№ 1.2006

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆли 1 .2006

№ ն տ ս ա ^ ա 1Ւ(ա№1 2 0 0 6

Լրատվական цл[>6гаЬЬтр|гаЬ ՀՀ ԳԱՍ ՊՈԱԿ իք»ւ*|ւսսացնոդ- Ն ա խ ա գ ա հ ո ւմնախագահ Աարգսյաս Ֆ.

ՊՕւոական <цнеО&ЗшО վկայականի հսմա ոօ՜

ՕՅՍ 066313. ստված՛ 28.06 .2002թ.

Գ|խա վոր խ մբա գիր' Գլխավոր խ մբա գրի տեղակալ

Բաժինների խ մբա գիրներ' Ֆիզիկա մա բէմա տ ի- կակա ն բա ժին' բնա գիտ ա կա ն բա ժին' տեխնիկական բա ժին' հումանիտար բա ժին'

Գործադիր տ նօրենՊատասխանատուքարտուղարՏեխնիկական խմբա գիր ՛ՍրբագրիչԴիգայներԹարգմանիչ

Ղազարյան Էդ.

Շա հինյա ն Ա.

Ներսիպան Ա. ևորավյան Ա. Պողոսյան Ա. Խա օա տ յա ն Ա.Սարգսյան Ա.

Վարդանյան Ն. Սխիբւսրյան Գ. Հովհաննիսյան 9. Օհանտ՚անյան Ա. Սարգսյան Մ.

2 ՀՈՒՄԱՆԻՏԱՐ

Համարի պսոոացխսյնաաո» Վարդանյան Ն,Ա յ»որա գրվա ծ է տււյագրոփյաՕ С 9 0 2 .2 0 0 9

«Գ ի տ ո ւթ յա ն ա շ խ ա ր հ ո ւմ » հա նդեսիիո1|»սւգրսւկւս€ կ դ ե գ ի ա յի կ ա զ մ օ ՛

Ադսւձյան 4 . , Ա ղալովյա ն Լ., Աղասյան Ա ֊, ԱւոսքելյսյՇ և .. Ավսւոիսյան Ա.. Ա ծք իէցաՕ է.. Րա րխ ոդա ոյւսՕ Վլ., РрпилушО Գ „ ԳսփոիսԱսւս է.. ԳրՐգորյսւն Ս.. Հսւ«1ոաք>ձոէւյյան Ս.. Հա րոփ յուՕ յա ն Հ.. Հա րա |»յո»նյա ս Վ.. Ասւնք>սյշյա€ Ա., Ս նլքոնյա ն 1Լ, Շույաւրյւսն Ց ո ւ , Ս սւ^|ս , յյքւ 9 « к .. Ս եդրակյա ն Դ., Р п ц т и г л й Ս.:

Խ ւ1բա գրույ>յա ն հ ա ս ց է *՛Սւսրշա._ ԲաղրամյաՕ 2А դ.Հիմնա րա ր զւիասւկսւն գրա դա րսյնի յե ն ք ,9-ГП հստ կ, 911 ւ-ՅՕյսւկ.հեռ. 5 2 4 8 1 2 .ֆ ս ւ * ւ 8 6 8 0 6 8о-та1:© «ԳքւաությաՕ ա յյա տ հ ո ս Յ » գիս1ահւսՕրաւ1 ս*րչեւ]ւ հյյնդեսը ս յ»նղսվել է Այօավարաբյսւս Լ ՀՀ ԳԱԱ Օա|ա»գահությաՕ грл бий ՛

Н

ՏպաքանակըՕավալլւ

5 0 0 օրիսա կ:64 էջ:պայմանագրային:

ՀոդվածՕեքփ 1{Ь р ш ш ц т |1с հնա րա վոր է միայն խմք>ա<տուք«)սՀւ գրավոր հսՕաձօյյւյ»ւււ*յան դեպքում: ՄԵյբէրուսնծրէ» դեպ քում հանդեսին հղումը պարսւսւգիդ ե Խ մ րա գրու^յ™ նը միշա չէ, որ հաւ1ա1..ւ»քւձքւր Է հէւօինսյներք* Ыпг: Խ&ւսւգրոփյուՕը սւատասէսանսւս՚-վուՅյոՈ }ի կրուէ) գովա զդա յին Օյութեյփ րովա նդւս1ք » թ յս *) համար:

Տ պ ա գր վ ա ծ է Հ Հ ԳԱՍ ա պարանում:

2 ՄԱՅՐ ԵՐԿՐԻ ՈՒ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՈԳՈՎՇահեն Խաչատրյան

I ԲԱՌԵՐԻ ՀՈԳՆԱԿԻՆ. -ԵՐ, ԹԵ ֊Ն Ե ՐԱշոտ Մարության

I ՀԱՅ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼԸ. ՆԻԿՈԼ ԳԱԼԱՆՏԵՐՅԱՆԱննա Սարգսյան

II ՍԵՎ ԳՈՒՅՆԸ ՄԵՐԺԱԾ ՆԿԱՐԻՉԸԱրարատ Աղապան

11 Ֆ հ 8 հԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ

18 ԱԾԽԱԾՆԱՅԻՆ ՆԱՆՈհւՈՂՈՎԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ՆՐԱՆՅ ԿԻՐԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ ՌԵՆՏԳԵՆՅԱՆ ՃԱՌԱԳԱՅԹՆԵՐԻ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԷՆԵՐԳԻԱՆԵՐԻ ՖԻ&ԻԿԱՅՈՒՄԿարո Իսպիրյան, Ռոտեն Իսպիրյան

Ո ՁԳՈՂԱԿԱՆ ԴԱՇՏՈՒՄ ՄԱՐՄՆԻ ՇԱՐԺՄԱՆ ԵՐԿՐԱՉԱՓԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԱՎՈՐՈՒՄԸ՝ԸՄՏ ՊՏՂՈՄԵՈՄԻ ԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԵԽԱՆԻԿԱՅԻ ՏԵՄԱՆԿՅԱՆՎանիկ Ադամյան

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

31 ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐՄԱՐԴՈՒ ԱՊԱԳԱՅԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼԱնահիտ Մելիք-Օհանյան

33 ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵ&ՈՆԱՅԻՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ. ՖԵՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ, ԴՐԱՆՑ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸԼԼտն Հարությունյան

41 Ի՞ՆՉ Է ՍԹՐԵՍԸ, ՆՐԱ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ, ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ, ԿԱՆԽՄԱՆ ԵՎ ԲՈՒԺՄԱՆ Մ Ի9ՈՅՆԵՐԸՄեսրոպ ԽւսմբաբյաՆ

48 ՏԵԽՆԻԿԱԿԱՆ

41 ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՖՈՏՈԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱՅԻ ԱՊԱԳԱՆժ ո զեֆ Փանոսյան

54 ԵՌԱՉԱՓ ԳՐԱՖԻԿԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԱՎՈՐՄԱՆ ԿՈՄՊՅՈՒՏԵՐԱՅԻՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՅԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԿոսա Սողոմոնյան

51 ԹՌԻՉՔ, ՈՐ ՏԵՎԵԼ է ՄԻ ԱՄԲՈՂՏ ԿՅԱՆՔԱրկադի Սարգսյան

Ա Յ Ս Հ Ա Մ Ա Ր Ո Ւ Մ '

Անցած 100 տ ա րվա ընթացքում սպառվել է միլիո­նավոր տարիների ընթացքում Երկրի կեղևում կուտ ա կվա ծ օրգա նա կա ն հանածո վառելիքի մեծ մասը:

Բնության սեզոնա յին երևույթուների ուսումնասիրությամբ մարդը զբաղվել է անհիշելի ժամանակներից: Դրանցից են կա խ վա ծ մարդու տ նտ եսա կա ն գործունեության մի շա րք պայմաններ, հա տ կա պ ես գյուղատնտեսության բնա գա ­վառում:

Ռուս ֆիզիկոսն առաջարկում է տորնադոյի դեմ պա յքա րի անակնկա լլուծում

ՏԱՐԵԿԱՆաճՎէՏՎՈՒԹՅՈՒՆ

2005 թվականից Հ Հ ԳԱԱ-ն հրատարակում է գիտահանրամատչելի հան­դես' «Գիտության աշխար­հում»: Հանդեսր եռամսյա է, գունավոր, 4 մամուլ ծավա­լով: Ֆինանսավորում է ՀՀ Կառավարությունր: Հան­դեսի ֆինանսավորման տա­րեկան ֆոնդր 2005 թվա­կանի համար կազմել է 5մլե. 995.6 դրամ, որից 1 մլն. 850 հազարր եղել է աշխատա­վարձի ֆոնդր, 500.000-ր' սոց. հատկացումներր, 2 մլն. 770 հազար դրամ հատկաց­վել է տպագրության և 875.6" այլ ծախսերի համար: 284 հազար դրամ է ստացվել բաժանորդագրությունից ե վաճառքից:

Առաջին համարի շնոր­հանդեսի և Գիտության միջազգային օրվա առիթով «Գիտության աշխարհում» հանդեսի խմրագրությունր ավելի քան 1400 օրինակ նվիրել է շնորհանդեսի մասնակիցներին, գիտա­կան ինստիտուտներին ե կազմակերպություններին, հանրապետության ու Ար­ցախի դպրոցներին:

Շարժման էության մասին խնդիրը եղել է հին հունական փի- լիսոփայության հիմնախնդիրներից մեկը:

ճ ա ր տ ա ր ա գ ի տ ա կ ա ն ն ա խ ա ­գծմա ն գործընթացում ա շխ ա ­տ ա նքի հիմնական լեզուն կամ մի­ջոցը գրաֆիկա կան մոդելն է:

Ութսունն անց ա րվեստ ա գետ ն ա յսօր «պատնեշի վրա» է, երկրի նվիրյալների առաջին շարքում:

Մարդու կեն­սաբանության հե- տ ա զոտ ո ւթ յո ւն - ները ա պ ա ց ո ւ ­ցում են, որ նրա գենոմում գրվա ծ տ ե ղ ե կ ա տ վ ո ւթ ­յունը իրա գործ ­վում է փուլ առ փուլ

ՀՈՒՄԱՆԻՏԱ

Շ Ա Հ Ե ՆԽ Ա Չ Ա Տ Ր Ա Ն

ՄԱՅՐ ԵՐԿՐԻ ՈՒ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՈԳՈՎ

Ա նկախ ուրախ կամ տխուր բովանդակությունից' ար­վեստի այն գործերն են

մշտատև ապրում, հուզում մարդ­կանց, որոնք տոգորված են կենդանի զգացումով, ե որոնց մեջ տրովտւմ է ժամանակի շունչը: ճշմարիտ ստեղծագործումի ներ­շնչման հիմնահողր եղել ու մնում են ժամանակը, հարազատ երկրի ու ժողովրդի կյանքր: Հղացված գաղափարներով ու ոճական առանձնահատկությամբ արվես- տագետներր կարող են տարբեր լինել, նույնիսկ խիստ տարբեր, սակայն իրենց արարման խորին շերտերում նրանք խաչաձևվում, լրացնում են միմյանց: XX դարր թե Սփյուռքում և թե Հայրենի­քում հայկական մշակույթին պար- գևել է այդպիսի սքանչելի արվես­տագետների մի համաստեղութ­յուն: Այդ համաստեղության ակ­նառու դեմքերից է նկարիչ Հակոբ Հակոբյանր:

Եգիպտոսում ծնված (1923), գեղարվեստական կրթությունր Փարիզում ստացած Հակոբյանր հայրենիքում հաստատվեց քա­ռասուն տարեկան հասակում: Նա հետեղեռնյան առաջին սերնդի ներկայացուցիչն էր, որը Հայաս­տան եկավ իբրև հասուն, ուրույն դեմք ունեցող նկարիչ: Մանկուց հորր կորցրած, ծանր պատանե­կություն ապրած հայորդու զգա­ցումները հիմնուդի կանխագծե- ցին ու մղեցին ստեղծելու կյանքի հորձանուտր նետված, թշվառ, տառապող, ճակատագրի դեմ անզոր, հոգեկան անել վիճակ ապրող մարդկանց կերպարներ: Նրա կտավների ինքնօրինակ գունագծային կառուցվածքի մեջ

ասես քանդակված տխրությունը որքան սեփական, նույնքան իր սերնդի ներաշխստհր հյուծող մեծ եղեռնի արձագանքն էր, անհայ­րենիք մարդու անդառնալի վշտի երգը: Հակոբյանի այդօրինակ գործերից մեկը, սակայն, ներշնչ­ված է այլ խորհրդով: Անապատի ավազի վրա կքած, դողդոջուն ձեռքերով նորածիլ բույսր գրկած մարդուն ներկայացնող պատ­կերը («Մարդը և բույսը», 1961) Հակոբյանի սփյոաքյան հոգեվի­ճակի ընդհանրացումն է, չմարող հույսի պատզամր:

Այդ հույսի միակ ճամփան ուղ­ղված էր դեպի հայրենիք' Խորհր­դային Հայաստան: Զարմանալի չէ, որ ներգաղթելուց մեկ տարի առաջ' 1961-ին, Հակոբյանն իր լավագույ ն գործերր նվեր է ուղար­կում Ազգային պատկերասրա­հին: Հայրենի արվեստագետների համար դրանք հայտնություն դար­ձան և ընդգրկվեցին թանգարանի հիմնական ցուցադրությունում: Անդրադառնալով դրանց' Մինաս Ավետիսյանը գրեց. «Հակոբյանր Հայաստան բերեց ոչ թե ուրիշից վերցրածր, այլ իրենր: Նա աշ­խարհը տեսնում է իր աչքերով: Նրա արվեստր այնքան է հայկա­կան, ինչքան ինքը' հայ...»:

* * *Երբ հիշում ենք եղեռնը վե­

րապրած նախորդ սերնդի նկա­րիչներին, մեր տեսադաշտում առաջինը հայտնվում է Մարտի­րոս Սարյանր: 1915-ին օգնութ­յան նպատակով նա գալիս է էջ­միածին, ականատես դառնում բնօրրանր կորցրած գաղթականժողովրդի կյանքին, որբերի, սովի

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ М ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ■ ■ 2006

■ Վիշտ, 1961թ.

ու համաճարակի սոսկալի քաո­սին: Մահվան դուռր հասած կեն­սապաշտ նկարիչը հոգեկան ցըն- ցում է ապրում, իսկ հետո էլ մի քանի տարի դադարում ստեղծա- զործելուց:

1921-ին Սարյանն էլ քառա­սուն տարեկան'Դոնի ափերից բա­ժանվում ու հաստատվում է հերո­սական գոյամարտով փրկված «հողակտորի» վրա' իր մեջ ձայ­նող հավատամքով, «...նույնիսկ ճնշված ու հալածված, ապրելու իրավունքից զրկված ժողովրդի հոգու խորքերում առկայծում է կրակը, որ ազատության ժամին կարող է բոցավառվել ու լուսա­վորել ամեն ինչ...»: Սարյանր Հայաստան էր գափս երկրի ապա­գայի տեսիլքով'իր հոգում հայրե­նիք ստեղծած: Եվ կյանք խորհր­դանշող իր գունագեղ ներկապ- նակր «վւռում է» սգավոր հողի, դաշտերի ու լեռների վրա: Նրա

ա ա

ՈՒՄԱՆԻՏԱՐկտավներում հայրեեիքր կերպա­րանք է ստանում կենդանի երազի, ավետյաց երկրի նման: Այդ ոգով էր իր երկիրր երգում Չարենցր, «արևային քաղաք» կերտելու կոչված Թամանյսւնը: Աշխարհի տարբեր ծայրերից մայր քաղաք' Երևան շտապող մշակույթի մեր գործիչների ու կառավարող այրե­րի սրտերում սերր հայրենիքի հանդեպ, ինչպես զավակի, վե­րածվել էր պաշտամունքի...

Երանելի, խանդավառ ոգևո­րությամբ սկսված ժամանակներր հետզհետե մռայլվեցին: Խլվեց արվեստագետի ազատությունր: Ներքինրիրականր, կապանքվեց, արտաքինը' շինծուն, դարձավ պարտադրվող պայման: Հոգևոր կյանքի գլուխ կանգնեց բոլոր ժամանակների մշակույթի ամե­նավտանգավոր թշնամին' ստո­րաքարշ միջակությունր: Բռնութ­յան, վախի ու կեղծիքի մթնոլոր- տր պատմական փորձով հավեր­ժել չէր կարող: Սովետական իրա­վակարգի ճշմարիտ պատկերր արվեստում վաղ թե ուշ ի հայտ էր գալու, կուտակվող զգացումները ի վերջո հորդելու էին: Բայց ե՞րբ և ինչպես:

Մոտենում էր 1960-ականների խրուշչովյան ձնհալի շրջանր:

* * *

Սեր մոտ անցյալը քննելիս զարմանում ես, թե նախախնա­մությունը որքան ճիշտ էր «որո­շել» Հակոբյանի Հայաստան գա­լու ժամանակը: Տասնհինգ տարի շուտ' նա կմատնվեր անտարբե­րության, ինչպես փայլուն նկա­րիչներ Պ. Կոնտրաջյանը, Հ. Կա- լենցը և ուրիշներ, որոնք դեմ առան ազատ արարման հուսալ- քող արգելքին: Իսկ եթե նույնքան էլ ուշ' Հակոբյանի սովետական շրջանի արվեստր կարող էր զիջել այժմեականությանը:

Համենայն դեպս, Հակոբյանը մեզ մտահոգության առիթ տվեց, իէւչ էր նկարելու հիմա, խեղճե՛ր ու թշվառնե՞ր... Բայց ի զարմանս և հուրախություն բոլորիս' նա շատ արագ ճանաչեց ժամանակը ու գտավ իր արվեստի բնական շարունակությունը:

Հինգ տարի Լենինականի բնա­կիչ, տեքստիլ գործարանի զարդանկարիչ Հակոբյանր հան­գստյան օրերին շտապում է Երևան' հանդիպելու մտերիմ­ներին, մոտ լինելու արվեստին: Սայր լեռնաշխարհով սլացող մեքենայից նրա հայացքր գամ­վում է ամայի, չոր, քարքարոտ

տեղանքին, «կարդում» բնության այդ լուռ, անհետաքրքիր թվացող տարածքների խորքային իմաս-տը;

Շուտով ծնունդ է սանում մեզ համար անսովոր, յուրօրինակ հայ­կական բնանկարների մի պատ­կերաշար: Իր նախկին նկարների համեմատությամբ մարդն այս­տեղ վտխարինվել է բնությամբ, ուղղահայաց անշարժացած ծա- վալր (մարդր) թեքվել է դեպի հորիզոն ու փոխակերպվելով շնչող տարածականության' ձգվել դեպի անսահմանություն:

Սռայլոտ երկնքի, հեռուները ընթացող էլեկտրասյուների հետ նկարների առաջին պլանում հայտնվող մենակյաց ծառերն ու թփերր, դեպի վեր գալարվող ջղաձիգ որթատունկերը խորհր­դանշում են անհանգիստ, ներ­փակ, պայթելու աստիճան լար­ված հոգեվիճակ: Հակոբյանի կտավների ուշ աշնան կամ վաղ գարնան մոխրաարծաթավուն երանգներով հյուսված գունա- շարր, խորհրդավոր լռություն ստեղծող գծային կառույցր ըն­կալվում են որպես մարդու մտո­րումների, իշխող ծանր մթնոլոր­տի հայելի: Դրան զուգահեռ, դալուկ լույսի, գետնի, ծառերի, ►

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ Ա ՍՕհյԱՐՃՈՒՄ№ 1 ■ ■ 2006

ՀՈՒՄԱՆԻՏԱ

■ Ք ա ղա քը, 1979թ.

►ջրի, քարերի,կենդանիների կեր­պավորման նրբահյուս ձևերի մեջ դիտողին առինքնում է Հակոբ­յանի գորովալի վերաբերմունքր հարազատ երկրի, նրա ամեն մի մասունքի հանդեպ: Եվ զգում ես, որ այստեղ տրովտւմ են անցողիկ կյանքում ինչ-որ շատ թանկ բան կորցնելու մտավախությունից առաջացող հոգեխռով զգացում­ներ: Չարի դեմ րնդվզող արվես­

Հա րձա կո ւմ , 1984թ.

տագետի հոգու ձայնն է դա, մարդկանց երկիրր մաքուր ու անաղարտ տեսնելու նրա քաղա­քացիական խոհն ու խոր մարդա­սիրությունդ

Հակոբյանի պարզ, հայրենի բնության դիտարկման նոր տե­սանկյուն հաստատող բնանկար­ներդ սովորական առարկաներով մարդկային սրված հարաբերու­թյուններ բացահայտող նատյուր­

մորտներդ ինչպես և այլ ժանրի կտավները (հոդվածում դրանց չենք անդրադառնում), իրենց լեզվաոճով ու մտածելակերպով արդիական էին, արձագանքում էին 1960-ականների սերնդի ձգտումներին ու իդեալներին: Այսպես' արվեստի մթնոլորտն սկսեց ողողվել վերազարթոնքի ու առաջընթացի ոգով: Միեասն իր հնչեղ, հրաբորբ գույներին հա-

Ն ա տ յուրմորտ մա նեկենով, 1981թ. Կինը հա յելիով, 1969թ. ■ Բջնիի մոտ ա կա յքո ւմ , 1977թ.

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

4 ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ2006

■ Ա ռա վոտ ը Աղւսվնաձորում, 1968թ.

ղորդեց դրամատիկական, մինչև, իսկ ողբերգական հնչեղություն: Հակոբյանր ներքին ալեկոծու­թյուն խորհրդանշող իր գունաշ- խարհին տվեց գերիրապաշ- տությանը հարող ենթաիմաստա- յին, խոհափիւիսոփայակաե նկա- րագիր:

Շնորհիվ իր արվեստի լայնա- հայաց, համամարդկային բնույթի Հակոբյանր շուտով ճանաչում գտավ նաև Հայաստանից դուրս: Անհատական ցուցահանդեսնե­րով նրան հրավիրեցիե Մոսկվա, Լենինգրադ, Ռիգա, Տալլին, Վիլ- նյուս, Կիև, Օդեսա, Լվով, Ռոս­տով, Թբիլիսի, Ալմա-Աթա, ինչ­պես և արտասահմանյան երկր­ներ: Նա արժանացավ ժողովրդա­կան նկարչի կոչման, պետական մրցանակի, րնտրվեց 1սՍՀմ գե­ղարվեստի ակադեմիայի անդամ: Մեր իրականության մեջ աննա­խադեպ երևույթ: Պատճաոր' փովտխվող ժամանակի պահան­ջին արձագանքելու, «քնարին չդա­վելու ու ժամանակի շունչ» դաո­նալն էր: Իսկ ամենակարևորը, որի մասին ստ այսօր գրվում է, Հակոբյանի արվեստը խոր ազդե­ցություն ունեցավ այդ տարիների ողջ խորհրդային կերպարվեստի վրա, նոր ձևըմբռնումներ հուշեց և ճանաչվեց ժամանակի խստա­շունչ ոճի առաջնեկներից մեկր:

* * *Այս տարվա սկզբին Հակոբյա­

նի ցուցահանդեսր կրկին հաջո­ղություն արձանագրեց Մոսկվա- յում: Նրա գործերից ձեոք են բերվել ու ներկայացվում են տար­բեր երկրների, այդ թվում՜ ԱՄՆ ֊ի Նյու Տերսի նահանգի Զիմերլի թանգարանում: Կանադայում անգլերեն լույս է տեսել նկարչին նվիրված ծավալուն պատկե­րագիրք: Նմանօրինակ գիրք է նախաձեռնել նաև արաբական մի

1971-ի սեպտեմբերի 10-ի երե­կոյան Հակոբյանի ջրաներկ մի աշ­խատանքը ձեռքս պահած' ցույց տվեցի ծերունազարդ Սարյանին: Սկզբում նա կարծեց, թե դա իր նկարածն է: Հետո երկար նայեց ու ասաց. «Այս նկարիչր զգայուն ու շուտ վիրավորվող հոգի ունի: Ամպերը մի քիչ չոր է նկարել, որ­պեսզի կապ ստեղծի որթատուն­կերի հետ: Աշուն է, տեսնու՞մ ես ծառը, սա ծիրանի ծառ է, այնպես է նկարված, որ հսկում է այգուն: Այս նկարիչը գիտի սիրել, հա­ղորդվել բնության հետ: Ապրի՜, հրաշալի՜ գործ էարել...»:

Իր «հրաշալի գործր» Հակոբ­յանր շարունակում է, ինչպես սկսել էր, շարունակում է երիտա­սարդական ավյունով: Այսօրվա ապրումների ճշմարիտ ղողանջ են նաև շատերի համար անսպա­սելի, ազնիվ մտավորականի ներքին այրումով գրած հոդված­ները: Ութսունն անց արվեստա­գետը «պատնեշի վրա» է, երկրի նվիրյալների առաջին շարքում: ■

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն М ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ№ 1 ■ ■ 2006

ՀՈՒՄԱՆԻՏԱ

Երևանի պետական մանկավարժական համալսարանի Բանասիրական ֆակուլտետի հայոց լեզվի ամբիոնի պրոֆեսոր

Զբաղվել է հայոց լեզվի ոճաբանության և շարահյուսության հարցերով

Ա Շ Ո Տ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ

ԲԱՌԵՐԻ ՀՈԳՆԱԿԻՆ. ֊ԵՐ, ԹԵ -ՆԵՐա յերենում հոգնակին կազմվում է հիմնականում ֊ե ր к ֊ներ մասնիկներով:

Իսկ թե ինչ մասնիկ է ստանում գոյականը հոգնակի դառնալիս, պայմանավորված է բառի հիմ­քում եղած վանկերի քանակով:

Միավանկ հիմք ունեցող գոյա­կաններն ստանում են ֊ե ր մասնիկր (դաշտ-եր, որբ-եր, քար­եր), իսկ երկվանկ ե բազմավանկ գոյականներր' ֊ներ (քաղաք-ներ, ուսանող-ներ, քաղաքացի՜ներ): Սա, ինչպես հայտնի է, ժամանա­կակից հայերենի թվակազմու- թյան հիմնական կաղապարն է: Իհարկե, կան հոգնակի կազմող այլ մասնիկներ էլ, ինչպես ֊ի կ (մարդիկ), ֊ա յք (կանայք, պարո­նայք, տիկնայք), ֊ոնք (պապոնք, տատոնք), ֊ունք (վեդունք), ֊ք (անզլիացիք), բայց սրանք հոգ- նակիակազմության ընդհանուր համակարգում մնում են որպես մասնակի դրսևորումներ և րնդ- հանուր բնույթ չունեն:

Մեզ հետւսքրքրում են հատ­կապես բարդ կազմություն ունե­ցող այն գոյականները, որոնք միավանկ վերջնաբաղադրիչ ունենալու դեպքում, իմաստային տարբեր հանգամանքներով պայ­մանավորված, ստանում են ֊ե ր և- ներ հոգնակի մասնիկներ:

Այս հարցի քննությունը կա­րևորվում է այն առումով, որ այդ կարգի գոյականների հոգնակիի

կազմության ժամանակ նկատ­վում են տատանումներ, ոչ միօրի­նակություն:

Եվ իրոք, այսօր մենք ունենք այդ կարգի շատ գոյականներ, որոնց հոգնակիի կազմությունդ դժվարություններ է հարուցում' առաջացնելով զուգաձևություն­ներ:

Դրանցից ո՞րը պետք է ճիշտ համարել: Օրինակ' դրոշմանիշ- նե՞ր, թե” դրոշ՛մանիշեր, խորհր- դանիշնե՞ր, թե՞ խ որհրդա ­նիշեր, նամականիշնե'’ր, թե՞ նամականիշեր, ծխամորճնե՞ր, թե՞ ծխ ա մ որճեր, ստ որա ­կետնե՞ր, թե՛ ստորակետեր, վարչապետնե՞ր, թե՞ վարչա­պետեր, քադաքապետնե՞ր, թե՛ քաղ աքապետեր:

Միավանկ վերջնաբաղադրի­չով բարդ գոյակաների հոգնա- կիակազմության մեջ եղած սւն- միօրինակությունները մասամբ սկիզբ են առնում բառարաննե­րից: Այդ հարցում միօրինակութ­յուն չի նկատվում հենց բառա­րաններում:

ՍՆնք համեմատեցինք հրա­պարակի վրա եղած մի քանի բառարաններ (Բարսեղյան, Հա­յերեն ուղղագրական, ուղղախո­սական, տերմինաբանական բառարան (Ե., 1973), է. Աղայան, Արդի հայերեն բացատրական բառարան (Ե, 1976), Ա. Սուքիսւ- սյան, Ք. Սուքիասյան, Արդի

հայերենի ուղղագրական, ձևա­կազմական բառարան (Ե., 2002)):

Համեմատությունից պարզ­վեց, որ նշված բառարաններում միավանկ վերջնաբաղադրիչով բարդ գոյականների հոգնակիա- կազմությունը տարբեր ձևեր ունի: Այսպես' զորապետ բառի հոգնակին առաջին բառարանում կազմված է -ներ-ով (զորապետ­ներ), մյուս երկուսում' -եր-ով (զորապետեր): Լեոնախույզ բառի հոգնակին առաջին բառա­րանում կազմված է -ներ-ով կեոնախույզներ), երրորդում' - եր-ով, իսկ երկրորդում որևէ նշում չկա: Տոսսարկղ բառի հոգնակին առաջին բառարանում ունի ֊ներ մասնիկր (տոմսարկղներ), իսկ երրորդում՜ ֊ե ր (տոսսարկղ եր): Նույն անմիօրինակությունը նկա­տում ենք խորհրդանիշեեր - խորհրդանիշեր, ծխամորճներ- Շխասոր&եր, օդանցքներ - օ- դանցքեր բառերում;

Միավանկ վերջնաբաղադրի­չով բարդ գոյականների հոգնա- կիակազմության մասին Մ Աբե- ղյանը գրել է. «Բոլոր բազմավանկ բառերր, երբ երկրորդ բաղադրիչ մասը միավանկ է և պահում է իր նշանակությունր, ընդունում են - եր. դասագրքեր, վառելափայ­տեր, անձրևաջրեր, դասակար­գեր: Բայց երբ երկրորդ մասը բայարմատ է, կամ նոր նշանակու­թյամբ մի բառ է կազմում, այս

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ №1 ■ ■ 2006

ՈՒՄԱՆԻՏԱՐդեպքում ավելանում է ֊ներ. մարդասերներ, մատենագիրներ, խոտակերներ, մեծասիրտներ» (Մ. Աբեղյաե, Հայոց լեզվի տեսություն, Ե., 1965, էջ 337):

Նկատենք, որ Աբեղյանի դի­տարկուեր ճիշտ է ե րնդունեյի: Հետագա շրջանի լեզվաբանները (Գ. Սևակ, էդ. Աղայան) քննարկ­վող հարցում հիմնվում են Աբե- ղյանի տեսակետի վրա:

Այսպիսով'ընդունված և գոյու­թյուն ունեցող կանոնի համա­ձայն, այն գոյականները, որոնց վերջին բաղադրիչը միավանկ է, կարող են ստանալ ֊ե ր կամ ֊ներ հոգնակերտ մասնիկները:

Այսօր արդեն, որպես որոշակի օրինաչափություն, կարող ենք ասել, որ վերջնավանկ բաղադրի­չով բարդ գոյականները ստանում են ֊ե ր մասնիկը, եթե այդ բա­ղադրիչի գոյականական իմաստը պահպանվում է բաղադրության մեջ, իսկ եթե վերջնավանկ բաղադրիչը բայարմատ է, ստա­նում է ֊ներ:

Այսպես' ծա ղկա թերթեր, սաոցադաշտեր, ձողափայ- տեր, զորա՛մասեր, վա՛ռելա­նյութե՛ր, 'բե՛ռնակի՛րներ, հայա­գետներ, անասնապահներ, սերմնացաններ, մանկավարժ­ներ:

Սակայն պետք է ասել, որ միավանկ վերջնաբաղադրիչով բարդ գոյականների համար վերը նշված կանոնը դեռևս հարցն ամբողջովին չի լուծում, քանի որ այսօր մեր լեզվում կան միավանկ վերջնաբաղադրիչով շատ գոյա­կաններ, որոնք չեն ենթարկվում նշված օրինաչավտւթյանը, և չենք կարող անվերապահորեն պնդել, թե դրանց հոգնակին կազմվում է -եր-ով: Տվյալ դեպքում խոսքը վերաբերում է այն բարդ գոյա­կաններին, որոնց վերջնաբա­ղադրիչը գոյական է և ոչ թե բայարմատ: Այսպես օրինակ' ինչպե՛ս կազմել գոյական վերջ­նաբաղադրիչ ունեցող հետևյալ բառերի հոգնակին' -եր-ով, թե՞ -ներ-ով' ծխախոտ, ժամկետ, տեսակետ, խորհրդանիշ, ախ­տանիշ, դրոշմանիշ, վարչապետ, նահանգապետ, սպարապետ, վեր- ջալույսևայլն:

Ասվածից հետևում է, որ վերջ­

նաբաղադրիչ միավանկ գոյա­կանների հոգնակիի կազմության գործող կանոնը թերի է և ճշգրտ­ման կարիք ունի, քանի որ այդ կարգի շատ բառեր հոգնակիի կազմության ժամանակ հանդես են բերում տատանումներ' առա­ջացնելով զուգաձևություններ:

Այնպես որ մենք չենք կարող անվերապահորեն պնդել, որ եթե միավանկ բաղադրիչը միավանկ գոյական է, պետք է անպայման ստանա ֊ե ր հոգնակերտը: Բանն այն է, որ այդ կարգի բառերի հոգնակիակազմության ժամա­նակ չպետք է բավարարվել միայն այդ վերջնաբաղադրիչի ձևաբա­նական հատկանիշով' նրա գոյա­կան լինելու հանգամանքով, այլ հաշվի առնել նրա իմաստային հատկանիշը, այսինքն, թե վերջ-

տում, որ երբ միավանկ բաղա­դրիչը բարդության մեջ է մտնում «բառիմաստի արժեքի պահ­պանումով, ստանում է ֊ե ր (ած- խահանք-ածխահսւնքեր, զորա- մաս-զորամասեր), իսկ երբ վեր­ջին բաղադրիչը հեռանում է իր հիմնական իմաստից, գերիշխում է բարդության բառիմաստը, ապա հիմքը զուգադրվում է ֊ներ հոգ­նակերտի հետ» (Հ. Պետրոսյան, Գոյականի թվի կարգը հայերե­նում, Ե., 1972, էջ 309):

Բայց այդ դեպքում հարգեփ հե­ղինակը ինչու՞ է ծխամորճ, նամա­կանիշ, դրոշմանիշ բառերր դրել -եր-ով կազմված բառերի շար­քում: Մի՞թե մորճ, նիշ բաղա­դրիչներն այդ կազմություններում հանդես են եկել իրենց բառային արժեքի պահպանումով: Կար-

նաբաղադրիչ գոյականը իմաս­տային ինչ արժեքով է մտնում բաղադրության մեջ:

Տատանումների և զուգաձևու­թյունների պատճառն այն է, որ ճիշտ չի ընկալվում վերջնաբաղա­դրիչ գոյականի բառային նշանա­կությունը, մինչդեռ հենց դրանով է պայմանավորված միավանկ վերջնաբաղադրիչով գոյական­ների հոգնակիի կազմության սկզբունքը: Տվյալ դեպքում որևէ դեր չի խաղում այն հանգամանքր, որ միավանկ վերջնաբաղադրիչ գոյականը ինքնուրույն գործա­ծություն ունի, թե ոչ, այլ այն, թե գոյականը բաղադրության մեջ իմաստային ինչ արժեքով է մտ­նում:

Հ. Պետրոսյանը ճիշտ է նկա­

ծում ենք'ո՜չ: Սրանից բխում է մեր առաջին եզրակացությունդ այս կարգի բառերի հոգնակիի կազ­մության մեջ որևէ դեր չի խաղում վերջնաբաղադրիչի գոյականա­կան խոսքիմասայիե արժեքի պահպանումր, այլ կարևոր և որոշիչ է դառնում բառային իմաս­տը: Եթե միավանկ վերջնաբա­ղադրիչ գոյականը բարդության մեջ պահպանում է իր բառային իմաստը, պետք է ստանա ֊ներ հոգնակերտ մասնիկը և ոչ թե ֊եր: Հետևաբար, պետք է փնի ծխա­մորճներ, դրոշմանիշներ, նամսւ- կանիշներ, խորհրդանիշներ:

Այս կարգի բառերի հոգնակին կազմելիս, կրկնում ենք, նշանա­կություն չունի այն հանգամանքը, որ վերջնաբաղադրիչը գոյականի

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№ 1

7 Ա Շ ւ ս Ա Ր Ճ Ո Ւ Մ2006

ՀՈՒՄԱՆԻՏԱ► է: Այս դեպքում պետք է նկատի ունենալ վերջնաբաղադրիչ գոյա­կանի բառիմաստի մթագնման աս­տիճանը:

Այսպես, օրինակ, անառար­կելի է, որ ոտնաձայն, հեռագրա­սյուն, արոտավայր, ածխահանք, ածխաշերտ, աշխատավարձ, սե­փականատեր բառերում վերջին բաղադրիչները հանդես են գալիս իրենց բառային իմաստի պահ­պանումով, քանի որ այդ բարդու­թյունների ամբողջական իմաստի մեջ իշխողը վերջնաբաղադրիչի նշանակությունն է (ձայնը, սյունը, վայրր, հանքր, շերտը, վարձր, տերը): Դրանք էլ իրենց հոգնա­կիության կաղապարն են պար­տագրել ամբողջ բարդությանը: Բայց այդ նույնը չենք կարող ասել ծխամորճ, նամականիշ, դրոշմա­նիշ, ախտանիշ, ծխախոտ, լեռ­նանցք, ջրանցք, տեսակետ, ժամ­կետ, խաչբառ բառերի մասին:

Այսօրվա լեզվամտածողու­թյամբ մենք ծխամորճ բառի մեջ չունենք վերջնաբաղադրիչ գոյա­կանի անկախ իմաստի ընկալում ե գիտակցում (մորճ նշանակում է դալար ոստ, ճյուղ), քանի որ նրա իմաստը բարդության մեջ արդեն մթագնած է, և կարող ենք վերա­կանգնել միայն ստուգաբանա­կան վերլուծությամբ: Իսկ ստու­գաբանական վերլուծությունր, ինչպես հայտեի է, չի համընկնում բառի արտահայտած ժամանա­կակից իմաստին: Նույնը վերաբե­րում է դրոշմանիշ, նամա­կանիշ, խորհրդանիշ, միջանցք, լե՛ռնանցք բառերին: Մի՞թե դրոշմանիշ կամ խորհրդանիշ ասելով' այսօր որեէ մեկը հասկա­նում է դրոշմի նիշ կամ խորհրդի նիշ: Լեռնանցք ասելով էլ չենք հասկանում լեռան անցք:

Հետնությունը պարզ է. այդ բառերի վերջին միավանկ բաղա­դրիչի իմաստր մթագնել է, և ամբողջ բարդությունը գիտակց­վում է որպես նոր իմաստով բարդ բառ, և այդ պատճառով էլ նրանց հոգնակին կազմելիս նկատի չենք ունենում այդ բարդությունները կազմող բաղադրիչների ստուգա­բանական իմաստը: Նման դեպ­քերում ելնում ենք ամբողջ բար­դությամբ պայմանավորված բա­ռային նոր և հոգնակին էլ կազ­

մում ենք բազմավանկ բառերի կաղապարով, այսինքն' -ներ-ով. դրոշմանիշներ, ծխամորճներ, նամականիշներ, խորհրդա- նիշներ, լեռնանցքներ, միջանցք­ներ: Վերջնաբաղադրիչի իմաստի մթագնում ենք տեսնում նաև ցուցանիշ և ախտանիշ բառերում, ուստի դրանց հոգնակին էլ կլինի' ցուցանիշներ, ախտանիշներ:

Որ վերջնաբաղադրիչ միա­վանկ գոյականի իմաստային հատկանիշը որոշակի, ավելին' վճռորոշ դեր է խաղում բարդութ­յան հոգնակիակազմության մեջ, երևում է նույնարմատ բառազույ- գերի համեմատությունից:

Որպես բնորոշ օրինակ' վերց­նենք ծխախոտ և մոլախոտ բա­ռերը: Առաջին բառում վերջնա­բաղադրիչի իմաստը մթագնած է, որովհետև այսօրվա լեզվամտա­ծողությամբ ծխախոտ չի նշանա­կում ծխելու խոտ (թեպետ ստու­գաբանական իմաստը դա է): Այն իր իմաստով նոր բառ է, և նրա հոգնակին էլ պիտի կազմվի բազ­մավանկ բառերի կաղապարով' ծխախոտներ: Բայց դրա կողքին ունենք մոլախոտ բառը, որը կազմված է մոլ (ծառերի բների մոտ աճած երկրորդական ճյուղ, թուփ) և խոտ արմատներից: Դժվար չի նկատել, որ այս կազ­մության մեջ երկրորդ բաղադրիչի իմաստը մթագնած չէ, ուստի նրա հոգնակին կկազմվի -եր-ով' մոլա­խոտեր:

Մեկ այլ օրինակ' դիտակետ և պահակակետ: Սրանց հոգնակին, պարզ է, կկազմվի -եր-ով' դիտակետեր, պահակակետեր: Իսկ նույնարմատ վերջնաբա­ղադրիչով բառերի հոգնակին կկազմվի -ներ-ով' ժամկետներ, տեսակետներ, ստորակետներ: Նույնը վերաբերում է բառազույ- գերին' քթանցքեր, դիտանցքեր, բայցջրսւնցքներ, լեռնանցքներ:

Կարծում ենք'նույն մոտեցումը պետք է ունենալ գովազդ, մա­հազդ, խաչբառ բառերի նկատ­

մամբ: Դրանց հոգնակին կազմե­լիս պետք է ելնել բարդության ամբողջական իմաստից: Սենք ճիշտ ենք համարում այդ բառերի հոգնակիի կազմությունր -ներ-ով' գովազդներ, մահազդներ, խաչ- բառներ:

Քննարկվող հարցում որոշ դժվարություն կարող է հարուցել վերջնաբաղադրիչ գոյականի իմաստի մթագնման աստիճանը, որը և կարող է տատանումների և զուգաձևությունների պատճառ դառնալ լեզվի զարգացման տվյալ շրջանում: Այսպես' պետ բա­ղադրիչով ունենք բազմաթիվ բարդություններ' բանտապետ, հազարապետ, նահանգապետ, միապետ, քաղաքապետ, վար­չապետ, սենեկապետ և այլն: Ինչպե՞ս կազմենք սրանց հոգնա­կին' -եր-ո՞վ, թե՞ -ներ-ով, մանավանդ որ շատ բառերի մեջ պետ՜ի իմաստը մթագնած չէ: Բայց իմաստափոխության հան­գամանքը մեզ օգնում է նաև այս կարգի բառերի հոգեակիակազ- մության մեջ: Օրինակ' սպարա­պետ, սենեկապետ, գնդապետ, վարչապետ, անտառապետ և նման որոշ բառերում պետ-ի իմաստը գրեթե չի ընկալվում, մթագնելէ:

Կարծում ենք' ճիշտ կլինի, որ պետ-ով վերջացող բոլոր բառերի հոգնակին կազմվի - ներ-ով' հասնելով որոշակի միօրինա­կության. սպարապետներ, գնդա­պետներ, սեեեկապետներ, բան- տապետներ, ցեղապետներ, վար- չապետներ, քարավանապետներ, քաղաքապետներ, նահանգա- պետեեր, մայրապետներ և այլն:

Սիավանկ վերջնաբաղադրի­չով գոյականների հոգնակիա- կազմության մեջ եղած տատա­նումները վերացնելու համար պետք է հաշվի առնել այդ վերջ­նաբաղադրիչի, ինչպես նաև բար­դություն կազմող ձևույթների իմաստային հատկանիշներր: ■

ՀՀ ԳԱՍ «Գիտության աշխարհում» հանդեսի խմբագրութ- յունր վշտացած է հարգարժան պրոֆեսոր Աշոտ Սարությանի մահվան առթիվ և իր ցավակցությունն է հայտնում նրա հարա­զատներին, մերձավորներին և գիտական հասարակայ նությանը:

VԳ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Ա ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ■ ■ 2006

Հ Հ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի փոխտնօրեն,արվեստագիտության թեկնածու

Զբաղվում է Իայ դասական' ի մասնավորի արևմտահայ երաժշտության ուսումնասիրությամբ

Ա Ն Ն Ա ՍԱՐԳՍՅԱՆ

ՀԱՏ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԻՐՅԱԼԸ. ՆԻԿՈԼ ԳԱԼԱՆՏԵՐՅԱՆ(ծննդյան 125-ամյակի առթիվ)

երգը ցեղի կամ ժողովրդի հոգիները իրսւր միա ցնող անքակտելի օղակն է: Եւ ցեղերի բա խման ներկա յ թոհուբոհի մէջ որքան ամուր պահւի ա յդ օղակը,

այնքա ն էլ տեւական կը փնի ցեղի կա յունութիւնը:

Ն. Գալաևտէրեաև

այ երաժշտարվեստի ե- բախտավորների շարքում

I իր առանձնահատուկ տեղն Է գրավում հայ դասական երաժշ­տության ականավոր ներկայա­ցուցիչ, երգահան, մանկավարժ և երաժշտական-հասարակական գործիչ Նիկոլ Գալանտերյանը: Ստեղծագործական գործունեու­թյան 30 տարիների ընթացքում ստեղծած շուրջ 1000 երգերով (այդ թվում' 46 մանկական եր­գեր), 3 օպերաներով և մանկա­կան 8 օպերաներով, խմբերգե- րով, գործիքային մանրանվագ­ներով ու անսամբլներով, վոկալ- գործիքային անսամբլներով և գուգերգերով նա գրեց հայ երաժշ­տության պատմության անզու­գական Էջերից մեկր:

Նիկոլ Գասպարի Գալանտեր- յանը ծնվել Է 1881 թվականի սեպտեմբերի 7-ին, հայ ժողովր­դական և գուսանական երաժշ­տության կենտրոններից մեկում' Արևմտյան Հայաստանի 1սար-

բերդի վիլայեթի Ակն քաղաքում, այստեղից են սերում հայ մշակույ­թի երախտավորներ Ա. Արփիա- րյանը, Ս. Սեծարենցը, Գր. Զոհ- րապը, Սիամանթոն, Ա. Չոպան- յաեը, Ս. Չերագը...

Գալանտերյան րնտանիքը բաղկացած Էր յոթ հոգուց'հայրը, մայրը, ավագ եղբայրը Հարութ­յունը, քույրը' Հայկաեուշը, ապա­գա երգահանը, Գրիգորը և կրտ­սեր քույրը' Սարաեը: Նախնա­կան կրթությունը Նիկոլն ստացել Է Ակնի Վերին թսպի Նարեկյան երկսեռ դպրոցում, ուսման մեջ Խլել միշտ ստաջինր' մեծ ուրա­խություն պատճառելով ծնողնե­րին: «Նրանց'մանաւանդ հօրս ամ­բողջ ցանկութիւնն Էր,- հետագա­յում գրում Է Գալանտերյանն ինքնակենսագրության մեջ, - որ ես ժամում տիրացութիւն անէի: Ձայնս այնքան քաղցր եւ դու­րեկան ու գիլ էր, որ երեկոները շատ-շատ անգամներ ես մեր բակում երգում էի այն ժամա­

նակաց յեղափոխական երգերը: Սեր ուսուցիչի տունը թէեւ շատ հեռու էր, բայց բարձր տեղ էր եւ դրա համար էլ լաւ լսւում էր: Յաջորդ օրը դասի ժամանակ մի թեթեւ ակնարկով կը հասկացնէր, որ չի կարելի, բայց դրանով հան­դերձ ինքն էլ գոհ էր, որովհետեւ երգած երգերս յեղափոխական երգերէին»:

Հայրն ամեն կիրակի Նիկոլին տանում էր եկեղեցի, որպեսզի նա երգիչների հետ մասնակցեր պատարագի արարողությանր: «Կիրակի օրերը հօրս հետ եկե­ղեցի գնալիս սովորութեան հա­մեմատ կօշիկներս հանում եւ յատկացւած տեղն էի դնում: Բայց շատ անգամներ, մանաւանդ նոր եղած ժամանակ, գողանում էին, եւ ես մնում էի անկօշիկ, գոնէ տե- ղր հինն էլ չէին թողնում, որ հագնէի ու գնայի տուն: Ստիպւած սպասում էի, մինչեւ որ ժամկոչը, որ մեզի հարեւան էր, իր զործերր վերջացնէր եւգարինձշալակէր եւ^

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Ա ԱՇւսԱՐշՈՒՄ№ 1 ■ ■ 2006

ՀՈՒՄԱՆԻՏԱ

к

► տուն տանէր: Երբ ես սաանց կօշիկի, ժամկոչի շալակը բարձ­րացած, տուն էի գալիս, հայրս ոչ մի խօսք կամ ակնարկ չէր անում, հէնց նոյն օրը երթում էր շուկայ, խանութը բացում էր եւ մի զոյգ նոր կօշիկ էր բերում, որովհետեւ հայրս կօշկակար էր»: Երկու տա­րի անց գործերի ձախորդության պատճառով հայրը աշխատելու է տեղափոխվում Պոլիս' այնտեղից փող ուղարկելով ապրուստի հա­մար: Պոլսի «Բանկ Օտոման»-ի գրավմանն ի պատասխան'կառսւ- վարությունը 1896 թվականի օգոստոսին քաղաքում կազմա­կերպում է հայկական ջարդ' 4 օր տհալությամբ, որի ընթացքում սպանվում է Գալաետերյանի հայրը: Ջարդն ընդգրկում է նաև գավառները:

Նիկոլի ծննդյան 15-ամյակը «նշանավորվում» է ողբերգական իրադարձություններով. 1896թ. սեպտեմբերի 7-ին' երեքշաբթի օրը, սկսվում է Ակնի ջարդը, որն ավարտվում է շաբաթ օրր: «Յարձակումր սկսւեց միաժամա­նակ. կառավարական զօրքերի եւ քաղաք թափած շրջակայ քրդերի կողմից, որոնք եւ միաժամանակ չորս կողմից կրակին տւին 800- 1000 տուն ունեցող վերի թաղը, որր 5-6 ժամւայ մէջ մոխիր դար­ձաւ: Մեր տունը առանձին ընկած էր, եւ ինչքան մայրս խնդրեց եւ նոյ- նիսկ փող խոստացաւ, որ չայրեն, անօգուտ եղաւ, որովհետեւ ասում

էին, թէ կառավարութեան' ղայ մա­դամի (գավստապետ - ԱՍ.) նոր հրամանն է, պիտի վառւի: Այս ջարդի ժամանակ մեծ եղբայրս' Յարութիւնր, սպանւեց, իսկ վտքր քոյրս' Մարանը, կրակի մէջ էր մնացել: Ես ու եղբայրս էլ հազիւ էինք ազատւել մահւանից»: Ջար­դի առաջին օրր բարբարոսները երկու անգամ փորձում են սպանել Նիկոլիե, սակայն, բարեբախ­տաբար, նա խուսափում է մահից, ճակատագիրը խլում է պատա­նուն մահվան ճիրաններից, քան­զի նա աշխարհ էր եկել հայ երաժշտությանը ծառայելու առա­քելությամբ: «Առաջին անգամը երկու քրդեր յարձակւեցին մի խումբ հայ կանանց վրայ թալա- նելու համար, - հետագայում դառ­նությամբ կհիշի Գալանտերյանը,- դրանց մէջ էինք նաեւ ես եւ մայրս: Հայ կանայք անմիջապէս մի վայնասուն բարձրացրին ու ինձ գցեցին եւ ամբողջութեամբ թափլեցին ինձ վրայ. այդպիսով հազիւ կարողացայ ազատւել: Երկրորդ անգամ հայ կանանց հաւաքում էին մի տեղ. կառա­վարական շէնքի առաջ, երբ մայրս ձեռքս բռնած կանգնած էինք, կողքից անմիջապէս մի տասնա­պետ ատրճանակր քաշեց, որ ինձ սպանի: Բայց հարիւրապետը արգիլեց եւ չթողեց' ասելով, որ երեխայ է»:

Թալանից հետո Ակնի ժողո- վուրդր հայտնվում է ծայրաստի­ճան թշվառ վիճակում. «Երկու- երեք ամիս շատ նեղութիւն քա­շեցինք: Ամէն օր գնում էինք վերի թաղի այրւած տներր, փորում էինք եւ մոխիրների տակից երկաթի կտորներ, այրւած մեխեր եւ այլն հաւաքում էինք ու տանում շուկայ ծախում եւ մեր աստուստը հոգում: Յիշում եմ' մի անգամ այգիներում մի դդում գտանք եւ ուրախացած բերինք, որ եփենք ու ճաշին ուտենք: Բայց ինչո՞վ պիտի եփէինք, որովհետեւ կաթսայ կամ պղնձէ աման ոչ ոք չունէր, որ մի քանի ժամով փոխ առնէինք' եփէինք ու նորից ամանը յետ վերադարձնէինք: Մեր դիմում­ները բոլորովին անօգուտ անցան, որովհետեւ չնայած բոլորն էլ երկու կամ երեք յարկանի տներ ունէին եւ շատ էլ բարեկեցիկ

վիճակ, բայց այսօր բոլորն էլ թալանւած ու մեզ պէս տկլոր էին: Մենք էլ ստիպւած դդումը բաժա­նեցինք եւ հում-հում կերանք»:

Մոր հայրը, տեղեկանալով պատահած դժբախտության մա­սին, նրանց հրավիրում է Վառ նա. 1896թ. դեկտեմբերին Նիկոլե իր վշտահար մոր և կրտսեր քրոջ հետ ճանապարհվում է դեպի Պոլիս, մեկ ամիս անց ստանում անցագիր և 1897-ի փետրվարին փոխադրվում Վառ նա: Գսւլան- տերյանի պապր, որը քաղաքում հայտնի էր Հայրիկ անունով, բարեպաշտ և ուսումնասեր մարդ էր: Թոռներին խրատելիս միշտ հիշեցնում էր, որ նրանք բարի և ազնվական մարդու զավակ են և ցանկանում էր, որ առավոտ- երեկո եկեղեցի գնան և «շապիկ» հագնեն (ժամասացությանը մաս­նակցեն - Ա. Ս.): Երբ թոռներր երանից փող էին խնդրում դպրո­ցական պիտույքներ գնելու նպա­տակով, առանց տրտնջալու տալիս էր և ասում, «գնելուց յետոյ ցոյց տւէք»: «Եթէ գիշերը մինչեւ առաւօտ ճրագը վառ պահէինք գրելու կամ կարդալու համար,- հի­շում է Գալանտերյանը, - ոչ մի խօսք չէր ասի, բայց վա՜յ էր այն ժամանակ, երբ ճրագը վառ էր, եւ մենք խօսակցութեամբ եւ կամ ուրիշ բանով էինք զբաղւում»: Վառնայում անցկացրած առաջին տարում Նիկոլը երբեմն գնում էր եկեղեցի' շապիկ հագնելու, եր­բեմն էլ որպես տիրացու մասնակ­ցում որևէ ննջեցյալի հուղարկա­վորությանը: Հավաքված գումա­րով Նիկոլր գնում է окаппа (հով­վական նախնական գործիք), ապա' р1сео1о ք1օէ6 (փոքրիկ ֆլեյտա), «սրանք ես տանը չպիտի սովորէի, որովհետեւ մեծ հայրս դա համարում էր աւելորդ ժամա­վաճառութիւն: Ես այդ գործիք­ների վրայ պիտի սովորէի, երբ նա տանը չէր կամ թէ երբ քաղաքից դուրս էինք գնում դաշտր կամ մեր ամէնօրեայ սովորական վայրը' ծովափը»: Մի անգամ աշնանը նվազի պատճառով քիչ է մնացել, որ Նիկոլր սպանվեր: «Վառա­րանները դրել էինք, եւ մայրս վառել էր, բայ ց չէր վառւամ, ծուխր յետ էր տափս, մայրս ինձ ասաց, որ երթամ կտուրր' տանիքի վրայ,

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

10 սօւսսրաս2006

ՈՒՄԱՆԻՏԱՐեւ ծխեելոյզից ցած քար կախելով' մաքրեմ, որպէսզի ծուխը քաշի: Այդ բանր առիթ համարելով' ես ք1օէշ-ե Էլ հետս վերցրի և բարձրա­ցայ տանիքի վրայ, քարը կա­խեցի, ծխեելոյզը մաքրւեց, եւ ծուխր սկսեց բարձրանալ: Մայրս կանչեց ինձ, թէ ցած արի: Բայց ես ցած չեկայ եւ քԼօէշ-ը սկսայ նւագել: Այդ օրերին գիւդացիական ապս­տամբութիւն կար, եւ 3-4000 գիւ­ղացիներ քաղաք Էին իջել իրենց պահանջների համար: Մերտունը գտնւում Էր քաղաքա­պետութեան ճիշտ յետեւում: Այդ օրը 2 հարիւրակ զինւոր Էր բերել քաղաքապետութիւնը' պաշտպա­նութեան համար: Հանկարծ այդ զինւորները մի քանի ընդհանուր համազարկ տփն, առաջինը եւ երկրորդը' օդի մէջ: ճիշտ այդ րոպէին ես տանիքի վրայ Թօէշ Էի նւազում. համազարկի գնդակ­ները գլխավերեւովս ու կողքովս անցնում Էին վժժալով: Ես աեմի- ջապէս անցայ ծխնելոյզի յետեւը, կծկւեցի եւ պաշտպաեւեցի եւ յետոյ անմիջապէս ցած եկայ: Քիչ էր մնացել, որ եւազիս զոհ դաո­նայի»:

1899թ. սեպտեմբերին Գալսւն- տերյանների ընտանիքը փո­խադրվում է Պետերբուրգ'Նիկոլի մորեղբայրների մոտ: Ընտանե­

կան խորհուրդը որոշում է Նիկո- լին ու եղբորն ուսումնառության ուղարկել Բեռլին: Սակայն իրադարձությունների անակնկալ շրջադարձը եղբայրներին տա­նում է էջմիածին. 1900թ. հուն­վարի 9-10-ին Գևորգյան ճեմա­րան ընդունվելու նպատակով Գալանտերյան եղբայրներն ուղևորվում են էջմիածին: Նիկոլե ընդունվում է ճեմարանի Ե դասարանը, իսկ եղբայրը' Գ: Այդ շրջանում Կոմիտասը աշակերտ­ներից եւ լսարանցիներից կազմել էր քառաձայն երգեցիկ խումբ: Սրանից բացի' կար նաև դպիր­ների խումբ' մասնակցությամբ Ե և Զ դասարանների աշակերտ­ների, որոնք բոլորն էլ երաժշ­տության և հայկական ձայնա­գրության դասընթացն ավարտել էին և ձայնագրված շարական­ները կարող էին անսխալ երգել: Խմբերից մեկում ընդգրկվում է Նիկոլը: «Ես ձայնագրութիւն չէի իմանում, իսկ նրանք հակառակը' իմանում էին: Սկզբում ինձ վրայ ուշադրութիւն դարձնող չկար: Երբ երանք շարականները եր­գելու փորձ կամ վարժութիւն էին անում, ես ինքս նրանցից առաջ արդէն երգում էի անսխալ, որով­հետեւ ես Ակնում սովորել էի: Սկզբում զարմանք պատճառից

երանց իմ' առանց եօթաեերի երգելը, բայց յետոյ սովորական դարձաւ»: Գէւորգյան ճեմարա­նում անցկացրած երեք տարի­ները բախտորոշ էին Գալանտե- րյանի հետագա ճակատագրում, նա ոչ միայն ծանոթանում է նոր հայկական ձայնագրությանն ու եկեղեցական երաժշտության նրբություններին, այլև նրա հո­գում բոցավառվում է սերր առ երաժշտությունն ու երգը, որին նա իր ողջ կյանքում ծառայեց у

Դ Ի Տ 1 |Ա Կ 1Ո Ո |Ս 1՚Ի 1 |

$№|1Ո|Դ1131>7 անրահայտ Տոկոնդայի ա-

^— ռեղծվածայիե ժպիտը կոմպ- յուտերային նոր ծրագրի օգնու­թյամբ ուսումնասիրել են Ամս- տերդամի համալսարանի գիտնա­կանները և ԱՍՆ մասնագետ­ները: Նրանք հայտնել են, որ «հա­ջողվել է վերծանել» այդ ժպիտի նշանակությունը: Այդ վերծան­ման համաձայն՝ այն «բովանդա­կում է 83% երջանկություն, 9% արհամարհանք, 6% վախ և 2% չարություն»:

Հ Ս ձ ո ա Յ(ՒՊԻՏՈ1 ւ ա ւ 1 3 1 | | 1 1 Ի 1 ; է 1 1 1 ( | 1 !

