuộcđấutranhchogiảiphóngvàchophẩmgiáconngười.Thếnhưngýtưởngbìnhđẳngtựthânnólàtrốngrỗng, tựthânnókhôngcónghĩanângcaomỗiconngườilên,màlàcáinhìnghentịđốivớigãhàngxóm.Mặcdùvậy,cábiệtluậndựatrênbìnhđẳngcủatấtcảmọingườitrướcThượngĐế.Sựthậtcủacáchmạnglàsựthậtcủatựdovàphẩmgiácủamỗiconngười,khôngphảicủatấtcảmọingười,màcủamỗiconngười.“Tấtcảmọingười”làcáichung,“mỗingười”làcánhân,cáthể.Cóhaimụcđíchtrongđờisốngxãhội-giảmthiểunhữngđaukhổcủaconngười,tìnhtrạngnghèotúngvàbịhạnhục,và[thứhai là]sáng tạonênnhữnggiá trị tíchcực.Có thểcóxungđộtgiữanhữngmụcđíchấy,nhưngcuốicùngthìchúngcóthểđượckếthợplại,bởivìrằnggiảmthiểunhữngđaukhổcủaconngười, tìnhtrạngnghèotúngvàbịhạnhục-cónghĩa làmởrachoconngườikhảnăngsángtạonêncácgiátrị.

***

Trongmỗiconngườivẫncòngiữlạiniềmmơướcvềmộtcuộcsống hoàn hảo và đầy đủ, hồi ức về thiên đường và cuộc tìmkiếmVươngquốcnhàTrời.Vàomọithờiđạiconngườiđãtừngxây dựng đủ loại không tưởng và đã nỗ lực thực hiện nhữngkhôngtưởngấy.Thếnhưngcómộtđiềuđángkinhngạchơncả.Ấylànhữngkhôngtưởnglạicókhảnăngthựchiệnđượcdễdànghơn nhiều so với điều người ta vẫn hằng tưởng.Những khôngtưởngcựcđoannhấthóaralàlạimangtínhthờisựnhiềuhơnvàtrongmộtnghĩanhấtđịnhlàcótínhhiệnthựcnhiềuhơn,sovớinhững kế hoạch ôn hòa-hợp lí để tổ chức lại các xã hội conngười.Nhữngthếkỉtrungđạingườitađãthựchiệnkhôngtưởng

củaPlatodướidạngbiếnthểtheokiểuKitôgiáo.Khôngcógìlạikhôngtưởnghơnlàthầnquyền,thếmàcácxãhộithầnquyềnvàcácnền vănminh thần quyềnđã được thực hiện ở cả phươngTây lẫn phương Đông. Tất cả những cuộc cáchmạng lớn đềuchứngminh rằng, chính là những không tưởng cấp tiến đượcthựchiệnnhiềuhơn,cònnhữngýhệônhòa,vốncóvẻnhưhiệnthựcvàthựctiễnnhiềuhơn,thìlạibịbácbỏvàkhôngđóngvaitrògì.TrongcáchmạngPhápkhôngphảinhữngngườiGirondin,mànhữngngườiJacobinđãchiếnthắng,vàhọđãtoantínhthựchiện không tưởng của Rousseau về một trật tự hoàn hảo, tựnhiênvàhợplí.TrongcáchmạngNganhữngngườicộngsảnđãchiến thắng, chứ không phải những người xã hội-dân chủ,nhữngngười xãhội-cáchmạnghaynhữngngười dân chủđơnthuần, những người cộng sản đã toan tính thực hiện khôngtưởng củaMarx vềmột chế độ cộng sảnhoànhảo.Khi tôi nóirằngnhữngkhông tưởng cókhảnăng thựchiệnđược, và rằngnhững không tưởng đã được thực hiện trong các chế độ thầnquyền, trong nền dân chủ Jacobin, trong chủ nghĩa cộng sảnMarxist, thì tôi không muốn nói rằng quả thực những khôngtưởng ấy đã được thực hiện trong ý nghĩa hiện thực nhất củangôn từ.Thựchiệnđócũng là thấtbại và rốt cuộcđãdẫnđếnmột chế độ không tương ứng với ý đồ của không tưởng. Nóichunglịchsửlànhưvậy.Thếnhưngtrongkhôngtưởngcósứcmạnh động lực học, nó tập trung và làm căng hết năng lượngđấu tranh, và giữa lúc quyết liệt nhất của cuộc đấu tranh thìnhữngýhệphi-khôngtưởnghóaralạiyếuớthơn.Khôngtưởngbaogiờcũngchứađựngtrongnómộtýđồquyhoạchtoànvẹnvàtoàntrịchocuộcsống.Trongsosánhvớikhôngtưởngthìcáclíthuyếtvàphươnghướngkháchóaramangtínhbộphận,nênvìthếmàíttạokhíchlệhơn.Tínhhấpdẫncủakhôngtưởngnằmở

điềunàyvàmốinguycủa tình trạngnô lệchứađựng trongnócũngnằmởđiềunày.Chủnghĩatoàntrịbaogiờcũngchứađựngtình trạng nô lệ. Chỉ có toàn trị trong Vương quốc nhà Trời làkhẳngđịnhtựdo.Cònchủnghĩatoàntrịtrongthếgiớikháchthểthì bao giờ cũng là tình trạngnô lệ. Thế giới bị khách thểhóamangtínhbộphận,nênnókhôngthíchhợpvớiquyhoạchtoànvẹnvà toàn trị.Không tưởng làcáiméomóở trongý thứcconngườivềVươngquốcnhàTrời.Quyếnrũcủavươngquốcmàđãđược trìnhbày ở phần trên (Chương III,mục 1a.ND), chính lànguồn gốc của các không tưởng, không tưởng bao giờ cũng cónghĩalànhấtnguyênluận,cònnhấtnguyênluậntrongthếgiớikháchthểbaogiờcũnglàtìnhtrạngnôlệcủaconngười,vìrằngđó luôn lànhấtnguyên luậncưỡngbức.Nhấtnguyên luậnmàkhông phải là tình trạng nô lệ và cưỡng bức, thì chỉ có thể ởtrongVươngquốcnhàTrờimàthôi.Khôngtưởngvềmộtxãhộihoànhảotrongnhữngđiềukiệnởcõitrầngian,khôngtưởngvềvươngquốc thần thánh,vềquyền lực thần thánh,không tưởngvềýchíchunghoànhảovàtuyệtđốicủanhândânhaycủagiaicấp vô sản, không tưởng công bằng tuyệt đối và tình anh emtuyệtđối,[nhữngkhôngtưởngấy]vachạmvớigiátrịtốithượngcủa bản diện cá nhân, với lương tâm cá nhân và phẩm giá cánhân,vớitựdocủatinhthầnvàcủalươngtâm.Tựdotinhthầnvàtựdocủabảndiệncánhânđòihỏimộtthờikhắclưỡngdiện,phânbiệtcáicủaThượngĐếvàcáicủaCésar.Cònkhôngtưởnglạimuốntiêudiệtcáithờikhắclưỡngdiệnấy,biếncáicủaCésarthành cái của Thượng Đế. Không tưởng thần quyền và khôngtưởng nền quân chủ thần thánh cũng đã là như vậy. Việc giảiphóngconngườihàmnghĩaphủđịnhmộttínhthiêngliêngnàođótrongthếgiớilịchsửbịkháchthểhóa.Cáithiêngliêngchỉcóởtrongthếgiớicủahiệnhữu,trongthếgiớichủthể.Vàchânlí

bao giờ cũngở trong cái chủ thể, chân lí bao giờ cũngở trongthiểusố,chứkhôngởtrongđasố.Thếnhưngcáitínhquýpháiấycủachânlíkhôngthểnàobịkháchthểhóavàotrongmộtchếđộngôithứnàođó,vốnluônluônlàđiềutrángụy.Khôngtưởngquý tộc cũng không tốt đẹp hơn những không tưởng khác vàcũngnôdịchynhưvậythôi.Tínhquýtộccủachânlíkhôngcónghĩamộtđặcquyềnnàođó,nócónghĩamộtnghĩavụ.CómộtsựthậtcayđắngtronglờinóicủaHerzen:“VìsaotinvàoThượngđếthìđángtứccười,còntinvàonhânloạithìlạikhôngđángtứccười; tin vào Vương quốc nhà Trời thì ngu xuẩn, còn tin vàonhữngkhôngtưởngtrầngianthìlạilàthôngminh?”.Nhữnglờiấyhướngđếnchốnglạitấtcảcáckhôngtưởng.Nhưngđồngthời,ởtrongkhôngtưởngvẫncósựthật.Conngườiphảihướngđếnhoànthiện,tứclàhướngđếnVươngquốcnhàTrời.Tuynhiên,ởtrongkhôngtưởngcótácđộngbópnghẹt,cóthứgìđóxấuxíghêtởm. Khi người ta toan tính thực hiện những không tưởng thìxuấthiệnmơướcvềmộtcuộcsốnghoànhảo,nhưlàmộtcuộcsống tự do và nhân bản hơn. Điều này gắn với sự việc: khôngtưởnglàtrộnlẫncáicủaCésarvàcáicủaThượngĐế,trộnlẫncáithếgiannàyvà cái thếgiới kia.Không tưởngmongmuốnmộtcuộcsốnghoànhảo,mộtđiềuthiệncưỡngbức,duylíhóabikịchcủa con người mà không biến cải con người và thế gian, màkhôngcómộtbầutrờimớivàmộttráiđấtmới.Khôngtưởngđặtravấnđềtậnthế,vấnđềcủacáochung.

***

Nhữngngườichốnglạichủnghĩaxãhộinóirằngchủnghĩaxãhộilàkhôngtưởngvàmâuthuẫnvớibảnchấtconngười.Ởđâycósựlậplờ.Khôngrõhọkhôngmongmuốnchủnghĩaxãhộivì

nókhôngthểthựchiệnđược,vìnókhôngtưởng,mơmộng,haylànókhôngthểthựchiệnđượcbởingườitakhôngmongmuốnnóvà sẽ làmđủmọi cáchđểnókhông thựchiệnđược.Khôngphải là cùngmột thứ: khi nói rằng, lí tưởng xã hội xã hội chủnghĩa tốt đẹp và công bằng, nhưng đáng tiếc là nó không thểthựchiện,vàkhinóirằnglítưởngxãhộichủnghĩalàxấuxavàđángcămghét.Giớitưsản-tưbảntrộnlẫnhailuậncứvớinhau,sửdụngcảcáinàylẫncáikia.Lúcthìchủnghĩaxãhộiđượcthừanhậncóthểlàmộtmơướctốtđẹpvàcaothượng,nhưngkhôngthểthựchiệnđược,lúcthìchủnghĩaxãhộilạiđượchìnhdunglàtìnhhạngnôlệđángghêtởm,cầnphảidùngmọisứcmạnhđểngăn cản nó. Rõ ràng là đã có những không tưởng xã hội chủnghĩavàtrongchủnghĩaxãhộicóyếutốkhôngtưởng.Cóhuyềnthoại xã hội chủ nghĩa, giống như có những huyền thoại dânchủ,tựdoluận,quânchủ,thầnquyền.Thếnhưngchủnghĩaxãhội không phải là không tưởng, chủ nghĩa xã hội làmột hiệnthựckhắcnghiệt.NếunhưtrongthếkỉXIXchủnghĩaxãhộiđãcó thểbịhìnhdung làkhông tưởng, thìở thếkỉXXcó lẽ tựdoluậnmớilàkhôngtưởng.Cáiluậncứchorằngchủnghĩaxãhộikhôngthểthựchiệnđược,bởivìnóđòihỏichiềucaođứchạnhkhôngtươngứngvớitrạngtháithựctếcủaconngười,luậncứấyhoàntoànkhôngxácđáng.Lẽrađúnghơnthìphảinóirằng,chủnghĩaxãhộisẽđượcthựchiện,chínhlàvìtrìnhđộđứchạnhcủangười tachưađủcaovàcầnphảicó tổchứcxãhộisaochoápbức của con người bởi con người không đến nỗi quá nặng nề.Nềnkinh tế tựdo luận tựgiaophómìnhcho tròchơi tựnhiêncủanhữnglợiíchconngười,đãđặtcơsởtrênniềmlạcquanquálớn. Còn chủnghĩa xã hội chứađựng trongnó yếu tố bi quan,chủnghĩaxãhộikhôngmuốngiaophómìnhchotròchơitựdocủanhữngsứcmạnhtrongđờisốngkinhtế-xãhội,nóđánhgiá

mộtcáchbiquannhữnghậuquảcủatựdotrongđờisốngkinhtế.Khôngthểchờđợikẻmạnhchấmdứtgiàyvòkẻyếunhờvàoviệchoànthiện luân lícủakẻmạnh.Khôngthểchờđợinhữngbiếnđổixãhội thuầntúynhờvàoviệchoànthiệnđạođứccủanhững con người, cần phải nâng đỡ kẻ yếu bằng những hànhđộngthayđổicấutrúcxãhội.Đứchạnhtrừutượngápdụngvàođờisốngxãhộisẽthànhrađạođứcgiả,nógiúpduytrìbấtcôngvàcáiác.Hộinhữngngườithánhthiệnchẳngcầnthiếtchobấtcứnhữnghànhđộngxãhộinàonhằmbảovệchokẻyếuchốnglạikẻmạnh,bảovệchongườibịbóclộtchốnglạikẻbóclột.Xãhộixãhộichủnghĩakhôngphảilàxãhộicủanhữngngườithánhthiện,đúngranóchínhlàxãhộicủanhữngconngườitộilỗivàchưađượchoànthiện,vàkhôngnênchờđợixuấthiệnhoànhảonhânbảnởchủnghĩaxãhội.Vấnđềchủnghĩaxãhộicóýnghĩatoànthếgiới,rất làphứctạpvàcónhiềuphươngdiện.Phươngdiệnsiêuhìnhhọcvàtínhthầncủachủnghĩaxãhộivàphươngdiệnxãhộivàkinhtếcủanóphảiđượcđánhgiákhácnhau.Siêuhìnhhọccủachủnghĩaxãhộitrongcáchìnhthứcchiếmưuthếcủa nó là hoàn toàn trá ngụy. Nó dựa trên ưu tiên cho xã hộitrướcbảndiệncánhân,dựatrênniềmtinrằngbảndiệncánhânđượchìnhthànhthuầntúybởixãhội.Đâylàsiêuhìnhhọccủachủnghĩatậpthể,làcámdỗvàquyếnrũcủachủnghĩatậpthể.Các nhà xã hội chủ nghĩa lúc nào cũng tin theo nhất nguyênluận,phủnhậnviệcphânbiệtcáicủaCésarvàcáicủaThượngĐế,cáimangtínhxãhội-tựnhiênvàcáitinhthần.Siêuhìnhhọcxãhội chủnghĩa thừanhận cái chung là hiện thựchơn cái cáthể,giaicấphiệnthựchơnconngười,nhìnthấygiaicấpxãhộithaychoconngười,màđáng lẽphảinhìn thấyconngười thaychogiaicấpxãhội.Chủnghĩaxãhộitoàntrị,mangtínhtíchhợplà thế giới quan trá ngụy, phủ nhận những khởi nguyên tinh

thần,xãhộihóaconngườichođếntậnchiềusâuthẳmcủanó.Thếnhưngphươngdiệnxãhội,kinhtếcủachủnghĩaxãhộilàchính đáng, có tính công bằng sơ đẳng. Trong ý nghĩa đó chủnghĩaxãhộilàphóngchiếucủacábiệtluậnKitôgiáo.Chủnghĩaxãhộikhôngnhấtthiếtphảilàchủnghĩatậpthể,chủnghĩaxãhộicóthểmangtínhcábiệtluận,chốngchủnghĩatậpthể.Chỉcó chủ nghĩa xã hội cá biệt luận là giải phóng con người. Chủnghĩaxãhộitheochủnghĩatậpthểlànôdịch.Ngườitabuộctộiphong trào côngnhânxãhội chủnghĩa là theo chủnghĩaduyvật.Nhưngngười taquênrằngnhữngngườicôngnhânbịhãmvàovậtchấtnênvìvậydễdàngtrởthànhnhữngngườitheochủnghĩaduyvật.Khôngphảichỉcóvănhóaxãhộichủnghĩa,màcả vănhóadân chủ cũngkhông cóphẩm tính cao, vănhóabịdungtụchóa.Điềuđócónghĩa làcácxãhộiconngườiphảiđiqua tính tất yếugiảiquyếtnhữngvấnđềvật chất sơđẳngcủahiệnhữuconngười.

Haivấnđềnằmtrongcơsởcủađờisốngxãhộivàkhôngcógìkhókhănhơnviệcgiảiquyếtchúngchothậthàihòa-vấnđềtựdovàvấnđềbánhmì.Cóthểgiảiquyếtđượcvấnđềtựdobằngcáchtướcmấtbánhmìcủaconngười.Một trongnhữngquyếnrũmàđứcKitôbácbỏởsamạc,làquyếnrũbiếnnhữnghònđáthànhbánhmì.Ởđâybánhmìbiếnthànhnôdịchconngười.Tấtcả ba quyến rũ mà đức Kitô bác bỏ, đều nô dịch con người.Dostoevsky diễn đạt một cách thiên tài điều này trongHuyềnthoại về viên Đại pháp quan. Nhưng sẽ là trá ngụy nếu diễn giảihuyềnthoạiấynhưvấnđềbánhmìkhôngcólờigiảiđáptíchcựcvàđànhphảichỉcóđượctựdomàkhôngcóbánhmì.Ngườitanôdịchconngườibằngcáchtướcđoạtbánhmìcủahọ.Bánhmìlàbiểutượngvĩđại,vàgắnvớinólàđềtàixãhộichủnghĩa,đềtàimangtínhtoànthếgiới.Conngườikhôngđượctrởthànhkẻ

nôlệcủa“bánhmì”,khôngđượcvì“bánhmì”màgiaonộptựdocủamình.Đóchínhlàđềtàivềtínhchấthaimặtcủachủnghĩaxãhội,vềhaithứxãhộichủnghĩa.Chủnghĩaxãhộimangtínhchấtchủnghĩatậpthể,dựatrênưutiênchoxãhộivànhànướctrướcbảndiệncánhân,ưu tiênchobìnhđẳngtrước tựdo, trùđịnhcóbánhmìbằngcáchtướcđitựdocủaconngười,tướcđitựdolươngtâmcủaconngười.Chủnghĩaxãhộicábiệtluậndựatrênưutiêntuyệtđốichobảndiệncánhân,ưutiênchomỗimộtbảndiện cánhân trước xãhội vànhànước, ưu tiên cho tự dotrướcbìnhđẳng,sẵnsàngdành“bánhmì”chotấtcảmọingườimàvẫnđểchohọgiữlấytựdo,khônglàmchohọphảixalạvớilươngtâmcủamình.Đôikhiđiềunàyđượcdiễnđạtbằngcáchnói:vìtựdo,chủnghĩaxãhộidânchủ,chốnglạitựdo,chủnghĩaxãhộitoàntrị.Phânbiệtnàykhôngđivàochiềusâucủavấnđề.Dânchủ làmộthìnhthứcmangtínhtươngđối.Còngiá trịcủabản diện cá nhân và tự do là tuyệt đối. Dân chủ,mộtmặt cónghĩalàtínhchủquyềncủanhândân,nềnthốngtrịcủaconsốlớn,vàởtrongýnghĩanàychắchẳnlànókhôngthuậnlợichobản diện cá nhân và tự do. Thế nhưngmặt khác, dân chủ cónghĩa làtựquảncủaconngười,quyềncủaconngườivàquyềncủacôngdân,tựdocủaconngười,vàtrongýnghĩanàydânchủcóýnghĩavĩnhhằng.NhữngngườicủathếkỉXVIIIvàXIXđãtìmkiếm[phươngcách]giảiphóngconngườitrongxãhội,tứclàhọđã tin rằng, xã hội phải làm cho con người thành tự do. Thếnhưngcó thểđặt vấnđềmột cáchhoàn toànkhác.Có thể tìmkiếmgiảiphóngconngườikhôngphảiởtrongxãhội,màởtrongThượngĐế, tức là giảiphóngconngườikhỏiquyền lực củaxãhội.Điềunàyđốilậpvớinhấtnguyênluận,vốnlàthứtấtyếudẫnđếntìnhtrạngnôlệ,điềunàygiảđịnhmộtthờikhắclưỡngdiệnvàhàmý tinh thầnkhôngdẫnxuất ra từxãhội.Hẳn làcó thể

thiết lậphai loạichủnghĩaxãhội,nô lệvà tựdo,nếunói theothuậtngữcótínhđươngđạinhiềuhơn.Chủnghĩaxãhộimangtínhnôlệ,baogiờcũngtheochủnghĩatậpthể,theochủnghĩanhànước,chínhlàchủnghĩaxãhộiphátxít.Điềunàyhoàntoànbộclộrabởinhữngquátrìnhđangdiễnratrênthếgiới,trongđócác khởi nguyên tận cùng được phơi bày ra. Chủ nghĩa xã hộiphátxít,ởtrongđóbộclộýchíđếquốcvươntớihùngmạnh,cóthể là “tả khuynh”, ấy là chủnghĩa cộng sản, và có thể làhữukhuynh,ấylàchủnghĩaquốcxã.Chínhnhữngyếutốphátxítởtrong chủ nghĩa xã hội là xấu xa và nô dịch, các yếu tố chínhđáng và đáng được thông cảm [trong chủ nghĩa xã hội] khôngphảilànhữngyếutốphátxít.Chủnghĩaxãhộiphátxíttấtyếudẫn đến vương quốc của giới quan liêu. Theo một phép biệnchứngđầynghịchlí,thốngnhấtcàobằngdẫnđếnthiếtlậpmộtchế độ quyền uy-ngôi thứ. Quá trình này không thể nào đảongượcđược.Việcquanliêuhóachủnghĩaxãhộikhôngphảichỉxảyraởtrongchủnghĩaxãhộiphátxít,màcũngxảyrangaycảởtrongcáichủnghĩaxãhộitựxemmìnhlàdânchủ.Cácđảngdânchủ-xãhộivàcácđảngxãhộiởchâuÂuđãrơivàohiểmhọaquanliêuhóavàtậptrunghóa.Đốikhánglạiđiềunàychỉcóthểlànhữngquátrìnhhiệnthựctầmvimôởtrongxãhộiconngười,đặtcơsởtrênnhữnggiátrịcábiệtluậnvàtìnhanhemkiểucábiệt luận củanhững conngười.Đây cũng lànềndân chủhiệnthực,chứkhôngphảinềndânchủhìnhthức,tứclàtựquảncủacon người, tức là tự do đi từ dưới lên. Chủ nghĩa xã hội biếnthànhvươngquốcnô lệcũng làdocùngcái thứkháchthểhóaấy.Đốikhánglạikháchthểhóalàtựdo,vốnbaogiờcũngởtrongchủthểchứkhôngtrongkháchthể.

***

Liệuchủnghĩaxãhộicóthểlàmộtphóngchiếuxãhộicủacábiệtluậnhaykhông?Liệumộtchủnghĩaxãhộicábiệtluậncólàkhảdĩhaykhông?Chủnghĩaxãhộicábiệtluậncóvẻnhưlàmộttổ hợp từ ngữ đầy mâu thuẫn. Một cách tư duy giản lược dễnghiêngvềýnghĩchorằngphóngchiếuxãhộicủacábiệtluậnchínhlàtựdoluận.Đólàmộtlầmlẫnrấtlớn.Tựdoluậntrongđờisốngkinhtếvàxãhội làýhệcủachủnghĩatưbản,cábiệtluận là phủ định không khoan nhượng chế độ tư bản. Cá biệtluậnkhôngchophépbiếnbảndiệncánhânconngườithànhđồvật và hàng hóa (Verdinglichung, theo thuật ngữ của Marx).Những người công nhân không thể là công cụ cho phát triểncôngnghiệp.Chếđộtiềnlươnglàchếđộnôlệ.Cábiệtluậncũngkhôngthểcamchịuvớiquyềnlựcvôdiệnmạocủađồngtiềnđốivới đời sống con người. Cá biệt luận không thể cam chịu vớixuyêntạcngôithứcácgiátrịmàthếgiớitưbảnngựtrịởtrênđó,vớiđánhgiáconngườidựatrênnhữnggìanhtacóvàdựatrênđịavịanhtachiếmđượctrongxãhội.Xemxétconngườithuầntúynhưmộtnhânlựcchiếmmộtchỗ làmnhấtđịnhtrongnềnsảnxuất,làmộttìnhtrạngnôlệkhôngthểchấpnhậnđượccủaconngười.Vànhữngthứvốnlàđiềuxấuxatrongchủnghĩaxãhội,-ưutiênchokinhtếtrướctinhthần,khôngthừanhậnbảndiệncánhânconngườilàgiátrịtốithượng-chínhlàdisảncủachủnghĩatưbản,làtiếptụcpháhoạicácgiátrịtheokiểutưbảnchủnghĩa.Chủnghĩatậpthểtrángụyđànáplươngtâmcánhân,làsảnphẩmcủanềncôngnghiệptưbảnchủnghĩa.Tìnhtrạngphụ thuộc của con người vào đất đai trước kia đã ít tàn nhẫnhơn.Conngườiđanggiảiphóngmìnhkhỏitìnhtrạngnôlệvàođất đai, nhưng anh ta bị rình rập bởi tình trạng nô lệ đầy cayđắng [phụ thuộc] vào những công cụ đã giải phóng anh ta. CábiệtluậntrongnhữngđánhgiácủamìnhphùhợpvớiKitôgiáo

chânchính,chưabịxuyêntạc.ChỉcónhữngtínđồKitôgiáođãmấthếtlươngtâmthìmớicóthểbảovệnhữngngườigiàuchốnglại những người nghèo. Kitô giáo là tôn giáo của những ngườinghèo,vàkhôngcókhảnăngbiếnnóthànhviệcbảovệchobọntưbảnvàtiềnbạc.Chủnghĩatưbảnlàtôngiáocủakimtiền,vàđángkinhngạcnhấtlàcónhữngngườibảovệnómộtcáchbấtvụ lợi, những nhà ý hệ thuần túy của chủ nghĩa tư bản. Chủnghĩatưbảnkhôngnhữnglàxúcphạmvàápbứcđốivớinhữngngườikhôngcótàisản,nótrướchếtlàxúcphạmvàápbứcđốivớibảndiệncánhânconngười,đốivớimỗibảndiệncánhânbấtkì.Vàbảndiệncánhâncủachínhngười tưsảncũngbịápbứcvàgiẫmđạpbởichếđộtưsản-tưbảnchủnghĩa.Khôngphảichỉ có người vô sản, mà chính người tư sản cũng bị làm chothànhvôdiệnmạovàmấtnhânbản,anhtađánhmấttựdotinhthần,anhtalànôlệ.Chủnghĩaxãhộiđặtravấnđềcủangườivôsản,làvấnđềmangtínhtoànthếgiớitheoýnghĩacủanó.Bảnthânsựkiệnhiệnhữucủangườivôsảncũngnhưsựkiệnhiệnhữu của người tư sản, đãmâu thuẫn với phẩm giá con người,mâuthuẫnvớigiátrịcủabảndiệncánhânconngười.Hiệnhữucủagiớivôsảnlàbấtcôngvàlàcáiác.Vôsảnhóalàviệclàmchoxa lạbảnchất conngười, là cướpđibảnchấtấy.Công laocủaMarxlàôngđãkhaimởđiềunàyvàđặtravấnđềmộtcáchgaygắt.Địavịcủangườivôsảntrênthếgiớikhôngtươngthíchđượcvớigiátrị tối thượngcủabảndiệncánhân.Vôsảnhóagắnvớitướcđoạtcáccôngcụsảnxuấtvàgắnvớitínhtấtyếuphảibánsứclaođộngcủamìnhnhưhànghóa.Trongmốiquanhệnày,xãhộitưbảnchủnghĩavềmặtđạođứccònđứngthấphơnnhiềusovới xã hội thời kì trung đại, vốn gắn liền với nghề nghiệp thủcôngvàphườnghội.Cũngcóthểnóirằng,ngườinôngdânởgầnhơnvớingọnnguồncủathếgiới,cònngườivôsảnởgầnhơnvới

cáochungcủathếgiới,tronganhtacóthứgìđómangtínhtậnthế.

Việc xuất hiện giới vô sản, tương liên với giới tư sản là sảnphẩmcủatộilỗiconngười-tộilỗixãhộihóavàkháchthểhóatronglịchsử.Cótráchnhiệmtolớnvềhiệnhữucủanhữngconngườiđãbịvôsảnhóatrênthếgian.Ngườivôsảnlàconngườibịbỏrơi,ngườitakhôngquantâmđếnanhta.Cứurỗicủaanhtachỉ nằm trong liên kết với những người đồng chí cùng chunghoạnnạn,chỉởtrongcôngđoànlaođộng.Nhữngngườivôsản,những công nhân, nếu xét trung bình thì cũng là những conngườigiốngnhưmọingười,cótốtcóxấu.Trongnhữngtácphẩmthờituổitrẻcủamình,Marxnóirằngcôngnhânkhôngphải làkiểumẫungườicaocảnhất,rằnganhtalàhữuthểbịmấtnhânbản nhiều nhất, bị mất đi tính phong phú của bản chất conngười.Huyền thoạivềsứmệnhcủagiớivôsảnkhônghòahợpvớiđiềunày,huyềnthoạiấybịphánđịnhđóngmộtvaitrònhưthếtronglịchsửcủachủnghĩaMarx.Đámđôngcôngnhântốtđẹphơnđámđôngtưsản,bịhưhỏngíthơnvàđángđượcthôngcảmnhiềuhơn.Nhưngnhữngngườicôngnhâncóthểbịđầuđộcbởilòngthùhận, lòngghentịvà lòngcămthù,vàsaukhi thắnglợihọcóthểtrởthànhnhữngkẻápbứcvàbóclột.Nhữngkẻgiàucóhànhhạnhữngkẻnghèotúng,rồinhữngkẻnghèotúnggiếtchócnhữngkẻgiàucó.Lịchsửconngườilàmộthàikịchkhủngkhiếp.Chỉcómộtítngườiđượcquyđịnhbởinhữnglítưởngvàđứctincủamình,đasốconngườibịquyđịnhbởinhữnglợiíchkinhtế,lợiíchgiaicấp,lợiíchnghềnghiệp,cũngnhưnhữngtácđộngtiêucực.GiaicấpvôsảncủachủnghĩaMarxkhôngphảilàmộthiệnthựcthườngnghiệm,đó làý tưởngvàhuyềnthoạidogiới trí thức tạo nên. Như một hiện thực thường nghiệm thìnhữngcôngnhânrấtphântầngvàđadạng,vàhọkhôngphảilà

hiệnthâncủatínhđầyđủnhânbản.Ýtưởngvềxãhộixãhộichủnghĩatrongtươnglainhưlàmộtxãhộimangtínhchấtvôsảnvàý tưởng về văn hóa vô sản là hoàn toàn xằng bậy và đầymâuthuẫn.Trongxãhộixãhộichủnghĩakhôngđượccógiớivôsản,màphảicónhữngconngườiđượctrảlạinhânphẩmvàsựđầyđủnhânbảncủamình.Đâylàthắnglợicủanhânvănhóatrướcphinhânhóa.Địavịđặcquyềnvàkiêuhãnhcủanhàquýtộchaynhàtưsảnkhôngđượcthaybằngđịavịđặcquyềnvàkiêuhãnhcủa người vô sản. Người vô sản có đặc quyền và kiêu hãnh,cuồngsibởiýchívươntớihùngmạnh,chỉlànhàtưsảnmớimàthôi.Người vô sản không phải chỉ làmột phạm trù kinh tế-xãhội,màcònlàmộtphạmtrùtâmlí-đạođứcnữa.Việctổchứclạixãhộivềmặtxãhộiphảitiêudiệtphạmtrùkinhtế-xãhộicủangườivôsản.Sẽkhôngcònxảyravớiconngườiviệc làmxalạsứclaođộngcủaanhtanữa,chínhviệc[làmxalạ]nàymớilàvôsảnhóa.Mỗingườilaođộngsẽcócôngcụsảnxuất.Thếnhưngvậnđộngtinhthầntrênthếgiớiphảitiêudiệtcảphạmtrùtâmlí-đạođứccủangườivôsảnnữa.Khôngphảingườivôsản,disảncủacáiácvàcủabấtcôngtrongquákhứ,màlàconngườitoànvẹnphảiđứngcaolênhếttầmvóccủamình.Ýhệvôsảnlàýhệnôlệ,ýhệđólàphảnứngchốnglạiquákhứ,cáiquákhứnôlệcầnkhẳngđịnhtrongconngườivôsản,khôngphảicáitínhchấtvô sản của anh ta,mà là phẩm giá của bản diện cá nhân conngười,cầnhiệutriệuanhta,khôngphảiđếnvớivănhóavôsản,màđếnvớivănhóanhânbản.Tínhchấtcáchmạngvôsảnlànôdịchvàhạthấptoànthể,tínhchấtcáchmạngnhânbảnlàgiảiphóngvànângcaotoànthể.Tìnhtrạngbấtbìnhđẳng,bấtcôngvàbịhạnhụccủaquákhứtạoranhữngảotưởngchoýthứccủanhữngngườibị ápbức.Chủnghĩaduyvật, chủnghĩa vô thần,chủ nghĩa công lợi là những ảo tưởng như thế. Đây chính là

“thuốcphiệnchonhândân”.Đángchúýlàviệcthuhẹpýthứcxảy ra ởnhữngngười bị áp bức (những côngnhân, nhữngđấtnướcbạitrậnvàbịchiếmđóng,nhữngngười lưuvong)vàởcảnhữngngười sợbịmấtđiđịavịđặcquyềncủamình. “Tính tưsản” và “tínhvô sản”đều là thuhẹpý thức và làmnghèođi ýthứcnhưnhaucả.Thếgiới“tưsản-tưbản”vàthếgiới“vôsản-xãhộichủnghĩa”-đềulànhữngtrừutượnghóa,nhữngthếgiớiấylồng vào nhau. Chủ nghĩa tư bản không thể bao trùm toàn bộcuộcsốngvà toànbộvănhóa.Đối lậpcăncơắtphải làđối lậpcủathếgiớitưsảnvớithếgiớiKitôgiáochânchính,củathếgiớikháchthểvàhạnđịnh[đốilậplại]vớithếgiớicábiệtluậnvàtựdo.Còncầnphảinóithêmrằng,kháiniệmngườivôsảnkhôngđồngnhấtvớikháiniệmngườinghèo.KháiniệmcủakinhPhúcâmvềtìnhtrạngnghèokhó,vốnlàmộtưuthếtinhthần,khôngphảilàcùngmộtthứvớikháiniệmtìnhtrạngcủangườivôsản,vốnkhôngthểhàmnghĩamộtưuthế.Tấtcảnhữngđiềunàydẫnchúngtađếnđềtàicơbảnvềxãhộicó-giaicấpvàxãhộikhông-giaicấp.

***

Xãhộicó-giai-cấpdựatrêntrángụy,nólàphủđịnhphẩmgiácủabảndiệncánhân.Cábiệt luận làphủđịnhxãhội có-giai-cấp,tứclàđòihỏimộtxãhộikhông-giai-cấp.Trongvấnđềnàycósựthậtcủachủnghĩaxãhội,cósựthậtcủachủnghĩacộngsản.Thếnhưngchủnghĩaxãhộikhôngthểgiảithoátkhỏidisảncủaxãhộicó-giai-cấp,khinómuốncótínhvôsảnthuầntúyvàhướngđếnmộtxãhộivôsản.Chủnghĩaxãhộicábiệtluậnphảikhôngcótínhgiaicấp,màcótínhnhândânvànhânbản,tứclàtựdotrướcquyềnlựccủaxãhộicó-giai-cấp,vốnsinhsảnratình

trạngnôlệmới.Cácgiaicấpthiếtlậpnênkhácbiệtvàbấtbìnhđẳngcủanhữngconngườimàkhôngdựatrênnhữngphẩmgiácá nhân, những phẩm tính và những thiên hướng của họ; cáikhácbiệtvàbấtbìnhđẳngấylạidựatrênnhữngđặcquyềngắnliềnvớiviệcđượcsinhravàhuyếtthống,hoặcvớisởhữuvàtiềnbạc.Việcphânloạiconngườithànhgiaicấpnhưthếkhôngdựatrênnguyêntắcnhânbảnvàgaichướngvới tínhnhânbản.Xãhộikhôngtránhkhỏiviệcbịphântầng,nhưngphảiđượcphântầngkhông theoýnghĩacácgiaicấpxãhội.Phân tầng,nhữngkhác biệt, những bất bình đẳng phảimang tính nhân bản, cánhân, chứ khôngmang tính giai cấp-xã hội, vô diệnmạo. Đãhiệnhữunhữngkhácbiệtvàbấtbìnhđẳngrấtlớngiữacácnhàquýtộcvớinhau,nhưngmỗinhàquýtộcđềucóphẩmgiáquýtộcvàvềmặtxãhộilàbìnhđẳngvớimộtnhàquýtộckhác.Cứnhưvậy, toànxãhộiphảigồmchỉcócácnhàquý tộcmà thôi,bấtchấpnhữngkhácbiệtcánhân.Khácbiệtgiaicấpcủagiớitưsảnvàcáccôngnhânlàkhácbiệttrángụy,khôngphảilàkhácbiệtnhânbản,khôngphảikhácbiệtcánhân,khácbiệtđóphảibiếnmất.Tấtcảmọingườiđều làcôngnhân, tấtcảmọingườiđều là quý tộc, nhưng không là những nhà tư sản, không lànhững người vô sản. Quá trình cào bằng xã hội là cần thiết,khôngphảiđểbắtmọingườiđềunhưnhauvàvôdiệnmạo,màchínhlàđểphântầngvàđadạnghóa, làđểlàmhiểnlộnhữngkhácbiệtphẩmtínhcánhân,lànhữngthứvốnbịẩngiấuvàbịđànápbởichếđộcó-giai-cấpcủaxãhội.Xãhộikhông-giai-cấphoàntoànkhôngphảilàkhôngtưởng,nólàmộthiệnthựckhôngtránhkhỏi,nóhàmnghĩanhânvănhóaxãhội.Cácxãhộiquýtộcđãkhônghềcheđậyhiệnhữucủacácgiaicấpmàtrướcđâyđượcgọi làcác tầng lớp,nhữngxãhộiquý tộcấyđãbảovệvềnguyêntắctìnhtrạngbấtbìnhđẳng,nhưlàbấtbìnhđẳngchủng

tộc,dònggiống.Tronghiệntượngnàycótínhchânthành,tínhcôngkhaicủaxãhộiquýtộc.Cácxãhộitưsảncheđậyhiệnhữucủacácgiaicấp,nhữngnhàýhệtưsảnkhẳngđịnhrằngvớibìnhđẳngcôngdânthìkhôngcòncácgiaicấpnữa,họbuộctộinhữngngườitheochủnghĩaxãhội làbịađặtrahiệnhữucủacácgiaicấpvàđấutranhgiaicấp.Tronghiệntượngnàycótínhkhông-chân-thànhvàtínhtrángụycủacácxãhộitưsản.Cácgiaicấphiệnhữuvàkhôngchỉcócáccôngnhân,màcảgiaicấptưsảncũngtiếnhànhđấutranhgiaicấp,mộtcuộcđấutranhquyếtliệtđầy tuyệtvọng.Hiệnhữucủanhữngconngườimang tínhgiaicấp,ưutiênchogiaicấptrướcconngườilàcáiáctolớncủaxãhội,vàđặcbiệtlàxãhộiđươngđại.Ưuthếcủagiaicấpvôsảnlàởchỗnóhướngtớitựtiêuhủy,hướngtớibiếnthànhnhânloại.Ýtưởng của cả chủ nghĩa xã hội Marxist cũng là như thế. Trênthựctếhiệnhữutìnhtrạngtựkhẳngđịnhmangtínhgiaicấpcủagiớivôsản,làthứngăncảnviệctạodựngxãhộimới.Bấtcứtâmlígiaicấpnàocũngđềutộilỗi,vàphẩmgiácủaconngườinằmtrongviệcvượtquatâmlígiaicấpấy.Thếnhưngkhigiaicấptưsảnđềnghịgiaicấpvôsảnvượtquatâmlígiaicấpcủamìnhvàchấmdứtđấutranhgiaicấp,thìđólàgiảnhângiảnghĩavàthóixảoquyệtcủađấutranh.Xãhộinhânbản,nhânbảnchânchính,làxãhộicủatìnhanhem,trongxãhộiấykhôngthểcóngôithứmangtínhgiaicấp,trongxãhộiấynhữngkhácbiệtcủanhữngconngườisẽđượcxácđịnhtheocáchthứckhác,trongđónhữngngười tốt đẹp nhất, có phẩm tính cao nhất, sẽ được xác địnhkhông phải bằng quyền năng, mà bằng các trách nhiệm. Thếnhưngxãhộitìnhanhemkhôngphảilàmộttổchứcbềngoài,xãhộitìnhanhemyêucầumộttầmcaotinhthầncủanhữngconngười.Vànhiềukhiviệctuyểnchọncácphẩmtínhcánhâncóthểkhônggắnvớinhữngưuthếkinhtế.Khôngphảiýtưởngvề

người côngdân, khôngphải ý tưởng vềngười sản xuất, khôngphảiýtưởngcótínhchấtchínhtrịhaykinhtế,màýtưởngmangtínhtinhthầnvềconngườitoànvẹn,vềbảndiệncánhân,mớinằmtrongcơsởcủaxãhộicábiệtluậntốtđẹpnhất.Điềunàycónghĩalàưutiêntinhthầntrướcchínhtrịvàkinhtế.Ýtưởngvềngườicôngdânvàýtưởngvềngườisảnxuấtlànhữngtrừutượnghóa, xé vụn conngười toàn vẹn.Tính toàn vẹnbao giờ cũngởtrongconngười,chứkhôngởtrongxãhội.Nhữngđặcquyềncủamột thiểusốcóphẩmtínhđượcchọn lựara,nhữngđặcquyềncủagiớiquýtộctinhthầntrongsosánhvớiđámđôngkhôngcóphẩm tính, [một tình trạng như thế] không có gì chung vớinhữngđặcquyềnmangtínhgiaicấp,nhữngđặcquyềnấykhôngđượckháchthểhóatheotínhxãhội.Trongxãhộibaogiờcũngcónhữngnhómngườikhácbiệtvềphẩmtính,gắnvớicácnghềnghiệp, các thiên hướng, các tài năng, gắn với văn hóa cao,nhưngtrongchuyệnnàykhôngcógìmangtínhgiaicấpcả.Cácgiaicấptrướchếtphảiđượcthaythếbằngcácnghềnghiệp.Xãhộikhôngthểlàmộtđámđôngkhôngcónhữngkhácbiệtphẩmtính.Trongmỗixãhộiđượcxếpđặtđềucókhuynhhướngthiênvề bất bình đẳng và không được đòi hỏi cào bằng xuốngmứcthấpnhất.Làmthếsẽtạoratìnhtrạngthốngtrịcủalớptiệndânvốnkhôngphảilànhândân.Thếnhưngcábiệtluậnkhôngchophéphạnhụcconngườimang tínhgiai cấp.Đềcaoconngườitrước hết là đề cao vềmặt tinh thần, không được đề cao conngười về vật chất, mà đúng ra là phải cào bằng [về vật chất].Trongxãhộitưbảnchủnghĩanhữngưuthếvềhọcthứcgắnvớinhữngưuthếvềtiềnbạc,chứkhôngphảitàinăng.Chủnghĩaxãhộiquả thực thườnggắnvớihạ thấp trìnhđộvănhóa,gắnvớitình trạngphục tùng theo tinh thầnkinh tế,gắnvới tình trạngkhôngquýtrọngđỉnhcaonhânbảnvàthiêntàinhânbản.Điều

nàyđượcquyếtđịnhkhôngphảibởihệthốngxãhộivàkinhtếcủachủnghĩaxãhội,màbởitinhthầntrángụythâmnhậpvàocácnhàhoạtđộngcủachủnghĩaxãhội.Tìnhtrạngnôlệđitheocùngvớichủnghĩacộngsản,xảyra làđotinhthầnchứkhôngphảidokinhtế.Phủđịnhtinhthầnbaogiờcũnglàhiệntượngtinh thần, nhưng tinh thần ấy đãđịnhhướng sai trái. Việc kếthợpvấnđềxãhộivớivấnđềtinhthầnvẫncònchưaxảyra,vàlỗiởđâyđếntừhaiphía.TrongtưduyxãhộithếkỉXIXđãtiếngầnđến chủ nghĩa xã hội cá biệt luận, ở nước ta (nước Nga) làHerzen,ởphươngTâylàProudhon,nhưngtriếthọccủahọthậttệhại.PháttriểnmộtsốýtưởngcủaôngMarxthờitrẻhẳnđãcóthể dẫn tới nó, thế nhưng phát triển tiếp theo của chủ nghĩaMarxđãđivềhướngngượclại.

