UNIVERZITET U SARAJEVUINSTITUT ZA ISTRAIVANJE ZLOINA

PROTIV OVJENOSTI I MEUNARODNOG PRAVAS A R A J E V O

O S I E V R A T

- Zbornik radova sa naune i strune rasprave o knjizi BOSANSKI RAT Dobrice osia, odrane 3. maja 2012. godine u

Rektoratu Univerziteta u Sarajevu -

Sarajevo, 2013.

IZDAVA: Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu

ZA IZDAVAA: Prof. dr. Smail eki

UREDNIK: Dr. Fikret Beirovi

LEKTOR: Samija Rizvanovi

NASLOVNA STRANA: Sead Muhi

DTP: Sead Muhi

TAMPARIJA: tamparija Fojnica d.o.o.

TIRA: 200

------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------

O S I E V R A T

- Zbornik radova sa naune i strune rasprave o knjizi BOSANSKI RAT Dobrice osia, odrane 3. maja 2012. godine u

Rektoratu Univerziteta u Sarajevu -

7

S A D R A J

PREDGOVOR ..................................................................................11

POZDRAVNA RIJE I OTVARANJE NAUNE I STRUNE RASPRAVE O KNJIZI BOSANSKI RAT DOBRICE OSIA .........................................................................13

Akademik, prof. dr. Muhamed Filipovi, MARGINALIJE UZ JEDNU KNJIGU I UZ HISTORIJU NJENOG PISCA ...............15

Dr. Latinka Perovi, DOBRICA OSI O JOSIPU BROZU TITU SKICA ZA ISTRAIVANJE POLITIKOG I INTELEKTUALNOG ODNOSA ...................................................29

Sonja Biserko, SRPSKA ELITA I REALIZACIJA SRPSKOG NACIONALNOG PROGRAMA ....................................................83

Prof. dr. Smail eki, BOSANSKI RAT DOBRICE OSIA - (O)PRAVDANJE AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU I GENOCIDA NAD BONJACIMA .............171

Akademik, prof. dr. Ivan Cvitkovi, ZA IM OSI ALI? .......247

Akademik, prof. dr. Ljubomir Berberovi, O JEDNOJ KNJIZI, JEDNOM PISCU, JEDNOM TRUDU I JEDNOJ SVIJESTI ..255

Dragoljub Todorovi, DEMIJURG ZLA .......................................259

8

Prof. dr. Ismet Dizdarevi, ETNOCENTRIKI STAVOVI AKADEMIKA DOBRICE OSIA ............................................267

Dr. Esad Bajtal, PSEUDODNEVNIKE KONFABULACIJE DOBRICE OSIA .......................................................................285

Mr. sc. Muhamed S. Mujki, ZAPISI IZ MRTVOG DOMA (SRJ)DOBRICE OSIA O BOSANSKOM RATU ........................305

Prof. dr. efket Krci, OSIEVO PSEUDOKNJIKOPROIZVOENJE GENOCIDA ...................................................355

Prof. dr. Ismet Grbo, BOSANSKI RAT NIJE ZAVREN (JO JEDAN POKUAJ OIVLJAVANJA VELIKOSRPSKOG NACIONALIZMA IZ PERA (I GLAVE) DOBRICE OSIA) .....................................................................375

Prof. dr. Senadin Lavi, VELIKOSRPSKI ETNOCENTRIZAM DOBRICE OSIA .......................................................................381

Prof. dr. Sran Vukadinovi, INTELEKTUALNI SUNOVRAT U PERIODU BALKANSKOG NACIONALSOCIJALIZMA I TRAUMA PROLOSTI ................................................................393

Dr. Fikret Beirovi, BOSANSKI RAT MEIN KAMPF DOBRICE OSIA .......................................................................407

Prof. dr. Jusuf iga, GLORIFICIRANJE LAI I LANI SADRAJ KNJIGE BOSANSKI RAT, AUTORA DOBRICE OSIA .....................................................447

9

Prof. dr. Enver Halilovi, DEJTONSKI MIROVNI SPORAZUM O BIH KAO SRPSKO-HRVATSKO RJEENJE .......................453

Prof. dr. Azem Koar, NEGIRANJE DRAVE BOSNE I HERCEGOVINE U BOSANSKOM RATU DOBRICE OSIA .......................................................................465

Prof. dr. Suad Kurtehaji, UBOJITO PERO DOBRICE OSIA .......................................................................489

Prof. dr. Muhamed estanovi, LIK I DJELO DOBRICE OSIA U KONTEKSTU ODGOVORNOSTI ZA ZLOIN PROTIV MIRA, ZLOIN GENOCIDA I DRUGIH TEKIH ZLOINA PROTIV OVJENOSTI I MEUNARODNOG PRAVA POINJENIH U BOSANSKOM RATU PROTIV DRAVE BOSNE I HERCEGOVINE I NAD BONJACIMA ..................497

Prof. dr. Delal Ibrakovi, PROIZVODNJA MITOVA NA MARGINAMA TUEG RATA .................................................511

Prof. dr. Demal Najetovi, OSVRT NA VELIKODRAVNI PROJEKAT, IDEOLOGIJU I KNJIGU DOBRICE OSIA BOSANSKI RAT ........................................................................523

Mr. Meldijana Arnaut-Haselji, DOBRICA OSI KREIRANJE LAI O BOSANSKOM RATU JE KOVANJE ORUJA BUDUIM GENERACIJAMA ....................................................537

10

Mr. Husejin Omerovi, BOSANSKI RAT DOBRICE OSIA -OZBILJNO UPOZORENJE DRAVI BOSNI I HERCEGOVINI..............................................................................563

Mujo Kafedi, DOBRICA OSI BEOGRADSKI GROBAR ISTINE ............................................................................................581

Bahrudin Bijedi, VREME LAI? .................................................589

Osman Sui, DOBRICA OSI - KREATOR VELIKOSRPSKE FAISTIKE IDEOLOGIJE .......................593

Elvedin Mulagi, OSVRT NA KNJIGU DOBRICE OSIA BOSANSKI RAT NEGIRANJE GENOCIDA NAD BONJACIMA I NASTAVAK KONTINUIRANOG RADA NA OIVOTVORENJU PROJEKTA VELIKA SRBIJA .............601

Dr. Izet Bijedi, POGOVOR NA KNJIGU DOBRICE OSIA BOSANSKI RAT ........................................................................609

11

PREDGOVOR

Drava Srbija i njena politika i nacionalistiko-nauna intelektu-alna elita i njeno politiko i vojno rukovodstvo godinama, decenijama i stoljeima, dakle, u kontinuitetu osmiljavaju, planiraju, organizuju i vode osvajaki rat protiv Bosne i Hercegovine, sa dva strateka cilja:

- prvi, teritorijalna ekspanzija proirivanje, zauzimanje i pripajanje teritorije Bosne i Hercegovine Srbiji, odnosno unitenje drave Bosne i Hercegovine, i

- drugi, zloin genocida nad Bonjacima, ukljuujui i njegovo negi-ranje, na bazi potpunog iskrivljavanja istine i falsifikovanja historijskih, politikih, drutvenih i vojnih injenica.

U realizaciji navedenih ciljeva dominantan uticaj ima intelektualna elita najugledniji srpski intelektualci iz raznih sfera nauke, koji svoju naunu misao i viziju objedinjuju i artikuliu institucionalno, svjetovno kroz SANU i duhovno preko Srpske pravoslavne crkve.

Jedan od njenih tipinih predstavnika je akademik Dobrica osi, koji je svojim dosadanjim djelima iznosio brojne i raznovrsne neis-tine, lai i falsifikate o Bosni i Hercegovini i Bonjacima. Jedno u nizu njegovih djela je BOSANSKI RAT, o kojem je, u organizaciji Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, 3. maja 2012. u Rektoratu Univerzi-teta u Sarajevu odrana nauna i struna rasprava, s ciljem da se, na bazi naunog prouavanja i naune analize, dijagnosticiraju neistine, falsifikati i lai Dobrice osia i ukae na viestrane i viestruke ne-gativne politike i nacionalne implikacije prema Bosni i Hercegovini kao dravi i Bonjacima kao narodu.

U naunoj i strunoj raspravi uestvovalo je 30 istraivaa, sa raz-nim drutvenim i naunim statusima iz Bosne i Hercegovine i svijeta.

Umjesto analitikog osvrta na podnijete referate i zajednikih uvod-nih i /ili zakljunih razmatranja, poto je u pitanju multidisciplinarni pristup naunom istraivanju, opredijelili smo se za autentino predsta-vljanje svakog referata pojedinano.

13

POZDRAVNA RIJE I OTVARANJE NAUNE I STRUNE RASPRAVE O KNJIZI BOSANSKI RAT DOBRICE OSIA

Dozvolite mi da vas u ime Instituta za istraivanje zloina protiv o-vjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i u svoje ime najsrdanije pozdravim i zahvalim to ste se odazvali naem pozivu za naunu i strunu raspravu povodom izlaska knjige BOSANSKI RAT, autora Dobrice osia. Naime, poziv za ovu raspravu nije u funkciji afirmacije i promocije navedenog djela, iako, naalost, neki bonjaki intelektualci i nakon genocida nad njihovim narodom, to doivljavaju i shvataju kao in vlastitog ponienja i uvredljivosti linim ueem u naunoj raspravi o Dobrici osiu i njegovom djelu. Ono je samo polazni osnov i podsticaj za analizu i naunu raspravu o ulozi, aktiv-nostima, djelovanju i odgovornosti Dobrice osia, jednog od vodeih srpskih ideologa i politiara, kao i svih drugih bitnih nosilaca (poje-dinaca i drave), u ostvarivanju projekta konanog rjeenja srpskog nacionalnog i dravnog pitanja tj. rat za jedinstvenu i homogenu srpsku dravu, kako kae osi: (Treba dovriti nedovreni posao i stvoriti dravu u kojoj e iveti svi Srbi; borba za osloboenje i ujedinjenje srpskog naroda; dva veka mi imamo jedan isti cilj, a to je borba za osloboenje i ujedinjenje srpskog naroda), u emu je agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu imala krucijalnu ulogu. Naalost, svaka agresija implicira mnogobrojne zloine protiv ov-jenosti i meunarodnog prava, a u sluaju Bosne i Hercegovine i zloin genocida nad Bonjacima.

S obzirom na to da su osieve ideje i utjecaji imali veoma veliku, ak odluujuu ulogu u svemu to je srpska nacionalno-dravna politi-ka inila u svojoj namjeri potpune destabilizacije i konanog pokuaja unitenja Bosne i Hercegovine, te da je i u navedenoj knjizi iznio svoju interpretaciju dogaaja u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljea, to je dovoljan povod da i naa nauna javnost o tome, ali i o osiu i njegovom djelovanju, te svim nosiocima velikosrpskog pro-jekta formiranja velike etniki iste srpske drave, dadne svoju rije.

14

Na dananji rad e se odvijati na sljedei nain. Na samom poetku uvodnim izlaganjem na temu obratie nam se uvaeni akademik prof. dr. Muhamed Filipovi.

S obzirom na to da se prijavilo vie uesnika, Odbor za pripremu naune rasprave je odluio da se cijenjenom skupu (uesnicima i pos-matraima, predstavnicima medija) obrate prvo uesnici koji su blago-vremeno u pisanoj formi dostavili referate na odreene teme, koje osv-jetljavaju i kritiki opserviraju pojedinane i konkretne aspekte teme, a zatim oni uesnici koji su se odazvali ovom pozivu za naunu i strunu raspravu, ali koji, jo uvijek, iz odreenih razloga nisu dostavili u pi-sanoj formi referate na odreene teme, pa to mogu uiniti naknadno, ali oni ele danas uestvovati u ovoj raspravi i time doprinijeti njenom kvalitetnijem radu. Imajui u vidu veliko interesovanje i zainteresova-nost za naunu i strunu raspravu, to pokazuju znaajna imena i broj prijavljenih uesnika, potrebno je, na osnovu ukupno raspoloivog vre-mena - planiran je rad do 15 sati, da uvodno izlaganje ne traje due od 30 minuta, referati ne due od 15 minuta, a diskusije do deset minuta.

Dva prijavljena uesnika, dr. Latinka Perovi i Sonja Biserko, iz objektivnih razloga, danas nisu prisutna, a oni su blagovremeno dost-avili svoje referate i zamolili nas da osnovne, bitne stavove njihovih izlaganja danas javno saoptimo, dok e ira i potpuna verzija njiho-vih referata biti objavljena.

Svi referati e biti objavljeni u posebnom izdanju Instituta za istrai-vanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu kao organizatora ove naune rasprave.