Հանճարեղ իտալացի Լեո- նարդո դա վինչիի այդ գլուխգոր­ծոցի վերլուծության ընթացքում մանրազնին ուսումնասիրել են Տոկոնդայի շուրթերը, ինչպես նաև մաշկի առանձնահատկու­թյունները աչքերի շուրջ: Ծրա- գիրր թույլ է տվել համադրել ստացված տեղեկատվությունը այն վեց հիմնական հույզերի հետ, որ կարող է արտահայտել ժպիտը:

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№ 1

Ա Շ ւ ս Ա Ր Ճ Ո Ւ Մ2006

անդավաճան:Երեք տարի Գևորգյան ճեմա­

րանում սովորելուց հետո 1903թ. նոյեմբերին, Գալանտերյանր մեկնում է Վառնա ե նշանակվում «Բաբկէն- Սիւնի» գրադարան- րնթերցարանի գրադարանա­պետ: Նախկին դասրնկերների և դպրոցի աշակերտուհիների ուժե­րով հայ երգահան, խմբավար, երգեհոնահար և մանկավարժ Նաթան Ամիրխանյաեի ղեկավա­րությամբ ստեղծում է երգեցիկ քառաձայն խումբ: 1904թ. որպես երգեցողության ուսուցիչ Նիկոլր մեկնում է բուլղարական Շումեն քաղաքը' պաշտոնավարելով տե­ղի հայոց դպյւոցում, կարգի բե­րում «Պետրոս Սէթեմճեան» գրա- դարան-ընթերցարանը, ստեղ­ծում մանդոլինահսւրների նվա­գախումբ, որը ամսական 25 ֆրանկ աշխատավարձով ղեկա­վարելու համար հրավիրում է բուլղար ուսուցչի. այդ փողը պիտի հավաքվեր նվազողների ամսավճարներով: «Երկու ամ- սւայ մէջ ոչ ոք չվճարեց իր ամսավճարը, ստիպւած' ես Հո- գաբարձութիւնից պարտք վերցրի եւ վճարեցի պուլկար ուսուցչի ամսավճարր: Այնուհետեւ ես սկ­սեցի սովրեցնել եւ ղեկավարել խումբը: Այս էլ երկար չտեւեց եւ ինքնիրենը կագմալուծւեց: Սիեչ այդ ես' որպէս երգեցողութեան ուսուցիչ, եօթ չգիտէի, իմացած երգերս միայն պիտի սովորեցնէի: Սակայն այս երկու ամսւայ

եւագախմբի պարապմունքը ինձ շատ շատ օգտակար եղաւ, որով­հետեւ բոլոր երգերր սովորելուց առաջ նւագում էի: Սանտօփեի վրայ նւագելր նպաստեց նաեւ սօլֆէջիե, որովհետեւ տարւայ վերջն արդէն ես որոշ երգեր կա­րող էի նօթագրել»: Հաջորդ ու­սումնական տարվա սկզբում Պլովդիվից Գալանտերյանը ստա­նում է հայկական քառաձայն հեղափոխական երգեր և երիտա­սարդներից կազմում արական քառաձայն խումբ, որը, սակայն, երկու ամիս անց կազմալուծվում է:

Երկու տարի Շումենի դպրո­ցում պաշտոնավարելուց հետո 1906թ., Գալանտերյանը վերա­դառնում է Վստնա, մինչև 1910թ. տեղի ազգային դպրոցում պաշ­տոնավարում երգեցողության, ապա ավազ ուսուցչի պաշտոն­ներով: Որպես մաեդոլիեահար Գալանտերյաեն անդամակցում է Վառեայում հիմնված, 18 հոգուց բաղկացած մաեդոլիեահարների եւ կիթառահարների «Սոխակ» նվագախմբին: Երեք ամիս անց «Սոխակը» տափս է իր անդրա­նիկ համերգր: Սակայն ստեղծ­ված նյութական ծանր վիճակում «Սոխակր» կազմալուծվում է: Գո­յացած պարտքերը մարելու հա­մար վաճառում են խմբի գործիք­ները. կիթառներից մեկը գնում է Գալանտերյանը և ինքնուրույն սովորում նվազել, ապա ստեղ­ծում 7-8 հոգուց բաղկացած նվա­գախումբ, որի նվազած կտորները մշակում է ինքը և սովորեցնում: Խումբը գոյատևում է րնդամեեր 5-6 ամիս: Գալանտերյանը գնում է ջութակ և սովորում նվազել' միաժամանակ ազատ ժամերը նվիրելով նոտագրությանը: «ժո­ղովրդական այն երգերը, որ Կո- միտասր ճեմարանում սովորեց­րել էր իր քառաձայն խմբին, ես իեքեաշխատութեամբ գրի էի սա­նում չորս մասերն էլ, օրինակ' «Գարուն ա, ձուն ա արել», «Երեւան բաղ եմ արել» եւ այլն, բայ ց ոչ մի անգամ եւ ոչ մի տեղ չեմ սովորեցրել: Բացի այդ, թէ՜ դպյւո- ցում աշակերտական երգի ժամա­նակ եւ թէ՜ դուրսր երգելու ժամա­նակ ես միշտ երկլարդ ձայնով րնկերակցում էի: Այս ձեւով

մասնակցութիւեր ես ոչ լսել եւ ոչ էլ սովորել էի, այլ բնազդօրէն էր. թէ' իմ եւ թէ՜ մեր րեկերեերի հաւաքա- տեղին դարձեալ «Բաբկէե- Սիւնի» գրադարանն էր: Այդտեղ գափս էին գաւառացի ընկերներ, որոնք մաքսատնում աշխատում էին: Ես դրանց հետ ծանօթացայ եւ դրանց համար գիշերային ձրի դասրնթացքներ (գրազիտակաե- Ա. Ս.) բացի: Երկու տարի ձրի պա- րապեցի երանց հետ, եւ կազմա- լուծւեց միայն այն ժամանակ, երբ երանց մեծամասեութիւնր քա­ղաքից հեռացաւ գործի եւ այլնի պատճառով: Այդ երկու տարւայ ընթացքում այնքան սովորել էին, որ իրենց սիրեփեերի նամակները իրենք էին գրում եւ եկածներն էլ իրենք էին կարդում»:

1910թ. ամռանը Գալանտե- րյանր հրավիրվում է Սուխումի շրջանի Ծեբելդա գյուղր' որպես երգեցողության ուսուցիչ: «Ծեբել- դայի բնութիւնդ շատ գեղեցիկ եւ անտառոտ էր, տները իրարից բաւականին հեռու էին' անտառի մէջ կորած: Բայց այդ գեղեցիկ բնութեան մէջ իմ հոգին թափուր էր, եւ ես չէի կարող ոևէ հոգեկան միխիթարութիւն գտնել, եւ եթէ հնարաւորութիւն լինէր, ես անմի­ջապէս յետ կդառնայի նորից Վառնա: Մանաւանդ որ երաժշ­տութիւն չկար»: Շուտով նա պատարագի արարողությունն ամ­բողջությամբ գրառում է եվրոպա­կան եատագրությամբ: Գարնանը Գալանտերյանը որոշ հետաքր­քրություն է ցուցաբելւում ռուսաց լեզվի վարժուհու հանդեպ, որի անտարբերությունն էլ ավելի է դառնացնում նրա մռայլ տրա­մադրությունդ Այդ օրերին Նի- կոլի սեղանին էր Ավետիք Իսա- հակյանի «Երգեր ու վերքեր»-ր, որի «Ա լա զյա զի մաեիներ» բաժնից նա րնտրում է «Ախ, աչերդ արև ու մութ» ոտանավորը և 1911թ. մայիսի 11-ին հորինում իր առաջին երգր: Այլևս երգը դառնում է Գալանտերյանի հա­վատարիմ և անբաժան ուդեկիցր. «Նա ամէն տեղ, ամէն ժամ ու վայրկեան երգ էր զգում ու լսում, երգը նրա հոգին էր, նրա ոգեւորութեան աղբիւրն ու կորով ներշնչողը...»: Հետագա 30-ամյա գործունեության րնթացքում

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

12 սօւսսրաս2006

ՈՒՄԱՆԻՏԱՐԳալանտերյանը ժողովրդակա­նացնելու էր հայկական պոեզի­այի լավագույն էջերր: Կոմպո­զիտորը երգեր ու ռոմանսներ է հորինել թե' արևմտահայ և թև արևելահայ 105 բանաստեղծների 519 քերթվածների հիման վրա' նախապատվությունը տալով Ավ. Իսահակյանին (49) և Վ. Տերյա­նին (40): Նրա երգերում հեչում են նաև Հովհ. Թումանյանի քնարա­կան մոտիվներր (15), Շ. Կուրղի- նյանի (9) բանաստեղծություն­ներդ Ե. Չարեեցի քեարր (4): Առանձնահատուկ տեղ են գրա­վում իրանահայ բանաստեղծ ու նկարիչ Մ. Ղարաբեգյաեի (Դև) ոտաեավորներր (12): Հատուկէջեր է հատկացրել երգահանը Մ. Մեծարենցի, Ռ. Զարդարյանի, Ռ. Սևակի, վ . Թեքեյանի, Դ. Դեմիր- ճյաեի, Ղ. Աղայանի (մանկական) և այլոց բանաստեղծություննե­րին: Երգերում ու ռոմանսներում նա արտահայտում է մի կողմից' անհուն կարոտ, փշրված հույսեր, խորտակված երազներ, վշտեր, հոգեկան լուռ հեկեկանքներ, եր­ջանիկ օրերի անդարձ կորուստ, մյուս կողմից' ուրախ, զվարթ, աշխույժ ու կայտառ մոտիվներ: Նրա երաժշտությունն առավելա­պես շնչում է տրտում քնարակա­նությամբ, մելամաղձոտ տրամա­դրությամբ: «Նա ձայնագրել է գլխաւորապես կեանքի ցաւոտ, վշտագին և յուզումնալից էջերը,- գրում է Ա. Երեմյաեր, - ահա թէ ինչու մի անանց կարօտ, մի վշտաբեկ մրմունջ և անուրջ, մի ծանր ու տխուր անջատում կայ նրա երգերում: Առհասարակ, նրա երաժշտութեան մէջ հեչում եե աւելի թախծալից խոհեր, աւելի վշտոտ յուշեր և անորոշ յոյգեր»: Ըստ երևույթին դա այն տխրու­թյունն է, որ իշխում է հայ, ի մասնավորի' Ակնա ժողովրդա­կան երաժշտության մեջ, որի բնորոշ գծերից է խոր թախիծն ու մելամաղձոտ շեշտր. չէ՞ որ «ծննդավայրի հողն ու ջուրն է խօսում իմ մէջ», - խոստովանել է երգահանը: Նրա լավագույն երզ- ռոմաեսեերր' «Արդյոք ու՞ր ես», «Ես սիրում եմ», «Հեռանալ մոռա­նալ», «Կապույտ աղջիկ», «Ափ­սոսանք», «Հովիկ», «Դու նորից եկել ես», «Ծիրանափառ գիշեր­

ներ», «Կաեցնին օրեր», «Այնպես նազիկ» անձնական քնարերգու­թյան արտահայտություն են:

1910թ. օգոստոսին նոր աշխա­տանք գտնելու նպատակով Գա- լանտերյանը տեղափոխվում է Թիֆլիս, որտեղ, սակայն, տաճ­կահպատակներին պաշտոեա- վարելե արգելված էր: Գալաետե- րյանր երկրետրանքի առջև է. կա՜մ վերադառնալ, կա՜մ անցնել Պարսկաստան: 1911-12 ուսում­նական տարում Թեհրաեի «Հայ­կազեան» երկսեռ դպրոցի հոգա­բարձության հրավերով Գալաե- տերյաեր տեղավտխվում է Թեհ- րան' որպես երգի ուսուցիչ: Ամ- ռանր գրում է «Ես սիրում եմ» եւ «РаШ т» երգերը' վ . Տերյանի խոսքերով, 1913թ. հորինում «Չա­րի վերջը» մանկական օպերան' րար Հովհ. Թումանյանի համա­նուն պոեմի: Հայկազյան դպրո­ցում չորս տարի պաշտոնա- վարելուց հետո Գալաետերյաեր ստիպված էր հեռանալ:

1913թ. Գալանտերյաեն ա- մուսնանում է թավրիզցի մի օրիորդի հետ, և եույե թվականից էլ գրեթե լիովին դադարում է նրա ստեղծագործության թափր' մինչև 1924թ.: 1924թ. քայքայվում է երգահանի րնտանիքր. նա վերջնականապես հրաժարվում է րնտանիքից: Ծանր կացությունն ու վիշտր սվտփելու նպատակով նա ստեղծագործում է հոգեկան մխիթարություն գտնելու ակնկա­լությամբ: 1924թ. աշունը նշանա­վորվում է նոր երգերի ստեղծ­մամբ, որի խթանն էր Հայկազյան դպրոցի երգեցողության ուսուցիչ, երգիչ Արա Հովհաննիսյանը: Նրա մասին Գալանտերյանր հետագա­յում գրելու էր. «Իմ գործուեէու- թիւնից ճանապարհր եղել է փշոտ ու չորս կողմս էլ սառցով պատած, մի խ օսքով' մի Գողգոթա, ստեղծագործած աշխատանք­ներս շալակած' բարձրացել եմ այդ փշոտ եւ սառցով պատած ուղիով դէպի վեր: Այդ միջոցին իմ միակ փարոսս, յոյսս ու ոգեւորիչ­ներս եղել եե ընդհանրապէս խմբի երգչուհիներս եւ պրե. Արա Յով- հաննիսեանը, որոնք' թէ՜ նրանք եւ թէ՜ սա իեձնից անբաժան եե եղել այդ նեղ օրերին»:

Որպես երգի ուսուցիչ, ի նշան

փոքրիկների հանդեպ իր անսահ­ման սիրո և գուրգուրանքի, նրանց համար առկա երաժշտա­կան աղքատիկ գրականությունը հարստացնելու, մանուկների երաժշտական ճաշակը զարգաց­նելու և նրանց հոգիները ազ­նվացնելու նպատակով Գալաե- տերյաեը գրում է մանկական երաժշտության ուրույն առանձ­նահատկություններով օժտված 46 երգ, որոնցից 28-ր հայերեն' Հովհ. Թումանյանի, ՂԱղայաեի, Հ. Աղաբաբի և այլ մանկագիրնե­րի հանրահայտ բանաստեղծութ­յունների հիման վրա, իսկ 18-ր' պարսկերեն: Սանուկների հա-

Տ ր Հ հ Փ■֊Га # * է

' ՜ Հմար կոմպոզիտորր գրել Է նաև մանկական օպերաներ' երաժշ- տական-դրամատիկակաե փոք­րածավալ երկեր, որոնք բազմիցս բեմադրվել են Թեհրաեում' հրրճ- վանք պատճառելով փոքրիկ հանդիսատեսներին: Ութ մանկա­կան օպերաներից պահպանվել են հինգր' «Չարի վերջր», «Հո- տ ա ղ-հ ոտ ա ղի», «Պ ո ղ ո ս - Պետրոս», «Ուլիկր» և «Պապն ու շաղգամը»:

1925թ. դարձավ Գալան- տերյանի համերգային գործու­նեության ծննդյան թիվը: Այդ ուղիով նա գնաց անսայթաք մինչև կյանքի վերջը' 1944 թվա- կանո: Սայիսիե տեղի Է ունենում

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№ 1

Ա Շ է Ս Ա Ր Ճ Ո Ւ Մ2006

ՀՈՒՄԱՆԻՏԱ► անդրանիկ համերգր. ծրագրում' քառաձայն երգեր և «Ծաղիկների երգր» մանկական օպերան: «Այ­նուհետեւ ես ամէն տարի շարու­նակ կազմակերպել եւ տւել եմ համերգներ, որոնց ծրագիրր կազմւած է եղել իմ զրւսւծքեերից, այդ ձեւով հասարակութեան ծա­նօթացնելու համար, քանի որ հնա­րաւորութիւն չունէի իմ գրածներր հրատարակելու»: Տարիներ անց կոմպոզիտորը նշում է. «Իմ կազմակերպած համերգները միշտ արգելքների եե հանդիպել շնորհիւ աեբարեացակամ տար­րերի, եւ ես հազար դժւարութիւն- ներով տարել եմ դրաեք, եւ այդ առթիւ էլ թերթերի մէջ ոչ միայն գնահատանք չի եղել եւ եղած իսկութիւնն ու իրականութիւնր աղաւաղել եե, այլեւ շատ անգամ անտեսել ու զանց է առեւել եոյնիսկ յիշելր: Բայց «աչքերը սրտի հայելին են», ասում է առածր: Համերգի գիշերր ես ներկայ հանդիսականների դէմ- քերի վրայ եւ աչքերի մէջ կար­դացել եմ երանց - մանաւանդ հակառակորդների - հոգեկան հիացմունքի արտահայտութիւնը, բայց նրանց լեզուն լռել է...»: 1925թ. Գալանտերյանը կազմա­կերպում է «Գողթաե» (1942թ.' «Գալանտերյան») երգչախումբը' շարունակելով վառ պահել սփյուռքահայ իրականության մեջ երգչախմբին վերապահված ազգապահպան ավանդույթը:

1926թ. կոմպոզիտորը գրում է չորս գործողությամբ «Լալվարի որսր» օպերան' րստ բանաստեղծ Վահան Միրաքյանի համանուն պոեմի: 1927թ. Թեհրաեի Հայ­կազյան դպրոցում առաջին ան­գամ ներկայացվում է եախեր- գանքր ե երկրորդ գործողության առաջին պատկերր: Օպերան ամբողջությամբ բեմադրվում է 2 անգամ' 1928թ. ապրիլի 26-ին Հայ­կազյան դպրոցում, իսկ 1930թ. դեկտեմբերի 30-ին ներկայաց­վում է պարսկերեն: 1931-32թթ. Գալանտերյանը գրում է «Փար- վանա» օպերան 3 գործողու­թյամբ և բալետային տեսարա­նով' ըստ Հովհ. Թումանյանի համանուն լեգենդի, լիբրետոն կազմել է երգահանը: Օպերան չի բեմադրվում, «որովհետեւ հսկայ ծախսերի հետ կապուած է եղել եւ բացի այդ էլ արգելառիթ պատ­

ճառներ նպաստել եե չբեմադրւե- լուե»: 1932թ. հորինում է «Հովիվ» օպերան' րստ ՎրթՓափազյաեի «Լուր-դա-լուր» զրույցի:

1935-37 ուսումնական տարի­ներին որպես երգիչ և երաժշտու­թյան ուսուցիչ' Գալաետերյաեր պաշտոնավարում է Մեշեդի հա- 1ոգ դպյտգում: ՇուտոԱ դպրոգ- ները փակվում եե, ե նա 1937- 38թթ. երգեցողություն է դասա­վանդում «Սաբզէվարի» պարս­կական ուսումնարանում: Մեկ տարի աեց վերադառնում է Թեհրան և անմնացորդ նվիրվում երաժշտական ստեղծագործու­թյանը:

Գալանտերյանի կյանքի ամե- նալուսավոր օրր 1942թթ. մայիսի 21-ն էր. «Գողթաե» երգչախմբի նախաձեռնությամբ Թեհրաեում տոնվում է կոմպոզիտորի երաժշ­տական գործունեության 30- ամյա հոբելյանր: Հոբելյանական հանդեսներ են կազմակերպվում Նոր Ջուղսւյում, Մասշեդ- Սուլեյմաեում, Ղազվիեում, Ռաշ- տում և այլուր: Մաեստրոն արժա­նանում է բարձր գնահատանքի, ժողովրդական հարգանքի ու մեծարանքի:

Երկու տարի անց' 1944թ. մարտի 2-ին, մեկ ամիս տեած ծաեր հիվանդությունից հետո Թեհրանի Բահերի հիվանդա­նոցում Գալանտերյանը վախ­ճանվում է: Նույն օրը սգակիր- եերի հոծ բազմության ներկայու­թյամբ կոմպոզիտորի դին հիվան­դանոցից ուսամբարձ տեղափոխ­վում է Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Հաջորդ օրր կատարվում է սգա­հանդեսդ Հուզիչ դամբանական­ներում շեշտվում են արվեստա­գետի' կրթական ե երաժշտական ասպարեզներում կատարած անգնահատելի դերր, անհատա­կան բարեմասնություններդ Բյուրավոր ծաղկեպսակներով ծածկված նրա դագաղր սգո թափորե ուղեկցում է դեպի Գու- լաբի «Բուրաստան» գերեզմանա­տուն: «Գերեզման եե իջեցնում արւեստագէտիե արևի ոսկի շո­ղերի և «Գալանդէրեաե» երգչա­խմբի երգի մելամաղձոտ հնչիւն­ներէ եերքոյ»:

* * փԱսում են, թե վերջին անգամ

հիվանդանոց տեղափոխվելիս

Գալաետերյաեր «երեխայի եմաե արտասւում էր. երա դէմքի վրայ դեռ ապրելու, երկար ապրելու տենչն էր փայլատակում, ձեռքե ամուր խփում էր ծնկներին և բողոքում ասելով' «Ափսոս իմ սիմֆոեիներր մնացին, ես դեռ կարող էի արտադրել»: Նա կարծես վստահ էր, որ այլես իր սենեակը չի վերադառնալու, սակայն նրան ամենից շատ յուզում էր այն մտահոգութիւնը, որ իր հարիւրաւոր ստեղծագոր­ծութիւները կը մեան անտիպ և իրենից յետոյ մէկ-մէկ կանհետա­նան... Նա հնարաւորութիւն չունէր իր երգերը տպագրութեան տալու. «Ինձ հետ թող մեռնեն նաեւ իմ երգերը», - արտասուքն աչքերին կրկնում էր նա յուսա­հատ»:

Բարեբախտաբար, մաեստրո­յի մտավախություեր չիրականա­ցավ: 1995-2003-ակաեների րե- թացքում Գրականության և արվեստի պետական թանզա- րանր կոմպոզիտորի դուստրերի' Սեդսւ ե Լիդա Գալաետերյաե- ների մեկենասությամբ լույս ըն­ծայեց նրա երկերի ժողովածուի 8 հատորները, ուր ամփոփված եե Ե. Չարենցի անվան Գրականու­թյան և արվեստի թանգարանի Գալանտերյանի դիվանում պահ­պանվող երգերը, ռոմանսները, օպերաները, խմբերգերը, մանկա­կան երգերն ու օպերաները, գործիքային մանրանվագները և ա ն ս ա մ բ լ ն ե ր ը , վ ո կ ա լ - գործիքային անսամբլներդ զու- գերգերր: Վստահ ենք, որ մի օր էլ իրականություն կդառնա կոմպո­զիտորի մյուս փափագր. Հայրե­նիքում կբեմադրվեն երա երկերդ իսկ երգերր կդառնան հայ ժո­ղովրդի հավատարիմ ուղեկիցն ու երաժիշտ-կատարողեերի երկա­ցանկի զարդր' ամենուրեք տա­րածելով հայ երաժշտության նվիրյալի անունդ ■

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

14 սօւսսրաս2006

ՈՒՄԱՆԻՏԱՐԱՆՍՈՎՈՐ ԳՅՈՒՏ.ՄԻ ՔԱՆԻ ՏԱՐԻ ՀԵՏՈ ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ՈՔ ԿԱՐՈՂ է ԼԻՆԵԼ ԲԱԶՄԱԼԵԶՎԱԳԵՏ (ՊՈԼԻԳԼՈՏ)

Մեծ թափով աշխատանքներ եե տարվում տարբեր ժողովուրդ- եերի միջև գոյություն ունեցող լեզվական խոչըեդոտեերր հաղ­թահարելու համար: Մոտ ապա­գայում մեեք հնարավորություն կունենանք հրաժարվել դասագր­քերից ե այլես ժամանակ չենք ծախսի անծանոթ արտասաեու- թյունր յուրացնելու վրա:

Տեղեկատվական տեխնոլոգի­աների առաջատար Мег АСТ հե­տազոտական կենտրոնում ար­դեն ստեղծել են մի սարք, որն ըն- դուեակ է գրեթե համաժամա­

նակյա թարգմանություններ կա­տարել մեկ լեզվից մյուսր:

Այդ սարքր բնկալում է ոչ թե ձայներ, այլ նրբորեն րմբռեում է խոսողի դեմքի և պարանոցի մկանների շարժումներր և դրանց հիման վրա «հասկանում է», թե ինչ է արտասանում մարդր: Նմաե մոտեցման առավելություններից մեկն այն է, որ բառերր կարելի է արտասանել շատ ցածրաձայն, գործնականում անձայն, կոմպյու- տերր ոչ միայն կթարգմանի, այլև կհնչյունավորի ձեր խոսքը:

Սարքի հեղիեակներր մտա­

դիր են դեռ մի քանի տարի ծախ­սել թարգմանական սարքավորու- մր կատարելագործելու ուղղութ­յամբ, իսկ հետո այն կհանվի վա­ճառքի:

Սարքավորումր կարելի է տե- ղադրել կոկորդի մեջ, և այդ դեպ­քում շատերր, իրոք, կդառնան բազմալեզվագետ:

ԱՊԱԳԱՅԻ ԹՎԱՅԻՆԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

Ի՞նչ եք կարծում, ինչ՞է սա.

Տեսախցիկով գրի՞չ: Սխալվում եք. դա շատ ավելի լավ իր է:

Թեև թվում է, որ այդ գրիչների ստեղծումր չափազանց հեռավոր ապագայի գործ է, սակայն միանգամայն հնարավոր է, որ մոտ ապագայում դրանք դառնան մեր օգեականեերր թե աշխա­տանքում, թև զվարճանքների ժամանակ: Շատ բան բացատրե­լու կարիք չկա. սովորական գրչի տեսքով այդպիսի կոմպյուտերը արտապատկերում է թև էկրանր, թև ստեղնաշարր: Անշուշտ, զգա- ցողություններր չեե լինելու այն-

----------- 1 պիսին, իեչպիսին սո­վորական ստեղնա­շարով և մոեիտորով աշխատելու ժամա­նակ, բայց ինչ ւիույթ, քանի որ ձեր ձեռքին իսկական «Նաեո- կոմպյուտեր» է:

ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԸ ԱՏԵՂԾԵԼ ԵՆ ԲԻՈՆԻԿ ԱԿԱՆՋ

РЬопак րնկերության մասնա- գետներր ուսումնասիրել են, թե ինչպես եե փոխազդում ուղեղն ու ակաեջր, և ինչպես է ներքին ակաեջր ձայներ վերարտադրում: Նրաեք մոդելավորել են բոլոր այդ զործրնթացեերր օգտագործելով շատ փոքր մի չիպ, որն ունի նույնպիսի հզորություն, ինչպի- սին Репйит պրոցեսորր: Ամբողջ սարքր տեղավորվել է մի պատյա­նի մեջ, որի չափերը չեն գերազան­ցում 25մմ: Այդ «արհեստական ականջը» ստացել է тгсгоБаша անվանումը և գրեթե աննկատ կլինի, եթե երա գույնը հարմա-

գույնին:

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ 15 ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ№1 2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ

ԿԱՐՈ Ի Ս Պ Ի Ր Յ Ա Ն

Ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, Երևանի Ֆիզիկայի Ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող

Ուսումնասիրությունների ոլորտը' օպտիկական եվ ռենտգենյան ճառագայթում, տարրական մասնիկների Փոխազդեցություններ և դետեկտորներ, նանոտեխնոլոգիաէլփոսւո' каго@таИ.уегрЫ.ат հեռ.' 34-46-98

ՌՈՒԲԵՆ Ի Ս Պ Ի Ր Յ Ա Ն

Ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու, Գերմանիայի Սաարլանդի համալսարանի գիտաշխատող

Ուսումնասիրությունների ոլորտը' նանոտեխնոլոգիա, լազերային ճառագայթման ազդեցությունը կենսաբանական բջիջների վրա

ԱԾԽԱԾՆԱՅԻՆ ՆԱՆՈԽՈՂՈՎԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԿԻՐԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ ՌԵՆՏԳԵՆՅԱՆ ՃԱՌԱԳԱՅԹՆԵՐԻ ԵՎ ԲԱՐՁՐ ԷՆԵՐԳԻԱՆԵՐԻ ՖԻՋԻԿԱՅՈՒՄ

Ներածություն

Նաեոտեխնոլոգիաե զբաղ­վում է հարյուր նաեոմետրը (1նմ-ր հավասար է մետրի

միլիարղերրորղ մասին) չգերա­զանցող չափեր ունեցող մարմին-

“ )

ների' բարակ շերտերի, թելիկնե­րի, գնդիկների և նրանց ածանց­յալ նաեոխողովակների, եաեո- զսպանակների և այլ նանոչափե- րով առարկաների արհեստական ստեղծման հնարավորություննե­րի ուսումնասիրությամբ: Անկաս­

а^0.3567 եմ а=0.149 նմ ^=0.139 նմ а55=0.144 նմե=0.335 եմ Ксбо=0-357 նմ

Ն կ . 1. Ալմաստի (а) և գրաֆիտի (հ) բյուրեղների և ֆուլերենի մոլեկուլի (с) կառուցվածքներդ Ալմաստի բյուրեղի տարրական բջջի հաստատունը' а=0.3567 եմ, գրաֆիտի հարթություններում ածխածեի միջատոմական հեռավորությունը' а=0.149 եմ, իսկ հարթությունների միջև հեռավոյւություեր' ե=0.335 եմ., ֆուլերենում միջատոմական հեռավորությունը' а^О.139 նմ կամ а55=0.144 նմ, իսկ շառավիղը' 1^=0.357 նմ:

կած այն որոշիչ դեր կունենա 21- րդ դարում: Ածխածնային նաեո­խողովակների ստեղծումր նաեո- տեխնոլոգիայի կարևորագույն բնագավառներից մեկն է համար­վում:

Ամեն ինչ սկսվեց 1985 թ , երբ գրաֆիտային էլեկտրոդների աղե- ղային պարպման մնացորդ­ներում հայտնաբերվեցին միայն С№ ատոմներից բաղկացած մեծ մոլեկուլներ (տես եկ. 1с), որոնք գմբեթներ նախագծող ամերի­կյան ճարտարապետի անունով կոչվեցին Ֆուլերեններ: Դա ան­երևակայելի մի հայտնագործու­թյուն էր, որովհետև մինչ այդ, գրաֆիտից (եկ. 1Ь) ու ալմաստից (նկ. 1а) բացի, ածխածեի այլ բյուրեղային ձևաւխփտւթյուններ և այդքան մեծ թվով ատոմներ պարունակող անօրգանական մոլեկուլներ հայտնի չէին: Այդաշխատանքների համար Հ.Կրո- տոն, Ռ. Քուրլը և Ռ.Սմոլին 1996թ. ստացան Նոբելյան մրցանակ,

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ В ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆհայտնաբերված С72, С120, ինչպես նան այլ ֆուլերենային մոլեկուլ­ներ լայն կիրառություն գտան գիտության բնագավառում ու արդյունաբերության մեջ: 1991թ. Ս. Իժիման հայտնաբերեց նանո- խողովակները, որոնք իրենց բացառիկ ֆիզիկական ե քիմիա­կան հատկությունների' մեխանի­կական ամրության, ջերմային և էլեկտրական հաղորդականութ­յան և այլնի շնորհիվ դարձան արագորեն զարգացող նանո- տեխ նոլոգիայի կարևորագուն նյութերը: Չկրկնելով արտասահ­մանյան մամուլում լայնորեն քըն- նարկված նյութերր' մենք կվար­ձենք հպանցիկ քննարկել նանո- խողովակների կառուցվածքը, նրանց հատկություններն ու կիրառությունները գիտության և տեխնիկայի տարբեր բնագա­վառներում: Գիտակցելովլ նսւեո- խողովակագիտության և կիրա­ռության ոլորտներում առաջա­տար արտասահմանյան երկըր- ների ու ընկերությունների հետ մրցակցության դժվարությունր' համոզված ենք, որ այստեղ կան հիմնահարցեր, որտեղ հայ ֆիզի- կոսներր առաջատար դիրքերում են, և դեռ ուշ չէ սկսել նրանց տե­սական կանխագուշակումների փորձարարական իրացումներր հետագայում ավելի լայն նանո- տեխնոլոգիական արտադրութ­յուն կազմակերպելու ակնկալի­քով: Հիմնվելով մեր կողմից արտասահմանյան գիտական ամսագրերում տպագրված [1-3] աշխատանքների վրա' մանրա­մասնորեն կդիտարկեեք ածխած­

նային նաեոխողովակների կա­ռուցվածքը, նրանց հնարավոր կիրառություններր ռենտգենյան ճառագայթման ֆոտոնների քվա- զիմոնոքրոմատիկ ե ինտենսիվ փնջեր ստանալու, բարձր էներ­գիաների ֆիզիկայի մի քանի խնդիրներ լուծելու ե Հայաս­տանում եանոտեխնոլոգիայի հենց այս ուղղությունը զարգաց- նելուհամար:

Նանոխողովւսկների կառուցվածքը և

ստացումը

Ածխածնային եաեոխողովակ- ները (այսուհետ' Նեյ) լինում են բազմապատ (ԲՊՆհյ) ե միապատ (ՄՊՆԽ): ՄՊՆեյ-ր, որտեղ ած- խածնի ատոմները տեղակայված եե իրարից / = 0.14 եմ հեռա­վորության վրա' մեղրախորիսխի վեցանկյունիների գագաթներում (տե՜ս եկ. 1Ъ ե եկ. 2а), որոշակի ձևով փաթաթելով' ստացվում են գրաֆիտի բյուրեղագիտակաե

հարթություեեերր' գրաֆեններր: Գրաֆեեի վրա յուրաքանչյուր կետ կարելի է որոշել երկու' а և ծ, բազիսային վեկտորներով, որոնք ունեն միևնույն а = Ь = \4ъ մոդուլը և к - 60° անկյունը: ՆԽ-ի փաթաթումը կատարվում է ցանկացած г0= па + тЬ վեկտորին ուղղահայաց, որը а -ի հետ կազմում է 0 անկյուն: Այստեղ ո և т ամբողջ թվերր կոչվում են ՆԽ-ի ինդեքսներ, իսկ 0 աեկյուեր, որր Я շառավղի նման միարժեքորեն ո- րոշվում է ո և т թվերով, նաեո- խողովակի ոլորայեություն (խԱ֊ сОу): Օգտվելով տարրական երկ­րաչափությունից' կարելի է ցույց տալ, որ ՄՊՆԽ-ի շառավիղն ու ոլորայնությունը միարժեքորեն տրվում են հետևյալ առնչություն­ներով.