Cuốn sách của tôi không cómụcđích triểnkhai cương lĩnhgiảiquyếtvấnđềxãhội.Tôilàtriếtgia,chứkhôngphảinhàkinhtếhọc,vàtôiquantâmđếnphươngdiệntinhthầncủavấnđềxãhội.Đâylàđềtàivềtựdovànôlệcủaconngười.Cònvềmặtvấnđềxãhộithìđiềunàyđượctậptrungthànhđềtàinhưvềbánhmì,vềgiớivôsảnvàvềlaođộng.Giảiquyếtvấnđềxãhộikhôngphảilàtạorathiênđường,đúnghơncólẽđólàgiảiquyếtnhữngvấnđềrấtsơcấp.Phảiđảmbảobánhmìchomọingườivàchomỗi người, không được để cho có giai cấp vô sản, những conngườibịvôsảnhóa,phinhânbảnvàphicábiệt,laođộngkhôngđượclàbóc lột,khôngđượcbiếnthànhhànghóa,cầnphảitìmđược ý nghĩa và phẩm giá cho lao động. Không thể chịu đựngđượcviệcđểchocónhữngconngườibịbỏrơi,khôngcóchỗdựanào chohiệnhữu.Chỉ có lời nói dối trá tư lợimới khẳngđịnhrằng,nhữngvấnđềsơcấpấycủahiệnhữuconngườikhôngcógiảiđáp.Khônghiệnhữunhữngquyluậtkinhtếnàođòihỏisốđôngcủanhânloạiphảichịucảnhcùngquẫnvàbấthạnh.Kinh

tế-chínhtrịhọctưsảnbịađặtranhữngquyluậtấy.Marxđãcólíthật sâu sắc, khi phủnhậnnhữngquy luật ấy và khi cho rằngviệcxếpđặtxãhộiphụ thuộcvào tính tíchcựccủaconngười.Giảiquyếtnhữngvấnđềấylàphứctạpvàkhôngcónhữnghọcthuyếthoànbịkhảdĩtiếnđoántrướcđượcviệcgiảiquyếtchúng.Khốngluận(доктринерство)nóichunglàtaihạitrongviệcgiảiquyếtnhữngvấnđềxãhội,vàluônlàbạolựcđốivớibảndiệncánhân,cầnphảiđềphònghơncảđốivớinhấtnguyênluậnxãhội.Nhấtnguyênluậnxãhộibaogiờcũngbiếnthànhchuyênchếvàtìnhtrạngnôlệ.Mộthệthốngđanguyênvềkinhtếsẽthuậnlợinhấtchocábiệtluận,tứclàkếthợpkinhtếquốcgia,kinhtếxãhộivàkinhtếcánhân,vì[hệthốngđanguyênnhưthế]khôngđểchocótưbảnhóavàtìnhtrạngbóclột.Chỉcókinhtếlàcóthểxãhội hóa, nhưng đời sống tinh thần, ý thức và lương tâm conngười thìkhông.Xãhộihóakinhtếphảiđikèmvớicá thểhóanhữngconngười.Tìnhanhemcủanhữngconngười,vốnlàmộtnhiệmvụtinhthần,khôngthểgiảiquyếtđượcbằngviệctổchứcxã hội, nó chính là gần gũi và kết nối, không phải ở trong cáichung-trừutượng,màởtrongcáicáthể-cụthể.Tìnhanhemđòihỏitínhcáthểcủanhữngconngườivàcácdântộc.Cábiệtluậncũngđòihỏiphitậpquyềnhóavàtheothuyếtliênbang,đòihỏiđấutranhchốnglạinhữngconquáivậttậptrunghóa.Vấnđềxãhội không giải quyết bằng giành chính quyền, như đa số cáckhuynhhướngthờiđạihiệnnay-chủnghĩacộngsản,chủnghĩaphátxít,nềndânchủnghịviện.Giànhchínhquyềnhàmnghĩaưutiênchochínhtrịvàchủnghĩanhànướcdướihìnhthứcnàyhayhình thứckhác.Thếnhưngchính trịphầnnhiều làquyềnlực của những thứ không có thật đối với đời sống con người,trongchuyệnnàynógiốngvớiquyềnlựccủađồngtiền.Vấnđềxã hội được giải quyết bằng những quá trình vimô trong đời

sống của nhân dân, tái tạo mô liên kết của xã hội, được giảiquyết từ bên dưới, từ tự do, chứ không phải từ uy quyền. Giảiquyếtvấnđềxãhộibằngchínhtrịvớitínhcáchtuyệtđối,bằnguy quyền của chính quyền, phần nhiều là lời giải hư ảo, nókhôngtạoramôliênkếtmớicủaxãhội.Thựchiệncôngbằngxãhội đòi hỏi cả những hành động cưỡng bức, nhưng tình trạngcùng chung huynh đệ của những con người, tình trạng tươngthông cộng đồng thì được tạo lập nên từ tự do, từ những quátrìnhvimôcóchiềusâu.Vấnđềxãhộikhôngthểgiảiquyếtmộtcáchhiện thực bằngdối trámị dân. Cá biệt luận là đòi hỏi sựthật.

Tựdo,vốncắmrễsâutrongtinhthần,sinhranhữngnghịchlítrongphóngchiếuxãhộicủanó.Tựdomangtínhhìnhthứccủalaođộngtrongđờisốngxãhộicóthểsinhratìnhtrạngnôlệ.Tựdolaođộngtrongxãhộitưbảnlànhưthế.Cónhữngthangbậcvàcấpđộcủa tựdo.Tựdocựcđạiphảicó trongđờisống tinhthần,tronglươngtâm,trongsángtạo,trongquanhệvớiThượngĐế.Thếnhưngtựdobịgiớihạnvàtrởthànhcựctiểutheotìnhtrạngđixuốngcủađờisốngvậtchất.Tựdocủasinhhoạtkinhtếphảiđượcgiớihạnđểphụcvụ cho tựdohiện thực củanhữngconngười,củanhữngngườilaođộng,nếukhôngthìkẻmạnhsẽxúcphạmkẻyếu,nôdịchanhtavàcướpđimiếngbánhmìcủaanh ta. Tính tự tri của kinh tế là tự do trángụy vàhư ảo. Thếnhưngchủnghĩanhấtnguyên trángụy,hay là chủnghĩa toàntrị, chuyển việc giới hạn tự do của sinhhoạt kinh tế sang giớihạntựdotrongđờisốngtinhthầnvàthậmchítiêudiệtnónữa.Đâylàcáiácto lớncủatấtcảcáchệthốngtoàntrịmàthếgiớiđangphải trải quaquyền lực của chúng. Chođếnnay thế giớichưatừngbiếtđếntựdolaođộngthựcsự,hoặclàchỉbiếtđếntựdolaođộngthậthiếmhoivàrấthạnchế.Phongtràoxãhộichủ

nghĩađấutranhchốnglạibóclộtlaođộngđầythôbạo,chốnglạitìnhtrạngnôlệvềkinhtếcủanhữngngườilaođộng,thếnhưngvấnđềlaođộngởtrongchiềusâu,mangtínhtinhthầnvàsiêuhìnhhọc,thìphongtràoấythậmchícònchưađặtra.Chủnghĩaduy trí tuệHiLạpmang tínhquý tộccoikhinh laođộngvàđềcaoviệcthưởngngoạntrítuệvàthẩmmĩ.ChủnghĩakhổhạnhKitô giáo thời trung đại có thừa nhận phẩm giá của lao động,nhưngphẩmgiáấyđượchìnhdungkhônghẳnlàsángtạo,màđúnghơnlàchuộctội.Vàogiaiđoạnđầucủathờiđạimới,chủnghĩaCalvinđặcbiệtđềcao laođộnghợp lí, thếnhưngcái laođộnghợplíấyđãdẫnđếnhìnhthànhgiaicấptưsảnđặcquyềnvàdẫnđếnchếđộtưbản.Thếgiớiđươngđạiđangbiếtđếntìnhtrạng tôn vinh xã hội chủ nghĩa đối với lao động. Thế nhưngbằngmộtcáchthứclạlùng,tônvinhấykhôngkhaimởýnghĩacủa lao động, có lẽ phần nhiều nó có nghĩa giải phóng ngườicôngnhânkhỏiquyềnlựccủalaođộngnặngnhọc.Ởđâytrongchủnghĩaxãhộicómộtmâuthuẫnsinhrabởitínhhạnhẹpcủathếgiớiquanxãhộichủnghĩa.Giảiphóngngườilaođộngkhỏiquyềnlựcnôdịchcủalaođộng,mộtviệcgiảiphónghoàntoànchínhđáng,đặt ravấnđề thờigiannhànrỗi,khôngbiết lấygìlấpđầy.Hợp líhóavàkĩ thuậthóanềnkinhtế trongchếđộtưbản tạo ra tình trạng thất nghiệp, vốn là điều bị lên án kinhkhủngnhấtđốivớichếđộấy.Nhữngtổchứcxãhộikhác,côngbằngvànhânbảnhơn,có thểgiảiphóngkhỏi laođộngcóthờigianquákéodàivànặngnhọcvàtạorathờigiannhànrỗiđượclấpđầybằng“nhữngtròchơivôhạivànhữngcuộcnhảymúa”.Liệucó thểnàonói rằnggiảiphónghoàn toànkhỏinặngnhọccủa laođộngvàbiến cuộc sống của conngười thành thời giannhànrỗidàyđặc,chínhlàmụcđíchcủađờisốngxãhộichăng?Đây là quanđiểm trá ngụy về cuộc sống conngười, phủnhận

tínhnghiêmtúcvàkhókhăncủacuộcsốngconngườitrêntráiđất.Laođộngphảiđượcgiảiphóngkhỏi tình trạngnô lệvàápbức,nhưngkhôngthểgiảiphónghoàntoànkhỏi laođộng.Laođộnglàhiệnthựclớnnhấtcủacuộcsốngconngườitrênthếgiannày,làhiệnthựcnguyênkhởi.Chínhtrị,tiềnbạc,khôngphảilàhiệnthựcnguyênkhởi,chúnglàquyềnlựccủanhữnghưảo.Vàphải đem lại tính ưu thắng của hiện thực lao động. Trong laođộngcósựthậtcứuchuộc(ngươisẽkiếmbánhmìcủamìnhvớikhuônmặtđẫmmồhôi),vàcảsựthậtcủasángtạovàxâydựngởcon người. Cả hai yếu tố đều hiện diện ở trong lao động. Laođộng của con người, nhân bản hóa tự nhiên, nó chứng tỏ sứmệnhvĩđạicủaconngườiởtrongtựnhiên.Thếnhưngtộilỗivàcáiácđãlàmméomósứmệnhlaođộng.Đãxảyraquátrìnhphinhânbảnhóalaođộng,xảyraviệclàmchobảnchấtconngườitrởthànhxalạởnhữngngườilaođộng.Đâylàcáiácvàbấtcôngcủatìnhtrạngnôlệxưakiavàtìnhtrạngnôlệtưbảnchủnghĩamới.Conngườiđãthèmmuốnkhôngchỉlàchủnhânôngcủatựnhiên,màcònlàchủnhânôngcủangườianhemcủamình,vàconngườinôdịchlaođộng.Đâylàhìnhthứccựcđoancủakháchthểhóahiệnhữuconngười.Chúngtanhìnthấyđiềunày,vídụnhưởtrongđiềumàMarxgọilà“tôngiáosùngbáihànghóa”.

Thế nhưng nếu như lao động phải được giải phóng, thì lạikhôngđượctônnólênthànhthiêngliêng,biếnnóthànhbáivật.Cuộcsốngconngườikhôngphảichỉlàlaođộng,chỉlàhoạtđộnglaođộng,nócũngcònlàsuytưởngnữa.Hoạtđộngthaythếbởisuytưởng, là thứvốnkhôngthể loạikhỏicuộcsốngconngười.Quyền lực đơn thuần của hoạt động lao động đối với đời sốngconngười, có thểnôdịch conngười theodòng chảy thời gian.Suytưởnglạicóthể làbướcrakhỏiquyềnlựcthờigian,đivàovĩnhhằng.Suytưởngcũnglàsángtạo,nhưngkhácbiệtvới lao

động.Thếgiớiquancủagãtưsảnkhôngchophépbấtcứđộngcơ nào khác của lao động, ngoài lợi ích cá nhân. Những côngnhânchỉlaođộnghiệuquảvàđầykỉluậtdướimốiđedọasợmấtviệc làm và cùng với gia đình mình lâm vào cảnh đói khát.Nhưngđóchínhlàtìnhtrạngnôdịchlaođộng.Giaicấptưsảnchống lại chủnghĩaxãhộinói rằng, tínhhiệuquảcủakinh tếdựatrênlợiíchcánhân.Lợiíchxãhộikhôngtạoranềnkinhtếhiệuquả.Thếnhưngnhữngcôngnhânlaođộngtrongnềnkinhtếxalạsẽkhôngquantâmđếnnó.Nhưvậycónghĩalàtínhhiệuquảcủakinhtếdựatrênnỗisợhãinôlệcủanhữngcôngnhân,lo lắngbịnémrangoàiđường.Tình trạngnô lệ làđộngcơ laođộngtrongxãhộitưbảnchủnghĩa.Sángkiếncánhântrongđờisốngkinhtếhoàntoànkhôngđồngnhấtvớisángkiếncủanhàtưbảnchiếmhữucôngcụsảnxuất,vốnlàthứsángkiếncóthểhầunhưkhôngcó.Ngườilãnhđạodoanhnghiệpvàcósángkiếncóthểlàkĩsư-chuyêngia,làngườikhôngphảichủsởhữuvàlàngười quan tâm đến doanh nghiệp trong tư cách là nhà hoạtđộngxãhộivàconngườisángtạo.Sángkiếnsángtạocánhânluôncònmãitrongđờisốngkinhtế.Chủthểcủakinhtếbaogiờcũnglàbảndiệncánhân,làđiềukhônghềhàmnghĩasởhữucánhân công cụ sản xuất, vốn là thứ đưa đến khả năng nô dịchnhững người khác. Cá biệt luận ít nhất cũng không cho phéptìnhtrạngthốngtrịcủalợiíchcánhânvàcạnhtranhtrongđờisốngkinh tế, tức làquanhệchósói củaconngườiđốivới conngười.Thếnhưngtrongbảnthânnềnkinhtếtưbảnkhôngphảimọithứđềudựatrênlợiíchcánhân.Đâylàmộthìnhdungsuydiễnquámứcvềđờisốngxãhộivàkinhtế.Trênthựctếnhữngbảnnăngtiềmthứcđóngvaitròtolớn,cầnphảiphânbiệtchúngvớinhững lợi íchduy lí.Nhữnggiai cấp tư sản trongcuộcđấutranhxãhộithườngtuântheonhữngbảnnăngtiềmthức,những

địnhkiếnphilítínhấymạnhhơnrấtnhiều,sovớinhữnglợiíchduylívàcóýthức.Conngườitrongthóivịkỉcủamìnhthườnghànhđộngđiênrồ.Vídụnhưtừlòngthampháttàimàchuẩnbịnhữngcuộcchiếntranhđểbịtiêuvongtrongnhữngcuộcchiếntranhấy.Trongcuộcsốngxãhộinhữngmộngchiêmbaosinhrabởitiềmthức,vàthậmchícảnhữngmêsảngthựcsự,cũngđóngvaitròkhôngnhỏ.Trongchínhtrị,vàđặcbiệtlàtrongchínhtrịthếgiới,córấtnhiều tínhmêsảng.Người ta laovào tiêuvong,bắtbảnthânmìnhtuântheođịnhmệnh.Điềunàyrấtđặctrưngchocáithếgiớiđanggiãychết,chochếđộxãhộiđangtanrã.Đểtạodựngnênthếgiớimới,đểquáđộsangmộtchếđộmới,nhấtthiếtphảiđiquakhổhạnhnghiêmtúc.Thậtsailầmkhichorằngkhổ hạnh chỉ khả dĩ áp dụng được cho đời sống cá nhân, khổhạnhcũngápdụngđượcchocảđờisốnglịchsửvàxãhộinữa.Đểchiến thắngđượccámdỗvà tình trạngnô lệcủachủnghĩatập thể, chiến thắng được tình trạng nô lệmới, thì phải giảmthiểuviệcđemchủ thể làmvậthiến tếcho thếgiớikhách thể.Điềunàycónghĩalàtìnhtrạngvữngchắctinhthầncủabảndiệncánhântrongviệckhángcựlạinhữngquyếnrũthếgianmuốnnôdịchbảndiệncánhân.Đồngthờibảndiệncánhânlạiphảicónhiềutínhxãhộihơntrongýnghĩatốtđẹpvàcóít tínhxãhộihơntrongýnghĩaxấu,tứclàtínhxãhộitừtựdo,chứkhôngphảitínhxãhộitừtấtđịnhluậnvàtìnhtrạngnôlệ.Thếgiớiphảibaogồmnhữnghộiđoànlaođộng,vữngchắcvềtinhthầnvàliênkếtthànhliênbang.

3.aCÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦA

EROS.

GIỚITÍNH,BẢNDIỆNCÁNHÂNVÀTỰDO

Cámdỗeros làcámdỗphổbiếnnhất,vàtìnhtrạngnôlệvàogiớitínhlàmộttrongnhữngngọnnguồnsâusắcnhấttìnhtrạngnôlệcủaconngười.Nhucầusinh lícủagiới tínhítkhinào lạixuất hiện ở con người dưới dạng thuần khiết; nó luôn đi kèmnhữngphức tạp tâm lí, nhữngảo tưởng eros. Conngười làhữuthểcógiớitính,tứclàcótínhchấtmộtnửa,thiếuthốnvàhướngđếnviệclàmđầyđặnlại,khôngnhữngvềmặtsinhlí,màcảvềmặttâmlícủamìnhnữa.Giớitínhkhôngchỉlàchứcnăngđặcthùởconngườigắnliềnvớicáccơquansinhdục;nópháttriểnởtoànbộcơthểcủaconngười.Freudđãchứngtỏđầyđủđiềunày.Đángchúýgiớitínhlàphươngdiệnđượcchegiấucủacuộcsống con người, trong giới tính luôn có cái gì đó gây xấu hổ,ngườitakhôngdámbộclộnó.Conngườixấuhổvớitìnhtrạngnô lệ củamình nơi giới tính. Ở đây chúng ta đứng trướcmộtnghịchlígâykinhngạc:cáivốnlàngọnnguồncủađờisốngvàlàsựcăngthẳngnhấtcủacuộcsống,lạibịxemlàđángxấuhổvàcầnphảichegiấu.CólẽchỉcóV.Rozanovlàđãđặtravấnđềnàytrong toànbộmứcđộgaygắt củanó.Tháiđộđối với giới tínhthậtkìlạvàthậtkhônggiốngvớimọithứkhác,đếnnỗingườitađãnghĩ tớiviệcdính líucủagiới tínhvới tìnhtrạngsađọacủaconngười.Giới tính tựahồnhư làdấuấnvề tình trạngsađọacủaconngười,làmấtmáttínhtoànvẹncủabảnchấtconngười.ChỉvàocuốithếkỉXIXvàđầuthếkỉXXthìtưduy,khoahọcvàvănchươngmớiđivàoviệcvạch trần thậtmạnhmẽbíẩncủagiớitínhvàđờisốngtìnhdục.ChỉcầnđưaranhữngtêntuổinhưRozanov,Weininger,Freud,Lawrence[113]cũngđủchứngtỏđiềunày.NhữngvạchtrầnmangtínhkhoahọccủaFreudvềvôthức

tìnhdụcđãgâynênphẫnnộđầybãotốchốnglạiông.Lawrencebị coi lànhàvănkhiêudâm.Nhưngdù sao thì thếkỉXXcũngđánhdấuchuyểnbiếncăncơcủaýthứcconngườitrongtháiđộđốivớigiớitính.NếusosánhtiểuthuyếtcủathếkỉXXvớithếkỉXIXvàcácthếkỉtrướcđónữa,thìthấyrõđượckhácbiệtthậttolớn.Vănchươngbaogiờcũngmôtảtìnhyêu,đâylàđềtàiđượcưachuộng,thếnhưngcuộcsốngcủagiớitínhđãbịcheđậy.ChỉcóthếkỉXXmớithựcsựdámmiêutảgiớitínhkhôngbịcheđậy,mà bị lột trần ra. Từ Dickens đến Lawrence, từ Balzac đếnMontherlant[114] làmộtquãngđườngdài.Conngườitựahồnhưbướcvàoconđườngvạch trần ra, conngườikhôngcònmuốn,haylàđãkhôngcòncóthểởlạitrongnhữngảotưởngcủaýthứcđượcnữa.ViệcvạchtrầnbảnchấtconngườiđãbắtđầuởMarxvà Nietzsche, và theo một cách khác, sâu sắc hơn, là ởDostoevskyvàKierkegaard,mặcdùđiềunàykhôngđụngchạmđặcbiệtđếngiới tính.Kitôgiáo lấyý tưởng tội lỗi cheđậygiớitính,nhưngđể lạimột tìnhtrạng lập lờnàođómàRozanovđãvạchtrầnra.Tôisẽquantâmđếnvấnđềnàytrongphươngdiệngiá trị tối thượng củabảndiện cánhânvà tựdo cùngvới việctrấnápcủachúnglêntìnhtrạngnôlệvàogiớitính.Chúngtasẽthấyrằngởđâycóhaivấnđềkhácnhau-tìnhdụcvàeros,giớitínhvà tìnhyêu.Thậmchí làbavấnđề -giới tính,giađìnhvàtìnhyêu.Cómốiliênkếtvậtlígiữakếthợpgiớitínhvàsinhđẻconcái,nhưngkhôngcóliênkếttinhthần,giốngnhưkhôngcómốiliênkếtbắtbuộcgiữakếthợptìnhdụcvàtìnhyêu.Khôngcógìphảitranhcãivềsựkiệnlà:đammêtìnhdụcvàhànhvitìnhdụchoàntoànmangtínhvôdiệnmạovàkhôngchứađựngtrongđóbấtcứthứgìđặcthùnhânbản,nhữngthứđóthốngnhấtconngườivớitoànthểthếgiớiđộngvật.Giớitính,vừalàthiếuthốnvàkhôngđầyđủcủaconngười,vừa làquyền lựccủadòng tộc

đốivớibảndiệncánhân,quyềnlựccủacáichungđốivớicáicáthể.Hiếnmìnhchoquyềnlựccủacuộcsốngtìnhdục,conngườimấtđiquyềnlựcđốivớibảnthânmình.Trongđammêtìnhdụcphicáthểhóa,conngườitựahồnhưchấmdứtkhôngcònlàbảndiệncánhânnữa,biếnthànhchứcnăngcủaquátrìnhdòngtộcvôdiệnmạo.Hammuốntìnhdụcmangđặc tínhvôdiệnmạo,còncảmxúcerosmangđặctínhcánhân,mứcđộtolớncủakhácbiệt là ở trongđiềunày.Khôngcómối liênhệ trực tiếpvàbắtbuộcnàogiữađammê tìnhdụcvà lôicuốn tìnhyêu.Lôicuốntìnhyêuhướngvàomộthữuthểcáthểriêngbiệtkhông-thể-có-trùng-lặp,hướngvàomộtbảndiệncánhân,tronglôicuốntìnhyêuviệcthaythếlàbấtkhảdĩ.Đammêtìnhdụcchấpnhậnviệcthaythếvàkhôngnhấtthiếthàmnghĩamốiquanhệvớimộtbảndiệncánhân.Ngaycảtrongtrườnghợpđammêtìnhdụcđượccáthểhóa,vốnlàchuyệnkhôngphảihiếmhoi,thìnóvẫnkhônghàmnghĩamốiquanhệvớimộtbảndiệncánhântoànvẹn,nóđi qua tố chất dòng tộc vô diện mạo. Giới tính là một trongnhữngngọnnguồntìnhtrạngnôlệcủaconngườivàthuộcvàoloại những ngọn nguồn sâu sắc nhất, gắn liền với chính khảnăngđờisốngcủatộcngười.Tìnhtrạngnôlệấycóthểcónhữnghìnhthứcrấtthôthiển,nhưngcũngcóthểởtrongnhữnghìnhthức của cámdỗ đầy tinh tế. Cuộc sống giới tính có khả năngsinh ra những ảo tưởng eros. Schopenhauer đã đúng khi nóirằng,conngườitrởthànhthứđồchơicủatốchấtdòngtộcthôimiênanh ta, tạochoanh tanhữngảogiác.Đốivới chàng Ivanđangyêusayđắm,thìnàngMariađượchìnhdunglàngườiđẹp,trong khi đómọi người đều thấy nàng thật xấu xí. Thế nhưngkhôngphảitínhlôicuốntìnhyêunàocũnglàảotưởngeros,nócóthểlàđộtphávượtquatốchấtdòngtộcvôdiệnmạođểđếnvớibảndiệncánhân,đếnvớikhuônmặtngườikhông-thể-có-

trùng-lặp. Khi đó điều này sẽ có nghĩa là thắng lợi trước tìnhtrạngnôlệcủagiớitínhvàcủaảotưởngeros.Tìnhyêuxácđịnhvànhậnrabảndiệncánhân, tấtcả tínhcá thểkhôngthểthaythế,vàkhẳngđịnhvĩnhviễn,ýnghĩacủatìnhyêulàởtrongđiềunày.Thếnhưngkhíhậucủa thếgiankhông thuận lợicho tìnhyêuchânchính,khíhậunàythườnggâychếtchócchotìnhyêu.Tìnhyêu làhiện tượng toàn thếgiới,nóxuấthiệnởbênngoàithếgiớikháchthể,nólàđộtpháởtrongthếgiớihạnđịnhnàyvàvìvậymàgặpphảikhángcựcủathếgiớinày.Vìthếmàcómốiliênhệsâusắcgiữatìnhyêuvàcáichết.Đấylàmộttrongnhữngđềtài trungtâmcủavănchươngthếgiới.Nhưngtrướchếtcầnphảiphânbiệthailoạitìnhyêu.

Phânloạitìnhyêucóthểtheonhiềucáchkhácnhau,căncứtheonhữngchỉdấukhácnhau.Nhưngđốivới tôi thìphânbiệttìnhyêuhướngthượngvàtìnhyêuhạcốlàphânbiệtquantrọngnhất.M.Schelerđãcónhữngýtưởngrấttinhtếvềchuyệnnày,mặcdù,rấtcóthể,chưađivàochiềusâunhất.Lôicuốntìnhyêu,eros, lànhữngthứrộng lớnhơntìnhyêunamnữ,chính là tìnhyêu hướng thượng. Lôi cuốn tình yêu là sức hút lên cao, làngưỡngmộ,nóđạttớiphấnchấnsángtạocaođộ.Tìnhyêuerosbaogiờcũnggiảđịnhtìnhtrạngthiếuthốn,khôngđầyđủ,nỗiuhoài hướng tới làm cho đầy đặn, hướng về cái có thể làm chophong phú. Eros là ma quái, và con người thường bị nó ám.Những tâm hồn có cánh mà Plato nói tới trong tác phẩmPhaedrus,trưởngthànhlêntronglôicuốntìnhyêu.TheoPlato,eroscóhaingọnnguồn:giàucóvànghèotúng.eroslàconđườnghướnglêncao.NhưngchínhPlatolàngườichorằngconđườnghướnglêncaoấylàquáđộtừthếgiớicảmxúcsangthếgiớicácýtưởng.EroscủaPlatokhôngphảilàtìnhyêuđốivớimộthữuthểsốngcụthể,đốivớimộtbảndiệncánhân.Eroscótínhchấtphản

cábiệtluận,nókhôngbiếtđếnbảndiệncánhânkhông-thể-có-trùng-lặpvàkhôngkhẳngđịnhbảndiệncánhân.GiớihạncủaPlato làở trongđiềunày.Bikịchcủacảmxúceros gắnvớihọcthuyếtPlatocũng làở trongđiềunày.Cảmxúceros trongcuộcđờicủaVI.Solovievcũnglànhưthế.Ôngđãyêusayđắmkhôngphải một phụ nữ cụ thể, mà là say đắm nữ tính thánh thần.Nhữngphụnữcụthểgắnkếtvớinữtínhthánhthầnấychỉđemlạinỗithấtvọng.Đitheoconđườngnàythìnhữngảotưởngeroslàkhôngthểvượtqua.Chỉcóvẻđẹpthầnthánhmớikhônglàảotưởng.ThếnhưnglôicuốntìnhyêukhôngnhấtthiếtphảimangtínhchấtkiểuPlatoấy,tínhlôicuốntìnhyêucóthểgắnliềnvớiquanhệcủabảndiệncánhânđốivớibảndiệncánhân.

Còncómộtloạitìnhyêukhác-tìnhyêuhạcố,tìnhyêuchođimàkhôngđòihỏi,tìnhyêuthươngxót,tìnhyêuđồngcảm,tìnhyêuthươngcảm.Tìnhyêuthươngcảmkhôngtìmkiếmđiềugìchobảnthân,tìnhyêuấyđemchongườikháctừtìnhtrạngdưthừa.TìnhyêueroslàkếthợpvớingườikhácởtrongThượngĐế.Tìnhyêuthươngcảmlàkếthợpvớingườikhácở trongtìnhcảnhbịthượngđế bỏ rơi, trongbóng tối của trần gian.Không thểnàoyêu thương tất cả mọi người, nếu không sử dụng từ ngữ nàytrongýnghĩatìnhyêuthươngcảm,tìnhyêulàlựachọn.Khôngthểépbuộcbảnthânđếnvớitìnhyêu.Thếnhưngtìnhyêuthươngcảm, lòng nhân từ, thương xót là có thể hướng đến tất cảmọingườivàkhônggắnvớilựachọn.Trongkhitìnhyêu-erosđòihỏihồiđáptừhaiphía,thìtìnhyêu-nhântừkhôngđòihỏiđiềunày,tính phong phú và sứcmạnh của tình yêu-nhân từ là ở trongđiềunày.Tìnhyêu-eroschânchínhcũngchứađựngtrongnótìnhyêuthươngcảm,tìnhyêu-thươngxót.Tìnhyêuerosmàkhôngbiếtđến thươngxót vànhân từ, thì có tínhmaquái và giày vò conngười.eros trongdạngthứcthuầnkhiếtlàtìnhtrạngnôlệ,tình

trạngnôlệcủangườiyêuthươngvàtìnhtrạngnôlệcủangườiđượcyêuthương.Tìnhyêueroscóthểlàkhôngbiếtthươngxótvà tàn nhẫn, nó tạo ra những bạo lực ghê gớm. Tình yêuKitôgiáokhôngphảilàeros,tìnhyêuKitôgiáolàagape.TiếngHiLạpthật phong phú để diễn tả những sắc thái của tình yêu: eros,agape, philia[115]. Tình yêu là một trạng thái phức tạp của conngười,trongđócóthểcónhữngsắctháikhácnhaucủatìnhyêukếthợplại:tìnhyêuhướngthượng,tìnhyêu-ngưỡngmộcóthểkếthợpvới tìnhyêuhạcố,với tìnhyêuthươngxót.ThếnhưngtáchbiệthoàntoàntìnhyêuKitôgiáokhỏicácyếutốthươngxót,đồngcảm, thươngcảmvàcôngnhậnnó làeroshoàntoàn,nhưngười tahayưa thích làmnhư thếvàođầu thếkỉXX, thìđó làxuyêntạchoàntoànKitôgiáovàlàcámdỗ.Khôngđượcquykếtlòng thương xót và đồng cảm thuần túy cho Phật giáo, chúngcũng là cố hữu thật sâu sắc trongKitô giáo.Nhưng cũng sẽ làxuyên tạc Kitô giáo nếu khẳng định một tình yêu tinh thầnthuầntúy,táchbiệtnókhỏitìnhyêutâmhồn,tìnhcảmgắnbóvớimộtsinhlinhnhưvớimộthữuthểcụthể.Đóchínhlàphản-cábiệtluận,phủnhậnbảndiệncánhân.Tìnhyêuchânchínhđitừbảndiệncánhântớibảndiệncánhân,nósẽbịtổnhạivàbịxuyên tạc trongmột tình yêu tinh thần-trừu tượng, trongmộttìnhyêueros lí tưởngcũngnhư trongmột lòng thươngxótđơnthuần hướng về đám sinh linh vô diệnmạo. Tình yêu bao giờcũngnhâncáchhóađốitượngcủatìnhyêu.Thếnhưngnócóthểlànhân cáchhóa khônghướng vàomộthữu thể cụ thể,mà lànhâncáchhóahướngvàomộthữuthểlítưởngtrừutượng.Eroshiện thực là khả hữu. Nhưng ảo tưởng eros cũng khả hữu. Sốphậncủalôicuốntìnhyêuerosđíchthựcởtrênthếgiannàyrasao?Lúcnày tôiquan tâm tới khôngphải tất cả cáchình thứccủatìnhyêucũngnhưtìnhyêuđặcthùKitôgiáo,màlàtìnhyêu

gắnvớigiớitính.

***

Proudhon,vốnlàngườikhôngcónhữngphântíchsâusắcđặcbiệt, nói rằng: tình yêu là cái chết. Cái đề tài này vềmối liênquan của tình yêu và cái chết luôn luôn giày vò những ngườinhìnchămchúvàochiềusâucủacuộcsống.Ởtrênnhữngđỉnhcao của hưng phấn, tình yêu có chạm vào hưng phấn của cáichết.Hưngphấnvềthựcchấtcónghĩalàsiêuviệthóa,bướcrakhỏigiớihạncủa thếgiới thườngnhật.Tìnhyêuvàcái chết lànhữnghiệntượngtrọngđạinhấttrongđờisốngconngười,vàtấtcảnhữngngườikhôngđượcphúchonhữngtàinăngđặcbiệtvàkhôngcókhảnăngvươnlênchiềucaosángtạo,đềucóđượctrảinghiệmtìnhyêuvàrồisẽcóđượctrảinghiệmcủacáichết.Trảinghiệm cái chết cũng có ngay cả ở bên trong bản thân cuộcsống,chínhlàviệcchạmtớibímậtcủacáichết.Độcăngthẳnglớnnhấtcủađờisốngconngườigắnvớitìnhyêuvàcáichết,làbướcrakhỏicáiquyềnlực-tínhthườngnhậtđầygòbó.Tìnhyêuchiếnthắngcáichết,nómạnhhơncáichết,nhưngđồngthờinócũngdẫnđếncáichết,đặtconngườitrênlằnranhcủacáichết.Đâylànghịchlícủahiệnhữuconngười:tìnhyêulàvươntớiđầyđủ,và trongnócónọcđộcđầychếtchóc, tìnhyêu làcuộcđấutranh để giành lấy bất tử, và eros thì lại gây nguy vong. Tínhthườngnhậtcủathếgiớikháchthểhóalàmnhụtbớtđộgaygắtcủađề tàivềmối liênquancủa tìnhyêuvàcáichết.Tìnhyêu,tìnhyêucábiệtluận,hướngtớibấttửcánhân,khôngdungchứađượcvàotrongtínhthườngnhậtcủathếgiớikháchthể,nóbịthếgiớiấyđẩyvọtravàdovậymàởtrênđườngbiêncủacáichết,ởđâycáichếtđượchiểutheonghĩarộnghơncáichếtvậtthể.Tình

yêucủaTristanvàIsolda[116],RomeovàJuliette,đềuđưatớitiêuvong.TìnhyêukiểuPlatohóarakhôngcólốithoátmộtcáchbithảm.Tínhthườngnhậtxãhộikéotìnhyêuxuốngthấp,vôhiệuhóanó, tạo ra định chế xãhội hônnhân và gia đình, và trongthựcchấtphủnhậnquyềncủatìnhyêunhưmộttrạngtháicăngthẳngvàhưngphấncủacuộcsống,vốnkhôngcóíchlợichoviệcxếpđặtxãhội.Khôngcógìnhảmnhíhơnnhữngcuộctranhcãivềtựdocủatìnhyêu.Tínhthườngnhậtxãhộiphủnhậntựdocủatìnhyêuvàquykếtnólàvôluân.Vìtôngiáophủnhậntựdocủatìnhyêu,nêntôngiáonằmtrongquyềnlựccủatínhthườngnhậtxãhộivàthựchiệnnhữngđơnđặthàngcủanó.Bảnthânviệcđặtvấnđềđãkhôngđúngvàhờihợtrồi.Chẳngcóthứtìnhyêunàokhácngoàitìnhyêutựdo,khôngthểnàocótìnhyêuépbuộc, tìnhyêubịhạnđịnh từbênngoài làmộtkếthợp từngữxằngbậy.Cầnphảiphủđịnhkhôngphảitựdocủatìnhyêu,màtìnhtrạngnôlệcủatìnhyêu.Tìnhyêucóthểlàtìnhtrạngnôlệghê gớm nhất. Ảo tưởng eros sinh ra tình trạng nô lệ ấy. Thếnhưngchuyệnnàychẳngliênquangìđếnnhữnghạnchếxãhộiđốivớitựdocủatìnhyêu,dùchonhữnghạnchếấycótínhchấttôngiáođinữa.Khôngđượcvàcũngkhôngnênchốibỏtìnhyêunhândanhnghĩavụ,nghĩavụxãhộihaytôngiáo,đólàđòihỏicótínhnôlệ,chỉcóthểchốibỏtìnhyêunhândanhtựdohaylànhândanhlòngthươngxót,tứclànhândanhmộttìnhyêukhác.Trongđềtàivềtìnhyêu,xãhộichẳngcóquyềnphánxétnào,xãhộithậmchíkhôngđủkhảnăngnhậnrađượchiệntượngtìnhyêuvàluônnóivềthứgìđókhác.Đềtàitìnhyêuphảihoàntoànvàtriệtđểphixãhộihóa,tìnhyêu,trongbảnchấtcủanó,thoạtkì thủy đã phi xã hội hóa rồi. Gia đình được xã hội hóa, chứkhông phải tình yêu. Xã hội và những người phát ngôn nhândanhxãhộikhôngnhậnrađượcmốiliênquansâusắccủatình

yêuvàcáichết,tứclàhọnóikhôngđúngvàovấnđềvàlạcsangchuyệnkhác.Xãhộichỉnhậnrađượcnhữnghiệnthựcthôthiển.CácnhàthầnhọcKitôgiáo,nhữngvịthầycủaGiáohội,nhữngvịđạidiệnchínhthốngcủaKitôgiáo,đãkhôngbaogiờnóirađượcđiều gì về tình yêu, ngoài những thứ dung tục, thậm chí cònkhôngnhận ra tình yêunữa, tình trạngđó chứng tỏ rằngKitôgiáođãbịxãhộihóatrongthếgiớikháchthểthườngnhậtvàđãthíchnghivớinhữngđòihỏicủanóđếnmứcđộnào.Ngườitađãnóivềgiớitính,vềđammêtìnhdụcvàhànhvitìnhdục,vềhônnhân,giađìnhvàsinhđẻconcái,nhưngđãkhôngnóivề tìnhyêu;ngườitađãchỉđơnthuầnnhìnthấyhiệntượngsinhvậtvàxãhội.Đềtàivềtìnhyêuđãbịcoilàthiếuđứngđắncònnhiềuhơncảđềtàivềhànhvitìnhdụchaylàvềkhíacạnhthươngmạicủahônnhânvàgiađình.Hiệnhữumốiliênquanđầybíẩncủagiớitínhvàgiađìnhvớiđồngtiền,vớiphépmầucủađồngtiền,thếnhưngtìnhyêuởbênngoàibìnhdiệnnày.Mộtngười,nhưSt.Augustine,đãviếtmộtluậnvănvềhônnhâncóvẻrấtgiốngvớimộthệthốngchănnuôigiasúc,ôngtathậmchícònkhôngngờtớihiệnhữucủatìnhyêuvàchẳngcóthểnóiđượcđiềugìvềnó,cũngynhưtấtcảcácvịthầyKitôgiáo,màtôitinchắcrằnghọluônphátbiểunhữngsuynghĩvô luântrongcáiđạo lícủahọ,tứclànhữngsuynghĩhếtsứckinhtởmđốivớichânlícủacábiệtluận,bằngcáchnhìnnhậnbảndiệncánhânnhưphương tiệnchođờisốngdòngtộc.CólẽlầnđầutiêntronglịchsửcủachâuÂuKitôgiáo,đềtàivềtìnhyêuđãđượcnhữngngườihátrongđặtra,họlànhữngngườichiếmmộtđịavịrấtlớntrongvănhóacảmxúc.Hônnhânvàgiađìnhthuộcvềkháchthểhóahiệnhữuconngười,tìnhyêuthuộcvềtínhchủquanvôhạn.