Prof. dr. SMAIL EKI

15

Akademik, prof. dr. Muhamed Filipovi

MARGINALIJE UZ JEDNU KNJIGU I UZ HISTORIJU NJENOG PISCA

Da ljudi koji su, s razlogom ili bez njega, postali neka vrsta iko-ne odreenog drutva, nekog skupa ljudi, ili naroda, postajui ikone, ujedno izgube, ne samo stvarni ljudski lik, da zaborave normalan nain miljenja, u kojem realni elementi na kojima se miljenje osniva ipak igraju odreenu, tavie, najvaniju ulogu, i da zaborave na svaku kri-tinost prema sebi, svojim miljenjima i djelima i ak i prema rijei-ma koje govore, da se poistovijete sa sopstvenom slikom koju su drugi stvorili o njemu i da se na neki nain skoanje, ukrute i da za sebe same postanu samo slika (ikona), a ne i iva bia, dakle da postanu fosili ili zombiji, odnosno ivi mrtvaci i slike svojih ideja, da izgube sve kri-terije normalnog, loginog u miljenju i normalnog, odnosno etikog, u svome djelovanju i da i sami povjeruju da je ono vjerovanje i mil-jenje o njima, koje je oiti znak puke potrebe ljudi da stvaraju ikone i ideologizirane slike koje su im nune u situaciji kada je njihov stvarni ivot pun beznaa, kada im ne preostaje nita drugo nego da stvaraju iluzije o svom sopstvenom poloaju i da iz te duboke praznine, u kojoj su i psiholoki i socijalno i politiki, ali i duhovno zarobljeni upravo od tih ikona koje sami stvaraju, prava istina o njima nije nikakva ta-jna. Ima mnogo primjera koji dokazuju da je to jedan od naina kako ideologizirana stvarnost unitava realni ljudski svijet i deformira ga, pravei od njega karikaturu ivota, miljenja, osjeanja i svega onog to je ljudsko. To je osobito esto sluaj sa onim ljudima ije djelo nema dimenzije koje mu se u ikonopisanju pripisuju. Obino se takve pojave javljaju u svijetu koji je izgubio normalnu mo miljenja i stvaranja i koji tu mo nadomjeta pseudostvaranjem, kada se osrednjost proglaa-va vrhom, a navika pisanja stvaranjem, a kada po prirodi stvari nuno

16

dolazi do vidljive diskrepancije izmeu stvarnog ovjeka koji je pred-loak ikone i njegove slike koja je predmet potovanja. Tako dolazi do dvostruke perverzije stvarnosti. ovjek postaje ikona, a zatim se ikona ponaa kao ovjek, odnosno oboje zamjenjuju svoja mjesta ne samo u zamiljenom, nego i u realnom svijetu. Tako se dogaa da u mnogim oblastima ivota vjetaki stvorene veliine, lutci, igraju ulogu stvarnih ljudi i stvaralaca, mada je poznato da je to mogue samo ako se stvar posmatra iz daljine. Ali, kad se ovjek priblii izlogu u kojem takva lutka stoji, a to je kada sliku suoi sa realnostima ivota, onda se vidi sva njena bijeda i shvati da je to samo maneken neke ideje, a to znai nosa njene slike i zamisli, njen neautentini predstavnik. Odnos iz-meu takve ikone i ljudi koji je stvaraju je pervertirana realnost u kojoj svi sanjaju jedan san koji vie nema nikakve veze sa realnostima, ali djeluje na njih, jer odreena duhovna stanja, a osobito ona pervertirana, mogu da djeluju veoma snano na ivot odreenih ljudskih zajednica, tako da obje postupaju izvan okvira normalnosti uope i ponaaju se po obrascima perverzije, a ne normalne kriteriologije ljudske egzistencije. Da nije takvih stanja i da njih nije mogue proizvesti ideologiziranjem i indoktriniranjem, ne bi bilo ni ljudi a ni pokreta kakve smo vidjeli tokom XX vijeka.

Odavno je primijeeno da takvi baloni od veliine i glorije prskaju im se dotaknu vrue ili otre strane stvarnog ivota i autentinog miljenja. Jedan veoma oit primjer takve vrste ikonizacije jedne men-talno nestabilne, duhovno slabane i misaono nedograene linosti, osobe sa vidljivim manjkom racionaliteta i loginosti u miljenju i isto tako vikom niim opravdanog osjeanja veliine, koje je uvijek prae-no oitim manjkom moralnog osjeanja i sa vidljivim osjeajno-mo-ralnim potekoama u ponaanju, jeste ono to se zbivalo tokom druge polovine XX vijeka u srpskoj kulturi i to nastavlja da se zbiva i danas, sa knjievnikom Dobricom osiem kao najizrazitijim primjerom tak-ve vrste duhovne gradnje svijeta. ovjek sa vidljivim nedostacima oso-bina koje ine ne samo velikog nego i normalnog ovjeka, postaje tako olienje svih vrlina, jer postaje slika realnosti koje nema i koja onda ne

17

moe da ispostavi ni kriterije za ocjenu normalnosti niti da dovode takvu sliku u odnos prema sebi. U fenomenologiji zla moe se primi-jetiti upravo da je takav postupak obrazac stvaranja situacija u kojima jedna linost sa prosjenim osobinama, sa vidljivim manama u milje-nju i duhovnosti, ali sa snanom eljom i impulsima koje alje jednoj realnosti, za koju znamo i da nije savrena i ak da je izvor beznaa, mogu da postanu ikone i da u funkciji idolatrije i oponaanja proiz-vedu silne nesree u ivotu cijelih ljudskih zajednica i ak i cijelog ovjeanstva. Takve primjere smo imali u skali od malih i neznatnih, rekli bi provincijalnih, do velikih i svjetskohistorijskih ikona, koje su, kao Hitler, Musolini, Staljin i slini uinili neizmjerna zla ovjeanst-vu, a sve na temelju nesavrenosti koja postaje na neki udesan nain ideal. U naem sluaju dimenzije ikone koju su sebi stvorili Srbi, od-nosno oni koji su od Dobrice osia, jednog sasvim prosjenog pisca (velikog prosjenog pisca, kako bi rekao pokojni Tomislav Ladan), primjerene su dimenzijama samog stvaraoca i osnove na kojoj se stva-ra ikona, a to je Srbija, srpski mentalitet, obiajnosti i politika kultura puna neobinih situacija, odnosa i postupaka. On je primjer ovjeka ija knjievna veliina nije nastala iz znaenja i literarne vrijednosti knjievnog opusa, nego iz prilagoavanja knjievnog rada odreenim politikim tendencijama i potrebama odreenih politikih faktora koji su tradicionalno, jo od poetka XIX vijeka, djelovali u srpskoj sredini, ije je djelovanje imalo osobito teko i porazno znaenje i utjecaj ne samo na srpsku najnoviju historiju, nego i na historiju svih onih naroda koje je historijska sudbina dovela u vezu sa Srbima. Bile su to ideje i nain miljenja karakteristini za cjelokupni srpski nacionalizam, pije-montizam ili separatizam, kako je to i kada je to odgovaralo vodeim snagama tog nacionalizma, ali uvijek nasuprot logici historije i supro-tno deklariranim vrijednostima i osnovnim etikim naelima histori-jskog djelovanja ovjeka. Takve historijske ideje i tvorevine su one u kojima su Srbi uestvovali u stvaranju zajednikih dravnih, politikih, kulturnih ili literarnih zajednica, ali im te zajednice nikada nisu bile cilj i svrha nego samo instrument i put preko kojeg su nastojali da ostvare svoje posebne isto srpske ciljeve, a tu se mogu grosso modo svesti

18

na ovladavanje cjelokupnim teritorijem od Soluna na jugu, do Viro-vitice, Siska, Karlovca i Novog Vinodolskog na sjeveru Balkanskog poluotoka. Taj trend je u srpskom politikom miljenju nastao sa po-litikom Mihajla Obrenovia i posebno Ilije Garaanina, a odatle je bio prenesen i u sferu kulture i posebno knjievnosti, da bi ivio pokriven idejama jugoslovenstva i zapoeo ponovno da se intenzivno razvija poetkom ezdesetih godina proteklog vijeka i u okviru tog kretanja i na valu obnove cjelokupne agende srpskog nacionalizma, ukljuujui i misao da su Srbi oni koji imaju pravo ruiti i stvarati drave drugih nar-oda kako to njima odgovara, narasla je politika, pa zatim i literarna li-nost jednog malog partizanskog politikog komesara i poljoprivrednog tehniara, kasnije najveeg srpskog knjievnika i oca srpske nacije u nae vrijeme, Dobrice osia.

Ono to je duboki nesporazum izmeu Dobrice osia i knjievnos-ti, kao i konzekventno tome i njega i srpske kulture, jeste injenica da se kod njega radi o potpunoj zamjeni vrijednosnih dimenzija njegovog znaenja i uloge do koje dolazi kada osrednja knjievna vrijednost, kroz politiku sadrinu knjievnosti i njenu dominaciju unutar literature iz koje onda izlazi sa novom snagom i znaenjem, raste do ogromnih di-menzija na krilima veoma opasne politike aktivnosti, to moe biti upravo model ikonizacije i to je karakteristino i ujedno i tragino za ona drutva koja naalost nemaju stvarne politike i umjetnike velii-ne koja bi svojim djelom i njegovim knjievnim vrijednostima odredi-la naine politikog miljenja, nego je kroz njegovo djelo jedan isto politiki nain miljenja, obuen u literarni kostim, dobio prevagu nad stvarnim literarnim veliinama. osi odista nije veliki knjievnik ka-kav je bio Milo Crnjanski i nikada niko, u brojnim natezanjima o tome koje su to najvie knjievne veliine srpsko-hrvatske literature XX vi-jeka, nije nikada usporedio Dobricu osia sa Miroslavom Krleom, Ivom Andriem ili Miloem Crnjanskim, koji su se u takvim anketama redovito i iskljuivo pojavljivali. Ali, nisu ni jedan od gore citiranih pisaca odredili nain kulturnog i politikog diskursa u srpskoj kulturi, nego je to bio jedan osrednji literata ija se veliina mogla izraziti samo

19

neprimjerenim obimom njegovog opusa, a srpska javnost je ovu zam-jenu vrijednosti: obim za kvalitet, prihvatila na apsolutan nain, pa ako su unutar srpske takve veliine i postojale, ona ih previa za raun one koju ikonizacijom sebi stvara. Moemo rei, ako bi bili cinini, svako stvara prema sopstvenoj mjeri.

Ali, stvar je, kako se meni ini, u tome to je tokom druge polovine XX vijeka srpskoj politici, koja je dominirala srpskom kulturom, tre-bala upravo takva politiki isforsirana knjievna veliina koja e biti mjesto prebivanja njenih glavnih ideja i namjera, tako da se mimikrija nacionalizma odri to je mogue due, a da on otkrije svoje pravo lice tek onda kada uhvati korijena i kada bude siguran u svoju nadmo. To osobito i zanimljivo stanje duha cijele jedne kulture i jednog naro-da rezultat je jedne historije koja je sva utemeljena na ideologiziranim slikama i ideologemama u ijem je jezgru prisvajanje osobite histori-jske uloge na cijelom naem zajednikom prostoru kojeg dijelimo od dolaska na ove prostore, samo za jedan narod i jednu kulturu. Takvo stanje duha je blisko onom koje je izraeno u antikim tragedijama u sluajevima kada se jedan junak uzdie naspram bogova, ali iz tog ina samo je u arhajskom drutvu bilo mogue da nastanu heroji i istinske veliine, tada su postojali i takvi bogovi, ali i takvi ljudi koji su dolazili u sukob, a ljudi su isticali ljudsko naspram boanskog, dok su bogovi na kraju prihvatali ono ljudsko (Prometej) kao svoje. Ali, u nae vrijeme, pa i u cijelom naem historijskom postojanju, to nije vie bilo mogue. To nije mogue ponajprije zbog visokog stupnja racionalizacije svih odnosa meu ljudima zbog ega se svako nastojanje ljudi da se ponaa-ju kao bogovi redovito pretvaralo i to uvijek i zakonito, u karikaturalno herojsko zbivanje. Ljudi koji su se ponaali kao bogovi, kakvih je bilo i ima sve do danas, danas postaju karikature i bogova i ljudi i zavravaju kao smee ljudske historije. Stvarati historiju u nae vrijeme nainom na koji je ona stvarana u arhajsko doba, tj. bezbonim inom i protiv-no svim moralnim naelima na kojima poiva ljudski ivot i protivno racionalnosti koja je nuna za odravanje cjeline postojanja, kako su to ve dvije stotine godina radili Srbi, ne samo da je bezbono, nego

20

je i nelogino i nestvarno. Stoga su iz takve aktivnosti mogle proizai samo velike ljudske tragedije, a zadnja od mnogih koje su Srbi pro-uzroili svojim nainom stvaranja historije je ona koju smo doivjeli krajem XX vijeka. osi, meutim, nije ni Edip ili Orest, ali ni Sofokle ili Euripid, njegova historijska djela su smijena i tragina, a pokuaji da se ona literarno opravdaju su karikaturalna. Naalost, model postoji i djeluje u historiji produeno i mi imamo stalno nekakve osie kao neku vrstu nadzornika nad naom historijom i prisiljeni smo o ovom Dobrici osiu, koji je jedan od autora velike tragedije koju smo pro-ivjeli i ije uasne uinke jo uvijek proivljavamo, ovoriti bez obzira to za to nema nikakvog razloga koji bi se mogao kvalificirati drugaije do onoga koji je za nas vaan, a to je da on jo uvijek djeluje na veliki broj naih sugraana i ljudi do kojih nam je stalo, sa kojima mi, a ne on, ivimo u historijskom kontinuitetu realnog ivota koji je jedina realnost i kriterij vrijednosti svega to mislimo, dakle, razlog da ikona jo pos-toji da mnogi jo uvijek metaniu pred njom, a ona na njih djeluje, to stvara sliku ideoloke, politike i praktike sinhronije koja se pokazuje kao najvea opasnost za ljude koji su predmet njenog djelovanja.