, к = 14ъп2 + пт+т2/п0 = агс1§(л[3 т)/(т+ 2 ո)

Ընդունված է ՄՊՆԽ-ն անվա-

Նկ. 2. Միապատ նանոխողովակի ՜փաթաթումր՜ գրաֆենի г0 լայնությամբ շերտից (а), և սիեթեզված (10,10) նանոխողովակի ծայրի մի կտոր (ե):

եել գիգզագային, երբ т = 0 (0 = 0), բազկաթոռային, երբ т = л(0 =тг/6), և քիրալ մնացած դեպ­քերում (տե՜ս նկ. 3):

ՆԽ-եերում ածխածեի սւտոմ- եերի հաստ դիրքավորումր թույլ է տալիս նրանց, որոշ իմաստով, դիտարկել որպես բյուրեղներ, սակայն գենետիկական դեզօքսի- ռիբոնուկլեինաթթուների նման երանք էլ սովորաբար կծկված եե և միայն հատուկ պայմաններում ունեն բյուրեղային կանոնավոր կառուցվածք: Առավել ևս, սիե- թեզմաե ժամանակ, օրինակ'(10,10) տեսակի մի քանի հարյուր ►

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ 17 ԱՇւսԱՈՃՈՒՄ№1 2006

Նկ. 3. ՄՊՆԽ-ների կառուցվածքր' а) բազկաթոռային (10,10), ե) զիգզագայիե (20,0) և с) քիրալ (16,5):

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ►ՄՊՆԽ-երվաեդերվալսյան ուժե­րի շնորհիվ միանում են ն_ ստա- ջացնում խրձային կամ պարա- նանման գերբյուրեղներ (вирег- 1аШсе), որոնց կտրվածքն ունի եռանկյունաձև, ցանց' Ат = 1,7 եմ հաստատունով: Սինթեզման ժա­մանակ ՆԽ-եերի ծայրերը ավելի հաճախ ունենում եե «գլխարկ­ներ», կիսաշրջանաձեւ, կես ֆուլերեններից կազմված գա­գաթներ, որոնք որոշ զրսւֆի- տային վեցանկյունիների փոխա­րեն պարունակում են մի քանի հնգանկյունիներ (եկ. 2ե): Վեր­ջինները հայտնվում են նաև, երբ նաեոխողովակայիե էլեկտրոնի­կայի համար իրար եե կպցվում կամ «կարվում» տարբեր (п,т)-ով ե տեսակի հաղորդականությամբ ՆԽ -եեր: Հիրավի, տեսա­կանորեն և փորձնականորեն ապացուցված է, որ Ն1ս-ի ֆիզի­կական շատ հատկություններ, այդ թվում ե էլեկտրահաղոր­դականությունդ որոշվում են ո ե ա ինդեքսներով: Օրինակ'եթե ո= ա, ապաՆԽ-ր «խիստ» մետաղական է, եթե п-т=Ър, որտեղ р-ն ամբողջ թիվ է, ապա ՆԽ-ը «թույլ» մետաղական է, իսկ եթե ո փ т , ապա' կիսահաղոդիչ էլեկտրո­նային 'ո կամ խոռոչային 'р տիպի հաղորդակաեությ ամբ:

ԲՊՆԽ-երր իրար մեջ դրված համակենտրոն ՄՊՆԽ-եր են, որոնց միջպատային հեռավո- րությունր հավասար է 0,13 նմ, տրամագիծը 2,6 - 200 նմ է, իսկ ռեկորդային (ներկայի) երկարու-

թյունր' մինչե 20 մմ: 1996թ. ցույց տրվեց, որ ո = т = 10 մետաղական ՄՊՆԽ-երը արտադրվում են գրա- ֆիտի լազերային ճառագայ­թումից առաջացած նստվածքի մեջ 75 % արդյունավետությամբ, 1,4 նմ տրամագծով և 1-200 մկմ երկարությամբ:

Ներկայումս մշակված եե ՍՊՆԽ-երի և ԲՊՆԽ-երի արտա­դրության բազմաթիվ արդյունա­վետ մեթոդներ, որոնք, ինչպես վերևում հիշատակվեց, թույլ եե տափս արտադրանքի մինչե 70- 80%-ր օգտազործել մաքուր ՆԽ- ներ ստանալու համար: Մնացած ավելորդ արտադրաեքր, որ բաղ­կացած է ֆուլերեններից և այլ ՆԽ-ներից, մաքրելու համար մշակված եե հատուկ մեթոդներ: Հույս կա, որ այս բնագավառի տեսական և փորձարարական աշխատանքների արդյունքում կմշակվի մի մեթոդ, որը հնարա­վորություն կտա սինթեզել ցան­կացած երկարության առանձին ՄՊՆհյ և ԲՊՆԽ թելիկներ: Մեր կողմից առաջարկված փորձերի ե կիրառումների համար անհրա­ժեշտ է ունենալ զուգահեռ կեր­պով կողմևորոշված Նհյ-ներից կազմված շերտեր (տես նկ. 4), որոնք խիստ կարևոր են նաև հե­ռուստատեսությունում, էլեկտրո­նիկայում և. այլ ոլորտներում օգտագործելու համար: Ուստի արժե ուրվագծել նանոխողովա- կային տեխնոլոգիայի արագորեն զարգացող այս բնագավառր: Առաջին' համեմատաբար պարզ մեթոդներից հետո ներկայումս

մշակված եե մեծ մակերեսով կողմնորոշված ՆԽ-եերի շերտեր ստանալու եղանակներ, մասնա­վորապես քիմիական գոլորշու նստվածքի (СУБ) մեթոդի մի քանի եղանակներով: Այնուա­մենայնիվ, սքանող (БЕМ) և տրանսմիսիոն (ТЕМ) էլեկտրո­նային մանրադիտակների օգնու­թյամբ կատարված դիտումները, ինչպես նաև էլեկտրոնային ավ- տոէմիսիայի բնագավառի ար­դյունքները վկայում են, որ սիե- թեզված ՆԽ-ների շերտերն ունեն բազմաթիվ թերություններ, պա­րունակում են խառնուրդներ, ոչ զուգահեռություն ե անհամասե- ռություններ շերտերի ՆԽ-ների տեսակների, երկարությունների ե դասավորման մեջ (տես նկ. 4): Ստացված ՆԽ-ների զուգահեռու­թյան ճշտությունր չափված է, ե այն ավելի վատ է, քան պահանջ­վում է ստորև դիտարկվող ճառագայթման մի քանի փորձերի համար: Ակնհայտորեն, БЕМ ֊ի ց և ТЕМ-ից բացի, անհրաժեշտ եե ստուգման այլ մեթոդներ ևս, ինչպես օրինակ' ռենտգենյան ճառագայթների դիֆրակցիոե (ХКО) և լազերային մեթոդեերր:

Նաեոխողովակայիե տեխնո­լոգիայի բուռն առաջընթացը թույլ է տափս հուսալ, որ շուտով կիրականանան երազանքներն այն մասիե, որ կարտադրվեն մի քանի մետր երկարությամբ ՆԽ- ներ: Կարող ենք ասել նաև, որ այս դարում արդեն կգործեն գործարաններ, որոնք մետաք- սաթելիկի նման կարտադրեն ՄՊՆԽ և ԲՊՆԽ թելիկներ և նրանցից պատրաստված կեր­պասներ' ՄՊՆԽ-ների և ԲՊՆԽ- եերի անհրաժեշտ դասավորված- ությամբ: Ամբողջականացնելու համար նշենք, որ ՆԽ-եերի հայտ­նաբերումից հետո սինթեզվել են եման կառուցվածքով եաև այլ բաղադրանյութեր, օրինակ' 131Վ, ВС3, В СУМ, СМ և այլն պարու­նակող ՆԽ-եեր: Վերջինները ցուցաբերում են ածխածնային­ներին եման հատկություններ, բայց կապված եե ավելի բարդ տեխնոլոգիաների հետ:

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆՆանոխողովակների մի

քանի կարևոր հատկությունները և կիրառությունները

Այս հոդվածում մենք չենք խոսելու այն մասին, թե ինչպես եանոխողովակային էլետրոեի- կայի տարրերն ու չիփերր, ավելի մոտ լինելով ստանձին ատոմներ օգտագործող քվանտային էլեկտ­րոնիկային, շուտով կփոխարինեն սիլիկոնային տրանզիստորներին և ժամանակակից էլեկտրոնիկայի այլ տարրերին ու չիփերին, այլ այն մասին, թե ինչպես նրանք պիտի ձեափոխեն էներգետիկան, գիտության և տեխնիկայի այլ բնագավառներ: Այդ մասին արդեն գիտեն ոչ միայն գիտու­թյան նախակարապետներդ այլե զարգացած երկրեերի լայն հասարակայնությունր շնորհիվ բազմաթիվ հանրամատչելի հրատարակությունների: Միգու­ցե անհրաժեշտ է, որ այդ մասին հրատարակվեն հանրամատչելի հոդվածներ հայերեն լեզվով: Այս­տեղ, հետևելով այս բնագավա­ռում մեր առաջին աշխատանքին [1], արտասահմանյան գործըն­կերների հետ արդեն տպագրված տեսական աշխատանքներն րնդ- հանրացնող հոդվածին [2] և անգլերեն լեզվով մեր կողմից տպագրված գիտահանրամատ­չելի հոդվածին [3], մենք քննար­կելու ենք այ ն, թե ինչ կարող է տալ Նհյ-ների օգտագործումը բարձր էներգիաների ե ռենտգենյան ճա­ռագայթների ֆիզիկայում: Մեր տեսական հետազոտությունների վրա հիմնված ստորե առաջարկ­ված փորձերի նպատակն է ցույց տալ, որ ՆԽ-երի կիրառությունն ունի մեծ առավելություններ, քվա- զիմոնոքրոմատիկ ռենտգենյան փնջերի ստացման, տարրական մասնիկների ու ֆոտոնների նոր դետեկտորների ե մի քանի այլ գործիքների ստեղծման ժամա­նակ միաբյուրեղների և այլ նյու­թերի օգտագործման համեմատ:

Նախ համառոտ անդրադառ­նանք Ն1ս-ների մեխանիկական հատկություններին ե դրանցից ամենակարևորին' նյութի ամրու­թյունն ու առաձգականությունը բնութագրող Յունգի մոդուլին: Չափումներր ցույց են տալիս, որ

ածխածնային Նհյ-ները, ի տար­բերություն մինչ այդ հայտնի նյու­թերի, ունեն Յունգի մոդուլի շատ ավելի մեծ արժեքներ' 0,5-3,5 ՏՊա, ինչը պայմանավորված է ածխածնի ատոմների կովալենտ կապով: Այդ պատճառով նանո- խողովակային թելիկները հայտ­եի մետաղական և պոլիմերային բոլոր թելիկներից ամուր են և առանց վնասվելու դիմանում են շատ մեծ լարումների: Ենթադր­վում է, որ ապագայում երկրի գեո- սինքրոն արբանյակի և երկրի միջև տիեզերական 35,8 կմ երկա­րությամբ լիֆտը պատրաստված կլինի նանոխողովոկային թելիկ­ներից, որպեսզի իր իսկ ծանրու­թյան տակ չկտրվի:

Ինչպես նշվեց Նհյ-ների հաղորդականությունը կախված է փաթաթման ո և т թվերի արժեքներից: Մաքուր մետաղա­կան ՆԽ-ներր պետք է ունենան բալիստիկական հաղորդականու­թյուն, այսինքն' նրանց մեջ մտած ամեն մի էլեկտրոն պետք է դուրս գա երանից: Դա նշանակում է, որ ՆԽ-ր չունի դիմադրություն և չի ենթարկվում Օհմի օրենքին: Իրա­կանում այդ ճիշտ է միայն ցածր ջերմաստիճանում գտնվող գեր- հաղորդիչ Նհյ-ի համար: Այնու­ամենայնիվ, հաղորդիչ Նհյ-ները իրենց միջով անց են կացնում ահռելի մեծ հոսանքի խտու­թյուններ' մինչև 109 Ա/սմ2: Այս հատկության և ամրության շնոր­հիվ, ինչպես ցույց են տափս փոր­ձերը, շիկացման նանոխողովա- կային թեփկով լամպերը շուտով կարող են դուրս մղել վոլֆրա­մային և այլ տեսակի լամպերին:

Կիսահաղորդչային Նհյ-ները զրոյական շեղման լարման դեպ­քում ունեն գծա յին վոլտ- ամպերյան բնութագրեր: Նրանք դառնում են հաղորդիչ բացասա­կան և «անհաղորդիչ»' դրական շեղումների դեպքում: Մա նշանա­կում է, որ առաջին դեպքում ինդուկտվում են խոռոչներր, իսկ երկրորդ դեպքում վերջինների թիվը խիստ նվազում է' միլիոնա­վոր անգամ մեծացնելով դիմա­դրությունը: Այսպիսի նանոխողո- վակային տրանզիստորը նման է р-տեսսւկի մետաղի օքսիդ/սի- լիկոն դաշտային էֆեկտով տրան­զիստորին: Ինչպես ցույց են

տալիս փորձերը, եանոխողո­վակային այսպիսի տարրերից պատրաստված չիփերի տարրերի խտությունը 100-1000 անգամ կարող է գերազանցել սիլիցիու- մային չիփերի համապատասխան խտությանը' նպաստելով էլեկ­տրոնային սարքերի մաերաչա- փավորմանը:

Ակնառու եե կողմեորոշված նանոխողովակային շերտերի ար­տաքին էլեկտրական դաշտերի ազդեցության տակ գտնվող էլեկ­տրոնների էմիսիային նվիրված հետազոտությունների հաջողու­թյունները: Հայտնի է, որ էլեկ­տրոնների էմիսիան մեծ է այ ն էմի- տորների մոտ, որոնք ունեն սուր, կորության փոքր շառավղով ծայրեր, որոնք էլ ապահովում են էլեկտրական դաշտի մեծ գրադի- ենտներ' մինչև (4-5)107 վ/սմ: Ծայրային գլխարկներ ունեցող կամ չունեցող Ն1ս-ներր ունեն անհասանելի սուր և դիմացկուն ծայրեր, և, ինչպես ցույց են տափս մեր մոդելային գնահատումները, տեսականորեն կարելի է ստանալ էլեկտրոնների մինչև 109 Ա/սմ2 էմիսիոն խտություններ, որը մեկ- երկու կարգով ավելի մեծ է, քան ներկայումս ձեռք բերվածները: Այնուամենայնիվ, ձեռք բերվածն էլ թույլ է տալիս պնդել, որ նանոխողովակային էմիտորները և երանց վրա ստեղծված հեռուս­տատեսային և այլ էկրանները շուտով դուրս կմղեն լյումինես- ցեետային ու հեղուկաբյուրեղա- յիեներիե:

Քանի որ հնարավոր չէ հա­կիրճ նկարագրել ՆԽ-եերի բոլոր հատկություններն ու կիրառու­թյունները, այստեղ միայն հիշա­տւսկենք, որ երանք արդեն կի­րառվում են էներգետիկ նպա­տակներով մաքուր ջրածնի կու­տակման համար, զգայուն սեե- սորեերի և միկրոգործիքների պատրաստման համար, իսկ գի­տական նպատակներով' Ահա- րոե-Բոմի նուրբ էֆեկտի և լյու- տինգերյան հեղուկների հատկու­թյուններն ուսումնասիրելու հա­մար, և անցնենք բարձր էներգիա­ների ֆիգիկայում նրանց հնարա­վոր կիրառություններին^

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ I I ԱՇհյԱՐՃՈՒՄ№1

I2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆԱնընդհատ

պոտենցիալը, էլեկտրոնների խտության բաշխումը և մասնիկների

կանալավորված շարժումը

նանոխողովակներում

► XX դարի վերջում կատար­վեցին մի քանի կարևոր հայտնա­գործություններ, որոնք նպաստե­ցին ֆիզիկայի զարգացմանը: Խոսքը բյուրեղներում4 բյոտեղա- գիտական հարթությունների և առանցքների միջև կամ շուրջը, մասնիկների կանալավորման կամ նրանց ուղղորդված շարժ­ման մասին է' համապատաս­խանաբար մասնիկների դրական կամ բացասական լիցքերի դեպ­քում: Դասական ֆիզիկայի սահ­մաններում համեմատաբար հեշտ է հասկանալ մեծ էներգիայով և դրական լիցքով մասնիկների (պո­զիտրոն, պրոտոն և էլեկտրո- նազուրկ ատոմներ կամ իոններ) հարթ կանսղավորումը բյուրեղա- գիտական հարթությունների մի- ջև(տեսնկ. 5а): Ցույց է տրված, որ եթե մասնիկի'բյուրեղ մտնելու ան­կյունն ավելի ւիոքր է, քան, այս­պես կոչված, կրիտիկական մի որոշակի անկյուն, деп1г < 0ег ապա մասնիկը, վախազդելով միանգամից բազմաթիվ ալբոմ­ների էլեկտրական դաշտի հետ, կարծես հայելուց անդրադառնում է բյուրեղազիտական հարթութ­

յուններից և կատարում սինու- սոիդալ շարժում երկու հարթու­թյուններով սահմանափակված «կանալի» մեջ: Տարբեր բյուրե- ղագիտական հարթությունների միջև եղած հեռավորությունը լի­նում է 0,1-0,5 եմ-ի չափի, և այն լցված է հարթությունների ատոմ- ների էլեկտրոններով: Այնպես որ կանալավորված մասնիկր, ցրվե­լով այդ էլեկտրոնների վրա, որո­շակի «ապականալավորման եր­կարություն» անցնելուց հետո վերջիվերջո ապականալավոր- վում է: Բյուրեղներում կանալա- վորման երևույթր հանգեցնում է կարևոր հետևանքների ու լայն կիրառությունների, օրինակ' այլ բնույթի ճառագայթումների հետ համեմատած' առաջացնում է ավելի ինտենսիվ, այսպես կոչ­ված, կանալավորման ճառա­գայթման առաքում հետևյալ պատճառով: Իր հանգստի համա­կարգում մի կետի շուրջ տատան­վող մասնիկն առաքում է հայտնի դիպոլային ճառագայթման ֆո­տոններ, որոնք լաբորատոր պայ­մաններում Դոպլերի էֆեկտի հե­տևանքով շատ ավելի կոշտանում են' դառնալով դեպի առաջ աղրղ- ված ռենտգենյան և у քվանտներ: Բերենք մեկ այլ օրինակ, եթե բյու­րեղդ հետևաբար նաև բյուրե- ղագիտակաե հարթությունները ծռված են (տես նկ. 5ե), ապա մասնիկը ևս ծռվում և վախում է իր շարժման ուղղությունդ ինչր հնարավորություն է տափս է 1 Տլ-

ից պակաս մ ա գնիսա կա ն դ ա շ տ ե ր ո վ հ ս կ ա յ ա կ ա ն էլեկտրամագնիսներր փոխա­րինել 100-1000 Տլ-ին համարժեք ատոմային դաշտերով և մի քանի սմ երկարությամբ ծռված բյու­րեղներով' բավական մեծ միջոց­ներ խնայելով:

Հայտնի է, որ ածխածնի ա- տոմների կանոնավոր դասավո­րությամբ Նեյ-ները նման են բյու­րեղների, ուստի պետք է սպասել, որ կանալավորման երևույթը պետք է տեղի ունենա նաև նրան­ցում: Առավել ևս, եթե բյուրեղա­յին հարթությունների միջև կա- նալավորված մասնիկի շարժումը սահմանափակվում է միայն մի ուղղությամբ' բյուրեղագիտա- կան հարթություններով, ապա ՆԽ-ում' երկու ուղղությամբ, ինչ­պես ջրի հոսքը մետաղյա խողո­վակներում: Այս երևույթների միջև տարբերությունր շատ մեծ է, եթե ջրի մասնիկներն ուղղակի մեխանիկորեն միշտ ետ եե մղվում խողովակի պատից, ապա դրա­կան լիցքավորված մասնիկները' պրոտոններր կամ պոզիտրոն­ները, նանոխողովակի էլեկտրա­կան պոտենցիալի կողմից կարող եե ետ մղվել կամ չմղվել'կախված մասնիկի և նանոխողովակի պա­տի միջև անկյան մեծությունից' կանալավորման կրիտիկական անկյան համեմատ: Այս մասին առաջին անգամ 1996թ. Պեկինի կոնֆերանսում զեկուցվեց մեր կողմից և արծածվեց Վ. Վ. Կլի-

Р агйЫ еէւ՝Յյքժօւ46Տ

СгуяЫ1(>§гарЬк բևառտ ог ւսւոօէսԵւտ

Նկ. 5. Կանալավորված (Т) և չկանալավորված (Т) մասնիկների հետագծերր հարթ (а) կամ կորացված (ե)

բյուրեղներում կամ նանոխողովակներում

Նկ. 6. (10,10) տիպի ՄՊՆԽ-ների խրձի, համապո- տենցիալ մակերևույթների կտրվածքր, 2 մասնիկների

հետագծերի պրոեկցիաներդ К= 0.69 նմ, АТ=1,7 նմ (մնացածի համար տես տեքստը)

V_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ I_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ /

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Н | 1 ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆմովի ու Վ.Ս. Լետոխովի տպա­գրած հոդվածում:

Առաջին հայացքից կարող է տարօրինակ թվալ, որ էլեկտ- րականապես չեզոք ածխածնի ատոմէւերից կազմված Նհյ- ներում կարող են լինել լիցքերի խտությունների բաշխումներ, ելեկտրական դաշտ և պոտեն­ցիալ, բայց սա իրողություն Է և հետևանք այն բանի, որ ինչպես բոլոր, այնպես Էլ ~10՜13 սմ շառավ- ղով ածխածնի ատոմում առկա Է դրական լիցքավորված համարյա կետային ~10 8 սմ շառավղով մի­ջուկ, որի շուրջ պտտվում են Էլեկտրոնները: Ատոմից դուրս չկա լիցք, դաշտ և պոտենցիալ, բայց եթե հաջողվի «մտնել» ատո- մի մեջ, ապա կհամոզվենք նրանց գոյության փաստում: Խնդիրը լուծվում Է ռենտգենյան ճառա­գայթների օգնությամբ, որոնց ատոմից ցրման հավանականու­թյունը համեմատական Է, այսպես կոչված, ցրման ֆորմ ֆակտոր­ներին, որոնք ատոմում Էլեկտրոն­ների լիցքի խտության բաշխման Ֆուրիեի ձևափոխություններն են, ուստի, չափելով ռենտգենյան ճառագայթների ցրումը տվյալ ատոմից, կարելի Է չափել վերջի­նում լիցքի, հետևաբար և դաշտի ու պոտենցիալի բաշխումներր: Տարբեր ատոմների չափված ֆորմ ֆակտորների գոյություն ունեցող աղյուսակների մոդելա­վորվում են մոդելային բանաձևե­րով, որոնց ազատ պարամետ­րերը գտնվում (ֆիտավորվում) են տարբեր ատոմների համար: Այդ մոդելների և Նհյ-ում ածխածնի ատոմների երկրաչափական կոորդինատների միջոցով կարելի Է հաշվել եանոխողովակում տվյալ կետի դաշտի ու պոտեն­ցիալի կախումը կետի նանոխողո- վակի առանցքի հեռավորությու­նից, ինչպես նաև վերլուծաբար կամ թվապես լուծելով շարժման բարդ հավասարումներր' գտնել մասնիկների հետագծերը: Նկ. 6- ում ներկայացված են (10,10) տե­սակի Մ Պ Նհյ-ի պարանի կտրվածքում Նեյ-ների պատերը (ընդհատված գծեր), պոտենցիա­լի համապոտենցիալ մակերե­ւույթները (անընդհատ գծերով շրջաններ և կորեր) իրենց պո­

տենցիալի արժեքներով (Վոլտե- րով չափված, թվեր, 1,4...32 Վ, շրջանակից դուրս) և երկու տար­բեր մուտքի անկյուններով 100 ԳԷՎ էներգիայով, պրոտոնների հետագծերի պրոեկցիաները (Т և 'Т) Նհյ-ների առանցքին ուղղա­հայաց հարթության վրա: Հեռա­վորությունները առանցքից չափ­վում են անգստրեմներով,

1А°=10"8ш1:Նկ. 7-ում պատկերված է

(10,10) ՆԽ-եերում էլեկտրոնների լիցքի բաշխումը' п(х) որտեղ х=гМ և К = 0,69 եմ, քանի որ շատ կարևոր է ֆիզիկական երևույթ­ների մեկնաբանման համար: Նկ.7-ից պարզ երևում է, որ էլեկ­տրոնների խտությունը առավե­լագույնն է Նհյ-ի պատերի մոտ, որտեղ* =1, և նվազագույնն է նրա0 2 առանցքի մոտակայքում: Թվում է'ունենք մի լայ ե խողովակ, որի առանցքի մոտ էլեկտրոններ կամ այլ մասնիկներ չկան: Իհար­կե, նման երևույթ ավելի քիչ չա­փով կա նաև բյուրեղների հարթ և մոտավորապես տասնապատիկ ավելի նեղ կանալներում, հետևա­բար ՆԽ-ում կանալավորված դրական մասնիկր, որր, Նհյ-ի պա­տերը հաճախ հատող, ամորֆ կամ բյուրեղային միջավայրով անցնող, չկանալավորված մաս­նիկի հետ համեմատած, ավելի շատ անցնում է էլեկրոնային նվազ խտությամբ տիրույթներով, քիչ է հանդիպում էլեկտրոնների, ցրվում է ևապականալավորվում:

Այսպիսով' Նհյ-ները բյուրեղ­ների (ինչպես նաև ամորֆ նյու­թերի) նկատմամբ ունեն հետևյալ առավելությունները'

1. քանի որ նրանց «կանալ- ներր» շատ ավելի լայն են, մաս­նիկներն ավելի արդյ ունավետո- րեն են կանալավորվում և ավելի քիչ ցրվում.

2. էլեկտրոնների ավտոէմի- սիան և չնշված երկրորդական էմի­սիան նրանցում շատ մեծ են.

3. նրանք շատ ավելի ամուր են և ճկուն.