ĐềtàivềtìnhyêuvàcáichếtđãđượcđặtrarấtsâusắcbởibanhàtưtưởngNga-VI.Soloviev,V.RozanovvàN.Fedorov,vàhọ

đã giải quyết vấn đề ấy theo những cách rất khác nhau. VI.SolovievlàngườiđitheoPlato,vàtrảinghiệmeroscủachínhônggắnvớihọc thuyếtPlato.Học thuyết vềSophiacủaông lànhưthế,nóxungđộtvớihọcthuyếtvềbảndiệncánhân.Thếnhưngtrongbàibáocủamình“Ýnghĩacủatìnhyêu”,có lẽ làbàibáotuyệtvờinhấttrongtấtcảnhữnggìôngđãviết,ôngđãvượtquaranhgiớicủahọcthuyếtPlatovôdiệnmạo,vàlầnđầutiêntronglịch sử tư tưởngKitô giáo,đãgắn tìnhyêu-eros khôngphải vớidòngtộc,màvớibảndiệncánhân.Đốivớiôngtìnhyêukhôngphảigắnvới sinhđẻconcái và cũngkhônggắnvớibất tửcủadòngtộc,màgắnvớiviệc thựchiện tínhđầyđủcuộcsốngcủabảndiệncánhânvàvớibấttửcủabảndiệncánhân.VI.Solovievthiếtlậptínhđốilậpgiữatìnhyêuvàsinhđẻconcái,kháchẳnvớitấtcảcáchọcthuyếttruyềnthốngvềýnghĩahônnhâncủatình yêu. Ý nghĩa của tình yêumang tính cá nhân, chứ khôngmangtínhdòngtộc.Trongviệcsinhđẻconcáixảyratìnhtrạngphânrãcủabảndiệncánhânvàmởra triểnvọngcho tínhvôhạnxấuxacủađờisốngdòngtộc.Thôngquatìnhyêu,tínhtoànvẹn androgyne[117] của bản diện cá nhân được phục hồi, conngười không còn làmột hữu thể bị chia vụn ra và thiếu thốn.Tình yêu không những có ý nghĩa phi trần thế, mà còn có ýnghĩa vĩnhhằng.Tìnhyêu là thắng lợi trước cái chết và thànhtựucủabất tử, trongýnghĩaấy tìnhyêucómối liênhệvớicáichết. Thế nhưng vẫn còn lại câu hỏi, trong chừngmực nào ýnghĩa của Soloviev về tình yêu là khả dĩ thực hiện được. Trảinghiệm của chính ông trong ý nghĩa này là đầy bi thảm. V.Rozanov làmột cực đối lập lại với VI. Soloviev. Học thuyết vềtình yêu của Soloviev có tính cá biệt luận. Tình yêu cá nhânchiếnthắngcáichết.HọcthuyếtvềtìnhyêucủaRozanovcótínhdòng tộc, vôdiệnmạo, sinhđẻconcái chiến thắngcái chết.V

Rozanovcómộtýnghĩatolớn,nhưmộtngườiphêphántháiđộKitôgiáođốivớigiớitính.Rozanovthầnthánhhóagiớitínhsinhđẻ.Ôngnhìnthấytronggiớitínhkhôngphảinhưdấuhiệucủatình trạng sađọaphạm tội,mànhưchúcphúcchocuộc sống;ôngtheotôngiáosinhđẻvàlấytôngiáoấyđốilậplạiKitôgiáo,nhưtôngiáocủacáichết.Đốivớiôngngọnnguồncủacáichếtkhôngphảiởtronggiớitính,màởtronggiớitínhcóngọnnguồncủa thắng lợi trướccái chết.VI. Solovievcảmnhận thấy tội lỗicủa giới tính già nua cũ kĩ. V. Rozanov hoàn toàn không cảmnhậnthấytộilỗiấy.Ôngmuốnquaytrởlạivớidịgiáocổxưa,vớiDoTháigiáochúcphúcchosinhđẻ.Kitôgiáođãtạoraxungđộtgiữabảndiệncánhânvàgiớitínhsinhđẻ,vàRozanovtrởthànhkẻthùcủaKitôgiáo.ĐốivớiRozanovtựahồnhưkhônghiệnhữuvấnđềbảndiệncánhân.Ýthứcnhạycảmhơnlêncủabảndiệncánhângâythùđịchđốivớigiớitínhsinhđẻ.Khôngphảivấnđềsinhđẻ,màvấnđềcáichếtmớitrởthànhvấnđềchủyếu.ThếnhưngcầnnhớrằngcácvịthầycủaKitôgiáotronglịchsửluônbiệnminhcho tìnhyêuhônnhân thuần túybằngviệcsinhđẻconcái.Giớitính,hànhvitìnhdụcbịnguyềnrủanhưdâmôhammuốntìnhdục[118],thếnhưnghậuquảcủahànhvitìnhdục-sinhđẻconcái-thìlạiđượcchúcphúc.Rozanovthậtchínhđángkhinhìnthấythóiđạođứcgiảtrongđiềunàyvàôngđãvạchtrầnnó.Ít nhất thì học thuyết truyền thống Kitô giáo về tình yêu, nếunhưcòncóthểgọithứđólàtìnhyêu,đãthuầntúylàhọcthuyếtvềtìnhyêunốidõidòngtộcvàsinhđẻ.Tìnhyêukhôngnhữngkhôngcóýnghĩacánhân,màýnghĩacánhâncủatìnhyêucònbị tuyênbố là vô luânnữa.Ởđây có sự tiếp giáp vớiRozanov,nhưngRozanovđòihỏinhấtquánvàchânthành:nếunhưsinhđẻconcáiđượcchúcphúc,thìngọnnguồncủasinhđẻconcáicũngphảiđượcchúcphúc.N.Fedorovtrướchếtbuồnrầuvềcái

chếtvàkhôngthểcamchịuvớicáichết,dẫulàcáichếtcủamộthữu thể đơnnhất, ônghiệu triệu tiếnhành cuộcđấu tranh cótínhthầnnhânTitanvớicáichết.Trongchuyệnnàykhôngcóaingangbằngđượcvớiông.Ôngmuốnchiếnthắngcáichếtkhôngphải bằng tình yêu eros cá nhân và khôngphải bằng bất tử cánhân,nhưVI.Soloviev,màbằngphụcsinhchonhữngngườiđãchết,khôngphảibằngviệcchờđợi thụđộngsựphụcsinh,màbằngphụcsinhtíchcực.Ôngmuốnbiếnnănglượngeros thànhnăng lượngphục sinh, ôngmuốnchuyểnhóanăng lượng eros.Ôngtinvàokhảnăngchuyểnngượclạithờigian,tinvàoquyềnlựccủaconngườikhôngphảichỉđốivới tương lai,màcònđốivớiquákhứnữa.Phụcsinhlàthayđổitíchcựcđốivớiquákhứ.N.Fedorovkhôngphảilàtriếtgiavềeros,nhưVI.SolovievvàV.Rozanovđã làvậy theonhữngcáchkhácnhau;ông thấmđẫmtình yêu thương xót đối với những người đã chết. Ông khônghiệu triệu hướng về sinh nở dòng tộc mang tính tập thể, màhướng về phục sinh dòng tộcmang tính tập thể.Nhưng cả bangườiđềutrầmtưsâusắcvềtìnhyêuvàcáichết,vềtìnhtrạngnôlệvàogiớitínhvàtìnhtrạngnôlệvàocáichết.

Cónhữngmâuthuẫnthậtsâusắccủabảnchấtconngườigắnvớihiệntượnggiớitính.Conngườicảmnhậnthấytìnhtrạngnôlệđầynhụcnhãvàogiớitính.Giớitínhgiàyvòconngườivàsinhravôsốnhữngbấthạnh trongđời sốngconngười.Thếnhưngđồngthời,trạngtháicăngthẳngcủacuộcsốngcũnggắnvớigiớitính,nănglượnggiớitínhlànănglượngcuộcsốngvàcólẽcũnglàngọnnguồncủaniềmcaohứngsángtạođầysốngđộng.Hữuthểvôgiớitínhlàhữuthểcónănglượngsốngởmứcthấp.Nănglượnggiới tínhcó thểchuyểnhóa, táchkhỏinhữngchứcnăngđặcthùcủatìnhdụcvàhướngvàosángtạo.Điềunàythậmchícònlàmộttrongnhữngcáchthứcvượtquatìnhtrạngnôlệvào

giớitính.Nănglượngeroscóthểlàngọnnguồncủasángtạo.Giớitínhlàdấuhiệutínhthiếuthốncủaconngười,gắnliềnvớigiớitínhlànỗiuhoàiđặcbiệt.Nỗiuhoàiấymạnhmẽnhấtvàotuổithiếuniên.Đồng thời,giới tínhcũngbịdung tụchóa thậtkinhkhủng,thôngquagiớitínhtoànbộcuộcsốngconngườicũngbịdung tụchóa theo. Cái tục tĩu lớnnhất có lẽ gắn với giới tính.Khôngchỉphươngdiệnthểxáccủagiớitínhbịdungtụchóa,màcảphươngdiện tâm lí nữa, cảmxúc eros bị dung tụchóa, bảnthânnhữngtừngữcủatìnhyêucũngtrởthànhkhôngsaochịunổi,đã thấykhókhăn thốt rađược.Ởđây tình trạngnô lệ củagiới tínhcóhìnhthứcnhẹ tênhvàhờihợt thậtgớmghiếc.Giớitínhthậtkinhkhủngtrongvươngquốccủatínhthườngnhật,nóthậtkinhkhủngtrongthếgiới tưsảnvàgắnliềnvớiquyềnlựccủađồng tiềnđốivớiđời sốngconngười.Tình trạngnô lệvàogiớitínhgắnliềnvớikhởinguyênnữtínhđốivớicuộcsốngconngười.Ngườiphụnữthườngthiênvềtìnhtrạngchịulàmnôlệvàđồngthờicũngthiênvềnôdịch[ngườikhác].Giớitínhtrongbảnchất củađànôngmang tínhbộphận, giới tính trongbản chấtcủaphụnữcótínhtoànvẹn.Vìvậymàtìnhtrạngnôlệgiớitínhtrongbảnchấtcủaphụnữbiểuhiệnmạnhmẽhơnnhiều.Thựchiện bản diện cá nhân, vốn biểu hiện ra nhiều hơn trong bảnchất đàn ông so với bản chất phụ nữ, không hề có nghĩa phủđịnhhaylàmsuyyếuđibảnthânnănglượngsángtạosốngđộngcủagiớitính,màcónghĩalàthắnglợitrướctìnhtrạngnôlệvàogiới tính, là thănghoavàchuyểnhóagiới tính.Thắng lợihoàntoànvà triệt để trước tình trạngnô lệ ấy, cónghĩa làđạtđượctính toàn vẹn androgyne, vốn không có nghĩa là vô giới tính.Cảmxúcerosđóngmộtvaitròtolớnởcáctưchấtsángtạo.Thếnhưngphổquáthóacảmxúceros,thaythếtriệtđểluânlíbằngcảmxúc eros sẽ là không thuận lợi cho nguyên lí bản diện cá

nhân,chophẩmgiácủabảndiệncánhân,chotựdotinhthầnvàcóthểsẽlàtìnhtrạngnôlệđầytinhtế.Bảovệbảndiệncánhânvàtựdođòihỏimộtkhởinguyênđạođức,tínhtíchcựccủatinhthần.Cảmxúceros lạicó thể là tính thụđộngcủa tinh thần, làthống trị của khởi nguyên tâmhồn-thể xác trước khởinguyêntinhthần.Thếnhưngýnghĩacủagiớitínhlàgì,ýnghĩacủakếthợphônnhânlàgì?

***

Toànbộđờisốngeroscủaconngườibaogồmnhữngxungđột,màở trong thếgiới khách thể chúngkhông thểnàođượcvượtquathậttriệtđể.Freudhoàntoàncólí,khikhẳngđịnhtínhbấthài hòa, tính xung đột của đời sống tình dục. Con người chịunhững tổn thương gắn với giới tính. Con người trải nghiệmnhững xungđột giữađời sống tìnhdục vô thức và kiểmduyệtcủaxãhội,củatínhthườngnhậtxãhội.Đócũnglànhữngxungđộtcủacảtìnhdục,gắnvớigiớitính,vàcảnhữngcảmxúcerosgắnvớitìnhyêu.ThếnhưngđốivớiFreudvấnđềtìnhyêu-erosvẫnbịđóngkín,chuyệnnàylàdothếgiớiquanhạnhẹpcủaông.Nhữngxungđộtđivàochiềusâu,chiềusâusiêuhìnhhọccủahiệnhữuconngười.Giới tính tronghiệnhữu trần thếcủaconngườiđãcónghĩalàbịnémrabênngoài,làkháchthểhóa,ngoạihiệnhóavàxévụnrahữuthểtoànvẹncủaconngười.Giớitính,thôngquađammêvôthứcđầyuylực,cùmchặtconngườivàothếgiớikháchthểhóa,màởđóngựtrịtấtđịnhluận,tínhtấtyếu,tínhkhảdĩxácđịnhkhôngphải từbêntrong,màtừbênngoàibảnchấtconngười,vốnđãbịthoátrađivàokháchthể.Bíẩncủagiớitínhởtrongđiềunày.Giảiphóngconngườicũngđồngthờilàgiảiphóngkhỏitìnhtrạngnôlệgiớitính,nhưthoátkhỏitính

kháchquanđầycưỡngbức.Chỉcótínhkháchquanmớicóthểlàcưỡngbức,màgiớitínhthìcưỡngbức.Ảotưởngmàconngườibịrơivào,làởchỗ,anhtasẵnsàngnhìnthấytựdocủamìnhtrongviệc thỏa mãn đammê tình dục trong khi anh ta đang trongtrạng tháibịcưỡngbức.Giới tính làcáivôdiệnmạotrongconngười, là quyền lực của cái chung, cái có tínhdòng tộc, chỉ cótình yêumới có thểmang tính cá nhân. Không phải tính dụcmangtínhcánhân,màcảmxúcerosmớimangtínhcánhân.VI.SolovievvàWeiningerhiểuđiềunày.Cáicótínhdòngtộc,cáivôdiệnmạotrongýnghĩatìnhdục,cómốiliênhệsâusắcvớicáicótính dòng tộc, với cái vô diệnmạo trong ý nghĩa logic và siêuhìnhhọc.Conngườiloạibỏxungđộtgiữagiớitínhcủamìnhvàbảndiệncánhâncủamình.Giớitínhtrongnhữngbiểuhiệncủanóxâmhạiđếnphẩmgiácủabảndiệncánhân,nókhiếnchobảndiệncánhântrởthànhđồchơicủanhữngsứcmạnhvôdiệnmạovàhạnhụcconngười.Từđómàcócảmnhậnxấuhổgắnvớigiới tính.Cảmnhậnxấuhổấy tăng lêncùngvới sự trưởngthành của bản diện cá nhân và của ý thức cá nhân. Đời sốngdòngtộccủagiớitínhbiếnbảndiệncánhânthànhphươngtiệnchoviệcsinhđẻranhữngbảndiệncánhânkhác,vàthỏamãncánhânhóaralàảotưởngcầnthiếtchođờisốngdòngtộc,chứkhôngphải cho chínhbảndiện cánhân.Cònkhi giới tính tìmđượclốithoátởbênngoàiviệcsinhđẻranhữngngườikháccủanhững thếhệmai sau, thì nódễdàngbị lạchướng thành thóitrụy lạc và làm tổn thươngmột cáchbệnhhoạn cho tính toànvẹncủabảndiệncánhân.Nhữngchứcnăngmangtínhbộphậnhướngvàonhằmchốnglạicơthểtoànvẹncủaconngười.Đólànhữngxungđộttìnhdục,nóxuấthiệntrướckhicónhữngxungđộteros,vốncóliênquanđếnphạmvicaocấphơncủahiệnhữucon người. Hiện tượng tình yêu-eros ở trong xung đột tại phía

dưới-trongxungđộtvớiđờisốngvôdiệnmạocủagiớitính,tạibêntrên-vớihônnhânkháchthểhóa,vớiđờisốnggiađìnhnhưlàmộtđịnhchếxãhội.Hiệnhữutìnhtrạngnôlệcủaconngườivàogiới tínhvàtìnhtrạngnô lệcủaconngườivàogiađình;cảtìnhtrạngnôlệnàylẫntìnhtrạngnôlệkiađềulàsảnphẩmcủakháchthểhóa,kháchthểhóagiớitínhvàkháchthểhóatìnhyêuởtrongthếgiớicủatínhthườngnhậtxãhội.Conngườibịđànápvà đôi khi bị giẫm nát bởimạng lưới của những xung đột. Tựnhiênnôdịchconngườivàxãhộinôdịchconngười.Vàkhôngđượctìmkiếmgiảiphóngtrongquáđộtừtựnhiênsangxãhộicũngnhưtừxãhộisangtựnhiên.

Tìnhdụcvôtổchứcnộpmìnhchoquyềnlựccủanhữngđammêtựnhiêncóthểtrởthànhtìnhtrạngthahóacủaconngười,tiêuvongcủabảndiệncánhân.Còntìnhdụccótổchứcmangtínhxãhội,phụctùngtheonhữnghạnchếvàkiểmduyệt,lạitạora những hình thức mới của tình trạng nô lệ. Trong thế giớikhách thể, trong thế giới của tính thường nhật xã hội, việc tổchứctìnhdụctrongđịnhchếxãhộicủagiađìnhlàkhôngtránhkhỏi, hình thức của gia đình tất nhiên không vĩnh cửu, có thểthayđổivàrấtphụthuộcvàochếđộkinhtếcủaxãhội.Điềunàycũng tương tự như tổ chức xã hội thành nhà nước. Gia đìnhthườngnôdịchbảndiện cánhân, và chỉ có tiệmcận gia đìnhtiếntớikiểutìnhanhemmớicóthểgiảmthiểunhiềunhấttínhnôdịchnày.Tuynhiên,giađìnhcũngthúcđẩyviệchunđúcnênkiểu mẫu nhân bản và bảo vệ con người khỏi quyền lực độcchiếmcủanhànước.Cảđời sống tìnhdục theonghĩa sinhvậthọccủatừngữ,lẫnđờisốnggiađìnhtheoýnghĩaxãhộihọccủatừngữ,đềukhôngcómốiliênquantrựctiếpnàođếnđềtàitìnhyêu-eros và thậmchí còn khôngđặt ra đề tài ấy.Nhưđãnói ởtrên,tìnhyêukhôngthuộcvềthếgiớikháchthể,khôngthuộcvề

thếgiới tựnhiênbịkhách thểhóavàkhông thuộcvềxãhộibịkháchthểhóa;tìnhyêutựahồnhưđếntừmộtthếgiớikhácvàlàbướcđộtpháở trong trầngiannày, tìnhyêu thuộcvề tínhchủquanvôhạn,thuộcvềthếgiớicủatựdo.Vìvậymàxungđộtgiữatìnhyêuvàgiađình làkhảdĩ,xungđộtấychỉ làbiểuhiệncủaxungđộtgiữabảndiệncánhânvàxãhội,giữatựdovàhạnđịnh.Ýnghĩacủatìnhyêuchỉcóthểmangtínhcánhân,nókhôngthểmangtínhxãhội,vànóvẫnmãi làẩngiấuđốivớixãhội.Nềnchuyênchếgắnvớicáchìnhthứccủagiađình,nềnchuyênchếnày còn khủng khiếp hơn so với nền chuyên chế gắn với cáchìnhthứccủanhànước.Mộtgiađìnhquyềnuytổchứctheongôithứhànhhạvàgâytàntậtchobảndiệncánhânconngười.Vàphong trào giải phóng nhằm chống lại các hình thức gia đìnhnhưthếcómộtýnghĩacábiệtluậnthậtsâusắc,đóchínhlàcuộcđấu tranh vì phẩm giá của bản diện cá nhân con người. Vănchươngthếgiớicóýnghĩarấtlớnchocuộcđấutranhgiànhtựdocủacáccảmxúcnhânbản,chứkhôngphảicủacácsayđắmtìnhdụcnhưngườitađãvukhốngcuộcđấutranhấy.Đâylàcuộcđấutranhvìbảndiệncánhân,vìtựdochốnglạihạnđịnh.Tựdobaogiờcũngmang tính tinh thần.Trong thếgiớikhách thểhóaxãhội cần phải bảo vệ nhữnghình thức nhiều tự do hơn của giađình,íttínhquyềnuyhơnvàíttínhngôithứhơn.CòngiađìnhtheokiểuKitôgiáothìcũnglàchuyệnkhôngthểcó,giốngnhưkhôngthểcókiểunhànướcKitôgiáo,cũngnhưkhôngcóthứgìlàthiêngliêngtrongthếgiớikháchthểhóaxãhội.KinhPhúcâmchínhlàđãđòihỏitựdothoátkhỏitìnhtrạngnôlệnơigiađình.

***

Nỗi kính sợ bao quanh tình yêu trong lịch sử thế gian. Nỗi

kínhsợnàymangtínhkép:nỗikínhsợcủaquanhệthếgianđốivớitìnhyêu,nhữnggiàyvòmàtìnhyêuphảichịutừphíaxãhội;vànỗikínhsợmàtìnhyêuđưavàothếgian,nỗikínhsợnộitạicủa nó. Điều này có nguồn gốcmang tính xã hội và tính siêuhìnhhọc.Nỗikínhsợxãhội của tìnhyêugắnvới tínhchuyênchếkiểutổchứcngôithứcủaxãhội,nếunhưkhôngđượcvượtquahoàn toàn thì cũngcó thểđượcgiảm thiểu tớimức tốiđa.Thếnhưngnỗikínhsợsiêuhìnhhọccủatìnhyêuởcõitrầngiannàylàkhôngthểvượtqua.Trongtìnhyêucóthứgìđóđầychếtchóc. Tình yêu-eros có khuynh hướng biến thành khởi nguyênphổquátcủacuộcsống,bắtmọithứkhácphảiphụctùngmìnhhoặcđẩychúngrakhỏicuộcsống.Chínhvìvậymàtìnhyêu-eroskhôngphảichỉlàtìmkiếmsựđầyđủvàđộcăngthẳngcủacuộcsống,màcònlàthuhẹplạivàlàmnhỏđisựphongphúcủacuộcsống.Trongtìnhyêucótínhchuyênchếvàtìnhtrạngnôlệ.Tìnhyêunữtínhlànhiềuchuyênchếnhất,nóđòihỏitấtcảchobảnthânnó.Vìthếtìnhyêunàyvachạmvớinguyênlíbảndiệncánhân.

Gắnkếtcủatìnhyêuvớilòngghentuôngtạochonótínhcáchquỷ dữ, và điều này ở phụ nữ làmạnh hơn cả, họ có thể biếnthànhnhữngcơngiậndữđầybãotố.Nỗikínhsợsiêuhìnhhọccủatìnhyêukhôngchỉởtrongviệccóquánhiềutìnhyêukhôngchia sẻ,mà còn ở trong việc có quá nhiều tình yêu không thểchiasẻ(làđiềukhổsởhơnnhiều):nỗikínhsợchiasẻchonhaubêntrongcáiđượcgọilàtìnhyêuhạnhphúc.Điềunàygắnvớibíẩncủabảndiệncánhân,gắnvớikhácbiệtsâusắccủabảnchấtnữtínhvànamtính,gắnvớitìnhtrạngkhôngtươngxứnggiữalòngngưỡngmộlúcbanđầucủatìnhyêuvàhiệnthựchóatìnhyêu trongđời sống thườngnhật, gắnvớimối liênhệđầybí ẩncủatìnhyêuvớicáichết.Thếnhưngnỗikínhsợvàtínhbithảm

của tình yêu bị nhụt bớt đi bởi việc duy lí hóa cuộc sống, đưahiện hữu con người nhập vào tính thường nhật xã hội, tức làthắng lợicủa tínhkháchthể trước tínhchủthể.Tìnhyêuchânchính bao giờ cũng là bông hoa hiếmhoi, tàn lụi và biếnmấtkhỏi thếgian, thếgiantrở thànhquáthấphènđốivới tìnhyêuchânchính.Bikịchtìnhyêuđạttớiđộcăngthẳngdonhữngtrởngạixuấthiện.Hiệnnaythìmọichuyệnđãtrởnênnhẹnhàng,nhưngkémphầncăngthẳngvàlớnlao.Khôngphảiđãđạtđượcgiải phóng chiều sâu, mà chỉ là giải phóng bề ngoài. Đây lànghịchlícủatìnhyêutrêntrầnthế,mộttrongnhữngbiểuhiệntínhnghịch lícủatựdotrêntrầnthế.Tựdogiảđịnhcónhữngtrởngạivàcuộctranhđấu.Khôngcónhữngnỗlựctinhthầnthìtựdodễtrởthànhhờihợtvàkhôngcónộidung.Hônnhântrongphóngchiếuxãhộicủamìnhbaogiờcũnggắnrấtnhiềuvớikinhtế và không hiếm khi đãmang tính chất thươngmại-ép buộc.Hônnhânthậtchẳngcóđượcmấychúthuyềnbí.Hiệnnayhônnhânkhôngcònmangtínhthươngmại-épbuộcnữa,màmangtính thươngmại-tự do. Đây là việc duy lí hóa cuộc sống đangdiễnratrongmọilĩnhvực.

Mốiquanhệcủatìnhyêuđốivớigiớitínhtrongnghĩahẹp,đốivớikếthợptìnhdục,làrốirắmvàđầymâuthuẫn.Trongkếthợptìnhdụccódấuấnhiểnnhiêntìnhtrạngsađọacủaconngười;điềunàythấyrõtrongmọichuyệnkhiếnconngườithấyngượngngùng và áy náy. Thế nhưng con người cố gắng suy xét, biệnminhchoviệckếthợptìnhdục.Thỏamãnđơngiảnmộtnhucầusinhlí,giốngnhưquátrìnhănuống,khôngcóquanhệđặcthùtớiđờisốngconngườivàkhôngđặtravấnđềýnghĩa;thếnhưngchuyện [tìnhdục]này cóquanhệ tớiđời sống thúvật của conngườivàđặtravấnđềhạnchếvàvượtquabảnchấtthúvật.Conngườiđãtạorabaphươngphápsuyxétchomìnhđốivớiviệckết

hợptìnhdục.Ýnghĩacủakếthợptìnhdụclàsinhđẻconcái,nốitiếpdòngtộc.Đâylàquanđiểmphổbiếnnhấtvàđứngđắnnhấttrongvươngquốccủatínhthườngnhậtxãhội.Đốivớithiếtlậpgiátrịtheocábiệtluậnthìquanđiểmnàylàvôluânvàđạođứcgiả,bấtchấpvẻđứngđắnbềngoài.Điềuđứngđắnthườnglàvôluân.Xemxétbảndiệncánhânthuầntúynhưphươngtiệnchodòngtộcvàkhaithácnhữngđammêvàcảmxúccánhânnhằmnhữngmụcđíchdòngtộcthìthậtlàvôluân.Cácnhànướctoàntrịđãđiđếntậncùngcủathóivô liêmsỉ,chúngmuốntổchứcđờisốngtìnhdụccủangườitanhằmnhữnglợiíchdòngtộcvànhànước,giốngnhưtổchứcviệcchănnuôigiasúc.Khẳngđịnhrằngconngườibị lôicuốnkếthợptìnhdụcđểsinhđẻconcái,trongkhimụcđíchnhưvậychỉcóthểlàkếtquảcủaphảnxạvàkếthợptìnhdụcchỉcóýnghĩatựthân,ấylàđạođứcgiả.Đốilậpvớiđiềunàylàquanđiểmchorằngýnghĩacủakếthợptìnhdụcởtrongtìnhtrạngthỏamãntrựctiếp,ởtrongkhoáicảmmànómanglại.Quanđiểmnàycũnglàvôluân(dùkhôngđạođứcgiả),vìrằngnóbiếnconngườithànhnôlệchobảnchấttitiệnnhấtcủamìnhvàvachạmvớiphẩmgiácủabảndiệncánhân,nhưlàcủa tinh thầntựdo.Cómộtquanđiểmthứba:ýnghĩacủakếthợp tìnhdục vớingười yêu thương là ở trong việcđạtđược sựđầyđủ củakếthợpấy.Đây là ýnghĩa cánhân,duynhất chấpnhậnđượcvềmặtluânlívàđượcbiệnminhvềtinhthần,nóđòihỏi làm cho tình dục có tinh thần. Có thể phát biểumột cáchnghịch lí rằng, chỉkhinàokếthợp tìnhdụccónghĩa lànỗ lựchướng đến “hạnh phúc cá nhân” của những người đang yêunhau,thìkếthợptìnhdụcấymớiđượcbiệnminh,dùchokhôngthể tín tưởngvàobấtcứ thứ“hạnhphúc”nào.Ýnghĩavàbiệnminh cho hôn nhân chỉ ở trong tình yêu. Hôn nhân không cótìnhyêulàvô luân.Vấnđềvềtháiđộđúngđắnphảicóđốivới

concáikhôngcógìchungvớichuyệnnày,đólàmộtvấnđềhoàntoànkhác.Cóhaiquátrìnhcầnthiết,khiđặtrađềtàigiớitínhvàtìnhyêu-eros:giảiphóngngoạitạikhỏicáiáchvàtìnhtrạngnôlệcủaxãhộivàcáchhiểuquyềnuyvềgiađình,và [thứhai là]khổhạnhnộitâmmànếukhôngcónóthìconngườisẽtrởthànhnôlệcủachínhmìnhvàcủabảnchấttitiệnnhấtcủamình.Tấtcảcáckiểutìnhyêuđềucóthểtrởthànhtìnhtrạngnôlệvàcầmtùconngười-cảtìnhyêu-eros,cảtìnhyêu-thươngxót(vídụnhưở [nhân vật] công tước Myshkin của Dostoevsky). Nhưng tìnhyêu-eros phải kết hợp với tình yêu-thương xót, nếu không tìnhyêusẽthànhkẻnôdịch.Giátrịcủatìnhyêuchỉkhôngnôdịch[conngười],nếunókếthợpđượcvớigiá trị tựdo.Ýnghĩa tìnhyêu bao giờ cũng ở trong việc nhân cách hóa và lí tưởng hóa,ngay cảkhinó liênquanđến cáckhởinguyênvà các ý tưởng,chứkhôngliênquanđếncáchữuthể.Vídụnhưtìnhyêutổquốclànhâncáchhóa.Và,lẽdĩnhiênrồi,tìnhyêuThượngĐếđòihỏinhâncáchhóa.Ởđỉnhcaocủamình, tìnhyêubaogiờcũng làviệcnhìnthấykhuônmặtngườiyêudấuởtrongThượngĐế.

3.bCÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆDUYMĨ.

CÁIĐẸP,NGHỆTHUẬTVÀTỰNHIÊN

Cám dỗ và tình trạng nô lệ duy mĩ, gợi nhớ tới ma thuật,khôngbao trùm lênnhữngkhốiđôngngười rộngrãicủanhânloại, nó chủ yếu bộc lộ trong giới tinh hoa văn hóa. Có nhữngngườisốngdướimêhoặccủacáiđẹpvànghệthuật.Chuyệnnàycó thể liênquan tới cấu trúc tâmhồncủaconngười, có thể là

tínhđộcđáo,mà cũng có thể là kếtquả của thói bắt chước vàtheomốt, của lây nhiễm trạng thái nhất định củamôi trường.Trongmộtsốthờiđạiđólàmốtduymĩ.Khinóirằng,duymĩchủyếuđặctrưngchogiớitinhhoavănhóa,thìtôikhôngcóýkhẳngđịnh rằng,khôngcóduymĩđặc trưngchođời sốngnhândân.Duymĩthậmchíđặctrưngchonhândânnhiềuhơnchogiớitưsản, nhưng nó có tính chất khác và không biến thành tôn thờduymĩ,vốnlàthứđãhàmnghĩatìnhtrạngsađọavănhóa.Cámdỗvàtìnhtrạngnô lệduymĩbaogiờcũnghàmnghĩa làmsuyyếu và thậm chí tiêu diệt giá trị của bản diện cá nhân, dịchchuyểntrungtâmhiệnsinhcủabảndiệncánhânvàbiếnmộttrongnhữngphươngdiệncủađờisốngthànhcáitoànvẹn.Conngười trở thànhnô lệchonhữngtrạngtháimangtínhbộphậncủamình, những trạng thái của nhữngmê hoặc cảm xúc chếngựbảnthânmình.Trênnềntảngấytạoracáikiểumẫungườiduymĩ,vốnchỉ thànhkhảdĩvàonhữngthờiđạicótinhtếcủavănhóavàcótìnhtrạngtáchrờivănhóakhỏinhữngcơsở laođộngkhắcnghiệthơncủađờisống.Nhữngđánhgiáduymĩtrởthànhđộcnhấtvàlấybảnthânmìnhthaythếchotấtcảnhữngđánhgiákhác.Nhữngđánhgiáluânlí,trigiác,tôngiáocóthểbịthaythếbằngnhữngđánhgiáduymĩ.Đồngthờibảnthânngườiduymĩcũnghiếmkhilàduynữthậtsự.Tínhduymĩhiệnhữutrong luân lí, trong tri giác, trong tôn giáo, thậm chí chính trịcũng có thểđược xácđịnhbằngnhữngđánhgiáduymĩ.Tínhduymĩtrongtôngiáothườngcóhìnhthứcưuthếđơnthuầncủaphương diện thánh lễ. Vềmặt tâm lí điều đó có nghĩa là conngườihiếnmìnhchonhữngtrạngtháingâyngất.Duymĩtrongđạođức thay thếmốiquanhệđốivớimộthữu thểcụ thể,mộtbảndiệncánhâncụthể,bằngmốiquanhệvớicáiđẹpvàvẻđẹpbề ngoài trong con người. Duy mĩ trong triết học không mấy

quan tâmđến chân lí,màquan tâmnhiềuhơnđếnmột trạngtháicảmxúcnhấtđịnhdonhữngcấutrúchàihòahaylàbấthàihòagâynên,tùytheokiểucáchduymĩ.Duymĩtrongchínhtrịkhông mấy quan tâm đến công bằng và tự do, mà quan tâmnhiều hơn đến những trạng thái cảm xúc do quá khứ lí tưởnghaytươnglailítưởnggâynên,dođộgaygắtcủanhữngmặtđốilậpgâynên;nógắnvớixúccảmkíchđộngcủalòngcămthùhaycủatìnhyêu.Cámdỗduymĩlàcámdỗcủatínhthụđộng,làmấtđikhảnănghoạtđộngtíchcựccủatinhthần.Thậmchícuộcđấutranh trong phóng chiếu duymĩ cũng có thể biến dạng thànhphảnánhthụđộngvàkhôngđikèmtínhhoạtđộngtíchcựctinhthần.Kiểungườiduymĩlàkiểungườithụđộng,tậnhưởngtínhthụđộng,làngườisốngbằngnhữngphảnánhlại-làngườithụhưởng,chứkhôngphảingườisángtạo.Ngườiduymĩcóthểgầnvới hình thức cực đoan của cáchmạng hay với hình thức cựcđoan của phản cáchmạng, thế nào cũng được, nhưng bao giờcũngsẽcónghĩalàtínhthụđộng,làthaythếchocôngviệccủalươngtâmvốnlàthứluônluônhoạtđộngtíchcực,bằngnhữngxúccảmduymĩ thụđộng.Nhữngnghệsĩ -nhàsángtạovĩđạikhôngbaogiờlànhữngngườiduymĩ,thậmchícóthểcótháiđộđạo đức gay gắt và cực đoanđối với cuộc sống, ví dụnhư LevTolstoychẳnghạn.Hànhvi sáng tạonghệ thuậtkhôngphải làmộthànhviduymĩ,chỉcóhậuquảcủahànhvisáng tạo làcóthể mang tính duy mĩ. Cám dỗ duy mĩ biến con người thànhkhángiả chứkhôngphảidiễnviên.Vàởđây tađanggặpphảimột nghịch lí thú vị của chủnghĩa duymĩ. Có thể tưởng rằngnhữngngườicótháiđộduymĩđơnthuầnvớicuộcđờilàđangởtrongtínhchủthể,chứkhôngphảiởtrongtínhkháchthể.Điềunàychỉchứngtỏtínhchấtbấpbênhvàtínhlậplờcủathuậtngữ.Cámdỗduymĩchínhlàhàmnghĩarằngmọithứđềubiếnthành

kháchthểcủachiêmngưỡng,rằngtínhhoạtđộngtíchcựccủachủthểkhônghiệndiện.Nếunhưngườiduymĩsốngtrongthếgiớicủanhữngcảmgiácvàcảmxúccủamình,thìđiềuđókhôngcónghĩalàanhtasốngtrongthếgiớihiệnsinhcủatínhchủthể,trongthếgiớicủatinhthần,củatựdovàcủatínhhoạtđộngtíchcực.Ngược lại, trongcấu trúc tinh thầncủangườiduymĩ, cáccảmgiácvàcảmxúcbịkháchthểhóa,bịnémrabênngoài.Địnhhướngduymĩđơnthuầntrongcuộcsốnglàmsuyyếucảmnhậnthựctại,dẫnđếntìnhtrạnghàng loạtnhững lĩnhvựccủathựctạibịrơirụngđi.Nhưngđiềunàyxảyrakhôngphảidotínhhoạtđộng tích cực, mà do tính thụ động của chủ thể. Chủ thể dichuyểntheohướngnỗlựctốithiểu,phảnánhmộtcáchthụđộngsảnphẩmkhôngphảidoanhtasángtạonên,vốnđãtrởthànhkháchthểđốivớianhta.Phânbiệttinhtườngnhữngthựctạiđòihỏi tính hoạt động tích cực của chủ thể. Cám dỗ duymĩ hàmnghĩamối quan tâmđơn thuầnđối với cái “như thếnào”, chứkhôngphảiđốivới“cáigì”,thựcchấttứclàtháiđộthờơđốivớithựctại.Đấylàtìnhtrạngnôlệvàobảnthânmình,mấtđithựctạicủachínhmình.Đâylàtựgiamhãmởbảnthânmìnhtrongviệcnémbảnthânmìnhrabênngoài.Ngườiduymĩkhônghoàntoàntựtinvàothựctạicủachínhmình,anhtachỉvữngtinvàonhững cảm xúc duy mĩ thụ động của mình. Thậm chí cũngkhôngthểnóirằngngườiduymĩsốngbằngcảmnhậncáiđẹpvàbằngnhữngrungđộngtrướccáiđẹp;anhtathườngthờơvớicáiđẹpđíchthựchiệnthựcnhấtvàsốngbằngnhữnghìnhtượnglừadối của cái đẹp, bằng những ảo giác duy mĩ. Cám dỗ và tìnhtrạngnô lệduymĩkhông thể tránhđượcviệckéo theo tháiđộthờơđốivớichân lí,vàđó làkếtquảkinhkhủngnhất.Nhữngngườithuộccấutrúctâmhồnnhưthếkhôngtìmkiếmchânlí,họsốngdướinhữngđiềumêhoặcngăncảnnhậnthứcchânlí.

Vàkhiconngườibắtđầu tìmkiếmchân lí thìanhtađượccứurỗi.Việctìmkiếmchânlílàhoạtđộngtíchcực,chứkhôngphảitínhthụđộng,làcuộcđấutranh,chứkhôngphảitrạngtháingâyngất.Cámdỗduymĩcóquanhệgầngũivớicámdỗeros,cáinàyđanxen với cái kia.Conngười rơi vàoquyền lực của ảo tưởngduymĩ, giốngnhư anh ta rơi vàoquyền lực của ảo tưởng eros.Cámdỗduymĩbiếnconngườithànhnôlệcủavũtrụ,đặtanhtarangoàilogos.Bảndiệncánhângắnvớilogos,chứkhôngphảivớivũ trụ, gắn với ý nghĩa chứ không gắn với tính khách thể tựnhiên đầymê hoặc; bản diện cá nhân đòi hỏi không phải chỉeros,màcònethosnữa.Vìvậycámdỗduymĩcónghĩalàphicábiệthóa.Nhữngngườiduymĩ,xéttheocấutrúctâmhồncủahọ,thườnglànhữngcáthểsángchói,nhưnglạithườngkhôngphảilà những bản diện cá nhân. Bản diện cá nhân là kháng cự lạinhữngcámdỗbởi cáchình tượng lừadối củacáiđẹp.Cámdỗduymĩbằngnhữngphảnánhcủacuộcsống,baogiờcũngkhônghướngvềphíatrước,màvềphíasau,kếtquảcủatínhthụđộnglànhưthế.Trongviệccảmthụcáiđẹpcủakháchthể,vốnlàkếtquảcủaquákhứ,baogiờcũngcóyếutốảogiác.Tuynhiêncũngcầnnóirằngngườiduymĩhoàntoànkhôngnhấtthiếtcúimìnhtrướccáiđẹp;anhtathậmchítheothờithượngcóthểphủnhậncáiđẹpvàkhônggắnnhữngxaoxuyếnduymĩcủamìnhvớicáiđẹp.Cámdỗduymĩvàtìnhtrạngnôlệbaogiờcũngdẫnđếnthahóa và đồi trụy trong môi trường văn chương và nghệ thuật.Xung quanh nghệ thuật, người ta, thường là những người thụhưởngnhiềuhơnnhữngngười sáng tạo, tạo ramộtbầukhôngkhíphùhoa tởmlợm,chứngtỏ tình trạngnô lệcủaconngười,chứngtỏtìnhtrạngmấtđitựdotinhthầndonhữngphứctạpvàtinh tế tâm hồn, do tìm thấy được một khả năng sống bằngnhữngphản ánh thụđộng ở trong ý thức về chiều cao và tính

trọngđạicủacuộcđờinày,nhiềuhơnsovớinhữngngười tầmthườngvàđámđôngquầnchúng.Ởđâycó tựkhẳngđịnh thậtđángsợđikèmvớiviệcmấtđichínhmình.

