CCOORRPPUUSS CCSSAARRIIAANNUUMM

WWOOJJNNAA AALLEEKKSSAANNDDRRYYJJSSKKAA

EEddyyccjjaa kkoommppuutteerroowwaa:: wwwwww..zzrrooddllaa ..hhiissttoorryycczznnee..pprrvv..ppll

MMaaii ll :: hhiissttoorriiaann@@zz..ppll

MMMMIIVV

TTuummaacczzeenniiee ii oopprraaccoowwaanniiee::

-- EEuuggeenniiuusszz KKoonniikk -- WWaannddaa NNoowwoossiieellsskkaa -- KKoonniikkoowwaa

Wstp redniowieczne rkopisy dzie Gajusza Cezara, okrelane przez filologw jako Corpus Caesarianum (Zbir cezariaski), obejmoway nie tylko dziea bezsprzecznie jego autorstwa, jak Bellum Gallicum (Wojna gallicka) i Bellum civile (Wojna domowa), ale take trzy niewielkie rozmiarami dzieka trzech, rnicych si znacznie midzy sob poziomem intelektualnym, wyksztaceniem oraz wyrobieniem literackim, nieznanych z imienia autorw, ktre w okresie redniowiecza wszystkie przypisywano Gaju- szowi Cezarowi. Bd ten wynikn z braku zainteresowania Cezarem jako autorem ju u schyku staroytnoci, co doprowadzio w kocu do zupenego o nim zapomnienia.

Niewiele te wiedzia o tych trzech anonimowych autorach Gajusz Swetoniusz Trankwillus ktry przed 120 r. n.e. wyda swoje dzieo zatytuowane De vita Caesarum (ywoty Cezarw) jak to wyni- ka z rozdziau tej pracy powiconego Boskiemu Juliuszowi (Divus Julius, 56): Pozostawi [Cezar przyp. E.K.] take pamitniki swoich czynw z wojny galickiej i domowej z Pompejuszem. Co do opisu wojen: w Aleksandrii, Afryce i w Hiszpanii, autorstwo ich jest niepewne. Jedni przypuszczaj, e s one dzieem Opiusza, inni e Hircjusza, ktry uzupeni ostatni i nie dokoczon ksig pamitnikw o wojnie galickiej" (prze. J. Niemirska-Pliszczyska).

Wspomniany Hircjusz w uzupenionym przez siebie zakoczeniu Wojny gallickiej Cezara podaje: [...] podjem si wyjtkowo trudnego zadania: sprawozdanie naszego Cezara powizaem sprawozdaniem nieporwnywalnym z dawniejszymi i pniejszymi jego pismami, a jego ostatnie, nie dokoczone dzieo [chodzi o Wojn domow przyp. E.K.], doprowadziem od czasu wojny w Aleksandrii do koca, wprawdzie nie wojny domowej, ktrej kresu wcale nie widzimy, ale ycia Cezara" (b. Gall. VIII, Praef. 2). W tym samym Wstpie (Praefatio) Hircjusz pisze: [...] mnie nawet nie przypado w udziale, ebym uczestniczy w wojnie aleksandryjskiej i afrykaskiej, chocia przebieg tych wojen znany jest nam czciowo z opowiada Cezara".

Jednak Hircjusz nie dokoczy swej pracy, gdy zgin na pocztku 43 r. p.n.e. pod Mutyn, w czasie wojny z Antoniuszem, i zadanie to wykonali trzej, ju staroytnym nieznani z imienia autorzy.

Jeli wic chodzi o autorstwo Wojny aleksandryjskiej, to pod uwag mona bra jedynie wypowied Swetoniusza, e jest ono niepewne, oraz owiadczenie Hircjusza, e nie bra udziau ani w wojnie aleksandryjskiej, ani w afrykaskiej i nie wspomina o tym, by je opisa. Dlatego nie pozostaje nam nic innego, jak uzna, e autor Wojny aleksandryjskiej, ktry mia do dyspozycji bardzo dobre i do wyczer- pujce materiay rdowe, jest anonimem.

Tytu omawianego dziea nie jest w peni adekwatny do jego treci, poniewa odnosi si tylko do pierwszych trzydziestu trzech rozdziaw; w dalszych omiu rozdziaach, to jest do czterdziestego pierw- szego wcznie, traktuje on o dziaaniach wojennych na Wschodzie; w nastpnych szeciu rozdziaach, do czterdziestego sidmego wcznie, mamy opis dziaa wojennych w Illirii; z kolei siedemnacie rozdziaw, to jest do szedziesitego czwartego wcznie, dotyczy wydarze w Hiszpanii Dalszej; wreszcie czternacie ostatnich rozdziaw, to jest do kocowego, siedemdziesitego smego rozdziau, obejmuje kampani na Wschodzie, osobicie przez Cezara dowodzon, oraz jego powrt do Italii.

Tre poszczeglnych czci omawianego dziea przedstawia si nastpujco:

Dziaania wojenne w Aleksandrii i innych rejonach Egiptu (rozdz. 1-33)

Opis Aleksandrii wysiki Cezara, by opanowan przez niego cz oddzieli od reszty miasta znajdu- jcej si w rkach jego egipskich przeciwnikw i by zapewni sobie bezpieczne dostawy niebezpiecz- ne dla Cezara zarzdzenia nieprzyjaci obawy aleksandryjczykw, e Egipt moe sta si rzymsk prowincj Arsynoe kae zabi Achillasa, a dowodzon przez niego armi przekazuje Ganimedesowi niespodziane skaenie wody w zajtej przez Cezara czci miasta i zaniepokojenie z tego powodu

wrd onierzy Cezar skutecznie zaradza zagraajcemu niebezpieczestwu skaenia wody przez aleksandryjczykw do Cezara przybywa XXXVII legion morskie dziaania bojowe w pobliu Chersonensus aleksandryjczycy przygotowuj now flot bitwa morska w aleksandryjskim porcie bohaterska walka floty rodyjskiej aleksandryjczycy przypuszczaj atak na Faros oraz na groble, a take na jej drugi most Cezar z trudem ratuje si przed utoniciem w morzu Cezar odsya aleksandryjczykom ich krla bitwa morska w pobliu Kanopus bohaterska mier Eufranora, dowdcy floty rodyjskiej pod Peluzjum przybywa Mitrydates Pergameski z posikami dla Cezara z Syrii i Cylicji bitwa w Delcie Nilu Cezar przybywa na odsiecz Mitrydatesowi Pergameskiemu sytuacja w obozie krlewskim Cezar udaremnia krlowi prb zastawienia puapki i przeprowa- dza ostateczny atak na obz krlewski cakowita klska krla i jego armii krl tonie podczas ucieczki w nurtach Nilu tryumfalny powrt Cezara do Aleksandrii aleksandryjczycy poddaj si Cezarowi Cezar osadza na tronie egipskim Kleopatr wraz z jej najmodszym bratem i zarazem mem Ptolemeuszem XV.

Dziaania wojenne na Wschodzie (rozdz. 34-41) Do Domicjusza Kalwinusa, namiestnika Azji, dochodz wiadomoci, e Farnaces zagarn Armeni Mn. i Kappadocj Domicjusz gromadzi wojsko pod Komanami i wyrusza do Armenii pod Niko- polis dociera do niego wiadomo, by natychmiast wysa posiki Cezarowi do Egiptu bitwa z Farna- cesem pod Nikopolis bohaterska walka XXXVI legionu klska i odwrt Domicjusza okrutna rozprawa zwyciskiego Farnacesa z ludnoci Pontu.

Dziaania wojenne w lllirii (rozdz. 42-47) Rozwane dziaania bojowe Kwintusa Kornificjusza Oktawiusz zostaje pozbawiony floty Gabi- niusz przybywa do lllirii i ponosi szereg poraek wycofuje si wrd cigych walk do Salony i tu wkrtce z wycieczenia umiera Watyniusz gromadzi w Brundyzjum flot i na jej czele rusza w pocig za Oktawiuszem bitwa morska opodal wyspy Taurydy pokonany Oktawiusz znajduje ratunek w ucieczce.

Dziaania wojenne w Hiszpanii Dalszej (rozdz. 48-64) Wrzenie w prowincji przeciw jej namiestnikowi Kwintusowi Kassjuszowi Longinusowi jego zabiegi, by zdoby popularno wrd wojska Longinus wymusza od ludnoci pienidze dla siebie otrzymuje od Cezara rozkaz przeprawienia si z wojskiem do Afryki zamach na ycie Longinusa w Kordubie Longinus krwawo rozprawia si ze spiskowcami bunt legionw przeciw Longinusowi Marcel- lus wodzem zbuntowanych oddziaw Longinus wycofuje si do Ulii cigany przez Marcellusa krl Bogudes przybywa z Afryki na pomoc Longinusowi Lepidus przybywa jako mediator z Hiszpanii Bliszej Longinus uzyskuje zgod na bezpieczne wycofanie si Longinus tonie razem ze swoim okrtem podczas burzy u ujcia Hiberusu.

Cezar osobicie prowadzi dziaania wojenne na Wschodzie (rozdz. 65-78)

Cezar przybywa do Syrii i tu dochodz go wieci o zamieszkach w Rzymie postanawia jednak zaprowadzi porzdek na Wschodzie przed powrotem do Rzymu przybywa do Cylicji przechodzi przez Kappadocj zjawia si w Komanach tu przebacza krlowi Dejotarusowi i udaje si do Pontu pertraktacje z Farnacesem, ktry czyni podstpne propozycje Cezar je odrzuca opis Zeli bitwa z Farnacesem cakowita klska Farnacesa powrt Cezara przez Gallogrecj i Bityni do prowincji Azji Cezar rozstrzyga spory terytorialne powrt Cezara do Italii.

Dziaania wojenne w Aleksandrii i w innych rejonach Egiptu

1. Cezar, z chwil wybuchu wojny w Aleksandrii, wezwa wszystk flot z Rodos oraz Syrii i Cylicji; ucznikw zada z Krety, a jazdy od krla Nabatejczykw1 Malchusa; kaza zewszd dostarcza machiny miotajce, przysya zboe, doprowadza posiki. Tymczasem dzi- ki robotom fortyfikacyjnym z kadym dniem rozrastay si umocnienia, a te wszystkie czci miasta, ktre wydaway si sabiej zabezpieczone, zostay wyposaone w daszki ochronne i szopy minerskie; nastpnie przez wyomy w budynkach2 przebijano si taranami do ssiednich zabu- dowa i o ile zostay one albo powalone w gruzy, albo si zdobyte, o tyle posuwano umocnienia do przodu. Aleksandria jest w duym stopniu zabezpieczona przed ogniem, gdy budynki nie maj spoje z drewnianych belek ani w ogle drewna i trzymaj si mocno dziki murom oraz sklepieniom, a pokryte s tynkiem lub polep3. Poniewa miasto byo podzielone na dwie czci, Cezar dokada jak najwicej stara, aby za pomoc obwarowa i podsunitych daszkw ochron- nych odci od reszty miasta ten jego skrawek, ktry by bardzo wski, gdy ograniczao go wciskajce si od poudnia bagnisko4; mia przy tym na uwadze po pierwsze to, aby dziaania wojenne byy podporzdkowane jednemu dowdztwu i planowi, a po drugie, aby mona byo popieszy z pomoc zagroonym oraz mie zapewnione wsparcie z drugiej czci miasta5, aby mie pod dostatkiem wody i paszy, z ktrych pierwszej nie mia wiele, drugiej nie mia wcale w zapasie; bagnisko za mogo obficie dostarcza zarwno wody, jak i paszy.

2. Aleksandryjczycy6 rwnie przystpili do swoich dziaa bez ocigania si i zwlekania. Rozesali bowiem na wszystkie strony, dokd sigay granice i zwierzchnictwo Egiptu, peno- mocnikw i agentw werbunkowych dla przeprowadzenia poboru wojska, zwieli do miasta wiel- kie iloci broni oraz machin miotajcych i sprowadzili niezliczone mnstwo zbrojnych. W miecie zaoono rwnie bardzo wielkie warsztaty zbrojeniowe. Ponadto uzbrojono dorosych niewolni- kw; codzienne wyywienie oraz od otrzymywali oni od majtniejszych wacicieli7. Dziki roz- mieszczeniu wszdzie owej masy zbrojnych, aleksandryjczycy czuwali nawet nad odlegymi partia- mi umocnie; kohorty weteranw, zwolnione od innych sub, trzymali w najludniejszych strefach miasta, aby mogli uy wieych si jako pomocy, w jakiej tylko dzielnicy toczyy si walki. Wszystkie ulice i zauki przegrodzili potrjn zapor (bya wzniesiona z czworoktnych ciosw kamiennych i miaa nie mniej ni czterdzieci stp8 wysokoci), a te partie miasta, ktre znajdo- way si niej, umocnili bardzo wysokimi wieami o dziesiciu kondygnacjach. Oprcz nich zbudowali inne, ruchome wiee o tylu kondygnacjach i na podoonych wakach przemiesz- czali je za pomoc lin i zwierzt pocigowych prostymi ulicami, do jakiej tylko trzeba im byo dzielnicy.

3. Miasto bardzo pracowite i nader zasobne dostarczao wszelakiego wyposaenia. Sami jego mieszkacy, ludzie uzdolnieni i bardzo inteligentni, z tak zrcznoci odtwarzali, co zoba- czyli jak my to robimy, i mogo si zdawa, e to wanie nasi naladowali ich prace; dokonywali take licznych usprawnie na wasn rk i w ten sposb jednoczenie swoich umocnie bro- nili, a naszym zagraali. A ich przywdcy w taki sposb podjudzali na naradach i zgromadze- niach: lud rzymski przyzwyczaja si z wolna do zamiaru zagarnicia naszego krlestwa. Przed kilkoma laty w Egipcie stacjonowa z wojskiem Aulus Gabiniusz9; tutaj wanie szuka ratunku podczas swej ucieczki Pompejusz10, a teraz zjawi si z wojskiem Cezar i nawet mier Pompeju- sza nie przeszkodzia mu w zatrzymaniu si u nas. Krlestwo stanie si rzymsk prowincj, jeli nie przepdzi si Cezara; naley popieszy si z tym, albowiem Cezar odcity burzliw o tej porze roku11 pogod nie bdzie mg otrzyma posikw zza morza12.