4. թույլ են տալիս բյուրե­ղանման գերցանցեր ստանալ ավելի մեծ բյուրեղագիտակաե հաստատուններով (պարբերու­թյուններով):

Քննարկվող հիմնախնդրի շա­

րադրանքի շարունակությունը նվիրված կլինի ոլորտի տեսական կանխագուշակումներին և առա­ջարկվող գիտավտրձերին: ■

(Շաււուեակեփ)

Նկ. 7. էլեկտրոնների խության բաշխումը (10,10) տեսակի նանոխողովակի ներսում:

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№ 1

21 ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ

Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր,Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Գյումրիի մասնաճյուղի կիրառական մեխանիկայի ամբիոնի վարիչ Գիտական հետազոտությունների բնագավառը' կիրառական երկրաչափություն

Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը' ֆիզիկատեխնոլոգիական գործընթացների և ճարտարագիտական օբյեկտների երկրաչափական մոդելավորում

Վ Ա Ն Ի Կ ԱԴԱՄՅԱՆ

ՁԳՈՂԱԿԱՆ ԴԱՇՏՈՒՄ ՄԱՐՄՆԻ ՇԱՐԺՄԱՆ ԵՐԿՐԱՉԱՓԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԱՎՈՐՈՒՄԸ4 ԸՄՏ ՊՏՂՈՄԵՈՄԻ ԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԵԽԱՆԻԿԱՅԻ ՏԵՄԱՆԿՅԱՆ

Ա շ խ ա տ ա ն ք ո ւ մ կ ա տ ա ր վ ա ծ է պ տ ղ ո մ ե ո ս յա ն ա ս տ ղ ա գ ի տ ո ւ թ յա ն և գ ր ա վ ի տ ա ց ի ա յ ի ե ր կ ր ա չ ա ­փ ա կ ա ն տ ե ս ո ւ թ յա ն ա լգ ո ր ի թ մ ն ե ր ի հ ա մ ե մ ա տ ո ւ ­թ յուն և ց ո ւ յց են տ ր վ ա ծ դ ր ա ն ց ն մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն ու տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , ի ն չը թ ո ւ յլ է տ ա լ ի ս կ ա պ գ տ ն ե լ պ տ ղ ո մ ե ո ս յ ա ն ա ս տ ղ ա գ ի տ ո ւ թ յա ն և ժ ւ ս մ ա - ն ա կ ա կ ի ց մ ե խ ա ն ի կ ա յի մ իջև :

Մ ենք չենք մտադրվում հոդ­վածում կատարել պտղո- մեոսյսւն աստղա գի­

տության ե դասական մեխանի­կայի պատմությունների վերլու­ծություն, որր հաջողությամբ արված է գիտահանրամատչելի շատ գրքերում: Մեր նպատակն է հակիրճ նկարագրել Պտղոմեոսի, Կոպեռնիկոսի և մեր կողմից ստեղծված տեսությունների հիմ­քում րնկած երկրաչափական սխեմաները' նշելով դրանց նմա- նություններր ե էական տարբե- րություններր:

Շարժման էության մասին խնդիրր եղել է հին հունական փի­լիսոփայության հիմնախնդիրնե- րից մեկր, որի լուծման փորձերը հանգեցրին բնության մասին

ընդհանուր ուսմունքի շրջանակ­ներում շարժման տեսության մշակմանր: Պյութագորասի, Պլա­տոնի և Արիստոտելի փիլիսոփա­յական դպրոցների դրվածքներին համապատասխան' աստղագետ­ները, մի կողմ թողնելով շարժման քանակական կողմը, փորձում էին որակական տեսությունների օգնությամբ որոնել մեխանիկա­կան երևույթների բացատրու­թյունները:

Պլատոնը և Արիստոտելը պնդում էին, որ երկրային մար­մինների շարժումներում անհնար է գտնել օրինաչափություններ, բայց երկնային մարմինների շարժումների հիմքում ըմկած են երկրաչափական ակնհայտ հատ­կություններ, որոնք պետք է պար-

զեն աստղագետներր:Նշված հայացքներից ելնելով'

Պլատոնը առաջ է քաշել երկու կանխադրույթ, որոնք անտիկ շրջանի աստղագետները ընդու­նել են որպես անառարկելի պնդումներ աշխարհի իրենց հա­մակարգերը կառուցելիս:

Կանխադրույթ 1: Երկիրն աշ­խարհի կենտրոնն է, իսկ բոլոր մո­լորակները, այդ թվում նաև Արե- գակր և Լուսինը, պտտվում են Երկ- րի շուրջը:

Կանխադրույթ 2: Երկնային մարմիեներր կատարում են կա­տարյալ հավասարաչափ շրջա­նագծային շարժումներ:

Աստղագետների հետագա դիտումներր ցույց են տվել, որ մոլորակներն իրենց շարժման

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ 22 ԱՇԽԱՐշՈՒՄ№1 2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆընթացքում երկնակամարում պատկերում են օղակաձե բարդ կորեր: Սակայն հին հույներն այնուամենայնիվ համոզված էին, որ այս թվացյալ անկանոնու­թյուններում կարելի է գտնել օրի­նաչափություններ, և որոշեցին զբաղվել երկնային մարմինների շարժումների ընդհանուր տեսու­թյունների մշակմամբ: Պլատոնը կոչ էր անում «փրկել երևույթր»' մոլորակների բարդ շարժումներր բացատրելով մի շարք հավասա­րաչափ շրջանագծային շարժում­ների զուգակցությամբ:

Պլատոնի կոչին հետևելով' մեր թվարկությունից առաջ IV դա­րում Հերակլիդես Պոնտացին առաջին անգամ առաջարկում է էպիցիկէի* գաղափարր. շրջա­նագիծ, որի О կենտրոնը հավա­սարաչափ շարժվում է դեֆե­ր են տ ** կոչվող շրջանագծով (նկ. 1): Այս գաղափարը անցավ փառավոր ուղի և մեծ ազդեցու­թյուն ունեցավ աստղագիտու­թյան հետագա զարգացման վրա:

Դեֆերենտ - էպիցիկլ սխեման հետագայում Պտղոմեոսին հնա­րավորություն տվեց, ներկայաց­նելու մոլորակների բարդ շար­ժումները հավասարաչափ շրջա­նագծային շարժումների համակ­ցությունների օգնությամբ: Յու­րաքանչյուր մոլորակի համար դեֆերենտի, էպիցիկլի, դրանց քանակի, դրանցով շարժման արագությունների համապա­տասխան ընտրման ճանապար­հով հնարավոր եղավ ոչ միայն բացատրել լուսատուների շար­ժումների օրինաչափություններդ այլ նաև հաշվել և բավականին ճշգրիտ որոշել նշված երկնային

* էպիցիկլ- (հուն ерг - վրա, հետո... + շրջան) ՛տիեզերքի երկրակենտրոն համակարգում, մոլորակի շարժման օժանդակ շրջագիծ: էսփցիկլնրը կի­րարկվել եե մոլորակների ետընթաց շարժումը րացատրելու համար:* * Դեֆերենտ - ( լատ йе/егепя- կրող, փո­խադրող) օժանդակ շրջագիծ, որը կիրառվել է տիեզերքի երկրակենտրոն համակարգում մոլորա կների դի­տարկվող շարժումը բացատրելու հա­մար: Դեֆերենտի կենտրոնում պատ­կերվում էր երկրագունդը, հաշվի էր առնվում, որ մոլորակը շաժվում էէպի- ցիկլով (էպիցիկլերի համակարգով),

մարմինների դիրքերր:Հին հույներն իրավացի կլի­

նեին, եթե շարժվող երկնային մարմիններին վերագրեին միայն հետազոտվող շարժումներին խիստ բնորոշ հատկություններդ Բայց գործնականում նրանք իրենց իրավունք վերապահեցին թույլատրելի համարել շրջանա­գծերից կազմավորված ցանկա­ցած կառույց, որը թույլ կտար հաշվարկել մոլորակների դիր­քերը: Շրջանագծերի տարբեր զուգակցություններ ընտրելիս Պտղոմեոսդ ղեկավարվել է միայն նրբագեղության և արդյունավե­տության գաղափարներով ու չի թափանցել շրջանագծերի և դրանց միջև վւոխադարձ կապի ֆիզիկական բնույթի մեջ:

Պետք է նշել նաև, որ Պտղո­մեոսի տեսությամբ վերջնակա­նապես օրինականացվեց երանից շատ առաջ երևան եկած տիե­զերքի ընդլուսնյա և վերլուսեյա աշխստհների բաժանման վար­կածը: Նրանք համոզված էին րնդլուսնյա մարմինների շար­ժումների տեսություն ստեղծելու անհնարինության մեջ, քանի որ րստ իրենց կարծիքի' ընդլուսնյա աշխարհում ամբողջությամբ իշխում են մոտավորությունները, իսկ ստեղծել գիտական տեսու­թյուն նշանակում է իրականու­

թյունը բացատրել միանշանակ ճշգրիտ երկրաչափական հասկա­ցություններով: Այն ժամանակ հենց այստեղից էլ հետևել է, որ մաթեմատիկան կիրառել ընդլուս­նյա բնության ուսումնասիրման համար սխալ է և հակասում է ողջամտությանը:

Արաբական աստղագետներդ ձգտելով բարձրացնել Պտղոմեո­սի տեսության ճշգրտությունը, ավելացրին նոր էպիցիկլեր, և ստացված կատարելագործված տարբերակում արևի, լուսնի և այն ժամանակ հայտնի հինգ մոլո­րակների շարժումների նկարա­գրման համար պահանջվեց արդեն 77 շրջանագիծ:

Կոպեռնիկոսի արեգակակեն- տրոն համակարգր, այն է' համա­կարգի մարմինների շարժումների տեղավախումը դեպի նոր կենտ­րոն դարձավ կինեմատիկական խնդրի լուծում: Դժվար է պատ­կերացնել, թե XVI դարում մտքի ինչպիսի համարձակություն և խիզախություն էր պահանջվում, որպեսզի դեմ գնալով բազմա­դարյան ավանդույթներին և ան­միջական զգայական ընկալմանը' ձևափոխել պտղոմեոսյան պր- տույտների լրիվ համակարգը' հրաժարվելով նաև Երկրի ան­շարժության գաղափարից: Նոր ա- րեգակակենտրոն համակարգը ►որի կենտրոնը համաչափորեն տեղա­

շարժվում է դեֆերենտով:

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՕհյԱՐՃՈՒՄ№1

1

2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ

թույլ տվեց բավականին պար­զեցնել մոլորակների շարժում­ների նկարագրությունդ և նորովի տեսնել աստղագիտական երե­վույթների կատարելությունր: Ոստ Կոպեռնիկոսի' մոլորակների տեսանելի բարդ շարժումներդ պայմանավորված են ոչ միայն սեփական շարժումներով, այլ նաև Երկրի շարժմամբ, ինչի րնդունումր բավարար է երկնքում տեսանելի այդքան բազմազան շարժումների անհամաչափութ- յուններր բացատրելու համար:

Նոր համակարգին անցնելդ Կոպեռնիկոսին հնարավորութ­յուն տվեց հրաժարվել Արեգակի շուրջ Երկրի շարժումր ներկայաց­նելու համար Պտղոմեոսին անհ­րաժեշտ էպիցիկլերից: Սակայն պահպանելով հավասարաչափ շրջանագծային շարժումներդ' Կոպեռնիկոսր ստիպված եղավ նաև պահպանել այն էպիցիկլերր, որոնք անհրաժեշտ էին մոլորակ­ների իրական հետագծերր հավա­սարաչափ շրջանագծային շար­ժումների զուգակցությամբ ներ­կայացնելու համար: Արդյունքում, լայնորեն օգտագործելով Պտղո­մեոսի մաթեմատիկական ապա­րատը լուսատուների շարժում-

ներր բացատրելու համար, Կո- պեռեիկոսին բավարար եղավ միայն 34 շրջանագիծ:

Չնայած որ այսօր արեգակա- կենտրոն տեսությունն ընկալվում է որպես իրականություն, այնուա­մենայնիվ, հին երկրակենտրոն պատկերացումների արձագանք- ներր մինչև հիմա պահպանվել են մեր լեզվում: Մենք ասում ենք' արևը ծագում է արևելքից և մայր է մտնում արևմուտքում, այլ կերպ ասած' հաստատում ենք, որ շարժվում է արևը:

Կոպեոնիկոսի համակարգի ներդաշնակությունը և գեղեցկու­թյունը դրդեցին Կեպլերին նւ[իր- վել երկրաչափական ներդաշնա­կությունների հայտնաբերմանը, որոնք, րստ իրեն, թաքնված էին Տիխո Բրահեի բազմամյա աստ­ղագիտական ուսումնասիրութ­յուններում: Կեպլերը գիտակցում էր տեսության և դիտումների արդյունքների միջև փոխհամսւ- ձայ նության անհրաժեշտությունը և կարծում էր, որ էմպիրիկ տվյալ­ները կարող են բացահայտել գիտության հիմնարար սկզբունք­ները: Այդպիսի տեսության մշակ­ման ուղղությամբ նրա գործա­դրած ջանքերը պսակվեցին

մոլորակների շստժումներր նկա­րագրող նշանավոր երեք օրենք­ների հայտնագործմամբ, որոնք պարզեցրին Կոպեոնիկոսի արե- գակակենտրոն տեսությունը:

Մինչև Կեպլերի օրենքների հայտնագործումր կոնական հա­տույթները' հունական երկրաչա­փության գագաթր, համարվում էին իրականության հետ կապ չու­նեցող, մարդկանց մաթեմատի­կական երևակայության ար­դյունք: Եվ ահա Կեպլերը ցույց տվեց, որ էլիպսը անխուսափե­լիորեն առաջանում է երկնային շարժումներում' որպես մոլորակ­ների ուղեծիրների իրական ձև, որի մասին չգիտեին ո՜չ հին Հունաստանի, ոչ էլ արևելքի աստղագետները: Հետաքրքիր է, որ հենց այդ տարիներին Գալի- լեյի' երկրային պայմաններում կատարած հետազոտություննե­րում կոնական հատույթներից ի հայտ եկավ պարաբոլր: Եվ այս­պես' աստղագիտության մեջ մին­չև Կեպլերը լիակատար կերպով իշխող շրջանագծերը լրացվեցին նաև այլ կոնական հատույթ­ներով:

Կեպլերի և Գալիլեյի ստեղծած տեսություններում էլիպսի և պա- րաբոփ հանդես գալր' որպես համապատասխանաբար երկնա­յին և երկրային մարմինների շարժման հետագծեր, նշանա­կալից է: Մեզ համար այս երկու հայտնագործությունները կանգ­նած են կողք կողքի: Բայց մինչև Նյուտոնը, հավանաբար, ոչ ոք հաջողությամբ չի համադրել նշված զուգադիպությունը:

Հարց է առաջանում, ինչու'՞ չփորձել մտածել երկնային և երկրային մարմինների շարժում­ների ձևագոյացման համընդ­հանուր կինեմատիկական գիտա­կան տեսության ստեղծման ուղղությամբ, որը հնարավորու­թյուն կտա ավելի պարզ միջոց­ներով բացատրելու շարժումների հետ առնչվող հայտնի ֆիգիկսւ- կան երևույթներր: Հենց սկզբից այդպիսի ալգորիթմի գոյության հույս ունեինք, քանի որ տիեզե­րական ձգողականության օրենքը կիրառելի է քննարկվող բոլոր շարժումների համար: Նպատա­կին հասնելու համար անհրաժեշ-

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

24 սօւսսրաս2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆտություն առաջացավ վերա­կանգնել մեխանիկայում սինթե­տիկ ուղղությունր, որի սկիզբը դրվել է հին հունական աստղա­գետների կողմից, շարունակվել է դասական մեխանիկայի հիմ­նադիր Նյուտոնի կողմից, բայց ներկայումս հիմնովին մոռացվել է: Հետազոտության ընտրված ուղղությունը մեզ հնարավորութ­յուն տվեց զարգացնել Նյուտոնի գաղափարները և կապ ստեղծել Պտղոմեոսի և Կոպեոնիկոսի տեսությունների ու ժամանակա­կից մեխանիկայի միջև:

Դարաշրջանների ընթացքում աստղագետների սերունդները ուսումնասիրել, մեկնաբանել և դասավանդել են Պտղոմեոսի, իսկ հետո Կոպեոնիկոսի տեսութ­յունները: Սակայն Կեպլերից և Նյուտոնից հետո նրանցից ոչ ոք չի մտածել ստեղծել երկնային մարմինների շարժումները նկա­րագրող կինեմատիկական տե­սություն, որր հնարավորություն կընձեռի ձևափոխել պտղոմեո- սյան պտույտների լրիվ համա­կարգը և համաձայնեցնել այն կեպլերյան օրենքներին:

Հայտեի է, որ Պտղոմեոսը և Կոպեռնիկոսը իրենց տեսութ- յուեեերր ստեղծելիս չեն պատկե­րացրել նույնիսկ մոլորակների ուղեծրերի իրական տեսքերը, իսկ մեզ այսօր հայտեի են բոլոր այն օրենքները, որոնցով ղեկավար­վում եե ոչ միայն մոլորակների շարժումները, այլ նաև երկրային մարմինների շարժումները, ուս­տի միանգամայն հասկանալի է, որ ժամանակակից հետազոտող- եերի վիճակն անհամեմատ գերա­դասելի է, քան նախակոպեռնիկո- սյան ժամանակաշրջանի աստ­ղագետ եերինը:

Տիեզերական կինեմատիկայի համընդհանուր տեսությունը ստեղծելիս Կեպլերի ընդհան­րացված օրենքեերր մեզ համար հիմնական կանխադրույթներ եե հանդիսացել: Հաշվի է առնվել, որ այդ կաեխադրույթներր ստույգ եե և ոչ թե հեստումի'նման Պլատոնի կանխադրույթներին, որոնք, ստույ զ չլինելով, ըստ էության, ար- գելակեցիե աստղագիտության զարգացումը շատ դարեր' ամուր տիրելով նախակեպլերյաե ժա­

մանակաշրջանի աստղագետնե­րի մտքերին:

Շատերը հնարավորություն եե ունեցել մանրամասն ուսումնա­սիրելու նաև Նյուտոնի «Սկըզ- բունքներ»-ը, բայց ունեցած մեկ- եաբաեություններից և մեխանի­կայի պատմության վերլուծու­թյուններից հետևում է, որ ոչ ոք, ամենայն հավանականությամբ, չի ընկալել այդ ստեղծագործու­թյան առաջին գրքի չորրորդ բաժնում դիտարկված, դեռևս Էվկլիդեսի կողմից մշակված ալ­գորիթմների կարևորությունը մե­խանիկայի համար: Սակայն մենք «Սկգբուեքներ»-ր համարում ենք մեր կողմից ստեղծված գրավի- տացիայի երկրաչափական տե­սության անմիջական սկզբնաղ­բյուրը: էվկլիդեսյաե ալգորիթմ­ների կիրառումը մեզ հնարավո­րություն տվեց հեռացնել պտղո- մեոսյան և կոպեռնիկոսյան սխե­մաներից ավելորդ էպիցիկլերը և հանգեցնել հին ու նոր գիտության տեսական սխեմաների որոշակի համադրման:

Հին հունական աստղագետնե­րը համոզված էին, որ տիեզերքի մաթեմատիկական մեկնաբանու­թյունն իրենց սեփական ստեղծա­գործությունն է, ինչը ավանդա­բար փոխանցվել է մեզ: Բայց եթե դա այդպես է, ապա ինչպես կա­

րելի է որոշել, թե որն է իրականը ֆիզիկական երևույթների բա­ցատրությունների մեջ: Մյուս կողմից դեռևս Գալիլեյե է նշել, որ եթե ուզում ենք հաստատել հիմնարար սկզբունքներ, ապա պետք է ունկնդրել բնության «ձայնը», այլ ոչ թե ընդունել այն ամենը, ինչ գերադասում է մեր բաեականությունր:

Հետևելով Գալիլեյիե' գտնում ենք, որ բնությունր մոդելավորող մեզ անհրաժեշտ ալգորիթմները ոչ թե ներմուծվելու են դրսից, այլ պետք է առաջանան միայն հետա­զոտվող պրոբլեմների քննար­կումից և հիմնավորված լինեն բնության երևույթները բնորոշող օրենքներով և տարբեր ֆիզի­կական մեծությունների միջև եղած կախվածությունների իմա­ցությամբ: Իսկ դրա համար պետք է ոչ թե Պլատոնի խորհրդով «փրկել երևույթը», այլ անհրա­ժեշտ է հասնել երան, որ մարմնի շարժման երկրաչափական մո­դելն իր էական հատկություն­ներով համընկնի իրականության հետ, հանդիսանա նրա պատ­կերը: Այդ կերպ ստացված մոդելը թույլ կտա տրամաբանորեն արտածել երևույթներին բնորոշ բոլոր օրինաչափությունները և պարզել դրաեց կառավարման և արդյունքների հասնելու յուրա- ►

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ В ԱՇհյԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

Դեֆերեետ

էպիցիկլ

Նկ. 2. Դեֆերենտ - էպիցիկլ սխեման գրավիտացիայի երկրաչափական տեսության մեջ

Սկզբնականէպիցիկլ

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆհատուկ ճանապարհները:

Նշենք, որ նոր տեսության մշակման րնթացքում մենք ղեկա­վարվել ենք տիեզերական ձգողա­կանության օրենքր նրբագեղ երկրաչափական տեսքով ներկա­յացնելու ե շարժման օրենքները կոնական հատույթների հատկու­թյուններից բխեցնելու ձգտումով: Մեզ ի սկզբաեե հետաքրքրեց այն հարցր, թե ինչպե՞ս է արտացոլ­վում միջավայրի ազդեցությունը երանում ձևավորվող շարժում­ների հետագծերում: Այսինքն' մենք ձգտել ենք հայտնաբերել կենտրոնական ն համասեռ ուժա­յին դաշտերում իրականացվող շարժումների բնութագրական հատկանիշերր' ելնելով շարժում­ների հետագծերի երկրաչափա­կան օրիեաչավտւթյունեերից:

Նոր տեսության մեջ բնության նկարագիրը պարզեցնելու նպա­տակով ազատվել ենք շատ էպի- ցիկլերից' թողնելով միայն մեկր, որի կենտրոնում գտնվում է շարժ­վող մարմինր: Շարժումներում նկատելի անկանոնությունները հաշվի են առնվում էպիցիկլի շարժման րնթացքում երա շառա­վիղի մեծության անընդհատ փոփոխման միջոցով:

Հին տիրեզերաբաեության և

ս տ ա ւ ԵՆ ԱՊԱՑՈՒՅՑՆԵՐ ՄԵՐ ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՅԻ ԿԵՆՏՐՈՆՈՒՄ ԳԵՐԻՓՏ

* ՛ .

«Ս ե Վ . Ւ Ո Ռ Ո Յ Ի »

Ա Ռ ԿԱ ՅՈ ՒԹ ՅԱ Ն Մ Ա Ս Ի Ն *

Աստղագետ գիտնականների միջազգային խմբին՝ Չինաստանի Գիտությունների ակադեմիայի Շանհայի աստղադիտարանի հե- տազոտող Շեն Չժիցինի գլխավո-

մեր կողմից առաջարկված գրա- վիտացիայի երկրաչափական տեսության էական տարբերու­թյունը նրանցում կիրառված դեֆերենտ-էպիցիկլ սխեմաների տարբերության մեջ է: Ըստ Պտղոմեոսի և Կոպեռնիկոսի' մոլորակը հավասարաչափ շարժ­վում է էպիցիկլի շրջանագծով, որի կենտբոեր' նույնպես հավա- սարաչափ-դեֆերենտով, իսկ նոր տեսության համաձայն' շարժվող մարմնի ուղեծիրր Р, կենտրոնով դեֆերենտին շոշափող к Р2 անշարժ կետով անցնող ձևա­խախտվող էպիցիկլային շրջա­նագծերի կենտրոնների երկրա­չափական տեղն է (նկ.2): Այս նորամուծության շնորհիվ նոր տեսությունր թույլ տվեց, ի տարբերություն Պտղոմեոսի տեսության, բացատրել նաև Երկրի մոտակայքում տեղի ունեցող շարժումները: Եթե Պտղոմեոսը և Կոպեռնիկոսը յուրաքանչյուր մոլորակի համար տվել են իրենց շարժումների միմյանցից տարբերվող հատուկ տեսություններ, ապա նոր տեսու­թյունը ընդհանուր է բոլոր մար­մինների շարժումների համար:

Մեր կողմից մշակված դեֆե- րենտ-էպիցիկլ սխեմայում կա-

րությամբ, հաջողվել է ստանալ առաջին կոնկրետ ապացույցները մեր գալակտիկայի կենտրոնում գերխիտ «սև խոռոչի» առկայութ­յան մասին:

Այդ օբյեկտի գոյությունը մի քանի տարի առաջ տեսականորեն ապացուցել էին գերմանացի ֆի- զիկոսներր' ելնելով Ծիր Կւսթնի կենտրոնում գտնվող Աղեղնա­վորի А* տիեզերական օբյեկտի «տարօրինակ վարքագծից»: Չի­նաստանի և ԱՄՆ աստղագետ­ները երկար ու ձիգ ութ տարի այդ վարկածի գործնական ապա­ցույցներ էին փնտրոսէ նրա «վար­քագծի» մասին տվյալների հսկա­յական քանակ հավաքելով և ար­ձանագրելով նրա ռադիոճառա­գայթումը:

Մասնագետների գնահատա­կանների համաձայն' մեր գալակ­տիկայի կենտրոնում գտնվող գերխիտ «սև խոռոչի» տրամա-

ԳԻՏՈւՕՅԱն 26 ЦС1Ш1РШ1Г№ 1 2006

րևոր դեր է կատարում շարժման հավասարասրուն М р р եռան­կյունը, որի Բ2 գագաթր անշարժ է, երկրորդ М գագաթը շարժվում է մարմնի հետագծով, իսկ Թ գա­գաթը' դեֆերենտով և նրա հետ էպիցիկլի շոշափման կետն է: М կետով անցնող շարժման М/Ж, եռանկյան բարձրությունը որո­շում է մարմնի V արագության ուղղությունդ, որի մոդուլր որոշ­վում է' ելնելով էպիցիկլի МО շառավղի ու մարմնի г շառավիղ- վեկտորի մեծություններից և ա- րագացման փովախման քառա- կուսային օրենքից:

Անհրաժեշտ է նշել նաև, որ Պտղոմեոսի և Կոպեռնիկոսի երկրաչափական ալգորիթմներն ունեն բացառապես կինեմատի- կական բնույթ և մոլորակների շարժումների նկարագրման հա­մար միայն հարմար մաթեմա­տիկական միջոց են: Իսկ նոր տե­սության մեջ մշակված ալգորիթմ­ները ֆիզիկական իրողություն են:Այստեղ հաշվի են առնվում շարժումների պատճառները, այ­սինքն' այն ուժերը, որոնց ազդե­ցությամբ այդ շարժումներր տեղի են ունենում, ինչը բոլորովին չի քննարկվել Պտղոմեոսի և Կո­պեռնիկոսի համակարգերում:^

գիծը կազմում է մոտավորապես 150 մլն կմ, իսկ նրա զանգվածը առնվազն 4 մլն անգամ ավելի մեծ է, քան Արեգակի զանգվածը: Այն գտնվում է Երկրից 26 հազար լուսնային տարի հեռավորության վրա:

«Սև խոռոչները», որոնց գոյու- թյունր կանխատեսում է հարա­բերականության ընդհանուր տե­սությունդ, առաջանում են խոշոր տիեզերական մարմինների ան­սահման գրավիտացիոն սեղմման (գրավիտացիոն կոլապս) հե­տևանքով: Ուժեղագույն զրավի- տացիոն դաշտի պատճառով նրանց արձակած ոչ մի ճառա­գայթ չի կարող «դուրս պրծնել»: Բացի այդ' ռադիոալիքներն ու ռենտգենյան ճառագայթումր բնո­րոշ են «սև խոռոչի» մեջ նյութի ներքաշման գործրնթացի համար, որը կարող է գրանցվել (փտական հատուկ սարքավորման միջոցով:

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ

Ի Ս Կ Ե Թ Ե Ա Յ Ն

Պ Ա Յ Թ Ե Ց Վ Ի ' ' *

Յուրի Դրիզե

Ռուս ֆիզիկոսն առաջարկում է ւոորնադոյի դեմ պայքարի ա նա կնկա լ լուծում

Քնքուշ անուններով ե կա­տաղի, դաժան խառնվածքով փոթորիկներ, թայֆուններ, տոր- նադոներ... Դրանք ուժեղ տպա­վորություն եե թողնում նաև այն պատճառով, որ մենք'Երկիր մոլո­րակի բնակիչներս, մեզ անօգնա­կան և կատարելապես անզոր ենք զգում մոլեգնող տարերքի առջև: Միթե ոչինչ հնարավոր չէ անել այե սանձահարելու համար: Ի՞նչ են մտածում այդ առթիվ մեր գիտնականները:

Պարզվում է' ամեն ինչ չէ, որ այդքան անհույս է: Ահա թե ինչպիսի գաղափար է առաջ քաշել Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Պ Ն. Լեբեդևի անվան ֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրեն ակադեմիկոս Օլեգ Կրո- խիեը:

- Վերջերս ես Սնեժինսկում էի, որտեղ աշխատել եմ ՄՊՀ ավար­տելուց հետո, - պատմում է Օլեգ Նիկոլաևիչր: ֊Հեռուստատեսութ­յամբ դիտում էի նորություններ և խորապես տպավորվեցի Նոր Օռ- լեանի դեպքերից, տեղի ունեցածը գրեթե տիեզերական աղետ է: Իմ' զուտ որպես հեռուստադիտողի հաշվարկներով' Լուիզիանայի ավերածություններր համապա­տասխանում էին մի քանի բավա­կան մեծ հզորության ատոմային

* "Поиск", №4, 14 октября, 2005г.

լիցքերի պայթյունին:Հանկարծ միտքս եկավ մի

ամերիկացի գիտնականի հանրա­ծանոթ գիրքը, որը կարդացել էի Մեեժինսկում աշխատելու ժամա­նակ. թերևս միջուկային պայթ­յունների առաջին մատչելի նկա­րագրությունը: Գիրքը կոչվում էր «Ատոմային զենքի գործողությու­նը» : Այ նտեղ մասնավորապես աս­վում էր, որ մթնոլորտային խոշոր երևույթի էներգիան համեմատելի է բավական հզոր միջուկային լիցքերի պայթյուններին: Դա իրոք այդպես է: Եվ ես որոշեցի հաշվել, թե որքան կինետիկ էներ­գիա ունի Կատրին փոթորիկը:

Պարզաբանում: Մթնոլորտի հզոր տեղաշարժերը առաջանում են ճնշման աեկման և բարձրանա­լու հետևանքով: Փոթորիկն իր ուղղությունը փոխող քամու քաո­սային, մրրկային պոռթկումն է: Տորեաղոն օդային զանգվածների կարգավորված շարժում է: Ըստ Եււթյաե, դա հողմապտույտ է, մրրիկ: Օդր զգալիորեն տաքա­նում է Երկրի մակերեսի մոտ' նախ շարժվելով դեպի վեր: Գոյանում են վերընթաց հոսանք­ներ: Այդ հոսանքներից մեկի ուղղությամբ եե սլանում օդային զանգվածեերր: Մեխանիկայում գոյություն ունի շարժման քանա­կի մոմենտի պահպանման օրենք:

Պարզության համար պատկե­րացնենք չմշկորդի, որը պտտվում է ձեռքերր պարզած, ապա սեղ­մում է դրանք կրծքին և պտտվում շատ ավելի արագ: Նույնն եե անում և օդային զանգվածները' տեղավտխվելով ոչ միայե վերև, այլև հարթությամբ, կարծես հորիզոնական ուղեծրով: Օդի շարժումն աստիճանաբար արա­գանում է. ուղղահայաց հոսանքի կենտրոնին մոտենալու համար այն պտտվում է ավելի արագ: Դա եման է լոգարանի ջրի ընթացքին, երբ բացում ենք փականը, ջուրը դուրս է հոսում անցքից' ավելի ու ավելի արագ ոլորվելով: Կարելի է արագացնել շարժումը' «հարթեց­նելով» հոսքը, և այն կհանդարտ­վի: Բնության մեջ, ցավոք, այդ­պես չի լինում:

Եթե էպիկենտրոնից բավա­կանաչափ հեռու գոյացող տոր- նաղոյից, ասենք, 50 կմ հեռավո­րության վրա, շրջագծի ուղղու­թյամբ արագությունր կազմում է ժամր 15 կմ, ապա «միջուկից» 5 կմ հեռավորության վրա ավելանում է 10 անգամ հասնելով ժամր 150 կմ, իսկ հետո' 200-ի: Այդպիսի ուժգնության քամին առաջաց­նում է վիթխարի ավերածություն­ներ. քամու եմաե հոսանքի դեմը ոչ մի բաե չի կարող առնել: Ավելացնենք, որ տորնադոյի և ►

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№ 1

27 Ա Շ ւ ս Ա Ր Ճ Ո Ւ Մ2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ►փոթորկի ավերիչ էներգիաները մոտավորապես հավասար են նաեւ ժամում հարյուրավոր կիլո­մետրերի հասնող քամու արագու­թյան դեպքում: Բայց փոթորիկը կարող է վերածվել տորնադոյի, ահա թե ինչն է չափազանց վտան­գավոր:

Փոթորիկների և տորնադոնե- րի պատճառը (ի դեպ, դրանց ուժգնությունն անընդհատ աճում է) կլիմայի համընդհանուր տաքա­ցումից առաջացած օվկիանոսի ջերմացումն է: Վերջին 20-30 տարիների ընթացքում գիտնա­կաններն արձանագրում եե սա- ռույցների ն. սառցադաշտերի հալոցք հյուսիսային և հարա­վային լայնություններում, կլի­մայի մեղմացում' Երկրի խստա­շունչ շրջաններում: Կլիմայի վւո- փոխությունը հաստատում է նաև այն բացառիկ փորձը, որ անց­կացրել են ՈԳԱ Կիրառական ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտնա­կանները: Նրանք ուսումնասիրել են ցածր հաճախականության ձայնի արագությունը Խաղաղ օվկիանոսում' Ավստրալիայից մինչև Կամչատկա ընկած հսկա­յական տարածության մեջ: Ու­սումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վերջին 20 տարիների ընթացքում ջրի ջերմաստիճանը 100մ խորության վրա բարձրացել է 0,7 աստիճանով: Թվում է' այնքան էլ շատ չէ: Սակայն հաշվի առնելով տաքացած ջրի հսկայա­կան զանգվածը' կարելի է փորձել պատկերացնել, թե ինչպիսի լրացուցիչ վիթխարի էներգիա է կուտակում համաշխարհային օվկիանոսը:

Այսպես, իմ հաշվարկներով դուրս էր գափս, որ Կատրիեի հզորությունր կարելի է հավասա­րեցնել մեկ մեգատոն ծավալ ունեցող միջուկային լիցքին, դա 50 անգամ ավելին է, քան ճա- պոնիայում պայթեցված 20 կիլո- տոն ռումբը: Սակայն ես վերցրել եմ ծայրահեղ թվեր, իրականում փոթորկի ավերիչ էներգիան 100 կիլոտոնից ցածր է: Հաշվի առեք, որ դա ակնթարթային միջուկային պայթյուն չէ. փոթորիկը մոլեգնում է օրեր, պատահում է նաև շա­բաթներ շարունակ:

Այժմ բուն գաղափարի մասին:

Տեղափոխվելով օվկիանոսի վրա- յով ' փոթորիկը անընդհատ «սնուցվում է» ստանում հսկայա­կան չափերի հասնող էներգի­այից: Բայց սա կարգավորված շարժում է: Բավական է խախտել պտույտը, ինչպես լոգարանի ձագարաձև ջրի հոսքը «հարթեց­նելու ժամանակ», և փոթորիկը կդադարի: Բայց ինչպե՞ս դա անել: Իմ կարծիքով, միայն մի ուժ է ըն­դունակ կանգնեցնել տորնադոն' միջուկային պայթյունի ուժը: Եթե «պայթեցվի» մրրիկր (նույնիսկ ոչ թե բուն էպիկենտրոնում, այլ դրա մոտակայքում), այն կանհետա­նա: Ագամային լիցքի հզորությու­նը, որը տեղ է հասցվում հրթիռով, իմ հաշվարկներով, չպետք է գերազանցի 100 կիլոտոնր, հնա­րավոր է նաև, որ բավական փնի նույնիսկ 20-ը:

Բնականաբար, առաջանում է անվտանգության հարցը: Գոյու­թյուն ունեն տարբեր տեսակի, այդ թվում, այսպես կոչված, մա­քուր, ռադիոակտիվ նյութերի նվազագույն քանակ պարունա­կող ատոմային ռումբեր: Դրանց պայթյունի հետևանքով մարդու համար վտանգավոր ռադիոակ­տիվ տեղումներն ունեն նվազա­գույն քանակ: Ընդ որում պայթ­յունները տեղի են ունենալու մոտավորապես հինգ կիլոմետր բարձրության վրա, և ռադիոակ­տիվ նյութերը կմնան մթեոլոր-

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Ա ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

տում: Բացի այդ' ւրայֆուեներր առաջանում են օվկիանոսում' ցամաքից և ծովային ուղիներից հեռու, այնպես որ պայթյունը գործնականորեն չի էլ զգացվի: Ինչ վերաբերում է ծախսերին, ապա դրանք այնքան էլ մեծ չեն և անհամեմատելի են տարերային աղետների առաջացրած կո­րուստների փոխհատուցման հետ:

Անշուշտ, այս գաղափարը հաս­տատելու համար անհրաժեշտ եե գիտական մանրամասն մշակում­ներ և փորձեր վաքր մոդելների վրա' գազային թնդանոթների օգ- տագործմամբ: Սիակ դժվարութ­յունդ իմ կարծիքով, միջուկային վւորձարկումների արգելման պայ - մանագրերի առկայությունն է: Սակայն, հավանաբար, այդ հար­ցը ևս կարելի է քննարկել և լուծել: Կարծում ելք մեր երկիրր կհամա- ձայնի օգնել համաշխարհային հասարակայնությանր, քանի որ նման տեխնոլոգիաները մեզ մոտ բավական լավ են մշակված:

Միգուցե առաջարկությունն օգնի այլ աչքերով նայել մարդկու­թյանը օգուտ բերող միջուկային պայթյունների կիրառման հնա­րավորությանը: Չէ՞ որ արդեն քննարկվել է աստերոիդային վտանգի խնդիրը, թերևս, այդ հարցում էլ օգնի միջուկային պայթյունր: Այսօր դա անհավա­նական է թվում, իսկ վա՞ղը... ■

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ

Օդագնացության ն. տիեզերա­կան հետազոտության Ազգային վարչության (ՆԱՍԱ) ներկայա­ցուցիչները Վաշիեգտոնում կա­յացած մամուլի ասուլիսում հայ­տարարել են, որ աստղագետները ստացել են մեր Տիեզերք թափան­ցող առեղծվածային բացասա­կան ձգողության գոյության աոա­ջին ուղղակի ապացույցր:

Բացասական ձգողության մա­սին ենթադրություններն առա­ջինն արել էր Ալբէտտ Այնշտայեը: Համաձայն այդ ենթադրության' տիեզերական տարածությունր լի է էներգիայի ինչ-որ անտեսանելի տեսակով, որն առաջացնում է փոխադարձ վանում երկնային մարմինների միջե, որոնք սովո­րաբար, ընդհակառակը, ձգում են միմյանց գրավիտացիոն ուժերի շնորհիվ: Ապացույցը, որի մասին խոսվում է, հիմնված է մեզ հայտ­նի ամեեահեռավոր աստղի պայ­թյունը պատկերող լուսանկարի մանրազնին վերլուծության վրա. լուսանկար, որը միանգամայն պատահաբար էր ստացվել Հաբլի ուղեծրային աստղադիտակի միջոցով' դեռես 1997թվակաեիե:

Այդ առեղծվածային էներ - գիան, որն Այնշտայեն անվանել էր տիեզերաբանական հաստա­

տուն, իրեն իսկ այնքան տարօրի­նակ էր թվացել, որ հետագայում նա հրաժարվել էր իր ենթադրու­թյունից: Սակայն այդ գաղափա­րը ֆիզիկոս տեսաբանները պաշտպանեցին 1998 թ., երբ հայտնաբերվեց, որ Տիեզերքի ընդարձակումը արագանում է, և այդ գործըեթացր պայմանավոր­ված է բացասական ձգողությամբ, որր գերազանցում է սովորական գրավիտացիոն ուժերին' վերջին մի քանի միլիարդ տարիների ընթացքում: Քանի որ բացասա­կան ձգողության ուժգնությունը շատ փոքր է, գործնականում այն չի զգացվում Երկիր մոլորակի վրա: Բայց հսկայական աստղա­բանական հեռավորության վրա և տիեզերական տարածության վիթխարի ծավալներում նրա ազ- դեցություեր բավական է, որպես­զի իրարից անջատի գալակտի­կաներ ու գալակտիկական կուտակումներ և ավե|ի ու ավելի հեռացնի դրանք միմյանցից:

Պայթող աստղերը' այսպես կոչված գերեորերը, ինչպես այն աստղը, որ անսպասելի հայտնվել էր Հսւբլի ուղեծրային աստղադի­տակով արված լուսանկարում, կարող եե լինել այդ առեղծվա­ծային հզոր ուժերի գոյության հա­

վաստի ապացույցր: Ի դեպ, լուսանկարում պատկերված աստ­ղը պայթել է 11 միլիարդ տարի առաջ, բայց անասելի հեռավո­րության պատճառով նրա լույսը մեզ է հասել միայն այժմ: Տեսա­բան ֆիզիկոսների կարծիքով, երբ այե պայթել է, Տիեզերքը եղել է չորս անգամ ավելի երիտասարդ և տիեզերաբանական հաստա­տունը, որը հաճախ անվանում եե եաև մութ էներգիա, իր հզորու­թյամբ գիջում էր այե գրավիտա- ցիսւյին, որին նա այժմ, ընդհակա­ռակը, գերազանցում է: Այդ պատ­ճառով Տիեզերքի րեդարձակումը երա երիտասարդության շրջա­նում դանդաղում էր: Այստեղից բխում է, որ պայթյունի պահին գերնորր ավելի մոտ էր Երկրին, քան պետք է լիեեր, եթե ելեեեք հաշվարկներից, որոնք հիմնվում եե մութ էներգիայի, այլ ոչ թե այե ժամանակաշրջանի գրավիտա- ցիայի գերազանցության վրա: Դրա մասին կարելի է դատել' ելնելով աստղի պայծառութ­յունից: Աստղագետները պնդում եե, որ լուսանկարում այե կրկնա­կի ավելի պայծառ է, քան պետք է լիներ ըստ նախկին տեսություն­ների:

Լուսանկարման տվյալները վերլուծել եե Բալթիմորի Ու­ղեծրային աստղադիտակի ինս­տիտուտի աշխատակիցները ա- ստղաֆիզիկոս դոկտոր Ադամ Ռիսի ղեկավարությամբ, որն ասել է, թե այժմ կասկած չունի, որ մութ էներգիան գոյություն ունի: Չիկագոյի համալսարանի աստ­ղաֆիզիկոս դոկտոր Մայքլ Թ-եր- եերը անվանել է այդ էներգիայի փորձնական հայտնաբերումը մեր ժամանակի ամենակարևոր գիտական հայտնագործություն: «Եթե Այեշտայնը դեռևս կենդանի լիներ, - ասել է գիտնականը, - նա ևս մի Նոբեւյաե մրցանակ կստա­նար վանող գրավիտացիայի կան­խագուշակության համար»: Դոկ­տոր Թերները ավելացրել է, որ հիմա գիտեակաեեերր սկսելու եե մութ էներգիայի աղբյուրի որո­նումները և իրենց ջաեքերր կեն­տրոնացնելու են մեզանից հեռու գտեվող գերնոր ուրիշ աստղերի դիտարկման վրա, որպեսզի պարզեե այդ էներգիայի բնու- ^

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՕհյԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

ՖԻԶԻԿԱՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ►թագրական կողմերը:

Մեծ պայթյուեի արդյունքում ծեված մեր Տիեզերքն րնդարձակ- վում է իր ծննդյան պահից սկսած, որր, համաձայն հաշվարկների, տեղի է ունեցել մոտավորապես 14 միլիարդ տարի առաջ: Մինչև վեր­ջերս աստղաֆիզիկոսները գրեթե համոզված էին, որ ձգողությունը գալակտիկաների միջև արգելա- կելու է նրանց տարածումը տար­բեր ուղղություններով: Բայց ահա 1998թ. գերնոր աստղեր ուսում­նասիրող երկու գիտական խմբեր առաջարկեցին օգտագործել դի­տարկման արդյունքեերր' վերջին մի քանի միլիարդ տարիների ըն­թացքում Տիեզերքի րնդարձակ- ման արագության փոփոխու­թյունները չափելու համար: Ընդ որում երանք ուսումնասիրում էին միևնույն կարգի գերեորեր, որոնք ամեե անգամ բռնկվում են գրեթե նույն պայծառությամբ, ինչ հայտեի հզորության էլեկտրա­կան լամպերը: Նման կայունութ­յունը թույլ տվեց գիտնական­ներին չափել արագությունը, որով ընդարձակվող Տիեզերքը հեռաց­նում է այս կամ այն աստղը դեպի տիեզերական հեռուեերր. որքան աղոտ էին այդ աստղերը, այդքան ավելի հեռու էին հասցրել երանք թռչել: Այդ բոլոր դիտարկումների

ընթացքում աստղագետները հայտնաբերեցին անհավատալի աղոտ գերեոր աստղեր. կա՜մ երանց լույսը մասնակիորեն կլանում էր տիեզերական փոշին, կա՜մ էլ հետ մղված լինելով հա- կազրավիտացիոն ուժերի կողմից' երանք գտնվում էին սպասվածից ավելի հեռու: Այս հանելուկը լուծելու համար աստղագետները փորձ արեցին տեսնելու Երկրից միլիարդավոր լուսային տարի­ների հեռավորության վրա գտնվող մարմիեեերր: «Մեեք պետք է տեսնենք Տիեզերքի մյուս կողմում գտնվող աստղերը»,- այդ առիթով ասել է դոկտոր Պիտեր Նյուգենր Բերքլիի Լոուրենսի ան­վան Ազգային լաբորատորիայից, որն աշխատում էր Ադամ Ռիսի հետ: Հետազոտողները դատում էիե հետևյալ կերպ, եթե գերեո- րերի ճսւռագայթեերր իրոք կլան­վում եե տիեզերական վտշու կող­մից, ապա որքան մեզանից հեռու լինեն այդ աստղերը, այդքան ավելի աղոտ է փնելու նրանց լույսը: Իսկ եթե ճիշտ է Այնշտայեի բացատրությունր, ապա գերհե- ռավոր աստղերը ևս պետք է պահ­պանեն իրենց պայծառությունր:

Թույլ ճառագայթման կամ երկ­րային մթնոլորտի կողմից կլան­վելու պատճառով մեզանից շատ

հեռու գտնվող գերեորերի պայ­թյունը տեսանեփ է չափազանց հազվադեպ: Բայց 1997թ. դոկտոր Ռոեալդ Հիլանդը' Ուղեծրային աստղադիտակի ինստիտուտից, և դոկտոր Մարկ Ֆիլիպսը' վա- շինզտոնի Կարնեգիի ինստի­տուտից, Հաբլի աստղադիտակի միջոցով լուսանկարեցին երկնա­կամարի մի շատ փոքր հատված և լուսանկարներում հայտնաբերե­ցին գերեոր աստղ, որը գտնվում է Երկրից միլիարդավոր լուսային տարիների հեռավորության վրա: Այդ աստղի չափազանց աշխա­տատար ու երկարատև վերլուծու­թյունը ցույց տվեց, որ այե երկու անգամ ավելի պայծառ է, քան պետք է լիներ տիեզերական վւոշու կողմից դրա լույսի կլան­ման և դրա սովորական տիեզե­րական էվոլյուցիայի դեպքում: Ինչպես նշում է ֆիզիկոս և գերնորերի խոշոր մասնագետ Մոլ Պերելմութերը' Բերկլիի համալ­սարանից, աստղի պայծառու- թյունր չէր համապատասխանում հանրահայտ տեսություններին: Իեչ-որ բան այնպես չէր: Այսպի- սով' տիեզերաբանները, ուզած- չուզած, պետք է գործ ունենան առեղծվածային մարմիններով լի Տիեզերքի հետ, որոնք հնարավոր չէ տեսնել և դեռևս չի կարելի ամբողջովին բացատրել: Մութ էներգիան դառնում է Տիեզերքի նույնպիսի անտեսանելի բաղադ­րիչ մար, իեչպիսիե, այսպես կոչված, մութ զանգվածն է: ճիշտ է' զանգվածով պայմանավորված գրավիտացիոն ազդեցություն- եերր լավ հայտեի եե, և չնայած անտեսանելիությանը' ենթադր­վում է, որ այդ զանգվածին բաժին է ընկնում մեր Տիեզերքի ողջ զանգվածի զգալի մասր:

Այժմ աստղագետները եռան­դուն ջանքեր են գործադրում' փորձելով պարզել մութ էներ­գիայի աղբյուրները և բացատրել նրա ստույգ բնույթը: Շատ հե- տազոտողների կարծիքով այդ հարցերր գտնվում եե ժամանա- կակաից ֆիզիկայի ամենակա­րևոր հիմնախնդիրեերի կիզակե­տում: ■

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն | Փ | ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

Կենսաբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ

Ա Ն Ա Հ Ի ՏՄ Ե Լ Ի Ք - Օ Հ Ա Ն Յ Ա Ն

ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐ ՄԱՐԴՈՒ ԱՊԱԳԱՅԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

բարձր' մարդու էվոլյուցիայի հա­ջորդ աստիճանին, ընկալելով, կուտակելով մարդկության նվա­ճումներն ընդհուպ մինչև իր ծնունդը: Այսինքն' ամեն մի նոր ծնվածը ենթադրելի է, որ ավելի «խելացի է և զարգացած» երեկ, երեկ չէ մյուս օրը, մի տարի առաջ և այլն ծնվածներից:

Դիտունակ ծնողները, մանկա­վարժներդ տատիկ-պապիկները նկատել են, որ փոքրիկներին այսօր հետաքրքրում են բոլորո­վին այլ խաղեր (կոմպյուտերներ, բարդ հեռախոսներ և տարբեր այլ տեխնիկա), քան 20-30 տարի առաջ:

Մարդու կենսաբանության հե­տազոտությունները ապացուցում են, որ նրա գենոմում գրված տեղեկատվությունը իրագործ­վում է փուլ սա ւիուլ, իսկ ԴՆԹ3-ի մոլեկուլում, ուր գրված գենետի- կական ծածկագիրը հետզհետե իրագործվում է, կան տրանս­կրիպցիայի4 համար հիստոնային5 սպիտակուցներով փակված հատ­վածներ: Այդ սպիտակուցներին էր վերագրվում ԴՆԹ-ի մոլեկուլի կառուցվածքի պահպանման դերը: Վերջին տարիներին, սակայն, մի շարք մենագլաւթյուե- ներում և դասագրքերում խոսվեց հիստոնային և ոչ հիստոնային սպիտակուցների նաև մեկ ուրիշ>

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Н 1 ՍՕհյԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

Ինչպես հայտնի է, է. Հեկկելի և Ֆ. Մյուլլերի բիոգենետիկ օրենքի համաձայն յուրա­

քանչյուր օրգանիզմ իր անհա­տական զարգացման ընթացքում համառոտ ձևով կրկնում է իր պատմական զարգացման' ֆիլո- գենեզի1 որոշակի փուլեր: Դա բնական է և վերաբերում է նաև մարդուն:

Այդ երևույթի պատճառներր և մեխանիզմներն անհայտ են սա այսօր, և այդ կապակցությամբ առաջանում են բազմաթիվ հար­ցեր:

XX դարի կեսերից սկսած' մարդու գենոմի2 հետազոտութ­յունները ցույց տվեցին, որ բջիջ­ների քրոմոսոմներում գտնվող զեները կոդավորում են (ծածկա­գրում) օրգանիզմի բոլոր զործրն- թացները' և տարածական, և՜ ժամանակային:

Եթե մարդու գենոմում գրված է օրգանական աշխարհի էվոլյու­

ցիան, որն արտահայտվում է մար­դու զարգացման սաղմնային փու­լում, ապա կարո՞ղ ենք մտածել որ հաջորդ' ետսաղմնային փուլում րնդհուպ մինչև նրա ծնունդը, կիրագործվի արդեն «Ното ва- р1еш» տեսակի ներկայացուցչի' մարդու էվոլյուցիայի ծրագիրը:

Իսկ մարդու սաղմն իր մեջ' քրոմոսոմներում, արդեն պարու­նակում է նորածին երեխայի ձևը, իսկ այն իր հերթին' դեռահասի, պատանու և այլն:

Ակնհայտ է այսօր, որ «բանա­կան մարդու» էվոլյուցիան կանգ չի սաել: Հակառակր մտածելր կլինի միամտություն, ոչ բանա­կան և չի համապատասխանի սխլյուցիայի գիտական տեսու­թյուններին:

Կարելի՞ է արդյոք ենթադրել այդ դեպքում, որ ամեն մի նոր ծն­ված երեխա կլինի մի փոքր ավելի զարգացած, քան իրենից առաջ ծնվածը'գտնվելով մի վաքր ավելի

►տրանսկրիպցիայի համար զենե­րի ակտիվացումը կարգավորող, դերի մասին, որը գործում է կար­գավորման այլ ուրվագծերի հետ միասին' նրանց զուգահեռ (օրի­նակ' տրանսկրիպցիայի մակար­դակով «պրոմոտոր»6 կոչվող գենի միջոցով ե «օպերոնի»7 մակար­դակով' ըստ Ժակոբ-Մոնոյի մո­դելի8) :

Ենթադրենք, որ մի շարք զե­ներ դեռ «լռում եե», քանի որ բա­ցակայում եե համապատախաե պայմանները ծածկագրի (կոդի) լիարժեք իրագործման համար, որը տեղի կունենա, ըստ երևույ­թին, հետևյալ շղթայով' միջա­վայրի պարամետրեր -(արտաքին' սոցիալական և(կամ) ներքին' ան-

հատական զարգացմանր նպաս­տող) —> գիտակցություն —> մարմին (սոմա) —> կենսաքի­միական գործընթացներ բջջում (որր, ինչպես և բոլոր կենսաբա­նական համակարգերը, ունի կի- բերեետիկակաե հետադարձ կապ). - > տվյալ գենի «բացում» հիստոնային սպիտակուցներից, ակտիվացում տրանսկրիպցիայի համար - > հատկանիշ, որը տվյալ պոպուլյացիայի առանձնյակների համար տվյալ միջավայրում և տվյալ պայմաններում հանդես կգա որպես որակապես նոր:

XX դարի մեծագույն փիլիսո­փաներից մեկը' Շրի-Աուրոբին- դոն9 պնդում էր, որ եթե մոլորակի վրա ընտրենք կամ «պատրաս­տենք» հոգևոր բարձր մակարդակ ունեցող, լուսավորյալ 100 և ավե­լի մարդ, ապա այն ոչինչ է մարդու էվոլյուցիայի համար' համեմա­տած այն բանի հետ, որ Երկրագն­դի վրա ապրող յուրաքանչյուր մարդ իր զարգացման մեջ պետք է գոնե փոքր-իեչ աճ ունենա: Եվ այդ ժամանակ մարդու' «Ношо տսթ16ոտ»-ի էվոլյուցիան ավելի կկայանա, քան մի խումբ ըն­տրյալների «մշակման» դեպքում:

Շատ հնարավոր է, որ մոլորա­կի մարդկանց ինտելեկտուալ մակարդակի բարձրացումը, հան­դիսանալով մարդկության հո­գևոր առաջընթացի պայմաննե­րից մեկր, կդառնա հենց այն ստեղծված օպտիմալ միջավայրը, որում հնարավոր կլինի որոշ նոր' մինչ օրս անհայտ, ոչ ակտիվ գեեերի ակտիվացումր:

Եվ այդ դեպքում մենք կարող ենք մտածել մարդու, երա բանա­կանության և րնղունակություն- ների անսահման էվոլյուցիայի հնարավորության մասին' նկատի ունենալով ԴՆԹ-ի' այսօր դեռ հիստոեներով փակված, հատ­վածները, որոնք կազմում են ԴՆԹ-ի 70% - ից ավեյին, թեև իրա­կանում, հավանաբար, հենց այն զեները, որոնք բացվելու եե ապա­գայում4 ապահովելով ավելի մեծ հասկացողություն (ըմբռնողու­թյուն), մարդու վեցերորդ, յոթե­րորդ և այլն զգայարանների հայտնաբերում4 մարդկային օր­գանիզմը դարձնելով ավելի նուրբ էներգիաների րեդունիչ և հաղոր­

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ№ 1

ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ2006

դիչ:Չէ՛ որ, եթե գենոմում գրված է,

ծրագրավորված է անցյալի մա­սին տեղեկությունը, ապա ինչու չպետք է գրված լինի մարդու ապագայի սցենարը, որը կիրա­կանանա ապագայում գուցե այլ հանգամանքների, պարագաների պայմաններում: Եվ այդ ժամա­նակ փուլ առ փուլ կբացվեն մար­դու կողմից իրագործվելիք նորա­նոր ծրագրեր:

Իսկ համաձայն գիտական վարկածների' հավանական է, որ այս բոլորը Երկրի վրա' համաշ­խարհային օվկիանոսում, «գործի է դրվել» մոտավորապես 3 մլրդ տարի առաջ:

Այս բոլորի մասին այսօր կա­րելի է ընդամենը ենթադրություն­ներ անել, բայց հուսանք, որ բուռն զարգացող կենսաբանական գի­տությունները, առանձնապես գե­նետիկան մոտ ապագայում կտան լուրջ և համոզիչ պատասխաններ, այդ թվում նաև' Հեկկելի՜Մյուլլե- րի կեեսագեեետիկակաե օրենքի վերաբերյալ:

1 Ֆիլոգեեեզ - օրգանիզմների պատմա­կան զարգացում:

1 Գենոմ - բջջի գեների ամբողջությունը քրոմոսոմների հապլոիդ (ո) հավսւքա- կազմում:

3 ԴՆԹ (դեզօքսխփբոնուկլեինաթթու) - քրոմոսոմների հիմնական նյութը, որը կրում է ժառանգական կոդը (ծածկագիրը):

4 Տրանսկրիպցիա - գհնետիկական տեղեկատվության իրականացման առա­ջին փուլը, երբ ԴՆԹ-ի (որպես տառա­մայր) շղթայի կողքին տեղի է ունենում Ո-ՆԹ-ի (ռիբոեուկլեիեաթթու) կենսասին- թեզը «արտագրման» սկզբունքով:

Հիստոնային (հիմնային) և ոչ հիստոնային (թթվային) սպիտակուցներ, որոնք ԴՆԹ֊ի հետ միասին կազմում են քրոմոսոմների նյութը:

6 Պրոմոտոր - զեն, որը չի կրում որևէ տեղեկատվություն հատկանիշի մասին, բայց մասնակցում է տրանսկրիպցիայի համար գեների «բացման» կարգավորման գործընթացին:

7 Օպերոն - գեեերի մի խումբ, որոնք ապահովում եե կենսաքիմիական որևէ շղթայի իրագործումը «օպերատոր» կոչ­վող ֆունկցիոնալ զենի ղեկավարությամբ, երանք ինքնակարգավորման սկզբունքով «միանում եե» կամ «անջատվում եե» ապահովելով սպիտակուցի (ֆերմենտ­ների) սինթեզը:

8 Ժակոբ-Մոնոյի մոդել - բակտերիալ բջջում հայտնաբերված գեեերի ակտի­վացման ինքնակարգավորման մեխա­նիզմներից մեկը:

9 Շրի-Աուրոբիեղո- XX դարի խոշորա- գույն փիլիսոփա, բանաստեղծ, գուրու, ՅՌՒՆԵՍԿՕ֊ի որոշմամբ Շրի-Աուրո- բինղոյի հիշատակին Հնդկաստանում մի քաղաք կոչել են Աուրովիլ: ■

ՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

Կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

Գործունեության հիմնական ուղղություններն են' դենդրոլոգիա, ֆիտոթերապիա և ընդհանուր էկոլոգիա

Գիտությանը մատուցած մեծ ծառայությոունների համար 2 0 0 3 թվականին Հայաստանի Հանրապետության նախագահի հրամանագրով պարգևատրվել է Անանիա Շիրակացու մեդալով:

ԼԵՎՈՆՀ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն

ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՍԵԶՈՆԱՅԻՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ. ՖԵՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ* ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ, ԴՐԱՆՑ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

յ թ .

А+ ш г

I - . ' ք

Ջ արմանալի բազմազան, աշխույժ ու շարժուն բնու­թյունը լի է կենդանի

օրգանիզմներով' բույսերով և կենդանիներով, դրանց ամենա­տարբեր ներկայացուցիչներով' մանրէներից մինչև հսկա կաթնա­սուններ: Կենսոլորտի սահման­ներում չկա այնպիսի միջավայր, որտեղ կյանքի այս կամ այն ձևը գոյություն չունենա: Նույնիսկ բևեռների սառցե անապատ­ներում, օվկիանոսների խոր­խորատներում, եռացող զեյզեր- ներում և խորախոր ու մութ քարանձավներում կենդանի էակ­ներ եե ապրում: Դրաեք հարմար­վել են կյանքի նույնիսկ ամեեա- ծայրահեղ պայմաններին: Ինչ վերաբերում է երկրագնդի բնա­կան մյուս լանդշաֆտներին, ապա այստեղ կենդանի էակների բազ­մազանությունը հսկայական չա­փերի է հասնում: Այսօր երկրա­գնդի վրա հաշվում են 1500000 կենդանատեսակներ և ավելի քաե 500000 բուսատեսակներ, ման-

* ֆենոլագիա - բնապարբերագի- տություե

րէեեր և սեկեր: Ինչ խոսք, դրանց մեծ մասն աստում է երկրագնդի տաք շրջաեեելաւմ, որտեղ լրիվ կամ մասամբ բացակայում եե տարվա եղանակներր: Որքաե մոտենում ենք բևեռներին, այն­քան կենդանիների, բույսերի, մանրէների և սեկերի տեսակային կազմը նվազում է: Բարեխառն լայնություններում կենսաերկրա- ցիեերի կյանքը հիմնականում կախված է տարվա եղանակ­ներից, որոնց ազդեցությամբ տե­ղի եե ունենում հիմնական կենսա­կան գործընթացները' զարթոն- քր, բեղմնավորումը, բազմացու­մը, ձմռան նախապատրաստվելը և ձմեռումը:

Կյանքի բոլոր ձևերի գոյութ­յան, ակտիվ կենսագործունեութ­յան հիմնական գործոնները տիեզերական օբյեկտներն են և առաջին հերթին' արեգակը: Արե­գակի նկատմամբ երկրի դիրքը որոշում են տարվա սեզոնային երևույթները, որոնցից էլ կախ­ված են մնացած բոլոր երևույթ­ները:

Բնության սեզոնային երևույ-

թուների ուսումնասիրությամբ մարդր զբաղվել է անհիշելի ժա­մանակներից: Դրաեցից են կախ­ված մարդու տնտեսական գոր­ծունեության մի շարք պայման­ներ, հատկապես գյուղատնտե­սության բնագավառում: ճիշտ է' մեր հեռավոր նախնիների համե­մատ մենք այսօր զգալիորեն ան­կախ ենք բնությունից, սակայն սեզոնային երևույթներն այսօր էլ վճռական դեր եե խաղում մեր կյանքում, հսկայական ջանքեր ու միջոցներ են պահանջվում դրանց բացասականազդեցությունը վեփ

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ա Շ Խ Ա Ր ՀՈ Ւ Մ№ 1 1 2006

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱ►րացնելու համար: Հայտնի է, թե որքաե միջոցներ եե ներդրվում երկրագնդի չոր, ցամաքային շրջաններում, խոնավության պսւ-

կասր վերացնելու համար: Դեռ մի քանի հազարամյակ առաջ մարդը հսկայածավալ ոռոգման համա­կարգեր է կառուցել' տարվա չոր սեզոնում գյուղատնտեսական ցանքերը ոռոգելու համար: էներ­գետիկ հսկայական ռեսուրսներ են պահանջվում ձմռան րնթաց- քում բնակարանների, ինչպես նաե արդյունաբերական և այլ ձեռնարկությունների ջեռուցման համար: Արդյունաբերությունը թողարկում է արտադրանքի տարբեր ձևեր' առաջին հերթին սեզոնային հագուստներ'այդ երե­վույթների ազդեցությունը մար­դու վրա նվազագույնի հասցնելու համար: Սեզոնային երևույթների ուսումնասիրությունր հնարա­վորություն է տալիս հստակ պատկերացում կազմել կենդանի բնության զարգացման օրինաչա­փությունների մասին, անհրա­ժեշտ կանխագուշակումներ անել և մարդու տնտեսական գործու­նեությունը կարգավորել րստ այդ փովտխությունների: Այդ տեսա­կետից հատկապես կարևորվող օդերևութաբանական և ֆենոլո­գիական ուսումնասիրություննե­րը պարզում են սեզոնային երե­վույթների հիմնական պատճառ­ների' լուսապարբերականութ­յան, ջերմության, խոնավության, օդի հոսանքների, մթնոլորտային զանազան երևույթների դերր,