***

Tuynhiên,hiệnhữucámdỗduymĩkhônghoàntoàncónghĩaphủnhậncáiđẹpđíchthực,cũnggiốngnhưhiệnhữucámdỗvàtình trạng nô lệ của eros không phủ nhận tình yêu đích thực.Thậmchícầnphảicươngquyếtnóirằng,cáiđẹpđặctrưngchotínhhoànhảocủahiệnhữuthếgianvàconngườicònnhiềuhơncáithiện.Mụcđíchtốihậuđượcđặctrưngmạnhmẽhơnnhiều,nhưlàcáiđẹphơnlàcáithiện.Cáithiệncóquanhệvớiphươngcáchnhiềuhơnsovớimụcđích.Cáithiệntươngliênvớicáiácvàbaogiờcũngchứng tỏcó tình trạngphânđôivà tranhđấu.Tuy nhiên, cái đẹp chẳng có chút gì chung với duymĩ cả. Tôithậmchícònngờrằng,cảmnhậncáiđẹpởngườiduymĩbịteođi.Cáiđẹpcótínhhàihòanhiềuhơnlàcáithiện.Trongcáithiệnbaogiờcũngcótínhbấthàihòa,cótìnhtrạngkhônghoànhảocủa tự nhiên. Thế giới được biến cải lại là cái đẹp. Cái đẹp làthắnglợitrướcsứcnặngkéoxuốngvàtìnhtrạngdịdạngcủathếgiới.Thôngquacáiđẹpxảyrađộtpháđivàothếgiớiđượcbiếncải,đivàomộtthếgiớikhácvới thếgiớicủachúngta.Vàbướcđộtpháấyxảyratrongbấtcứhànhvisángtạonghệthuậtnàovàtrongmọicảmthụnghệthuậtđốivớihànhvisángtạoấy.Vìvậy,ýnghĩacủanghệthuậtlàởchỗđóntrướcviệcbiếncảithếgiới,giảithoátkhỏitìnhtrạngdịdạngvàsứcnặngcủathựctại.Ýnghĩa giải phóng của nghệ thuật chính là ở trong tình trạngkhông giống với cuộc sống chán ngắt bị cùm chặt bởi tính tấtyếu,cuộcsốngdịdạngcủachúngta.Vàtìnhtrạngkhônggiống

ấycótrongnghệthuật,làcáinghệthuậtkhaimởmộtcáchnghệthuậtcáisựthậtvềcuộcsống,cáisựthậtnặngnềnhấtvàgiàyvònhiềunhất.Cái kinhkhủngvà cái giày vò trongnghệ thuậthoàn toànkhôngphải là cáikinhkhủngvàcái giàyvòở trongcuộcsống.Cáidịdạngtrongnghệthuậthoàntoànkhôngphảilàcái dị dạng trong cuộc sống. Cái dị dạng có thể trở thành cáihoànhảovềmặtnghệ thuậtvàgâynênrungcảmduymĩ,chứkhôngphảicảmgiácghêtởm.Vídụnhưcáidịdạng[trongcáctácphẩm]củaGoya,củaGogol.Đâylàbíẩncủahànhvisángtạovốntáchbiệtnghệthuậtkhỏithựctại.GắnvớiđiềunàylàtínhthanhtẩycủabikịchđãđượcAristotledạybảo.Nỗiđaukhổbikịchcóýnghĩagiảiphóngvàthanhtẩy,vìrằnggiữanhữngđaukhổcủachúngta,giữabikịchcủachúngtavànhữngđaukhổcùngbikịchtrongcáctácphẩmnghệthuật,còncóhànhvisángtạonghệthuậtvớitácđộngbiếncải.Nghệthuậtvốnđãlàbiếncảicuộcsốngcủachúngta,trongđóđãkhôngcòncósứcnặngkéoxuống,tínhkìmkẹp,vẻdịdạng,tínhthườngnhậtđầynhụcnhãcủacuộc sống,đối với chúng tađãcóviệcquáđộđi sangmộtthếgiớikhác,đivàomộtbìnhdiệnkháccủahiệnhữu,đãcótínhlítưởngtựahồnhưtiênbáovềmộthiệnthựcmớimẻ.Nghệthuậtkhôngphảilàphảnánhthếgiớicủacácýtưởngởtrongthếgiớicảmxúc,nhưtriếthọcduytâmvẫnhằngtưởng.Nghệthuậtlàbiếncảiđầysángtạo,vẫncònchưaphảilàmộtbiếncảihiệnthực,nhưnglàtiênbáovềbiếncảiấy.Cáiđẹpcủađiệumúa,củacâuthơ,củabảngiaohưởng,củabứctranhsẽđivàocuộcsốngvĩnh hằng.Nghệ thuật khôngmang tính thụ động,mà là hoạtđộng tích cực, trong ý nghĩa này nghệ thuật mang tính ảothuật[119].Faguet[120] có lầnđãnói rằng,chúng tavuimừngvớinhữngđaukhổmiêutảtrongbikịch,vìchúngtavuimừngrằngbấthạnhbithảmđãkhôngxảyravớichúngta.Đâylàcâuđùa

hóm hỉnh. Nhưng trong đó biểu lộ dưới hình thức nhẹ nhàngmộtsuynghĩđúng,ấylànhữngđaukhổtrongbikịchgiảithoátchúng ta khỏi những đau khổ của cuộc đời chúng ta, chuyểnchúngtasangmộtbìnhdiệnkháccủahiệnhữu.Nghệthuậtgiảiphóng khỏi tình trạng nô lệ vào tính thường nhật. Nghệ thuậtkhông phải là tính nhẹ tênh, trút bỏ mọi khó khăn của conngười, gắn với nghệ thuật là khókhăn và thậmchí cả giày vò,nhưnghoàntoànkhácbiệt[vớikhókhănvàgiàyvò]trongcuộcsống thường nhật. Nghệ thuật có thể nô dịch, giống như điềuthường xảy ra trong cámdỗ duymĩ, trong kiểu người duymĩ.Nhưngnghệthuậtcũngcóthểgiảiphóng.Cáiđẹpcóthểkhôngphải là cảnh tù hãm,mà là thắng lợi trước thế gian. Điều nàythườnglànhưvậyởtrongnghệthuậtđíchthựcvàtrongcáiđẹpđíchthực.Cáiđẹptoànvẹntươngứngvớibảnchấttoànvẹncủaconngười.Cáiđẹpbịxévụn,chứkhôngtoànvẹn,gắnvớitínhbịchia vụn ra, chứ không phải với tính toàn vẹn, của conngười.Thếnhưngbảndiện cánhân cónghĩa là tậphợp lại tính toànvẹnvàbiếtđượcmốiquanhệvớicáiđẹptoànvẹncótácđộngbiếncải.

***

Trongcácsáchvởvềmĩhọcbaogiờcũng thảo luậnvấnđề,cáiđẹpcótínhkháchquanhaykhông,cáiđẹplàảotưởnghaylàhiệnthực?Cáchđặtvấnđềnhưthếtheotôi làdoviệcsửdụngsaicácthuậtngữ“tínhchủthể”và“tínhkháchquan”.Việccảmthụcáiđẹpkhôngphải làcảmthụthụđộngmộtcáitrậttựthếgiớinàođó.Thếgiớibịkháchthểhóatựthânnókhôngbiếtđếncáiđẹp.Trongthếgiớiấycótìnhtrạngcơgiớihóamangtínhđốilậpvớicáiđẹp.Cáiđẹplàđộtpháđiquathếgiớiấy,làgiảithoát

khỏitấtđịnhluậncủanó.Cảmthụcáiđẹpởtrongthiênnhiênkhôngphải làphảnánhthụđộng,nóđòihỏimộthànhvisángtạocủaconngười.Cáiđẹp, cũngnhưchân lí, ở trong tínhchủthể,chứkhôngởtrongtínhkháchthể.Ởtrongtínhkháchthểtựthânchẳngcócáiđẹpnào,chẳngcóchânlínào,chẳngcógiátrịnào.Điềunàytuyệtnhiênkhôngcónghĩacáiđẹpmangtínhchủquan theo nghĩa ảo giác, nếu sử dụng thuật ngữ của mĩ họctruyền thống. Tính chủ thể lại chính là hàm nghĩa tính hiệnthực,còntínhkháchquanmới làảogiác.Mọithứbịkháchthểhóa, cái kháchquanxét từ quanđiểmcó chiều sâunhất là ảogiác.Tínhkháchthểlàbịlàmchoxalạvàtrừutượng,làtínhhạnđịnhvàvôdiệnmạo.Nhưngcáiđẹpkhôngthểthuộcvềthếgiớicủahạnđịnh;nó làgiảiphóngkhỏihạnđịnh, làhơi thở tựdo.Chínhcáiđẹpkháchquanmớilàảotưởngduymĩ.Trongýnghĩahiệnthực-ngâythơthìkhôngthểhiểuđượcmốiquanhệgiữacáiđẹpvàchủthểcảmthụvànếmtrảicáiđẹp.Cáiđẹpkhôngđivàoconngườitừthếgiớikháchthểhóa.Cáiđẹplàđộtphátrongthếgiớibịkháchthểhóa,làbiếncảithếgiới,làthắnglợitrướctìnhtrạngdị dạng và trước sứcnặng của tính tất yếu thế giới. Conngườiởđấyhoạtđộngtíchcực,chứkhôngthụđộng.Cáiđẹpcủavũtrụgắnvớihànhvisángtạocủaconngười.Giữathiênnhiênbịkháchthểhóavàconngườicòncóhànhvisángtạocủaconngười.Nhữngnghệ sĩ-nhà sáng tạo vĩ đại, nhữngngười đã tạonên các trường thi, các vở kịch, các tiểu thuyết, các bản giaohưởng,cácbứctranh,cáctácphẩmđiêukhắc,họbaogiờcũnghoạt động tích cực, chiến thắng sứcnặngkéo xuống và [chiếnthắng]khángcựcủavậtchất.Cámdỗvàtìnhtrạngnôlệcủatínhthụđộngduymĩkhôngphảixuấtpháttừnhữngngườisángtạo,màtừnhữngngườithụhưởng.Cáiđẹplàđộtphá,nósinhrabởicuộcđấutranhtinhthần,nhưngđâykhôngphảilàbướcđộtphá

đivàothếgiớivĩnhhằngtĩnhtạicủanhữngýtưởng,màđivàothếgiớiđượcbiếncảiđạtđượcbằngsángtạocủaconngười,đivàocáichưatồntại,khôngđivào“tồntại”,màđivàotựdo.Trênthếgiớiđangdiễnracuộcđấutranhcủahỗnđộnvàvũtrụ,thếgiới không phải là được có sẵn, nhưmột vũ trụ hài hòa tuyệtdiệu.Cáiđẹpcủakhuônmặtconngười,cáiđỉnhcaoấycủaquátrìnhvũtrụ,khôngphảilàmộtthứcósẵn,tĩnhtại,nóđangbiếnđổi, nó cũng là cuộc đấu tranh tích cực. Cái đẹp cần đếnmộthiệnhữucủahỗn loạnvà thắng lợi trướchỗn loạn.Nhưngnếukhôngcócáinềnphía saucủahỗn loạn thì cũngkhôngcócáiđẹpcủavũtrụ.Thiếuđiềunàythìsẽkhôngcóbikịch,đỉnhcaosáng tạo của con người, [thiếu điều này] thì sẽ không có DonQuixote,khôngcócácvởkịchcủaShakespeare,khôngcóFaust,không có các tiểu thuyết củaDostoevsky. Đây là thắng lợi képcủaconngườitrướchỗnloạn-thắnglợiduymĩvàcơgiới,thắnglợitrongtựdovàthắnglợitrongtấtyếu.Chỉcóthắnglợiđầulàgắnvớicáiđẹp.Thếnhưngcáiđẹpkhôngchỉlàchiêmngưỡng,cáiđẹpbaogiờcũngnóivềsáng tạo,về thắng lợiđầysáng tạotrongcuộcđấutranhchốnglạitìnhtrạngnôlệcủathếgian.Cáiđẹpnóivềviệccùngthamgiacủaconngười,vềviệccùnghànhđộngcủaconngườivàThượngĐế.Vấnđềkháchthểhóatrongnghệthuậtlàrấtphứctạp,tínhphứctạpấymộtphầnlàdorốirắmcủathuậtngữ.Mốiquanhệcủakháchthểhóađốivớicámdỗvàtìnhtrạngnôlệduymĩlàthếnào?Chuyệnnàygắnvớivấnđềchủnghĩacổđiểnvàchủnghĩalãngmạn.Cótìnhtrạngnôlệcủa chủnghĩa cổ điển, có tình trạngnô lệ của chủnghĩa lãngmạn.

***

Chủ nghĩa cổ điển và chủ nghĩa lãngmạn không những cóquanhệvới cảmnhậnduymĩ,màcòncóquanhệvới toànbộkiểumẫutâmhồnvàkiểumẫuthếgiớiquan.Khácbiệtcủachủnghĩacổđiểnvàchủnghĩa lãngmạn trongnghệ thuậtcó tínhtươngđốivàướclệ.Cóyếutốlãngmạntrongnghệthuậtcổđiển,cóyếutốcổđiểntrongnghệthuậtlãngmạn.Nhữngtrướctácvĩđại củanghệ thuật về thực chất không thểquy về cổđiểnhaylãngmạn.Shakespeare,GoethehayLevTolstoykhông thểnàođược xếp là nhữngnhà cổ điển haynhữngnhà lãngmạn. Lúcnày tôi quan tâm đến vấn đề triết học của “cổ điển” và “lãngmạn”,vốnlàvấnđềgắnvớiquanhệcủachủthểvàkháchthể,củatínhchủquanvàtínhkháchquan.Nghệthuậtcổđiểntựýthứcmìnhlànghệthuậtkháchquan,đãđạtđượctínhhoànhảokháchquan,cònnghệthuậtlãngmạnbịxemlàchủquan,khôngđạtđượctínhhoànhảokháchquan.Ởđâytínhkháchquanđượcdùng trongýnghĩa gầnnhưđồngnhất với tínhhoànhảo.Thếnhưngcả“cổđiển”lẫn“lãngmạn”đềucóthểlàcámdỗ.Hànhvisáng tạo, tạo ra tácphẩmnghệ thuật, có thể cốhướng tới việckháchthểhóahoànhảovàtáchkhỏichủthểsángtạo.Giảđịnhrằngcóthểđạtđượctínhhoànhảotrongcáihữuhạn,rằngsảnphẩmsángtạocóthểlàhoàntất.Cảsảnphẩmsángtạo,cảchủthể sáng tạo, đềuphục tùng theo trật tựngôi thứ kháchquan.Cámdỗnàycủachủnghĩacổđiểnlàmộttrongnhữnghìnhthứctình trạngnô lệ của conngười. Tinh thầnbị làmcho xa lạ vớichínhbảnthânmình,cáichủthểđivàokhắpnơi trong trật tựkháchquan,cáivôhạnchứavàotrongcáihữuhạn.Chủnghĩalãngmạnnổi loạn chống lại cái cámdỗ cổđiển ấy.Chủnghĩalãngmạnhàmnghĩagiánđoạncủacái chủquanvàcáikháchquan,chủ thểkhôngmuốn làbộphậncủakhách thể,khaimởtínhvôhạncủathếgiớichủthể.Tínhhoànhảokhôngđạtđược

trongthếgiớikháchthểhóa,khôngđạtđượctrongcáihữuhạn.Sản phẩm sáng tạo bao giờ cũng nói lên được nhiều hơn bảnthânnó, trongđó có bướcđột phá vào tính vôhạn.Chủnghĩalãng mạn trong những tìm kiếm của mình là cuộc đấu tranhnhằmgiảiphóngchủthể,nhằmgiảiphóngconngườithoátkhỏiquyềnlựccủatínhkìmkẹptrongnhữnghìnhthứchữuhạncủathế giới khách thể, thoát khỏi quyền lực của duy trí tuệ luận,cùmchặtvàoý tưởng trángụycủa tồn tạikháchquan,vàocáichung.Thếnhưngbảnthânchủnghĩalãngmạncóthểtrởthànhcámdỗvàtìnhtrạngnôlệ.Giảiphóngchochủthểvàđấutranhchogiátrịcủabảnthânđờisốngsángtạocủachủthể,củachủthể hiện sinh đang sáng tạo, ấy là sự thật của chủ nghĩa lãngmạn.Thếnhưngtínhchủthểcóthểtrởthànhtínhkhépkíncủaconngườitrongbảnthânmình,mấtđitiếpxúcvớicácthựctại,kích động tính cảm xúc giả tạo, tình trạng nô lệ của cá thể ởchínhbảnthânnó.Tínhchủthểvôhạncóthểlàkhaimởthựctạitrongýnghĩahiệnsinhcủatừngữ,nhưngcũngcóthểlàảogiácvàchìmvàotrongdốitrá.Nhữngnhàlãngmạndễbịrơivàocácảogiácduymĩ.Đólàmặttráicủachủnghĩalãngmạn.Lànhbệnh xảy ra không phải là nhờ vào chủ nghĩa cổ điển, vốn cónghĩalàphảnđộng,màlànhờvàochủnghĩahiệnthựchướngvềtính chân thực, hướng về sự thật của cuộc sống. Kinh thánhkhôngcótínhcổđiểncũngkhôngcótínhlãngmạn,kinhthánhcótínhhiện thực trongýnghĩa tôngiáocủa từngữ.Chủnghĩahiệnthực,nhưđãđượclàmrõ,khôngđồngnhấtvớitínhkháchquan.Kinhthánhlàcuốnsáchkhảihuyềnbởivìtrongđókhôngcó khách thể hóa, không có việc làm cho con người xa lạ vớichínhmình.Mọikhảihuyềnđềutuyệtđốiởbênngoàiquátrìnhkháchthểhóa.Kháchthểhóalàđóngkínlạikhảihuyền.Vìvậychủnghĩacổđiểntrángụylàđóngkínlạicácthựctại.Việcnhìn

thấyđượccácthựctạikhôngchophépcóhoànhảoởtrongcáihữuhạn.ToànbộvănchươngNgathếkỉXIXnằmbênngoàichủnghĩacổđiểnvàchủnghĩalãngmạn,vănchươngấycótínhhiệnthựctrongýnghĩasâuxacủatừngữ,vànóchứngtỏvềcuộcvậtlộncủatinhthầnởchủthể-conngười,vềbikịchcủasángtạolantỏavàokháchthểhóa,nótìmkiếmmộtcuộcsốngsángtạocaonhất.Tínhnhânbảncủanóvàsựvĩđạicủanónằmtrongđiềunày.Chủnghĩacổđiểntrongtínhnhấtquáncủanóởmọi lĩnhvựcđều là phi nhân theonguyên tắc củanó, nómuốn cómộtvươngquốcbênngoàiconngười,ởtrongnghệthuật,trongtriếthọc, trong nhà nước và trong xã hội. Bi kịchHi Lạp, sáng tạohoànhảonhấttrongcácsángtạocủaconngười,khôngphải làchủnghĩacổđiển.Phảnứngcổđiểnthườngcónghĩalàưutiênchokĩthuậttrướcsángtạo,đànáptínhchủthểsángtạo,đànápviệcbứtphávàocáivôhạn.Sángtạocủaconngườiphụctùngtheotiết tấu, làmthayđổitínhđịnhhướngsángtạo:chủnghĩacổđiểnbịthaythếbởichủnghĩalãngmạn,chủnghĩalãngmạnbịthaythếbởichủnghĩahiệnthực,chủnghĩahiệnthựcbịthaythếbởiphảnứngcổđiển,phảnứngcổđiểngâyracuộcnổiloạncủatínhchủthểvàvânvân.Sựđầyđủkhómàdungchứađượcvào con người. Con người sống bằng những biến chuyển vànhững phản ứng tiêu cực. Tình trạng hài hòa đạt được chỉ làtươngđốivàtạmthời,nóđượcthaythếbằngbấthàihòamớivàbằngcuộcđấutranh.Conngười luônrơivàocáccámdỗvàrơivào tình trạng nô lệ. Nhưng con người có khả năng tiến hànhcuộcđấutranhanhhùngvìgiảiphóng.Conngườiđánhmấtbảnthânmìnhtrongkháchthểhóa,nhưngconngườicũngđánhmấtbảnthânmìnhtrongtínhchủthểvômụcđích,tứclàchuyểntừtínhcổđiểntrángụysangtínhlãngmạntrángụy.Conngườitìmkiếm cái đẹp, cái đẹp đích thực, và bị cám dỗ bởi cái đẹp trá

ngụy,cáiđẹpảotưởng.Từtínhtrí tuệkháchquantrángụynóchuyểnsangtínhcảmxúcchủquantrángụy.Nótạoramộtkĩthuậthùngmạnh,cóthểtrởthànhcôngcụbiếncảicuộcsống,nhưngcáikĩthuậthùngmạnhấylạinôdịchconngườivàkhiếnchotấtcảcácphươngdiệncủacuộcsốngnhânbảnphảiphụctùngnó.Nghệthuậtcũngbịkĩthuậtnôdịch,cáikĩthuậtcủanềncôngnghiệpđượchoàn thiện.Cáiđẹpđang chếtmònvàđangbiếnmấtkhỏithếgiớikháchthểhóa.Nghệthuậtđangsuyđồivàđược thay thếbởi cái gìđóđãkhôngcòngiốngvớinghệ thuậtnữa.Bikịchcủasốphậnconngười lànhưthế.Tuynhiên, tinhthần sáng tạo vĩnhhằngđangnổi dậy chống lại cái tình trạngnàycủathếgianvàconngười.Tínhkháchthểgâynênphảnứngcủatínhchủthể,tínhchủthểtrongviệcchuẩnxáchóacủanólạichuyểnthànhtínhkháchthểmới.Chỉcótinhthần,vốnởbênngoàitìnhtrạngđốilậpấycủatínhchủthểvàkháchthể,làđanggiải phóng. Và vấn đề bản diện cá nhân trở nên gay gắt. Conngườiphảihiệnthựchóabảndiệncánhân.Bảndiệncánhânlàtinhthần,tinhthầntựdo,vàlàmốigắnbóvớiThượngĐế.MốigắnbócủaconngườivớiThượngĐếởbênngoàikháchthểhóavàởbênngoàiviệcnhấnchìmtrángụyconngườivàotrongcáivòngluẩnquẩncủamình,thôngquamốigắnbóấykhaimởtínhvôhạnvàtínhvĩnhhằngvàcảcáiđẹpđíchthựcnữa.

ChươngIV

1.GIẢIPHÓNGTINHTHẦNCỦACON

NGƯỜI.THẮNGLỢITRƯỚCNỖISỢHÃIVÀCÁI

CHẾT

Conngườiởtrongtìnhtrạngnôlệ,nóthườngkhôngnhậnratìnhtrạngnôlệcủamìnhvàđôikhicònyêuthíchnó.Thếnhưngconngười cũng cố hướng về giải phóng. Thật sai lầmnếu chorằngconngườitrungbìnhyêuthíchtựdo.Cònsailầmhơnnữanếu cho rằng tự do làmột thứ dễ dàng. Tự do làmột thứ khókhăn.Ởlạitrongtìnhtrạngnôlệthìdễdànghơn.Tìnhyêutựdo,nỗlựchướngvềgiảiphónglàchỉdấuchothấymộttầmcaonàođó của con người, chứng tỏ rằng con người trong nội tâm đãkhông còn là nô lệ nữa. Trong con người có khởi nguyên tinhthần,độclậpvớithếgianvàkhôngbịhạnđịnhbởithếgian.Giảiphóngconngườikhôngphải làyêucầucủa tựnhiên,của lí tríhaycủaxãhội,nhưngườitahằngnghĩ,màlàyêucầucủatinhthần.Conngườikhôngphảichỉlàtinhthần,conngườicóthànhphầnphứctạp,conngườicũnglàthúvật,cũnglàhiệntượngcủathếgiớivậtchất,nhưngconngườicũnglàtinhthần.Tinhthầnlàtựdo, và tựdo là thắng lợi của tinh thần.Nhưngcũng thật sailầmnếuchorằng,tìnhtrạngnôlệcủaconngườibaogiờcũngdoquyền lực của phương diện vật chất-thú vật của con người. Ở

trongngayphươngdiệntinhthầncủaconngườicóthểcónhữngbệnhhoạntrầmtrọng,cóthểcóphânđôi,cóthểcóngoạihiệnhóavàtựlàmchomìnhxalạvớitinhthần,cóthểđánhmấttựdo,cóthểcócầmtùtinhthần.Toànbộtínhphứctạpcủavấnđềtựdovà tình trạngnô lệcủaconngườinằmtrongnhữngđiềunày. Tinh thần bị ngoại hiện hóa, bị ném ra bên ngoài và tácđộngtớiconngườinhưtínhtấtyếu,vànóquaytrởlạiđivàobêntrong,tứclàđivàotựdo.Hegelđãhiểuđượcmộtkhíacạnhcủaquátrìnhtinhthầnnày,nhưngôngđãkhônghiểuđượchếttấtcả,ôngđãkhônghiểumộtđiềucólẽlàchủyếunhất.Conngườitựdophảicảmnhậnđượcbảnthânmìnhkhôngphảiởvùngxaxôi của thế giới khách thểhóa,mà là ở trung tâmcủa thế giớitinhthần.Giảiphóngchínhlàởngaytạitrungtâm,chứkhôngphải ở vùng xa xôi, ở trong tính chủ thểhiện thực, chứkhôngphảiởtrongtínhkháchquanlítưởng.Thếnhưngviệctậptrungtinhthần,màmọilờirăndạycuộcsốngtinhthầnvẫnhằngkêugọi, có thểcó tínhhaimặtdựa theokếtquảcủanó.Tập trungtinhthầnấyđemlạisứcmạnhtinhthầnvàtínhđộclậpchoconngườiđanggiàyvòvìsốlượngnhiều[củanhữnglựachọn].Thếnhưngnócó thể thuhẹpý thức lại vàgây ra tínhcuồng si vớimộtýtưởng.Khiđóthìgiảiphóngtinhthầnlạibiếnthànhmộthình thứcmớicủacámdỗvà tình trạngnô lệ.Nhữngngườiđitheo conđường tinh thầnbiết rõđiềunày.Việc chạy trốnđơngiảnkhỏi hiện thựchay là phủnhậnhiện thực khôngkhi nàođemlạigiảiphóng.Giảiphóngtinhthầnlàmộtcuộcđấutranh.Tinhthầnkhôngphảilàmộtýtưởngtrừutượng,khôngphảilàcáiphổquát.Khôngphảichỉcóconngười,màngaycảconchó,conmèo,congiuncondếcũnglàgiátrịhiệnsinhnhiềuhơnsovới một ý tưởng trừu tượng, so với cái phổ quát chung. Giảiphóng tinh thần đi kèm với tình trạng quá độ, không phải tới

trừutượnghóa,màtớitínhcụthể.KinhPhúcâmchứngtỏđiềunày. Kinh Phúc âm là cá biệt luận trong điều này. Giải phóngtinhthầnlàthắnglợitrướcquyềnlựccủatínhxalạ.Ýnghĩacủatình yêu ở trong điều này. Thế nhưng con người dễ dàng trởthànhnô lệmàkhôngnhậnbiếtđượcđiềuđó.Conngườiđượcgiải phóng bởi vì ở trongnó có khởi nguyên tinh thần, có khảnăngkhôngbịhạnđịnhtừbênngoài.Thếnhưngbảnchấtconngườithậtlàphứctạpvàhiệnhữucủanóthậtrốirắm,đếnnỗitừmột tình trạng nô lệ này nó có thể rơi vào tình trạng nô lệkhác, rơi vào tính tinh thần trừu tượng, rơi vào quyền lực đầyhạnđịnhcủaýtưởngchung.Tinhthầnlàduynhất,toànvẹn,vàhiệndiệntrongmỗihànhvicủanó.Thếnhưngconngườikhôngphảilàtinhthần,nóchỉcótinhthầnthôi,vìvậymàngaytrongnhữnghànhvitinhthầncủaconngườicũngkhảdĩcótínhbịxévụn, tính trừu tượng và tình trạng thoái hóa tinh thần. GiảiphóngtriệtđểchỉkhảhữuthôngquagắnbótinhthầnnhânbảnvớitinhthầncủaThượngĐế.Giảiphóngtinhthầnbaogiờcũnglàhướngvềmộtchiềusâulớnhơnkhởinguyêntinhthầntrongcon người, [chiều sâu ấy] là hướng về Thượng Đế. Thế nhưngngay cả việc hướng về Thượng Đế cũng có thể bị nhiễm bệnhhoạnvàbiếnthànhsùngbáingẫutượng.Vìvậymàcầncóthanhtẩy thường xuyên. ThượngĐế chỉ có thể tác động lên tự do, ởtrongtựdovàthôngquatựdo.ThượngĐếkhôngtácđộnglêntấtyếu.Ngườikhôngtácđộngtrongcácquyluậtcủatựnhiênvàcácluật lệ của nhà nước. Vì vậymà học thuyết về Thiên Ý và họcthuyếtvềânphúccầnphảixemxétlại,nhữnghọcthuyếttruyềnthốnglàkhôngthểchấpnhậnđược.

Giảiphóngtinhthầncủaconngườilàhiệnthựchóabảndiệncánhântrongconngười.Đólàđạtđượctínhtoànvẹn.Đồngthờiđâycũnglàcuộcđấutranhkhôngmệtmỏi.Vấnđềcơbảncủa

hiệnthựchóabảndiệncánhânkhôngphải làvấnđềvềthắnglợitrướctínhhạnđịnhcủavậtchất.Đóchỉlàmộtphươngdiệnthôi, vấn đề cơ bản là vấn đề về thắng lợi toàn vẹn trước tìnhtrạngnôlệ.Thếgianxấuxakhôngphảivìtrongđócóvậtchất,màbởivì thếgiankhôngđược tựdo,bịnôdịch.Sứcnặngkéoxuống của vật chất xảy ra vì tính địnhhướng sai trái của tinhthần.Đốilậpcơbảnkhôngphảilàcủatinhthầnvàvậtchất,màlàcủatựdovàtìnhtrạngnôlệ.Thắnglợitinhthầnkhôngchỉlàthắnglợitrướctìnhtrạngphụthuộcsơđẳngcủaconngườivàovậtchất.Thắnglợitrướccácảotưởnglừadốiđưaconngườivàotìnhtrạngnôlệ,[thắnglợiấy]cònkhókhănhơnvàhầunhưcònchưa được ý thức. Cái ác tronghiệnhữu của conngười khôngphảichỉbiểulộdướidạngcôngkhai,màcònởtronghìnhtượnglừa dối của điều thiện. Những thần tượng mà con người phủphụctrướcchúng,cóhìnhtượngcủađiềuthiện.KẻphảnChúacó thể cámdỗ bằng vẻ bềngoài giống với hình tượng của đứcKitô.ChuyệnnhưthếvẫnxảyratrongnộibộthếgiớiKitôgiáo.Nhiều ý tưởng trừu tượng, phổ quát-chung, lại là cái ác tronghìnhtượngcaocả.Điềunàyđãđượcnóitớitrongtoànbộcuốnsáchcủatôi.Nóirằngphảikhôngphạmtộilỗilàchưađủ.Tộilỗikhôngphảichỉởdướidạngthôthiểnvàquyếnrũ,cuồngsimộtýtưởng tội lỗi là khả dĩ, quyến rũ bởi cuộc đấu tranh trá ngụychốnglạitộilỗi,vốnthấyởkhắpmọinơitrongcuộcsống,làkhảdĩ.Khôngchỉtộilỗihiệnthực,màcảcuồngsimộtýtưởngtộilỗicũngnôdịchconngười.Đólàmộttrongnhữngbiếnchấtđồibạiđầytínhnôlệcủacuộcsốngtinhthần.Tìnhtrạngnôlệ,màconngười cảm nhận thấy như bạo lực từ bên ngoài và đáng cămghét,lạiítđángsợhơntìnhtrạngnôlệcámdỗconngườivàconngườiyêuthíchnó.Tínhcáchmaquỷthunhậnmọi thứ tươngđối,biếnnóthànhcáituyệtđối,thunhậnmọithứhữuhạn,biến

nóthànhcáivôhạn,thunhậnmọithứphàmtục,biếnnóthànhcáithiêngliêng,thunhậnmọithứcủaconngười,biếnnóthànhcái của Thượng Đế. Quan hệ với nhà nước, với nền vănminh,thậmchívớicảgiáohộicũngtrởthànhcótínhmaquỷ.Cógiáohội trongýnghĩahiện sinhnhư tương thôngcộngđồng, và cógiáohộinhưkháchthểhóa,nhưmộtđịnhchếxãhội.Khimàcáigiáohộinhưkháchthểhóavànhưđịnhchếxãhội,lạiđượcthừanhận là thiêng liêngvàkhôngcó sai lầm, thì tệ sùngbáingẫutượngvàtìnhtrạngnôlệcủaconngườiđangbắtđầu.Đâylàtìnhtrạngbiếnchất củađời sống tôngiáovà là yếu tốmaquỷbêntrongđờisốngtôngiáo.Cuộcsốngnhânbảnbịlàmchoquèquặtbằngnhữngthịdụcbịađặt,bịthổiphồng,bịkíchđộnglên,bằngnhữngnỗisợhãitôngiáo,dântộc,xãhộivàđầynhụcnhã.Dựatrên cơ sở đómà xuất hiện tình trạng nô dịch conngười. ConngườicókhảnăngbiếntìnhyêuThượngĐế,tìnhyêuýtưởngcaocảthànhtìnhtrạngnôlệthậtkinhkhủng.

***

Thắnglợitrướctìnhtrạngnôlệtrướchếtlàthắnglợitrướcnỗisợ hãi, trước nỗi sợ hãi cuộc sống và nỗi sợ hãi cái chết.Kierkegaardnhìnthấyhiệntượngtôngiáocơbảnvàchỉdấuchotínhtrọngđạicủacuộcsốngnộitâmởnỗisợhãi-kínhsợ.KinhthánhnóirằngkhởiđầucủaanhminhlànỗisợhãiThượngĐế.Nhưngđồng thời, nỗi sợhãi cũng là tình trạngnô lệ. Làm saođiềuhòachuyệnnàyđược?Ởtrênthếgiannàyconngườicảmthấysợhãicuộcsốngvàsợhãicáichết.Nỗisợhãinàysuyyếuđivàgiảmbớtđiởtrongvươngquốccủatínhthườngnhật.Tổchứccủatínhthườngnhậtcốtạoraanninh,dùtấtnhiênkhôngsaokhắcphụcđượchoàntoànmốinguyhiểmcủacuộcsốngvàcái

chết.Thếnhưng trongkhiđắmmìnhvàovươngquốccủa tínhthườngnhật,quầnthảovớinhữnglợiíchcủanó,conngườitáchrờikhỏichiềusâuvànỗiloâugắnvớichiềusâu.Heideggernóithậtchínhxácrằng,dasMan làmgiảmbớtđi tínhbi thảmcủacuộcsống.Thếnhưngtấtcảmọi thứđềuđầymâuthuẫnvàcótínhhaimặt.Tínhthườngnhậtlàmgiảmbớtđinhữngnỗisợhãigắn với chiều sâu của cuộc sống và cái chết, nhưng lại tạo ranhữngnỗisợhãikháccủamình,màconngười luônphảisốngdướiquyềnlựccủachúng,ấylànhữngnỗisợhãicủachốntrầngian. Thực chất, nỗi sợ hãi quyết định phần lớn các khuynhhướngchínhtrị,nócũngquyếtđịnhnhữnghìnhthứcxãhộihóacủatôngiáo.Mốibănkhoăn,màHeideggerthừanhậnlàthuộcvềcấutrúccủatồntại,khôngtránhkhỏisẽchuyểnthànhnỗisợhãi, thành nỗi sợ hãi mang tính thường nhật mà ta cần phảiphân biệt với nỗi sợ hãi siêu việt. Có nỗi sợ hãi hướng xuốngthấp,vàcónỗisợhãihướnglêncao.Nỗisợhãicáichếtvànỗisợhãi cuộc sống bị giảm bớt đi bằng chuyển động xuống thấp,hướngđếntínhthườngnhật,vànóbịđánhbạibởichuyểnđộnghướng lêncao,hướngtớicáisiêuviệt.Nỗisợhãicó thể làmộttrạngtháicaocảhơnlàviệcđắmmìnhnhẹdạvàotínhthườngnhật.Thếnhưngnỗisợhãi,nỗisợhãinàocũngvậy,dùsaocũngvẫnlàtìnhtrạngnôlệcủaconngười.Mộttìnhyêuhoànhảoxuađinỗisợhãi.Khôngbiếtsợlàtrạngtháicaonhất.Nỗisợhãinôlệngăncảnviệckhaimởchânlí.Nỗisợhãisinhratrángụy.Conngườichorằng[cóthể]tựbảovệmìnhthoátkhỏimốinguyhiểmbằng trá ngụy, anh ta dựng nên vương quốc của tính thườngnhậtdựavàotrángụy,chứkhôngdựavàochânlí.Toànbộthếgiớikhách thể thấmđẫmtrángụy.Cònchân líkhaimởracholòngdũngcảm.Trigiácchânlíđòihỏithắnglợitrướcnỗisợhãi,đòihỏi phẩmhạnhvôúy, khôngengạihiểmnguy.Nỗi sợhãi

caocảnhấtđượctrảinghiệmvàvượtquacóthểtrởthànhngọnnguồn của tri giác. Tuy nhiên, tri giác chân lí đạt được khôngphảibằngnỗisợhãi,màbằngthắnglợitrướcnỗisợhãi.Nỗisựhãicáichếtlànỗisợhãicựcđiểm.Nócóthểlànỗisợhãithấphèn,mangtínhthườngnhật,nhưngcũngcóthể làcaocả,siêuviệt.Nhưngnỗisợhãicáichếthàmnghĩa tình trạngnô lệcủaconngười,tìnhtrạngnôlệquenthuộcvớibấtkìai.Conngườibịnôlệtrướccáichết.Thắnglợitrướcnỗisợhãicáichếtlàthắnglợivĩđạinhấttrướcnỗisợhãinóichung.Nhưngđâymớilàcáimâuthuẫnđángkinhngạcnhấtcủaconngườitrongquanhệvớinỗisợhãicáichết.Conngườikhôngchỉsợhãicáichếtcủachínhbản thânmình,mà còn sợ hãi cái chết của những người khácnữa.Đồngthời,conngườilạikhádễdàngquyếtđịnhgiếtngười,cứtựanhưlàconngườiítsợhãinhấtcáichếtgâynênbởiviệcgiếtngườidochínhnóthựchiện.Đâylàvấnđềtộiác,nếukhôngphải luôn làviệcgiếtngười thựcsự, thìcũng làviệcgiếtngườitrongkhảthể.Tộiácgắnvớiviệcgiếtngười,việcgiếtngườigắnvớicáichết.Khôngphảichỉcóbọnkẻcướpmớigiếtngười,mànhànước,nhữngkẻđangnắmquyền lựchay làvừađoạtđượcquyềnlực,thựchiệnviệcgiếtngườicótổchức,trongnhữngquymôtolớn.Vàtrongtấtcảnhữngvụgiếtngườinhưthế,nỗikínhsợcáichếthóara lạibịcùnnhụtđivà thậmchícònbiếnmất,mặcdù lẽ ranỗikínhsợcái chếtphảigấpđôi lên:kínhsợcáichếtnóichung,kínhsợcáichếtnhưkếtquảcủaviệcgiếtngười.Xử tử hình không còn được nhìn như việc giết người, cái chếttrongchiếntranhcũngvậy,hơnthếnữa:khôngcònđượcnhìnnhưcáichếtgâyrakínhsợ.Đây làhậuquảcủaviệckháchthểhóahiệnhữuconngười.Trongthếgiớikháchthểhóamọigiátrịđều bị bópméo. Con người, thay vì làm việc phục sinh [ngườikhác], làm người chiến thắng cái chết, thì lại trở thành kẻ sát

nhân,kẻgieo rắccái chết.Vàconngườigiết chócđể tạodựngcuộcsống,màtrongđónỗisợhãisẽíthơn.Conngườigiếtchócvìsợhãi; trongcơsởcủamọiviệcgiếtngười, riêng tưhaynhànước, đều cónỗi sợ hãi và tình trạngnô lệ.Nỗi sợ hãi và tìnhtrạngnôlệbaogiờcũngcónhữnghậuquảvôcùngnguyhại.Giảsửconngườichiếnthắngđượcnỗisợhãiđầytínhnôlệ,hẳnconngườiđãthôikhônggiếtngườinữa.Conngườidosợhãicáichếtmàgieorắccáichết,docảmxúcnôlệmàmuốnthốngtrị.Thốngtrịthìbaogiờcũngbuộcphảigiếtchóc.Nhànướcbaogiờcũngcảm thấy sợ hãi nên vì vậymàbuộcphải giết chóc.Nhànướckhôngmuốntranhđấuvớicáichết.Nhữngngườigiữquyềnlựcrấtgiốngvớibọntộiphạmgiếtngười.

Tôikhôngbiếtđượcmộtýthứcnàovềcáichết,màcóphẩmhạnhcaohơnýthứccủaN.Fedorov.N.Fedorovbuồnbãvềcáichếtcủamỗihữuthểvàđòihỏiconngườiphảitrởthànhngườiphụcsinh[ngườikhác].Ngườiphụcsinhchiếnthắngnỗisợhãicáichết.Cábiệtluậnđặtvấnđềvềcáichếtvàbấttửkhônghoàntoàn nhưN. Fedorov. N. Fedorov có lí, khi cho rằng cuộc đấutranhchốnglạicáichếtkhôngphảilàchuyệncánhân,màlà“sựnghiệpchung”.Khôngphảichỉcáichếtcủatôi,màcáichếtcủabấtkìai,đặtranhiệmvụchotôi.Khôngphảichỉthắnglợitrướcnỗi sợ hãi cái chết,mà thắng lợi trước bản thân cái chết,mớichínhlàviệchiệnthựchóabảndiệncánhân.Hiệnthựchóabảndiệncánhânlàbấtkhảdĩtrongcáihữuhạn,nóđòihỏitínhvôhạn,tứclàtínhvĩnhhằng.Cáthểrồisẽchếtvìnósinhratrongquá trình sinh nở, nhưng bản diện cá nhân không chết vì nókhôngsinhratrongquátrìnhsinhnở.Thắnglợitrướcnỗisợhãicáichếtlàthắnglợicủabảndiệncánhântinhthầntrướccáthểsinh vật. Thế nhưng điều này không có nghĩa là tách rời khởinguyêntinhthầnbấttửkhỏiconngườicósinhcótử,màlàbiến

cảiconngườitoànvẹn.Đâykhôngphảilàtiếnhóa,[khôngphải]làphát triển trongýnghĩa tựnhiên luận.Phát triển làkếtquảcủatổnthất,củatìnhtrạngbấtkhảdĩđạtđượcsựđầyđủ,vànóphục tùng theo quyền lực của thời gian, hình thành nên theothờigian,chứkhôngphảilàsángtạochiếnthắngthờigian.Tínhkhôngthỏamãn,tổnthất,khônghàilòng,cốvươntớicáilớnlaohơn,cótínhchấthaimặt,làtrạngtháithấphènnhấtvàcaocảnhấtcủaconngười.Giàucócóthểlàsựđầyđủtrángụy,làgiảithoát [theo cách] trángụykhỏi tình trạngnô lệ.Quáđộ từ tổnthấtđếnđầyđủ,từnghèotúngđếngiàucó,cóthểlàtiếnhóavàđượchìnhdung từbênngoài là tiếnhóa.Thếnhưngđằng sauchuyệnnàyẩngiấumộtquá trìnhsâusắchơn,quá trìnhsángtạo,quátrìnhtựdo,độtpháquatínhhạnđịnh.Thắnglợitrướccáichếtkhôngthểlàtiếnhóa,khôngthểlàkếtquảcủatínhtấtyếu; thắng lợi trướccáichết làsángtạo,sángtạophốihợpcủaconngườivàThượngĐế,làkếtquảcủatựdo.Độcăngthẳngvàtínhthịdụccủacuộcsốngđưađếncáichếtvàgắnvớicáichết.Trongvòng luânchuyểncủathếgiới tựnhiênthìcuộcsốngvàcáichếtkhôngtáchrờinhau.“Cứđểchocuộcsốngtrẻtrungvuiđùaởlốiđixuốngmồ”.Độcăngthẳngcủathịdụccuộcsốngtựthânnódẫnđếncáichết,bởinóchứađựngtrongcáihữuhạn,nókhôngbướcđược tới cái vôhạn-vĩnhhằng.Cuộc sống vĩnhhằngkhôngđạtđượcbằngsáthạivàtiêudiệtđộcăngthẳngthịdụccủacuộcsống,màbằngviệcbiếncảitinhthầncủanó,bằngviệclàmchủtínhhoạtđộngtíchcựcsángtạotinhthầncủanó.Phủđịnhbấttửlàmệtmỏi,làchốitừhoạtđộngtíchcực.