4. Tymczasem, jak ju podano13, doszo do rozdwikw midzy Achillasem14, ktry dowo- dzi oddziaami weteranw15, a Arsyno16, modsz crk krla Ptolemeusza17, i kiedy jedno zastawiao zasadzki na drugie i samo chciao zagarn najwysz wadz, Arsynoe dziki swoje- mu wychowawcy, eunuchowi Ganimedesowi18, ubiega Achillasa i kazaa go zabi. Po jego zabj-

stwie sama bez wsptowarzysza i opiekuna19 sprawowaa ca wadz; wojsko przekazaa Gani- medesowi. Ten zaraz po objciu dowdztwa zwikszy szczodro wobec onierzy; pozostae swoje obowizki peni rwnie gorliwie, jak poprzednio Achillas.

5. Niemal caa Aleksandria jest pena podkopw i ma cignce si od Nilu kanay, ktrymi sprowadza si wod do prywatnych domw, ta za z upywem czasu z wolna osadza si i oczyszcza. Waciciele tych domw i ich suba korzystaj z reguy z tej wody; albowiem ta woda, ktr niesie Nil, jest tak botnista i mtna, e wywouje wiele rozmaitych chorb; ale posplstwo i w ogle wszystka ludno z koniecznoci poprzestaje na niej, poniewa w caym miecie nie ma ani jednego rda. Jednake owa rzeka20 znajdowaa si w tej czci miasta, ktra bya w rkach aleksandryjczykw. Okoliczno ta nasuna Ganimedesowi pomys, e bdzie mona odci naszych onierzy od wody; ci bowiem, porozdzielani wedug ulic do strze- enia umocnie, korzystali z wody czerpanej z kanaw i ze studzien w prywatnych budynkach.

6. Ganimedes, gdy pomys w zosta zatwierdzony, przystpi do realizacji tego powanego i trudnego zadania. Istotnie, po zamkniciu podziemnych kanaw i po odciciu tych wszyst- kich czci miasta, ktre byy w jego rkach, kaza przetacza wielkie masy wody z morza za pomoc k z czerpakami i innych odpowiednich urzdze, wod t nieustannie przelewa ze swych wyej pooonych czci miasta do niszej czci zajtej przez Cezara. Z tej przyczyny w domach ssiadujcych z dzielnic Ganimedesa zaczto czerpa wod nieco bardziej son ni zwykle, co wywoao zdziwienie wrd ludzi, dlaczego tak si stao, jednake niezbyt sami sobie dowierzali, poniewa ludzie z dzielnic jeszcze niej od nich pooonych mwili, e woda, z ktrej korzystaj, ma jako i smak takie same, jak zawsze do tej pory; zaczto wic masowo porwny- wa te wody midzy sob i starano si przez kosztowanie rozpozna, w jakim stopniu rniy si one od siebie. Ale po krtkim czasie nie mona byo w ogle pi wody, ktra znajdowaa si bliej nieprzyjaciela, a woda z niszych rejonw okazaa si znacznie gorsza w smaku i jeszcze bardziej sona.

7. Gdy w taki sposb zostay rozstrzygnite wszelkie wtpliwoci, wszystkich onierzy Cezara ogarn tak wielki strach, i wydawao si im, e znaleli si w skrajnym niebezpieczestwie; i kiedy jedni zarzucali Cezarowi, e zwleka z wydaniem rozkazu wsiadania na okrty, drudzy bardziej obawiali si tego, e nie bd mogli zatai przed aleksandryjczykami przygotowa do ucieczki, poniewa znajdowali si w tak nieznacznej od nich odlegoci, e w razie natarcia i pocigu ze strony nieprzyjaciela nie uda si im wcale wycofa na okrty. Poza tym w zajtej przez Cezara czci miasta przebywao wielkie mnstwo mieszczan, ktrych Cezar nie usun z ich domostw, poniewa oni dla pozoru udawali, e s mu wierni i stwarzali wraenie, e zerwali ze swoimi pobratymcami; ale moim zdaniem gdyby utrzymywano, e aleksandryj- czycy ani nie s zdradliwi, ani nierozwani, to byoby to czcze gadanie; kiedy bowiem ma si mono zapozna rwnoczenie tak z tym ludem, jak i z jego charakterem, to wtedy nikt nie bdzie mie wtpliwoci, e jest to rodzaj ludzki najbardziej skonny do zdrady.

8. Cezar pocieszaniem i dodawaniem otuchy stara si pomniejszy strach swoich onierzy. Zarcza bowiem, e po wykopaniu studzien bdzie mona trafi na sodk wod, poniewa wybrzea morskie maj zgodnie z natur yy sodkiej wody. Jeli nawet wybrzee Egiptu swoimi waciwociami naturalnymi rnioby si jako od wszystkich innych wybrzey morskich, to przecie ze wzgldu na to, e Rzymianie swobodnie wadaj na morzu, a nieprzyjaciele nie maj floty21, nic nie stanie naszym na przeszkodzie w tym, e bd wyprawia si codziennie po wod bd z Paratonium22 po lewej stronie, bd z wyspy23 po prawej; niesprzyjajce wiatry nigdy nie wyklucz tych rejsw biegncych w przeciwnych kierunkach. O ucieczce niech nie zamylaj nie tylko ci, ktrzy piastuj pierwsze rangi, ale i ci, ktrzy o nic si nie troszcz prcz wasnego ycia. Gwnym teraz zadaniem jest wytrzymanie atakw nieprzyjacielskich na umocnienia; gdyby nasi opucili je, nie mogliby dorwna nieprzyjacielowi ani pozycyjnie, ani liczebnie. Ponadto wiele czasu i trudu wymaga zaadowanie si na okrty, zwaszcza z odzi; aleksandryjczycy przecie odznaczaj si wielk ruchliwoci oraz znajomoci terenu i zabudowy. Szczeglnie w razie zwycistwa, rozzuchwaleni wyprzedz naszych i zajm wyej pooone pozycje oraz zabudowa-

nia i przez to uniemoliwi naszym ucieczk na okrty. A zatem niech nasi zapomn o takim zamiarze, ale pomyl o tym, e bez wzgldu na wszystko musz odnie zwycistwo.

9. Po wygoszeniu tych sw do onierzy i podniesieniu wszystkich na duchu poleci centurionom, aeby poniechawszy innych robt, skupili uwag na kopaniu studzien i nie przerywali tych prac ani na jedn chwil, nawet w nocy. Wwczas wszyscy podjli si tego zadania i, ze wzmoonym zapaem do pracy, w cigu jednej nocy znaleli wielk ilo sodkiej wody. Tak wic w cigu krtkotrwaego trudu potrafili przeciwstawi si wymylnym urzdzeniom aleksandryjczykw i ich niezmiernym wysikom. Dwa dni pniej24 dobi do brzegw Afryki, nieco powyej25 Aleksandrii, XXXVII legion, sformowany z wzitych do niewoli onierzy Pompejusza, zaadowany przez Domicjusza Kalwinusa26 na statki razem ze zboem, uzbrojeniem, pociskami i machinami miotajcymi. Statki te, wskutek dmcego nieustannie przez wiele dni poudniowo-wschodniego wiatru, nie mogy osign aleksandryjskiego portu; ale w tym rejonie s znakomite miejsca do zarzucania kotwic. Poniewa statki te byy ju dugo unieruchomione na morzu i zaogom zacz doskwiera brak pitnej wody, posano popiesznym okrtem27 Cezarowi wiadomo o ich przybyciu. 10. Cezar, aby samemu zadecydowa, jakie jego zdaniem naleaoby obecnie podj dziaania, wsiad na okrt i caej flocie kaza pyn za sob; nie wzi ze sob nikogo z naszych onierzy28, poniewa nie chcia umocnie pozbawia obrocw, gdyby musia odpy- n nieco dalej. Kiedy przyby do tego miejsca, ktre nosi nazw Chersonensus29, i wysadzi na ld wiolarzy, by nabrali wody, niektrzy spord nich ruszyli na grabie nieco dalej od okrtw i zostali schwytani przez nieprzyjacielskich jedcw. Ci dowiedzieli si od nich, e Cezar osobi- cie przyby z flot i e na okrtach nie ma wcale onierzy. Dziki tej wiadomoci nabrali wiary, e los obdarzy ich znakomit sposobnoci do odniesienia sukcesu. Dlatego wic aleksandryj- czycy obsadzili piechot morsk wszystkie statki, jakie mieli gotowe do wypynicia, i zabiegli drog powracajcemu z flot Cezarowi. On jednake z dwch powodw nie zamierza podejmo- wa walki w tym dniu: po pierwsze, nie mia w ogle onierzy na okrtach, po drugie, dziao si to wszystko po dziesitej30 godzinie dnia i by zdania, e noc przysporzyaby wicej pewnoci siebie nieprzyjacioom, ktrzy mogli polega na swojej znajomoci warunkw terenowych; od- rzuca wic tak ostateczno, jak zagrzanie swoich do walki, poniewa wszelkie tego rodzaju dodawanie otuchy w okolicznociach, gdy nie mona dostrzec ani mstwa, ani tchrzostwa, nie jest do skuteczne. Z tych powodw Cezar kaza wycign na ld okrty, jakie tylko mona byo, w takim miejscu, gdzie jak si spodziewa nieprzyjaciele nie bd mogli podej. 11. Na prawym skrzydle Cezara, z dala od innych zajmowa pozycj jeden z okrtw rodyj- skich31. Nieprzyjaciele dojrzawszy go nie potrafili si powstrzyma i cztery ich okrty z pokadami oraz wiele bez pokadw rzuciy si do ataku na z wielk gwatownoci. Cezar zosta zmuszony do niesienia mu pomocy, by nie narazi si na haniebn porak w obliczu nieprzyjaciela, chocia uwaa, e gdyby co gorszego tym Rodyjczykom si przydarzyo, to sobie na to zasuyli. Bitwa rozgorzaa i Rodyjczycy przejawili w niej wielk zajado; celowali oni jak we wszystkich dotd bitwach w zrcznym manewrowaniu oraz mstwie, i w obecnej chwili te nie zawahali si wzi na siebie caego ciaru walki, aby nie zarzucono im, e to z ich wasnej winy poniesiono klsk. Dziki temu bitwa zakoczya si nad wyraz pomylnie. Jeden czterorzdowiec nieprzyjacielski zosta zdobyty, drugi zatopiono, dwa ogoocono z zaogi; po- nadto na innych okrtach wybito mnstwo piechoty morskiej. Gdyby noc nie przerwaa bitwy, to Cezar zawadnby ca flot nieprzyjacielsk. Po napdzeniu strachu nieprzyjacielowi t klsk Cezar, przy sabo wiejcym przeciwnym wietrze, sprowadzi na linach swoimi zwyciskimi okr- tami statki towarowe do Aleksandrii.

12. Klska ta do tego stopnia zaamaa aleksandryjczykw, zwaszcza gdy zobaczyli, i nie mstwem piechoty morskiej, ale biegoci eglarsk marynarzy zostali pokonani, e stracili wiar w to, aby mogli broni si ze swoich zabudowa, nawet z tych, ktre wznieli na wyej pooonych miejscach, i w obawie przed atakiem naszej floty na ld, pobudowali umocnie- nia z wszelakiego jakie mieli drewna budulcowego. Ale skoro Ganimedes zapewni ich na

zgromadzeniu, e on nie tylko zastpi nowymi te okrty, ktre zostay postradane, ale nawet powikszy ich liczb, wwczas aleksandryjczycy peni nadziei i ufnoci przystpili do naprawy starych okrtw i powicili si temu zadaniu ze wzmoon uwag i dbaoci. I chocia stracili w porcie32 i stoczniach wicej ni sto dziesi okrtw wojennych, nie porzucili myli o odbudowie swej floty. Zdawali sobie bowiem spraw, e Cezar nie bdzie mg dowozi posikw i zaopatrzenia, jeli sami bd nad nim growa flot; ponadto owi mieszkacy nadmorskiego miasta i wybrzea, ktrzy jako eglarze od dziecistwa mieli na co dzie do czynienia z morzem, pragnli wycign korzyci ze swoich moliwoci, jakie mieli dziki warunkom naturalnym i przyrodzonym uzdolnieniom, zwaszcza e pojmowali, ile potrafili dokona za pomoc malutkich statkw; przystpili przeto z caym zapaem do budowy floty.

13. U wszystkich uj Nilu byy rozstawione okrty stranicze dla cigania opat celnych. W tajnych dokach krlewskich znajdoway si stare okrty, ktrych od wielu lat nie uywano do eglugi. Aleksandryjczycy przystpili do ich naprawy, a okrty stranicze cignli do Aleksandrii. Brakowao wiose; zdejmowali wic dachy z portykw, gimnazjonw i budynkw publicznych; aty z nich posuyy za wiosa; w jednym wypadku pomagaa im wrodzona pomysowo, w innym zapasy nagromadzone w miecie. Zreszt nie przygotowywali si do dalekiej eglugi, ale widzc, e musi doj do walki w samym porcie, dostosowywali si do wymaga biecej chwili. W ten sposb w cigu kilku dni wystawili, wbrew wszelkim oczekiwaniom, dwadziecia dwa czterorzdowce i pi piciorzdowcw; do nich doczyli wiele mniejszych statkw bez pokadw i po wyprbowaniu zdatnoci kadego z nich przez wiosowanie w obrbie portu obsadzili je doborowymi onierzami i pod kadym wzgldem przygotowali si do walki. Cezar mia dziewi okrtw rodyjskich (z dziesiciu wysanych jeden podczas rejsu zaton u egipskich wybrzey), osiem pontyjskich, pi licyjskich i dwanacie z Azji. Midzy nimi byo sze piciorzdowcw, dziesi czterorzdowcw, pozostae nie osigay tej wielkoci i przewanie nie miay pokadw. Jednake Cezar po rozpoznaniu si nieprzyjacielskich zaufa swoim onierzom i te gotowa si do walki.