տալիս եե դրաեց գնահատա­կանը, երկարաժամկետ դիտար­կումների միջոցով համապա­տասխան կանխագուշակումներ անում: Ֆենոլոգիական դիտար- կումեերր բնության սեզոնային երևույթների ժամկետների ու­սումնասիրման հիմնական մի­ջոցն են: Դրանք հնարավորու­թյուն են տալիս որոշելու բնական այս կամ այե երևույթների կամ կենդանի օրգանիզմի այս կամ այե ֆենոփուլի սկիզբը և համա­պատասխան փուլերին զուգակ­ցող երևույթները: Ընդհանուր ֆենոլոգիայում օգտագործվում են երկրահամակարգերի առան­ձին մասերի լայնորեն տարած­ված, պարզ արտահայտվող, հեշտությամբ դիտվող սեզոնային երեվույթներ, որոնց գրանցման համար հատուկ սարքավորում­ներ չեն պահանջվում: Այս երկու ձևի դիտարկումեերի հիման վրա կատարվում են օդերևութաֆե- նոլոգիական կանխատեսումներ, որոնք հիմնված են օթերևութա- բանակաե և լուսապարբերակա­նության տվյալների ֆենոլոգիա­կան մեկնաբանության վրա: Ներկայումս համեմատաբար լավ է մշակված ջերմաֆենոլոգիական կանխատեսումը:

Գյուղատնտեսության համար ներկայումս հսկայական նշանա­կություն ունի համաժամանակյա ֆենոլոգիան, որը երկարատև ֆենոլոգիական դիտարկումների հիմաե վրա է ձևավորվում: Դի­

տարկումների միջոցով պարզա­բանվում է այն համաժամանակյա կապը, որը գոյություն ունի ֆենո­լոգիական այս կամ այն երևույթի և գյուղատնտեսական աշխա­տանքների կատարման ժամկետ­ների միջև: Օրինակ'հայտնի է, որ հողի ֆիզիկական հասունացումը սկսվում է այե ժամանակ, երբ ծաղկում են հոնը, տխլենին և նշենին: Ֆորսիցիայի ծաղկումը ազդարարում է ցրտադիմացկուն, հյուսիսային ծագում ունեցող բույսերի ցանքի ժամկետը: Երբ ծաղկում են տանձենին, խնձո­րենին, բալենին ու սալորենին, կարելի է սկսել համեմատաբար ջերմասեր կուլտուրաների ցաե- քր, տեկել կարտոֆիլի պալար- եերր և այլն: Այս տեսակետից հսկայական նշանակություն ու­նեն ագրոօդերևութաբանակաե դիտարկումները' ջերմաստիճա­նի, օդի և հոդի խոնավության, մթնոլորտային տեղումների, գյու­ղատնտեսական կուլտուրաների վիճակի մասին և այլն: Ուսում­նասիրվում են նաև հոդի վարելա­շերտի ջերմաստիճանը, ձյունա­ծածկույթը, հոդի արմատակալած շերտի սառչելու և հալչելու ժամ­կետները, բույսերի զարգացման փուլերի հերթականությունը, օդե- րևութաբանական անբարե­նպաստ երևույթները, վնասա­տուների և հիվանդությունների հետևանքով բույսերի վնասվա- ծության աստիճանն ու բնույթը:

Տարվա սեզոնային երևույթ­ների օրինաչափությունների ու-

Գ Ի ՏՈ Ւ Թ Յ Ա ն№1

34 սօւսսրաս2006

ՆԱԳԻՏԱԿԱՆսումեասիրությունր հնարավո­րություն է տափս ճիշտ պլանա­վորելու ոչ միայն գյուղատնտե­սական աշխատանքների ժամ­կետները, այլև ռեկրեացիոե (հանգստի և տուրիզմի) միջոցա­ռումներդ որսորդությունդ նա­վագնացությունը, օդագնացութ­յունը, կանաչապատումը, անտա­ռապատումը, զանազան բնույթի շինարարական աշխատանքներ, ջրօգտագործումդ երկրաբանա­կան և այլ բնույթի հետազոտու­թյուններդ սպորտային միջոցա­ռումներդ Այն հսկայական նշա­նակություն ունի նաև պաշտպա­նական ու ռազմական գործի համար:

Ֆենոլոգիական դիտարկում­ները միայն ճանաչողական նշա­նակություն չունեն: Դրանց ար- դյունքներր օգտագործվում են տնտեսության ամենատարբեր' անտառային տնտեսության, գյու­ղատնտեսության, դեկորատիվ պարտեզագործության, օդերե- վութաբանության, բժշկության, մանկավարժության, բնության պահպանության, գեղանկար­չության ևայլ բնագավառներում:

Անտառներում կատարված ֆենոլոգիական դիտարկումների արդյունքները հնարավորություն եե տափս օպտիմալ ժամկետ­ներում կազմակերպել անտառա­յին տնտեսության բոլոր աշխա­տանքները: Այսպես, օրինակ' անտառագետների համար ամե- եապատասխանատու շրջանր տարբեր ծառաթփատեսակների սերմերի հավաքն է: Ֆենոլոգիա­կան դիտարկումների արդյունք­ները հնարավորություն եե տափս մեծ ճշտությամբ սահմանելու յուրաքանչյուր տեսակի սերմերի հասունացման ժամկետները և րստ դրա էլ պլանավորել դրանց հավաքելու օպտիմալ ժամանա­կաշրջանը:

Տնկումների ու ցանքի ճիշտ ժամկետները որոշելու գործում ևս մեծ է ֆենոլոգիայի դերը: Ելնելով բնական պայմաններում տարբեր բույսերի սերմերի ծլման բազմամյա միջին ֆենոլոգիական ցուցանիշներից' որոշվում եե տարբեր տեսակի սերմերի ցանքի ամեեանպատակահարմար ժամ­կետները:

Անտառային շատ տնտեսութ­յուններ զբաղվում եե ծառա- հյութի մթերմամբ: Կեչու և թխկու հյութերը մեծ կիրառություն եե գտել սննդի արդյունաբերության բնագավառում: Շաքարային թրխ- կու հյութր օգտագործվում է ար­դյունաբերական նպատակով շա­քար ստանալու համար: Հյութա­շարժի և ծառերի կեղևի վրա կտրվածք անելու ճիշտ ժամկետ­ները նույնպես կարելի է որոշել բազմամյա ֆենոլոգիական դի­տարկումների արդյունքների հի­ման վրա:

Ինչ վերաբերում է որսի ճիշտ ժամկետների որոշման հարցե­րին, ապա դա անհնար է կար­գավորել առանց մանրազնին ֆենոլոգիական դիտարկումների: Կենդանիների նկատմամբ կա­տարվող բազմամյա ֆենոդի- տարկումեերր հնարավորություն են տալիս մեծ ճշգրտությամբ որոշելու կենդանիների բեղմնա­վորման ու ծնի, թռչունների չուի և վերադարձի, որոշ կենդանա­տեսակների ամառային ու ձմեռա­յին քնի, նրանց միգրացիայի և կենսաբանական այլ գործընթաց­ների ժամկետները: Դրանց հի­ման վրա էլ տնտեսությունները կազմակերպում եե վայրի կենդա­նիների կերակրման, խնամքի, թվաքանակի կարգավորման և այլ հարցեր:

Անտառային ֆենոլոգիայով զբաղվողները մանրամասն նշում են նաև անտառային միջատների կենսաէկոլոգիական առաեձնա- հատկութուեներր' միջատի վնա- սող փուփ ներկայացուցիչների հանդես գալու ճիշտ ժամկետ­ներդ գեներացիաների թիվդ տարածվածությունը: Դա հնարա­վորություն է տափս ճիշտ ժամ­կետներում կազմակերպելու պայ­քարի միջոցառումներ' առանց լուրջ վնասներ հասցնելու շրջա­կա միջավայրին:

Անտառային ֆենոլոգիան հեա- րավորություե է տալիս նաև ճշտելու խոտհեձի, անտսատրն- կումեերի, պատվաստումների, նոսրացումների, անտառահա­տումների և այլ ագրոտեխնիկա­կան, ֆիտոտեխնիկական և անտառտնտեսական միջոցա­ռումների ճիշտ ժամկետները:

Գյուղատնտեսական ֆենոլո­գիան զբաղվում է մշակովի և վայ­րի բույսերի (անտառային պտղա­տու և հատապտղատու ծառաթ­փեր, հացազգիներ, տեխնիկա­կան ու կերային մշակովի բույսեր, մոլախոտեր, թունավոր բույսեր, ցանովի և բնական խոտհարքեր և այլն) զարգացման սեզոնային ռիթմի ուսումնասիրությամբ, գյուղատնտեսական մշակովի բույսերի ցանքի, մշակման, բեր­քահավաքի և այլ աշխատանք­ների լավագույն ժամկետների բնական եշանացույցերի որոշ- մամբ:

Գյուղատնտեսության համար առանձնապես կարևոր նշանա­կություն ունեն ցուցիչ (ինդիկա- տոր) բույսերը, որոնք հնարավո­րություն են տափս զբաղվելու բնական սեզոնների ու դրանց ստորաբաժանումների սկզբի և ավարտի, սեզոնային աշխա­տանքների ու միջոցառումների անցկացման լավագույն ժամկետ­ների որոշման ու կանխատեսման բնական մեթոդների մշակմամբ: Կան մի շարք բույսեր, որոնց վարքը դիտելով' կարելի է գու­շակել սպասվելիք եղանակը կամ օրվա ժամանակը: Օրինակ' աստ­ղիկ (ստելարիա մեդիա) կոչվող վաղանցիկ (էֆեմերային) բույսը, որը մեր հանրապետության տա­րածքում հանդիպում է ամենու­րեք, եղանակի հրաշալի ցուցիչ է: Եթե մինչև առավոտյան ժամը 9-ը նրա ծադիկր խոնարհված վիճա­կից չի բարձրանում, և ծաղկա­թերթիկները լրիվ չեն բացվում, ապա կարող ենք անսխալ կերպով գուշակել, որ ցերեկվա ընթացք

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ԱՕհյԱՐՃՈՒՄ№ 1 1 2006

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱ► քում անպայման անձրև, կգա: Եվ հակառակը, եթե վաղ առավոտից աստղիկի ծաղիկները դեպի եր­կինք եե նայում ու լրիվ բացվում են, կարելի է ենթադրել, որ սպասվում է պարզ եղանակ, որ­քան էլ երկինքը ծածկված փնի ծանր ու գորշ ամպերով:

Երկրագնդի վրա եղանակր գուշակող նման բույսերի թիվը չափազանց մեծ է: Մարդր հազարամյակների ընթացքում դրանցից շատերին հայտնաբերել և հաջողությամբ օգտագործում է իր առօրյա կյանքում: Մեր հնա- գույն գիտնականներն ու մատե­նագիրները' Գրիգոր Մագիստ­րոսը, Ներսես Շնորհալին, Ագա- թանգեղոսը, Մխիթար Հերացին, Ամիրդովլաթ Ամասիացիե, Մխի­թար Գոշը, Գավիթ Մալաձորեցին և ուրիշները, իրենց ստեղծագոր­ծություններում բազմաթիվ գեղե-

կանգնվում է խոտածածկը, և կա­նաչում է աշնանացանը, ապա ան­հրաժեշտ է անմիջապես սկսել եգիպտացորենի, լոբու ցանքը և ծխախոտի սածիլումը: Ծիրա­նենու բողբոջների ուռչելը հմուտ գյուղատնտեսներին տեղեկաց­նում է, որ ժամանակն է սկսել վա­ղահաս կարտոֆիլի պալարների տնկումը Արարատյան դաշտում: Ռուսաստանի միջին գոտու անտառային տնտեսություն­ներում լաստենու և տխլենու ծագ­ման սկզբից մինչև կեչու ծաղկ­ման սկիզբն րնկած ժամանակա­միջոցը ծառերի տնկման լավա­գույն ժամանակն է համարվում:

Մեծ է համաժամանակյա ֆե­նոլոգիայի նշանակությունը գյու­ղատնտեսական արտադրության համար: Մա համարվում է գյուղա­տնտեսական այս կամ այ ն աշխա­տանքը սկսելու և ավարտելու

խլացուցիչ ճայթունով' Ակկրայի հարթավայրի ֆերմերներին տեղեկացնելով այն մասին, որ ժամանակն է սկսել գյուղատն­տեսական կուլտուրաների ցան­քը: Քլաքսիլոն ծառի պտուղները, որպես կանոն, հասունանում եե ճիշտ և ճիշտ նոր տարվա օրը' ազ- դադարելով արևադարձային երկրներին բնորոշ մի շարք ագրո­տեխնիկական աշխատանքները սկսելու լավագույե ժամկետը:

Տրիիփլիյա կոչվող ծառատե­սակը ծաղկում է փետրվարին և օգոստոսին: Այդ բույսի ծաղկումը անսխալ կերպով ցույց է տափս եգիպտացորենի ցանքի սկիզբը, անձրևային երկրորդ սեզոնի սկսվելուց առաջ:

Պախիլոբուս էդուլիս կոչվող բույսի բողբոջների հայտնվելը նի- գերացիների համար ցանքի սկզ­բի ազդանշան է: Միերրա-

ցիկ ու տպավորիչ օրինակներ են բերում: Հայ շինականը, շատ դեպ­քերում դիտելով այս կամ այ ե բույ - սերի վարքը, ճշտորեն գուշակում էր գյուղատնտեսական միջոցա- ռումներր սկսելու ամենահարմար ժամանակը:

Դեռևս հնուց հայ շինականը գիտեր, որ խաղողի հյութաշարժը սկսվելու պահին արդեն ժամա­նակն է սկսելու ոլոռի, սիսեռի, բակլայի և ոսպի ցանքր: Երբ սկսում էին ուռչել խնձորենու բող­բոջները, նշանակում էր, որ բամ­բակենու ցանքի ամենահարմար ժամանակն է: Իսկ երբ վերա-

ժամկետների որոշման ամենա­հուսալի ձևը: Օրիեակ'Կանսւդայի յուրաքանչյուր ֆերմեր լավ գիտի, որ շաքարային թղկու ծաղկման շրջանում կարելի է սկսել ջերմա­սեր կուլտուրաների ցանքը:

Արևմտյան Աֆրիկայում ծա­ռերը հաճախ ծառայում եե ոչ միայն որպես գյուղատնտեսա­կան աշխատանքները սկսելու հուսալի ցուցանիշներ, այլ նաև որպես ժամացույց, նույնիսկ որպես հուսալի զարթուցիչներ: Գրիֆոնի կոչվող ծառատեսակը ունի 5 սանտիմետրանոց փքուն հունդեր, որոնք պայթում եե

Լեոնեում ալխորեեա կորտիֆո- լիա ծառի պտուղների հասունա­ցումը ահազանգում է անձրևային սեզոնի ավարտը: Ֆիջի կղզինե­րում կորոյյան ծառի ծաղկումը յամսի ցանքը սկսելու ամենա- ճգրիտ ժամկետի ցուցանիշն է:

Մեծ է ֆենոլոգիայի նշանա­կությունը նաև դեկորատիվ պար- տեզագործության բնագավա­ռում: Այն օրինակները, որոնք վե­րաբերում էին անտառագիտու­թյանը և գյուղատնտեսությանը, միանգամայն կիրառելի են նաև դեկորատիվ պարտեզագործու­թյան համար: Մակայն ֆենոլո-

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 1 2006

ՆԱԳԻՏԱԿԱՆգիայի դերը սրանով չի սահմանա­փակվում: Ֆենոլոգիական բազ­մամյա դիտարկումների ար­դյունքները խիստ անհրաժեշտ են նան գեղարվեստական կոմպոզի­ցիաներում դեկորատիվ բույսերի ճիշտ տեղաբաշխման համար: Խոսքր հատկապես վերաբերում է մշտական կամ երկարատև ծաղ­կող այգիների դեկորատիվ էքս­պոզիցիաներին: Գեղեցիկ ծաղ­կող բույսերի ծաղկման ժամկետ­ներն ու տևողությունն իմանալով' դեկորատիվ էքսպոզիցիաներում դրանք կարելի է այնպես տեղա- դրել, որ ամբողջ սեզոնի րնթաց- քում մշտապես ծաղկող բույսեր լինեն: Պտուղների կազմավոր­ման ու հասունացման վերաբեր­յալ ֆենոլոգիական տվյալները օգ­նում են մեզ գեղեցիկ պտուղներ ունեցող տեսակները ճիշտ տեղա- դրել գեղարվեստական կոմպոզի-

նաբանության վրա: Առայժմ ման­րամասնորեն մշակված է միայն ջերմաֆենոլոգիական կանխա­տեսումը: Նման կանխատեսման պարզ մեթոդր հիմնված է այ ն տե­սության վրա, որ շրջապատի ջեր­մաստիճանով պայմանավորված' սեզոնային երևույթների սկսվելու արագությունը ուղիղ համեմա­տական է բնության գարնանային վերակենդանացմանր կամ սեզո­նային այլ սահմանագծից մինչև այդ երևույթներր սկսվելու ժամա­նակահատվածի միջին ջերմաս­տիճանին: Գարնանային վեգե­տացիայից սկսած' ցանկացած սեզոնի ամբողջ ընթացքն արտա­ցոլող ջերմային ռեժիմի չաւիանի- շր օդերևութաբանական ստան­դարտ խցիկների ջերմաչափերի ցուցումներով հաշվարկված օդի օրական միջին ջերմաստիճան­ների աճն է: Եթե հայտնի է կան-

նակամիջոցների տևողության և ջերմաստիճանի րնթացքի միջև եղած կապը տրվում է փորձ­նական եղանակով ստացված կորի տեսքով: Ջերմային ռե­սուրսները պատկերում են սեզո­նային լիաշրջաեների տարբեր ժամանակահատվածների օդի միջին ջերմաստիճանի փոփոխու­թյուններն արտահայտող հատուկ անվանագրերի ձևով, որոնք ունեն ցանցի կամ հատվող կո­րերի տեսք: Այդպիսի անվանա- գրերը կազմվում եե համապա­տասխան օդերևույթաբանակաե կայանների բազմամյա դիտար­կումների միջին տվյալների հի­ման վրա: Ջերմաաեվանագրի վրա անցկացնելով նույն մաս­շտաբով կազմված ֆենոլոգիա­կան կորերր' կարելի է հատման կետերով որոշել առանձին ֆեեո- ժամա նակահատվա ծ ների տևո-

ցիաներում: Նույնը վերաբերում է նաև տերևների աշնանային գե­ղեցիկ գունափոխումներին:

Ֆենոլոգիական դիտարկում- ներր մեծ չափով հետաքրքրում են նաև օդերևութաբաններին: Գո­յություն ունի ֆենոլոգիական ու­սումնասիրությունների մի ճյուղ, որը կոչվում է օդերևութաֆենոլո- գիական կանխատեսում: Դա եղա­նակի կանխատեսման նպատա­կով կատարվող աշխատանքների բնագավառ է, ներսեզոնային ֆե­նոլոգիական կանխատեսում, որր հիմնված է օդերևութաբանական տվյալների ֆենոլոգիական մեկ-

խատեսվող ժամանակահատ­վածի ջերմային ռեժիմը, ապա դժվար չէ դրա հիման վրա հաշ­վարկել ջերմաստիճանների գու­մարի սպասվելիք կուտակման րնթացքր, որով պայմանավոր­ված եե սեզոնային երևույթների սկսման ժամկետներր: Ջերմա- ֆենոլոգիական կանխատեսում կարող է արվել փորձավիճա- կագրական տվյալների հիման վրա:

Ֆենոջերմաանվաեազիրր օդ­երևութաբանական և ֆենոլո­գիական տվյալների համադրման գծագիր է: Միջփուլային ժսւմա-

ղությունը և ֆենովւուլերի սկսվե­լու ժամկետները:

Ֆեեոկլիմայագիտությունը տարածության մեջ ֆենոկլիմա- եերի տեսակների տարածման աշխարհագրական օրինաչափու­թյուններն ուսումնասիրող գի­տություն է: Ֆենոկլիմայական ցու- ցանիշեերր պայմանական մեծու­թյուններ եե, որոնք պարզ ւիոխա- դարձ կապերով կապում են ֆե- եոամսաթվերը և ջերմային ռեժի­մը կամ ֆենոամսաթվերը և ջեր­մային ու խոնավության ռեժիմ- ներր: Դրանք վւորձեակաե եղա­նակով րետրվում են այնպես, որ գործնական նպատակներով, որոփ

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

37 ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ2006

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱ

►ջակի սահմաններում ապահովեն ֆեեոամսաթվի և այդ ամսաթվիե համապատասխանող կլիմայա­կան ցուցանիշի բավարար փոխ- հարաբերակցությունը: Գործնա­կանում որպես ֆեեոկլիմայական ցուցանիշներ' ամենից հաճախ օգտագործվում եե ջերմաստի­ճանների գումարի կամ ջրաջեր­մային գործակցի մի շարք տար­բերակներ: Այդ ցուցանիշներե ու­նեն միայն տեղական նշանակու­թյուն:

Ֆենոօդերևութաբաեական կանխատեսումներր հիմնված են զանագան բուսատեսակների և կենդանատեսակների սեզոնային զարգացման տարբեր փուլերի մի­ջոցով եղանակը գուշակելու վրա: Վերևում խոսեցինք աստղիկ կոչվող վաղանցիկ բույսի վարքի մասին, որի միջոցով կարելի է որո­շել սպասվող եղանակր: Այդպիսի բազմաթիվ բույսեր գոյություն ունեն: Ամերիկյան յուրաքանչյուր ֆերմեր լավ գիտի, որ եթե թխկու տերևները ոլորվում են և զով քա­մու կողմ եե դարձնում տերևի ներ­քին մակերեսր, ապա անպայման անձրև է գալու: Անտառի ամեն մի բնակիչ կարող է հաստատել, որ ընկուզենու ծառի բնի քարաքոսի շերտի հաստությամբ կարելի է որոշել խստաշունչ կլինի առա­ջիկա ձմեռը, թե ոչ:

Հնդկական աեձրևածառի (սա- մանեա սամաե) տերևներր զար­մանալի ունակություն ունեն վա­խելու իրենց դիրքր մթնոլորտա­յին երևույթներին համապատաս­խան: Պարզ և արևոտ եղանակին այդ բույսի տերևները խճանկա­րային դասավորություն եե ունե­նում, բաց չեն թողնում արեգակի ճստագայթեերր, որի շնորհիվ ծա­ռի տակ բավական խիտ ստվեր է առաջանում: Եթե ամպամած եղա­

նակ է սպասվում, ապա տերևներր զույգ-զույգ են դասավորվում, տե­րևակոթունները դեպի ցած եե կախվում, խիտ սեղմվում, որի հե­տևանքով ծառի տակ միամտորեն պատսպարված ճանապարհորդը թրջվում է ոչ պակաս, քան միան­գամայն բաց երկնքի տակ մնա­ցածը: Հնդկական թամարինդր ամպամած եղանակից առաջ ծալում, փոքրացնում է տերևների մակերեսը:

Գոյություն ունի բույսերի մի ամբողջ խումբ, որ եղանակի վտ- փոխությաե ցուցիչ է համարվում:

Ֆենոլոգիական դիտարկում­ների արդյունքները օգտագործ­վում եե եաև տնտեսության այլ բնագավառներում: Օրինակ' ա- րևադարձայիե մի շարք երկր- ներում լիբերիակսւն բարդու վրա երիտասարդ կարմիր տերևների հայտնվելը համարվում է ձկնոր­սական սեզոնի սկիզբը:

Բժշկագիտության բնագա­վառում ֆենոլոգիական դիտար­կումների արդյունքներն օգտա­գործվում եե հիմնականում ալեր­գիկ երևույթներն ուսումնասիրե­լու և դրանց դեմ պայքարելու նպա­տակով: Ինչպես հայտնի է, մի շարք բուսատեսակներ սեզոնա­յին զարգացման այս կամ այ ն վտւ- լում (հատկապես ծաղկման շրջա­նում) որոշ մարդկանց մոտ ալեր­գիկ երևույթներ եե առաջացնում: ճշտորեն սահմանելով այդպիսի տեսակների ալերգիա առաջաց­նող ֆենոլոգիական փուլերի մի­ջին բազմամյա ժամկետները կա­րելի է նախօրոք միջոցներ ձեռ­նարկել դրանց վնասակար ազդե- ցությունր իսպառ վերացնելու կամ նվազագույնի հասցնելու ուղ­ղությամբ: Ինչպես նշում են բժիշկները, ամենածայրահեղ միջոցներից մեկն էլ այն է, երբ

ալերգիկ երևույթներ ապահովող ժամկետներում ախտահարվող­ներին հեռացնում են տվյալ բնա­կավայրից կամ միջավայրից: Իսկ այդ ժամկետները մեծ ճշտու­թյամբ կարելի է որոշել միայ ն բազ­մամյա ֆենոլոգիական դիտար­կումների միջոցով:

Վայրի և մշակովի դենդրֆոֆ- լորայի շատ ներկայացուցիչներ արժեքավոր դեղաբույսեր են հա­մարվում և լայնորեն օգտագործ­վում են ժողովրդական և պաշտո­նական բժշկագիտության մեջ: Սակայն միշտ չէ որ այդ դեղաբույ­սերը կարելի է հավաքել: Դրանց բուժիչ հատկությունը մեծ մա­սամբ ի հայտ է գափս որոշակի ֆե­նոլոգիական վազում (ծաղկում, պտղակալում, բողբոջում, տե- րևաթափ և այլն): Հետևաբար միայն մանրակրկիտ ֆենոլոգիա­կան դիտարկումները հնարա­վորություն կտան ճշտորեն սահ­մանելու այն ժամկետներր, որոնք ամեեահարմարե են դեղագոր­ծական հումք մթերելու համար:

Մեծ է ֆենոլոգիական դիտար­կումների ճանաչողական և ու- սումնադաստիարակչական նշա­նակությունը:

Աշակերտները, կանոնավոր կերպով ֆենոլոգիական դիտար­կումներ կատարելով, հնարա­վորություն են ունենում անմիջա­պես շփվելու կենդանի բնության հետ, ծանոթանալու սեզոնային երևույթներին, ճանաչելու կեն­դանի և անկենդան բնության մեջ եղած կապը, տեսակների բազ­մազանությունը:

Ֆենոլոգիական դիտարկում­ներն ունեն նաև բնապահպանա­կան մեծ նշանակություն: Պարբե­րաբար զբաղվելով ֆեեոդիտար- կումեերով' բնասերները ավելի լավ եե ճանաչում հայրենի բնու­թյունը, նրա առանձնահատկու­թյունները և ձեռնամուխ լինում դրանց պահպանության գործին:

Մեծ է եաև ֆեեոդիտարկում- եերի եշաեակություեր արվեստա­գետների, հատկապես գեղանկա­րիչների համար: Հայրենի բնա­պատկերները վերարտադրելիս երանք լավ պետք է պատկերաց­նեն կենդանի բնության սեզոնա­յին երևույթները, դրանց հետ կա­տարվող փովտխություններր: Կի- նոգործի վարպետները եթե ծա­նոթ չեն ֆենոլոգիային, ճշտորեն չեե կարող ընտրել անհրաժեշտ պահր' բնության այս կամ այն պատկերը նկարահանելու հա­մար:!