Nema nekog drugog vanog povoda da se o Dobrici osiu danas govori, osim eventualnog duhovnog mazohizma, ili jednog jedinog raz-lonog povoda, a to je da je taj ovjek, kako to uvijek biva, sam i to davno ve stavio taku na svoju egzistenciju, onu ljudsku, moralnu, politiku i duhovnu i da je sam sebi ispjevao opijelo postajui duhovni otac najveeg genocida na Balkanu poinjenog u vrijeme kada ovjeanstvo osuuje i odbacuje genocid kao neljudski i barbarski nain miljenja i djelovanja, a koji jo uvijek nesvjestan svog stvarnog znaenja i dalje insistira na opra-vdavanju svojih djela, objavljujui, ili odobravajui da se pod njegovim imenom objavi, jedna jadna i bijedna knjiga pod naslovom Bosanski rat. Ta knjiga i injenica da se ono grozno zbivanje ije ime je geno-cid nad Bonjacima, u terminologiji osia naziva Bosanski rat, ve su veoma simptomatini. Kako je davno jo Karl Kraus rekao da jezik uvijek oda svog laca, tako je ve iz naslova ove knjige jasno da osi biljei svoja razmiljanja, svoje stavove, poteze i djelovanja o neemu

21

to pripada Srbima, tj. da ta sintagma jasno definira autore tog tzv. rata, koji je u stvari bio niim izazvani masakr, i pokazuje i otkriva istinu o tome da su taj rat zamislili, organizirali i poveli i proveli Srbi, da je on bio njihov rat, a obzirom da se on, po znaenju same rijei bosanski, do-gaa Srbima na teritoriji jedne druge i oduvijek od Srbije razluite zem-lje i u tom momentu ve legalno i legitimno neovisne i meunarodno priznate, jasno govori da se tu radilo o tipino osvajakom ratu i da bi za svakog ko moe da misli, mada je danas u vremenima totalne indok-trinacije i najgore ideologizacije i sveope korupcije svega i svaega, jasno da se time, u smislu navedene Krausove ocjene, autor sam odaje kao tvorac i voditelj jednog uasavajueg rata. Sintagma Bosanski rat znai da se radi o ratu koji Srbi kao narod u cjelini vode u Bosni, protiv Bosne i za prisvajanje Bosne i to da ga vode tako da ubijaju, progone, pale i protjeruju one koji su simbol postojanja Bosne, a to su Bonjaci kao najbrojniji narod te zemlje i drave. To potpuno odgovara onom odnosu i nainu govora to ga jo Cezar upotrebljava kada pie svoj Galski rat, u znaenju rata kojeg Rimljani vode u Galiji i protiv Gala, a sa ciljem da osvoje i Rimskom carstvu pripoje njihovu zemlju Galiju. Tako sam naslov izdaje pravi smisao svega onog to u knjizi pie, tj. da je knjiga nastala kao pokuaj opravdavanja i pridavanja znaenja obinog i normalnog dogaanja jednom uasnom agresivnom i zloi-nakom poduhvatu. Ali, upravo taj osiev napor da se jedan agresivni i genocidni, nelegalan i nelegitiman rat prikae kao obino i normalno zbivanje graanskog sukoba i govori o tome kako je on svjestan stvarne istine, tj. da je svjestan kako se tu radi o agresiji i genocidu, koje on nas-toji svojim odnosom prema njemu i svojim svjedoanstvima o njemu, pogotovo sa tretiranjem tog rata kao da se radi o neem sasvim obinom i normalnom, opravdati. Zloin se, kako to jasno vidimo u nizu slua-jeva tokom suenja ratnim zloincima, dovrava upravo ondje gdje oni, branei se od optubi za najtee zloine koji su svima vidljivi, uporno nastoje opravdati zloine i to na taj nain da negiraju bilo kakav zloin i da, tavie, rtve sopstvenih zloina nastoje optuiti kao autore zloina, bilo u smislu aktivnog injenja bilo u smislu postupanja koje navodi, daje povod i opravdava zloin i njegovog stvarnog poinitelja.

22

Pamtim iz svoje mladosti jednu istinitu historiju, a ona se tie jed-nog mojeg komije, po imenu Omer-efendija ina. Omer je bio odista efendija, tj. pripadao je ulemanskom staleu i bio je veoma uen, mada se, osim to je klanjao duma i teravih-namaz u naoj lokalnoj Gazan-ferpainoj damiji u Banjoj Luci, nije bavio niim osim tradicionalnim zanatom svih banjalukih inova, tj. batovanstvom. Omer-efendija je bio veoma smiren, tih i uljudan, ali i veoma pametan ovjek. Bilo je to vrijeme intenzivne socijalistike indoktrinacije lokalnog stanovnit-va i gotovo svaku drugu-treu veer u lokalnom kinu Vrbas tadanji sekretar kvartovskog rukovodstva Fronte Smajo Bievi govorio je o selametima i blagodatima novog poretka u kojem emo svi biti jedna-ki i ivjeti mirno i bogato, ba kao naa braa u Sovjetskom Savezu. Omer-efendija je redovito dolazio na te skupove, ali je utio, ak nije, kako su to mnogi inili, postavljao ni pitanja. To je Smaji oito ilo na ivce i on ga jednom upita: to to Omere stalno uti, to neto ne progovori? Na to mu Omer-efendija odgovori: Upitao bi te ja Smail-bee poneto, ali ne bih elio da se mijeam u tvoju kuhinju. Nemoj da se ali sa nama, ovo su ozbiljne stvari Omere, i da zna ja nisam Smail-beg, jer vie nema begova i ovo nije kuhinja nego konferencija, ree mu Smajo. Na to mu Omer-efendija odgovori: Dragi Smail-bee, svi su se tvoji zvali tako i ja ne bi elio da vam po svome mijenjam ime, ali kad ti tako hoe, neka ti bude. Ali, da je ovo kuhinja jeste, jer nam ti pravi novo drutvo i daje nam recept za njega, a ja ne govorim, jer nemam soli pri ruci. Ti si toliko zasladio na ivot da bi ga pod hitno trebalo malo posoliti. Svijet se poluglasno nasmija, a Smajo, poto je izgubio strpljenje sa Omer-efendijom, mu ree: Omere, ne mora vie ni dolaziti na konferencije i utedi bogati to malo soli to ima, jer e ti trebati. Na ovu istinitu anegdotu me podsjetila karijera Dob-rice osia. U kom smislu? Oni koji pamte dugo, a ja pamtim sve od vremena kada sam postao djeak i otiao u partizane da se borim za pravdu, da je osi postao knjievna nada upravo zbog toga to je na neki nain zasolio malo sliku nae NOB-e u svom romanu Daleko je sunce. Sasvim prosjena literarna vrijednost tog romana bila je previena zbog toga to je pisac donio i neke neugodne i do tada i po

23

klieima socijalistikog realizma neuobiajene slike partizana i njiho-vog ivota. Ta injenica, uz injenicu da je osi bio veoma aktivni ideoloki radnik i povjerljivo lice srbijanske UDB-e, budui da je bio politiki komesar odreda i imao partizanski pedigre partizanima ne tako odane Srbije, to ga je dovelo u poziciju da postane jedan od trojice koji su sudili srpskoj knjievnoj javnosti. Ta situacija je do-vela do udnog spoja. Komunistika partija je dobila svog provjerenog i odanog ovjeka, ak i saradnika srbijanske policije, u osobi jednog neortodoksnog knjievnika, koju ulogu je on uspjeno spajao sa ulo-gom ortodoksnog ideolokog komesara. Taj odnos trajao je dugo, sve dok injenica neortodoksnosti nije postala vanija od ortodoksije, tj. sve dok osi nije pronaao novu vrstu ortodoksije u formi srpske na-cionalne ideje i programa. Ta blizina i ujedno diferencija prema vlasti i to njenom postepeno rastuem nivou proizvela je onog osia koji je postao poznat po svojim putovanjima, prvo na Goli otok, zatim sa Titom na njegovom brodu u Afriku i potom po putovanju u Maarsku u svojstvu specijalnog izvjestioca iz Budimpete u vrijeme ustanka u tom gradu, to su sve bili znaci njegove veoma velike blizine samom dravnom i partijskom vrhu. Seljaki lukavo, kad je postao dovoljno poznat da moe da igra svoju igru i bez potapanja o partijski vrh i lju-de iz njega, osi je odigrao poetni potez velike srpske antialbanske akcije na Plenumu CK Srbije na kojem je kao najveu opasnost za Srbe imenovao Albance. Dakle, srpski nacionalizam nije se deklarirao protiv komunistike totalitarne ideje i politike, nego je svoju distancu prema reimu naao u Srbima najbolnijoj taci, a to je u tragediji njihovog bia da su napustili Kosovo, a da je taj prostor popunila albanska masa koja je postala brojno i faktiki dominantna na tom prostoru. Tako se dogodilo da onaj program koji su Srbi razvili u odnosu na druge krajeve tadanje drave, kao npr. Vojvodinu, dijelove Hrvatske i Bosne i Her-cegovine, Crnu Goru itd., sada se njima samima vraa kao bumerang, a taj vor e postati izvor svih greaka srpske politike, a kao kolateral-na rtva te politike javiemo se mi ostali koji smo bili podvrgnuti repa-raciji srpstva nakon to su Srbi otkrili da nije mogue da im Jugoslavija poslui kao osnova stvaranja Velike Srbije. Jugoslavija je bila ipak

prevelik zalogaj za enormni apetit gutanja tuih teritorija kojeg su Srbi razvili tokom svoje novije historije. Kasnija historija ovog sluaja je poznata. Politiki razlaz Tita i Rankovia je bio novi veliki ispit za o-sia. Naime, prije toga on je bio usko povezan sa srpskom policijskom i politikom vrhukom olienom u Peneziu i Rankoviu. O tome mogu lino da svjedoim, a u vezi sa famoznim Simpozijumom o etici koji je odran u Vrnjakoj Banji 1965. godine. Tada je osi bio domain tog simpozijuma i garantirao je, prema pismu Andrije Kreia upuenog meni kao predsjedniku Udruenja filozofa Bosne i Hercegovine, da Rankovi garantira sigurnost svima koji u kritici sistema i linosti idu do samog vrha. Taj simpozijum bio je nain ulaska osia u grupu filo-zofa okupljenih oko Praxisa. Poznata je cijela historija tog asopisa i unutar nje i moj sukob sa njenim lanovima, a osobito sa Ljubom Tadiem. osi je bio strateg razvoja tog pokreta u smislu u kojem je srpskohrvatska koalicija, utemeljena na prividnom jugoslovenst-vu, postala okosnica pokreta za promjene u strukturi jugoslovenskog drutva i zahtjeva za promjenu vlasti. I ta je historija poznata. Taj se savez raspao kada je otkriveno da iza tzv. jugoslovenstva stoji puko srpstvo, od kada osi mijenja strategiju, zatvara se u Srbiju i meu Srbe, naputa ideju Jugoslavije i jugoslovenstva i oivljava stare pro-jekte o konanom rjeenju srpskog pitanja u izgradnji Velike Srbije. Njega nije zanimalo to ta ideja implicira rat i krvoprolie, jer je on odavna stao na stajalite da je rat Srbima uvijek donosio dobitke dok im mir nikada nije nita dobro donio. Tako je navodni pisac humanis-ta i filozof postao deklarirani pristalica ratovanja kao metoda rjeavanja meuljudskih i meudravnih pitanja i ak se javno falio kako je svojim nastojanjem izradio sporazum o humanom preseljavanju stanovnitva sa Franjom Tumanom, tj. preseljenje posavskih Hrvata u Slavoniju, a slavonskih Srba u Bosansku posavinu. Nakon Staljina on je postao jedini ovjek koji je smatrao da se historija uspjeno pravi preselja-vanjem masa stanovnitva ak i nakon to je svaka takva akcija bila kvalificirana kao genocidno djelovanje.