14. Kiedy ju doszo do tego, e kada ze stron bya pewna swoich si, Cezar opyn z flot Faros i ustawi swoje okrty na wprost nieprzyjaciela: na prawym skrzydle rozmieci okrty rodyjskie, a na lewym pontyjskie. Midzy nimi pozostawi przestrze na czterysta rzym- skich krokw", ktr uzna za wystarczajc do rozwinicia szyku bojowego okrtw. Za t lini rozlokowa reszt okrtw jako rezerw i dokadnie wskaza, za jak jednostk pierwszej linii ma si kady z rezerwowych posuwa i nie pomoc. Rwnie aleksandryjczycy wyprowadzili34 bez wahania swoj flot i ustawili w szyku bojowym: na przedzie ustawili dwadziecia dwa okrty, pozostae zajmoway jako rezerwa drug lini. Ponadto wzili ze sob wielk liczb mniejszych statkw z zapalajcymi pociskami oraz atwopalnymi materiaami, aby ju samo ich mnstwo, a take wrzawa i ogie wywoay wrd naszych przeraenie. Pomidzy obydwiema flotami rozcigaa si mielizna z wskim przejciem, naleca do afrykaskiego terytorium dlatego aleksandryjczycy twierdz, e poowa Aleksandrii ley w Afryce35 i obie strony do dugo wyczekiway, ktra z nich rozpocznie przepraw tym przejciem, bo oczywiste byo, e ci, ktrzy tam wejd pierwsi, znajd si w trudniejszym pooeniu zarwno podczas rozwijania floty, jako te gdyby przytrafio si im wiksze nieszczcie podczas odwrotu.

15. Okrtami rodyjskimi dowodzi Eufranor, ktrego ze wzgldu na zalety oraz dzielno naley postawi na rwni raczej z naszymi wsprodakami ni z Grekami. Ze wzgldu na powszechnie znan jego wiedz fachow oraz zalety charakteru Rodyjczycy wybrali go na na- czelnego dowdc floty. Kiedy on spostrzeg wahania Cezara, powiedzia: Przypuszczam Ceza- rze, i obawiasz si, e jeli odwaysz si wej z pierwszymi okrtami na te mielizny, to zosta- niesz zmuszony do walki pierwej, nim zdoasz rozwin reszt floty. Na nas zdaj t spraw: my wemiemy na siebie ciar walki i ty si na nas nie zawiedziesz dopki reszta okrtw si nie przeprawi. To, e nieprzyjaciel ju do dugo puszy si na naszych oczach, wywouje w nas rozgoryczenie i poczucie wielkiej haby". Wtedy Cezar doda mu otuchy i obsypa wszelkiego rodzaju pochwaami, a nastpnie da sygna do bitwy. Cztery okrty rodyjskie, ktre wypyny

poza mielizny, aleksandryjczycy okryli i zaatakowali. Wytrzymay one ten atak i rozwiny si w szyku bojowym umiejtnie i sprawnie; wysoki poziom wyszkolenia bojowego Rodyjczykw przejawia si w tym, e przy nierwnych liczebnie siach aden z okrtw rodyjskich nie ustawi si bokiem do nieprzyjaciela, e wiosa adnego z nich nie zostay zgruchotane, a ataki okrtw nieprzyjacielskich zawsze przyjmoway przodem. Tymczasem podpyny pozostae okr- ty. Wwczas z powodu ciasnoty przejcia odstpiono od owego mistrzowskiego manewrowania, a wynik caej bitwy zalea teraz od mstwa walczcych. I doprawdy nie byo nikogo w Aleksan- drii, zarwno spord naszych, jak i spord mieszczan, kto zaprztaby sobie gow czy to robotami fortyfikacyjnymi, czy walk, ale kady pieszy na najwysze dachy i zajmowa kade dogodne miejsce, skd mia mono patrze na widowisko, a przez mody i ofiary baga bogw niemiertelnych o zwycistwo dla swoich. 16. A jednak nastpstwa tej bitwy nie byyby bynajmniej takie same dla kadej ze stron. Jeliby bowiem nasi zostali rozbici i pokonani, nie mieliby dokd uciec ani na ldzie, ani na morzu, a jeliby zwyciyli, caa ich przyszo pozostaaby te niepewna; natomiast aleksan- dryjczycy, gdyby ich okrty odniosy zwycistwo, wszystko mieliby w swoich rkach, a jeliby zostali pobici, mogliby jednak nadal prbowa szczcia. Wydawao si to przykre i bolesne zarazem, e los caej kampanii, a take ocalenie wszystkiego wojska zaley od boju toczonego przez niewielk garstk onierzy; jeliby ktry z nich upad na duchu i osab w mstwie, pozostali te musieliby ulec, gdy nie mogliby walczy nawet o samych siebie. Cezar czstokro wyjania w minionych dniach swoim onierzom to wszystko po to, by zdawali sobie spraw z tego, e im powierzono ocalenie wszystkich. Kady wic, kto odprowadza swego wspto- warzysza z namiotu, przyjaciela czy znajomego, zaklina go, aby nie zawid oczekiwa jego i tych wszystkich, dziki opinii ktrych zosta wytypowany, by wzi udzia w tej bitwie. Tote nasi walczyli z takim zapaem, e aleksandryjczykom, chocia to ludzie zyci z morzem i obeznani z eglarstwem, nie pomoga fachowa biego i umiejtno ani nie przydaa si liczebna przewa- ga w statkach, ani te ich onierze, ktrych jako najdzielniejszych wybrali spord ogromnego mnstwa, nie mogli naszym dorwna w mstwie. W bitwie tej nasi wzili do niewoli jeden piciorzdowiec i jeden dwurzdowiec razem z onierzami i wiolarzami, trzy okrty zatopili, przy czym wszystkie nasze okrty pozostay bez uszczerbku. Reszta okrtw przeciwnika ucieka do znajdujcego si w pobliu miasta; tam aleksandryjczycy bronili si ze stanowisk na grobli i przylegych budynkw i nie pozwalali naszym podej bliej.

17. Aby podobne zdarzenia nie mogy si wicej powtrzy, Cezar postanowi za wszelk cen opanowa wysp36 oraz wiodc do niej grobl. A poniewa znaczna cz jego robt fortyfikacyjnych w miecie zostaa ukoczona, by pewny, e bdzie mg jednoczenie uderzy i na wysp i na miasto. Po powziciu tego planu wsadzi na mniejsze statki i odzie dziesi kohort legionistw, ponadto wyborowych lekkozbrojnych onierzy, a spord jedcw gallic- kich tylko tych, ktrych uzna za najodpowiedniejszych37; w celu rozdzielenia nieprzyjacielskich si zaatakowa krytymi okrtami drug cz wyspy, obiecujc wysokie nagrody temu, kto pierw- szy zdobdzie wysp. Obrocy Faros wytrzymali to pierwsze natarcie naszych, walczyli bowiem rwnoczenie z dachw zabudowa, a take z orem w rku bronili brzegu, ktry z powodu stromizny nie by dla naszych atwo dostpny, a z odzi i piciu okrtw wojennych bronili zrcznie i umiejtnie wskiego przejcia. Ale gdy tylko garstka naszych, po rozpoznaniu terenu i wymacaniu brodw, stana na brzegu, a za ni podeszli inni i wsplnie zaatakowali na paskim brzegu nieprzyjaci, wszyscy farytanie rzucili si do ucieczki. Odpdzeni, poniechali obrony portu, przybili do brzegu i przy osiedlu szybko zeszli z okrtw na ld, by broni zabudowa.

18. Ale take za tymi umocnieniami nie mogli si duej utrzyma, chocia ich zabudowania, jeli ju porwnuje si mae z duym, swoj konstrukcj byy do podobne do zabudo- wa Aleksandrii, a ich wysokie i poczone ze sob wiee zastpoway mur obronny; tymczasem nasi przybyli tu, nie majc ze sob ani drabin, ani faszyn, ani tego wszystkiego, co jest niezbdne podczas oblenia. Lecz strach pozbawia ludzi rozumu oraz rozwagi, a take poraa ich czonki; podobnie stao si wtedy. Ci spord nieprzyjaci, ktrym wydawao si, e mog sprosta

naszym na gadkiej rwninie, wpadli w panik z powodu ucieczki swoich. A gdy kilku z nich zostao zabitych, nie mieli odwagi utrzyma swoich stanowisk w budynkach na 30 stp wysokich i skakali z grobli do morza, a odlego omiuset krokw rzymskich do miasta usiowali przeby wpaw. Jednake wielu z nich dostao si do niewoli lub zostao zabitych; ogem liczba jecw wyniosa sze tysicy38. 19. Cezar zezwoli onierzom na grabie i kaza zburzy zabudowania. Stranic przy mocie znajdujcym si bliej Faros umocni i osadzi tam zaog39. Farytanie podczas ucieczki most ten opucili; drugiego mostu, wszego i znajdujcego si bliej miasta bronili aleksandryjczycy. Ale nastpnego dnia40 Cezar w podobny sposb zaatakowa i ten most, poniewa widzia, e zajcie ich obu pooy kres wszelkiemu wypywaniu nieprzyjacielskich okrtw z portu oraz niespodziewanym zbjeckim wypadom. I wkrtce cikimi pociskami miotanymi z okrtw, a take chmar strza odrzuci i zapdzi do miasta tych nieprzyjaci, ktrzy jako zaoga trzymali to stanowisko, a na ld wysadzi okoo trzech kohort, bo nie mona byo wicej z powodu ciasnoty w tym miejscu; pozostae odziay trzymay stra na okrtach. Nastpnie kaza umocni most od strony nieprzyjaciela, a przestrze pod ukow konstrukcj przytrzymujc most, gdzie znajdowa si przepust dla okrtw, wypeni kamieniami i w ten sposb zatarasowa. Po zakoczeniu tych robt przy pierwszym mocie adna d nie moga ju tdy przepyn. Gdy za rozpoczto roboty przy drugim mocie, wtedy wszystkie siy aleksandryjczykw wypady z miasta i zajy pozycj na nieco szerszej przestrzeni na wprost umocnie mostu i jednoczenie nieprzyjaciele ustawili przy grobli statki, ktre zwykli byli wyprawia popod mostami w celu podpalania naszych statkw transportowych. Nasi walczyli z mostu i grobli; aleksandryjczycy atakowali most z wolnej przestrzeni, ktra rozcigaa si na wprost niego, a z okrtw grobl.

20. Podczas gdy Cezar by zajty tymi dziaaniami i dodawaniem otuchy onierzom, znaczna liczba wiolarzy oraz onierzy piechoty morskiej wypada z naszych okrtw wojennych41 na grobl. Cz z nich porwaa ch przygldania si bitwie, cz za dza walki. Przystpili oni najpierw do odpdzenia nieprzyjacielskich statkw od grobli kamieniami i pociskami z proc, i odnosio si wraenie, e gradem pociskw wiele zdziaali. Ale gdy po stronie ich nieosonitego boku42 garstka aleksandryjczykw odwaya si zej z okrtw, nasi, jak pojawili si tu bez znakw bojowych, bez szyku i bez zastanowienia, tak samo zaczli na olep ucieka ku swoim okrtom. Aleksandryjczycy omieleni ich ucieczk coraz liczniej wypadali z okrtw i w tym zamieszaniu z jeszcze wiksz zajadoci cigali naszych. Jednoczenie ci z naszych, ktrzy pozostali na okrtach, zaczli popiesznie wciga trapy i odbija od grobli, aby nieprzyjaciele nie mogli zaj okrtw. Nasi onierze z tych trzech kohort stojcych na mocie i na przedzie grobli, ktrzy musieli wytrzymywa od czoa grad pociskw, gdy usyszeli za sob zgiek i zobaczyli ucieczk swoich, przerazili si zaistnia sytuacj. W obawie, by nie zostali od tyu okreni i nie odcito im dostpu do okrtw i w ogle moliwoci odwrotu, porzucili rozpoczte na mocie roboty fortyfikacyjne i w szalonym pdzie pucili si do okrtw. Cz z nich dopadszy najbliszych okrtw utona razem z nimi z powodu przecienia ich nadmiarem onierzy, inna cz si zatrzymaa, ale gdy si zastanawiaa, co naley czyni, zostaa przez aleksandryjczykw wybita; niektrym dopisao szczcie, gdy dotarli do gotowych do odpynicia okrtw i uszli cao; nieliczni, unisszy nad sob tarcze (dla ochrony przed pociskami) z desperack si woli dopynli do najbliszych okrtw. 21. Cezar, jak dugo to byo moliwe, stara si przez dodawanie otuchy zatrzyma swoich przy mocie i umocnieniu, ale sam te znajdowa si w takim samym jak oni niebezpieczestwie; gdy jednak spostrzeg, e wszyscy odstpuj, rwnie wycofa si na swj statek. Podajcy w lad za nim tum onierzy wtargn na statek i wskutek tego nie mona byo nim ani manewrowa, ani odbi od brzegu. Cezar przeczuwajc, e moe nastpi to, do czego rzeczywicie doszo, zeskoczy ze statku i wpaw dotar do stojcych opodal43 okrtw. Std sa na ratunek odzie swoim walczcym w wodzie o ycie onierzom i niektrych zdoa ocali. Natomiast jego wasny statek przeciony mas onierzy razem z nimi zaton. W bitwie tej Cezar straci okoo czterystu legionistw i nieco wicej onierzy piechoty morskiej oraz wiolarzy44.

Aleksandryjczycy wzmocnili stranic przy mocie silnymi obwarowaniami i licznymi machinami miotajcymi, usunli z morza pod ukiem mostu wrzucone kamienie i potem swobodnie korzy- stali z tego przepustu dla wyprawiania swoich statkw.