***

Sángtạo làgiảiphóngkhỏi tình trạngnô lệ.Conngười là tự

do,khinóởtrongtrạngtháicaotràosángtạo.Sángtạođưavàongây ngất của khoảnh khắc. Sản phẩm sáng tạo ở trong thờigian,cònbảnthânhànhvisángtạoởbênngoàithờigian.Hànhvi anh hùng cũng đưa ra khỏi thời gian như thế.Hành vi anhhùngcóthểkhôngphụctùngtheomụcđíchnàovàlàngâyngấtcủakhoảnhkhắc.Thếnhưngchủnghĩaanhhùngthuầnkhiếtcóthể là cám dỗ, là thói kiêu hãnh và tự khẳng định mình.Nietzsche đã hiểu chủ nghĩa anh hùng thuần khiết như thế.Malrauxcũnghiểunhưvậy.Conngườicóthểtrảinghiệmnhữnghình thức khác nhau của ngây ngất giải thoát. Có thể là ngâyngấtđấutranh,ngâyngấteros,thậmchícóthểcảngâyngấtgiậndữ,mà ở trongnó conngười cảm thấymình có khảnăngpháhủycả thếgiới.Cóngâyngất củaphụcvụhi sinhmà tựmìnhnhậnlấy,ngâyngấtcủacâythánhgiá.ĐólàngâyngấtKitôgiáo.Ngâyngấtbaogiờcũnglàviệcbướcrakhỏitrạngtháibịgòbóvàbị nô dịch, bước vào khoảnh khắc phóng khoáng. Thế nhưngngâyngấtcóthểđemđếngiảiphónghưảovàrồilạinôdịchconngườinhiềuhơn.Cónhữngngâyngấttháobỏranhgiớicủabảndiệncánhânvànhấnchìmbảndiệncánhânvàomôitrườngvũtrụvôdiệnmạo.Ngâyngấttinhthầnđặctrưngbởisựkiệnlàởtrong nó bản diện cá nhân không bị phá hủy, mà được vữngmạnh lên.Bảndiệncánhânphảibước rakhỏibản thânmìnhtrongngâyngất,nhưngtrongkhibướcrakhỏibảnthânthìvẫnlà chính bản thânmình. Tính chất nô dịch là như nhau trongviệc đóng kín mình lại trong bản thân, và trong việc hòa tanmìnhvàotrongmôitrườngvôdiệnmạocủathếgian.Đóchínhlàquyếnrũcủachủnghĩacánhânvàquyếnrũđốinghịchcủachủnghĩa tập thểvũ trụvàxãhội.Trongcuộcgiảiphóng tinhthầncủaconngườicóđịnhhướngtớitựdo,tớichânlívàtớitìnhyêu.Tựdokhông thể là vôđối tượng và trống rỗng.Hãynhận

biếtchânlí,vàchânlísẽbiếnanhthànhngườitựdo.Nhưngcầnphảicó tựdođểnhậnbiếtchân lí.Việcnhậnbiếtchân líbằngcáchkhôngtựdokhôngnhữngkhôngcógiátrị,màcònlàđiềubất khả. Thế nhưng tự do giả định hiện hữu chân lí, ý nghĩa,ThượngĐế.Chânlí,ýnghĩa,giảiphóng[conngười].Giảiphóngdẫnđếnchânlívàýnghĩa.Tựdophảicótìnhyêu,vàtìnhyêulàtựdo.Chỉcókếthợptựdovàtìnhyêumớihiệnthựchóađượcbảndiệncánhân,mộtbảndiệncánhântựdovàsángtạo.Việckhẳngđịnh thuần túymộtkhởinguyên [riêngrẽ]baogiờcũnggâyraméomóvàlàmtổnthươngbảndiệncánhânconngười;mỗikhởinguyêntựthânnócóthểlàngọnnguồncủacámdỗvàtình trạngnô lệ.Tựdođượcđịnhhướngsai lạccó thể làngọnnguồncủatìnhtrạngnô lệ.Trongkháchthểhóatinhthần,cáicaocảbịkéoxuốngthấpvàbịthíchnghi;trongthểhiệnsángtạocủatinhthầnthìcáithấpkém,vậtchấtcủathếgian,đượcnânglêncaovàdiễnrasựbiếnđổihiệntrạngthếgian.

Ýthứcconngườichịutácđộngcủanhữngảotưởngđadạngtrongviệchiểuthấumốiquanhệcủacáithếgiannày,màtrongđóconngườicảmthấymìnhbịnôdịch,vớicáithếgiớikhác,màtrong đó con người chờ đón sự giải phóng. Con người là giaođiểmcủahai thếgiới.Một trongnhữngảotưởngcótrongcáchhiểunhữngkhácbiệtcủahaithếgiớinhưlànhữngkhácbiệtcủacác thực thể. Trên thực tế, đây là khác biệt theo dạng thức(modus)củahiệnhữu.Conngườiquáđộtừtìnhtrạngnôlệđiđếntựdo,từtìnhtrạngbịxévụnđiđếntínhtoànvẹn,từtínhvôdiệnmạođiđếnbảndiệncánhân,từtínhthụđộngđiđếnsángtạo,tức là quá độ đến tính tinh thần. Thế gian này là thế giới củakháchthểhóa,củatấtđịnhluận,củatínhxalạvàthùđịch,củađịnh luật.Thếgiới “khác” là thếgiớicủa tính tinh thần,của tựdo,củatìnhyêu,củatìnhthânthuộc.Mộtảotưởngkháccủaý

thứcchứađựngtrongcáchhiểumốiquanhệgiữahai thếgiới,như là tínhsiêuviệtbịkhách thểhóa tuyệtđối.Đồng thờichờđợimộtcáchthụđộngviệcquáđộtừthếgiớinàysangthếgiớikia,và [chorằng] tínhhoạtđộngtíchcựccủaconngườikhôngđóngvaitrògì.Trênthựctế,thếgiớikhác,thếgiớicủatínhtinhthần,VươngquốcnhàTrời,khôngphảiđượcchờđợi,màđượctạonêncảbằngsángtạocủaconngười,làbiếncảithếgianđangmắcbệnhkháchthểhóa.Đâylàcuộccáchmạngtinhthần.Thếgiới“khác”khôngthểđượctạonênchỉbằngcácsứclựccủaconngười, nhưng nó không thể được tạo nên mà thiếu tính hoạtđộngtíchcựccủaconngười.Điềunàydẫnchúngtađếnvấnđềtận thế, đến vấn đề cáo chung của lịch sử, và có nghĩa là giảiphóngconngườikhỏitìnhtrạngnôlệvàolịchsử.

2.CÁMDỖVÀTÌNHTRẠNGNÔLỆCỦALỊCH

SỬ.CÁCHHIỂUHAIMẶTVỀCÁOCHUNGCỦA

LỊCHSỬ.TẬNTHẾLUẬNSÁNGTẠO-TÍCHCỰC

Cámdỗvàtìnhtrạngnôlệlớnnhấtcủaconngườigắnliềnvớilịchsử.Tínhđồsộcủalịchsửvàvẻngoàivĩđạicủanhữngquátrìnhdiễnratronglịchsửgâychoconngườitháiđộkínhnểlạthường,conngườibị lịchsửđèbẹpvà thuận lòng làmcôngcụchothànhtựulịchsử,phụcvụchotínhranhmãnhcủalítrí(ListderVernunft,Hegel).[Ởphầntrên]đãcónóivềxungđộtbithảm

củabảndiện cánhân và lịch sử và tínhnan giải củanó trongphạmvi lịchsử.Giờđâycầnphảiđặtđềtàinàyvàotriểnvọngcủatận thế.Cáiđượcgọi làcácnhânvật lịchsửcan thiệp thậttíchcựcvàolịchsử,thếnhưnglịchsửvềthựcchấtlạichẳngmấyđểýđếnnhânvật, tínhcá thểđộcđáo,duynhấtvàkhông thểthay thếcủanó; lịchsửchỉquan tâmđến“cáichung”ngaycảkhinóhướngvềcáicá thể.Lịchsử tạorachoconngười trungbìnhvàchođámđôngquầnchúng,thếnhưngconngườitrungbìnhđốivớilịchsửlạilàmộtđơnvịtrừutượng,chứkhôngphảimột hữu thể cụ thể. Đối với con người trung bình thìmỗi conngười trung bình đều biến thành phương tiện. Lịch sử tựa hồnhư theo đuổi khôngphải nhữngmụcđíchnhânbản,mặc dùcon người tác động trong lịch sử; lịch sử đứng dưới dấu hiệuquyền lực của cái chung, cái phổquátđối với cái riêng, cái cáthể.Conngườibuộcphảichấpnhậnsứcnặngcủalịchsử,anhtakhôngthểbướcrakhỏilịchsửvàquẳngnóđi,sốphậncủaanhtađượcthựchiệntronglịchsử.Thếnhưnglịchsửnhânloạilàbộphậncủalịchsửthếgiớitựnhiên,cònlịchsửthếgiớitựnhiênlạilàbộphậncủalịchsử.Tronglịchsử,chứkhôngphảitrongtựnhiên,khaimởýnghĩacủađờisốngthếgian.Tronglịchsửxảyrađụngđộgaygắtcủatựdovàtấtyếu,củachủthểvàkháchthể.Bảnthântựdotronglịchsửbiếnthànhđịnhmệnh.Kitôgiáocótínhlịchsửsâusắc,nólàkhảihuyềncủaThượngĐếtronglịchsử.ThượngĐếbướcvàolịchsửvàthôngbáoýnghĩachochuyểnđộngcủanó.Siêulịchsửđộtphávàolịchsử,vàmọiđiềutrọngđạitronglịchsửđềugắnvớiđộtpháấy.Thếnhưngcáisiêulịchsửgắnvớicáilịchsửvàbộclộởtrongđó.Lịchsửlàcuộcgặpgỡvà là cuộc đấu tranh đối thoại của con người với Thượng Đế.Nhưngđồngthời,phần lớn lịchsử lại làđiềunhỏnhenvàphi-tồn tại,vĩđạihưảo,vàchỉmộtđôi lầnhiệnhữuđích thựcđột

phá trong lịch sử.Tinh thầnđộtphá vào lịch sử và tácđộngởtrongđó,nhưngtrongviệckháchthểhóa lịchsửcủanó,nótựlàmchoxalạvớibảnthânmìnhvàcạnkiệtđi,chuyểnthànhcáigìđókhônggiốngvớibảnthânmình.Đốivớiýthứcconngười,lịchsửđầymâuthuẫnvàgâyratháiđộhaimặtđốivớinó.Conngười không những chấp nhận sức nặng của lịch sử, khôngnhữngđấutranhvớinóvàthựchiệnsốphậncủamình,màconngườicòncóxuhướngthầnthánhhóalịchsử,thiêngliênghóanhữngquátrìnhxảyratrongđó.Vàởđâybắtđầucámdỗvàtìnhtrạngnôlệcủalịchsửluận.Conngườisẵnsàngcúimìnhtrướctất yếu lịch sử, địnhmệnh lịch sử và nhìn thấy tác động củaThầnlinhtrongđịnhmệnhấy.Tấtyếulịchsửtrởthànhtiêuchíđánh giá, và tri giác tính tất yếu được thừa nhận là tự do duynhất.Cámdỗcủalịchsửlàcámdỗkháchthểhóa.Hegeltựahồnhưlàhiệnthântriếthọccủatinhthầnlịchsử.Đốivớiông,lịchsửlàhànhtiếnđầythắnglợicủatinhthầnđiđếntựdo.Vàmặcdùphạmtrùtựdođãđóngvai tròrất lớnởHegelvàôngthậmchícònđịnhnghĩatinhthầnlàtựdo,nhưngtriếthọccủaônglàtấtđịnhluậnlogictriệtđểvànhấtquán(tấtđịnhluậnlogiccũngnôdịchconngườikhôngkémsovớitấtđịnhluậntựnhiênluận).Hegelmuốnámthịchongườitaýthứcrằngtìnhtrạngnôlệnơilịch sử chính là tự do. Ảnh hưởng của tệ sùng bái lịch sử củaHegel là rất to lớn,ởmộtmứcđộquan trọngnóquyếtđịnhcảchủnghĩaMarx, vốn cũngbịmêhoặc bởi tính tất yếu lịch sử.Hegelkhôngchỉbắtconngười,màcảThượngĐếnữacũngphảiphụctùng lịchsử, -ThượngĐế là tạovậtcủa lịchsử,hiệnhữuviệchình thành thần thánh.Đồng thờiđiềunàycũngcónghĩarằng,cầnphảicúimìnhtrướcnhữngkẻchiếnthắngtrong lịchsử,thừanhậnlẽphảicủamọikẻchiếnthắng.Lịchsửluận,nhưmộtthếgiớiquantriếthọc,dẫnđếnvachạmvớicácgiátrịtuyệt

đối,nótấtyếudẫnđếntươngđốiluận,tươngđốiluậncủađiềuthiện và tươngđối luận của chân lí. Tính ranhmãnhcủa lí trílịchsửthốngtrịtấtcảmọigiátrị.ĐiềunàyđầuđộccảluânlícủachủnghĩaMarx.Conngườicùngvớitấtcảnhữnggiátrịmànótrântrọng,biếnthànhvậtliệulịchsử,thànhtấtyếulịchsử,vốnđồng thời cũng là logos lịch sử. Conngười không tránh khỏi bịbuộcphải sống trongcái toànvẹn lịch sửvà tìmkiếmýnghĩachohiệnhữucủamìnhởtrongđó,cáiýnghĩavượtlêntrêntínhthườngnhật, dù chohiệnhữu của conngười bị đèbẹpbởi cáitoànvẹnấy.Thếnhưngsựthậtcaonhấtlàởchỗ,phảiđểchocáitoànvẹnsốngởtrongconngười.Tínhranhmãnhcủalítrítronglịchsửthườnglàđiềutrángụyvĩđạinhất,làviệcđóngđinhsựthậtởtrongđiềutrángụyấy.Tronglịchsửcótínhtộiphạm,vốnnằmtrongcơsởcủacácbiếncố“vĩđại”,vàtínhtộiphạmấy,vốnđang hành hạ con người, chỉ ra rằng, rồi sẽ phải đến lúc cáochungcủalịchsử,vàrằngchỉcóthôngquacáochungấythìmọisựthậtmớiđượcthựchiện.Tronglịchsửcóđiềuvônghĩalí,vốnchỉrarằng,ýnghĩanằmbênngoàilịchsử.Cáiđiềuvônghĩalíấythườngđượcgọilàlítrícủalịchsử.Chốnglạitinhthầnphổquátcủalịchsử,ởnướctaBelinskyđãnổiloạnvàomộtkhoảnhkhắctrênconđườngcủamình,Dostoevskyđãnổi loạn,Kierkegaardđãnổiloạnvàbấtcứaiđitheocábiệtluậncũngphảinổiloạn.BảnthânKitôgiáođãbịcầmtùvàbịnôdịchbởitinhthầnphổquátcủa lịchsử,nó thíchnghivới tính tấtyếu lịchsử,vàmạonhậnviệcthíchnghiấylàchânlíthầnthánh.VìvậymàtậnthếluậnKitôgiáođãbịnhụtđi.TậnthếluậnKitôgiáocóvẻnhưlàviệcgợi lại“bấtnhã”,“thiếulịchsự”,xúcphạmlítrívàđòihỏiđiềubấtkhảdĩ.Điềunàyđặtrathậtgaygắtvấnđềmốiquanhệcủa tận thế và lịch sử. Thếnhưng vấnđề triết học của lịch sửtrước hết là vấn đề thời gian. Thần thánh hóa lịch sử là thần

thánhhóathờigianlịchsử.

Vấnđềthờigianđangởtrungtâmcủatriếthọcđươngđại;chỉcầnnhắctớiBergsonvàHeideggerlàđủ.Vấnđềnàycóýnghĩađặcbiệtđốivớitriếthọctheokiểuhiệnsinh.Triếthọclịchsửởmức độ quan trọng là triết học thời gian. Lịch sử gắn với thờigian.Bànvề thờigiankhôngcónghĩa làbànvềcùngmột thứ.Thời gian có nhiều ý nghĩa khácnhau, và cần thiết phải phânbiệt.Cóba thứ thờigian - thờigianvũ trụ, thờigian lịchsửvàthời gianhiện sinh.Vàmỗi conngười đều sống trongbahìnhthức thời gian đó. Thời gian vũ trụ được biểu tượng hóa bằngvòngtròn.Nógắnvớichuyểnđộngcủatráiđấtquanhmặttrời,cùngvớiviệctínhngàythángvànăm,cùngvớiniênlịchvàđồnghồ.Đó làchuyểnđộngvòngtrònmàởđó thườngxuyênxảyraviệcquaytrởlại,buổisángvàbuổichiều,mùaxuânvàmùathuđến.Đâylàthờigiancủatựnhiên,vàchúngtanhưnhữnghữuthể tựnhiênsống trong thời gianđó.NhữngngườiHiLạpchủyếucảmnhậnthờigianvũtrụ,việcchiêmngưỡngduymĩvũtrụlàchủyếuởhọ,vàhọhầunhưkhôngcảmnhậnthờigianlịchsử.Thời gianhoàn toànkhôngphải làmộthình thứcnàođóvĩnhcửuvàđôngcứng,màở trongđóhiệnhữucủa thếgiớivàconngườiđượcđặtvào.Khôngchỉhiệnhữubiếnđổitheothờigian,màcònkhảdĩcảbiếnđổicủabảnthânthờigian.Đảongượcthờigianlàkhảdĩvàthậmchícảkếtthúccủathờigiannữacũnglàkhảdĩ,sẽkhôngcóthờigiannữa.Thờigianlàdạngthức(modus)của hiện hữu và phụ thuộc vào đặc tính của hiện hữu. Thậtkhôngđúngnếunóirằng,xảyrachuyểnđộngvàbiếnđổibởivìthờigianhiệnhữu;đúngraphảinóirằng,thờigianhiệnhữubởivìxảyrachuyểnđộngvàbiếnđổi.Đặctínhcủabiếnđổisinhrađặctínhcủathờigian.Thờigianvũtrụlàmộttrongnhữngsảnphẩmcủanhữngbiếnđổitrongthếgiớitựnhiên-kháchthểhóa.

Thờigianvũtrụlàthờigianbịkháchthểhóavàchịutheophéptínhtoánhọc,nóphụctùngtheoconsố,theophépchiavàphépcộng. Giờ và ngày chia thành phút và giây và cộng lại thànhthángvànăm.Giâycủathờigianvũtrụ,vốnđồngthờicũng làthờigiantoánhọc, thựcchất lànhữngnguyêntửcủa thờigiankhảdĩphânchia.Thờigianvũtrụlàthờigiancótínhnhịpđiệu.Thế nhưng đồng thời nó cũng là thời gian bị xé vụn ra thànhhiện tại,quákhứvà tương lai.Thếgiớibịkhách thểhóa là thếgiớibị thờigianhóa.Vàcái tính thờigianhóaấycũng làbệnhhoạn của thời gian.Thời gianbị xé vụn ra thànhhiện tại, quákhứ và tương lai, là thời gian bệnh hoạn, gây thương tích chohiệnhữuconngười.Cái chếtgắnvớibệnhhoạncủa thờigian.Thờigiankhôngtránhkhỏidẫntớicáichết,chínhlàbệnhhoạngâychếtchóc.Cuộcsốngcótínhtựnhiên,cótínhvũtrụởtrongthờigiantựnhiên,vũtrụ,dựavàothaythếtuầntựcủasinhđẻvàcáichết,nóbiếtđếnhồisinhmùaxuâncủacuộcsốngmangtínhchukì,thếnhưnghồisinhấykhôngxảyrachonhữngngườiđãbịcáichếtđưađi,màchonhữngngườikhác.Thắnglợitrướccái chết là bất khả dĩ trong thời gian vũ trụ. Cái hiện tại, vốnkhông thểnắmbắt,bởivìphânrã thànhquákhứvà tương lai,cáihiệntạiấytiêudiệtquákhứđểtươnglairồicũngsẽbịtiêudiệt. Ở trong thời gian vũ trụ vương quốc của cuộc sống phụctùng theo cái chết, dù cho sứcmạnhcủacuộc sống sinhnở làkhông thể bị cạn kiệt. Thời gian vũ trụ mang tính chết chóckhôngphải chodòng tộc,màchobảndiện cánhân,nókhôngmuốn biết đến bản diện cá nhân và không quan tâm đến sốphận của bản diện cá nhân. Thế nhưng con người là hữu thểsống trong nhiều chiều kích thời gian, trong nhiều bình diệnhiệnhữu.Conngườikhôngphảichỉlàhữuthểvũtrụ,tựnhiên,phảiphụctùngtheothờigianvũtrụchuyểnđộngvòngtròn.Con

ngườicũnglàhữuthểlịchsửnữa.Cuộcsốnglịchsửlàthựctạicủamột trật tựkhácvới tựnhiên.Lịchsử tấtnhiêncũngphụctùng theo thờigianvũ trụ,nóbiếtđến tính theonămthángvàthếkỉ,nhưngnócũngbiếtthờigianlịchsửcủamình.Thờigianlịchsửsinhrabởichuyểnđộngvàbiếnđổi thuộc loạikhác,sovớicáixảyratrongvòngluânchuyểncủavũtrụ.Thờigianlịchsử được biểu tượng hóa không phải bằng vòng tròn,mà bằngđườngthẳnghướngvềphíatrước.Đặcđiểmcủathờigianlịchsửchínhlàởtrongtínhhướngvềphíatươnglai,nóchờđợikhaimởýnghĩatrongtươnglai.Thờigianlịchsửmangtheonóđiềumớimẻ, trong nó cái đã-không-tồn-tại trở thành cái đã-qua. Quảthựclàcảởtrongthờigianlịchsửcũngcóquaytrởlạivàlặplại,cũng có thể xác lập được những [tình huống] giống nhau. Tuynhiên,mỗibiếncốcủa thờigian lịch sử lại có tínhđặcbiệt cáthể,mỗithậpniênvàthếkỉđềuđemđếnmộtcuộcsốngmới.Vàbản thân cuộcđấu tranh chống lại thời gian lịch sử, chống lạicámdỗvàtìnhtrạngnôlệcủalịchsửdiễnrakhôngphảiởtrongthờigianvũ trụ,màở trong thờigian lịchsử.Thờigian lịchsửgắnnhiềuhơnvớitínhhoạtđộngtíchcựccủaconngười,sovớithờigianvũtrụ.Thếnhưngbảndiệncánhânbịtổnthươngvàbịnôdịchbởithờigianlịchsửtheomộtkiểumới,vàbảndiệncánhânđôikhi tìmkiếmcáchtránhthoátkhỏibị lịchsửcầmtù,bằngcáchchuyểnvàobìnhdiệnvũtrụcủahiệnhữu.Tínhthầnthánhđượcphảnánhlạitrongvũtrụ,nhiềuhơnlàtronglịchsử,nhưngấylàtrongcáivũtrụmàconngườiđộtphávàovượtquacáitựnhiênbịkháchthểhóavàcáithờigianbịkháchthểhóa.Thời gian lịch sử cũng là thời gian bị khách thể hóa, nhưng ởtrongnócóđộtphátừlớphiệnhữunhânbảnsâusắchơn.Thờigianlịchsửcốhướngvềtươnglai.Mộtphươngdiệnsinhranólànhưthế.Nhưngcòncómộtphươngdiệnkhác.Thờigianlịchsử

cũnggắnvớiquákhứvàtruyềnthống,thiếtlậpmốigắnkếtcủacácthờigian.Khôngcókíứcấyvàtruyềnthốngấytrongýnghĩanộitạicủangôntừthìkhôngcólịchsử.Cái“lịchsử”đượcđịnhchếhóabằngkíứcvà truyềnthống.Thờigian lịchsửcùng lúcvừa bảo thủ vừa cáchmạng, nhưng điều này không đến đượcchiềusâutậncùngcủahiệnhữu,vốnkhôngthuộcvềthờigianlịchsử.Thờigianlịchsửsinhranhữngảotưởng:tìmkiếmtrongquákhứcáitốtđẹpnhất,cáichânchính,cáituyệtvời,cáihoànhảo(ảotưởngbảothủ)vàtìmkiếmtrongtươnglaisựđầyđủcủahoànhảo,sựhoàntấtcủaýnghĩa (ảotưởngtiếnbộ).Thờigianlịchsửlàthờigianbịxévụn,nókhôngbiếtđếnsựđầyđủởbấtcứthờihiệntạinào(quákhứvàtươnglaibaogiờcũngđồngthờilàmộthiệntạinàođó).Trongthờihiệntạiconngườikhôngcảmthấysựđầyđủcủathờigian,nênnótìmkiếmđầyđủấy trongquákhứhay trong tương lai,đặcbiệt là vàonhững thờikìđauđớncủalịchsử.Đâylàảotưởngđầycámdỗcủalịchsử.Cáihiệntạimàởtrongđócóđầyđủvàhoànhảo,khôngphảilàmộtbộphậncủathờigian,màlàbướcrakhỏithờigian,khôngphảilànguyên tử của thời gian,mà là nguyên tử của vĩnh hằng, nhưKierkegaardnói.Điềutrảinghiệmởtrongchiềusâucủakhoảnhkhắchiệnsinhấycònởlại,nhữngkhoảnhkhắctiếptheosẽrơirụngđi,gianhậpvàochuỗithờigianvàđượchìnhdungnhưmộthiệnthựcítsâusắchơn.Ngoàithờigianvũtrụvàthờigianlịchsử,bịkháchthểhóavàbịphụctùngtheoconsố,dùtheocáchthứckhácnhau,thìcòncóthờigianhiệnsinh,ấylàthờigiancóchiềusâu.Khôngđược tưduy thời gianhiện sinhmột cáchcôlậpkhỏithờigianvũtrụvàthờigianlịchsử;cóđộtphácủamộtthời gian này vào thời gian kia. Kairos[121], mà Tillich[122] ưathíchnóiđến,tựahồnhưlàxâmnhậpvàovĩnhhằngtheothờigian, làtínhgiánđoạnởtrongthờigianvũtrụvàlịchsử, làbổ

túc, là thi hành thời gian. Ý thức cứu thế-tiên tri gắn với điềunày,ýthứcấytừtrongchiềusâucủathờigianhiệnsinhnóivềthờigianlịchsử.

Tốthơnhếtthờigianhiệnsinhcóthểđượcbiểutượngkhôngphảibằngvòngtrònvàcũngkhôngphảibằngđườngthẳng,màbằng một điểm. Chính điều này có nghĩa rằng thời gian hiệnsinhítcóthểđượcbiểutượngtheokiểukhônggian.Đâylàthờigian nội tâm, không ngoại hiện hóa trong không gian, khôngkháchthểhóa.Đâylàthờigiancủathếgiớichủthể,chứkhôngcủatínhkháchquan.Nókhôngtínhtheokiểutoánhọc,khôngcộnglạivàkhôngchiara.Tínhvôhạncủathờigianhiệnsinhlàtính vô hạn của phẩm tính, chứ không phải số lượng.Khoảnhkhắc của thời gianhiện sinhkhôngphục tùng theo con số,nókhông phải phần chia ra của thời gian ở trong chuỗi của thờigiankháchthểhóa.Khoảnhkhắccủathờigianhiệnsinhlàbướcđivàovĩnhhằng.Thậtkhôngđúngkhinóirằng,thờigianhiệnsinhlàđồngnhấtvớivĩnhhằng,thếnhưngcóthểnóirằngnócótham dự vào những khoảnh khắc nào đó của vĩnh hằng. Mỗingườitheokinhnghiệmnộitâmcủamìnhđềubiếtrằng,anhtacan dự vào những khoảnh khắc nào đó của vĩnh hằng, nhữngkhoảnh khắc của riêng anh ta. Độ dài của thời gian hiện sinhkhôngcógìchungvớidộdàicủathờigianbịkháchthểhóa,thờigianvũtrụhaylịchsử.Độdàinàyphụthuộcvàođộcăngthẳngcủa những trải nghiệm bên trong hiện hữu con người. Nhữngphútngắnngủixét từquanđiểmkháchquan,có thểđược trảinghiệm như vô hạn và vô hạn theo những chiều hướng đốinghịchnhau,theochiềuhướngđaukhổvàtheochiềuhướngvuisướng và hânhoan. Bất cứ trạng thái ngâyngất nào cũng dẫnthoátkhỏitìnhtrạngtínhtoánthờigiankháchthểhóatheotoánhọc và dẫn đưa vào vô hạn phẩm tính hiện sinh.Một khoảnh

khắcnàycóthểlàvĩnhhằng,mộtkhoảnhkhắckháccóthểlàvôhạn khác. Việc người ta không quan sát được những giờ khắchạnhphúc,cónghĩalàbướcrakhỏithờigiantoánhọc,quênđigiờkhắcvàniênlịch.Phầnlớnđờisốngcủangườitalàbấthạnhnênvì vậybị cùmchặt vào thời gian toánhọc.Nỗi đaukhổ làhiệntượngcủatrậttựhiệnsinh,nhưngnókhôngkháchthểhóavàothờigiantoánhọc,nêncócảmgiácnhưvôhạntrongýnghĩasố lượng của từ ngữ. Cái học thuyết quái gở và xằng bậy vềnhữngđauđớnđịangục vĩnhhằngbắt rễ ở trong trảinghiệmhiệnsinhcủađaukhổvà làkếtquảcủaviệctrộn lẫnthờigianhiệnsinhvớithờigiankháchthểhóa,khảdĩtínhđượctheotoánhọc.Conngười trảinghiệmnhữngđauđớnđịangụcnhư làvôhạn, không có hồi kết, ấy là dấu hiệu đau đớn rấtmạnh. Thếnhưngcái vôhạnảogiácđókhôngcógì chungvới vĩnhhằng,đúngranólạicónghĩalàđangởtrongthờigiantồitệvàkhôngcókhảnăngbướcvàovĩnhhằng.Tínhchủthểđauđớncóhìnhthứccủatínhkháchquanbảnthểhọc.Tấtcảnhữnggìhoàntấttrongthờigianhiệnsinh,làhoàntấttheochiềuthẳngđứng,chứkhông theo chiều ngang. Theo chiều ngang thì đó chỉ là mộtđiểm,màởđó xảy rađột phá từ chiều sâu lênbềmặt.Nhữngbiếncốcủathờigianhiệnsinhđượchìnhdungnhưmộtđườngtrongmặtphẳngnằmnganglàhậuquảtìnhtrạngdichuyểncủanhữngđiểmấy,gắnvớiđộtphátừchiềusâu.Đây làviệcngoạihiệnhóacáiđánglẽkhôngthểngoạihiệnhóa,làkháchthểhóacái không thể diễn tả nổi vào trong khách thể. Bất cứ hành visáng tạo nào cũng thực hiện trong thời gian hiện sinh và chỉphóngchiếuvàothờigianlịchsử.Caotràosángtạovàngâyngấtởbênngoàithờigiankháchthểhóavàtoánhọc,nóxảyrakhôngphảiởtrongmặtphẳngtọađộtheochiềungang,màtheochiềuthẳng đứng. Thếnhưng kết quả của hành vi sáng tạo bị ngoại

hiệnhóatrongdòngtrôicủathờigianlịchsử.Cáihiệnsinhđộtphávàotrongcáilịchsử,vàcáilịchsửtácđộngngượclạivàocáihiệnsinh.Tấtcảnhữnggìtrọngđạivàvĩđạiởtronglịchsử,tấtcả những gì đích thựcmớimẻ đều là đột phá trong bình diệnhiệnsinh,trongtínhchủthểsángtạo.Hiệntượngcủabấtcứconngườituyệtvờinàotronglịchsửđềulànhưvậy.Vìthếmàtronglịchsửcótínhgiánđoạn,gắnvớiđộtphá,khônghềcóquátrìnhliêntụcdàyđặc.Tronglịchsửcósiêulịchsử,vốnkhôngphảilàsản phẩm của tiến hóa lịch sử. Trong lịch sử có điều kì diệu.Điềukìdiệunàylàkhôngthểgiảithíchđượctừtiếnhóalịchsửvàquy luật lịch sử; nó là đột phánhữngbiến cố của thời gianhiệnsinhvào thờigian lịchsử,vốnkhông thểdungchứađượchoàntoàncácbiếncốấy.KhảihuyềncủaThượngĐếởtronglịchsửchínhlàxâmnhậpcủanhữngbiếncốthờigianhiệnsinh.TấtcảnhữngýnghĩađầyđủcủabiếncốtrongcuộcđờiđứcKitôtrôitrongthờigianhiệnsinh,ởtrongthờigianlịchsửnhữngýnghĩaấychỉlóesángthôngquamôitrườngnặngnềcủakháchthểhóa.Cái siêu lịchsửkhôngbaogiờ lọtvừa trongcái lịchsử, lịchsửbaogiờcũngxuyêntạcsiêulịchsử,làmchonóthíchnghitheonó.Thắng lợicuốicùngcủasiêu lịchsử trước lịchsử,của thờigianhiệnsinhtrướcthờigian lịchsử,ắtphải làcáochungcủalịchsử.Trongbìnhdiện tôngiáođiềunàyắtcónghĩa là trùnghợphiểnhiệncủađứcKitôlầnđầutiênvớihiểnhiệnlầnthứhai.ỞgiữanhữnghiểnhiệnsiêulịchsửcủađứcKitôlầnđầutiênvàlầnthứhailàthờigianlịchsửđầycăngthẳng,trongcáithờigiannàyconngườiđangđiquatấtcảmọicámdỗvànôdịch.Cáithờigianlịchsửnàykhôngthểtựthânnókếtthúcđược,nótiếnđếnvôhạn,vốnlàthứkhôngkhinàobiếnthànhvĩnhhằngđược.Cóhailốithoátrakhỏithờigianlịchsử,đivàohaiphíađốinghịchnhau-đivàothờigianvũtrụvàđivàothờigianhiệnsinh.Nhấn

chìmthờigian lịchsửvào trong thờigianvũ trụ là lối thoát tựnhiênluận,vốncóthểmangmàusắchuyềnbí.Lịchsửquaytrởvềtựnhiên,gianhậpvàovòngluânchuyểnvũtrụ.Mộtlốithoátkháclànhấnchìmthờigianlịchsửvàothờigianhiệnsinh.Đâylà lối thoát tận thế luận.Lịchsửchuyểnvàovươngquốc tựdotinh thần.Và triếthọc lịchsử rốtcuộcbaogiờcũnghoặc là tựnhiên luận,dẫucósửdụngnhữngphạmtrùtinhthần,hoặc làtậnthếluận.Thờigianlịchsửvàmọithứhoàntấtởtrongthờigianấy,cóýnghĩa,thếnhưngýnghĩađónằmởngoàiphạmvicủabảnthânthờigianlịchsử,ởtrongtriểnvọngtậnthế.Lịchsửlà thất bại của tinh thần, trong lịch sử không hình thành nênVương quốc nhà Trời. Nhưng bản thân thất bại ấy có ý nghĩa.Nhữngthửtháchvĩđạicủaconngườivàthửnghiệmcáccámdỗmàconngườitrảiqua,làcóýnghĩa.Thiếuđiềunàythìtựdocủacon người không được thử thách đến tận cùng. Tuy nhiên, líthuyết đầy lạc quan về tiến bộ là không xác đáng, lí thuyết ấyxung đột sâu sắc với cá biệt luận. Tiến bộ vẫn còn hoàn toànnằmtrongquyềnlựccủathờigianđầychếtchóc.Triếthọcchưabaogiờnghiêmtúcđặtravấnđềcáochungcủalịchsửvàtrầngian,thậmchíthầnhọccũngđãkhôngđủnghiêmtúctronggiảiquyếtvớivấnđềấy.Đâylàvấnđềvềchuyệnliệuthờigiancólàbấtkhảchiếnbạihaykhông.Thờigianchỉkhảdĩchiếnbạitrongtrườnghợp,nếunhưnókhônglàmộthìnhthứckháchthểhóa,màchỉlàsảnphẩmcủahiệnhữubịlàmchoxalạđiđốivớibảnthânnó.Khiấythìđộtphátừchiềusâucóthểkếtthúcđượcthờigian,vượtquakháchthểhóa.Tuynhiên,độtphánàykhôngchỉlàsựnghiệpcủaconngười,nócũnglàsựnghiệpcủaThượngĐếphốihợpcùngvới conngười, sựnghiệpmang tính thần-nhân.Chúng ta đang đụng chạm đến vấn đề tác động của Thiên Ýtrongthếgianvàởtrênthếgian.Toànbộbíẩnlàởchỗ,Thượng

Đếkhôngtácđộngtrongchuỗihạnđịnhcủatựnhiênbịkháchthểhóa.Người chỉ tácđộngở trong tựdo, chỉ thôngqua tựdocủaconngười.

***

Khảihuyềntậnthếgắnvớinghịchlícủathờigian,khókhănphi thường trongviệcdiễngiảinónằmởđiềunày.Mà thựcradiễngiảibiểutượngcủakhảihuyềntậnthếphầnnhiềulàcôngviệc vô tích sự. Tôi hoàn toàn không hề định diễn giải khảihuyềntậnthế,màchỉmuốnđặtvấnđềtriếthọcchocáochungcủalịchsử.Nghịchlíthờigianởđâynằmởchỗngườitatưduycáochungcủalịchsửtheothờigian,trongkhiấythìcáochungcủalịchsửlàcáochungcủathờigian,tứclàcáochungcủathờigianlịchsử.Cáochungcủalịchsửlàbiếncốcủathờigianhiệnsinh.Thếnhưngđồng thời vớiđiềunày,không thểnào tưduybiếncốấyởbênngoàilịchsử.Cáochungcủalịchsửđượcthựchiệntrongthờigianhiệnsinhvàcả“ởphíabênkia”cũngnhưcả“ở phía bên này”. Cáo chung của lịch sử không thể khách thểhóa,khókhănchoviệcthấuhiểuvàdiễngiảinónằmtrongđiềunày.Mọithứtrọngđạiđượcthựchiệntrongthờigianhiệnsinhthìởtrongthờigianlịchsửlạithấylànghịchlí.Cóhaicáchhiểukhải huyền tận thế: cáchhiểu thụđộng và cáchhiểu tích cực.TronglịchsửýthứcKitôgiáocáchhiểuthứnhấtchiếmưuthế.Cáochungcủathếgianđượctiêncảmvàchờđợi,nóđượcquyếtđịnhđơn thuầnbởiThượngĐế,nó chỉ làphiên tòa xét xử củaThượngĐếvớithếgian.Hoặclàcáochungcủathếgianđượcconngườichuẩnbịmộtcáchtíchcực-sángtạo,nótùythuộcvàotínhtíchcựccủaconngười,tấtnhiênsẽlàsựnghiệpmangtínhthần-nhân. Việc chờ đợi cáo chung [theo kiểu] thụ động đi kèm với

cảmgiáckínhsợ.Việcchuẩnbịtíchcựcchocáochunglàcuộcđấutranhvàcóthểđikèmvớicảmgiácchiếnthắng.Ýthứckhảihuyềntậnthếcóthểlàbảothủvàphảnđộng-vànóthườnglànhưvậy-màcũngcóthểlàcáchmạngvàsángtạo-vànóphảilànhưvậy.Ngườitalạmdụngkinhkhủngnhữngtiêncảmkhảihuyềntậnthếcủacáochungđangtiếngầnthếgian.Bấtcứthờiđại lịch sửnàođangkết thúc, bất cứ giai cấp xãhộinàođanggiãychếtđềudễdànggắncáichếtcủamìnhvớicáochungđangđếncủa thếgian.CáchmạngPhápvànhữngcuộcchiến tranhcủaNapoleonđicùngvớinhững tâmtrạngkhảihuyền tận thếnhưvậy.Nhữngtâmtrạngkhảihuyềntậnthếcũngđãđicùngvới cáo chung của đế chế Nga, vốn là những tâm trạng khảihuyềntậnthếmànhiềungườiđãtiêncảmthấy.VI.Soloviev,K.Leontevđạidiệnchokiểumẫuý thứckhảihuyềnthụđộng,N.Pedorov-kiểumẫuýthứckhảihuyềntíchcực.DiễngiảitíchcựckhảihuyềntậnthếcủaN.Fedorovthậttáobạo-thiêntài,mặcdùtriếthọccủaôngcònchưathỏađáng.Ýthứckhảihuyềnbảothủcảm thấy kinh hoàng trước tiêu vong của cái đang là nhữngthiêngliênglịchsử.Ýthứckhảihuyềntậnthếcáchmạnghướngvề thực hiện bản diện cá nhânmột cách tích cực sáng tạo vàhướngvềmộtxãhội gắnbócùngnguyên líbảndiệncánhân.Tháiđộtíchcựcđốivớicáochungcủalịchsửđòihỏimộtthờikìít nhiều thật dài lâu của biến đổi cấu trúc ý thức, đòi hỏimộtcuộccáchmạngtinhthầnvàxãhộitrongcáithờigianvẫncònlàlịchsử,vốnlàcuộccáchmạngkhôngthểthựchiệnchỉbằngsứclựccủaconngười,nhưngkhôngthểnàothựchiệnthiếusứclựccủaconngười,bằngchờđợithụđộng.ThổlộTinhthầnbiếnđổithếgianchính là tínhhoạtđộng tíchcựccủa tinh thầnởngaybảnthânconngười.TínhhoạtđộngtíchcựccủaconngườimàN. Fedorov hiệu triệu, là một bước tiến lớn trong ý thức Kitô

giáo.ThếnhưngởN.Fedorovcấutrúcýthứccònchưathayđổi,ông còn chưa đặt ra vấn đề về mối quan hệ của chủ thể vớikhách thể hóa. Cuộc cách mạng tinh thần chuẩn bị cho cáochung của lịch sử ở mức độ rất lớn chính là thắng lợi trướcnhữngảo tưởngcủaý thức.Tận thế tích cực làbiệnminhchosángtạocủaconngười.Conngườiđượcgiảiphóngkhỏiquyềnlựckháchthểhóavốnđãnôdịchanhta.Đếnkhiấythìvấnđềcáochungcủa lịch sử sẽđượchìnhdung trongdạng thứcmớimẻ.Cáo chungcủa lịch sử là thắng lợi của thời gianhiện sinhtrướcthờigianlịchsử,củatínhchủthểsángtạotrướckháchthểhóa,củabảndiệncánhântrướccáichungphổquát,củaxãhộihiệnsinhtrướcxãhộikháchthểhóa.

***

Kháchthểhóaluônbắtconngườiphụctùngcáihữuhạn,bắtanhtanôlệchocáihữuhạn,đồngthờihãmanhtavàoviễncảnhcủacáivôhạnthuộcvềsốlượngtoánhọc.Cáochungcủalịchsửlà giải phóngkhỏiquyền lực của cáihữuhạnvàkhaimởviễncảnhcủacáivôhạnphẩmtính, tức làvĩnhhằng.Tận thế luậntíchcựchướngtớichốnglạikháchthểhóavàviệcđồngnhấttrángụyhiệnthânvớikháchthểhóa.Kitôgiáocótínhtậnthếluậnđángkể, tậnthếluận-cáchmạng,chứkhôngcótínhkhổhạnh.PhủnhậnđặctínhtậnthếcủaKitôgiáođãluônlàthíchứngvớinhữngđiềukiệncủathếgiớikháchthể, làđầuhàngtrướcthờigianlịchsử.Kháchthểhóasinhrahàngloạtnhữngảotưởngcủaýthức,đôikhicótínhbảothủvàphảnđộng,đôikhimangtínhcáchmạng-khôngtưởng.Nhưphóngchiếuhàihòathếgianvàotươnglaimàchúngtathấytrongtôngiáocủatiếnbộ,chínhlàảotưởngcủaýthức.Cáichỉcóthểtưduytrongthờigianhiệnsinh

(cáochungcủathờigian,củathờigianlịchsử)thìlạiđượctưduytrongmộtkhúcthờigianlịchsử(tươnglai).Chínhtừđóđãxuấthiệnphépbiệnchứngthiêntàicủa[nhânvật]IvanKaramazov,màBelinsky đã tiên đoán được, về việc trả lại cho ThượngĐếtấmvéđivàohàihòathếgian.Đâylàphảnđốichốnglạikháchthểhóa.ViệcđồngnhấthóaGiáohộivớiVươngquốcnhàTrời,đồngnhấthóaýtưởngmangtínhlịchsửcủaGiáohộivớiýtưởngtậnthếcủaVươngquốcnhàTrời,vốnxuấtpháttừSt.Augustine,cũnglàmộttrongnhữngsảnphẩmảotưởngcủaýthứcbịngoạihiệnhóa.Hậuquảcủachuyệnnàykhôngchỉlàviệcthiêngliênghóa,mà còn thực sự là việc thần thánh hóa những khách thểmangtínhlịchsử-giáohội,nhưmộtđịnhchếxãhội,nhànướcthầnquyền,nhữnghìnhthứccứngnhắccủasinhhoạt.Cáivươngquốc ngàn năm tuổi (chiliás[123]) đích thực, tức là niềm hi vọngVươngquốcnhàTrờisẽđếnkhôngchỉởtrêntrời,màcòntrêntrầngian,đãbịbácbỏ;thếnhưngcáivươngquốcngànnămtuổicóvẻnhư trángụy, thiêng liênghóacáiquásức trầngianvàquáconngười,cáiđơnthuầnthuộcvềthờigianlịchsử,thulạichiếnthắng.Tuynhiên,nhữngbiếncốmangtínhtíchcực-sángtạoởtrongthờigianhiệnsinhsẽcónhữnghậuquảcủachúngkhôngphải chỉ ở trên trời, mà ở cả dưới trần gian nữa, chúng biếnchuyển lịch sử.Nhữngảo tưởng của ý thứcmàcái được gọi là“thếgiớikháchthể”dựatrênđó,cóthểbịđánhbại.Sángtạocủaconngười, vốn làmbiếnđổi cấu trúccủaý thức, có thểkhôngphảichỉlàviệccủngcốcáithếgiớiấy,khôngphảichỉlàvănhóa,mà còn là giải phóng thế giới, là cáo chung của lịch sử, tức làthựchiệnVươngquốc trênTrời,khôngphảivươngquốcmangtínhbiểu tượng,mà làvươngquốchiện thực.Vươngquốc trênTrời không chỉ hàm nghĩa cứu chuộc tội lỗi và trở về với tìnhtrạngtrongsạchbanđầu,màcònlàsángtạonênthếgiớimới.