24

Historija je ironina sa svojim lanim junacima, pa tako i sa o-siem. On je postao zarobljenik svojih zabluda i sluga svojih iluzija koje su njegov narod, a posebno narod Bonjaka, kotale stotinama hiljada ljudskih ivota i ljudi koji su u ime osievih zabluda prog-nani sa svojih vjekovnih prostora. Naveu ovdje istinitu anegdotu o susretu tokom rata izmeu osia i jedne bosanske delegacije u enevi u kojoj sam bio i ja. U diskusiji o tome kako zaustaviti rat i sprijeiti masovna ubijanja i progone, osi je u jednom kritinom momentu rasprave iskoristio moje prisustvo da, pozivajui se na nae dugogodinje poznanstvo i saradnju, iznudi moje priznanje da je on poznati humanista i demokrata. Naravno, ja mu nisam ostao duan i re-kao sam mu da su mnogi humanisti i demokrate postali masovni ubice, jer su davali javne izjave koje su imale demokratski i humani sadraj, ali su svejedno vrili i nareivali izvrenje masovnih ubojstava. Na to je on rekao kako ipak postoji mogunost da mi meu sobom, obzirom da je on podravao Izetbegovia, da je saraivao sa mnom, vrlo lako moemo otkloniti nesporazume do kojih je dolo meu nama. Za mene je ovaj cinizam prevrio mjeru i ja sam mu kazao: Gospodine osiu, ovaj mali, kako kaete nesporazum, predstavlja u stvari brdo od ko-jih stotinjak hiljada ljudskih leeva koje su Srbi u Bosni i Hercegovini pobili. Na ove moje rijei, nastala je mala konsternacija, a zatim je osi rekao da se ne osjea dobro i povukao se uz svog lijenika, inae roenog Sarajliju, da bi dva sata boravio u svojoj sobi u hotelu gdje smo drali konferenciju i tek nakon toga u pratnji Pania doao ponovno u sobu za sastanke.

Toliko o osiu i njegovom duhovnom, moralnom i politikom pro-filu.

to se tie same knjige, ona je upravo pravi izraz lane veliine i in-telektualne i moralne arogancije svog autora. Naime, kada istina i moral ne stoje iza vas i vaih postupaka, tada vam preostaju jedino arogancija i cinizam i to je sadraj ove knjige. Naime, to uope nije nikakva knjiga, nije djelo, nego zbirka zapisa i usputnih primjedbi o jednoj tako vanoj stvari kao to je troipolgodinji rat kojeg je zamislio autor ove knjige,

25

a koji je donio ogromne ljudske patnje i stradanja. Zamislite ovjeka za kojega sav taj ljudski jad, stradanja i bijeda, sve rtve i sva uasna dogaanja i historijski rizici koje je taj rat sadravao, ne zasluuju nita vie nego neto reminescencija i usputnih zapisa, sa lamentacijama nad sudbinom ljudi koje je on u sve to uvukao i sa ogromnim brojem rtava njegovih ideja za koje bi trebala dvostruko vea knjiga da donese samo njihov popis, a da ne govorimo o popisu svih miliona stradalnika ovog njegovog historijskog poduhvata na ostvarenju vjekovne ideje ujedinja-vanja svega srpstva. Ova knjiga ima jo jednu poraznu moralnu dimen-ziju, a to je pokuaj implicitnog opravdavanja prakse najteih ratnih zloinaca koji su djelovali na ostvarenju njegovih ideja i bili njegovi direktni ideoloki, politiki i moralni sljedbenici, kao npr. Karadi ili Koljevi i sl. Mene je, moram to da priznam, iznerviralo to na koji nain on pie npr. o mom zemljaku i kolegi Nikoli Koljeviu. On tog, za sve nas koji smo ga znali i pratili stvarno njegov rad, kao prosjenog ek-spirologa i teatrologa, sada, kad je on u ljudskoj krizi, uinio odluni korak i izvrio samoubojstvo, hvali preko svake mjere, sa oitom nam-jerom da tim pohvalama kompenzira pravi smisao njegovog konanog ina razoaranja u cijeli poduhvat za koji se zduno angairao. Ja sam bio prijatelj sa starijim Nikolinim bratom Svetozarom sa kojim sam se igrao u djetinjstvu, iao u kolu, igrao fudbal za nau gimnaziju i cijeli kasniji ivot bio sa njim u dobrim odnosima. Uoi svega onog to se zbilo, susreo sam Svetozara na ulazu u na fakultet i vidjevi da je jako zabrinut i nekako u licu sav posivio, pa sam ga upitao ta ga to mui. On mi je na to rekao da ga jako brine ponaanje njegovog brata Nikole. Tom prilikom sam mu rekao: Svetozare, mora ga razumjeti, on je doivio stranu stvar da izgubi odraslog sina jedinka. Na to mi je Sveto kazao: Nije u tome stvar Tunjo, neka on metanie pred ikonama, ali mene brine to se on udruio sa nekim probisvijetima. Na moje pitanje ko su ti ljudi, Sveto mi je kazao: Pa, zna, onaj lopov Karadi i neki Krajinik i uope sve neki mrani tipovi i ja se za mog Nikolu jako bri-nem. Uskoro se pokazalo da je Svetozar bio u pravu i da je imao veliki razlog da se brine zbog asocijacija njegovog brata sa tom bandom. Kad sam doao u enevu, susreo sam se po prvi put nakon poetka rata sa

26

Nikolom. On mi je priao i zahvalio mi to sam Svetozara izvadio iz zatvora i omoguio mu da otputuje sa porodicom u Novi Sad i ujedno mi kazao. Tunjo, ovo to se zbiva nije nikako dobro, ljude ubijaju. Na to sam mu ja kazao: Pa, vi ubijate, Nikola! Prestanite ubijati i sjedni-mo da razgovaramo u Sarajevu i da vidimo ta je i u emu je stvar. Na to mi je on kazao: Pa, ti ne zna da je u Prijedoru i dolini Sane ubijeno 15.000 ljudi. Ja sam mu kazao: to to meni kazuje, kai to ovim to su nas ovdje okupili. Nikada nakon toga nisam vie razgovarao sa Nikolom, a sada vidim da ga jedan ovjek pomuene svijesti i apsolut-no izopaenih moralnih mjerila nastoji pretvoriti u intelektualni dokaz veliine jednog zloinakog poduhvata.

Knjiga Dobrice osia Bosanski rat opijelo je njegovoj svakako napuhanoj veliini, jer po strogim mjerilima ljudske veliine nije mo-gue da ovjek ije su ideje proizvele toliko ljudskih nesrea i patnji, uope moe biti smatran bilo kakvom veliinom. Ali i zloin, naa-lost, ima svoju veliinu i velike zloince, a dobar dio veliine zloina nainjenih prema nama Bonjacima i ostalim ljudima koji nisu prihva-tali srpski diktat, a koji su poinjeni u ovom ratu, pripada nesumnjivo Dobrici osiu. Ako je to veliina, onda je i on veliki ovjek i pisac.

27

Dr. Latinka Perovi

DOBRICA OSI O JOSIPU BROZU TITU Skica za istraivanje politikog i intelektualnog odnosa

Znati neto, znai poznavati sve odnose te stvari prema drugim stvarima; razumeti neto, znai razumeti ga istorijski, kako je ono poteklo iz drugih ranijih stvari, tj. znati ga kao rezultat prolosti. Istorijsko razumevanje je, uopte, najvii stupanj razumevanja.1

Politiki i intelektualni odnos Dobrice osia ilegalca, partizana, uesnika u uspostavljanju revolucionarne vlasti, pisca, nacionalnog ideologa, predsednika Savezne republike Jugoslavije prema Josipu Brozu Titu komunistikom voi, vrhovnom komandantu Narodnooslobodilake vojske u antifaistikom ratu, protivniku Josifa Visarionovia Staljina, dravniku, doivotnom predsedniku Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije zahtevan je istraivaki zadatak. Uspostavljan kroz vreme dugo pola veka, taj je odnos proao kroz razliite faze ije se granice mogu precizno ustanoviti. U isto vreme, paljivo istraivanje otkriva nit koja te faze povezuje u politiki i idejno sloenu celinu.

Inicirajui istraivanje pomenutog odnosa, ovaj rad se koncentrie na tri pitanja: 1. ta opravdava potrebu istoriografskih istraivanja odnosa Dobrice osia prema Josipu Brozu Titu, 2. Na kojim se izvorima mogu temeljiti pomenuta istraivanja, 3. Kakve upute istraivau daju prvi uvidi u izvore?

1 Boidar Kneevi, Misli. S predgovorom dr. Ksenije Atanasijevi, SKZ, Kolo XXXIV, br. 208, Beograd, 1931, str. 53.

29

1.

Meu savremenicima Josipa Broza Tita, Dobricu osia izdvajaju tri inioca: njegov dug, izuzetno aktivan i paradigmatian ivot; recepcija i samorecepcija njegove odnosno vlastite uloge. Preko ovih inilaca prelama se istorija Srbije druge polovine XX veka: u borbi za obnovu Jugoslavije, u okviru nje, u sukobu sa njom i posle njenog sloma, kao i istorija ideje komunizma u Srbiji, koja se vremenski ne poklapa sa vlau Komunistike partije odnosno Saveza komunista Jugoslavije: ona je znatno dua.

Mesto roenja i poreklo (29. decembar 1921, Velika Drenova, nadomak Trstenika) nisu samo prvi podaci u biografiji Dobrice osia, ve ishodita njegovog angamana i u politici i u knjievnosti: Moji roditelji i preci su seljaci i naravno vojnici svih ratova oko Morava.2 To je odredilo Dobricu osia. kolovao se u nioj vinogradarsko-voarskoj koli u Aleksandrovcu i srednjoj poljoprivrednoj koli u Bukovu, kod Negotina.3 Njegovu prvu lektiru inili su spisi narodnih tribuna Vase Pelagia, Adama Bogosavljevia... Siromano selo, prezaduen seljak, korumpirana vlast, tegoban ivot, posebno seljanke te muenice... kakva je bila moja mati Milka4 to je ambijent u kome mladi Dobrica osi formulie svoj drutveni ideal. Za ostvarenje tog ideala potrebna mu je vera: on je trai, nalazi i zauvek ugrauje u svoja razmiljanja. U poznom detinjstvu vezuje se za pokret episkopa Nikolaja Velimirovia.5

2 Dobrica osi, Razgovori. Priredio Radovan Popovi. Dela Dobrice osia, Kolo IV, Knjiga 24, Beograd, januar 2005, str. 10.

3 ivotopis (19212001), Isto, str. 329-362. U ovom radu koriten kao osnova za rekonstrukciju ivota Dobrice osia.

4 Dobrica osi, Razgovori... str. 226.5 Bogomoljaki pokret se javio u Srbiji pre Prvog svetskog rata, ali sve do dvadesetih

godina nije imao organizaciju, zvanian naziv niti jasnu orijentaciju. Ozvanien je blagoslovom SPC 1920. godine, a naredne godine su usvojena pravila pokreta i odran prvi sabor. Bogomoljaki pokret je bio autohton pokret kod Srba, mada se slini pokreti mogu nai i kod Rusa. Prema miljenju savremenika ovaj pokret se javio kao reakcija na loe stanje u SPC, ali u bogoslovskom smislu mogu se nai i izvesni uticaji slovenofilskih ideja. Najvie pripadnika pokreta bilo je meu seljatvom. Osnovne crte pokreta bile su striktno potovanje crkvenih dogmi, siromatvo, potpuna posveenost veri, zajedniki obredi, izdvajanje sredstava za izdravanje organizacije

30

osievi biografi su ovaj podatak pominjali usput. Nisu na taj podatak obratili panju ni srpski istoriozofi. A, on je vaan i za jedne i za druge. I ne samo zato to se pisac, kako bi na prvi pogled moglo izgledati, svojim gledanjima na srpsko pitanje, na Jugoslaviju i Evropu, krajem XX veka pribliio teologu. Taj podatak govori o raskru na kome se mladi Dobrica osi, u potrazi za drutvenim idealom, nalazio. Ali bi tek uporedna prouavanja pokazala koliko se od uenja episkopa Nikolaja Velimirovia bio i udaljio.6 Bez tog podatka nije mogue razumeti ni komunizam koji je, stupanjem u Savez komunistike omladine Jugoslavije 1939. godine, Dobrica osi prihvatio kao novu veru. Dete fascinirano kukuruzom i lozom, orahom i brestom osi prvo bee siromani seljak koji je propustio susret sa hrianskom verom. Traio sam odgovore. Svevinji je odbio da mi ih da. Bio sam zreo za komunizam.7

Susret sa komunizmom, ne kao sa uenjem o kapitalizmu, klasama i socijalnoj revoluciji, ve kao sa eshatologijom koja je obeavala ostvarenje pravde, bio je za osamnaestogodinjeg Dobricu osia, poreklom i kolovanjem ukotvljenog u selo, od odluujue vanosti:

Ako je bilo ta znaajno u mom ivotu pre rata, to je svakako to sam 1939. godine postao skojevac. Sve ostalo to se kasnije desilo proizilo je iz toga. Ja sam, zaista, ovek koga je najbukvalnije rodio komunistiki pokret. itava moja intelektualna osnova, prve predstave o svetu, prostor za afirmaciju linosti, celo moje duhovno bie, pa i njegova emotivna struktura, uslovljeni su komunistikim opredeljenjem, Skojem, Partijom, ratom, Revolucijom. Moja jedina ivotna i literarna ansa bila je ona Revolucija! Kad bih ponovo dobio ivot i mogao da biram, izabrao bih ba ovaj, nita novo ne bih eleo da doivim, nikakve nove radosti, nikakve nove bolove da osetim.8

i sl. Vidi Holm Zundhauzen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd, 2008, str. 318-321. Radmila Radi, Narodna verovanja i spiritizam u Srbiji XX veka, Beograd, 2009, str. 196-228.