22. onierze nasi byli do tego stopnia dalecy od popadania w przygnbienie z powodu tej poraki, e peni zapau i podniecenia czynili znaczne postpy w zdobywaniu nieprzyja- cielskich umocnie. W codziennych starciach, przy kadej nadarzajcej si sposobnoci, gdy aleksandryjczycy rzucali si do ataku i dochodzio do walki wrcz, Cezar odnosi sukcesy dziki najlepszym chciom i arliwemu zapaowi swoich onierzy45; wszystkim znane sowa zachty Cezara nie mogy ju bardziej oddziaywa ani na ich wysiek przy robotach fortyfikacyjnych, ani na ich dz walki, gdy raczej naleao ich odstrasza i powstrzymywa od najbardziej ryzykow- nych star, ni zachca do walki. 23. Aleksandryjczycy widzieli, e sukcesy dodaj Rzymianom si, a poraki bodca, a w tej wojnie jak moglimy si domyla nie znali jakiej trzeciej moliwoci, dziki ktrej potrafiliby polepszy swoje pooenie. Wyprawili wic do Cezara posw czy to nakonieni przez przyjaci krla46, znajdujcych si w obozie Cezara, czy te wskutek wasnej, wczeniej podjtej decyzji zatwierdzonej przez krla za porednictwem potajemnych posacw, z prob, aby uwolni krla i pozwoli mu powrci do swoich. Powiedzieli, e cay lud, przeniknity odraz do wadzy krlewskiej tymczasowo sprawowanej przez dziewczyn47, a take niezwykle okrutnym panoszeniem si Ganimedesa, jest gotw postpowa tak, jak rozkae krl. Jeli za spraw krla uda si pozyska zaufanie i przyja Cezara, to adne zagroenie48 nie odstraszy i nie powstrzy- ma ludnoci przed poddaniem si Cezarowi. 24. Chocia Cezar dobrze pozna ten zdradziecki nard, ktry zawsze co innego ma na myli, a co innego okazuje, to jednak uzna za celowe wyrazi zgod na ich prob, poniewa wierzy, e jeli ich dania odzwierciedlaj w jaki sposb ich nastroje, to uwolniony krl dochowa mu wiernoci; jeli natomiast co bardziej odpowiadaoby charakterowi tego narodu chcieli mie krla jako wodza do prowadzenia wojny, to dla niego bdzie zaszczytniej i god- niej toczy wojn przeciw krlowi ni przeciw zgrai przybdw i zbiegych niewolnikw. Wobec tego zacz monitowa krla, aby zatroszczy si o odziedziczone po ojcu krlestwo, aby mia wzgld na pene chway miasto rodzinne, odraajco przez ruiny i zgliszcza zeszpecone, aby przede wszystkim przywoa do opamitania swoich poddanych, a w nastpstwie tego ocali ich, aby dochowa wiernoci ludowi rzymskiemu oraz jemu samemu, poniewa on tak bardzo mu zaufa, e posya go do uzbrojonych wrogw Rzymu; nastpnie uj swoj prawic prawic chopca, niczym dorosego49, i zacz si z nim egna. Ale krl, wychowany wedug najbardziej obudnych zasad, by nie odstawa przecie charakterem od swego ludu, pocz ze swej strony z paczem baga Cezara, aby go nie odprawia od siebie, nawet tron krlewski nie jest dla niego tak miy, jak widok Cezara. Cezar, otarszy zy chopca sam nimi wzruszony zapewni go, e rycho bdzie z nim razem, jeli on rzeczywicie tak myli, i odesa go do swoich50. Tymczasem krl, jak gdyby z klatki wypuszczony na wolno, z takim zapaem przystpi do dziaa wojennych przeciw Cezarowi, e zy, ktre tak wylewa podczas poegnalnej rozmowy byy jak si okazao zami radoci. Wielu legatw, przyjaci, centurionw i onierzy Cezara szczerze ubawio si tym, e w przewrotny chopiec zadrwi z nadmiernej dobroci Cezara. Jak gdyby Cezar uczyni to rzeczywicie jedynie pod wpywem dobroci, a nie kierowa si dalekowzrocznym planem! 25. Aleksandryjczycy spostrzegli, e po przybraniu sobie nowego wodza sami nie stali si silniejsi, a Rzymianie nie osabli; w dodatku byo im bardzo przykro, e ich onierze pozwalali sobie na drwiny z modocianego wieku oraz braku powagi krla. Widzc bezowocno wszystkich swoich dziaa i wobec rozchodzcych si pogosek, e do Cezara nadcigaj drog ldow znaczne posiki z Syrii i Cylicji wiadomo o tym jeszcze nie dotara do uszu Cezara postanowili przechwyci transport ywnoci, ktry pyn morzem do naszych. W tym celu rozmieciwszy na czatach w dogodnych punktach nieopodal Kanopus51 statki gotowe do wyjcia w morze, zastawili zasadzk na nasze okrty z dostaw. Gdy Cezar otrzyma o tym wiadomo,

kaza przygotowa i uzbroi ca swoj flot, a na jej czele postawi Tyberiusza Nerona52. W skadzie tej floty popyny okrty rodyjskie, a z nimi Eufranor, bez ktrego nigdy nie odbya si adna bitwa morska i kada zostaa szczliwie rozegrana. Ale los, ktry lubi sobie niekiedy zachowa na trudniejsze do zniesienia chwile tych, ktrych zazwyczaj wyrnia licznymi dowodami aski, teraz wanie, jako ten odmieniony w porwnaniu z dawniejszymi czasami, zacz przeladowa Eufranora. Kiedy nasze okrty podpyny pod Kanopus i obie floty, ustawione w szyku bojowym, stary si, Eufranor, zgodnie ze swoim wyczajem, pierwszy nawiza bitw nieprzyjacielski czterorzdowiec przedziurawi i zatopi. Ale gdy za daleko popyn w lad za ajbliszym okrtem nieprzyjacielskim, podczas gdy pozostae okrty Cezara zbyt wolno posuway si za Eufranorem, zosta okrony przez aleksandryjczykw. Nikt z naszych nie popieszy mu z pomoc czy to dlatego, e wszystkim zdawao si, e z jego dzielnoci i szczciem wojennym sam sobie da rad, czy to dlatego, e sami obawiali si o siebie. I tak oto ten, ktry jako jedyny spord wszystkich w tej bitwie znakomicie si sprawi, sam zgin razem ze swoim zwyciskim czterorzdowcem53. 26 Jeszcze na pocztku wojny aleksandryjskiej Cezar wysa Mitrydatesa Pergameskiego54 do Syrii i Cylicji w celu sprowadzenia posikw. By to czowiek znakomitego pochodze- nia, u siebie w ojczynie znany z dowiadczenia wojennego i mstwa, z Cezarem zaprzyjaniony i cieszcy si jego zaufaniem i szacunkiem. Dziki jak najlepszej woli tamtejszych miast, a take dziki wasnej energii szybko zgromadzi wielkie siy i prawie w tym czasie, drog ldow czc Egipt z Syri, nadcign z nimi pod Peluzjum55. Miasto owo, obsadzone siln zaog przez Achillasa ze wzgldu na dogodne warunki terenowe uwaa si bowiem, e cay Egipt zabezpieczaj, jak gdyby ryglami, od strony morza wyspa Faros, a od ldu Peluzjum Mitrydates niespodziewanie okry wielkimi wojskami, po zacitych walkach z liczn zaog, tego samego dnia56, w ktrym przyby, zarwno dziki liczebnoci swego wojska gdy na miejsce rannych i wyczerpanych mg posya wiee siy jako te dziki uporczywemu i wytrwaemu obleganiu, zdoby i osadzi tam swoj zaog. Std, po pomylnie stoczonej bitwie, popieszy ku Aleksandrii do Cezara. Dziki autorytetowi, jaki zazwyczaj towarzyszy zwycizcy, umierzy i doprowadzi do przyjacielskich stosunkw z Cezarem ludno wszystkich tych rejonw, przez ktre si posuwa57. 27 Niedaleko od Aleksandrii rozciga si bardzo znana w tych okolicach kraina, zwana Del- t58; nazw t otrzymaa od ksztatu greckiej litery, na pewnym bowiem odcinku rzeka Nil rozwidla si na dwa koryta i, tworzc midzy nimi stopniowo rozszerzajcy si obszar, wpada do morza w bardzo odlegych od siebie na wybrzeu miejscach. Gdy krl si dowiedzia, e Mitrydates zblia si do rejonu u nasady rozwidlenia Nilu, a zdawa sobie spraw, e bdzie on musia przeprawi si przez rzek, wysa przeciw niemu znaczne siy, ktrymi jak sdzi bdzie mg Mitrydatesa albo pokona i zniszczy, albo na pewno zatrzyma. Cho pragn bardzo pokona Mitrydatesa, to jednak uzna za wystarczajce, jeli go od Cezara odetnie i zatrzyma. Pierwsze oddziay krlewskie, ktre miay mono przekroczy w Delcie rzek i zabiec drog Mitrydatesowi, przystpiy popiesznie do bitwy, aby pozbawi uczestnictwa w zwycistwie oddziay posuwajce si w lad za nimi. Mitrydates, dziki swej roztropnoci oraz dziki brakowi rozwagi u aleksandryjczykw, wytrzyma ich natarcie w obozie obwarowanym z wielkim znawstwem, wedle naszego sposobu; ale gdy spostrzeg, e przeciwnicy podchodz do obwarowa nieostronie i zuchwale, zarzdzi wypad ze wszystkich bram i zabi wielk ich liczb. I gdyby reszta nieprzyjaci nie zdoaa si ukry dziki znajomoci tych stron, a czciowo nie wycofaa si na statki, na ktrych wszyscy przepynli rzek, zostaliby doszcztnie wytpieni. Skoro jednak ochonli troch z tego przeraenia, a podajce za nimi oddziay do nich doczyy, poczli ponownie atakowa Mitrydatesa.

28 Mitrydates wyprawi do Cezara goca, ktry przekaza mu wiadomoci o tych wydarze- niach. Rwnie krl dowiedzia si o tym wszystkim od swoich. Tak wic niemal jedno- czenie krl wyruszy, aby uderzy na Mitrydatesa, Cezar za, aby si z nim poczy59. Krl posuy si krtsz tras po Nilu, na ktrym mia wielk i gotow do walki flot. Cezar nie

chcia korzysta z tej samej drogi wodnej, by nie doszo na rzece do starcia midzy okrtami, lecz popyn okrnie morzem, o ktrym jak to ju podalimy 60 powiada si, e stanowi cz Afryki; a jednak z siami krla zetkn si wczeniej, zanim ten zdoa uderzy na Mitrydatesa i dziki temu Cezar poczy si ze zwyciskim Mitrydatesem i jego nienaruszonym wojskiem. Krl zaj ze swym wojskiem pozycje z natury obronne, poniewa znajdoway si wysoko ponad rozcigajc si na wszystkie strony rwnin; poza tym pozycje te byy z trzech stron osonite rnego rodzaju naturalnymi umocnieniami: z jednej strony przylegay do rzeki Nilu, z drugiej prowadziy po bardzo wysokim wzgrzu, stanowicym rwnoczenie cz obozu, z trzeciej otaczay je bagna. 29 Midzy obozem a tras przemarszu Cezara przepywaa wska, o wysokich brzegach rzeka, ktrej wody wleway si do Nilu, oddalona od obozu krlewskiego okoo siedmiu tysicy rzymskich krokw. Gdy krl si dowiedzia, e Cezar nadciga t drog, wysa nad t rzek ca konnic i doborowych, gotowych do walki lekkozbrojnych piechurw, aby uniemoli- wi Cezarowi przepraw i rozpocz z jej brzegw nierwn dla naszych walk z daleka mstwo bowiem nie miao tu adnych widokw na sukces, tchrzostwo za nie potrzebowao niczego si obawia. Tego rodzaju taktyka wzmoga rozgoryczenie naszych onierzy i jedcw, zwaszcza e ju tak dugo walczyli z aleksandryjczykami w nierozstrzygnitym dla obu stron boju. I oto w tym samym czasie grupa jedcw germaskich61, rozproszona w poszukiwaniu brodw na rzece, przeprawia si w miejscach, gdzie brzegi byy nisze, a legionici cili drzewa, ktre swoj dugoci dosigay obydwu brzegw, przerzucili je przez rzek, popiesznie przysy- pali i rzek przekroczyli. Natarcie ich tak dalece przerazio nieprzyjaci, e ca nadziej na ocalenie widzieli w ucieczce; ale na prno tylko garstce udao si podczas tej ucieczki zbiec do krla, a cae mnstwo pozostaych nasi prawie do szcztu wybili.

30 Po tym wspaniaym sukcesie zwyciski Cezar ruszy na obz krla62, poniewa sdzi, e jego niespodziane pojawienie si wywoa ogromne przeraenie wrd aleksandryjczy- kw. Ale gdy spostrzeg, e obz jest opasany mocnym waem i broni go jego naturalne usytu- owanie, a w dodatku ujrza na wale zwart mas zbrojnych, nie chcia, by jego onierze wym- czeni marszem i walk przystpowali do ataku na obz. Zatem w niewielkiej odlegoci od nieprzyjaciela rozoy si obozem. Nastpnego dnia63 zaatakowa stranic, ktr krl obwaro- wa w ssiedniej wsi nieopodal swego obozu i dla utrzymania jej w swych rkach poczy j szacami z umocnieniami swego obozu. Cezar zdoby j wszystkimi swoimi siami nie dlatego, by sdzi, e trudno byoby j zaj mniejsz liczb onierzy, ale dlatego, aby po napdzeniu tym sukcesem strachu aleksandryjczykom, natychmiast uderzy na obz krla. Tak wic nasi onie- rze w tym samym tempie, w jakim cigali uciekajcych ze stranicy do obozu aleksandryjczykw, podbiegli do obozowych obwarowa i ju z daleka rozpoczli bardzo zacieky bj. Nasi mieli mono uderzenia z dwu stron: z jednej, gdzie jak wskazaem64 by wolny dostp do obozu, i z drugiej, gdzie znajdowaa si niewielka przestrze midzy obozem a rzek Nilem. Tej strony, do ktrej by najatwiejszy dostp, broniy najlepsze siy aleksandryjczykw; najwiksze sukcesy w odpieraniu naszych i zadawaniu nam strat w rannych mieli ci z nieprzyjaci, ktrzy walczyli od strony Nilu, nasi znajdowali si tu bowiem pod ostrzaem z dwu przeciwlegych stron, poniewa byli ostrzeliwani od przodu z obwarowa obozowych oraz od tyu z rzeki, na ktrej stay liczne statki nieprzyjacielskie obsadzone procarzami i ucznikami. 31 Cezar widzia, e jego onierze mniej walczy ju nie mog, a mimo to robi niewielkie

postpy z powodu trudnoci terenowych. Ale oto zauway, e aleksandryjczycy opucili najwysz cz obozu, ktra z samej natury bya obronna i zbiegli na d do tego miejsca, gdzie toczya si bitwa, czciowo z chci wzicia udziau w walce, a czciowo dla przypatrywania si. Wyda wic rozkaz trzem kohortom, by obeszy obz i uderzyy na t najwysz jego cz. Na ich czele postawi Karfulenusa65, wyrniajcego si mstwem i dowiadczeniem wojennym. Gdy nasi dotarli do celu i wszczli zaarty bj z niewielk garstk obrocw tego umocnienia, aleksandryjczycy, wystraszeni wrzaw i walk z dwu przeciwlegych stron, zaczli w popochu biega po caym obozie. Ich popoch do tego stopnia podnieci zapa bojowy naszych, e niemal

jednoczenie ze wszystkich stron wdarli si do obozu i jego najwyej usytuowan cz pierwsi zajli onierze Karfulenusa; a gdy zbiegali stamtd, zabili w obozie mnstwo nieprzyjaci. Wielu aleksandryjczykw uciekajc przed miertelnym niebezpieczestwem, skakao tumnie z wau na t stron, ktra przylegaa do rzeki. Gdy pierwsi z nich, wskutek upadku z tak wysoka, pozabijali si ju w rowie umocnie, pozostali mieli atwiejsz ucieczk po ich ciaach. Wiadomo, e krl uciek z obozu i dosta si na jaki statek, ale zgin66 razem z toncym statkiem przeci- onym mas tych uciekinierw, ktrzy usiowali dopyn do najbliej znajdujcych si statkw.