Bấtcứhànhvichânchínhnàocủaconngười,bấtcứhànhvigiảiphóngđíchthựcnàođềusẽđivàothếgiớimớiấy.Đâykhôngchỉlàmộtthếgiớikhác,đâylàcáithếgiớiấyđượccảibiến.Đâylàgiảiphóngtựnhiênkhỏibịcầmtù,giảiphóngcảthếgiớithúvật,mà conngười vốn phải chịu tráchnhiệm.Vànó đang bắt đầungaylúcnày,trongkhoảnhkhắcnày.Đạtđượctínhtinhthần,ýchívươntớisựthậtvàvươntớigiảiphóngcũngđãlàkhởiđầucủathếgiớikhác.Đồngthờikhôngcótínhchấtxalạgiữahànhvisángtạovàsảnphẩmsángtạo,sảnphẩmsángtạotựahồnhưnằmởngaytronghànhvisángtạo,nókhôngbịngoạihiệnhóa,bảnthânsángtạochínhlàhiệnthân.Bảndiệncánhânnổidậychốnglạitìnhtrạngnôdịchbởicáiphổquátchungcủanó,bởicái khách thể, chống lại những cái thiêng liêng trá ngụy dokháchthểhóatạonên,chốnglạitínhtấtyếucủatựnhiên,chốnglại chuyên chế của xã hội, nhưng nó nhận lấy trách nhiệm vềmìnhđốivớisốphậncủatấtcả,tấtcảtựnhiên,tấtcảcácsinhlinh, tất cả nhữngngười bị đau khổ và hạnhục, toàn bộnhândânvàtấtcảcácdântộc.Bảndiệncánhânđauxóttoànbộlịchsửthếgiớinhư lịchsửcủachínhmình.Bảndiệncánhânphảinổidậychốnglại tìnhtrạngnô lệcủa lịchsửkhôngphảiđểcôlập trongbản thânmình,màđể tiếpnhận toànbộ lịch sử vàotínhchủquanvôhạncủamình,màởđóthếgiớilàbộphậncủaconngười.

Đòihỏinhấtquáncủacábiệtluậnđượcsuytưởngchođếntậncùng,chính làđòihỏicáochungcủathếgiớivà lịchsử,khôngphải làchờđợithụđộngcáochungấytrongnỗisợhãivàkínhsợ,màlàchuẩnbịnómộtcáchtíchcựcvàsángtạo.Đâylàthayđổicăncơphươnghướngcủaý thức, làgiảiphóngkhỏinhữngảotưởngcủaýthứcvốncóhìnhthứccủanhữnghiệnthựckháchquan.Thắnglợitrướckháchthểhóachínhlàthắnglợicủachủ

nghĩahiện thực trướcảo tưởng, trướcbiểu tượngmạonhận làhiệnthực.Đâycũnglàgiảiphóngkhỏiảotưởngđầyácmộngvềnhữngnỗiđauđớnđịangụcvĩnhhằnggiamgiữconngườitrongtìnhtrạngnôlệ,làvượtquađượckháchthểhóatrángụyvềđịangục, tính lưỡngdiện trángụyđịangụcvà thiênđường, là thứvốnhoàn toàn thuộcvề thờigianbịkhách thểhóa.Conđườngcủaconngườiđiquađaukhổ,thánhgiávàcáichết,nhưngconđườngấydẫnđếnphụcsinh.Chỉcóphụcsinhtoànthểchotấtcảnhữnggìđangsốngvàđãsốngthìmớihòagiảiđượcvớiquátrình thế giới. Phục sinh hàm nghĩa thắng lợi trước thời gian,thayđổikhôngphảichỉtươnglai,màcòncảquákhứnữa.Trongthờigianvũtrụvàlịchsửđiềunàylàbấtkhảdĩ,nhưngđiềuđólàkhảdĩtrongthờigianhiệnsinh.ÝnghĩacủaNgười-cứu-chuộcvà Người-phục-sinh là ở trong điều này. Tính bất khả dĩ camchịuvớimụcrữavàchếtchóc,vớiviệcbiếnmấthoàn toàncảchính bản thânmình cũng nhưmọi sinh linh trong quá khứ,hiện tại và tương lai, đem lại vinh dự cho con người. Tất cảnhữnggìkhôngvĩnhhằng,làkhôngthểchịunổi;tấtcảnhữnggìgiátrịtrongcuộcđời,nếunhưnókhôngvĩnhhằng,làmấtđigiátrịcủanó.Thếnhưngtrongthờigianvũtrụvàlịchsử,trongtựnhiênvàlịchsử,mọithứđềutrôiqua,mọithứđềubiếnmất.Mọithứsẽđivàohiện thựcđích thựccủa tínhchủthểvà tính tinhthần,vàocuộcsốngthánhthần,hayđúnghơnlàcuộcsốngthầnnhân.Nhưng sẽ có cuộc đấu tranh đầy khắc nghiệt đòi hỏi hisinh và đaukhổ.Không có conđườngkhác.Không thể đạt tớiVươngquốcnhàTrờichỉbằngchiêmnghiệm.Proust,vốnđãtrảinghiệmđầyđauđớnvấnđề thờigianđimất,muốnđảongượcthời gian, phục sinh quá khứ bằng kí ức sáng tạo-nghệ thuật,bằngquántưởngduymĩthụđộng.Đấylàảotưởng,dẫucóliênquanđếnmộtvấnđềsâusắc.N.Fedorovmuốnchiếnthắngcái

chết, đảo ngược thời gian, thay đổi quá khứ bằng “sự nghiệpchung”củaviệcphụcsinhtíchcực.ĐâylàýtưởngthậtvĩđạivàmangtínhKitôgiáo,thếnhưngnókhôngđủgắnkếtvớivấnđềbảndiệncánhânvàtựdo,vớivấnđềthắnglợicủaýthứctrướckháchthểhóa.Tìnhtrạngnôlệcủaconngườicũnglàtìnhtrạngsađọacủanó,làtộilỗicủanó.Tínhsađọaấycócấutrúcýthứccủanó,nóbịđánhbạikhôngphảichỉbằngsámhốivàchuộctội,mà cònbằnghoạt động tích cực củamọi sức lực sáng tạo củaconngười.Khinàoconngườisẽlàmđượccáiđiềumànóđượchiệutriệu,khiấysẽcóhiểnhiệnlầnthứhaicủađứcKitô,khiđósẽcóbầutrờimớivàtráiđấtmới,sẽcóvươngquốccủatựdo.

Phầnhai

VẤNĐỀCONNGƯỜI[124]

(TiếnđếnxâydựngnềnnhânhọcKitôgiáo)

“TađặtMigiữathếgian,đểchoMicóthểtựdonhìnrakhắpmọiphíacủathếgiớivànhìnđiđâutùyýcủaMi.TatạoraMikhôngphảitrầntục,khôngphảithượnggiới,khôngphải loàicósinhcótử,khôngphảibấttử.BởivìMitựBánthânmình,phùhợp theo ý chí củaBản thânmìnhvà theodanhdự, có thể làĐấngsángtạovàNgườitạotáccủachínhmìnhvàtừvậtliệuthíchhợpchoMimàhìnhthànhnênBảnthânmình.Nhưvậy,Mitựdotrongviệcđixuốngthấptớinhữngthangbậcthấpkémnhấtcủathếgiớithúvật,thếnhưngMicũngcóthểnângcaoBảnthânmìnhlêntớiphạmvicaocảnhấtcủaThầnthánh.”[125]

PicodellaMirandola[126]

“NgoàiKitôgiáora,khôngmộttôngiáonàobiếtđượcconngườilàmộttạovậttuyệtvờinhấtvàđồngthờicũnglàtạovậttitiệnnhất”.[127]

Pascal

“Hỡiconngười,hãynhìnxem,trongcùngmộtbảndiệnmàMiđồngthờichứađựngcảcáitrầntụcvàcáithượnggiới,mangcảhìnhtượngtrầntụcvàthượnggiớitrongcùngmộtbảndiện:vàkhiđó-từđauđớngiàyvòtànnhẫnnhất,MicũngmangtrongBảnthânmìnhhìnhtượngcủađịangục,hìnhtượngấykhiếnchocơngiậndữthầnthánhtừngọnnguồncủavĩnhhằngcũngphảitrởnênnhợtnhạtđi”.[128]

J.Bohme

ChươngI

Hiển nhiên vấn đề con người là vấn đề trung tâm đối với ýthứccủathờiđạingàynay(MaxScheler[129]đặcbiệtkiêntrìđiềunày). Vấn đề này trở nên gay gắt bởi mối hiểm nguy đáng sợđang bủa vây con người từ mọi phía. Trong cơn hấp hối conngườimuốn biết nó là ai, từ đâu tới, đang đi về đâu và có sứmệnh gì. Trong nửa sau thế kỉ XIX đã có những nhà tư tưởngtuyệtvời;trongcơnhấphốihọđãđưakhởinguyênbithảmvàonền văn hóa châuÂu và đã làm được nhiều hơn những ngườikhác trong việc đặt ra vấn đề con người, - trước hết đó làDostoevsky, Nietzsche, Kierkegaard. Có hai phương pháp xemxétconngười-từtrênxuốngvàtừdướilên,xemxéttừThượngĐếvàthếgiớitinhthần,vàtừcácsứcmạnhvôthứccủavũtrụvàtrần gian chứa đựng trong con người. Trong số những ngườinhìnconngườitừdướilên,cólẽMarxvàFreudcóýnghĩanhiềunhất,còntrongsốcácnhàvănthờikìmớiđây-đólàProust.Tuynhiên,mộthọcthuyếtnhânhọctoànvẹnvẫnchưađượctạonên:ngườitađãnhìnranhữngkhíacạnhnàyhaykhíacạnhkháccủaconngười,nhưngchưanhìnraconngườitoànvẹntrongsựphứctạp và thốngnhất của nó. Tôi kiếnnghị xemxét conngười từquanđiểm của triết gia chứ không phải củanhà thầnhọc. Tưduyđươngđạiđangđứngtrướcnhiệmvụtạoramộthọcthuyếtnhânhọcmangtínhtriếtlínhưmộtbộmôncơbảncủatriếthọc.M.Schelerđãhànhđộngtheohướngnày,vàcáiđượcgọilàtriếthọchiệnsinhđang trợgiúpchođiềunày.Thật lí thúnhậnxétrằngchotớinaythầnhọcđãchútrọngrấtnhiềutớivấnđềtổngthểcủaconngườihơnlàtriếthọc.Trongbấtcứkhoahọcthần

họcnàocũngđềucóphầnnhânhọc.Quảthựcthầnhọcbaogiờcũngđưanhiềuyếutốtriếthọcrấtmạnhvàolĩnhvựccủamình,nhưngtựahồnhưbằngconđườnglénlútchứkhôngtựýthứcvềđiềunày.Ưuthếcủathầnhọclàởchỗnóđặtravấnđềconngườinóichung,trongtínhtoànvẹncủavấnđềchứkhôngnghiêncứuconngườitheocáchbộphậnhóa,chianhỏconngườinhưkhoahọcvẫnlàm.ChủnghĩaduytâmĐứcđầuthếkỉXIXđãkhôngđặtra vấn đề con ngườimột cáchminh bạch, [mặc dù] phải thừanhận nó làmột trong những hiện tượng vĩ đại trong lịch sử ýthứccủaconngười.Chuyệnnàylàdonhấtnguyênluậncủanó.Nhânhọc trùngkhớpvớinhận thức luậnvàbản thể luận, conngười tựanhư làmộtchứcnăngcủa lí trí và tinh thầncủa thếgiớiđượckhaimởởtrongconngười.Điềunàykhôngthuậnlợichoviệcxâydựnghọcthuyếtvềconngười.ĐốivớichuyênluậnvấnđềconngườithìSt.AugustinehayPascallíthúhơnlàFichtehay Hegel. Tuy nhiên, vấn đề con người trở nên đặc biệt cấpbáchvàgiàyvòđốivớichúngtabởivì, trong trảinghiệmcuộcsốngvàtrảinghiệmtưduy,chúngtacảmnhậnvàýthứcđượctìnhtrạngthiếusótvàkhôngđầyđủcủathuyếtnhânhọcthờikìcác giáo phụ và trường phái kinh viện, cũng như thuyết nhânhọc của chủ nghĩa nhân văn xuất hiện từ thời kì Phục hưng.Trong thờiPhụchưngcó lẽ tiếngầnđếnchân línhiềunhất lànhữngngườinhưParacelsus[130]vàPicodellaMirandola,họđãbiếtvềsứmệnhsángtạocủaconngười(xemlịchsửcácthuyếtnhân học được viết thật xuất sắc, dẫu còn rất không đầy đủ:Bernhard Groethuysen: Philosophische Antropologie (Nhân họctriết luận)). Chủ nghĩa nhân văn Kitô giáo thời Phục hưng đãvượtquađượcranhgiớicủathuyếtnhânhọcthờikìcácgiáophụvà trườngpháikinhviện,nhưngvẫncòngắnvớicáccơsở tôngiáo. Ítnhấtthìchủnghĩanhânvănấycũngđãgầnvớichânlí

hơn so với thuyết nhân học của Luther và Calvin hạ thấp conngười vàphủnhận chân lí về thần-nhân.Trong cơ sở tựnhậnthứccủaconngườibaogiờcũngcóhaicảmxúcđốilậpnhau-ấylàcảmxúcđầyẩnứcvàbịđènén,cũngnhưcuộcnổiloạnchốnglạinỗiẩnứcấy,vàcảmxúchướngthượng,cũngnhưsứcmạnh,khảnăngsángtạo.CũngcầnphảinóirằngKitôgiáođưarabiệnminhchotựcảmnhậncủaconngườicảthứnàylẫnthứkia.Mộtmặt,conngườilàhữuthểtộilỗivàcầnphảicứuchuộctộilỗicủamình,làhữuthểsađọavàngườitayêucầunóphảiquythuận,nhưngmặtkhácconngười làhữuthểđượcThượngĐếtạonêntheohìnhtượngvàtươngđồngvớiNgười,ThượngĐếtrởthànhcon người và điều này nâng cao bản chất con người lên, conngười được hiệu triệu hợp tác cùng Thượng Đế và sống cuộcsốngvĩnhhằngởtrongThượngĐế.Điềunàytươngứngvớitínhlưỡngdiệntrongtựnhậnthứccủaconngườivàkhảnăngnóivềconngườibằngnhững từngữcựckỳđối lậpnhau.HiểnnhiênKitô giáo đã giải phóng con người khỏi quyền lực của các sứcmạnhvũtrụ,khỏicácmaquỷcủatựnhiên,đưaconngườiphụthuộc trực tiếpvớiThượngĐế.Ngaycảnhữngkẻ thùcủaKitôgiáocũngphảithừanhậnrằng,Kitôgiáolàsứcmạnhtinhthầnkhẳngđịnhphẩmgiávàtínhđộclậpcủaconngười,dùchotộilỗi củacác tínđồKitôgiáo trong lịchsửcó lớnđếnđâuchăngnữa.

Khichúngtađứngtrướccâuđốvềconngườitrướchếtchúngtaphảinóirađiềunày:conngườilàgiánđoạnởtrongthếgiớitựnhiênvàconngườikhôngthểgiảithíchđượctừthếgiớitựnhiên(xemtácphẩmtrảinghiệmtuyệtvờivềnhânhọcKitôgiáocủaNesmelov[131],Khoa học về con người). Pico della Mirandola nói:Conngười làđiềukìdiệuvĩđại, làmối liênkếtgiữađấtvàtrời(xem tácphẩmcủaPicodellaMirandola,AusgeivaehlteSchriften

(Vănbản chọn lọc, 1905). Conngười cũng thuộc về thế giới tựnhiên, trong con người có toàn bộ thành phần của thế giới tựnhiên,kểcảnhữngquátrìnhhóahọc-vậtlíhọc,conngườiphụthuộcvàonhữngthangbậcthấpnhấtcủatựnhiên.Thếnhưngtrong conngười có yếu tố vượt ra khỏi thế giới tựnhiên.TriếthọcHi Lạp nhìn ra yếu tố ấy ở trong lí trí. Aristotle kiến nghịđịnhnghĩaconngườilàđộngvậtcólítrí.TrườngpháikinhviệntiếpthuđịnhnghĩacủatriếthọcHiLạp.TừđịnhnghĩaấytriếthọcthờiKhaiminhđãđưaranhữngkếtluậncủamìnhvàdungtụchóađịnhnghĩađó.Tuynhiênmỗikhiconngười thựchiệnhànhvitựnhậnthức,thìnólạinângcaobảnthânmìnhlêntrênthếgiớitựnhiên.Ngayviệctựnhậnthứccủaconngườicũngđãvượtquatựnhiênluậntrongviệcthấuhiểuconngười,vàbaogiờnó cũng là tự nhận thức của tinh thần. Con người ý thức bảnthânmìnhkhôngchỉlàhữuthểtựnhiên,màcònlàhữuthểcótinhthần.TrongconngườicókhởinguyênPrometheus,vànólàdấuhiệutươngđồngcủaconngườivớiThượngĐế,khởinguyênấy không có tính quỷ dữ như đôi khi người ta vẫn tưởng. Thếnhưngtựnhậnthứccủaconngườicótínhlưỡngdiện,conngườiýthứcbảnthânmìnhcaocảvàthấphèn,tựdovànôlệcủatấtyếu,thuộcvềvĩnhhằngvàởtrongquyềnlựccủadòngchảyđầychếtchóccủathờigian.Pascalđãdiễntảsâusắcnhấttínhlưỡngdiệnấycủatựýthứcvàtựcảmnhậncủaconngười,vìvậymàPascalbiệnchứnghơnsovớiK.Barth[132].

Con người có thể được nhận thức nhưmột khách thể, mộtkháchthểtrongnhữngkháchthểcủathếgiớikháchthể.Khiđócon người được nghiên cứu bằng những khoa học nhân học -sinhvậthọc,xãhộihọc,tâmlíhọc.Trongcáchtiếpcậnnhưthế,chỉ có thể nghiên cứu những phương diện này hay nhữngphươngdiệnkiacủaconngười,nhưngconngườitoànvẹntrong

chiềusâucủanóvàtronghiệnhữunộitâmcủanóthìkhôngsaonắmbắtđược.Cómộtcáchtiếpcậnkhácđốivớiconngười.Conngườicònýthứcbảnthânmìnhnhưmộtchủthể,vàtrướchếtlànhưmột chủ thể. Bí ẩn về con người khai mở trong chủ thể,tronghiệnhữunộitâmcủanó.Trongviệckháchthểhóa,trongviệcnémconngườivàothếgiớikháchquan,bíẩnvềconngườibị khépkín lại, conngười chỉnhận rađược vềbản thânmìnhnhữngthứxalạvớihiệnhữunộitâmcủaconngười.Conngườikhônghoàntoànthuộcvềthếgiớikháchquan,conngườicóthếgiớiriêng,thếgiớibên-ngoài-trần-giancủamình,cósốphậnbấtkhảướcvớitựnhiênkháchquancủamình.Conngườinhưmộthữuthểtoànvẹnkhôngthuộcvềngôithứtựnhiênvàkhôngthểbịđặtvàongôithứấy.Conngườinhưchủthểlàhànhđộng,lànỗlực.Tínhhoạtđộngsángtạocủaconngườixuấtpháttừnộitâm,khaimởtrongchủthể.Nhânhọclạcquanvànhânhọcbiquanđềusailầmnhưnhau.Conngườithấphènvàcaocả,titiệnvàvĩđại.Bảnchấtconngườimangtínhphâncực.Nếunhưcógìđóđượckhẳngđịnhtrongconngườiởmộtcựcnày thìđiềuđósẽđượcbùtrừlạibằngkhẳngđịnhđốilậpởcựckia.

Câuđốvềconngườikhôngchỉđặt ravấnđề triếthọcnhânluận,màcònđặtravấnđềnhânluậnhayvịnhânluận[133]chobấtcứtriếthọcnào.Triếthọcmangtínhvịnhânluận(lấyconngườilàmtrungtâm),thếnhưngbảnthânconngườikhôngmangtínhvịnhânluận.Đâylàchânlícơbảncủatriếthọchiệnsinhtrongcáchhiểu của tôi. Tôi địnhnghĩa triết học hiện sinhnhư triếthọcđốilậplạitriếthọckháchthể(xemcuốnsáchcủatôi,CáiTôivàthếgiớicủacáckháchthể).Bíẩncủatồntạikhaimởtrongchủthểhiệnsinh.Chỉcóở tronghiệnhữucủaconngườivà thôngquahiệnhữucủaconngườimớicóthểnhậnthứcđượctồntại.Không thểnhận thứcđược tồn tại thôngquakhách thể, thông

qua những khái niệm chung tương quan với các khách thể. Ýthứcnày là thànhquảvĩđạinhấtcủatriếthọc.Cóthểnóimộtcách nghịch lí rằng, chỉ có cái chủ quan là mang tính kháchquan,còncáikháchquanthìmangtínhchủquan-ThượngĐếchỉsángtạonênnhữngchủthể,còncáckháchthểlàdochủthểtạonên.Kantdiễnđạtđiềunàytheocáchriêngtrongviệcphânbiệtgiữa “vật tự thân”vàhiện tượng,nhưngsửdụngbiểungữkhông đạt: “vật tự thân”, là vật thể bị khép kín đối với trảinghiệmvànhậnthức.CáiđíchthựchiệnsinhởKantlà“vươngquốc của tự do” trong vị trí đối lập với “vương quốc của tựnhiên”,tứclàkháchthểhóatheothuậtngữcủatôi.

TriếthọcHiLạpdạyrằng,tồntạitươngứngvớicácquyluậtcủalítrí.Lítrícóthểnhậnthứcđượctồntại,bởivìtồntạiphùhợptheonó,tồntạichứađựnglítrítrongnó.Thếnhưngđóchỉlàchânlícótínhbộphận,dễbịxuyêntạc.Cómộtchânlísâusắchơn.Tồn tạiphùhợp theonhân tính toànvẹn, tồn tạicónhântính,ThượngĐếcónhântính.Chỉcóvìvậymànhậnthứctồntại,nhậnthứcThượngĐếmớilàđiềukhảdĩ.Nếukhôngcósựphùhợpvới conngười thì việcnhận thứcđượcbản thânchiềusâucủatồntạiắtsẽlàbấtkhảdĩ.Đólàmặtbênkiacủachânlínóirằng, con người được sáng tạo nên theo hình tượng và tươngđồngvớiThượngĐế.TrongnhữnghìnhdungvềThượngĐếvàtồntạimangtínhnhânhìnhluận[134],nhiềukhichânlíấyđượckhẳngđịnh tronghình thức thô thiển và chưađược thanh lọc.Triếthọchiệnsinhdựatrênlíthuyếtnhânvănvềnhậnthức,líthuyếtấyphảiđượclàmchosâusắc,đi tới lí thuyếtthần-nhânvề nhận thức. Hình tượng con người của tồn tại và tính thầnthánhlàchânlíđượcnhìnthấytừphíadưới,từphíatrênchânlíấyđượcmởranhưlàThượngĐếtạotácnênconngườitheohìnhtượngvàtươngđồngvớiNgười.Conngườilàmộttiểuvũtrụvà

mộttiểuthầnlinh.ThượngĐếlàmộttiểunhânloại.NhântínhcủaThượngĐếlàkhảihuyềnđặcthùcủaKitôgiáo,làmchonókhácbiệthẳnvớicáctôngiáokhác.KitôgiáolàtôngiáoThần-nhân.L.Feuerbachcómộtýnghĩalớnđốivớinhânhọc,ônglàtriếtgiavôthầnluậnvĩđạinhấtcủachâuÂu.TrongquáđộcủaFeuerbachtừchủnghĩaduytâmtrừutượngtớinhânhọccómộtphầnchânlírấtlớn.CầnphảichuyểntừchủnghĩaduytâmcủaHegel đến với thực tế cụ thể. Feuerbach đã là thời khắc biệnchứngtrongpháttriểncủatriếthọchiệnsinhcụthể.Ôngđãđặtvấnđềconngườivàotrungtâmcủatriếthọcvàkhẳngđịnhtínhnhânbảncủatriếthọc.Ôngđãmongmuốnmộtbướcngoặtvềphíaconngườicụ thể.Ôngđãkhông tìmkiếmmộtkhách thể,mà tìm kiếm cái “anh/chị” (xem tác phẩm của L. Feuerbach,PhilosophiederZukunft(Triếthọccủatươnglai)).Ôngđãdạyrằng,conngườisángtạonênThượngĐếtheohìnhtượngcủamìnhvàtương đồng vớimình, theo hình tượng và tương đồng với bảnchất cao cả nhất củamình. I. Kireevsky và A. Khomyakov[135]

cũngđãtiêncảmđượcchânlíấy,khihọđặtcơsởchonhậnthứcdựatrêntínhtoànvẹnvàtínhtổnghợpcủacácsứcmạnhtinhthần ở con người. Triết học hiện sinh của Heidegger vàJaspers[136] tiến gần đến điều đó, đối với triết học này tồn tạiđược nhận thức ở trong hiện hữu của con người. Điều [khẳngđịnh]này[củaFeuerbach]làchânlíKitôgiáobịxoayngượclại.NhàthầnhọcKitôgiáo,hầunhưlànhàhuyềnhọc,vẫnởlạiđếncùng trong con người ông. Tư duy châu Âu cần phải đi quaFeuerbach để khaimở triết học nhân học, vốn là thứmà chủnghĩa duy tâmĐứcđã khôngkhaimởđược, thếnhưng tư duychâuÂukhôngthểdừnglạiởFeuerbach.Nhântínhhaylàtínhphù-hợp-với-nhân-tínhcủaThượngĐếlàphíabênkiacủatínhthần thánh hay tính phù-hợp-theo-thần-thánh của con người.

Đócùng làmộtchân lí thần-nhân-loại.NhânhọcThomism[137]

và nhân học của Barth, cũng như nhân học nhân văn nhấtnguyênluậnđềuphủnhậnchânlínày.TưduyKitôgiáophươngTâyxalạvớiýtưởngThần-nhân,vốnđượcnghiềnngẫmsâusắcbởitưduyKitôgiáoNgathếkỉXIXvàXX.BíẩncủatínhThần-nhânđốilậpnhưnhauvớinhấtnguyênluậnvànhịnguyênluận,nhânhọcKitôgiáocóthểcắmrễchỉtrongbíẩnnàythôi(xemtrướctáccủaS.Bulgakov[138],ConchiêncủaThượngĐế).

ChươngII

Vấnđềconngườichỉcóthểđặtravàgiảiquyếttoànvẹntrongánh sáng của ý tưởng thần-nhân-loại. Sự đầy đủ của chân líthần-nhân-loạicũngthậtkhókhănmớiănnhậpđượcvàongaycảtrongKitôgiáo.Cáchtưduytựnhiêndễnghiêngvề,hoặclànhấtnguyênluậnmàởtrongđómộtbảnchấtnàynuốtmấtbảnchấtkia,hoặc lànhịnguyên luậnmàở trongđóThượngĐếvàconngườihoàn toàn táchrờinhauvàngăncáchnhaubởimộtvực thẳm.Ấnứccủaconngườiý thứcmình làmộthữu thểsađọavàtộilỗi,đềucóthểtiếpnhậnhìnhthứcnhấtnguyênluậnhaynhịnguyênluậnđồngđềunhưnhau.CóthểdiễngiảiCalvinhoặclànhấtnguyênluậncựcđoan,hoặclànhịnguyênluậncựcđoan, đồng đều như nhau.Nhân học của chủ nghĩa nhân vănthừanhậnconngườilàhữuthểtựđầyđủ,làphảnứngtựnhiênchống lại ẩn ức của conngười ở trong ý thứcKitô giáo truyềnthống.Conngườibịhạthấpnhưmộthữuthểtộilỗi.Vàđiềunàythườnggâyraấntượngtựahồnhưconngườinóichunglàhữuthểtitiện.Khôngphảichỉtừtínhtộilỗicủaconngười,màngaytừ sựkiện tính tầm thường của conngười, đã suydiễn ra tự ýthứcđầyẩnứcvànhụcnhãcủaconngười.TừsựkiệnconngườiđượcThượngĐếtạotácnênvàkhôngcóđượccơsởngaytrongbảnthânmình,ngườitađãđưarakếtluậnkhôngphảivềsựvĩđạicủavậttầmthường,màvềsựtitiệncủanó.NhiềukhinghelờinóicủacácnhàthầnhọcKitôgiáovànhữngtínđồKitôgiáosùngđạothìcóthểkếtluậnrằng,ThượngĐếkhôngyêuthươngcon người và không muốn để cho nhân tính thuần túy đượckhẳngđịnh,mà [ThượngĐế]muốnhạnhụcconngười.Và con

người cứ tựhạnhụcmìnhnhư thế, phảnánh lại tình trạng sađọacủamình,rồi thi thoảng lạinổi loạnchống lạiẩnứcvàhạnhụcấytrongviệctựđềcaomìnhđầykiêuhãnh.Trongcảhaitrườnghợpconngườimấtđi cânbằngvàkhôngđạtđược tựýthức chân chính. Trong những hình thức chiếm ưu thế của ýthứcKitôgiáo,conngườibịthừanhậnlàhữuthểthuầntúyphảicứuchuộc, chứkhôngphảihữu thểsáng tạo.Tuynhiên,nhânhọc Kitô giáo luôn dạy rằng, con người được tạo tác nên theohìnhtượngvàtươngđồngvớiThượngĐế.TrongcácvịthầycủaGiáohộiphươngĐôngSt.GrigoryNissky[139]đãlàmđượcnhiềuhơncảchonhânhọc,ônghiểuconngườitrướchếtlàhìnhtượngvà tươngđồngvớiThượngđế.ỞphươngTâyý tưởngnàyđượcphát triển ít hơn nhiều. Nhân học của St. Augustine, chủ yếunhưmộtnhànhânhọc,ngườiquyếtđịnhnhưnhauđốivớicáchhiểu con người theo Catholic cũng như theo Tin lành, là nềnnhânhọchầunhưthuầntúyvềtộilỗivàânhuệcứuchuộc.Thếnhưng thực chất, từ học thuyết về hình tượng của Thượng Đếtrongconngườichưabaogiờđưarađượcnhữngkết luậnnhấtquán.NgườitađãcốthửkhámphátrongconngườinhữngnétcủahìnhtượngvàtươngđồngvớiThượngĐế.Ngườitađãkhámpháranhữngnétấytronglítrívàvềchuyệnnàyngườitađãđitheo triết họcHi Lạp, người ta đã khámphá ra [nhữngnét ấy]trongtựdo,làđiềuđãgắnbónhiềuhơnvớiKitôgiáo,nóichung,ngườitađãkhámpháranhữngnétấytrongtínhchấttinhthầncủa conngười. Tuynhiên, chưabao giờngười ta khámphá rahình tượng của Thượng Đế trong bản chất sáng tạo của conngười, trong tính tươngđồngcủaconngườivớiĐấngsáng tạo.Điềunàycónghĩa làchuyểnsangmột tựnhận thứchoàn toànkhác,làvượtquaẩnứcvàbịđènén.TrongnềnnhânhọckinhviệnvàThomism,conngườikhôngphảilànhàsángtạo,nólàtrí

tuệhạnghai,khôngđángkể(tháiđộthùđịchvớicáchhiểuconngườinhưnhà sáng tạo có thểgặpở trong cuốn sáchCatholicmóinhất:TheodorHaecker,WasistderMench?(Conngườilàgì?))[140].Đángchúýlàtrong[phongtrào]PhụchưngcủatưduyKitôgiáoTinlànhthếkỉXX,trongthuyếtthầnhọcbiệnchứng,ởK.Barthconngườihóarabịhạnhục,biến thành thứkhông làgìhết,giữaThượngĐếvàconngườimởramộtvựcthẳm,vàbảnthânsựkiệnthần-nhân-loạilàkhôngthểgiảithích.Tínhthần-nhân-loạicủađứcKitôbịxévụnravàchẳngcókếtquảgì.Thếnhưngtínhthần-nhân-loạicủađứcKitôđemtớichânlívềtínhthần-nhâncủabảndiệncánhânconngười.

Conngười làhữu thểcókhảnăngvượtkhỏichínhbản thânmìnhvươnlêncao,vàviệcvươncaoấy,siêuviệthóabảnthân,đikhỏiranhgiớikhépkínbảnthânmình,đóchínhlàhànhđộngsáng tạo của conngười.Chính là trong sáng tạomàconngườivượt qua chính mình, sáng tạo không phải là tự khẳng địnhmình,mà là tựđịnhhìnhbản thânmình,nóở trạng thái xuấtthần.Tôicũngđãnóirằngconngườinhưchủthểchínhlàhànhđộng. M. Scheler thậm chí định nghĩa bản diện cá nhân conngườinhưthốngnhấtcụthểcủacáchànhđộng(xemcuốnsáchcủaôngta,DerFormalismusinderEthikunddiematerialeWertethik(Hìnhthứctrongđạođứcvàgiátrịđạođứcmangtínhvậtchất)).ThếnhưngsailầmcủaM.Schelerlàôngđãxemtinhthầnmangtínhthụđộng,còncuộcsốnghoạtđộng.Trênthựctếđiềungượclạimớiđúng:tinhthầncótínhhoạtđộng,còncuộcsốnglàthụđộng.Nhưngchỉcóhànhđộngsángtạomớicóthểđượcgọilàcótínhhoạtđộng.Mộthànhđộngnhỏbénhấtcủaconngườicũngmang tínhsáng tạo, tronghànhđộngấycái chưa từngcó trênthếgianđượctạonên.Mọiquanhệsinhđộng,chứkhônglạnhlẽo, của con người đối với con người là sáng tạo ra cuộc sống

mới. Chính là trong sáng tạo conngườimới tươngđồngnhiềunhấtvớiĐấngsángtạo.Mọihànhđộngyêuthươngđềulàhànhđộng sáng tạo. Còn tính hoạt động không có sáng tạo về thựcchấtlàtínhthụđộng.Conngườicóthểtạoraấntượngtínhhoạtđộngcao,làmnhiềucửchỉrấthoạtđộng,truyềnraxungquanhmình chuyển động ồn ào, nhưng đồng thời lại là thụ động, bịnằm trong quyền lực của những sứcmạnh và những đammêchiếmlĩnhanhta.Hànhđộngsángtạobaogiờcũnglàthốngtrịcủatinhthầntrướctựnhiên,trướclinhhồnvàđòihỏiphảicótựdo.Hànhđộngsángtạokhôngthểgiảithíchđượctừtựnhiên,nócóthểgiảithíchđượctừtựdo,tronghànhđộngấyluôncóthêmtựdocandựvào,làtựdokhôngcótựnhiênnào,khôngcótồntạinàohạnđịnhđược.Tựdocótínhchấttiền-tồntại,cónguồngốckhôngphải ở tồn tại,màởphi tồn tại (xemcuốn sách của tôi.Triếthọc tựdo tinh thầnvàVề sứmệnh của conngười).Sáng tạo làsáng tạo từ tự do, tức là chứa đựng trong bản thân nó yếu tốkhôngbịhạnđịnhbởicáigì,chínhyếutốấyđemlạicáimớimẻ.Đôikhingườitaphảnbácchốnglạikhảnăngconngườilànhàsángtạo,dựatrêncơsởconngườilàhữuthểbệnhhoạnbịphânđôivàbị suyyếubởi tội lỗi. Luậncứnàychẳngcóhiệu lựcgì.Trướchếtắtcũnghoàntoàncóthểnóirằngmộthữuthểbệnhhoạn, tội lỗi, bị phânđôi thì khôngnhững không có khảnăngsáng tạo, mà còn không thể cứu chuộc được. Khả năng cứuchuộcđượcxácđịnhbởiânhuệbanxuốngchoconngười.Thếnhưngđểsángtạothìconngườicũngđượcbanchoânhuệ,đượcbanchonhữngquàtặng,thiêntài, tàinăng,vàconngườinghethấytrongnộitâmlờihiệutriệucủaThượngĐế.Cũngcóthểnóirằng, con người sáng tạo chính vì con người là hữu thể bệnhhoạn,bịphânđôivàkhônghàilòngvớibảnthânmình.Sángtạogiốngnhưeros củaPlato, cónguồngốckhôngphải chỉ ở trong

tìnhtrạnggiàucóvàdưthừa,màcònởtrongtìnhtrạngnghèonànvàthiếuthốn.Sángtạolàmộttrongnhữngconđườngchữakhỏi bệnh cho hữu thể bệnh hoạn-con người. Trong sáng tạo,tính phân đôi của conngười được vượt qua. Trong hành độngsángtạo,conngườiđikhỏibảnthân,chấmdứtviệcbịbảnthânmình nuốtmất và chấmdứt việc giày vò bản thân. Con ngườikhôngthểđịnhhìnhbảnthânmìnhchỉởtrongquanhệvớithếgian và với những người khác. Nếu như vậy thì con người ắtchẳngtìmđượcsứcmạnhtrongbảnthânmìnhđểvươnlêncaotrướcthếgiớixungquanh,vàắtđãlànôlệcủathếgiớiấy.Conngườiphảiđịnhhìnhbảnthânmìnhtrướchếttrongquanhệvớitồntạivượtlêntrênnó,trongquanhệvớiThượngĐế.Chỉtrongviệc hướng về ThượngĐế con ngườimới tìm được hình tượngcủamình, nâng cao được conngười lên trên thế giới tự nhiênxung quanh. Chỉ khi ấy con ngườimới tìm được sứcmạnh đểthành người sáng tạo trên thế gian. Người ta sẽ nói rằng conngườilàngườisángtạongaycảkhinóphủnhậnThượngĐế.Đólàvấnđềtrạngtháiýthứccủaconngười,đôikhirấthờihợt.Khảnăngconngườivươnlêncaotrướcthếgiớitựnhiênvàtrướcbảnthânmình,thànhngườisángtạo,phụthuộcvàosựkiệnsâusắchơnlàlòngtincủaconngườivàoThượngĐế,-nóphụthuộcvàohiệnhữucủaThượngĐế.Cầnphảinhớđiềunày.Vấnđềcơbảncủanhânhọclàvấnđềbảndiệncánhânmàtôisẽchuyểnsangnó[ởdướiđây].

ChươngIII

Nếugiảsửconngườichỉlàmộtcáthể,thìnóđãchẳngvươncaolêntrênthếgiớitựnhiên(nhiềuýtưởngcủatôivềbảndiệncánhânvà về cá thểđãđượcphátbiểu trongbài báo “CábiệtluậnvàchủnghĩaMarx”,cũngnhưtrongcáccuốnsáchCáiTôivàthếgiớicủacáckháchthểvàVềsứmệnhcủaconngười).Cáthểlàmộtphạmtrùtựnhiênluận,trướchếtlàsinhhọcluận.Cáthểlànguyên tử không thể chia cắt được nữa. Tất cả những cấu tạotươngđốibềnvữngphânbiệtđượcvớithếgiớixungquanh,nhưlàcâybútchì,chiếcghế,cáiđồnghồ,viênđáquýv.v.đềucóthểđược gọi là các cá thể. Cá thể là bộ phận của dòng tộc, và tùythuộcvàodòngtộc.Vềphươngdiệnsinhhọcnóxảyratừnơiấpủcủacuộcsốngtựnhiên.Cáthểcònlàphạmtrùxãhộihọcnữa,trongtưcáchấynótùythuộcvàoxãhội,làbộphậncủaxãhội,lànguyêntửcủacáitoànthểmangtínhxãhội.Xéttừquanđiểmxãhộihọc,bảndiệncánhânconngườitrỗidậynhưmộtcáthể,đượchìnhdungnhưbộphậncủaxãhội,và làbộphậnrấtnhỏbé.Cáthểbảovệtínhđộclậptươngđốicủamình,nhưngdùsaocũngvẫnởtrongnơiấpủcủadòngtộcvàxãhội,nóbịbuộcphảixemxétbảnthânmìnhnhưmộtbộphận,bộphậnấycóthểnổiloạnchốnglạicáitoànvẹn,nhưngkhôngthểlấybảnthânmình,nhưmộtcáitoànvẹntựthân,đốilậplạivớinó.Bảndiệncánhâncóýnghĩahoàn toànkhác.Bảndiệncánhân làphạmtrù tinhthầnchứkhôngphảiphạmtrùtựnhiênvàkhôngtùythuộcvàotựnhiênvàxãhội.Bảndiệncánhânhoàntoànkhôngphảilàbộphậncủa tựnhiênvàxãhội,vàkhôngthểđược tưduynhưbộphậntrongquanhệvớimộttoànvẹnnàođó.Xéttừquanđiểm

triếthọchiệnsinh,từquanđiểmcủaconngườinhưmộttrungtâmhiệnsinh,thìbảndiệncánhânhoàntoànkhôngphảilàbộphậncủaxãhội.Ngược lại, xãhội làbộphận củabảndiện cánhân,chỉlàphươngdiệnxãhộicủanó.Bảndiệncánhâncũngkhôngphảilàbộphậncủathếgiới,củavũtrụ,ngượclại,vũtrụlàbộphậncủabảndiệncánhân.Bảndiệncánhânconngườilàmộthữuthểxãhộivàvũtrụ,tứclàcóphươngdiệnxãhộivàvũtrụ, có thành phần xã hội và vũ trụ, nhưng chính vì vậy màkhôngthểtưduybảndiệncánhânconngườinhưbộphậntrongquanhệvớicáitoànvẹnxãhộivàvũtrụ.Conngườilàmộttiểuvũ trụ.Bảndiệncánhânconngười làmột toànvẹn,nókhôngthểlàbộphận.Đâylàđịnhnghĩacơbảncủabảndiệncánhân,mặcdùkhông thểnàođưa ramộtđịnhnghĩachobảndiệncánhân,cóthểđưaramộtloạtcácđịnhnghĩabảndiệncánhântừcácphươngdiệnkhácnhau.Bảndiệncánhânnhưmộttoànvẹnkhông tùy thuộc vàobất cứ cái toàn vẹnnào, ở bênngoàimốiquanhệdòngtộcvàcáthể.Bảndiệncánhânphảiđượctưduykhôngbịtùythuộcvàodòngtộc,màởtrongmốiquanhệvàgiaolưuvớinhữngbảndiệncánhânkhác,vớithếgiớivàvớiThượngĐế.Bảndiệncánhânhoàntoànkhôngphảilàtựnhiênvàchẳngcóphạmtrùnàoliênquanđếntựnhiênlạiápdụngđượcchonó.Bảndiệncánhânkhôngthểđượcđịnhnghĩanhưmộtthựcthể(subtantia).Cáchhiểubảndiệncánhânnhưmộtthựcthểlàtựnhiênhóabảndiệncánhân.Bảndiệncánhâncắmrễtrongthếgiớitinhthần,nókhôngthuộcvềngôithứtựnhiênvàkhôngthểđặt vào trong ngôi thứ ấy. Không thể nào tư duy thế giới tinhthầnnhưmộtbộphậnmangtínhngôithứcủahệthốngvũtrụ.Học thuyếtcủaThomasAquinas làmộtvídụnổibậtcủacáchhiểubảndiệncánhânnhưmộtthangbậctronghệthốngvũtrụmang tínhngôi thứ:bảndiện cánhânchiếm thangbậcở giữa

súcvậtvàthiênthần.Thếnhưngđólàcáchhiểutựnhiênluận.NhưngcũngcầnphảinóirằngThomismcóphânbiệtgiữabảndiệncánhânvàcáthể(J.Maritain[141]đặcbiệtkiêntrìđiềunày).Đốivới triếthọchiệnsinhbảndiệncánhânconngườicóhiệnhữuđặcbiệtriêngcủamìnhnằmngoàitựnhiên,mặcdùtrongnócóthànhphầntựnhiên.Bảndiệncánhânđối lậplạivớiđồvật (đó là ý tưởng cơ bản của Stern[142], người đã tạo nên hệthống cábiệt luận, dẫu vẫn còn chưa thoáthẳnđược tựnhiênluận),đốilậpvớithếgiớicủacáckháchthể,bảndiệncánhânlàchủthểhoạtđộng,làtrungtâmhiệnsinh.Chỉnhờđiềunàymàbảndiện cánhân conngườimới độc lậpđược với vươngquốccủacácchúatểtrầngian.Nócóđặctínhgiátrị luận(axiology)mang tính đánh giá. Trở thành bản diện cá nhân là nhiệm vụcủaconngười.Xácđịnhmộtngườinàođólàbảndiệncánhân,ấylàđánhgiácaoconngườiấy.Bảndiệncánhânkhôngsinhratừchamẹnhưcáthể,ThượngĐếsángtạoranóvànótựsángtạorabảnthânmình,nólàýtưởngcủaThượngĐếvềconngườibấtkì.