6 Videti za ovo prouavanje zanimljiv rad poljske naunice Dorote Gil, Istorija naroda kao misterija greha, kazne i iskupljenja. Mesto Njegoevih toposa u srpskoj istoriozofiji XX veka u: Njegoevi dani. Zbornik radova, Niki, 2009, str. 85-93.

7 Rafael Soren, Balkan pod znakom pitanja. Cit. prema: Milan Radulovi, Roman Dobrice osia, Beograd, Foa, 2007, str. 333.

8 Dobrica osi, Razgovori... str. 32.

31

Poznavaoci knjievnog dela Dobrice osia takoe govore o odluujuem znaaju njegovog otkrivanja komunizma kao nove religije u kojoj je u zanosu naslutio vie pozvanje i vii smisao linog ivota.9 Pre no u svoju novu veru kau oni Dobrica osi je posumnjao u postrevolucionarnu stvarnost. Ideali su isti, ali su izdani. To nije samo prva reakcija Dobrice osia na komunistiku vlast za koju se borio i u ijem je uspostavljanju uestvovao, ve konstanta koja e se kasnije manifestovati kao kritika drutvenog poretka posle Revolucije sa pozicija ideala. Komunistiki ideali su, verovao je, kae Milan Radulovi, istoriar romana Dobrice osia, jedina ovekova nada i uteha, nova i jedina prava vera, a ti ideali se ne ostvaruju onako kako je zamiljeno. I uznemiren i melanholian, i deprimiran i intelektualno radoznao i bodar, osi je tragao za odgovorom na pitanje zato je to tako?10 Kakve je odgovore davao, kakav su uticaj oni imali, i da li je njemu bilo stalo do uticaja? Pre no to se upusti u razmatranje ovih pitanja, istraiva, ako ne eli da uproava, mora kao svoje vano polazite da uzme odnos Dobrice osia prema komunizmu kao novoj religiji. A zatim da prati ta u ivotu Dobrice osia, u njegovom delovanju i delu, proizlazi upravo iz tog odnosa.

Najpre, njegovo mesto 1941. godine: ilegalac, partizan, komesar Rasinskog odreda, urednik lista Mladi borac, u kome je, pod pseudonimom Geda, objavljivao svoje knjievne prvence i dobio prvu od mnogih nagrada kojima e biti ovenan.11

Zatim, uee u uspostavljanju revolucionarne vlasti. U prvom sazivu Narodne skuptine Srbije (1945), Dobrica osi je bio narodni poslanik, a kasnije je biran i za narodnog poslanika u Narodnoj skuptini Federativne Narodne Republike Jugoslavije. U to vreme, kao narodni poslanik i partijski radnik, mnogo je putovao po Srbiji. A u Srbiji, na selu siromatvo, nepoverenje, otpor novoj kao i svakoj vlasti, u svemu

9 Milan Radulovi, Roman Dobrice osia...10 Isto, str. 61.11 Videti: Dobrica osi, jedan od prvih urednika, Seanje na ratnike dane

Mladog borca, Mladi borac, Beograd, 15. februar 1954; Ana osi Vuki, Mladi borac (19441951), Knjievna istorija, Beograd, 2003, XXXV, 120-121.

32

nekakva okrutnost...12 Selo nee socijalizam, seljaci nee da se menjaju.13 Oni misle da su, jo jednom, prevareni: zar im sm Dobrica osi, nekadanji propagator komunizma, a sadanji narodni poslanik, nije obeavao da pod komunistima nee plaati porez?14 U gradu, pak, to jest u Beogradu luksuz: paketi iz SAD, kladionice, konjske trke... Ponovo, stari buruji, i gospoda s gospoama iz Maestika.15 Ali i krae, malverzacije, korupcije, protekcije, rasipanja i luksuziranje rukovodilaca i funkcionera.16 Sa koje god strane da je posmatra, Dobrici osiu Stvarnost sve manje lii na ideal.17 Oajan i besan zbog raskoraka izmeu ideala i stvarnosti, boleiv prema seljacima tim jadnicima pod gunjevima i ubarama, i u isto vreme nemilosrdan:

Ipak, da bi ljudi na srpskoj zemlji bili sreni, mora se unititi seljatvo. To jeste surovo i krvavo. Ali svaki progres mora i krvlju da se hrani i plati.18

Dobrica osi se na stranicama svoga dnevnika pita: zato se revolucijom tako malo promenilo, nije li ona izdana, i to najpre od onih koji su je izvrili? Sukob sa Staljinom 1948. godine, kada Dobrica osi prelazi na rad u Centralni komitet Komunistike partije Srbije, kao lan Agitpropa zaduen za kulturu i umetnost odlae odgovore na ova pitanja. Nema sumnje u ciljeve komunistike ideologije: Staljin je odstupio od Lenjina i izdao ideale komunizma i ne samo rusku revoluciju, ve Revoluciju, babicu Pravde i Jednakosti, koja ukida razliku izmeu drave i drutva, oveka i naroda, grada i sela.19

Profesionalnim partijskim radom Dobrica osi je prestao da se bavi 1951. godine. Tada je izaao njegov prvi roman Daleko je sunce.

12 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 34.Izdanja svih est knjiga Pievih zapisa, koja su koriena u ovom radu, navedena

su u odeljku 2. u fusnoti 114. Sve knjige je za tampu priredila erka Dobrice osia, Ana osi Vuki, knjievni istoriar. Ako je koriteno neko drugo izdanje, to je u radu navedeno.

13 Isto, str. 34, 155.14 Isto, str. 99-100.15 Isto, str. 20.16 Isto, str. 106.17 Isto, str. 23.18 Isto, str. 33-34.19 Isto, str. 103.

33

Uznemiren razlikama izmeu revolucionarnih ideala i postrevolucionarne stvarnosti, Dobrica osi se ne povlai u knjievnost, ve u njoj otkriva novo poprite na kome, fasciniran moi koju je u sebi otkrio da izmilja ljude i dogaaje, moe da zadovolji svoj revolucionarni poriv: da popravlja svet, da usmerava tokove istorije i da promeni ljudsku sudbinu, sopstvenu i sudbinu svoga naroda.20 To je drugo vano polazite za istraivaa.

Godine posle prvog romana, koji je doiveo ogroman uspeh, autoru iroko otvorio vrata u knjievnost i doneo mu veliku popularnost izvan knjievnih krugova, istovremeno su i godine nepojamnog angaovanja Dobrice osia, koje dobro izraava naslov njegove knjige Akcija.21 Angaovanje pisca osi ne smatra dunou, nego sreom, ansom, slobodom. Re je o sledbenitvu idealima koje pisac ne mora da iscrpe i ogranii samo na knjievna dela kao takva u radnoj sobi, za stolom.22 I, zaista, Dobrica osi nije ostao za radnim stolom, ve se naao na radnom zadatku. Vana spona izmeu politike i intelektualne elite u Srbiji, on je meu pokretaima nedeljnika NIN, asopisa Delo, revije Bagdala u Kruevcu... Jedan je od idejnih osnivaa Muzeja moderne umetnosti, Ateljea 212, Slobodita u Kruevcu... Posetio je Goli otok,23 naao se u Budimpeti 1956. u vreme ustanka protiv Sovjetskog Saveza.24

20 Milan Radulovi, Roman Dobrice osia... str. 298.21 Dobrica osi, Akcija. Zapisi. Pogledi. Odgovori. Priredio ivorad Stojkovi,

Beograd, 1964.22 Isto, str. 87, 358.23 Rodila mi se ideja tada, 30. oktobra 1952, da napiem roman o

kominformovcima... Odmah, sutradan, razgovarao sam sa Krcunom (Slobodan Penezi L. P.) i molio ga da mi pomogne da upoznam istaknute informbirovce. Obeao mi je materijal o njima, mogunost da vidim Mermer (Goli otok L. P.) i razgovaram s najznaajnijim staljinistima. Isto, str. 26.

24 Dobrica osi je u Budimpeti boravio od 23. do 31. oktobra 1956. godine. Odmah po povratku u zemlju, na sugestiju vodeih politikih ljudi Jugoslavije, objavio je dnevnik Sedam dana u Budimpeti. Meutim, najzanimljivije pojedinosti o osievom boravku u Budimpeti postale su poznate tek 2000. godine, kada je objavljena njegova knjiga Pievi zapisi (1951-1968). U takve pojedinosti spadaju: dolazak sovjetskog oficira na tenku u hotel u kome je osi bio smeten s namerom da ga prebaci u tab sovjetske divizije, to je osi odbio; specijalni avion koji je u Budimpetu, po osia, poslao Aleksandar Rankovi kao potpredsednik jugoslovenske

34

Uestvovao je u pisanju Programa SKJ.25 Putovao je raznim povodima po Srbiji i Jugoslaviji. Kao lan knjievnih i parlamentarnih delegacija putovao je, posle obnove odnosa (1952), po zemljama Istone Evrope. Davao je intervjue brojnim domaim i stranim glasilima... U isto vreme, u pomenutoj deceniji je napisao dva romana. Krajem 1954. godine izaao je roman Koreni, koji je za osia, ve tada, predstavljao osnovu na koju je nameravao da nazida jednu romansijersku graevinu.26 Kao ostvareni naum, ta graevina je bez presedana u srpskoj knjievnosti: devet romana u petnaest knjiga. Fascinantno je zapravo to to ona predstavlja ostvarenje rano zamiljenog plana. osi je ve tada sebe smatrao piscem koji sebi dosta precizno i racionalno postavlja zadatak.27 A uoi pojave Korena, on kae:

Znate ve, okrenuo sam se prolosti. Svakako da bih kroz nju bolje video nas, savremenike. Ima za to i idejnih i estetskih razloga... Otiao sam u XIX vek da naem koren naim strastima, klonuima i nemirima. eprkam po tim starim grobljima, koja su, ipak, jo uvek mlada (znate, tako kae jedan moj junak) i takorei jo nezatravljena. I to bolje vidim te nae uvek uznemirene starce, ubedljivija mi je istina: ovde se uvek od ivota isuvie trailo. Naa je prolost velika drama i ja sam jedan od onih koji su pokuali da jedan njen tamni deli iznesu na videlo... Ne pretendujem na pronalazak, ne zato to ga ne elim. Ali ambicija mi je da imam sluh. Treba na naa domaa ognjita priei jo vatri onih koji su danas najdalje stigli.28

Nije li to pokuaj razapinjanja luka izmeu stvarnih i izmiljenih vrednosti patrijarhalnog drutva i ideala komunizma kao nove religije,

vlade; panja koju je na Dobricu osia obratio Jurij Andropov, tadanji sovjetski ambasador u Maarskoj, potonji ef KGB i generalni sekretar CK KPSS. Isto, str. 114118.

25 Ja sam tu (u Komisiji za izradu Programa SKJ L. P.) bio jedini obian lan Partije, i to sumnjiv kao ilasovac i istaknut modernist u savremenoj srpskoj knjievnosti... Ne seam se da sam bilo kada tako i toliko radio... Moji tekstovi u Programu su: uvod, glava o prosveti, nauci i kulturi i kraj, zavrno poglavlje Programa... Isto, str. 117, 140.

26 U razgovoru sa knjievnikom Miodragom Bulatoviem, 1954. godine, pre izlaska romana, osi kae: elja mi je da na Korene dozidam jednu veu romansijersku graevinu... Dobrica osi, Razgovori... str. 8.

27 Dobrica osi, Akcija... str. 67.28 Dobrica osi, Razgovori... str. 7-8.

35

nova manifestacija ideja starijih od Dobrice osia o zaostalosti kao prednosti i o srpskoj civilizaciji?

U poslednjoj godini decenije o kojoj je re, 1960, izaao je roman Deobe. Ali, Koreni su ono tree polazite za istraivaa viestrane pojave Dobrice osia: eda srbijanskog sela, pripadnika moravskog oveanstva, komuniste, pisca, istoriozofa, oca nacije. Od ovog romana mora poi svako istraivanje kontroverze koja je stvorena oko Dobrice osia. Da li je on demiurg istorijske krize srpskog naroda ili se ta kriza u njegovom delu samo ogleda, zarobljavajui i njega samog? U kom odnosu stoje kriza i njeno tumaenje: da li tumaenje pomae razreenju krize ili ono smo produbljuje krizu? Da li je u krizi narod ili jedno tumaenje njegove istorije?