32 Po tym radosnym i niespodziewanie szybkim sukcesie Cezar, pewny siebie z powodu wiel- kiego zwycistwa, pody z jedcami najkrtsz drog ldow do Aleksandrii i jako zwycizca wkroczy przez t cz miasta, ktra bya w rkach nieprzyjaci. I nie pomyli si wcale w swoich przypuszczeniach, e nieprzyjaciele, gdy tylko usysz o tej zwyciskiej bitwie, nie bd ju myle o dalszym prowadzeniu wojny. Po przybyciu na miejsce zebra plon godny jego mstwa i wielkoci ducha, caa bowiem rzesza mieszczan zoya bro, opucia umocnienia i odziana w takie szaty, w jakich bagalnicy zwykli doprasza si aski swoich panw, wysza na spotkanie Cezarowi niosc przed sob wszelkiego rodzaju przedmioty kultowe, ktrych wito- ci przebagiwano uraone i zagniewane serca krlw, i mu si poddaa. Cezar pocieszy ich i przyj pod swoj opiek, a nastpnie przez nieprzyjacielskie umocnienia wkroczy do swojej czci miasta wrd objaww ogromnej radoci ze strony jego onierzy; cieszyli si oni nie tylko z tak pomylnego przebiegu wojny oraz bitwy, ale take z jego jake szczliwego powro- tu67. 33 Kiedy Cezar zawadn Aleksandri i Egiptem, jako krlw ustanowi te osoby, ktre wyznaczy w testamencie68 Ptolemeusz69, zaklinajc w nim lud rzymski, aby nikomu nie pozwoli zmieni jego ostatniej woli. Poniewa sprawujcy wadz krlewsk starszy z chopcw zagin70, Cezar przekaza tron krlewski modszemu z chopcw oraz starszej z dwu crek, Kleopatrze71, ktra dochowaa Cezarowi wiernoci i pozostawaa pod jego opiek; modsz Arsyno72, w ktrej imieniu jak podalimy73 tak niegodziwie rzdzi przez dugi czas Gani- medes, postanowi z terytorium krlestwa usun, aby pod wpywem skonnych do buntu ludzi nie wyniky znowu wiee zatargi, zanim zdoa okrzepn z upywem czasu wadza tych dwojga krlw. Ze sob zabra VI legion weteranw, reszt wojska74 pozostawi w Aleksandrii, aby moga wzmocni si wadza obojga krlw, ktrzy nie zdoali zyska ani przywizania swoich poddanych, poniewa dochowali wiernoci Cezarowi, ani te ugruntowanej przez czas powagi, poniewa dopiero przed kilkoma dniami zostali osadzeni na tronie. Jednoczenie by zdania, e autorytet naszego pastwa oraz dobro publiczne wymagaj tego, aby ci oboje krlowie, jeli wytrwaj w wiernoci, mieli dziki naszej zaodze zapewnione bezpieczestwo, jeli za okazali- by si niewdzicznikami, to przez t nasz zaog zostan utrzymani w ryzach. Po takim upo- rzdkowaniu i zaatwieniu wszystkich spraw sam wyruszy do Syrii75.

Dziaania wojenne na Wschodzie (grudzie 48 r.) 34 Podczas tych wydarze w Egipcie, do Domicjusza Kalwinusa76, ktremu Cezar powierzy zarzd nad Azj i ssiednimi prowincjami77, przyby krl Dejotarus78 z prob, aby zabroni Farnacesowi79 zagarnia i pustoszy Armeni Mniejsz80, bdc jego krlestwem oraz Kappado- cj81 krlestwo Ariobarzanesa82, jeeli nie zostan uwolnieni od tej plagi, to nie bd mogli speni jego polece, a take wypaci przyobiecanych Cezarowi pienidzy. Domicjusz nie tylko uwaa, e pienidze s niezbdne na pokrycie wydatkw zwizanych z wojn, ale by te zdania, e byoby to obelg dla ludu rzymskiego i dla zwyciskiego Gajusza Cezara, a take ujm dla niego osobicie, by krlestwa sprzymierzecw i przyjaci okupowa cudzoziemski krl. Natychmiast wyprawi posw do Farnacesa z daniem, aby odstpi od Armenii i Kappadocji i nie wystawia na prb uprawnie oraz majestatu ludu rzymskiego zaabsorbowanego wojn domow. Uznaw- szy, e to owiadczenie bdzie miao wiksz moc, jeli sam podejdzie bliej tych krain, uda si83 do swoich legionw i poprowadzi jeden z trzech, XXXVI, ze sob, a do Egiptu posa dwa

Cezarowi, zgodnie z jego pisemnym yczeniem84; jeden z nich85 nie zdy na czas walk o Aleksan- dri, poniewa zosta wyprawiony drog ldow przez Syrie. Gnejusz Domicjusz doczy do XXXVI legionu dwa legiony od Dejotarusa, ktre ten ju wiele lat temu wystawi i na rzymski sposb uzbroi i wyszkoli, a take wzi od niego piciuset86 jedcw i tylu te od Ariobarzane- sa. Do kwestora Gajusza Pletoriusza wysa Publiusza Sestiusza, aby przyprowadzi legion wysta- wiony w Poncie z popiesznie pozbieranych onierzy, a Kwintusa Patysjusza wyprawi do Cyli- cji, by sprowadzi oddziay posikowe. Wszystkie te wojska z rozkazu Domicjusza szybko zeszy si w Komanach87. 35 W tym czasie posowie przynieli odpowied od Farnacesa Kappadocj opuci, ale Armeni Mniejsz, ktr powinien by otrzyma jako dziedzictwo po ojcu, wzi w swoje posiadanie. W ostatecznoci spraw tego krlestwa zachowa jako otwart dla Cezara, gotw jest bowiem uczyni to, co on postanowi. Domicjusz zorientowa si, e Farnaces ustpi z Kappadocji nie z dobrej woli, ale z koniecznoci, poniewa atwiej mg broni ssiadujcej z jego krlestwem Armenii ni odlegej Kappadocji, a ponadto by przekonany, e Domicjusz nadcignie ze wszystki- mi trzema legionami, ale gdy dowiedzia si, e dwa z nich zostay wysane do Cezara, z jeszcze wiksz zuchwaoci zacz umacnia si w Armenii. Wwczas Domicjusz j si stanowczo do- maga, aby ustpi rwnie i z tego krlestwa; nie ma bowiem pod wzgldem prawnym rnicy midzy Kappadocj a Armeni i Farnaces niesusznie domaga si, aby sprawa ta, jako otwarta, zostaa odoona do przybycia Cezara; sprawa ta byaby otwarta tylko wtedy, gdyby pozostaa taka, jaka bya. Udzieliwszy takiej odpowiedzi, Domicjusz ruszy88 do Armenii z tymi siami, o ktrych napisaem89, i postanowi posuwa si grzystym terenem, albowiem od Pontu a do Koman cignie si wyniosy, pokryty lasami acuch grski, siga do Armenii Mniejszej i tworzy granic midzy Kappadocj a Armeni; niewtpliw dogodno tej marszruty widzia w tym, e w grzystym terenie nie mg zdarzy si jaki niespodziewany atak nieprzyjacielski, a oprcz tego rozcigajca si u podny tego grskiego acucha Kappadocj moga dostarczy obfitych zapasw ywnoci. 36 Tymczasem Farnaces wyprawia liczne poselstwa do Domicjusza, ktre prboway prowadzi rokowania w sprawie pokoju i przynosiy Domicjuszowi dary od krla. Domicjusz wszystkie konsekwentnie odrzuca i odpowiada posom, e dla niego najwaniejsz spraw jest przywrcenie godnoci ludowi rzymskiemu oraz krlestw jego sprzymierzecom. Po dugim i nieprzerwanym marszu Domicjusz dotar do Nikopolis90 w Armenii Mniejszej. Miasto owo rozciga si na rwninie, ale z dwu przeciwlegych stron zamykaj je wysokie gry znacznie od niego oddalone. W odlegoci okoo siedmiu tysicy krokw rzymskich od Nikopolis Domicjusz rozbi obz. Poniewa z tego obozu prowadzia do miasta droga przez wski i trudny do przeby- cia wwz, Farnaces rozmieci w zasadzce doborowych piechurw i prawie wszystkich jed- cw, kaza te rozpuci w tym wwozie wielk ilo byda, a wieniacy i mieszczanie mieli krci si po tej okolicy; byo to po to, aby Domicjusz nie podejrzewa adnej zasadzki, bo jeli przej- dzie ten wwz jako przyjaciel, to zauway tylko, e na polach roi si od byda i ludzi, tak jak to bywa przy nadejciu przyjaci; jeli jednak wkroczy jako wrg w nieprzyjacielskie granice, jego onierze rozbiegn si na grabie i wtedy zostan w rozproszeniu wybici. 37 Chocia Farnaces wyda takie zarzdzenie, to jednak wcale nie zaprzesta wyprawia posw do Domicjusza w sprawie pokoju i przyjani, poniewa wierzy, e takim postpowa- niem uda mu si atwiej go oszuka. Ale wprost przeciwnie, dla Domicjusza nadzieja na pokj staa si pretekstem do pozostania w tym obozie. Tak wic Farnaces straci na najbliszy okres sposobno do zaskoczenia Domicjusza i w obawie, by nie wysza na jaw jego prba zastawienia zasadzki, cign swoich do obozu. W zwizku z tym Domicjusz podszed nastpnego dnia bliej Nikopolis i nieopodal miasta zatoczy obz. Podczas gdy nasi byli zajci obwarowywaniem obozu, Farnaces ustawi szyk bojowy wedug swego wasnego systemu. Front bowiem tworzy zwyky, prosty szereg bojowy, ktrego skrzyda byy wzmocnione trzema rzdami oddziaw rezerwowych; dokadnie tak samo w prostych szeregach byy ustawione oddziay rezerwowe na tyach centrum, oddzielone od skrzyde z prawej strony i lewej dwiema lukami. Domicjusz ustawi cz wojska w szyku bojowym przed waem i ukoczy rozpoczte obwarowywanie obozu.

38 W najblisz noc Farnaces przechwyci gocw z pismami do Domicjusza o wydarzeniach w Aleksandrii. Dowiedzia si z nich, e Cezar znajduje si w powanym niebezpiecze- stwie i domaga si od Domicjusza, aby jak najrychlej wysa mu posiki, a sam przez Syri ruszy ku Aleksandrii. Farnaces, dowiedziawszy si o tym, uzna za zwycistwo ju sam moliwo gry na zwlok, gdy domyla si, e Domicjusz musi szybko odej. W zwizku z tym poprowadzi od miasta tam, gdzie jego zdaniem znajdowa si teren dla naszych najatwiej dostpny i najbardziej dogodny do stoczenia bitwy, dwa gbokie na cztery stopy rowy w niezbyt wielkiej od siebie odlegoci, a do tego miejsca, od ktrego postanowi nie wysuwa dalej swego szyku bojowego. Pomidzy takimi dwoma rowami zawsze ustawia szyk bojowy, ca za konnic rozmieszcza na skrzydach poza rowem; i tylko taki mg by z niej poytek, e liczebnoci przewyszaa nasz konnic. 39 Domicjusz by jednak bardziej zaniepokojony niebezpieczn sytuacj Cezara ni swoj wasn, a poniewa nie liczy na to, e uda mu si bez przeszkd wycofa w wypadku, gdyby teraz zacz zabiega o warunki, ktre poprzednio odrzuci, lub gdyby odszed bez powo- du, wic wyprowadzi wojsko w szyku bojowym z tego obozu lecego bliej miasta; legion XXXVI ustawi na prawym skrzydle, legion Pontyjski na lewym, legiony Dejotarusa skierowa do rodka szyku, pozostawi im jednake wski odcinek linii frontowej, reszt kohort rozmie- ci w rezerwie. W taki sposb ustawione po obu stronach szyki bojowe przystpiy do walki91.