Cóthểxácđịnhđặctrưngcủabảndiệncánhântheomộtloạtcácchỉdấugắnkếtvớinhau.Bảndiệncánhânlàcáikhôngđổitrongbiếnđổi.Chủthểcủathayđổilàcùngmộtgươngmặt.Nếubảndiện cánhânngưngđọng lại, dừng lại trong sựphát triểncủamình,khônggiatănglên,khôngphongphúlên,khôngsángtạocuộcsốngmới,thìđiềuđósẽmangtínhhủyhoạiđốivớibảndiệncánhân.Cũngsẽcótínhhủyhoại,nếuthayđổitrongnólàphảnbội,nếunókhôngcònlàchínhbảnthânmình,nếugươngmặtngườikhôngcònnhậnrađượcnữa.Đó làđề tài tácphẩmPeerGyntcủaIbsen.Bảndiệncánhânlàthốngnhấtcủasốphận.Đây là địnhnghĩa cơ bản của nó. Đồng thời bản diện cá nhâncũnglàthốngnhấttrongsốnhiều.Bảndiệncánhânkhônghợp

thành từnhữngbộphận.Nó có thànhphầnđadiện thậtphứctạp.Nhưngcáitoànvẹntrongnóđitrướccácbộphận.Toànbộthành phần phức tạp tinh thần - tâm hồn - thân thể của conngười làmột chủ thể thốngnhất. Điều quan trọng đối với bảndiệncánhân lànóđòihỏihiệnhữucủacái siêucábiệt, làcáivượt cao hơn nó và nó hướng tới cái đó để tự nângmình lêntrong việc thực hiện bản thânmình. Sẽ không có bản diện cánhân,nếunhưkhôngcócái tồn tạiđứngcaohơnnó.Nếunhưthế thì sẽ chỉ có cá thể tùy thuộc theodòng tộc vàxãhội,nếunhưthếthìtựnhiênđứngcaohơnconngườivàconngườichỉlàbộ phận của tự nhiên. Bản diện cá nhân có thể dung nạp vàotrongnónộidungphổquát,vàchỉcóriêngbảndiệncánhânlàcókhảnăngấy.Khôngcócáigìmangtínhkháchquanmàcóthểdungnạpđượcnộidungphổquát,nóbaogiờcũngmangtínhbộphận, cần phải phân biệt thật căn cơ giữa cái phổ quát và cáichung.Cáichunglàtrừutượnghóa,khôngcóhiệnhữu.Còncáiphổquátmangtínhcụthểvàcóhiệnhữucủamình.Bảndiệncánhândungnạpvàotrongnókhôngphảicáichung,màcáiphổquát, cái siêu cá biệt. Cái chung, ý tưởng trừu tượng, bao giờcũngcónghĩa tạo thành thần tượngvàngườiđượcáimộ,biếnbảndiệncánhânthànhcôngcụvàphươngtiệncủamình.Sùngbáinhànước,chủnghĩadântộc,sùngbáikhoahọc,chủnghĩacộngsảnvàcácthứtươngtựđềulànhưthế,luônbiếnbảndiệncánhân thànhphương tiệnvàcôngcụ.ThếnhưngThượngĐếkhôngbaogiờlàmnhưvậy.ĐốivớiThượngĐế,bảndiệncánhânconngườilàmụcđích,chứkhôngphảiphươngtiện.Cáichunglàliênkết,còncáiphổquátlàcáilàmchocuộcsốngcủabảndiệncánhânphongphúlên.Địnhnghĩaconngườilàhữuthểcólítrísẽbiếnnó thànhcôngcụcho lí trívôdiệnmạo,địnhnghĩaấykhông thuận lợichobảndiệncánhânvàkhôngnắmbắtđược

trungtâmhiệnsinhcủanó.Bảndiệncánhâncótínhmẫncảmvớinỗiđaukhổvàniềmvui.

Bảndiệncánhânchỉcóthểđượchiểunhưhànhvi,nóđốilậpvớitínhthụđộng,nóluônluôncónghĩalàkhángcựlạimộtcáchsángtạo.Hànhvibaogiờcũnglàhànhvisángtạo,nhưđãnóiởtrên,hànhvikhôngsángtạolàtínhthụđộng.Hànhvikhôngthểlà lặp lại,nóbaogiờcũngmang theo tínhmớimẻ.Tựdo luônthấmvàohànhvivàmangtheocáimớimẻấy.Hànhvisángtạoluôngắnvớichiềusâucủabảndiệncánhân.Nhưđãnóiởtrên,trongbềnổiconngườicóthểgâyraấntượngtínhhoạtđộngcao,cóthểlàmnhữngcửchỉrấthoạtđộng,nhữngchuyểnđộngrấtồnào,nhưngởbêntrong,ở trongchiềusâu lại là thụđộng,cóthểhoàn toànđánhmấtbảndiệncánhâncủamình.Chúng tathường quan sát thấy điều này trong những phong trào quầnchúng,cáchmạngvàphảncáchmạng, trongcáccuộcđànáp,trong những biểu hiện cuồng tín và thú tính. Tính hoạt độngchânchínhđịnhhìnhbảndiệncánhân, làtínhhoạtđộngtinhthần.Khôngcótựdonộitâmthìtínhhoạtđộnghóaratínhthụđộngcủa tinh thần,bịhạnđịnh từbênngoài.Cuồng tín, trạngtháilênđồng,cóthểtạoraấntượngcủatínhhoạtđộng,nhưngtrongđó không có hành vi đích thực và không có bảndiện cánhân.Bảndiệncánhân làkhángcự lại,khángcự lạihạnđịnhcủaxãhộivàtựnhiên,làcuộcđấutranhanhhùnggiànhlấytựquyết nội tâm. Bản diện cá nhân có hạt nhân ý chí trong hạtnhânấymọichuyểnđộngđềuxácđịnh từnội tâm,chứkhôngphảitừbênngoài.Bảndiệncánhânđốilậpvớitấtđịnhluận(LeSennevớicuốnsáchtuyệtvờiObstacleetValeur (Trởngạivàgiátrị)đặthiệnhữuđốilậpvớitấtđịnhluận)[143].Bảndiệncánhânlànỗiđauđớn.Cuộcđấutranhanhhùnggiànhlấythựchiệnbảndiệncánhânlàđầyđauđớn.Cóthểnétránhđauđớnbằngcách

khước từ bản diện cá nhân. Và con người rất thường hay làmđiều này. Là bản diện cá nhân, là người tự do, không phảichuyệndễdàng,màthậtkhókhăn,làgánhnặngconngườiphảimang.Khắpmọinơingườitađềuđòiconngườitừbỏbảndiệncánhân,từbỏtựdo,đểđổilấytìnhtrạngdễdànghơnchocuộcsống.Ngườitađòihỏiconngườiphảiphụctùngtheohạnđịnhcủaxãhộivàtựnhiên.Tínhbithảmcủacuộcsốnggắnvớiđiềunày.Khôngmộtngườinàocóthểxembảnthânmìnhlàmộtbảndiệncánhânđãhoàntất.Bảndiệncánhânlàkhônghoàntất,nóphảithựchiệnbảnthânmình,đâylànhiệmvụvĩđạiđặtrachocon người, nhiệm vụ thực hiện hình tượng và tương đồng vớiThượng Đế, dung nạp cái phổ quát, sự đầy đủ, vào trong bảnthânmìnhdướihìnhthứccábiệt.Bảndiệncánhânsángtạorabảnthânmìnhtrongsuốtđờingười.

Bảndiệncánhânkhôngtựđầyđủđược,nókhôngthểtựbằnglòngvớibảnthânmình.Nóluônđòihỏihiệnhữucácbảndiệncánhânkhác,[đòihỏi]bướcrakhỏibảnthânđivàongườikhác.Mốiquanhệcủabảndiệncánhânvớicácbảndiệncánhânkháclànộidungphẩmtínhcủađờisốngconngười.Vìvậymàcóđốilậpgiữabảndiệncánhânvàthóivịkỉ.Thóivịkỉ,choánhếtbởicái“tôi”củamìnhvànhìnmọithứđềuthuầntúytừquanđiểmcủacái“tôi”ấy,quychiếumọithứvềnó,[đólàthứ]pháhủybảndiện cá nhân. Thực hiện bản diện cá nhân đòi hỏi nhìn thấynhữngbảndiệncánhânkhác.Thóivịkỉpháhủychứcnănghiệnthựctrongconngười.Bảndiệncánhânđòihỏiphânbiệt,thiếtlập tínhkhácnhaucủacácbảndiệncánhân, tức lànhìn thấynhữnghiện thực trongánhsángđích thựccủanó.Thuyếtduyngã(solipsism)khẳngđịnhchẳngcógìhiệnhữungoàicái“tôi”vàtấtcảchỉlàcái“tôi”củatôi,[thuyếtđó]làphủđịnhbảndiệncánhân.Bảndiệncánhânđòihỏihisinh,nhưngkhôngđượchi

sinhbảndiệncánhân.Cóthểhisinhmạngsốngcủamình,vàđôi khi conngười buộcphải hi sinhmạng sống củamình, thếnhưngkhôngmột ai có quyềnkhước từ bảndiện cánhân củamình,mọingười đềuphải hi sinh và thôngquahi sinhđể giữđượcvẫnlàbảndiệncánhânchođếncùng.Khôngđượctừchốilàbảndiệncánhân,bởivìđiềuđóắtcónghĩalàtừchốiýtưởngcủaThượngĐếvềconngười,khôngthựchiệnýđồcủaThượngĐế.Khôngcầnthiếtphảikhướctừlàbảndiệncánhân,nhưchủnghĩavôngãxembảndiệncánhânlàtínhhạnhẹp(L.Tolstoynghĩnhưvậy,triếthọctôngiáoHindu,E.Hartmann[144]vànhiềungười khác nữa nghĩ như vậy),mà cần phải khước từ cái ngãđôngcứng lại, vốnngăncảnviệc triểnkhaibảndiện cánhân.Tronghànhvisángtạocủaconngười,vốnlàthựchiệnbảndiệncá nhân, phải trải qua việc làm nhòa cái ngã ngăn cách conngườivớinhữngngườikhác,vớithếgiớivàvớiThượngĐế.Conngườilàhữuthểkhônghàilòngvớibảnthânmình,khôngthỏamãnvàvượtquabảnthântrongphầnlớnnhữnghànhviđángkểcủađờimình.Bảndiệncánhânđượcrènđúcnêntrongviệctự định hình đầy sáng tạo ấy. Nó luôn trù định sứ mệnh, sứmệnhduynhấtkhônglặplạicủamỗingười.Nóđitheotiếngnóinộitâmkêugọinóthựchiệnnhiệmvụcuộcđờicủamình.Conngườichỉ làbảndiệncánhân,khinàonóđi theo tiếnggọinộitâmấy,chứkhôngđitheonhữngảnhhưởngbênngoài.Sứmệnhbaogiờcũngmangđặctínhcábiệt.Vàkhôngcóaikháccóthểgiải quyết vấn đề sứmệnh củamột con người nhất định. Bảndiệncánhâncósứmệnhbởinóđượchiệutriệusángtạo.Sángtạobaogiờcũngcótínhchấtcábiệt.Thựchiệnbảndiệncánhânđòihỏikhổhạnh.Nhưngkhôngđượchiểukhổhạnhnhưmụcđích,nhưlòngthùđịchđốivớithếgianvàcuộcsống.Khổhạnhchỉlàphươngtiện,làluyệntập,làtậptrungsứcmạnhbêntrong.

Chính vì bản diện cá nhân là nỗ lực và kháng cự, không chấpnhậnbịtựnhiênvàxãhộihạnđịnhtừbênngoài,nênnóđãphảitrùđịnhkhổhạnh rồi.Đạtđược tựquyếtđịnhnội tâmđòihỏikhổhạnh.Thếnhưngkhổhạnhdễdàngbịsuyđồi,biếnthànhmục đích tự thân, làm cho trái tim con người trở thành caynghiệt,khiếnnókhôngthânthiệnvớicuộcsống.Khiđóthìkhổhạnh là thù địch đối với con người và bản diện cá nhân. Khổhạnhcầnthiếtkhôngphảiđểphủnhậnsángtạocủaconngười,màchínhlàđểthựchiệnsángtạoấy.Bảndiệncánhânkhácbiệtnhau,đơnnhất,không lặp lại,độcđáo,khônggiốngvớinhữngbảndiệncánhânkhác.Bảndiệncánhânlàngoạilệ,chứkhôngphảilàquyluật.Chúngtađứngtrướchòatrộnđầynghịchlícủanhững thứđối lậpnhau:cáicábiệtvàcáisiêucábiệt,cáihữuhạnvàcáivôhạn,cáibấtbiếnvàcáibiếnđổi,tựdovàsốphận.Cuối cùng, còn cómột cặpmâu thuẫn (antinomy) cơ bản nữagắnvớibảndiệncánhân.Bảndiệncánhânhãycònphải thựchiện bản thân mình và không một ai có thể nói về bản thânmình, rằngmình đã hoàn toàn làmột bản diện cá nhân. Thếnhưngđểchobảndiệncánhâncóthểthựchiệnbảnthânmìnhmộtcáchsángtạo,thìnóphảiđãcórồi,phảiđãcócáichủthểhoạtđộng thựchiệnbản thânmình.Nghịch línày thựcragắnvớihànhvisángtạonóichung.Hànhvisángtạothựchiệncáimớimẻ,chưatừngcótrênthếgian.Thếnhưnghànhvisángtạonhưthếđòihỏimộtchủthểsángtạocóđượckhảnăngtựvượtquamìnhvà tựnângcaomình trongviệcsáng tạoracáichưatừngcó.Đâylàmộtbíẩnvĩđạinhấtcủahiệnhữuconngười.Làbảndiệncánhânthậtkhókhăn,làngườitựdo-tứclànhậnlấygánhnặngchomình.Dễdànghơncả,ấylàkhướctừbảndiệncánhânvàtựdo,sốngdướihạnđịnh,dướiquyềnuy.

ChươngIV

Trongconngườicócơsởtựphátvôthứcgắnvớiđờisốngvũtrụvàtráiđất,khíchấtvũtrụ-đấtđặc[145].Bảnthâncácđammêgắnvớicơsở tựnhiên-tựphát, làvật liệu từđó tạonênnhữngbảndiệncánhânđứchạnhvĩđạinhất.Phủđịnhmangtínhsuyxét-đạo đức và duy lí đối với chất tự nhiên-tự phát trong conngườidẫnđếnlàmtiêuhaovàcạnkiệtnguồnsống.Khiýthứcđànápvàchènépcáivô thức-tựphát, thìxảyraphânđôibảnchấtconngười,cũngnhưtìnhtrạngđôngcứngvàkhôcằncủanó.Conđường thựchiệnbảndiệncánhânxuấtphát từcáivôthứcđiquaýthứctớicáisiêuýthức.Cảquyềnlựccủacáithấphèn,vôthức,khiconngườihoàntoànbịquyếtđịnhbởitựnhiênvàcảtìnhtrạngđôngcứngcủaýthức,tìnhtrạngkhépkíncủaýthức, đóng kín lại hàng loạt những thế giới, hạn chế tầmnhìncủanó, [cảhai thứ ấy] đềukhông thuận lợinhưnhau chobảndiện cá nhân, cần phải hiểu ý thức một cách linh động chứkhôngtĩnhtại,ýthứccóthểthuhẹplạivàmởrộngra,đóngkínlạiđốivớihàngloạtnhữngthếgiớivàcũngmởrađốivớichúng.Khôngcóđườngranhgiớituyệtđốikhông-thể-xuyên-quangăncáchý thứcvới cái tiềm thứcvà cái siêuý thức.Cáiđiềuđượchìnhdungnhưýthứctrungbình-bìnhthườngmàtínhbắtbuộcchungvàtínhquyluậtgắnvớinóchỉlàmộtthangbậcnhấtđịnhtrong việc làm đông cứng ý thức, là thang bậc tương ứng vớinhữngchuẩnmựccủađờisốngxãhộivàcủatínhcùngchungởnhữngconngười.Nhưngbướcrakhỏicáiýthứctrungbình-bìnhthường ấy là khả dĩ, tất cả những thành tựu cao nhất của conngười gắn với điều này, tính thánh thiện và thiên tài, sự thấu

hiểuvàsángtạogắnvớiđiềunày.Chínhvìvậymàconngườicóthểđượcgọilàhữuthểvượtquachínhmình.Bảndiệncánhânđượchìnhthànhvàthựchiện,chínhlàởtrongviệcbướcrakhỏicácgiớihạncủaý thức trungbình-bình thườngđó,vốnkéovềtínhxãhộithườngnhật,trướcbảndiệncánhânấybaogiờcũngmởra triểnvọngcủavôhạnvàvĩnhhằng.Tầmvóc lớn laovàtínhthúvịcủaconngườigắnvớitínhkhảdĩmởrađượcấychonhữngconđườngở tronganh tađếnvới vôhạnvà vĩnhhằng,gắnvớikhảnăngcủanhữngđộtphá.Rấtsai lầm,nếugắnbảndiện cánhân chủ yếu với ranh giới, với giới hạn, với hạnđịnhđóng lại cái vô hạn. Bản diện cá nhân là phân biệt, nó khôngchấpnhậnhòatrộnvàhòatantrongcáivôdiệnmạo,nhưngnócũnglàchuyểnđộngvềcáikhônggiớihạnvàvôcùngtận.Chínhvìvậybảndiệncánhânlàkếthợpđầynghịchlícủacáihữuhạnvàcáivôhạn.Bảndiệncánhânlàbướcrakhỏibảnthânmình,bướcrakhỏinhữnggiớihạncủamình,nhưngkhôngchấpnhậnhòatrộnvàhòatan.Nókhaimở,nóđưavàobảnthânmìnhhàngloạtnhữngthếgiớivàbướcvàonhữngthếgiớiấytrongkhivẫnlà chínhmình.Bảndiệncánhânkhôngphải làđơn tử với cáccửaravàovàcửasổđóngkín,nhưởLeibniz.Thếnhưngcửaravàovàcửasổmởrakhôngbaogiờcónghĩalàhòatrộnbảndiệncánhânvớithếgiớixungquanh,khôngcónghĩalàpháhủyhạtnhân bản thể của bản diện cá nhân. Vì vậy trong bản diện cánhâncócơsởvôthức,cóýthứcvàcóviệcbướcrađitớicáisiêuýthức.

Trongnhânhọc,vấnđềvềmốiquanhệcủatinhthầnđốivớilinhhồnvàthểxáctrongconngườicóýnghĩatolớn.Cóthểnóivềbathànhphầncủaconngười.Hìnhdungconngườicấuthànhtừlinhhồnvàthểxácmàkhôngcótinhthầnlàtựnhiênhóaconngười.Kiểutựnhiênhóanhưthếhiểnnhiênlàtưduythầnhọc,

vídụnhưnóđặc trưngchoThomism.Yếu tố tinh thần tựahồnhưxalạvớibảnchấtconngườivàđượcđưasangthuầntúyvàolĩnhvựcsiêuviệt.Conngườicấuthànhthuầntúytừlinhhồnvàthểxáclàhữuthểtựnhiên.Cơsởchoviệctựnhiênhóanhưthếtrong nhân học Kitô giáo là ở chỗ yếu tố tinh thần trong conngườikhôngthểđốichiếuvàsosánhvớiyếutốlinhhồnvàthểxác.Hoàn toànkhông thểđặt tinh thầnđối lậpvới linhhồnvàthểxác,nólàhiệnthựcthuộcmộttrậttựkhác,nólàhiệnthựctrongýnghĩakhác.Linhhồnvàthểxácthuộcvềtựnhiên,chúnglànhữnghiện thựccủa thếgiới tựnhiên.Thếnhưng tinh thầnkhôngphảilàtựnhiên.Đốilậpcủatinhthầnvớitựnhiên-đốilậpcơbảnchínhlàcủatinhthầnvới tựnhiên,chứkhôngphảicủatinhthầnvớivậtchất,haylàcủatinhthầnvớithểxác.Yếutốtinhthầntrongconngườicónghĩalàconngườikhôngphảichỉlàhữuthểtựnhiên,trongnócóyếutốsiêutựnhiên.ConngườikếtnốivớiThượngĐếthôngquayếutốtinhthần,thôngquađờisốngtinhthần.Tinhthầnkhôngđốilậpvớilinhhồnvàthểxác,vàchiến thắngcủa tinh thầnhoàn toànkhôngcónghĩa là tiêudiệtvàcoithườnglinhhồnvàthểxác.Linhhồnvàthểxác,tứclàhữuthểtựnhiêncủanó,có thểởcả trongtinhthần,đượcđưavàotrậttựtinhthần,đượctâmlinhhóa.Đạtđượctínhtoànvẹncủa hiện hữu con người chính là hàm nghĩa rằng, tinh thầnchiếmlĩnhlinhhồnvàthểxác.Chínhlàthôngquathắnglợicủayếu tố tinh thần, thông qua việc tâm linh hóamà bản diện cánhânđượcthựchiệntrongconngười,hìnhtượngtoànvẹncủanóđượcthựchiện.

Theo ý nghĩa ban đầu từ cổ xưa thì tinh thần (pneuma,rouakh)cónghĩalàhơithở, làngióthoảng,tứclàhầunhưcóýnghĩa vật thể, và chỉmãi saunày tinh thầnmớiđượcduy linhhóa(xemHansLeisegang[146],DerHeiligeGeist(Tinhthầnthiêng

liêng),1919).Thếnhưngcáchhiểutinhthầnnhưlàngióthoảngcũngcónghĩanólànănglượng,tựahồnhưnhậpvàoconngườitừmộtbìnhdiệncaohơn,chứkhôngphảilàcáitựnhiênvốncócủaconngười.

Chủ nghĩa duy linh trừu tượng phủ nhận hiện thực chânchínhcủathểxácconngườivàphủnhậnnóthuộcvềhìnhtượngtoànvẹncủaconngười,chủnghĩaduylinhnhưthếlàhoàntoànsai lầm.Không thểbảovệcáinhịnguyên luận linhhồnvà thểxác, hay là tinh thần và thể xác, nhưđôi khingười ta vẫnnói,điềunàyvốnxuấtpháttừDescartes.Tâmlíhọcđươngđạivẫnbảotồnquanđiểmnàyvànómâuthuẫnvớixuhướngcủatriếthọcđươngđại.Conngườiđượchìnhdunglàmộtcơthểtoànvẹnbaogồmlinhhồnvàthểxác.Bảnthânthểxácconngườikhôngphảilàcơgiớivàkhôngthểhiểunótheocáchthứccơgiới.HiệnnayđangdiễnraviệcquaytrởvềvớihọcthuyếtcủaAristotevềentelecheia[147]. Thể xác thuộc về bản diện cá nhân không thểtách rời, thuộc vềhình tượng củaThượngĐế trong conngười.Khởinguyêntinhthầnlàmchocảtâmhồncũngnhưthểxáccủaconngườiđềucótinhthần.Thểxácconngườicóthểđượcduylinhhóa,cóthểtrởthànhthểxáccótinhthần,màvẫncứlàthểxác.Khởinguyênvĩnhhằngtrongthểxáckhôngphải là thànhphần vật chất vật lí-hóahọc,mà làhìnhhài củanó.Không cóhìnhhài ấy thì khôngcóhình tượng toànvẹncủabảndiệncánhân. Thịt vàmáu không kế thừa cuộc sống vĩnh hằng, tức làkhôngkếthừatínhvậtchấtcủathếgiớisađọanày,màkếthừacáihìnhhàithểxácđãcóđượctinhthần.Trongýnghĩađóthểxácconngườikhôngphảichỉlàmộttrongcáckháchthểcủathếgiớitựnhiên,nócóýnghĩahiệnsinh,nóthuộcvềhiệnhữunộitâm,chứkhôngphảihiệnhữukhách thểhóa,nó thuộcvềchủthểtoànvẹn.Thựchiệnhìnhhàicủathểxácnhậpcùngvớithực

hiện bản diện cá nhân. Điều đó lại chính là giải phóng khỏiquyềnlựccủathểxác,bắtnóphụctùngtheotinhthần.Chúngtađangsốngtrongthờiđại,khimàconngười,và trướchết là thểxáccủanó,đangkhôngthíchứngnổivớimôitrườngmớiđầykĩthuật do chính con người tạo nên (xem bài báo của tôi “Conngười vàhuyềnhọc” và cuốn sách:Correl,L’homme cet inconnu(Conngườihữuthểchưađượcbiếtấy)).Conngườibịchianhỏra.Thếnhưngbảndiệncánhânlàhữuthểtoànvẹntinhthần-linhhồn-thểxác,màởtrongđólinhhồnvàthểxáctùythuộctheotinhthần,đượctinhthầnnhậpvàovàbằngcáchđóliênkếtđượcvớitồntạicaocảnhất,mangtínhsiêucábiệtvàsiêunhân.Tínhngôithứnộitâmcủahữuthểconngườilànhưthế.Viphạmhayđảolộntínhngôithứấylàviphạmtínhtoànvẹncủabảndiệncánhânvàrốtcuộclàhủyhoạichínhnó.Tinhthầnkhôngphảilàtựnhiênởtrongconngười,nókhácbiệtvềbảnchấtvớilinhhồnvà thể xác, nhưng sức mạnh thánh thiện (làn gió thoảng, hơithở),phẩmtínhcaocảnhấtcủaconngười,tácđộngmộtcáchtựtạiởtrongnó.Tinhthầncótínhhoạtđộngvàsángtạođíchthựcởtrongconngười.

Conngườikhôngthểchỉđịnhhìnhbảnthânmìnhtrướccuộcsống,nóphảiđịnhhìnhbảnthânmìnhcảtrướccáichếtnữa,nóphảisống trongkhibiếtrằngmìnhsẽchết.Cáichết làsựkiệnquan trọngnhấtcủacuộcsốngconngười,vàconngườikhôngthểsốngxứngđáng,nếukhôngxácđịnh tháiđộcủamìnhđốivớicáichết.Ngườinàoxâydựngcuộcsốngcủamìnhmànhắmmắttrướccáichết,ngườiđósẽthấtbạitrongsựnghiệpcuộcđờimình,dùchocuộcđờianhtacó thànhđạtđinữa.Đạtđượcsựđầyđủcủacuộcsốnggắnliềnvớithắnglợitrướccáichết.Nhữngngườiđươngđạicóxuhướngxemviệcquênđicáichết làdấuhiệu của can đảm và sứcmạnh, họ cứ tưởng đó là dũng cảm.

Thực ra việc quên đi cái chết không phải là can đảm và anhdũng,màlàhènhạvàhờihợt.Conngườiphảivượtquađượcnỗisợhãithúvậtđốivớicáichết,phẩmgiáconngườiđòihỏiđiềunày.Thếnhưngquanhệsâusắcvớicuộcsốngkhôngthểnàolạikhônggắnliềnvớinỗikínhsợsiêuviệttrướcbíẩncủacáichết,là[cảmnhận]chẳngcógìchungvớinỗisựhãithúvật.Quênlãngvềcáichếtcủanhữngngườikhác,khôngphảichỉcáichếtcủanhững người thân mà cái chết của một hữu thể sống bất kì,chínhlàthấpkém.Trongviệcquênlãngấycósựphảnbội,bởitất cả đều có trách nhiệm về tất cả và tất cả đều có số phậnchung.“Sốphậnnhữngđứaconcủa loàingườivàsốphậncủacác súc vật - đều cùng một số phận: những đứa này chết vànhữngđứakiacũngchết”,-NgườitruyềngiảngKinhthánhnóithế[148]. Nghĩa vụ đối với những người chết được N. Feodorovcảmnhậnthấysắcbénhơncả,ôngđãnhìnthấythựcchấtcủaKitô giáo trong “sựnghiệp chung” là cuộcđấu tranhchống lạicáichết (xemcuốnsáchN.Feodorov,Triếthọc sựnghiệp chung).Khônggiảiquyếtđượcvấnđềcáichết,khôngchiếnthắngđượccái chết, thì bản diện cá nhân không thể thực hiện bản thânmình.Vàtháiđộđốivớicáichếtkhôngthểnàolạikhôngmangtínhphânđôi.Cáichếtlàcáiáctậncùngtolớnnhất,ngọnnguồncủamọicáiác,kếtquảcủatộilỗitổtông,bởivìmọihữuthểđềuđượcsángtạonênchocuộcsốngvĩnhhằng.ĐứcKitôđixuống[trầngian]trướchếtđểthắngđượccáichết,dứtbỏnọcđộccủacái chết. Thế nhưng cái chết trong thế giới sa đọa cũng có ýnghĩa tíchcực,bởivìnóchứng tỏhiệnhữucủaýnghĩacaocảnhấtbằngcáchphủđịnh.Cuộcsốngkéodàivôhạnở thếgiannàyhẳnsẽlàvônghĩa.Ýnghĩatíchcựccủacáichếtlàởchỗnókhẳngđịnhrằng,sựđầyđủcủacuộcsốngkhôngthểđượcthựchiệnởtrongthờigian,khôngnhữnglàởtrongthờigianhữuhạn,

màcảởtrongthờigianvôhạnnữa.Sựđầyđủcủacuộcsốngchỉcó thểđược thựchiệnở trongvĩnhhằng, ởbênngoài giớihạncủathờigian,ởtrongthờigianthìcuộcsốngvẫncứlàvônghĩa,nếu cuộc sống ấy không thu nhận được ý nghĩa từ vĩnh hằng.Thếnhưngbướcrakhỏithờigianđivàovĩnhhằnglàmộtbướcnhảyvọtquavựcthẳm.Trongthếgiớisađọabướcnhảyquavựcthẳmấyđượcđặt tên là cái chết. Có cái bước ra khác rời khỏithời gian đi vào vĩnh hằng - thông qua chiều sâu của khoảnhkhắckhôngbaogồmphầnchianhỏ ra của thời gianvàkhôngtùy thuộc vào phạm trù con số. Nhưng cái bước ra ấy thườngkhông triệt để và trọn vẹn, nó luôn lại rơi vào thời gian. Thựchiệnsựđầyđủcuộcsốngcủabảndiệncánhânđòihỏihiệnhữucáichết.Đốivớicáichếtchỉcótháiđộbiệnchứnglàkhảdĩ.ĐứcKitôđãxénátcáichếtbằngcáichết,bởivìcáichếtcũngcócảýnghĩa tích cực.Cái chết khôngphải chỉ làphân rã và tiêuhủyconngười,màcònlàchúcphúcchonó,bứtnórakhỏiquyềnlựccủađờithường.Họcthuyếtsiêuhìnhvềbấttửtựnhiêncủalinhhồn dựa trên học thuyết về tính thực thể (subtantia) của linhhồn,khônggiảiquyếtđượcvấnđềvềcái chết.Học thuyếtnàythờơvớitínhbikịchcủacáichết,củaviệcxévụnvàphânrãhữuthểconngườitoànvẹn.Conngườikhôngphảilàhữuthểbấttửdo trạng thái tựnhiêncủamình.Bất tửđạtđượcnhờvàokhởinguyên tinh thần trong con người và mối gắn bó của nó vớiThượng Đế. Bất tử làmột nhiệm vụmà để thực hiện được nóphảicócuộcđấutranhtinhthần.Đólàthựchiệnsựđầyđủcuộcsốngcủabảndiệncánhân.Chínhlàbảndiệncánhânmớibấttửchứkhôngphảilàlinhhồnnhưmộtthựcthểtựnhiên.Kitôgiáokhôngdạyvềbấttửcủalinhhồn,màdạyvềphụcsinhcủahữuthể con người toàn vẹn, phục sinh cả thể xác con người vốnthuộcvềbảndiệncánhân.Bấttửmangtínhbộphận,nóđểlại

conngườibịxévụnra,cònphụcsinhmangtínhtíchhợp.Chủnghĩaduy linh trừu tượngchỉkhẳngđịnhbất tửmang tínhbộphận,ấy làbất tửcủa linhhồn.Chủnghĩaduy tâmtrừu tượngchỉkhẳngđịnhbấttửcủanhữngkhởinguyênlítưởngtrongconngười, chỉ khẳng định bất tử của những giá trị lí tưởng, chứkhông khẳng định bất tử của bản diện cá nhân. Chỉ có họcthuyết Kitô giáo về phục sinh là khẳng định bất tử, tính vĩnhhằngcủaconngườitoànvẹn,củabảndiệncánhân.Trongmộtýnghĩanhấtđịnhcóthểnóirằng,bấttửlàthànhquảcủasángtạotinhthần,làthắnglợicủabảndiệncánhân-tinhthầnđãchiếmlĩnhđược linhhồnvà thểxác trướccá thểmangtínhtựnhiên.NhữngngườiHi Lạpxemconngười là có sinh-có tử, còn thầnlinh thì bất tử. Bất tử thoạt tiên được khẳng định đối với anhhùng, bán thần, siêu nhân. Tuy nhiên, bất tử bao giờ cũng cónghĩa là khởinguyên thần thánh thâmnhập vào conngười vàchiếm lĩnh conngười.Bất tửmang tính thần-nhân.Không thểkhách thểhóavà tựnhiênhóabất tử,nómang tínhhiệnsinh.Chúng ta phải triệt để đứng về phía bên kia của chủ nghĩa biquan và chủ nghĩa lạc quan và khẳng định những nỗ lực anhhùngcủaconngườiquyếtthựchiệnbảndiệncánhâncủamìnhchovĩnhhằng,bấtchấpnhữngthànhcôngvàthấtbạicủacuộcđời.Thựchiệnbảndiệncánhânchovĩnhhằngcòncómốiliênquanđếnvấnđềgiớitínhvàtìnhyêu.Giớitínhlàtínhchấtnửavời,bịchiacắt,tìnhtrạngkhôngđầyđủcủahữuthểconngười,lànỗiuhoàimongđượcđầyđủ.Bảndiệncánhân toànvẹn làlưỡnggiới,làthầnandrogyne.Ýnghĩasiêuhìnhcủatìnhyêulàởviệcđạt tới toànvẹncủabảndiệncánhânchocuộcsốngvĩnhhằng. Ở trong điều này có thắng lợi tinh thần trước quá trìnhdòng tộcvôdiệnmạovàđầychếtchóc (xemnhữngcuốnsáchcủatôi,VềsứmệnhcủaconngườivàÝnghĩacủasángtạo,cũngnhư

bàibáocủaVI.Soloviev“Ýnghĩacủatìnhyêu”).

ChươngV

Bản diện cá nhân con người chỉ có thể thực hiện bản thânmìnhở tronggiao lưuvớinhữngbảndiệncánhânkhác, trongcộng đồng (Communaut, Gemeinschaft). Bản diện cá nhânkhôngthểthựchiệnsựđầyđủtrongtìnhtrạngkhépkínnơibảnthânmình.Conngườikhôngphảichỉlàhữuthểxãhộivàkhôngthểthuộctrọnvẹnvềxãhội,nhưngdùsaonóvẫnlàhữuthểxãhội.Chínhởtrongxãhộimàconngườiphảibảovệtínhđộcđáocủamình,tínhđộclập,tựdotinhthần,thựchiệnsứmệnhcủamình,cầnphảiphânbiệtgiữagiaolưucộngđồng(communaut)vàxãhội.Giaolưu(cộngđồng)baogiờcũnggiữtínhcábiệt,baogiờ cũng là cuộc gặpgỡ củabảndiện cánhânvới bảndiện cánhân, của cái “tôi” và cái “anh/chị” trong cái “chúng ta” (xemcuốn sách của tôi, Tôi và thế giới khách thể, cũng như: MartinBuber[149],IchundDu(Tôivàanh/chị)).Tronggiaolưuđíchthựckhôngcócáckhách thể,bảndiệncánhânđối vớibảndiệncánhânkhôngbaogiờlàkháchthể,baogiờcũnglàcái“anh/chị”.Xãhộilàtrừutượng,nólàkháchthểhóa,trongnóbảndiệncánhânbiếnmất.Còngiaolưulàcụthểvàhiệnsinh,nónằmngoàikhách thể hóa. Trong một xã hội đang biến mình thành nhànước,conngườigianhậpvàophạmvikháchthểhóa,nótựtrừutượnghóatáchkhỏibảnthânmình,tựahồnhưdiễnraviệclàmxalạbảnchấtcủachínhmình.ÔngMarxtrẻtuổiđãcónhữngýtưởng rất thú vị về điều này (xem K. Marx, Der historicheMaterialismus,DieFruehschriften,2tom(Chủnghĩaduyvậtlịchsử,Bảnviếtđầu tiên,2 tập).Cũngnhư:A.Carnu,KarlMarx vàLukas,Geschichte und Klassen Bmustsein (Lịch sử và ý thức giai

cấp)). Marx đã khám phá ra việc làm cho xa lạ bản chất conngười ấy ở trongkinh tế của chếđộ tư bản.Nhưng trong thựcchấtviệclàmchoxalạbảnchấtconngườiấydiễnratrongmọixãhộivànhànước.Chỉcógiaolưucủacái“tôi”vớicái“anh/chị”trongcái“chúngta”làmangtínhhiệnsinhvàtínhnhânbản.Xãhội đạt tới hình thức cực đoan của khách thể hóa trong nhànước,làviệclàmchoxalạ,táchrờikhỏiphạmvihiệnsinh.Conngườibịbiếnthànhhữuthểtrừutượng,thànhmộttrongnhữngkháchthểđượcđặttrướcnhữngkháchthểkhác.Điềunàyđặtravấnđềvềbảnchấtcủagiáohội trongýnghĩahiệnsinhcủatừngữ,tứclànhưgiaolưuđíchthực,tínhchấthợpquần-côngđồnggiữacái“tôi”vàcái“anh/chị”trongcái“chúngta”,ởtrongThânthểcủathần-nhân,trongThânthểcủađứcKitô.Giáohộicũnglàthể chế xã hội hoạt động trong lịch sử, trong ý nghĩa ấy nó bịkháchthểhóavàlàxãhội.Giáohộiđãbịbiếnthànhthầntượng,cũngnhưtấtcảmọithứtrênthếgian.Thếnhưnggiáohộitrongýnghĩahiệnsinh,chứkhôngphảitrongýnghĩakháchthểhóa,là giao lưu (communaut), là hợp quần-công đồng. Tính hợpquần-côngđồnglàcái“chúngta”mangtínhhiệnsinh.Tínhhợpquần-công đồng không thể diễn tảmột cách duy lí trong kháiniệm, không sao khách thể hóa được. Khách thể hóa tính hợpquần-côngđồngbiếnnóthànhxãhội,khiếnnógiốngnhưnhànước.Khiấybảndiệncánhânbịbiến thànhkhách thể,bộc lộnhữngmốiquanhệ thống trị vàphục tùng, tức làđingược lạinhữnglờicủakinhPhúcâm:“...cácanh/chịbiếtrằng,cácchúatểcủacácdântộc thốngtrịcácdântộc,cácvịđạinhâncai trịcácdântộc;thếnhưnggiữachúngtavớinhausẽkhôngnhưthếnữa”.Giaolưuhiệnsinhlàkếtnốicộngđồng,làchủnghĩacộngsảnchânchính,khácbiệtvớichủnghĩacộngsảnvậtchất,làchủnghĩacộngsảndựatrênkếthợpcủagiaolưuhiệnsinhvớixãhội

bịkháchthểhóa,bịtổchứccưỡngbứcthànhnhànước.Xãhội,màởđócábiệtluậnđượcđặtvàocơsởcủanó,màởđócóthừanhậngiátrịcaonhấtcủabảndiệncánhânbấtkìcũngnhưmốiquanhệhiệnsinhcủabảndiệncánhânvớibảndiệncánhân,thì sẽ biến thành cộng đồng, thành communaut, thành chủnghĩacộngsảnchânchính.Thếnhưnggiao lưukhôngthểnàođạtđượcbằngcáchtổchứcxãhộitheolốicưỡngbức,bằngcáchđócóthểtạonênmộtchếđộcôngbằnghơn,nhưngkhôngtạođược tình huynh đệ của những con người. Giao lưu, tính hợpquần-côngđồnglàxãhộimangtínhtinhthầnẩngiấuđằngsauxãhộicóbềngoàikháchthểhóa.Tronggiaolưucủacái“tôi”vớicái “anh/chị” trong cái “chúng ta”, Vương quốc nhà Trời nhấtđịnhsẽđến.Vươngquốcấykhôngđồngnhấtvớigiáohộitrongýnghĩalịchsử,xãhộicủatừngữ.Trongphạmvixãhội,hệthốngmàtôigọilàchủnghĩaxãhộicábiệtluận,sẽphùhợphơncảvớiýthứcnhânhọcKitôgiáo.Hệthốngnàyđòihỏixãhộihóamộtcáchcôngbằngnềnkinhtế,đòihỏiphảivượtquachủnghĩacáthể-nguyêntửtrongkinhtếcùngvớiviệcthừanhậngiátrịcaonhấtcủabảndiệncánhânvàquyềncủanóđược thựchiệnsựđầyđủcủacuộcsống.Thếnhưngchủnghĩaxãhộicábiệtluậntự thân nó còn chưa tạo ra được giao lưu, tình huynh đệ củanhữngconngười,nhiệmvụấyvẫnlànhiệmvụtinhthần.NhânhọcKitôgiáodựavàovấnđềxãhộihọcKitôgiáo,nhưngđặtưutiênchovấnđềconngườitrướcvấnđềxãhội.Conngườikhôngphải là tạo vật của xã hội, không phải là hình tượng và tươngđồngvớinó,conngười làtạovậtcủaThượngĐế, làhìnhtượngvàtươngđồngvớiNgười.Conngườicótrongbảnthânmìnhyếutố độc lập với xã hội, nó thể hiện mình trong xã hội, nhưngkhôngphụthuộchoàntoànvàoxãhội.Xãhộihọcphảiđặtcơsởtrênnhânhọc,chứkhôngphảingượclại.