Dobrica osi je imao punu svest o onome to je, gotovo do nedeljivosti, inio i u knjievnosti i izvan nje: sebi i svojoj revolucionarnoj generaciji on je kazivao da nita ne poinje od njih ve da sve ima koren koji su oni nepravedno zanemarili, a treba ga izvui na povrinu kao orijentir u borbi za trajanje. Jedan od korena, i to moda ba onaj kako je reeno truli korijen srpske kulture29 tek to je nailazilo na odjek koji objanjava ne samo popularnost Dobrice osia u vanknjievnoj javnosti, nego i njegov autoritet u politikoj i intelektualnoj eliti u Srbiji i uvaavanje u drugim sredinama bive Jugoslavije. U istoriji ideja, kako kae Riard Pajps, nije najvaniji smisao neijih misli ve to kako ih publika prima.30 Posmatrano, pak, sa odstojanja od est decenija, ono to je Dobrica osi govorio o Korenima i povodom Korena ne samo da deluje programatski, nego je i bilo program:

U svojoj viziji uspostavljam samo neke kontinuitete izmeu moje generacije i generacije naih oeva i dedova... Mladost je, pre svega, nepravedna. Ne misli o groblju. Ne voli da pamti. Mladost je sebina. Smilja sutra. Ja sam se zamislio ko su i kakvi su ti koji su nas rodili. ija je sve to i kakva je to krv u naim ilama? I zato smo se mi tako naglo i snano odrekli ideala i vizija svojih oeva i dedova, pa

29 Videti: Stanko Cerovi, Monitor, Podgorica, 22. juni 1992.30 Videti: Latinka Perovi, Rodonaelnik ruskog socijalizma u: Aleksandar

Hercen, Ruski narod i socijalizam, Podgorica, 1999, str. 32.

36

sasvim drukije zamiljamo sreu i drukije se borimo za nju? Siao sam u XIX vek i na njegovom dnu, koje sam povukao ka vrhu, pronaao sam neke svoje i korene svoje generacije (podv. L. P.). Iako nisam hteo da sudim njima to ute u busenju trava, ini mi se, nepravdu je donelo nae vreme. itav vek sam mlai od njihovih kostiju i njih, sada zemlje, pa ipak, naao sam mnogo nesree i jo vie snage tamo dole. Strast je to. Poeo sam da razmiljam o toj divnoj i uasnoj strasti za trajanjem. Trajanjem protiv svega (podv. L. P.). Uinilo mi se da je kod oveka najuzbudljivije to to hoe neim da se produi posle smrti, to hoe i moe sebe da nadivi. Na tom saznanju napisao sam roman Koreni.31

Iz saznanja koje se kristalie u Korenima, dakle, ve ranih pedesetih godina prologa veka i izvire ona nit koja romansijersku graevinu Dobrice osia koju valja itati kao jedan roman i njegov aktivizam koji je i po opsegu i po karakteru bez uporeenja, povezuje u teko deljivu celinu. Ona se temelji na patrijarhalnoj kulturi, a sazdana je amalgamisanjem imaginarne prolosti i aktivnog odnosa prema savremenosti sa stanovita te i takve prolosti. U biu i dui Dobrice osia, kae Milan Radulovi, deluju duhovne energije patrijarhalne kulture, mitotvorno vizionarstvo, hrianska duhovnost i jedan specifian pragmatizam koji kolektivno empirijsko i istorijsko iskustvo apsolutizuje i kanonizuje, uzdiui ga.32 Razliito nazivana: nova utopija, ideologija, istoriozofija ta celina je, u svakom sluaju, svoga tvorca uinila nezaobilaznim u istoriji Srbije druge polovine, posebno kraja, XX veka. Otuda i nauna relevantnost odnosa Dobrice osia prema Josipu Brozu Titu: niti je Dobrica osi tek jedan od savremenika Josipa Broza Tita, niti je to lini odnos.

Izmeu romana Koreni i Deobe, izmeu romana Deobe i Bajka,33 Dobrica osi je jednako snano aktivan i prisutan u javnom ivotu.

31 Dobrica osi, Razgovori... str. 33.32 Milan Radulovi, Roman Dobrice osia... str. 69.33 Roman Bajka pojavio se kao novi roman u Sabranim delima Dobrice osia u

osam knjiga, koje su, 1966. godine, objavili zdrueni izdavai beogradska Prosveta i sarajevska Svjetlost. Iako je smatrana prelomnom u osievom duhovnom razvoju, jeretikom, jer se u njoj oslobodio komunizma kao kvazireligije, ali ne i vere u ideale koje je ta nadrireligija propovedala, Bajka nije kod italaca pobudila interesovanja kao ostali osievi romani. Videti: isto, str. 69.

37

Brojna visokotirana izdanja njegovih dela;34 njihova ekranizacija, dramatizacija i uvrivanje u obaveznu kolsku lektiru; knjievne nagrade.35 U isto vreme, lanstvo u Centralnom komitetu Saveza komunista Srbije i funkcija predsednika Savezne republike Jugoslavije. Sa tom dvojnom ulogom u jednom mentalno agrarnom i stvarno autoritarnom drutvu, uz veliku linu samosvest o toj ulozi, Dobrica osi postaje neka vrsta institucije, svojevrsni kolektivni projekt oko koga se stvara mrea drutvenih, politikih i intelektualnih veza. Sa te pozicije on se decenijama prirodno javlja kao jedan od kljunih aktera u politici i kulturi.

Za Jugoslaviju je poetak ezdesetih godina prologa veka bio pun izazova. I drava i drutvo, prvi put posle 1948. godine, nali su se na vanoj prekretnici i to bez otvorene spoljne opasnosti koja je uvek kao posledicu imala unutranju homogenizaciju i jaanje autoritarnosti. Bila je zavrena industrijalizacija i Jugoslavija je od zaostale agrarne postala srednjerazvijena drava sa velikim unutranjim razlikama u razvijenosti, koje su se poklapale sa nacionalnim razlikama. Oslabio je vojni i ekonomski pritisak Sovjetskog Saveza i zemalja Varavskog pakta: uz stalne ideoloke napetosti, meudravni odnosi su normalizovani. To je trajalo sve do 1968. godine, do vojne intervencije trupa Varavskog pakta u ehoslovakoj protiv unutranjih reformi u toj zemlji, a za socijalizam sa ljudskim licem. U blokovski podeljenom

34 Prema podacima iz 2005. godine roman Daleko je sunce tampan je u milion i po primeraka, Koreni u oko 300.000 primeraka, Deobe u vie od 50.000, Vreme smrti u 180.000, Grenik u oko 115.000, a Otpadnik u vie od 80.000... ivotopis (19212001)... str. 353-354.

Po broju izdanja i tirau roman Daleko je sunce moe se uporeivati samo sa Hajduk Stankom Janka Veselinovia i Knjigom o Milutinu Danka Popovia.

35 Dobrica osi je dva puta dobio NIN-ovu nagradu (1955, 1962), a od polovine osamdesetih godina je gotovo svake godine dobijao neku nagradu, ponekad u istoj godini i tri nagrade: Udruenja knjievnika Srbije za izuzetan znaaj za knjievno stvaralatvo, Zadubine Jakova Ignjatovia iz Budimpete, zatim Njegoeva nagrada, specijalna Vukova nagrada, pa nagrade: Skender Kulenovi, Zlatni krst kneza Lazara, Mea Selimovi, Svetozar orovi, Koievo pero, Petar Koi, Laza Kosti, Zlatni prsten Stefana Lazarevia... Isto, str. 334, 337, 348, 350, 352, 354, 359, 360, 361.

38

svetu, inaugurisana je politika nesvrstavanja. Spoljne granice zemlje bile su meke, a meunarodni kredibilitet Jugoslavije zavidan. U tom ambijentu socijalnom, politikom i kulturnom, otvaralo se pitanje dalje orijentacije u unutranjem razvoju. Jugoslaviji su bile potrebne reforme. Vladajua elita bila je koncentrisana na tri pitanja: ekonomski sistem, Partija i federacija.

Ustvari, poetkom ezdesetih godina su se samo izotrila pitanja koja su postavljena ve 1948. godine i ostala latentno prisutna sve vreme posle toga. Razlike u razumevanju sukoba sa Kominformom kao odbrane nezavisnosti zemlje i autentinog socijalizma i kao poetak postepenog udaljavanja od sovjetskog modela socijalizma vremenom su se kristalisale u razliite orijentacije unutar Partije koje se nisu bez ostatka poklapale sa nacionalnim razlikama. Gde u tim podelama stoji Dobrica osi etvrto je vano polaznite za istraivaa njegovog odnosa prema Josipu Brozu Titu.

U prolee 1951. godine, Dobrica osi u svojim dnevnikim belekama pie:

Svim biem sam protiv Kominforma. Kominform, to je atak na slobodu oveka i naroda; Kominform, to je deformacija socijalizma, obesmiljavanje rtava datih za socijalizam. Ali: nas matica dogaaja, kao bujica un, nosi u krila kapitalizma. Amerika kao da nam postaje ono to nam je do 1948. bila Rusija. Boli to oveka. Vaspitavani smo da mrzimo kapitalizam.36

U raspravama o pomenutoj dilemi, najpre zatvorenim, a zatim i otvorenim, koje su ezdesetih godina zahvatile i iru javnost, Dobrica osi je bio veoma angaovan, sve do polovine 1968. godine kao pripadnik Partije, a esto i u njeno ime ili sa njenim autoritetom koji se mogao podrazumevati.

Krajem 1961. i poetkom 1962. godine, kada je postala aktuelna reforma dravnosocijalistike privrede s neizbenim posledicama po politiki sistem, posebno po odnose u federaciji, polemisali su Dobrica

36 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 18, 19.

39

osi i slovenaki intelektualac Duan Pirjevec.37 Zajedniki su im bili pripadnitvo komunistikom pokretu i uee u antifaistikom ratu. Razlikovalo ih je intelektualno iskustvo: Pirjevec je pripadao ve etvrtoj revolucionarnoj generaciji slovenake inteligencije, osi novoj inteligenciji koju je KPJ stvarao kao alternativu graanskoj inteligenciji. Polemika je voena u knjievnim asopisima.38 Ali, zbog izrazito politikog karaktera pitanja: nacija integracija, slovenstvo jugoslovenstvo, kao i zbog linosti polemiara: potonji otac nacije i jedan od najveih Slovenaca u XX veku39 pomenuta polemka je reflektovala dublje razlike koje su postojale ne samo u intelektualnim elitama nego i u formalno jedinstvenoj komunistikoj politikoj eliti u bivoj Jugoslaviji. I kao to je dvadesetih godina prologa veka raspravom o nacionalnom pitanju u zabranjenoj Komunistikoj partiji Jugoslavije formulom o federaciji uspostavljena paradigma za neposrednu budunost,40 tako je polemika Dobrice osia i Duana Pirjevca nagovestila da na staroj paradigmi: dravnosvojinskom odnosu, monopolu Komunistike partije, unitarnoj i centralizovanoj federaciji, kao iniocima dravne kohezije junoslovenskih naroda, vie ne postoji jedinstvo. I to, kako ve tada kae Pirjevec, sa stanovita njihove evropske integracije. Vreme polemike moe se oznaiti i kao poetak borbe za Tita: nijedna od strana u sporu nije raunala sa mogunou da premo ostvari bez njega. Ali je proteklo vie od jedne decenije dok se, kao nova paradigma, nije pojavila konfederacija, koja je bila neodvojiva od reforme dravne privrede i partije sa politikim monopolom. Sukobi oko konfederalne forme drave, uprkos konsenzusu koji se pokazao kao prividan, obeleavali su vreme sve do raspada Jugoslavije u ratovima devedesetih godina. U tim sukobima je Dobrica osi, najpre unutar

37 Videti: Latinka Perovi, Kako su se izraavali razliiti politiki interesi u Jugoslaviji? Polemika izmeu Dobrice osia i Duana Pirjevca 1961/1962. godine. Dijalog povjesniara/istoriara, 9. Zagreb, 2005.

38 U Beogradu asopis Delo, u Ljubljani Naa sodobnost.39 Taras Kermanuer, Skupinski portret z Duanom Pirjevcem. Ob 25-letnici

Pirjaveve smrti, Ljubljana, 2002, str. 37.40 Videti: Latinka Perovi, Od centralizma do federalizma: KPJ u nacionalnom

pitanju, Zagreb, 1984.

40

Partije, a zatim kao vodea linost vaninstitucionalne opozicije u Srbiji, imao jedinstvenu ulogu. Takvom je ta uloga postala ne samo zbog osieve samouverenosti da on treba da bude tuma dogaaja ija je dinamika od polovine ezdesetih godina prologa veka bila velika, ve zbog jednog stanja duha koji je ta dinamika stvarala u Srbiji i koje je pretpostavljalo politiku i ideoloku kondenzaciju.