40 Na dany jednoczenie z obu stron sygna ruszono do natarcia. Bitwa toczya si zawzicie i ze zmiennym szczciem. Kiedy bowiem XXXVI legion uderzy na krlewsk konnic poza rowem, tak pomylnie walczy, e podszed pod mury miasta, przekroczy rw i zaatakowa nieprzyjaci od tyu. Natomiast legion Pontyjski na drugim skrzydle nieco si cofn przed nieprzyjacielem, jednak mimo to usiowa obej i przekroczy rw, aby uderzy na odsonity bok nieprzyjaciela, ale ju podczas samego przekraczania rowu zosta zasypany gradem poci- skw i zniszczony. Legiony Dejotarusa za z trudem wytrzymay pierwsze uderzenie nieprzyja- cielskie. W wyniku tego zwyciskie siy krlewskie swoim prawym skrzydem i rodkiem szyku zwrciy si przeciw XXXVI legionowi. Ten jednake mnie stawi czoo uderzeniu zwyciz- cw, a nawet, mimo okrenia przewaajcymi siami nieprzyjacielskimi, walczy z nadzwyczajn przytomnoci umysu i w kolistym szyku wycofa si do podny gr; Farnaces, ze wzgldu na niedogodne warunki terenowe, nie chcia go tam ciga. Tak wic po cakowitym niemal wygu- bieniu legionu Pontyjskiego, zagadzie znacznej czci onierzy Dejotarusa, legion XXXVI utraciwszy nie wicej ni dwustu pidziesiciu onierzy, przedosta si na grzyste tereny. W bitwie tej polego kilku znakomitych i wspaniaych onierzy, sami ekwici rzymscy. Domicjusz po doznaniu tej klski zebra jednak resztki rozproszonego wojska i bezpiecznymi drogami przez Kappadocj wycofa si do Azji.

41 Farnaces, rozzuchwalony sukcesem oraz majc nadziej, e Cezara spotka to, czego mu yczy, z pomoc wszystkich swych wojsk zaj Pont92 i tam, jako zwycizca i wyjtkowo okrutny tyran, zapragn dla siebie zdoby pozycj nie mniej wysok, ni osign jego ojciec, ale ze szczliwszym kresem ycia93. Zagarn wiele miast, zagrabi mienie obywateli rzymskich i pontyjskich, a tym, ktrzy wyrniali si modoci i urod, wymierzy kar94 okrutniejsz ni mier. Po zagarniciu Pontu chepi si, e odebra nalene mu w dziedzictwie po ojcu krle- stwo, bez przeszkd z czyjejkolwiek strony.

Dziaania wojenne w lllirii (listopad 48 r. - stycze 47 r.)

42 W tym samym mniej wicej czasie nasi ponieli klsk w lllirii; prowincj t utrzymywali oni w cigu minionych miesicy pod wzgldem militarnym nie tylko bez ujmy, ale nawet chwalebnie. Tam bowiem zosta wysany latem95 z dwoma legionami kwestor Cezara Kwintus Kornificjusz w randze propretora96 i chocia dla wyywienia dwch legionw prowincja ta bya zbyt uboga, bo wyczerpay j wojny z ssiadami oraz wewntrzne spory97, to jednak on j odzy-

ska i obroni swoj przezornoci i czujnoci, poniewa bardzo dba o to, aby nigdzie za daleko i bez rozwagi si nie zapuszcza. Zdoby liczne warownie, ktrych dogodne pooenie znajdoway si na wzniesieniach kusio ich zaogi do wypadw na niziny w celach wojen- nych, i wyda je swoim onierzom na up, ktry cho skromny, to jednak przy tak beznadziejnym stanie gospodarczym prowincji by miy, zwaszcza e dziki mstwu zdobyty. Ponadto, gdy Oktawiusz98 w ucieczce po farsalskiej klsce Pompejusza skierowa si wraz z wielk flot ku illiryjskim wybrzeom, Kornificjusz wesp z nielicznymi okrtami Jadertynw99, ktrzy zawsze dochowywali szczeglnej wiernoci Rzeczypospolitej, rozproszy okrty Oktawiusza i zawadn nimi, tak e po przyczeniu okrtw zdobycznych do okrtw sojuszniczych mg walczy nawet na morzu. Gdy w bardzo odlegej stronie wiata zwyciski Cezar znajdowa si w pocigu za Gnejuszem Pompejuszem, otrzyma wiadomoci, e liczni jego przeciwnicy, zgromadziwszy resztki niedobitkw, ruszyli do Illirii, ssiadujcej z Macedoni. Wysa wic do Gabiniusza100 rozkaz na pimie, aby z niedawno sformowanymi legionami rekrutw uda si do Illirii, poczy swoje siy zbrojne z siami Kwintusa Kornificjusza i obroni prowincj, jeli bdzie jej zagraa jakie niebezpieczestwo; gdyby mona byo zapewni bezpieczestwo prowincji niewielkimi siami, niech doprowadzi legiony do Macedonii. Liczy si bowiem z tym, e dopki yje Gnejusz Pompejusz, cay ten kraj na nowo podejmie dziaania wojenne. 43 Gdy Gabiniusz przyby101 do Illirii zim w okresie zej pogody, albo liczy na to, e prowincja ta jest bogatsza, albo za wiele obiecywa sobie po wojennym szczciu zwyciskiego Cezara, albo zanadto ufa wasnemu mstwu i dowiadczeniu wojennemu, ktre mia mono niejednokrotnie sprawdzi w dziaaniach wojennych, przeprowadzajc pod wasn komend i dowdztwem powane i pomylnie zakoczone kampanie102, okazao si, e nie mg ani zna- le oparcia w zasobach tej czciowo zdewastowanej, czciowo nielojalnej prowincji, ani nie mg dowozi zaopatrzenia statkami drog morsk, gdy ze wzgldu na sztormow pogod trzeba byo przerwa eglug, zosta wic zmuszony tymi tak powanymi trudnociami do pro- wadzenia dziaa wojennych nie tak, jak chcia, ale jak musia. Kiedy wic z powodu niedostat- kw w zaopatrzeniu przychodzio mu w bardzo cikich warunkach atmosferycznych zdobywa warownie lub miasta, czsto ponosi poraki i w nastpstwie tego barbarzycy tak dalece nim pogardzali, e narzucili mu walk w szyku marszowym, kiedy wycofywa si do nadmorskiego miasta Salony103, zamieszkanego przez nader walecznych i wiernych obywateli rzymskich. Stra- ci w tej walce104 ponad dwa tysice onierzy, trzydziestu omiu centurionw i czterech trybunw wojskowych, z reszt wojska zdoa dotrze do Salony i tam, wyczerpany skrajnymi niedostatka- mi, po kilku miesicach zmar zoony chorob. Jego klski za. ycia oraz niespodziewana mier wzbudziy w Oktawiuszu wielk nadziej na zagarnicie tej prowincji; ale los, od ktrego bardzo wiele zaley podczas wojny, a do tego przezorno Kornificjusza oraz mstwo Watyniusza nie pozwoliy Oktawiuszowi wyzyska jego dogodnej sytuacji militarnej. 44 Watyniusz, ktry przebywa w Brundyzjum105, dowiedzia si o wydarzeniach w Illirii; Kornificjusz wzywa go czstymi pismami, by szed na pomoc tej prowincji. Jednoczenie doszo do jego uszu, e Marek Oktawiusz pozawiera ukady z barbarzycami i w wielu miej- scach oblega nasze garnizony osobicie z pomoc floty, a take z pomoc nieprzyjacielskich oddziaw pieszych. Chocia Watyniusz by powanie chory i osabiony organizm nie dorwny- wa zapaowi ducha, to jednak si woli przezwyciy fizyczne niedomagania oraz utrudnienia spowodowane zimow por i popiesznymi przygotowaniami. Poniewa sam mia w porcie nie- wiele okrtw, zwrci si pisemnie do Kwintusa Kalenusa106 w Achai, aby posa mu flot. Cigno si to wszystko zbyt dugo, a tymczasem zagroenie naszych, ktrzy z trudem przeciw- stawiali si naporowi Oktawiusza, zmuszao do szybkich decyzyj; kaza wic naoy ostrogi popiesznym statkom, ktrych byo do duo, cho rozmiarami niezbyt nadaway si do walki. Po doczeniu ich do okrtw wojennych, przez co uzyska liczebne powikszenie floty, obsadzi je wysuonymi onierzami, jakich mia wielu ze wszystkich legionw, a ktrzy w czasie przepra- wy wojska przez Cezara do Grecji pozostali jako chorzy w Brundyzjum, i wyruszy do Illirii107. Spord nadmorskich miast, tych, ktre zdradziy i podday si Oktawiuszowi, cz odbi, a cz, jeli z uporem trway przy swojej decyzji dochowania wiernoci Oktawiuszowi, omija i niczym

si nie wiza ani nigdzie si nie zatrzymywa, ale stara si jak najszybciej dopa samego Oktawiusza. Kiedy Oktawiusz od ldu i od morza oblega Epidaurus108, gdzie staa nasza zaoga, Kalenus swoim pojawieniem si zmusi go do przerwania oblenia i w ten sposb uratowa nasz zaog. 45 Gdy Oktawiusz dowiedzia si, e flota Watyniusza skada si w znacznej czci z po- spiesznych statkw wiosowych, pewny swojej floty zatrzyma si koo wyspy Taurydy109; w tym kierunku pyn cigajcy go Watyniusz, nie dlatego by wiedzia, e Oktawiusz tam si zatrzyma, ale wychodzi z zaoenia, e naley go ciga w miar, jak on si posuwa do przodu. Kiedy Watyniusz prawie zblia si do Taurydy ze swoimi rozproszonymi przez burzliw pogod okrtami, nagle dostrzeg pyncy na niego z naprzeciwka okrt ze spuszczonymi do poowy masztu rejami110, obsadzony zbrojn zaog. Gdy go tylko zauway, kaza natychmiast podci- gn agle, opuci reje, onierzom chwyci za bro i, podnisszy w gr sygnaow flag bojow111, da znak, aby najbliej pynce za nim okrty zrobiy to samo. Znienacka zaskoczeni watynianie sposobili si do starcia, a gotowe do walki okrty Oktawiusza jeden po drugim wypyway z portu. Obie strony ustawiy si w szyku bojowym, przy czym Oktawianie growali wzorowym regulaminowo porzdkiem, watynianie natomiast zapaem do boju. 46 Poniewa Watyniusz widzia, e nie dorwnuje nieprzyjacielowi ani wielkoci statkw, ani ich liczebnoci, postanowi rozstrzygnicie bitwy zda na ask losu. Dlatego te pierwszy ruszy do ataku swoim piciorzdowcem na czterorzdowiec samego Oktawiusza. Kie- dy Oktawiusz z bardzo wielk odwag i szybkoci ruszy przeciw niemu na wiosach, okrty ich zderzyy si dziobami tak gwatownie, e okrt Oktawiusza zama dzib i nadzia si drewnia- nym kadubem na dzib okrtu Watyniusza. Bitwa toczya si zajadle take w innych miejscach, ale najbardziej zawzicie cierano si w pobliu obu wodzw, poniewa kady stara si nie pomoc swojemu wodzowi, wskutek tego na niewielkiej przestrzeni morza rozgorzaa zaarta walka wrcz. Im czciej nadarzaa si sposobno walczenia na sprzonych ze sob okrtach, tym bardziej brali gr watynianie; nie wahali si oni przeskakiwa z podziwu godnym mstwem ze swoich okrtw na okrty wroga i tu, w jednakowych warunkach, dalece przewyszajc nie- przyjaciela dzielnoci zwyciali. Czterorzdowiec samego Oktawiusza poszed na dno, nadto nasi zagarnli wiele okrtw, a wiele przedziurawionych ostrogami zatono; onierze piechoty morskiej Oktawiusza czciowo zostali wybici na okrtach, czciowo zginli w morzu. Sam Oktawiusz zdoa dosta si na d, a kiedy zbyt wielu na niej si schronio, d zatona, ale Oktawiusz, chocia ranny, dotar wpaw do swojego myoparonu112, ktry go zabra. Gdy noc przerwaa bitw113, Oktawiusz rozwin agle i uciek podczas gwatownej burzy. W lad za nim popyno kilka jego okrtw, ktre przypadek ocali od zagady. 47 Natomiast Watyniusz kaza po odniesionym zwycistwie zatrbi do odwrotu i z wszystkimi swoimi cao zachowanymi okrtami wpyn do tego samego portu, z ktrego wyru- szya do bitwy flota Oktawiusza. W bitwie tej zagarn jeden piciorzdowiec, dwa trjrzdowce, osiem dwurzdowcw oraz wielu wiolarzy Oktawiusza. Nastpny dzie spdzi tam na napra- wie wasnych i zdobycznych okrtw, trzeciego dnia uda si na wysp Iss114, poniewa domyla si, e Oktawiusz schroni si tam podczas ucieczki. Leao na niej miasto115 w tych stronach najznamienitsze i bardzo mocno z Oktawiuszem zwizane. Gdy Watyniusz tam przyby, miesz- kacy miasta pokornie mu si poddali, i od nich si dowiedzia, e Oktawiusz razem z kilkoma niewielkimi statkami uda si przy pomylnym wietrze w kierunku Grecji, aby stamtd pody na Sycyli, a nastpnie do Afryki. I tak oto w bardzo krtkim czasie Watyniusz odnis wspania- e zwycistwo, odbi prowincj, odda j Kornificjuszowi i przepdzi flot przeciwnikw z zatok wybrzea illiryjskiego, a nastpnie powrci zwycisko do Brundyzjum, nie ponisszy strat ani w wojsku, ani we flocie.

Dziaania wojenne w Hiszpanii Dalszej (kwiecie 48 r. - luty 47 r.)

48 Przez cay ten okres, kiedy Cezar oblega pod Dyrrachium116 Pompejusza, pod Starym Farsalus117 odnis szczliwe zwycistwo118, w Aleksandrii toczy walki119 w wielkim nie- bezpieczestwie, ktre w pniejszych pogoskach uroso do jeszcze wikszego, w Hiszpanii przebywa jako propretor Kwintus Kassjusz Longinus120 z zadaniem utrzymania Prowincji Dal- szej. Wzmg on powszechn wrogo do siebie czy to z powodu swego charakteru, czy to z powodu nienawici, ktr powzi do owej prowincji, gdy jeszcze jako kwestor zosta podstp- nie zraniony. Oczywicie by przekonany, e prowincja odpowiada mu wzajemnie takim samym uczuciem, co mia mono zauway bd na podstawie wasnego dowiadczenia, bd na podstawie rozlicznych oznak i dowodw ze strony tych, ktrzy z trudem t wrogo ukrywali. Z tego powodu niech prowincji pragn wynagrodzi sobie przychylnoci wojska. Tak wic cign wojsko na jedno miejsce, przyobieca onierzom po sto sestercw i wkrtce, kiedy w Luzytanii121 zdoby miasto Medubryg122 oraz gry Hermiskie123, dokd schronili si medu- brygeczycy, i w nastpstwie tego zosta tam obwoany imperatorem, kaza wypaci onierzom po sto sestercw. Ponadto przyzna poszczeglnym osobom wiele znacznych nagrd; wprawdzie wyrnienia te zapewniay mu na krtko przychylno wojska, jednake z wolna i niepostrzee- nie osabiay surow karno wojskow.