Vấnđềcuốicùng,ởtậncùngcủaranhgiớimànhânhọctriếthọc-tôngiáodựavào-ấylàvấnđềquanhệcủaconngười,củabảndiệncánhânconngườivà lịchsử.Đóchính làvấnđề tậnthế. Lịch sử là số phận của con người, số phận bi thảm. Conngườikhôngnhữnglàhữuthểxãhội,màcònlàhữuthểlịchsử.Những số phận lịch sử thực chất cũng đồng thời là những sốphậnnhânbảncủatôinữa.Tôikhôngsaotrútbỏkhỏibảnthânmìnhgánhnặng của lịch sử. Lịch sử là tạo tácnên conngười,conngười chấp thuậnđi bằng conđường lịch sử.Nhưngđồngthờilịchsửcũngvôcảmvớiconngười,tựahồnhưlịchsửtheođuổinhữngmụcđíchkhôngphảinhânbản,nókhôngquantâmtớitínhnhânbản,màquantâmtớinhànước,dântộc,nềnvănminh,nóđượccổvũbởisứcmạnhvàbànhtrướng,nótrướchếtbậnrộnvớiconngườitrungbình,vớikhốiquầnchúng.Vàbảndiệncánhânbịđènénbởilịchsử.Cóxungđộtsâusắcnhấtgiữalịch sử vàbảndiện cánhân conngười, giữanhững conđườnglịchsửvànhữngconđườngnhânbản.Conngườibịlôicuốnvàolịchsử,phụthuộcvàonhữngcảnhngộcủanó,nhưngđồngthờiởtrongxungđộtvớilịchsử,conngườilấygiátrịcủabảndiệncánhân,củacuộcsốngnộitâmcủanóvàcủasốphậncáthểrađốilập lại lịch sử. Trong giới hạn của lịch sử, cuộc xung đột ấykhôngthểgiảiquyết.Theoýnghĩatôngiáothìlịchsửlàchuyểnđộng đi tới Vương quốc nhàTrời. Và ý nghĩa tôn giáo ấy đượcthực hiện chỉ là vì có siêu lịch sử[150] đột nhập vào lịch sử. Thếnhưngkhôngthểtìmthấyquátrìnhthần-nhândàyđặcởtronglịchsử,vídụgiốngnhưVI.Solovievđãtìmthấytrong[tácphẩm]ThuyếtgiảngvềThầnnhânloạicủamình.Lịchsửkhôngmangtínhthiêngliêng.Thiêngliênghóalịchsửlàbiểutượnghóatrángụy,cáithiêngliêngtronglịchsửchỉcótínhbiểutượng-ướclệ,chứkhôngcóýnghĩahiệnthực.Trongýnghĩanhấtđịnh,lịchsửlà

thấtbạicủaVươngquốcnhàTrời, lịchsửkéodàibởivìVươngquốc nhà Trời chưa thực hiện được, vẫn còn chưa tới. VươngquốcnhàTrờisẽđếnmàchẳngainhậnthấy,ởbênngoàinhữngồnàovàóngánhcủalịchsử.TínhtộilỗicủalịchsửgiàyvòconngườicụthểvàcónghĩalàVươngquốcnhàTrờichưađượcthựchiện,cũngnhưsựtrừngphạt tự tạichoviệcchưathựchiệnấyvẫncònchưachấmdứt.ĐãcólịchsửKitôgiáochỉlàvìtrôngđợitậnthếcủaKitôgiáosơkhởiđãkhôngđượcthựchiện.CuộcđixuốngtrầngianlầnthứnhấtvàlầnthứhaicủađứcKitôbịtáchdài ra, thờigian lịch sửđược tạonênởgiữahai cuộcđixuốngtrầngianấy,thờigianlịchsửđócóthểkéodàikhôngxácđịnh.Nhiệmvụcủa lịch sửvềmặt tự tại vànội tại làkhông thểgiảiquyếtđược.Lịchsửtựthânnóchẳngcóýnghĩagì,nóchỉcóýnghĩa ở bênngoài giới hạn củamình, ở trong cái siêu lịch sử.Chínhvìvậymàhồikếtcủalịchsửvàphiêntòaxétxửlịchsửlàkhôngthểtránhkhỏi.Thếnhưnghồikếtvàphiêntòaấyxảyraởbêntrongbảnthân lịchsử.Hồikết luôngầntới.Cóngàyphánxét bên trong của lịch sử.Ngàyphánxét khôngnhững là khảihuyềnhồikếtcủalịchsử,màcònlàhồikếtvàphiêntòaởbêntrong lịch sử.Các cuộc cáchmạng làhồikết vàphiên tòanhưthế. Lịch sửKitô giáo chưabao giờ thựchiện cábiệt luậnKitôgiáochânchính,nóđãthựchiệncáingượclại.NhữngtínđồKitôgiáođãđượccổvũkhôngphảibởiLờigiảngởtrênnúi,màbởisứcmạnhvàvinhquangcủacácnhànướcvàcácdântộc,bởiýchíhiếuchiếnhướngtớibànhtrướng.NhữngtínđồKitôgiáođãbiệnminhchoáchthốngtrịvàbấtcông,đãkhôngchúýđếnsốphận của conngười trần thế cụ thể, đã không coi bảndiện cánhân làmục đích cao nhất. Chính vì thếmà lịch sử Kitô giáophảikếtthúcvàkhôngphảilịchsửKitôgiáo,màlịchsửphản-Kitôgiáosẽđượcbắtđầu.Trongđiềunàyđãcósựthậttolớnxét

từ quan điểmKitô giáo. Từng có nhiều cuộc cáchmạng tronglịch sử, vốn là phiên tòa xét xử quá khứ, thế nhưng tất cả cáccuộc cáchmạng đều đã bị lây nhiễm bởi cái ác của quá khứ.Cuộccáchmạngmangtínhcábiệt luận,cuộccáchmạngnhândanhbảndiệncánhânconngười,nhândanhviệcthựchiệnsựđầyđủchonó,vẫnchưahềcó.Chínhvìvậymàhồikếtcủalịchsửlàkhôngthểtránhkhỏi,[đósẽlà]cuộccáchmạngcuốicùng.Nhânhọccũnglàtriếthọcvềlịchsử.Còntriếthọcvềlịchsửắtkhôngtránhkhỏilàtậnthế.Triếthọcvềlịchsửkhôngnhữnglàhọc thuyếtvềýnghĩacủa lịchsử thôngqua tiếnbộ,màcòn làhọcthuyếtvềýnghĩacủalịchsửthôngquahồikết.TriếtlícủaHegelvềlịchsửđốivớichúngtahoàntoànkhôngthểchấpnhậnđược,nómangtínhvôdiệnmạo,nóbỏquaconngười.Chínhvìvậymàkhông tránhkhỏi cuộcnổi loạn củanhữngngười, nhưKierkegaard,khôngtránhkhỏicuộcnổiloạnchốnglạitinhthầncủathếgiới,biếnconngườicụthểthànhphươngtiệncủamình.NhânhọcKitôgiáophảiđượcxâydựngkhôngnhữngtrongbìnhdiện củaquákhứ, tức làhướngvềđứcKitô-bị-đóng-đinh,nhưchođếnnaynóđã là thế,màcòntrênbìnhdiệncủatương lai,tức là hướng về đức Kitô-sẽ-tới, Phục sinh trong sứcmạnh vàvinhquang.ThếnhưnghiểnhiệncủađứcKitô-sẽ-tớiphụthuộcvàosựnghiệpsángtạocủaconngười,hiểnhiệnấyđượcchuẩnbịbởiconngười.

Tínhkhôngđầyđủvàkhuyếttậtcủanhânhọctheochủnghĩanhânvănhoàntoànkhôngphảiởchỗnókhẳngđịnhconngườiquáđáng,màlàởchỗnókhẳngđịnhconngườikhôngđầyđủvàkhông đến nơi đến chốn. Chủ nghĩa nhân văn có ngọn nguồnKitô giáo, và trong giai đoạn đầu của thời đạimới, chủ nghĩanhânvănKitôgiáođãtừnghiệnhữu.Thếnhưngtrongpháttriểntiếptheođó,chủnghĩanhânvănđãtiếpnhậnkhẳngđịnhtính

tựđầyđủcủaconngười.Chỉcầntuyênbốrằngchẳngcógìcaohơnconngười,vàconngườichẳngcótầmcaonàođểvươnlênvànótựvượtlêntrênmình,thìconngườibắtđầutụtxuốngthấpvàphụctùngtheobảnchấtthấphènnhất.Trongpháttriểntiếptheo củamình, ở các thế kỉ XVIII và XIX, chủ nghĩa nhân vănbuộcphảithừanhậnconngười làsảnphẩmcủamôitrườngtựnhiênvàxãhội.Nhưmộthữuthểthuầntúytựnhiênvàxãhội,nhưmộttạovậtcủaxãhội,conngườibịmấtđitựdovàđộclậpnộitâm,nóhoàntoànbịquyđịnhtừbênngoài,trongnókhôngcókhởinguyêntinhthầnđểlàmnguồngốcchosángtạo.Thừanhậntính tựvượt lênvà tựđầyđủcủaconngười lànguồngốccủahạthấpconngườivànhấtđịnhsẽdẫnđếntínhthụđộngnộitâmcủaconngười.Chỉcóýthứcrằng,conngườilàhìnhtượngvàtươngđồngvớiThượngĐế,tứclàmộthữuthểtinhthầnđứngcaotrênthếgiớitựnhiênvàxãhộivàđượchiệutriệuđểcảitạovàthốngtrịthếgiớiấy,[chỉcóýthứcnhưthế]mớinângcaoconngườilên.Tựkhẳngđịnhcủaconngườidẫnđếntựthủtiêuconngười.Phépbiệnchứngđịnhmệnhcủachủnghĩanhânvăn lànhưthế.Thếnhưngchúngtakhôngđượcphủnhậnmọisựthậtcủachủnghĩanhânvăn, giốngnhưnhiềukhuynhhướng thầnhọcphảnđộngđang làm,màphảikhẳngđịnhchủnghĩanhânvănKitôgiáosáng tạo, chủnghĩanhânvăn thần-nhângắnvớikhảihuyềnThầnnhânloại.

Sángtạocủaconngườicóýnghĩatôngiáogì?Ýnghĩaấysâusắchơnnhiềusovớibiệnminhchosángtạovănhóavàxãhội.Hànhvi sáng tạo của conngười trong thực chất chẳngđòihỏiphảibiệnminh,đólàviệcđặtvấnđềbềngoài,hànhvisángtạoấybiệnminhnhưngkhôngtựbiệnminh(xemcuốnsáchcủatôi,Ýnghĩacủasángtạo.Trảinghiệmbiệnminhcủaconngười).Hànhvisángtạocủaconngười,vốnđòihỏitựdovượtrangoàitồntại,là

lời đáp lại hiệu triệu của Thượng Đế đối với con người, hànhđộngấycầnthiếtchobảnthâncuộcsốngthầnthánh,nókhôngnhữngcóýnghĩanhânhọc,màcòncóýnghĩathầnhọcnữa.Bíẩncuốicùngvềconngười,màconngườikhócókhảnăngthấuhiểunổi,liênquanđếnviệcconngườivàsựnghiệpsángtạocủanócóýnghĩachobảnthâncuộcsốngthầnthánh,làviệclàmđầyđủchocuộcsống thần thánh.Bíẩnvềsáng tạocủaconngườivẫn là điều thầm kín, chưa được khai mở trong Sách Thiêng.Nhândanhtựdocủaconngười,ThượngĐếđểchoconngườitựkhaimởýnghĩasángtạocủanó.Ýtưởngvềtínhtựđầyđủ,tínhtựmãn (Aseitas) củacuộc sống thần thánh là ý tưởngbịngoạihiệnhóa,rốtcuộclàýtưởngtrángụy,ýtưởngnàyrấtđốinghịchvới ý tưởng Thần-nhân và Thần nhân loại. Thông qua Thần-nhân Kitô, bản chất con người tham dự vào Chúa Ba Ngôi vàchiềusâucủacuộcsốngthầnthánh.TínhnhânbảnvĩnhhằnghiệnhữutrongtínhThầnthánh,vànhưthếcónghĩalàtínhthầnthánh ở trong con người. Vì vậymà hành vi sáng tạo của conngười là tựbộc lộ trong tínhđầyđủcủacuộcsống thầnthánh.Khôngphảimọihànhvisángtạocủaconngườiđềulànhưthế,cóthểcósángtạođộcác,cótínhquỷdữ,nhưngsángtạoấy làngụy-sáng-tạo, luôn hướng về phía phi tồn tại. Sáng tạo chânchínhcủaconngườicóchấtKitô,mặcdùtrongýthứcđiềunàykhônglộra.Chủnghĩanhânvănkhônghiểuđượcchiềusâuấycủavấnđềsángtạo,nóvẫnởtrongtínhthứcấp.CònýthứcKitôgiáogắnvớixãhộiđờithườngvẫnbịkhépkínđốivớibíẩnsángtạovềconngười,ý thứcấythuầntúyhướngvềcuộcđấutranhvới tội lỗi.Tìnhhìnhnhưvậy lànhất thời,đếnmột lúcnàođóthôi.ViệcxuấthiệntínhtựgiácnhânbảnmớitrongKitôgiáolàkhảdĩ.Nhữngnghiêncứunhânhọccầnphảichuẩnbịđiềunàytừnhiềuphươngdiệnkhácnhau.Nhữnghọc thuyếtnhânhọc

Kitôgiáotruyềnthống,cũngnhưcáchọcthuyếtnhânhọc-triếtluậntruyềnthống,cáchọcthuyếtduytâmvàtựnhiênluậnphảiđượcvượtqua.Họcthuyếtvềconngười,nhưconngườisángtạo,làmộtnhiệmvụsángtạocủatưduyđươngđại.

ChúThích

[1]Bảndịchđược thựchiệndựa trênấnphẩmcủaNXBACTМОСКВА:ХРАНИТЕЛЬ2006.

[2] La mode est aujourd'hui d'accueillir la liberté d’un riresardonique, de la regarder comme la vieillerie tombée en désuétudeavecl'honneur.Jenesuispointàlamode,jepensequesanslibertéiln’ya rien dans le monde; elle donne du prix à la vie; dusse-je rester ledernier à la défendre, je ne cesserai de proclamer ses droits(Chateaubriand.Mesmoiresd’Outre-Tombe). (TiếngPháptrongnguyênbản).(ND)

[3] Plotin (204/5-270): triết gia cổHiLạp,đượcxem làngườisánglậpchủnghĩatânPlato.(ND)

[4]B.Spinoza(1632-1677):triếtgiangườiHàLangốcDoThái,theochủnghĩaduylíthếkỉXVII,nổitiếngvớitácphẩmĐạođứchọc.(ND)

[5] J.G. Fichte (1762-1814): triết giangườiĐức, sáng lập tràolưu triết học chủ nghĩa duy tâm Đức được phát triển lên từ cáctrướctácđạođứchọccủaI.Kant.(ND)

[6] J. deMaistre (1753-1821): lí thuyết gia chống cáchmạngngườiPháp.(ND)

[7]K. Leontev (1831-1891):nhàvănNga theochủ trươnggiữgìnbảnsắcSlave,chống-cáchmạng.(ND)

[8]J.Bohme(1575-1624):nhàhuyềnhọcngườiĐức.(ND)[9]F.Schelling(1775-1854):triếtgiaĐức,đượcxemlàđứngở

khoảnggiữacủachủnghĩaduy tâmĐức,giữaFichtevàHegel.(ND)

[10] A. Schopenhauer (1788-1860): triết gia người Đức, phản

bácnhưngđồngthờimởrộngtưduytriếthọccủaI.Kantvềcáchthứcmàconngườitrảinghiệmthếgiới.(ND)

[11]Intellectuels:(tiếngPháptrongnguyênbản).(ND)[12]Khôngrõ tácgiảcóýnóicuộccáchmạngnăm1905hay

cuộccáchmạngthángHainăm1917ởNga.(ND)[13]CólẽchỉcuộccáchmạngthángMười1917ởNgadẫnđến

sựthànhlậpLiênbangXôviết.(ND)[14] Léon Bloy (1846-1917): người viết tiểu thuyết lịch sử và

nhàvăntiểuluậnPháp.(ND)[15] Tác giả sửdụngcác thuậtngữ:apophatic sociology (xã hội

học phủ định) và cataphatic sociology (xã hội học khẳng định)tươngtựvớicácthuậtngữapophatictheology(thầnhọcphủđịnh),cataphatic theology (thần học khẳng định). Apophatic theology làthầnhọcthiênvềmôtảThượngĐếtheothểphủđịnh:ThượngĐếkhôngphảilàhữuthểvậtchất,ThượngĐếkhônghữuhạn...vìchorằngThượngĐếvượtrangoàigiớihạnhiểubiếtcủaconngười.CataphatictheologytìmkiếmsựhiểubiếtThượngĐếthôngqua các từ ngữ khẳng định: Thượng Đế yêu thương, khoandung...tinvàosựhiểnhiệncủaNgườitrêntrầngian.(ND)

[16] Sagt nicht lch, aber that lch. Nietzsche, Also sprachZarathustra.

“Sollt ihr schatiende Sem”. Nietesche, Also sprachZarathustra.(tiếngĐứctrongnguyênbản).(ND)

[17]S.Kierkegaard(1813-1855):triếtgiavànhàthầnhọcngườiĐanMạch,cókhuynhhướnghiệnsinh.(ND)

[18]B.Pascal(1623-1662):nhàtoánhọc,vậtlíhọcvàtriếtgiangườiPháp.(ND)

[19]G.W.Leibniz (1646-1716): triếtgiavànhà toánhọcĐức.(ND)

[20]C.Renouvier(1815-1903):triếtgiaPhápđứngđầutrườngpháiphêphánmới(tânKant).(ND)

[21]Gestalt(tiếngPháptrongnguyênbản)cógốctừtiếngĐức,cónghĩalàbảnchấthayhìnhdạngcủamộthìnhthứctoànvẹncủamộtthựcthể.(ND)

[22]Gestaltpsychologie(tiếngPháptrongnguyênbản)làmộthướngnghiêncứu tâm líhọcmô tả trigiácconngườinhưkhảnăngđồngnhấtcáccấutrúcvàcácnguyêntắctổchứctrongýnghĩacủacácấntượng.(ND)

[23]M.Scheler (1874-1928): triếtgiaduy tâmĐức,một trongnhữngngười đặt cơ sở chonhận thức triết lí nhânhọc, giá trịluận,xãhộihọc.(ND)

[24]TácphẩmChiếntranhvàhòabìnhcủaL.Tolstoy.(ND)[25]C.G.Carus(1789-1869):nhàsinhvậthọc,thầythuốc,nhà

tâm lí học, triết gia về tự nhiên người Đức, một trong nhữngngườiđặtcơsởchotâmlíhọcvôthức.(ND)

[26]L.Klages (1870-1956):nhàtâmlíhọc, triếtgiaphi lí tínhngườiĐức,đạidiệncủatriếthọcvềsựsống.(ND)

[27]HypóstaslsvàPhysistiếngHiLạptrongnguyênbản).(ND)[28]L.P.Karsavin(1888-1952):triếtgiatôngiáo,nhàsửhọcvề

thời trung đại người Nga. Đã bị trục xuất khỏi nước Nga năm1922.(ND)

[29]Boethius (480-524): triếtgiaKitôgiáovàchínhkháchđếchếLaMã.(ND)

[30]TriếthọccủaThomasAquinas,nhàtưtưởngKitôgiáothếkỉXIII.(ND)

[31]M.Stirner(1806-1856):triếtgiangườiĐức.(ND)[32] V. I.Nesmelov (1863-1920): triết gia tôn giáongườiNga.

(ND)[33]VịthầntrongthầnthoạiHiLạp,tượngtrưngchođiênrồvà

ngâyngấtxuấtthần.(ND)[34]A.V.Espinas(1844-1922):nhàtưtưởngPhápcónhiềuảnh

hưởngđếnNietache.(ND)[35] C. Péguy (1873-1914): nhà văn Pháp, người đã bảo vệ

Dreyfus, rao giảng chủ nghĩa xã hội cá nhân, bị tử trận trongchiếntranhthếgiớiI.(ND)

[36] A. Belyi (1880-1934): bút danh của nhà văn Nga là B.Bugaev,làngườitheokhuynhhướngbiểutượng.(ND)

[37]BốntừinnghiêngởtrêntrongnguyênbảnlàtiếngLatin,lầnlượt:universalia,anterem,postrem,inrebus.(ND)

[38]W.Stern(1871-1938):nhàtâmlíhọcvàtriếtgiangườiĐức.(ND)

[39]N.Losky(1870-1965):đạidiệnxuấtsắccủanềntriếthọctôngiáoNga,đặtcơsởchoxuhướngtrựccảmluận.(ND)

[40]Коммюнотарныйlà thuậtngữmàBerdyaevdùngđểchỉphẩmtínhnộitâmcủabảndiệncánhânhướngtớigiaolưucộngđồng.Phẩm tínhnàyđối lập với chủnghĩa cánhân,đồng thờicũngđốilậpvớichủnghĩatậpthểđòihisinhbảndiệncánhânchotậpthể.Chúngtôitạmdùngtừtương-thông-cộng-đồngđểdịchsangtiếngViệt.(ND)

[41]Actuspurus(tiếngLatintrongnguyênbản).(ND).[42]Essentia...exitentia(tiếngLatintrongnguyênbản).(ND).[43]EroslàtênvịthầntìnhyêutrongthầnthoạiHiLạp.Plato

đã phát triển khái niệm eros lí tưởng như ngưỡngmộ cái đẹp,khácbiệtvớitìnhdục.ĐốivớiPlatoeroscótínhchấtnửangườinửathánhthần,ởđâyBerdyaevdùngthuậtngữerosđểchỉtìnhyêugắnvớithếgiớitinhthần,khácbiệtvớitìnhdụcgắnvớigiới

tính conngười.Tìnhdục có tínhvôdiệnmạo, không thuộcvềthếgiớitinhthần.(ND)

[44]Agapic:tìnhyêubấtvụlợimangtínhKitôgiáo.(ND)[45]Caritas(tiếngLatintrongnguyênbản).(ND)[46]DasManlàthuậtngữcủaHeidegger(trongtácphẩmTồn

tạivàthờigian)vànhưchínhtriếtgianàyviết,cónghĩa là“chủthểcủatínhthườngnhậtđặtraphươngcáchtồntạichonó”.Đólàsự tồn tạiđược“trungbìnhhóa”, “sanđềura”,màởđóconngười mất đi diện mạo, mất đi tính đích thực và định hướnghànhđộngcủamìnhthuầntúytheonhữngkẻxungquanh(“cưxửgiốngnhưmọingười”).(ND)

[47]PhanomenologiedesGeistestiếngĐứctrongnguyênbản).(ND)

[48]ÔngchủvàkẻNôlệ(TiếngĐứctrongnguyênbản).(ND)[49]César,hayCaesarlànhânvậtlịchsửnổitiếngcủađếchế

LaMã,đồngthờicũnglàbiểutượngcủachúatểtrầngian.Thuậtngữ “vương quốc của César” được hiểu như “vương quốc củachúatểtrầngian”,đốilậpvới“vươngquốccủaThượngĐế”đượchiểunhư“vươngquốcnhàTrời”.(ND)

[50]Ressentiment(TiếngPháptrongnguyênbản).(ND)[51]Parvenu(TiếngPháptrongnguyênbản).(ND)[52]Apophatica(trongnguyênbản).(ND)[53]TrongtriếthọcAristotle,oysiacónghĩagầnnhưbảnchất

vàbảnthể.(ND)[54]EidoslàthuậtngữcủaPlatochỉhìnhthứcnộitạicủatồntại

vậtchất.(ND)[55]CôngtướcS.Trubetskoy(1790-1860):nhàquýtộcNgalập

nhiềuchiếncôngtrongchiếntranhvệquốc1812,ôngđãtham

giacuộckhởinghĩathángChạp1825chốngNgahoàng,bịkếtántử hình, giảm án thành lưu đày vĩnh viễn rồi được ân xá năm1856.ĐểlạitácphẩmNhữngghichép,đượcA.HerzenxuấtbảnởLondonnăm1863.(ND)

[56]O.Spann(1878-1950):triếtgiavànhàxãhộihọcngườiÁo.(ND)

[57]TácphẩmAnhemnhàKaramazovcủaDostoevsky.(ND)[58]Социоморфизм(trongnguyênbản-ND)[59] Jean Duns Scott (1266-1308): nhà thần học người

Scotland.(ND)[60]H.Spencer(1820-1903):triếtgiangườiAnh,đềxuấtquan

niệmpháttriểntiếnhóatoànthểbaogồmthếgiớivậtlí,thếgiớisinh học các cơ thể, tâm trí con người, văn hóa và xã hội conngười.(ND)

[61]Gottheit(tiếngĐứctrongnguyênbản).(ND)[62]MeisterEckhardt(1260-1327):nhàthầnhọc,triếtgia,nhà

huyềnhọcngườiĐức.(ND)[63]Marcion (85-160):ngườisáng lậpmộtgiáopháiKitô thời

sơkì.(ND)[64] Nhân vật trong tác phẩm Anh em nhà Karamazov của

Dostoevsky.(ND)[65] Jean-PaulMarat (1743-1793):người thamgiacáchmạng

Pháp1789cuồngnhiệt,nổi tiếngvớinhữngdiễn từhùngbiệncựcđoan.(ND)

[66]St.Augustine(354-430):nhàtưtưởngthầnhọcKitôgiáo.(ND)

[67]PhiếmthầnluậnlàmộtlậptrườngsiêuhìnhhọchaytôngiáochorằngmọivậtthểđềulàThượngĐế(haycáiMột).(ND)

[68] Gott ist todt, an seinemMitleidenmit denMenschen istGottgestorben.(tiếngĐứctrongnguyênbản).(ND)

[69] BoutrouxEmile (1845-1921): triết giaPháp cho rằng cácđịnhluậtcủatựnhiênchỉchuẩnxácởmứcđộnhấtđịnh,vàvẫncóchỗchongẫunhiên.(ND)

[70]CólẽnóivềnữthầntrinhnữSophiatrongtruyềnthuyết.(ND)

[71] Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939): nhà bác học Pháp cónhiềuđónggópvàocáclĩnhvựcxãhộihọcvàsắctộchọc.Ôngdànhưutiênchonghiêncứutâmtínhnguyênthủy.(ND)

[72]Communauté.TiếngPháptrongnguyênbản.(ND)[73]G.Simmel(1858-1918):triếtgiaĐức,đạibiểuchủchốtcủa

“triếthọcđờisống”,thiênvềcácvấnđềtriếthọcvănhóavàxãhộihọc.(ND)

[74]A.Schaffle(1831-1903):nhàkinhtếvàxãhộihọcĐức-Áo,đạibiểucủatrườngpháihữucơ.(ND)

[75] N. Mikhailovsky (1842-1902): nhà lí luận chủ nghĩa dântúyNga.(ND)

[76] L. deBonald (1754-1840): lí thuyết gia chốngcáchmạngngườiPháp.(ND)

[77] Charles Maurras (1868-1952): nhà báo Pháp có khuynhhướng bảo hoàng dân tộc chủ nghĩamang tính phản động vàphânbiệtchủngtộc.(ND)

[78]GemeinschaftvàGesellschaft(tiếngĐứctrongnguyênbản)lànhững phạm trù xã hội học do nhà xã hội học người Đức F.Tonnies (1855-1936)đưa ranhằmchỉhai loạikếtnhóm thôngthườngcủaconngười.Gemeinschaft, thườngđượcdịch làcộngđồng (community), là loại kết nhóm dựa trên cảm xúc và tínhhợpquầnhaylợiíchchungmàngườitacảmnhậnnhưmụcđích

để cùng theo đuổi. Gesellschaft, thường được dịch là xã hội(society), là loại kết nhóm được duy trì như công cụ của cácthànhviênnhằmcácmục tiêu lí tưởngvàhướng tới tương lai.(ND)

[79] Có lẽ để chỉ xã hội hình thành từ những nguyên nhânkhôngcótínhgắnkếthữucơ(vídụnhưdogầngũiđịalí.(ND)

[80] J.J.Bachofen(1815-1887):nhàbáchọcThụySĩ,cóđónggóplớncholíthuyếttiếnhóaxãhội,nghiêncứunhiềuvềxãhộinguyênthủy.(ND)

[81]BácsĩStockmannlànhânvậttrongvởkịchMộtkẻthùcủaNhândâncủaIbsen.(ND)

[82] Logos là thuật ngữ triết học và tôn giáo có nhiều nghĩa,thườngđượcdịchlàđạo,thầnngôn,Ngôilời.(ND)

[83]ThomasCarlyle(1795-1881):nhàvăn,nhàsửhọcvàtriếtgiaAnhgốcScotland.(ND)

[84] JoséOrtegayGasset (1883-1955): triết gia vànhàxãhộihọcTâyBanNha.(ND)

[85]OswaldSpengler(1880-1936):triếtgiavànhàsửhọcĐức,tácgiảcủa tácphẩmnổi tiếngDerUntergangdesAbendlandes (SựsuytàncủaphươngTây).(ND)

[86]GabrieldeTarde(1843-1904):nhàxãhộihọcPháp.(ND)[87] Francesco Petrarca (1304-1374): nhà thơ Ý, thủ lĩnh của

thếhệđầutiêntheochủnghĩanhânđạo.(ND)[88]Caiaphaslàviênchưởngtếliênquanđếnviệcthẩmvấnvà

hành hình đức Kitô. Kinh Phúc âm tả lại cuộc họp của cácchưởngtếđểquyếtđịnhxửlíđứcKitôrasao.CóýkiếnchorằngnếuđểmặcđứcKitôvớinhữngphéplạcủaNgườithìdânchúngsẽ tin vàoNgười và rồi quân LaMã sẽ tới hủy hoại cả đất đaithiêng liêngvàcảdân tộccủachúng ta.Caiaphasđãcânnhắc

rằngđểchomộtngười(đứcKitô)chếtcònhơnlàcảdântộcbịhisinh,nhưthếsẽtốthơnchochúngta.(ND)

[89]DreyfuslàmộtsĩquanPhápbịkếtánoanvàbảnánấyđãgâychiarẽ lâudài trongdư luậnPháptrongkhoảngthậpniên1890-1900.(ND)

[90]NhânvậttrongvởkịchcủaSophocles(496-406tCN).

Sophocles cùng với Aeschylus (sinh khoảng 525, 524 mấtkhoảng456,455tCN)vàEuripides (484-406tCN) làbakịchtácgiavĩđạinhấtcủaAthenscổđại.

Bi kịch Antigone của Sophocles được Hoàng Hữu Đản dịchtrongBikịchHiLạp,NXBGiáodục2007.(ND)

[91]Volontégénérale.(tiếngPháptrongnguyênbản).(ND)[92] J. G. Frazer (1854-1941): nhà nhân học-xã hội người

Scottlandnổitiếngvớinhữngnghiêncứuthầnthoạivàtôngiáo.(ND)

[93] Benjamin Constant (1767-1830): nhà văn Thụy Sĩ gốcPháp.

PierrePaulRoyer-Collard (1763-1845):chínhkháchvà triếtgiaPhápthờikìTrunghưng(1814-1840).

Frangois Guizot (1787- 1874) nhà sử học và chính kháchPháp.(ND)

[94] M. A. Bakunin (1814-1876): nhà tư tưởngNga, nhà cáchmạng,mộttrongnhữngtưtưởnggiacủachủnghĩadântúy.(ND)

[95] St. Louis (1214-1270): làm vua nước Pháp (1226-1270),lãnhđạocáccuộcthậptựchinhthứ7vàthứ8,đượcxemlàôngvuagiữđượccôngbằng.(ND)

[96] Montesquieu (1689-1755): nhà tư tưởng chính trị PhápthờiKhaiminh,nổitiếngvớilíthuyếttamquyềnphânlập.(ND)

[97]Cần lưuý rằng tácphẩmnàyđượcviếtvàonăm1939và“nhànướccộngsảnhiệnthựcduynhất”lúcđólànhànướcNga.(ND)

[98]AndreMalraux(1901-1976):nhàvănvàchínhkháchPháp.(ND)

[99] Ma-ni giáo xuất hiện ở Ba Tư (Iran) vào thế kỉ III, chứađựngnhiềuyếutốPhậtgiáovàKitôgiáo,raogiảngvềcuộcđấutranhsinhtửgiữaThiệnvàÁctrongthờiđạihiệntại.Ma-nigiáosauđóbịxuađuổikhỏithếgiớiPhậtgiáovàHồigiáo.Ma-nigiáotruyền sang Trung Quốc và được Chu Nguyên Chương (ngườisánglậptriềuđạinhàMinh)tiếpthuvàsửdụng.(ND)

[100]ОрмузбvàАриманtrongnguyênbản:Ормузб(Hôrmazd)làhiện thâncủacáiThiện,Ариман (Ahriyamaniyus) làhiện thâncủacáiÁctrongtôngiáocổBaTư.(ND)

[101]TácphẩmChiếntranhvàhòabìnhcủaL.Tolstoy.(ND)[102]Зтос(ethos)trongnguyênbản,cónghĩalàluânlícủamột

nhómngườiđặcbiệthaycủamộtxãhội.(ND)[103] Dân tộc và nhân dân (tiếng Pháp và tiếng Đức trong

nguyênbản).(ND)[104] Talleyrand (1754-1838): nhà ngoại giao Pháp, phục vụ

dưới triều Louis XVI, qua cách mạng Pháp, rồi phục vụ choNapoleonBonaparte.

Fouché (1759-1820) chínhkháchPháp, thuộcpháiTrênnúitrong Hội nghị quốc ước, rồi làm bộ trưởng công an choNapoleonBonaparte.(ND)

[105] Lorenz von Stein (1815-1890): triết gia Đức, người báotrướcvềtưtưởngchokhuynhhướngdânchủ-xãhộithiênhữu,ủnghộnềnquânchủphigiaicấp.(ND)

[106] Leon Bloy (1846-1917): nhà văn Pháp với tác phẩmnổi

tiếngDiễngiảinhữngđiềusáomòn (Exegesedeslieuxcommuns).(ND)

[107] Аривист, аривизм trong nguyên bản. Có lẽ là các từarriviste,arrivismecủatiếngPháp.(ND)

[108]InnerweltlicheAskese(tiếngĐứctrongnguyênbản).(ND)[109] Kiểu mũ những người tham gia cuộc cách mạng Pháp

thườngđội.(ND)[110] Tommaso de Torquemada (1420-1498): Đại pháp quan,

ngườisánglậpratòaánchốngdịgiáoTâyBanNha.Têntuổicủaôngtađượcxemnhưbiểutượngcủatòaánchốngdịgiáo.(ND)

[111]Dupasséfaisanslatablerase(tiếngPháptrongnguyênbản)làmộtcâutrongbàiQuốctếca.(ND)

[112] Có lẽ ở đâynói về tác phẩmLeviathan của triết gia AnhThomasHobbes(1588-1679).Hobbesđềxuấtxâydựngmôhìnhxãhộiconngườidựatrênkhếướcxãhội;trongxãhộiđóquyềnlực tuyệtđối trao vào taymột sốngườiđược lựa chọnđểkhắcphụctìnhtrạnghỗnloạnmỗingườichốnglạinhữngngườikhác.(ND)

[113]V.V.Rozanov(1856-1919):triếtgiatôngiáo,nhàphêbìnhvănhọc,nhàvănchính luậnNga.Ôngnổi tiếngvìnhiềuquanđiểmgây tranh cãi. Cuối đời, tronghoàn cảnh rối loạn ởnướcNga,ônglâmvàocảnhđóikhát,khôngcóphươngtiệnđểsống,phảisốngnhờvàonhữngmónquàngẫunhiêncủanhiềuđộcgiảvànhữngbạnbègiấutên.

OttoWeininger(1880-1903):triếtgiavànhàtâmlíhọcngườiÁo.TácphẩmGiớitínhvàtínhcáchcủaônggâynhiềutranhcãi.

D.H.Lawrence(1885-1930):nhàvăn,nhàthơ,họasĩnổitiếngngườiAnh.(ND)

[114]HenrydeMontherlant(1895-1972):nhàvănPháp.(ND)

[115]Agape là tìnhyêucósắc thái thệước,đượcnhữngngườiKitôgiáodùngđểchỉtìnhyêucủaThượngđếđốivớiloàingười,cũngnhưtìnhyêucủaconngườiđốivớiThượngĐế.CáctriếtgiaHiLạpdùngtừagapeđểchỉtìnhyêuhônnhânđốilậpvớiphilialàtìnhyêucósắctháibạnbè.(ND)

[116]Tristan và Isolda làmột câu chuyện cổ về tình yêu, đượcnhàsoạnnhạcR.Wagner(1813-1883)dựngthànhvởnhạckịch(opera)nổitiếng.(ND)

[117]TruyềnthuyếtHiLạp:thầnnhânandrogynebaogồmđànông và đàn bà trong bản thân, bị thần Zeus trừng phạt xẻ đôithành loài người, gồmđàn ông và đàn bà riêng biệt. Tình yêueros là hợp nhất của hai nửa ấy. Nhiều dân tộc khác cũng cótruyềnthuyếttươngtự.(ND)

[118]Concupiscentia(tiếngLatintrongnguyênbản).(ND)[119] Теургично trong nguyên bản (thuật ngữ gốc Hi Lạp

theurgy).(ND)[120]ÉmileFaguet (1847-1916):nhàphêbìnhvănhọcvànhà

sửhọcngườiPháp.(ND)[121]KairoslàtừngữcổHiLạp,cónghĩalàmộtthờikhắcđúng

lúc,maymắn,mộtthờikhắcởvàogiữa,khôngxácđịnh,màởđócómộtđiềugìđặcbiệtxảyra.(ND)

[122]PaulJohannesTillich(1886-1965):nhàthầnhọcTinlànhvàtriếtgiangườiMĩgốcĐức.(ND)

[123]ChiliástừgốcHiLạpchỉniềmtinvềvươngquốcngànnămtuổi của Thượng Đế và các tín đồ chân chính trên trần gian.ThuậtngữthườngápdụngchocáchọcthuyếtKitôgiáothờisơkì.(ND)

[124]Côngbốtrêntạpchí“Путь”,1936, j50c.3-26.Bảndịchđược thực hiện dựa trên ấn phẩm điện tử

http://www.vehi.net/berdyaev/chelovek.html[125] Nguyên bản: “In die Mitte der Welt habe ich Dich gestellt,

damit Du frei nach allen Seiten Umsehen zu halten vermoegest underspoehest, wo es Dir behabe. Nicht himmlisch, nicht irdisch, nichtsterblichundauchnichtunsterblichhabeichDichgeschaden.DennDuselbst nachDeinemWillenundDeinerEhredein eigenerWerkmeisterundBildner sein undDich aus demStoffe, derDir zusagt, formen, sostehtesDirfrei,aufdieuntersteStutederTierweltherabzusinken.DochkannstDudichaucherhebenzudenhoechstenSphaerenderGottheit”.

[126]PicodellaMirandola(1463-1494):triếtgiaÝthờikìPhụchưng,tácgiảcủadiễntừnổitiếng“DiễntừvềPhẩmgiácủaconngười”(đượccoilàtuyênngôncủathờiPhụchưng),thểhiệnnộidungcủachủnghĩanhânvăn.(ND)

[127]Nguyênbản:“Nulleautrereligionquelachretiennen’aconnuque l’homme est la plus excellente creature et enmeme temps la plusmisrable.”

[128]Nguyênbản:“Nunsiehe,Mensch,wieDubistirdischunddannauch himmlisch in einer Person vermischt, und traegest das irdische,unddannauchdashimmlischeBildineinerPersomunddannbistDuaus der grimmigen Quaal und traegest das hoellische Biid an Dir,welchesgruenetinGottesZornausdemQuellderEwigkeit”.

[129]M.Scheler(1874-1928):triếtgiaduytâmĐức,mộttrongnhữngngười đặt cơ sở chonhận thức triết lí nhânhọc, giá trịluận,xãhộihọc.(ND)

[130]Paracelsus(1493-1541):nổitiếnglúcđươngthờinhưmộtthầythuốcvớicáchchữabệnhđặcbiệt.Ôngđưaraquanniệmconngườilàmộttiểuvũtrụphảnánhlạitấtcảcácyếutốcủađạivũtrụ.(ND)

[131] V.I.Nesmelov (1863-1920): triết gia tôn giáongườiNga.

(ND)[132] K. Barth (1886-1968): nhà thần học người Thụy Sĩ theo

chủ nghĩa Calvin, một trong những người sáng lập phép biệnchứngthầnhọc.(ND)

[133] Антропоцентризм (anthropocentrism) học thuyết xemconngườilàtrungtâm.(ND)

[134] Антропоморфизм (anthropomorphism) thuyết nhânhình.(ND)

[135] I. Kireevsky (1806-1856), A. Khomyakov (1804-1860): lànhữngtriếtgiatôngiáoNga,đồngsánglậptràolưuSlavianophil(giữbảnsắcSlave).(ND)

[136] M. Heidegger (1889-1976), K. Jaspers (1883-1969): cáctriếtgiahiệnsinhngườiĐức.CóthểthamkhảocuốnsáchTriếthọchiệnsinhcủatácgiảTSTrầnTháiĐỉnh,NXBVănhọc2005,đểhiểuthêmvềhaitriếtgianàycũngnhưtriếthọchiệnsinhnóichung.(ND)

[137]TriếthọccủaThomasAquinas,nhàtưtưởngKitôgiáothếkỉXIII.(ND)

[138]S.Bulgakov(1871-1944):triếtgiaNga,nhàthầnhọc,giáosĩGiáohộiChínhthốnggiáo.(ND)

[139]GrigoryNissky(335-394?):triếtgia,nhàthầnhọc,vịgiámmụcKitôgiáo.(ND)

[140]TheodorHaecker(1879-1945):nhàvăn,nhàphêbìnhvănhóangườiĐức.(ND)

[141] J. Maritain (1882-1973): triết gia, nhà thần học ngườiPháp.(ND)

[142]W.Stern(1871-1938):nhàtâmlíhọcvàtriếtgiaĐức.(ND)[143] Le Senne (1882-1954): triết gia duy tâm Pháp, đại diện

chochủnghĩatâmlinhhiệnsinh.(ND)[144] E. vonHartmann (1842-1906): triết gia Đức sáng lập ra

“triếthọcvôthức”.(ND)[145]Khíchấtvũtrụ-đấtđặc(космо-теллургическаястихия)

trongquanniệmcủaBerdyaevlàkhíchấtdựatrênvôthứcgắnvớiđờisốngcủavũtrụvàtráiđất.(ND)

[146]HansLeisegang(1890-1951):triếtgiaĐức.(ND)[147]Trong triếthọcAristotle,entelecheiacónghĩa lànội lực

chứađựngtrongnómụcđíchvàkếtquảmộtcáchkhảthể,giốngnhưnộilựckhiếnchoquảhồđàocóthểmọcthànhcây.(ND)

[148] Ecclesiast - Người truyền giảng Kinh Thánh(Ecclesiastes),thườngámchỉSalomon.(ND)

[149]MartinBuber (1878-1965): triết giangười Israel sinh tạiÁo.(ND)

[150]мемацсморцяtrongnguyênbản.(ND)