Najpre, ekonomska reforma 1965. godine, oima stranog istoriara viena kao najambiciozniji skup trino orijentisanih promena koji je preduzet bilo gde u komunistikom svetu pre 1989.41 Njen zamah zbrisao je njihovog glavnog protivnika Aleksandra Rankovia,42 najznaajnijeg predstavnika Srbije u partijskom i dravnom vrhu. U svojim dnevnikim belekama osi je artikulisao i svoje i ire stanovite, koje nije bilo nepoznato Partiji:

Kako ujem, seljaci su na strani Rankovia. Taj pravi srpski narod odan je njemu i ali ga kao inkarnaciju Srpstva, kao oveka koga mu je istorija nametnula da joj bude politiki personalitet novoga doba i drave. Ne potuju oni njega kao organizacionog sekretara Komunistike partije i efa Udbe; potuju ga zato to veruju da je on dravni simbol Srbije. Zato mu oprataju teror Udbe, otkupe, seljake radne zadruge... Seljaci ne veruju novinama. Sve to one piu tumae kao podvalu, prevaru, likvidaciju oveka koji je predstavljao Srbiju i srpski narod, bio nekome smetnja da vlada i ini ta je naumio.43

Drugim reima, imati u jugoslovenskom dravnom i partijskom vrhu predstavnika koji ne raspolae polugama moi, kao Aleksandar Rankovi partijskim aparatom i slubom dravne bezbednosti, za Srbiju je, tumaio je njeno stanovite Dobrica osi, isto to i nemati svog predstavnika.44 Jer, sila je ugraena u stvaranje jugoslovenske

41 Don R. Lempi, Jugoslavija kao istorija. Bila dvaput jedna zemlja, Beograd, 2004, str. 236.

42 Isto.43 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 263.44 Posle smene Aleksandra Rankovia, za potpredsednika SFRJ izabran je Koa

Popovi: intelektualac, panski borac, ratni komandant, diplomata. Tim povodom, Dobrica osi u svom dnevniku pie: Koa Popovi nije nikakva delatna linost. To je paradni, spektakularni inteligent kome narcizam i ironija iscrpljuju mudrost. Isto, str. 270.

41

drave 1918. godine.45 Gubi se iz vida da u dravi u kojoj se razlikuju pobedniki narod i poraeni narodi sila nema samo politiko znaenje. Mogue je, govorio je Monteskije polovinom XVIII veka, pitati se da li je u suvremenoj Evropi mogue da jedan narod, slino svojevremeno Rimljanima, trajno dominira nad ostalima i zakljuivao: Mislim da je neto tako s moralnog gledita iskljueno.46 Promena odnosa snaga u jugoslovenskom dravnom i partijskom vrhu imala je, po Dobrici osiu, koji je o unutranjim polarizacijama bio ne samo dobro obaveten, nego je u njima bio i angaovan viestruke i dalekosene posledice po jugoslovensku dravu i njen drutveni poredak. Pre smene Aleksandra Rankovia, Dobrica osi u dnevniku belei:

Borba protiv Beograda i Srbije, to je borba protiv socijalizma, sa otrim antisovjetskim stavom. Veruje se da je Srbija sa svojim voama i svojim politikim raspoloenjem proruski orijentisana. Antisrpsko raspoloenje raste svuda.47

Posle uklanjanja Aleksandra Rankovia, u kome je video glavnu branu restauraciji kapitalizma i konfederaciji,48 Dobrica osi,

U jugoslovenskom partijskom vrhu, Srbiju je predstavljao Mijalko Todorovi, inenjer, predratni komunista, politiki komesar Prve proleterske brigade, jedan od arhitekata reforme privrede i Partije. A istoriar Milorad Ekmei pie: Posle pada Aleksandra Rankovia 1966. u saveznom Centralnom komitetu vie nije ostao nijedan Srbin stare garde iz vremena revolucije. Milorad Ekmei, Dugo kretanje izmeu klanja i oranja. Istorija Srbije u Novom veku, Beograd, 2007, str. 527.

45 To ujedinjenje, ostvareno preko ratnog rova, nije kod Srba, Hrvata i Slovenaca bilo istim ciljevima motivisano, ni ravnopravnim uslovima ostvareno... to ujedinjenje je bilo ujedinjenje ratnih pobednika i poraenih, oslobodilaca i osloboenih. A u istoriji, oslobodioci nikad nisu bili samo oslobodioci, niti su osloboeni ikad pravdom, istinom i lojalnou uzvratili svojim oslobodiocima. Ta, rekao bih, antropoloka negativna odrednica ujedinjenja junoslovenskih naroda u jugoslovensku dravu, bie od ogromnog politikog, moralnog i psiholokog uticaja na celokupan ivot nove drave. Dobrica osi, Promene. Izbor tekstova Milorad Vueli, Novi Sad, 1992, str. 271.

46 Cit. prema: Karel Kosik, O dilemama suvremene povijesti, Zagreb, 2007, str. 60.47 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 242.48 Nasuprot Kardelju i njegovoj nacionalistikoj grupi koja je teila konfederaciji

republika drava, stajao je Aleksandar Rankovi, s veinom srpskih kadrova i funkcionera koji su verovali u samoupravni socijalizam jugoslovenske strukture. Aleksandar Rankovi, koga je u to vreme (19611962. L. P.) podravao Tito, nije bio teoretiar, reformator i modernizator; zastupao je ideologiju partizanskog

42

uznemiren zbog, ne samo po njemu, izgubljene pozicije Srbije, bio je do te mere politiki angaovan da je zbog toga u svojim dnevnikim belekama oajavao:

Oajan sam to ovu svesku punim tzv. drutvenim i politikim problemima, a malo onim to je moja, valjda, stvarna vokacija i muka: knjievnost.49

Ali, nije drama zbog vremena koje je izgubljeno za knjievnost, ve u tome to je pisac to vreme ispunio politikom, koja nije nauka ni umijee, nego igra za mo i igra s moi.50 Dobrici osiu bile su potrebne dve godine da na sednici Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije, kao njegov lan, zatrai reviziju politike u nacionalnom pitanju koja je, po njemu, srpskom narodu nanela sramotu, uinila nepravdu i zatvorila istorijsku perspektivu. O nameri da istupi konsultovao je prijatelje i od njih dobio ohrabrenje.51 Oseao je sigurnost: Znao sam da e mi inteligencija dati podrku.52 Retki su bili oni sa rezervom. Ivo Andri, po Dobrici osiu, samosvojna i jedinstvena pojava, najautentiniji intelektualac,53 savetovao mu je da se uva jedne misli i upozoravao ga da istorija ima vie lica.54 Ali, Andri Selo ne razume i ne voli... On ne poznaje Srbiju. On je ovek Bosne i biblioteke.55

Istupanje Dobrice osia bilo je bez posledica po njegovo lanstvo u Savezu komunista. Dogaaji koji su usledili kao da su ovo istupanje potisnuli u drugi plan. Najpre, studentski nemiri u junu 1968. godine. Na poetku reforme, kao to obino biva revolucija.56 A zatim,

jugoslovenstva i pragmatinu dravotvornost jugoslovenskog karaktera; bio je protivnik svakog nacionalizma, republikanizma i partikularizma; on je za kardeljevske reformatore, nacionaliste, republikance i kreativne marksiste bio konzervativni centralist i nosilac velikodravlja. Ta je linija, 1962. godine, porazila Kardeljevu konfederalistiku koncepciju Jugoslavije: politiku pobedu u partijskom vrhu odneo je blok Tito Rankovi. Isto, str. 216.

49 Isto, str. 312.50 Karel Kosik, O dilemama suvremene povijesti... str. 60.51 Isto, str. 324.52 Isto, str. 330.53 Isto, str. 372.54 Isto, str. 368.55 Isto, str. 368, 369.56 To je u Jugoslaviji prvi veliki pokret socijalistiki orijentisanih masa protiv svoje

43

okupacija ehoslovake o kojoj je na stranicama svojih dnevnikih beleaka razmiljao sa stanovita posledica koje ona moe imati po borbu protiv vladajue birokratije, koju je video kao glavnu politiku smetnju autentinom socijalizmu.57 Posle istupanja, Dobrica osi je, kako kae, smiljao plan narednih akcija.58 Pomiljao je da podnese ostavku na lanstvo u Centralnom komitetu i u Savezu komunista: U tom drutvu ja vie ne mogu biti javni radnik.59 Nije, meutim, to uinio. Iz Saveza komunista je svojom voljom istupio tek 1971. godine. U meuvremenu, naao se na vanim pozicijama u ustanovama nacionalne kulture.60 Za predsednika Srpske knjievne zadruge izabran je 1969. godine. Izbor je ponovljen 1971. godine. Kao cilj nove misije SKZ, najavio je odbranu jedinstva srpske nacionalne kulture bez obzira na republike granice.61 Za dopisnog lana Srpske akademije nauka i umetnosti izabran je 1970, a za redovnog lana 1976. godine. Na sveanom skupu Srpske akademije nauka i umetnosti, 29. marta 1977. godine, odrao je pristupnu besedu Knjievnost i istorija.62 To nikako nije prvi dokaz o opsednutosti Dobrice osia prolou koja

drave i svoje partije, s radikalnom levom i moralistikom kritikom nesocijalistikih sadraja, odnosa i tendencija, sa zahtevima za bru i istinsku demokratiju i doslednu socijalilstiku politiku i moral. To je najoiglednije i u najveim razmerama ispoljeno razoarenje u Tita... Veoma sam zabrinut. Bojim se sektatva i politike nezrelosti crvenog univerziteta Karl Marks...

Bez obzira na ishod, studentska pobuna ima ogroman drutveni i politiki znaaj. Borba za demokratiju i socijalizam ulazi u novu etapu. Zapoinju masovne revolucionarne akcije... Oni (studenti L. P.) nisu stigli, nisu sazreli da formuliu potpuniji i dalekoseniji program. Oni su sada sila bunta, izraz gneva, stihijna energija napretka. Isto, str. 338-339, 333-334. Videti i Mihailo Markovi, Juri na nebo, knjiga prva, Beograd, 2008, str. 38.

57 Ako ostanemo samostalni, jugoslovenska birokratija se ovekoveuje ovom opasnou po dravni suverenitet. Isto, str. 373.

58 Isto, str. 347.59 Isto.60 Centralni komitet Saveza komunista je odbio da se mea u izbor predsednika

SKZ. Nastojao je da uspostavi dijalog to je u Partiji izazivalo otpor a u SKZ rezervu. Videti: Latinka Perovi, Zatvaranje kruga. Ishod rascepa 19711972, Sarajevo, 1991, str. 306-315.

61 Vidi ivotopis (19212001)... str. 342.62 Isto, str. 342, 344.

44

je za njega isto to i istorija. Ali, zbog mesta sa koga je izgovorena, pristupna beseda jeste dala zamajac procesu koji e, po Dobrici osiu, rezultirati masovnom opsednutou istorijom. Samo nekoliko godina kasnije, on u svojim dnevnikim belekama pie:

Istorizam nije vie idejna filozofska koncepcija u knjievnosti i drutvenim naukama, istorizam je proeo i svakodnevicu, svaije miljenje i razmiljanje o drutvu i narodu, osvojio kue, kafane, meuljudske odnose.63

U svakom sluaju, tek sa uvrenim pozicijama u ustanovama nacionalne kulture, u kojima je po definiciji koncentrisana intelektualna elita, Dobrica osi, koji je vaeu politiku u nacionalnom pitanju ve odbacio, postao je opasan za politiku elitu. Kao da se tada postavilo pitanje: ko e koga?64 Dolo je do prve zabrane nekog dela ovog najnagraivanijeg pisca, njegove knjige Mo i strepnja (1969), kao i njegove pristupne besede u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti.65 Bez kondicije za dijalog, politika elita je bila u strahu, a njenim kritiarima se urilo da sa rei preu na delo. To utie na poloaj Dobrice osia kao javnog radnika, ali ne odreuje njegovu sudbinu kao pisca. I to, zahvaljujui u velikoj meri jugoslovenskom okviru. Neodbranjivo je uskraivanje slobode: dok nje nema, ne raspravlja se ni o idejama, ni o politikim namerama. U Sloveniji su dramatizovana dela Dobrice osia (1975),66 u Hrvatskoj objavljena njegova Odabrana dela u devet knjiga (1980),67 a zatim i njegova knjiga Stvarno i mogue (1983).68 U

63 Dobrica osi, Pievi zapisi (19811991)... str. 196-197.64 Tada kao da je naruena podela interesnih sfera: inteligenciji sloboda stvaranja,

politiarima vlast. Petar Stamboli Dobrici osiu, posle uklanjanja Milovana ilasa, kae: Vi radite u knjievnosti ta god hoete. Tu Vas sluam. Ali pustite meni politiku. Ne meajte se. A, Aleksandar Rankovi, poto je otklonio nesporazume sa Titom Druga stvar koju sam eleo da ti kaem, to je: da vi pisci i umetnici ne treba da se bojite povratka socijalistikog realizma i staljinizma. Partija e stati u odbranu slobode stvaralatva. I ne palite vatru im neki dogmatiar progovori o dekadenciji i zapadnim uticajima. A njih ima dosta u Partiji i CK-u. Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 55, 240.