49 Kassjusz Longinus, po rozmieszczeniu legionw na leach zimowych124, uda si do Kor- duby125dla sprawowania sdw, a poniewa pozaciga tam dugi, postanowi je spaci przez bardzo dotkliwe obcienie prowincji podatkami; i jak wymaga nawyk szafowania pie- nidzmi, szczodrobliwo jest tylko pozornie usprawiedliwion wymwk dla poszukiwania dal- szych rde finansujcych to szafowanie. Majtni ludzie otrzymywali wic nakazy dostarczenia Longinusowi pienidzy, a on nie tylko pozwala, aby mu je przynoszono, ale nawet to wymusza. Do grona ludzi majtnych doczano, dla pozoru, take biedakw, a imperator zarwno prywatnie, jak i urzdowo nie uchyla si i nie stroni od jakiegokolwiek rodzaju zysku, czy to wielkiego i rzucajcego si w oczy, czy bardzo skromnego i lichego. Kady, komu tylko mona byo przypisa jakie przewinienie, by natychmiast karany konfiskat mienia albo wcigano go na list oskaronych. W ten sposb do tych szkd i strat majtkowych docza si wielki niepo- kj wywoany grob procesu sdowego. 50 Poniewa Kassjusz Longinus jako imperator postpowa tak samo, jak postpowa nie- gdy jako kwestor, mieszkacy prowincji zaczli ponownie snu plany jego umiercenia. Ich nienawi wzmagali niektrzy spord jego zaufanych, oni bowiem, cho sami obracali si w owym towarzystwie zdziercw, mimo to te nienawidzili Kassjusza Longinusa, w ktrego imieniu dopuszczali si naduy, i to, co si im udao zrabowa, wpisywali na swoje dobro, a co zostao ju spacone lub co zostao oprotestowane, wpisywali na konto Kassjusza Longinusa. Zacign nowy, V legion. Ten zacig, a take wydatki na w dodatkowy legion zwikszyy tylko nienawi do Kassjusza Longinusa. Uformowa jazd z trzech tysicy jedcw i wyposay bardzo wielkim nakadem finansowym; prowincja nie miaa adnego wytchnienia.

51 W tym czasie Kassjusz Longinus otrzyma od Cezara126 pismo z poleceniem, aby przerzu- ci wojsko do Afryki i przez Mauretani127 przedosta si do granic Numidii128, poniewa Juba129 posa znaczne posiki Gnejuszowi Pompejuszowi130 i naleao si spodziewa, e pole jeszcze wiksze. Gdy otrzyma to pismo, ogarna go ogromna rado, poniewa nadarzaa si mu tak dogodna sposobno zaboru nowych prowincji oraz bardzo bogatego krlestwa. Osobi- cie wic uda si do Luzytanii, aby sprowadzi legiony i cign oddziay posikowe; zaufa- nym ludziom wyda polecenie, aby przygotowali zapasy zboa i sto okrtw, a take wyznaczyli i rozoyli danin pienin, by sprawy te nie wstrzymyway go po powrocie. Powrt jego by jednak szybszy, ni si wszyscy spodziewali, Kassjuszowi Longinusowi bowiem nie brakowao pracowitoci i rzutkoci, zwaszcza gdy czego chcia.

52 Zgromadzi wojsko na jednym miejscu i pod Kordub zatoczy obz. Wtedy na zgromadzeniu powiadomi onierzy, co ma z rozkazu Cezara uczyni i przyobieca im, e kade- mu z nich wypaci po sto sestercw, gdy przeprawi ich do Mauretanii, natomiast V legion pozostanie w Hiszpanii. Nastpnie, wprost z tego zgromadzenia, uda si do Korduby. Jeszcze tego samego dnia po poudniu, gdy poda do bazyliki131, niejaki Minucjusz Sylon, klient Lu- cjusza Racyliusza, ubrany po wojskowemu, poda Kassjuszowi Longinusowi pismo, jak gdyby z prob do niego, a nastpnie, niby czekajc na odpowied, szybko wsun si na zrobione mu przez Racyliusza miejsce zasania on bowiem sob bok Kassjusza Longinusa a gdy Kas- sjusz Longinus zwrci si w stron Minucjusza, ten chwyci go od tyu lew rk, a praw dwukrotnie ugodzi sztyletem. Na podniesiony przez niego krzyk wszyscy spiskowcy razem go zaatakowali. Munacjusz Flakkus przebi mieczem najbliej znajdujcego si liktora; po zabiciu go zrani legata Kwintusa Kassjusza132. Wwczas z takim samym zuchwalstwem przyszli w sukurs Munacjuszowi Flakkusowi, swemu rodakowi, Tytus Wasjusz i Lucjusz Mercellon, wszyscy bo- wiem pochodzili z Italiki133. Na samego Kassjusza Longinusa rzuci si Licyniusz Skwillon i zada mu kilka lekkich ran134.

53 onierze Kassjusza Longinusa popieszyli mu na ratunek, mia on bowiem zawsze przy sobie zbrojnych Beronw135 oraz wielu ponownie powoanych do suby weteranw. Za- mknli oni dostp innym spiskowcom, ktrzy pieszyli, by wzi udzia w zabjstwie; byli wrd nich te Kalpurniusz Salwianus oraz Maniliusz Tuskulus. Uciekajcego Minucjusza schwytano wrd ska znajdujcych si na jego drodze i doprowadzono do Kassjusza Longinusa, ktry tymczasem zosta zaniesiony do domu. Racyliusz ukry si w pobliskim domu swego przyjaciela i tam oczekiwa wiadomoci o tym, czy Kassjusz Longinus rzeczywicie zosta zabity. Lucjusz Laterensis by tak pewny tego, e przepeniony radoci wpad do obozu, by podzieli si dobr nowin z onierzami miejscowego pochodzenia, jako te z II legionu, o ktrych wiedzia, e szczeglnie nienawidzili Kassjusza Longinusa; onierski tum wynis go na trybuna i ogosi pretorem. I doprawdy kady, czy to urodzony w prowincji tej, jak onierze tubylczego legionu, czy to wskutek dugoletniego w niej pobytu sta si jakby tubylcem, a do nich zaliczali si onierze II legionu136, by jednej myli z ca prowincj, jeli szo o nienawi do Kassjusza Longinusa, legiony bowiem XXX i XXI, ktre Cezar przydzieli Kassjuszowi Longinusowi, zostay przed kilkoma miesicami zacignite w Italii, a V legion dopiero niedawno zosta sformowany tutaj w prowincji.

54 Tymczasem Laterensis otrzyma wiadomo, e Kassjusz Longinus yje. Bardziej go ona rozocia ni wystraszya. Szybko jednak ochon i uda si z odwiedzinami do Kassju- sza Longinusa. Na wiadomo o zamachu XXX legion ruszy do Korduby na pomoc swemu imperatorowi. Legion XXI uczyni to samo. W lad za nimi poszed V legion. Kiedy w obozie pozostay tylko dwa legiony, onierze II legionu w obawie, aby nie znaleli si w odosobnieniu, na ktrego podstawie bdzie si ocenia ich nastawienie, poszli za przykadem wymienionych legionw. Natomiast legion tubylczy trwa przy swojej decyzji i adnym straszeniem nie da si od niej odwie.

55 Kassjusz Longinus kaza uj tych, ktrzy zostali wymienieni jako zamieszani w przygotowany na jego ycie spisek. Przy sobie zatrzyma pi kohort XXX legionu, a reszt odesa z powrotem do obozu. Na podstawie zezna Minucjusza dowiedzia si, e w tym spisku uczestniczyli Lucjusz Racyliusz, Lucjusz Laterensis oraz Anniusz Skapula, czowiek bardzo wy- soko ceniony i wpywowy w prowincji, a jemu tak samo bliski, jak Laterensis i Racyliusz; tak dugo nie mg umierzy swego gniewu, dopki nie wyda rozkazu ich zgadzenia. Minucjusza wyda wyzwolecom na tortury, podobnie jak i Kalpurniusza Salwianusa, ktry zoy owiad- czenie, e uzupeni swoje zeznania oraz list spiskowcw, jak jedni przypuszczaj zgodnie z prawd, a jak niektrzy ualaj si pod przymusem. Takim samym torturom zosta poddany Lucjusz Mercellon. Wielu wymieni Skwillus. Kassjusz Longinus kaza ich straci, z wyjtkiem tych, ktrzy wykupili si pienidzmi. Na przykad z Kalpurniuszem po prostu ugodzi si na szedziesit tysicy sestercw, a z Kwintusem Sestiuszem na pidziesit tysicy. Jeeli ci,

ktrzy najciej zawinili, zostali skazani tylko na kar pienin, a wic zagroenie swego ycia oraz bl spowodowany ranami puci im w niepami za pienidze, to tym samym wykaza, e okruciestwo wspzawodniczyo w nim z chciwoci137.

56 Po kilku dniach Kassjusz Longinus otrzyma od Cezara pismo, z ktrego dowiedzia si, e Pompejusz zosta w bitwie138 rozgromiony, straci wojsko, a sam zbieg139. Gdy Kas- sjusz Longinus przeczyta o tych wydarzeniach, odczu zadowolenie pomieszane z gorycz; wia- domo o zwycistwie wywoywaa rado, skoczona za wojna kada kres samowoli waciwej takim czasom. Przeywa przeto rozterk, co ma wybra przykre rozczarowanie czy zadowo- lenie. Po wyleczeniu si z ran wezwa wszystkich, ktrzy wpacili pienidze na jego dobro i kaza im wcign je do ksig jako od niego poyczone; tym, na ktrych jak mu si wydawao naoy zbyt nisk danin, kaza uici wysz kwot. Ponadto zarzdzi pobr ekwitw rzym- skich; a gdy tych obywateli rzymskich zacignitych ze wszystkich korporacji140 oraz kolonii ogarn strach przed zamorsk sub wojskow, zaproponowa im wykupienie si od tej powinno- ci obywatelskiej. Byo to powane rdo dochodw, ale rodzio ono jeszcze wiksz nienawi do niego. Gdy zaatwi te sprawy, dokona przegldu wojska; legiony oraz oddziay posikowe, ktre mia odprowadzi do Afryki, wysa na miejsce przeprawy. Sam uda si141 do Hispalis142 na przegld przygotowanej dla niego floty i zatrzyma si tutaj na duej, aby zgodnie z ogoszonym przez niego w caej prowincji zarzdzeniem mogli stawi si u niego wszyscy ci, ktrzy nie zdyli wpaci naoonych na nich sum pieninych. Wezwanie to wszystkich bardzo zatrwoyo.

57 Tymczasem Lucjusz Tycjusz143, ktry by trybunem wojskowym w tubylczym legionie, po-wiadomi Kassjusza Longinusa, e legion ten, kiedy sta obozem w pobliu miasta Ilipy144, podnis bunt i, zabiwszy kilku centurionw, ktrzy nie chcieli zezwoli na samowolny odmarsz, odczy si od XXX legionu, razem z ktrym znajdowa si pod dowdztwem legata Kwintusa Kassjusza. Nastpnie zbuntowany legion popieszy w lad za II legionem, maszerujcym inn drog145 ku zatoce morskiej. Kassjusz Longinus na wie o tych wydarzeniach wyruszy noc z picioma kohortami XXI legionu i rankiem dotar do Newy146. Spdzi tam jeden dzie dla zapoznania si z sytuacj i nastpnie uda si do Karmony147. Gdy tutaj zeszy si legiony XXX i XXI, cztery kohorty V legionu i caa konnica, otrzyma wiadomo, e cztery kohorty, przymu- szone przez tubylczych legionistw, uday si razem z nimi do II legionu pod Obukul148 i tam si wszystkie poczyy, a na wodza wybray Marka Toriusza rodem z Italiki. Po szybko odbytej naradzie Kassjusz Longinus posa kwestora Marka Marcellusa14y do Korduby, aby utrzyma j we wadaniu, a do Hispalis legata Kwintusa Kassjusza. Po kilku dniach doniesiono mu, e zwizek obywateli rzymskich w Kordubie oderwa si od niego, a Marcellus czy to dobrowolnie, czy pod przymusem (rnie bowiem o tym podawano) przysta do zwizku kordubeczykw; dwie kohorty V legionu postpiy tak samo. Kassjusz Longinus wzburzony tym wszystkim zwin obz i nastpnego dnia przyby do Segowii nad rzek Singilis. Tam na zwoanej naradzie stara si wybada nastroje onierzy; dowiedzia si, e dochowaj mu cakowitej wiernoci, ale nie tyle ze wzgldu na niego, ile ze wzgldu na nieobecnego Cezara, i nie bd uchyla si przed jakimkolwiek niebezpieczestwem tak dugo, dopki dziki nim prowincja nie zostanie przywr- cona Cezarowi.

58 Tymczasem Toriusz przyprowadzi do Korduby legiony, ktre od pocztku mia przy so- bie150; aby nie powstao wraenie, e zarzewiem niezgody by buntowniczy charakter onierzy i jego samego zwaszcza gdy zorientowa si, e Kwintus Kassjusz Longinus cieszy si wikszymi wpywami dziki autorytetowi imienia Cezara usiowa przeciwstawi mu rw- nie potny autorytet i zacz publicznie ogasza, e chce odebra t prowincj dla Gnejusza Pompejusza151. By moe postpi tak z wrogoci do Cezara, a z przychylnoci do Pompejusza, ktrego imi wiele znaczyo u tych legionw, sucych kiedy pod Markiem Warronem152. Ale co zamierza, tego kady mg si jedynie domyla; w kadym razie Toriusz publicznie to okazywa, a jego onierze w ten sposb demonstrowali swoje nastawienie, e imi Gnejusza Pompejusza umiecili na swoich tarczach. Naprzeciw legionom Toriusza wyszed tumnie zwi- zek obywateli rzymskich nie tylko mczyni, lecz rwnie matki rodzin oraz dorastajcy

chopcy bagajc, aby nie wchodzili do Korduby jako nieprzyjaciele i nie rozgrabili jej, s bowiem na rwni ze wszystkimi przeciwni Kassjuszowi Longinusowi; prosz jednak, aby nie zmusza ich do wystpowania przeciw Cezarowi.

59 Bagania i zy tak wielkiego tumu zrobiy wraenie na wojsku. Zobaczyo ono, e do zwalczania Kassjusza Longinusa nie potrzeba imienia i autorytetu Gnejusza Pompeju- sza, e Kassjusz Longinus jest znienawidzony przez wszystkich zarwno cezarian, jak i pom- pejaczykw e ani zwizku obywateli rzymskich, ani Marka Marcellusa nie uda si nakoni do wystpienia przeciw sprawie Cezara. onierze usunli wic imi Pompejusza z tarcz, a Marcel- lusa, ktry owiadczy, e bdzie broni sprawy Cezara, wybrali na wodza i obwoali pretorem, poczyli si ze zwizkiem obywateli rzymskich i zatoczyli obz pod Kordub. Dwa dni pniej Kassjusz Longinus w odlegoci okoo czterech tysicy krokw rzymskich od Korduby, rozbi obz z lewej strony rzeki Betys, na wyniosym, widocznym z miasta miejscu; wysa pisma do krla Bogudesa153 w Mauretanii oraz do prokonsula Marka Lepidusa154 w Hiszpanii Bliszej, by w interesie Cezara jak najrychlej przybyli z pomoc jemu i prowincji. Sam za, niczym wrg, pustoszy pola kordubeczykw i pali ich zabudowania.

60 W zwizku z ohyd i nikczemnoci takiego postpowania legiony, ktre obray sobie Marcellusa na wodza, zeszy si do niego i prosiy, aby poprowadzi je do bitwy i da im mono stoczenia walki pierwej, nim z tak wielk hab zostan na ich oczach do szcztu spusto- szone grabie, ogniem i mieczem przepikne i bardzo bogate posiadoci kordubeczykw. Chocia Marcellus by zdania, e podjcie walki byoby nader wielkim nieszczciem poniewa straty doznane zarwno przez zwycizc, jak i przez pokonanego dotkn samego Cezara to, mimo e do tego nie by upowaniony, przeprawi legiony przez Betys i ustawi je w szyku bojowym. Kiedy natomiast Kassjusz Longinus wystawi szyk bojowy na wysoko pooonych po- zycjach przed swoim obozem, Marcellus pod pozorem, e przeciwnik nie zechce zej na rwni- n, nakoni swoich onierzy, by wycofali si do obozu. Zacz wic wycofywa wojsko. Wtedy Kassjusz Longinus, zaatakowawszy konnic, w ktrej mia znaczn przewag, a wiedzia, e Marcellus jest w niej saby, zabi na brzegach rzeki wielu wycofujcych si legionistw z tylnej stray Marcellusa. Kiedy wskutek tych strat okazao si, ile niebezpieczestw i szkd kryje w sobie przeprawa przez rzek, Marcellus przenis swj obz za rzek Betys i kada ze stron czsto wyprowadzaa legiony do bitwy; jednake z powodu trudnoci terenowych do walki nie dochodzio. 61 Marcellus mia przewag w oddziaach pieszych, byy ,to bowiem legiony weteranw wy- prbowane w wielu bojach. Kassjusz Longinus za ufa bardziej wiernoci anieli mstwu swoich legionw. Gdy wic obozy stany naprzeciw siebie, a Marcellus zaj dogodne pozycje dziki stranicy, z ktrej mia mono niedopuszczania kassjaczykw do wody, Kassjusz Lon- ginus w obawie, by nie zosta zamknitym swego rodzaju obleniem na obcym i wrogim mu terenie, noc wyszed cichaczem z obozu i popiesznym marszem155 pody do Ulii156, ktr uwaa za wierne sobie miasto. Tam zatoczy obz tak cile poczony z murami miejskimi, e zarwno przez naturaln obronno Ulia bowiem ley na wysokim wzgrzu jak i przez same umocnienia miejskie by ze wszystkich stron zabezpieczony przed obleniem. Marcellus ruszy w lad za nim i rozbi, jak mg najbliej Ulii, swj obz naprzeciw jego obozu. Po rozpoznaniu miejscowych warunkw naturalnych stwierdzi, e z koniecznoci znalaz si w takiej sytuacji, jakiej sobie bardzo yczy: eby ani nie prowadzi dziaa bojowych gdyby nadarzya si jednak ku temu sposobno nie mgby oprze si wzburzonym onierzom ani te nie pozwo- li Kassjuszowi Longinusowi na dalekie wypady, by wiele innych miast nie musiao cierpie tego, co ju wycierpieli kordubeczycy. Po rozmieszczeniu w dogodnych punktach stranic i objciu robotami fortyfikacyjnymi caego obwodu miasta, zamkn obwarowaniami Uli i Kassjusza. Jeszcze przed ukoczeniem tych robt Kassjusz Longinus odesa ca swoj konnic; uwaa, e bdzie ona mu przydatna wwczas, gdy nie pozwoli Marcellusowi na zaopatrywanie si w pasz i ywno, natomiast mogaby sta si powanym obcieniem, jeli przez oblenie zamknita i przez to nieuyteczna bdzie przejada niezbdne dla onierzy zapasy zboa.

62 W kilka dni po otrzymaniu pisma Kwintusa Kassjusza Longinusa krl Bogudes przyby z wojskiem. Do legionu, ktry ze sob przyprowadzi, doczy wiele hiszpaskich kohort posikowych, bo jak to podczas wewntrznych niesnasek zwyko si zdarza tak i wwczas niektre plemiona w Hiszpanii popieray spraw Kassjusza Longinusa, ale wikszo sprzyjaa Marcellusowi. Bogudes podszed z wojskiem pod zewntrzne umocnienia Marcellusa. Obie strony prowadziy ze sob zawzite starcia i, jak to niejednokrotnie bywa, los czsto przenosi zwyci- stwo z jednej strony na drug; jednake nigdy nie udao si wyprze Marcellusa z jego umocnie.

63 Tymczasem pod Uli nadcign z Bliszej Prowincji Lepidus z trzydziestoma picioma kohortami legionowymi oraz wielk liczb konnicy i innego rodzaju oddziaw posiko- wych z zamiarem, by bez jakiejkolwiek stronniczoci zaagodzi spr midzy Kassjuszem Longi- nusem a Marcellusem. Marcellus, gdy ten nadszed, zda si na niego bez wahania i z ufnoci mu si podporzdkowa; Kassjusz Longinus odwrotnie trzyma si w swoich umocnieniach, czy to dlatego, i uwaa, e ma wiksze prawa ni Marcellus, czy te dlatego, i obawia si, e przeciwnik swoj ulegoci ju pozyska wzgldy Lepidusa. Lepidus rozoy si obozem pod Uli i dziaa w porozumieniu z Marcellusem. Wyda zakaz prowadzenia dziaa bojowych; zachca Kassjusza Longinusa do wyjcia z obozu i rczy mu swoj opiek w kadej sprawie. Kassjusz Longinus dugo si waha, co powinien uczyni i czy moe zaufa Lepidusowi, a kiedy spostrzeg, e nic nie wyjdzie z jego zamierze, jeeli bdzie trwa przy swoim postanowieniu pozostania w obozie, zada, aby umocnienia zostay zniszczone, a jemu pozwolono na swobod- ne odejcie. Nie tylko zostao zawarte zawieszenie broni, ale ju prawie zosta ustanowiony pokj; zamykajce Kassjusza Longinusa umocnienia zostay zrwnane z ziemi i zaogi cigni- te z posterunkw; wwczas oddziay posikowe krla Bogudesa uderzyy na t stranic Marcel- lusa, ktra znajdowaa si najbliej krlewskiego obozu, czego si nikt nie spodziewa nie wtpiono bowiem, e wrd tych wszystkich zaskoczonych znajdowa si rwnie Kassjusz Lon- ginus i wielu onierzy tam pado. Gdyby bitwa ta nie zostaa szybko przerwana interwencj oburzonego Lepidusa, doszoby do powaniejszych strat.

64 Gdy Kassjusz Longinus mia ju woln drog, Marcellus z Lepidusem poczyli swoje obozy, a nastpnie obaj jednoczenie udali si razem ze swoimi wojskami do Korduby, Kassjusz Longinus wyruszy do Karmony. Prawie rwnoczenie przyby Treboniusz157, by jako prokonsul obj w zarzd prowincj. Gdy Kassjusz Longinus dowiedzia si o jego przybyciu, rozmieci na leach zimowych legiony, ktre mia ze sob oraz konnic; sam, zabrawszy po- piesznie cae swoje mienie, pody do Malaki158 i tam, w nieodpowiednim dla eglugi okresie, wsiad na okrt, aeby jak to sam rozgasza nie zosta wydany Lepidusowi, Treboniuszo- wi i Marcellusowi; a jak powiadali jego przyjaciele, aeby nie przechodzi z nadweronym autorytetem przez t prowincj, ktrej znaczna cz od niego odpada, zdaniem innych nato- miast, aeby owe pienidze nagromadzone podczas niemajcych kresu grabiey nie dostay si w czyjekolwiek posiadanie. Wyruszy w pomyln, jak na zimowe warunki pogod, ale by nie eglowa noc, wpyn do rzeki Hiberusu159. Chocia pniej pogoda staa si bardziej burzliwa, on jednake uwaa, e moe kontynuowa swoj eglug bez wikszego ryzyka i skierowa si przeciw falom morskim wdzierajcym si do ujcia rzeki, a gdy w samym ujciu nie mona byo z powodu silnego prdu rzecznego manewrowa okrtem ani utrzyma go w prostej pozycji wskutek ogromnych fal morskich, zgin razem z toncym okrtem160.

Cezar osobicie prowadzi dziaania wojenne na Wschodzie (czerwiec - sierpie 47 r.)

65 Cezar przyby z Egiptu do Syrii161 i ci, ktrzy dotarli tu do niego z Rzymu, zapoznali go z tym, o czym pisano mu w korespondencji ze stolicy, e w Rzymie wieloma sprawami zarzdza si le i szkodliwie, adn dziedzin administracji pastwowej nie zawiaduje si jak naley oraz dochodzi do niebezpiecznych zaburze162 wskutek niezgody trybunw ludowych, e

w konsekwencji pogoni za zaszczytami i pobaliwoci trybunw wojskowych oraz tych, ktrzy stoj na czele legionw163 wiele dzieje si wbrew tradycji i regulaminowi wojskowemu, co sprzyja rozlunieniu surowej dyscypliny. Chocia Cezar widzia, e to wszystko wymaga jego obecnoci, jednak uzna za waniejsze, by te prowincje i krainy, do ktrych przyby, mg opuci tak uporzdkowane, aby byy wolne od wewntrznych tar, rzymskie normy i zasady prawne przyjy za swoje i nie yy w strachu przed zewntrznymi wrogami. Mia nadziej, e szybko upora si z tym wszystkim w Syrii, Cylicji i w Azji, poniewa prowincje te nie ucierpiay od adnej wojny; widzia, e wicej trudnoci czeka go w Bitymi i w Poncie164. Sysza bowiem, e Farnaces nie opuci Pontu, i nie spodziewa si, e zechce go opuci, poniewa niezmiernie wzbi si w py- ch po zwyciskiej bitwie, ktr stoczy z Domicjuszem Kalwinusem165. W czasie pobytu niemal we wszystkich znaczniejszych miastach przyzna dobrze zasuonym osobistociom w imieniu wasnym i pastwa odznaczenia, zapozna si z zastarzaymi sporami i wyda w zwizku z nimi orzeczenia; ssiadujcych z prowincj krlw, samowadcw i ksit, wszystkich, ktrzy przyby- li, przyj pod swoj opiek i, po naoeniu na nich obowizku strzeenia i bronienia prowincji, odprawi ich jako szczeglnie oddanych przyjaci zarwno jego, jak i ludu rzymskiego.

66 Po kilku dniach pobytu w tej prowincji postawi na czele legionw oraz Syrii swego przy- jaciela i zarazem krewnego Sekstusa Cezara166, a sam razem z flot, z ktr przyby, uda si do Cylicji167. Do Tarsu168, bdcego najsilniej umocnionym i niemal najznamienitszym mia- stem w caej Cylicji, zwoa przedstawicieli wszystkich miast tej prowincji. Po zaatwieniu wszyst- kich spraw prowincji oraz ssiednich pastw duej tam si nie zatrzyma, poniewa pragn ruszy w drog i przystpi do dziaa wojennych; przeszed wic popiesznym marszem przez Kappadocj i po spdzeniu dwu dni w Mazace169 dotar do Koman z ich najstarsz i najwitsz w Kappadocji wityni Bellony, ktra w pojciu tamtejszego ludu cieszy si tak wielk czci, e kapan tej bogini uwaany jest za drugiego po krlu pod wzgldem godnoci, wadzy i znaczenia. Cezar t godno kapask przyzna bardzo szlachetnemu Likomedesowi, zrodzo- nemu z kappadockiego rodu krlewskiego, ktry upomina si o ow godno kapask na podstawie niewzbudzajcych najmniejszych wtpliwoci uprawnie, jednake na dugi czas za- wieszonych wskutek niepomylnego losu jego przodkw oraz zmiany dynastii170. Cz Armenii Mniejszej za przydzieli Ariaratesowi171, bratu Ariobarzanesa172, poniewa kady z nich obydwu dobrze zasuy si Rzeczypospolitej, ale eby sprawa nastpstwa tronu nie wzbudzaa niepo- koju u Ariaratesa lub on, jako dziedzic tronu krlewskiego, nie napawa niepokojem Ariobarza- nesa podporzdkowa Ariaratesa Ariobarzanesowi, ktrego mia pod swoj wadz i zwierzchnictwem. Sam natomiast kontynuowa rozpoczty rnarsz z tak sam jak poprzed- ni