65 Vidi ivotopis (19212001)... str. 342, 344-345.66 Isto, str. 344.67 Isto, str. 346-347.68 Isto, str. 347.

45

Srbiji, pak, zabrane, ali i prve dve knjige romana Vreme smrti (1972), koje e se, kako je osi jo 1967. godine pisao u svojim dnevnikim belekama -

organski vezati za Korene i Deobe i initi s njima i Zapisima Duana Katia o poratnom dobu moju romansijersku viziju nekoliko srpskih generacija.69

Velika itanost romana Vreme smrti, a naroito njegova dramatizacija (Kolubarska bitka na sceni Jugoslovenskog dramskog pozorita 1983),70 uinili su od Dobrice osia ne samo najpopularnijeg srpskog pisca nego i oca nacije.71 To zvanje, bez obzira na razliita znaenja koja su mu pridavana, objanjava ulogu Dobrice osia u poslednje dve decenije XX veka. Ali, ono, samo po sebi, otvara pitanje drutva kome je takva uloga bila potrebna i u kome je bila mogua. Zato je Vreme smrti peto vano polazite za istraivaa dela Dobrice osia. U osamdesetim godinama prologa veka, on je nastavio da nadziuje svoju romansijersku graevinu romani: Grenik, Vernik i Otpadnik. U isto vreme, u javnom ivotu je delovao sa pozicije oca nacije, koja se shvatala i bukvalno i metaforino, ali koja je zapravo institucionalna. Od 1980. godine, kada je vlast osujetila izlaenje njegovog opozicionog lista Javnost, ije je ime asociralo na list rodonaelnika socijalizma u Srbiji Svetozara Markovia, kome se esto vraao,72 Dobrica osi je bio u sreditu svih inicijativa koje su politiki heterogenu vaninstitucionalnu opoziciju, ali jedinstvenu u neprihvatanju trine privrede i konfederalne

69 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 306.70 Isto, str. 347.71 Dobrica osi kae da je Vreme smrti pisao sa ciljem: Jedan od osnovnih

smisaonih zadataka u Vremenu smrti, koji je bio u samom motivu stvaranja tog romana, moe da glasi: razumno, kritiki izneti na svetlost i uiniti optom sveu nau ljudsku i nacionalnu veliinu; nau sposobnost za veliki in; nau mo da se borimo za najvie ideale; nau udnju za pravdom i dostojanstvom; nau mo da potujemo, razumemo i volimo drugo i drugaije od naeg; nae nezlopamenje i plahost naih mrnji itd. To je najvii duhovni zadatak generacije kojoj pripadam. Dobrica osi, Pievi zapisi (19691980)... str. 167.

72 Dobricu osia su privlaile socijalne ideje mladog Svetozara Markovia: neponavljanje zapadnoevropskog puta, to jest bez kapitalizma usavravanjem patrijarhalne institucije zadruge. Kao i Markovieve ideje o ulozi kritiki mislee manjine, to jest malobrojne inteligencije potekle iz naroda, koja sa njim komunicira bez posrednika birokratije, s pravom da ga vodi.

46

forme jugoslovenske drave, izvele na javnu scenu. Suprotstavljajui se konfederaciji, najpre u Partiji, a zatim na elu vaninstitucionalne opozicije, Dobrica osi je stvorio ideoloku osnovu za savez srpskih elita do koga je dolo u drugoj polovini osamdesetih godina prologa veka. Ali, ipak, da li je Dobrica osi, kako kae Predrag Palavestra, jedan od kljunih tvoraca miljenja kraja XX veka, pisac ija dela uokviruju moralnu i duhovnu istoriju epohe73 ili je njegovo delo izraz onog miljenja kome je on, ve od polovine pedesetih godina XX veka, traio koren, izvlaei ga iz prolosti, iz dubina istorije, na povrinu?

Dobrica osi je linost snane samosvesti: Ja sam lako, ak i strasno, uletao u velika drutvena zbivanja u svom vremenu; kao

revolucionar, hteo sam da budem uesnik u stvaranju istorije svog drutva i naroda. Otuda je istorija povratno fabulirala moj ivot, inei ga uzbudljivim, napornim, opasnim.74

U sopstvenim oima Dobrica osi je: protagonist nove nacionalne politike,75 u svom narataju neka paradigma srpske sudbine,76 istorijski akter iji e trag u drugoj polovini 20. veka da se raspoznaje.77

Samosvest Dobrice osia nije, meutim, bez pokria. Ona ima vie uporita. U intelektualnoj eliti: kod knjievnih istoriara i kritiara,78 kod filozofa79 i istoriara.80 Dobricu osia niko nije ignorisao: ni Josip Broz

73 Predrag Palavestra, Istorija srpske knjievne kritike, tom II, Novi Sad, 2008, str. 600.

74 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 118.75 Dobrica osi, Pievi zapisi (19921993)... str. 366.76 Dobrica osi, Pievi zapisi (19931999)... str. 141.77 Isto, str. 143.78 Trojica knjievnih kritiara iz osievog najblieg okruenja, Borislav

Mihajlovi Mihiz, Zoran Gavrilovi i Petar Dadi, prikazani su (u osievoj knjizi Moji prijatelji L. P.) kao prijatelji i prisni sledbenici iz pieve radne sobe. Sva trojica su bili konstruktori i utemeljivai osievog knjievnog ugleda. Predrag Palavestra, Istorija srpske knjievne kritike, tom II... str. 601.

79 Tamo gde su svi putevi bili zatvoreni, a sve rupe zatrpane, on (Dobrica osi L. P.) ih je otvarao. Ljubomir Tadi, Kriza i velikosrpski hegemonizam, Izabrana dela, t. VIII, Beograd, 2008, str. 461.

80 Prvi koji se suprotstavio tom predlogu (o nacionalnim ekonomijama L. P.), bio je Dobrica osi. Shvatio je da to vodi ka nacionalnim dravama upravo stanju koje je pobedilo do 1990. u smislu unutranjeg rastakanja jugoslovenske drave.

47

Tito, ni Aleksandar Rankovi, ni Milovan ilas. Ni Jurij Andropov.81 A naroito ne srpski partijski vrh, kome nikada nije bilo svejedno gde e se Dobrica osi nai: u svim vanim, za Partiju dramatinim situacijama, sa njim se posebno razgovaralo.82 I paljivo ophodilo: kao sa saborcem i piscem, ali i kao sa nitroglicerinom koji moe da eksplodira. Romani Dobrice osia, prema podacima Narodne biblioteke Srbije, u godinama izlaska iz tampe, bili su najitanije knjige.83 A prema ispitivanjima javnog mnenja, Dobrica osi je bio najpopularnija linost,84 i uivao je najvei ugled.85 I bez bibliografije radova o Dobrici osiu, zna se da je o njegovom knjievnom delu napisano vie rasprava i knjiga, kao i o njemu i njegovom uticaju. Meu ovim drugima su i one knjige u koje je, da bi bio tanije shvaen, i lino uloio veliki trud.86 O emu govore sve pomenute injenice? Bez odgovora na ovo pitanje nema objanjenja pojave Dobrice osia, ni razumevanja njegovog dela kao svojevrsnog kolektivnog projekta, kao ideologije.87

Milorad Ekmei, Dugo putovanje izmeu klanja i oranja... str. 524.81 Veeras (2. jun 1973. L. P.) mi je na vratima zazvonio nepoznat ovek i

predstavivi se kao sovjetski diplomata, zamolio me da se spustimo dva sprata nie da mi neto poverljivo kae... On mi je na rusko-srpskom iaputao da me drug Andropov obavetava da mi preti opasnost s najvieg mesta i da treba da se uvam: da se ne leim u vojnoj bolnici, da odlazim samo u kafane i restorane u kojima imam prijatelje, da ne sedam u automobil koji ne vozi moja ena ili blizak prijatelj, da u prometnoj ulici ne idem ivicom trotoara, da se nou ne kreem sporednim ulicama, da ne putujem sm u selo, da u mom drutvu ima provokatora... I da to to mi je rekao nije mi rekao. A on e biti slobodan da me obavesti o novim dogaanjima, ako to bude smatrao neophodnim. .. Nisam stigao ni da mu zahvalim, zato drug Andropov brine o meni... Meni ostaje zagonetka: u kakvu me mreu uvlai sovjetska obavetajna sluba? Ili je to neka nova kombinacija Udbe? Moda prosto hoe da me zastrae i primoraju da ivim kao mi? U svakom sluaju savete neu da zaboravim. Cit. prema Dobrica osi, Lina istorija jednog doba 2. Vreme otpora 19691980, Beograd, str. 101.

82 Dobrica osi, Pievi zapisi (19511968)... str. 57, 248, 321.83 ivotopis (19212001)... str. 348, 353.84 Isto, str. 355.85 Isto, str. 359.86 Slavoljub uki, ovek u svom vremenu. Razgovori s Dobricom osiem,

Beograd, 1989; ta je stvarno rekao Dobrica osi. Prireiva Milan Nikoli, Beograd, 1995.

87 U Tezama za novu politiku, koje je, 1991. godine, izloio u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, na skupu Srpski narod na poetku veka, Dobrica osi to i sam kae: Na stvaranju novog nacionalnog programa treba da radi kolektivni um.

48

Koncept, odnosno ideologija, unitarne i centralizovane socijalistike drave kao jedino mogue Jugoslavije, bez ostatka suprotstavljen konceptu konfederacije, ijim je olienjem smatran Ustav od 1974,88 vratio je Dobricu osia, ali ne samo njega i ne samo pod njegovim uticajem, u XIX vek.89 Prebacivanje tada neostvarenog cilja svesrpske drave, na kraj XX veka odredilo je i sve ostalo. Prioritete: mobilizacija naroda i njegovo vrsto jedinstvo prema unutranjem i spoljnom protivniku cilja.90 Sredstva: ratovi za dravne granice.91 Odnos prema svemu to je dinamikom istorije postalo objektivna prepreka na putu prema davno fiksiranom cilju, ukljuujui razvoj samog srpskog naroda92 i Evropu,93 odnosno svet.Kolektivna mata. Kolektivni senzibilitet. Mladi ljudi. Program novog preporoda i neophodnih promena, nikako ne moe da izrazi pojedinac, ma koliko da je pametan, darovit, obrazovan. Dobrica osi, Promene... str. 176.

88 Srpski narod je ponovo razdeljen i ispresecan dravnim granicama, Srbija je ponovo postala Ua Srbija. Takvim ishodom se, posle etiri rata i jedne revolucije u ovom veku, okonala borba srpskog naroda za osloboenje i ujedinjenje. Dobrica osi, Pievi zapisi (19691980)... str. 156.

89 Mi smo ponovo u XIX veku. Ponovo moramo da stvaramo svoju Srbiju. Moramo da stvorimo takvu Srbiju u kojoj e svi Srbi na planeti videti svoju otadbinu. Dobrica osi, Pievi zapisi (19811991)... str. 295.

90 Strah me za Srbiju. Da bismo pobedili tolike neprijatelje, da bismo od ovog surovog sveta i pokvarene Evrope oteli neto prava i pravde, moramo da mobiliemo celokupne svoje umne, moralne i fizike snage... Svako ko se bori protiv srpskog nacionalizma, bori se protiv ljudske slobode... Ne treba teiti etnikoj Srbiji, ali osloboditi one koji se sa Srbima ne oseaju slobodnim i koji Srbima ograniavaju i zagauju slobodu na njihovoj zemlji. Isto, str. 402, 416; Promene... str. 176.

91 Ne verujem da se bez prolivanja krvi moe sruiti Jugoslavija, koja je potocima krvi i stvarana... Ja verujem u neminovnost rata izmeu Srba i Hrvata, Srba i Muslimana, Srba i Albanaca... Dobrica osi, Promene... str. 193; Pievi zapisi (19811991)... str. 303.

92 Standard i konformizam razorili su graanski duh i kolektivitet... U ovom narodu vie niko ozbiljan i mlad nije spreman na rtvu. Prestajemo da postojimo kao istorijski narod, kao subjekt... Malo je Srba koji su spremni da poginu za ujedinjenje Srpstva i svoju dravu... ivi se Srbima... Dobrica osi, Pievi zapisi (19691980)... str. 167; Isti, Pievi zapisi (19811991)... str. 386; Isti, Pievi zapisi (19931999)... str. 150.

93 Evropa je protiv nas Evropa sebe smatra uzorom demokratije. A to je i tle zla, zloina, ratova, porobljavanja, lai... Ta Evropa je protiv Srba i Srbije. Ta nemaka Evropa nas mrzi s austrougarskim razlozima i argumentima. Dobrica osi, Pievi zapisi (19811991)... str. 402.

49

Dobrica osi je 1992. godine, usred rata, postao predsednik Savezne republike Jugoslavije, preostalog dela druge Jugoslavije, ostajui vrsto usidren u matrici unitarne i centralizovane drave.94 Ako je to i ironija istorije,95 ona u Srbiji modernog doba nije bez presedana. Pre pisca Dobrice osia, istu je ironiju, kao predsednik jugoslovenske vlade u izbeglitvu za vreme Drugog svetskog rata, iskusio pravni teoretiar i istoriar Slobodan Jovanovi.96 Naunik je, meutim, bio svesniji te ironije.97 Pisac, samo povremeno u procepu izmeu straha da n