НԳ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն ШШ ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

մ ե ն ա կ ո ւ թ յ ա նՀոլանդացի գիտնականները

հայտնաբերել են, որ մենակու­թյան զգացումը բացատրվում է ոչ միայն ամաչկոտությամբ կամ սոցիալական վատ հարմար- վողականությամբ, այլ մասամբ փոխանցվում է ժառանգաբար:

Ամստերդամի Բաց համալսա­րանի կողմից կատարված հետսւ- զոտությունր հիմնված է եղել Նիդերլաեդեերում բնակվող ավե­լի քան չորս հազար զույգ երկվոր­յակներից ստացված տվյալների վրա. երանք հսկողության տակ էին գտնվում 1991թվականից:

Գիտնականների խումբը բա- ցահայտել է, որ միաձվսւյին երկվորյակների զույգում մենա­կության զգացումը շատ հաճախ հատուկ է երկուսին էլ, իսկ տար­բեր ձվայինների զույգում այդ զգացումից կարող է տառապել միայն մեկր: Դա վկայում է բնավորության այդ գծի զենետի- կական պայմանավորվածության մասին:

«Հետազոտության արդյունք­ները հանգեցրին մի հետաքրքիր

եզրակացության, պարզվում է, որ մենակության զգացումը կարող է արտացոլել ներքին հուզական հակազդումը այն պայմաններին և ազդակներին, որ քիչ են վե­րահսկվում կամ բոլորովին չեն հսկվում մարդու կողմից»,- հայ­տարարել է Դորետ Բումեմը, որը ղեկավարում էր հետազոտու­թյունդ

Երկվորյակներին խնդրել էին համադրել մենակության զգաց­ման որոշակի նկարագրություն­

ներն իրենց վիճակի հետ: Հետա­զոտությանը մասնակցող տղա­մարդկանց մեկ երրորդը և կա­նանց կեսը խոստովանել էին, որ զգում են մենակություն' չափա­վորից մինչե դրա ծայրահեղ տե­սակը:

Հոլանդացի գիտեականեերր սաաջ են քաշել վարկած այն մա­սին, որ հների (հին ժողովուրդ- ների) համար մենակություեր կարող էր լինել ոչ այլ ինչ, քան ողջ մնալու մեխանիզմ:

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ№ 1 1 2006

ԾԱՂԿԵՑ ԱՇԽԱՐՀԻ

Աշխարհի ամենամեծ ծաղիկը' АтогрЬорЬаПш Шашит-р, ծաղ­կել Է գերմանական Շտուտգարտ քաղաքի բուսաբանական այգում: Ծաղկի բարձրությունր 2մ 91սմ Է, տրամագիծը41մ 32 սմ:

Չնայած տհաճ սուր հոտին, որը ծաղկելիս արձակում Է Атог- рЬорЬаПш էւ1աոաո-ը, այն մշտա-

ԱՄԵՆԱՄԵԾ ԾԱՂԻԿԸպես հիացմունք Է առաջացնում: Այդ բույսի ծաղկմանը անհամ­բերությամբ սպասում Էին ինչպես գերմանացի բուսաբանները, այն­պես Էլ պարզապես դրանով զմայլվել ցանկացողները:

Վայրի բնության մեջ Атог- рЬорЬаПив Шашит-р աճում Է Ինդոնեզիայի Սումատրա կրղ- զում: Տհաճ հոտի պատճառով տեղացիներր ծսսլիկե անվանել են դիածաղիկ: Այն ծաղկում Է երեք տարին մեկ անգամ:

Բույսի տարածած հոտը հի­շեցնում Է նեխած մսի կամ հոտած ձկան հոտ: Հոտի համար այն պարտական Է իր կենտրոնական ծաղկապսակին: Երբ ծաղկապ- սակր տաքանում Է, սկսում Է հա­զիվ նշմարելի բաբախել ե արձա­կել տհաճ հոտ, որր ձգում Է ճան­ճերին և կոյաբզեզներին, որոնք ծաղկափոշի են հավաքում և փոշոտում ուրիշ ծաղիկներ:

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱ

Բժշկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

Հետաքրքրությունների հիմնական ուղղություններն են' գլխուղեղի մոնոամէներգիկ համակարգերի (նորադրէներգիկ, սերոտոէներգիկ) դերը օրգանիզմի վարքային ռեակցիաներում և սթրեսի մեխանիզմներում

Խ Ա Մ Բ Ա Բ Յ Ա ՆՄԵՍՐՈՊ

Ի՞ՆՉ է ՍԹՐԵՍԸ, ՆՐԱ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ, ԿԱՆԽՄԱՆ ԵՎ ԲՈՒԺՄԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ

ամանակակից մարդու առ- Д Щ օրյա կյանքում ամենահա-

ճախ օգտագործվող բա­ռերից մեկը սթրեսն, է: Շատերը հասկանում են այն իբրև ուժեղ արտահայտված նյարդային վի­ճակ, որը պայմանավորված է հոգեկան ապրումներով: Սակայն սա ճշմարիտ է միայն մասամբ: Ըստ սթրեսի ուսմունքի հիմնա­դիր Հ. Սելյեի' սթրես հասկացու­թյունը պարտադիր չէ կապել նյարդային համակարգի հետ, քանի որ սթրեսր օրգանիզմի լար­ված վիճակն է (անգլերեն з/гем բառից), ինչր կարող է լինել ան­գամ պարզ, նյարդային համա­կարգ չունեցող կենդանական օրգանիզմներում:

Սթրես առաջացնող գործոն­ները բազմազան են' սակավա- շարժություն (հիպոկինեզիա) կամ չափից ծանր ֆիզիկական աշխատանք, ցածր կամ բարձր ջերմաստիճանի երկարատև ազ­դեցություն, ինչպես նաև այլ մի­ջավայրային գործոննեով ար­տահայտված վտփոխությունեեր' ժամանակային գոտի, ներշնչվող թթվածնի պակասություն կամ ավելացում, մթնոլորտային ճըն- շում, հատկապես բարձրացում և այլն: Ըստ այդ հարուցիչների'

տարբերում են հուզական, աղմ­կային, ցավային սթրեսներ: Մար­դու սթրեսների հիմնական պատ­ճառը հուզական ապրումներն են, հատկապես բացասական հույ- զերը' վախր, զայրույթը կամ ցա­սումը, հուզականությունը:

վա ղ միջնադարի հայտնի կենսաբան և բժիշկ Ավիցենաե (Իբե-Սինա (980-1077))մի շատ պարզ ուսումնասիրությունով ցու­ցադրեց օրգանիզմի վրա վախի բացասական ազդեցությունդ: Երկու ոչխարներից մեկը, որր գտնվում էր անմիջապես գայլի վանդակի հարևանությամբ, շատ արագ հյուծվեց և սատկեց, մինչդեռ մյուսը, որը գայլից հեռու էր, դեռ երկար ժամանակ ապրում էր: Ս՜ոտ հազար տարի անց նման փորձ կատարեց սթրեսի ուսմուն­քի հիմնադիր Հ. Սելյեե մկան և կատվի հետ:

Բացասական հուզական վի­ճակ կամ սթրես կարող է ունենալ ինչպես մարդը, այնպես էլ կենդա­նին, ոչ միայն սթրեսայիե գործոնի անմիջական ազդեցության դեպ­քում, այլ նաև եթե այդ գործոնը ազդում է մեկ ուրիշի վրա, և նրա ապրումները կամ բացասական հուզական վիճակը, կամ նրան զուգակցող ազդաեըշանեերր վտ-

խանցվում եե նրանց ցեղակից­ներին, և զարգանում են ցավակց- ման հետ կապված ապրումներ, համատառապանք:

Բացասական հույզերի մեծա­մասնությունն առաջանում է աշ­խատավայրում մարդկանց միջև եղած վատ հարաբերություննե­րի, կոնֆլիկտների, վերադասի անարդարացի վերաբերմունքի, վիրավորանքների, աշխատան­քային գերծաերաբեռնվածութ- յաե պատճառով: Որոշ մասնագի­տության տեր մարդիկ ավելի

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ В ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

հաճախ եե ենթարկվում սթրես­ների: Ոստ հետազոտություննե­րի' 15 վտանգավոր մասնագի- տությունների շարքր գլխավո­րում են ավիադիսպետչերները, օդաչուներդ գնացքների վարորդ­ները, որոնց հետևում են կրտսեր դասարանների և քոլեջեերի ու­սուցիչներդ հաեքավտրներդ ա- տամնաբույժները, արտադրութ­յունների ղեկավարներդ մատու­ցողներդ Այս շարքր եզրափա­կում եե գանձապահները, ոստի­կաններդ կոմպյուտերային օպե- րատորներր և լրագրողներդ Սթրեսների զարգացման համար կարևոր նշանակություն ունի նյարդային համակարգի վիճակը, տիպը: Որոշ անձիք օժտված են սթրեսայիե գործոնների նկատ­մամբ ավելի բարձր աստիճանի կայունությամբ, քան մյուսներր:

Ընտանեկան սթրեսեերր հա­ճախ ավելի սուր բնույթ են կրում, րնտանիքի անդամների փոխհա­րաբերությունները, վատ սոցիալ- տնտեսական վիճակը, ամուսնա­լուծությունը, գործազրկությունդ ալկոհոլիզմը, երեխաների հետ կապված բազմաթիվ խնդիրներդ հարազատների կորուստր:

Սթրեսը ունի նաև որոշակի սեռական առանձնահատկութ­յուններ: Կանայք ավելի հեշտութ­յամբ են ենթարկվում սթրեսների, սակայն ավելի լավ եե նրանց դի­մանում: Սթրեսից կանանց մոտ ավելի հաճախ է առաջանում տրա­մադրության խիստ անկում, գլխացավ, ախորժակի խանգա­րում, նախադաշտանային շրջա­նում' լարվածության բարձրա­ցում: 45-ն անց կանայք հատկա­պես ավելի զգայուն են դառնում դաշտանի դադարելու (կլիմաքսի) սկզբնային շրջանում: Ուժեղ սթրեսներ եե կնոջ համար ամուս­նալուծությունը կամ ամուսնու մահը, հղիությունը, ծննդաբե­րությունդ բռնությունդ հատկա­պես բռնաբարությունը:

Տղամարդկանց մոտ սթրես­ների առաջացման հիմնական պատճառներն են անհաջողութ­յունը աշխատանքում և նպատակ­ներին հասնելը, գործազրկությու­նը, կոնֆլիկտները աշխատանքի վայրում: Տաեր տղամարդու սթրեսի առաջացման պատճառ

կարող է լինել, երբ երեխաներր չեն լսում, չեն ենթարկվում, հակա- սություններր կնոջ հետ, ամուս­նալուծությունդ կնոջ կորուստդ Սթրեսների հետևանքով տղա­մարդկանց մոտ ավելի հաճախ է բարձրանում արյան ճնշումը, առաջանում են մկանների, ստա­մոքսի ցավեր և գլխացավեր, հոդացավեր, սեռական ֆունկցի­այի խանգարումներ: Արդյունքում տղամարդր ձեռք է բերում ստա­մոքսի և տասներկումատնյա աղի­քի խոցեր կամ հիպերտոնիկ հիվանդություն:

Տարբեր հասակի երեխաների մոտ սթրեսային գրզռիչեերր կա­րող են առաջացնել զանազան պատասխան ռեակցիաներ: Երա­խայի օրգանիզմր ենթարկվում է սթրեսային ազդեցությունների ներարգանդային զարգացումից սկսած: Երեխաների օրգանիզմը ավելի զգայուն է ծայրահեղ սթրես հարուցող գործոնների նկատ­մամբ:

Երեխաների օրգանիզմի հար­մարվելու հատկություեր շրջակա միջավայրի նկատմամբ դեռ լավ զարգացած չէ: Նրանց աճի և զարգացման ճգնաժամային փու­լերում' 2-3, 6-8 և 11-15 տարեկան հասակներում, օրգանիզմն ավելի հեշտությամբ է ենթարկվում սթրեսների, որովհետև առաջին հերթին նյարդային համակարգր դեռ լավ զարգացած, ամրապնդ­ված չէ, իսկ նշված ժամանակա­հատվածներում այն ծանրաբեռն­ված է լինում և խոցելի: Երեխա­ների մոտ ուժեղ գրզռիչեերր կա­րող են նպաստել նյարդային, հո­գեկան և այլ խանգարումների առաջացմանր:

Կրտսեր դասարանի երեխա­ների 70%-ը ունենում է տարբեր նևրոզներ' տագնապի, վախի, ան­հանգստության, տրամադրու­թյան անկման զգացումներ, կա­կազություն, որի պատճառր դպրոցական սթրեսներն են: Առողջապահության Համաշխար­հա յին կա զմա կերպ ությա ն տվյալների համաձայ ն'Եվրոպայի դպրոցականների 25-35%-ր տա­ռապում է տարբեր տեսակի նևրոզներով: Նրանց մի մասը դպրոցի նկատմամբ սկոլոֆոբիա (լատիներեն տշօԽ - դպրոց և/оЫа

- վախ բառերից) ունի: Երեխան չի ցանկանում գնալ դպրոց, փախ­չում է դպրոցից, վատ է սովորում: Զգալի սթրեսների է ենթարկվում նաև ուսանողների օրգանիզմր, հատկապես քննաշրջանի ժամա­նակ:

Սթրեսեերր խիստ են անդրա­դառնում երեխաների և ուսանող­ների հոգեկան և ֆիզիկական առողջության վրա, ինչի համար անհրաժեշտ է պահպանել նրանց առողջությունը ամենավաղ տա-րիքից:

Ինչպիսի'՛ վարքային և այլ նշաններով է արտահայտվում

սթրեսային վիճակը

Շատերը սթրեսային գործոնի ազդեցության հետևանքով սկըզ- բից կարմրում կամ գունատվում են: Արագանում է շնչառության և սրտի աշխատանքի հաճախակա­նությունը: Կարող է առաջանալ գլխացավ, մկանների, ստամոքսի ցավ: Ուժեղանում է քրտեածու- թյունը, առաջանում են մատեերի, ձեռքերի դող, հոգնածություն և քաղցի զգացում: Որոշ դեպքերում գոյանում է վախի զգացում կամ ագրեսիվ (հարձակողական) վարք: Արյան ճեշումր գրեթե միշտ զգալի բարձրացած է լինում: Նկատվում է քաշի կտրուկ ան­կում:

Հ. Սելյեն եկավ այն եզրակա­ցության, որ սթրեսայիե ազդե­ցությունը օրգանիզմում առա­ջացնում է օրինաչափ փովտխու- թյուններ, որոնք բաժանում է երեք վտւլի: Առաջինը նա անվանեց ‘տագնապի փուլ՜. Այս փուլում օրգանիզմի կարգավորիչ մեխա­նիզմները չեն կարողանում նախ- ►

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

41 ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ2006

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱ

►կիեի պես գործել: Այե տեում Է8- 24 ժամ: Երկրորդ փուլի ընթաց­քում օրգանիզմը փորձում է կենտ­րոնացնել, լարել իր բոլոր ուժերը, հնարավորությունները' հարմար­վելու: Այս փուլը կոչվում է դի­մադրողա կա նությա ն փուլ: Եթե օրգանիզմը կարողանում է հարմարվել, րնտելաեալ և վերա­կանգնել օրգանիզմի հավասա­րակշիռ վիճակը, եա հաղթա­հարում է սթրեսը: Եթե նրա ու­ժերը, հնարավորությունները չեն բավարարում, վրա է հասնում եր­րորդ' սպաոման կաս հյուծման փողը, որի արդյունքում զարգա­նում է որևէ հիվանդություն կամ նույնիսկ մահ:

Սակայն միշտ չէ, որ սթրեսը զարգանում է այսպիսի ձևով: Տարբեր մարդկանց մոտ նշված փուլերը կարող են ունենալ տար­բեր տևողություն և արտահայտ­վածություն, ինչը կապված է օր­գանիզմի, հատկապես կենտրո­նական նյարդային համակարգի առանձնահատկությունների հետ:

Որոշ դեպքերում օրգանիզմի համար սթրեսորը շատ ուժեղ է լինում, իսկ մարդու օրգանիզմի դիմադրողականությունը' թույլ, այդ դեպքում արագ զարգանում է սուր սթրես, որի արդյունքում մարդը շուտափույթ կարող է

յ___________________________________վախճանվել կամ ծանր հիվանդա­նալ:

Լավ սթրես, վսւտ սթրես

Սթրեսը օրգանիզմի պաշտ­պանական կամ հարմարսողա­կան ռեակցիա է ուժեղ և երկարա­տև գրգիռիչեերի (սթրեսորների) նկատմամբ: Օրգսւնիզմր լարում է իր ուժերր և աշխատում է հար­մարվել ծայրաստիճան գրգռիչ­ների ազդեցությանը, որ տեղի չունենան ոչ ցանկալի ախտա­հարի չ վտփոխությունեեր:

Սթրեսը կարելի է համարել օգտակար ռեակցիա, որը բարձ­րացնում է օրգանիզմի ակտիվու­թյունը, առույգությունը: Այն կա­րող է առաջացնել ուրախություն, ոգևորություն, հոգեբանական բարեհարմարության զգացում, բարյացակամ վերաբերմունք շրջապատի նկատմամբ, հա­մակրանքի զգացում: Այսպիսի սթրեսները անվանում են «լավ» սթրեսներ կամ «էուսթրես» (էու- հունարեն նշանակում է լավ): Օրինակ, երբ հաջողություն է լինում ուսման մեջ, աշխատան­քում, հաջող ելույթր, հատկապես, եթե անհատը արժանանում է բարձր գնահատականի կամ այլ խրախուսանքների:

Սակայն, երբ օրգանիզմը ենթարկվում է չափից ուժեղ բա­ցասական կամ տհաճ, հատկա­պես հուզական սթրեսորների ազդեցություններին, որոնք առա­ջանում են վախի, վրդովմունքի, ցասման, տհաճության, անօգնա­կանության, հուսալքության կամ ենթարկվում են աղմուկի ազդե­ցության, կարող է առաջանալ «վատ սթրես» կամ «դիսթրես», երբ մարդու օրգանիզմի նյութա­փոխանակությունը, նյարդային և հորմոնային ֆունկցիաեերր կայուն պահպանելու մեխանիզմ­ները կամ հոմեոստազր (ֆունկցի­աների նորմաներին բնորոշ ցու- ցանիշները) խախտվում եե և կարող եե չվերականգնվել: Այլ կերպ ասած' դիսթրեսի զարգաց­ման արդյունքում կարող է առա­ջանալ այս կամ այն ֆունկցիայի խանգարում կամ հիվանդություն:

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ШШ Ա Օ Խ Ա Ր Ճ Ո Ւ Մ№ 1 2006

Ինչպիսի՞ փոփոխություններ են

տեղի ունենում օրգանիզմում սթրեսսւյին գործոնի ազդեցությունից

Սթրեսայիե գործոնը ընկալ­վում է համապատասխան զգայա­րաններով (տեսողական, լսողա­կան, ցավային, ջերմային և այլն), որտեղից զգացող կենտրոնաձիգ նյարդերով գրգիռները գնում եե դեպի գլխուղեղ: Լրատվություն­ների հիմնական մասը հասնում է մեծ կիսագնդերի կեղևի համա­պատասխան կենտրոնը (տեսո­ղական, լսողական, խոսքարն- կալիչ), որտեղ տեղի է ունենում երանց ճանաչում և գնահատում, իսկ ենթակեղևային որոշ կառուց­վածքներում երանք ստանում եե վարքային երանգավորում' վա­խի, տագնապի, հանգստության, հաճույքի զգացում: Զգայարան­ներից գրգիռներր գլխուղեղ մտնելուց հետո ուղեղաբեում (մի­ջին ուղեղ) գրգիռների մի մասը դրդում է այստեղ գտնվող ցան­ցանման գոյացությանը, որի մի­ջոցով ակտիվանում է գլխուղեղի միջանկյալ մասում' ենթատե­սաթմբում (հիպոթալամուս) գտնվող կենտրոնները և խթա­նում է ներզատիչ գեղձերից մեկի' մակերիկամների միջուկային մասից ադրենալին և նորադրե- նալին հորմոնների արտադրու­թյունը: Նրանց քանակը արյան մեջ խիստ ավելանում է, առաջա­նում է սրտխփոց, սրտի աշխա­տանքի արագացում, արյան ճնշման բարձրացում, քրտնար­տադրություն: Հիպոթալամուսից հատուկ քիմիական գործոնների միջոցով խթանվում է ստորին մակուղեղ (հիպոֆիզ) գեղձից ադրեեոկորիտիկոտրոպ հորմոնի (ԱԿՏՀ) անջատումը, որը արյան միջոցով խթանում է մակերի­կամների կեղևային մասից գԱու- կոկորիտկոիդների (հիդրոկոր­տիզոն) հորմոնների անջատումը: Այս հորմոնները կոչվում եե ւսդապտիվ, որովհետև օգնում են օրգանիզմին հաղթահարել ստրե- սայիե գործոնի բացասական ազդեցություեր և հարմարվել նրան: Նրանք ունեե ուժեղ հակա­

ՆԱԳԻՏԱԿԱՆբորբոքային ազդեցություն, և օրգանիզմր կարողանում է հար­մարվել գրգռիչիե, տեւփ է ունե­նում ադապտացիա, և սթրեսայիե զործոնր չի վնասում երան: Սա­կայն եթե գրգռիչր շատ ուժեղ է կամ տևական, իսկ օրգանիզմի դիմադրողականություեր ցածր է, նա չի կարողանում հարմարվել և պահպանել իր կազմության և գործունեության կայուն վիճակր' հոմեոստազր: Զարգանում են դիսթրես և տարբեր հիվանդու­թյուններ: Դիսթրեսի պատճառ­ներից մեկր արյան մեջ ԱԿՏՀ-ի մակարդակի չափից ավելի կու­տակումն է, իեչր վնասակար է օրգանիզմին:

Սթրեսի հետևանքները

Այսօր սթրեսր համարվում է հիվանդությունների 80-85%-ի հիմնական պատճառր: Այսպիսի հիվանդություններր անվանում եե նաև ադապտացիայի հի­վանդություննե՛ր՛. Դրանք առա­ջին հերթին սիրտ-անոթային հիվանդություններն են, օրինակ' հիպերտոնիան, երբ մարդու ար­յան զարկերակային ճնշումր, որր առողջ մարդու մոտ 110-130մմ սնդ. սյաե մաքսիմալ ցուցանիշն է և 65-70մմ սնդ. սյուն' մինիմսղր, սկսում է մշտապես բարձրանալ 150մմ սնդ. սյան մաքսիմալից և 90 մինիմալից մինչև 200-250մմ սնդ. սյուն և 100-ից բարձր' համապա­տասխանաբար: Այս հիվանդութ- յուեր շատ վտանգավոր է, որովհե­տև կարող է տեւփ ունենալ սրտի մկանի արյունասնուցման խան­գարում' կաթված, որր կոչվում է ինֆարկտ (կամ գլխուղեղի, հատ­կապես մեծ կիսագնդերի կեղևի որևէ կենտրոնի արյունասնուց- ման խանգարում) կամ ինսուլզւ, որի ժամանակ առավելապես վնասվում է շարժումներր կարգա­վորող կենտրոնր: Արդյունքում տեւփ է ունենում ծայրանդամների կամ դեմքի մկանների կծկունա­կության կորուստ, մկանների լուծարք կամ պարալիչ' մարդու կամային շարժումների րնդուեա- կության կորուստ: Հիպերտոեիկ հիվաեդությունր մարդու մահա­ցության հիմնական պատճառնե­րից մեկն է: Ծանր սիրտ-ա-

ա-աւսճւեււ;.

ւ

նոթային հիվանդություններից է նաև աթերոսկլերոզր, երբ ստյու- նասնուցող անոթների պատերի կարծրացման, ճկուեությունր կորցնելու, օրգանիզմի տարբեր օրգանների արյունասնուցման վատացման պատճառով առաջա­նում եե բազմազան խանգարում­ներ: Սրտի իշեմիկ հիվանդու- թյունր կամ սրտամկանի սնուց­ման վատացումր կարող է լինել աթերոսկլերոզի հետևանքներից մեկր:

Սթրեսեերր հաճախ առաջաց­նում են մի շարք նյարդային հի­վանդություններ' նևրոզներ, եև- րաստենիա, դեպրեսիաներ կամ տրամադրության անկում, քնի խանգարումներ, անքնություն, որոշ հոգեկան հիվանդություն­ներ: Նրանք կարող են լինել նաև ստամոքսի և աղիքների խոցային

И.шЫЛр»

1չյվսվւսնսէւց

|Ապ1№ր

Սթրեսի թիրախները

հիվանդությունների պատճառ: Սթրեսեերր խիստ եե անդրա­դառնում օրգանիզմի դիմադրո­ղականության կամ իմունիտետի վրա, ինչի հետևանքով հիվանդու­թյունների րնթացքր սթրեսներից վատանում Է:

Կարծիք կա նաև, որ սթրեսր կարող Է չարորակ ուռուցքների, շաքարախտի, մաշկային հիվան­դությունների պատճառներից մե- կր լինել:

Սարդկանց մեծամասնութ- յունր իրենց համարում Է առողջ, սակայն զանգվածային հետազո- տություններր ԱՍՆ-ում և Գեր- մանիայում պարզել են, որ նրանց 60-68%-ր ունի տարբեր հիվան­դություններ, և այդ հիվանդութ­յունների հիմնական պատճսար սթրեսն Է: Հարկ Է նշել, որ երիտասարդների 20%-ր, որոնք^

3|Ц1*!Т.(г

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

43 ԱՇէՍԱՐՃՈՒՄ2006

ԲՆԱԳԻՏԱԿԱ► համարում էին իրենց աոողջ, նույնպես ունեցել են հիվանդու­թյուններ, որոնց մասին չգիտեին:

Կարելի՞ է արդյոք խուսափել սթրեսներից կամ պայքարել նրանց

դեմ

Լիու[ին իաւսափել սթրեսնե­րից անհնար է, քանի որ յուրա­քանչյուր գործունեության ըն­թացքում մարդը այս կամ այն աս­տիճանով ենթարկվում է սթրեսի, իսկ որոշ դեպքերում սթրեսային վիճակը անհրաժեշտ է լինում կամ օգնում է ավելի հաջող և արդյու­նավետ կատարել աշխատանքը: Ասում են, թե մարդը կարող է լրիվ ազատվել սթրեսներից միայն մահից հետո: Սակայն մարդը կա­րող է պայքարել ոչ ցանկալի, բա­ցասական սթրեսների և երանց հետևանքների դեմ և դրանով պահպանել իր առողջությունը:

Անհրաժեշտ է, որ մարդը հաս­կանա սթրեսի և նրա հետևանք­ների կանխման և բուժման գոր­ծում իր դերը, որը շատ մեծ է, հաճախ' որոշիչ: Ինչպես ասում է Հ. Սել|են. «Կարևոր է ոչ թե այն, թե ինչ է պատահել, այլ այն, թե ինչպես եք դուք այն բնկալում»: Այսինքե'հուզակաե սթրեսներր ոչ այնքան հուզական գրգռիչների արդյունք եե, որքան երանց մտա­վոր գնահատման և ինքեահա-

րուցման, ինքնաներշնչման ար­դյունք:

Այսօր հայտնի են մոտեցում­ներ, միջոցներ, որոնց հատկապ­ես համալիր օգտագործումր կարող է թույլ տալ հասնելու լավ արդյունքների սթրեսի և երա հետևանքների կանխարգելման և բուժման գործում: Դրանք կարելի է բաժանել 2 հիմնական մոտե­ցումների' հոգեբանական և բժշկաֆիգիոլոգիակաե:

Ամեեաարդյունավետ և հեշտ կիրառվողը հոգեֆիգիոլոգիա- կան ինքնակարգավորման մե­թոդն է, որի օգնությամբ համեմա­տաբար կարճ ժամանակահատ­վածում հնարավոր է սովորել ստել' դիմացինիե ենթարկելով սեփական կամքին: Սոտ 70 տարի հաջողությամբ օգտագործվում է այս մեթոդներից մեկը' միոռե- լակսացիայի կամ աուտոտրե- եինգի մեթոդը, որի էությունն է ինքնաներշնչման միջոցով հանել մկանների լարվածությունր: Ապա­ցուցված է, որ մարդր նմաե հո­գեկան մարզումների միջոցով կարող է ազատվել անգամ ցավի զգացումից:

Ս թրեսի հետ ևա նքների կանխման և բուժման համար օգ­տագործում են օրգանիզմի դի­

մադրողականությունը բարձրաց­նելու ֆիզիոլոգիական, ֆիզի­կական մոտեցումներ: Օրինակ' օգտագործում են օրգանիզմի կոփ­ման միջոցներր, որոնք թույլ եե տալիս նրան հարմարվել արտա­քին և ներքին միջավայրի անբա­րենպաստ պայմաններին: Սար- զումը տաքին և սառին, կտրուկ փոփոխություններին հնարավո­րություն է տափս հարմարվելու ջերմային սթրեսներին: Աստիճա­նաբար և պարբերաբար րնտելա- ցումը թթվածնի պակասին կարող է պահպանել օրգաեիզմր այս սթրեսային գործոնից: Կան մի շարք մեթոդներ, որոնց օգնու­թյամբ մարդու օրգաեիզմր կա­րելի է նախօրոք պարբերաբար և կարճատև ազդեցություններով մշակել օրգանիզմի հարմարվո- ղականությունը հետագայում երա վրա գործող որևէ ուժեղ սթրես-հարուցիչ գործոնի նկատ­մամբ' ֆիզիկական ծանրաբեռն­վածության, ցավի, հիպոքսիայի: Այսպիսի նախնական վարժանք­ներից հետո նշված գործոնները երկարատև սթրես կա՜մ չեն առաջացնում, կա՜մ ունեն շատ ավելի թույլ ախտւսհարիչ ազդե­ցություն:

Սնունդը կարևոր նշանակու-

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն 1 Լ | ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

ՆԱԳԻՏԱԿԱՆթյուն ունի ինչպես սթրեսի զար­գացման, այնպես էլ կաեխմաե գործում:

Մարդու սեունդը պետք է պա­րունակի 600 նյութ, այդ թվում' 17վիտւսմին և 20-ից ավել ամի­նաթթու ե մի շարք հանքային տարրեր: ԱՄՆ ֊ի Սենատի հանձ­նաժողովը ընդունել է հատուկ որոշում, որի նպատակն է նվազեցնել այե հիվանդություն­ների զարգացման կամ հավանա­կանության վտանգը, որոնք կապված են սննդանյութերի հետ: Պարզվել է, որ սթրեսի հետևան­քով խիստ նվազում են սպիտա­կուցների, վիտամինների պաշար­ները, ինչպես եաև տարբեր հանքային աղերի քանակր: Այս պատճառով խախտվում է օրգա­նիզմի նյութափոխանակության և այլ ֆունկցիաների հավասարա­կշիռ վիճակը կամ հոմեոստազր: Երաշխավորվում է, որ մարդր պետք է ստաեա բոլոր անհրա­ժեշտ սեեդանյութերր, հատկա­պես սպիտակուցներով հարուստ: Մակայե, կան սննդանյութեր, որոեք խորհուրդ չի տրվում օգ­տագործել սթրեսին հեշտությամբ ենթարկվող մարդկանց: Նրանք պետք է'

1. Կրճատեն սպիտակ շաքարի տոկոսը,

2. Ավելացնեն «բնական» շաքարի տոկոսը,

3. Աշխատեն, որ ճարպերի քաեակր չպետք է գերազանցի ընդհանուր էներգիայի ծախսերի 30%-ր,

4. Ավելացնեն չհագեցած ճարպերի (բուսական) տոկոսր,

5. հյոլեստերինի քանակը պետք է կրճատեն մինչև ՅՕՕմգ (օրական),

6. Կերակրի աղի օգտագոր- ծումր պետք է սահմանափակէն մինչև օրական 5գ:

Մթրեսին հեշտ ենթարկվող մարդկանց խորհուրդ է տրվում չօգտագործել կամ քիչ օգտագոր­ծել կոֆեիե պարունակող նյու­թեր' սուրճ, թեյ, կոկա-կոլա, կա­կաո, շոկոլադ: Սրանք բարձրաց­նում են նյարդայնությունը, դյու­րագրգռությունդ առաջացնում են անքնություն, գլխացավ, մար­սողության խանգարումներ:

Մթրեսների ժամանակ օրգա­նիզմում խիստ նվազում է տար­բեր վիտամինների քաեակր, առա-

տևաբար այդ մետաղի պակասր օրգանիզմում կառաջացնի տար­բեր ֆունկցիաների խանգարում­ներ: Վերջին տարիներին սթրեսի կանխման, երա հետևանքների, ինչպես եաև տարբեր հիվանդու­թյունների զարգացումը կանխե­լու և բուժելու նպատակով սկսել եե կիրառել կեեսահավելումեեր կամ սննդային հավելումներ, «եուտիեետներ» և երանց համա­լիրներ: Սրանք հիմնական բնա- կաե բուսական կամ կենդանա­կան նյութեր եե, որոնք օգտա­գործվում եե սննդառության հետ միաժամանակ օրգանիզմում նշ­ված անհրաժեշտ վիտամինների, հանքային և այլ նյութերի կանխ­ման նպատակով: Օրինակ'խաղո- ղի կորիզներից, ալոճենու պտուղ­ներից ստացված եյութերր, սե­լենը, տաուրին-ծծումր պարու­

նակող ամինաթթուն, որր շատ է սոյայի, ձկան մսի մեջ, մետիո- եիեր, գլյուտաթիոնր, որր նույն­պես ծծումբ պարունակող ամի­նաթթու է և մեծ քանակով գտնվում է կաթնաշոռի մեջ, տրիպտոֆաե ամինաթթուն և այլն: Մի շարք բույսերից ստաց­ված պատրաստուկները օրգա­նիզմի դիմադրողականությունը բարձրացնելու արտահայտված հատկություն ունեն (ժեեշեն, էլեուտերոկոկ, սխտոր, ալոե): Ապացուցված է, որ եշված նյութե­րի օգտագործումը օգնում է բուժ­վելու շատ հիվանդություններից, այդ թվում' սթրեսի հետևանքնե­րից, ինչի շնորհիվ մի շարք երկր- ներում գրանցված է երկարա­կեցության շեշտակի աճ (օրինակ' ճապոնիայում, Ֆինլանդիայում):

Վերոհիշյալ նյութերի մեծա­մասնության հակասթրեսային և դրական ազդեցություններր տար­բեր հիվանդությունների նկատ­մամբ բացատրվում եե հիմնակա­նում նրանց հակաօքսիդանտա- յիե հատկություններով: Մթրեսի և շատ հիվանդությունների ըն­թացքում օրգանների բջջաթա­ղանթների ճարպերը ենթարկ­վում են չափից ավել գերօքսի- դացման և առաջանում շատ վտանգավոր նյութեր, գերօքսիդ­ներ և գրեթե բոլոր նշված նյութե- րը' վիտամինները, ամինաթթու­ներդ հանքային տարրերր, կան­խում եե գերօքսիդացման զործ- րնթացներր և պաշտպանում եե օրգանիզմը (օրգանները) ախտա­հարումներից:

Սեր կարծիքով մարդկանց հո­գեկան և ֆիգիկական առողջու­թյունը պահպանելու համար անհ­րաժեշտ է'

1. սոցիալական խնդիրնե­րի' միջա վա յրի, սոցիա լ- տնտեսական վիճակի, կրթութ­յան և մանկավարժների մակար­դակի բարձրացում և բարելա­վում,

2. ամենավաղ հասակից օր­գանիզմի անհատական ֆիգիկա­կան և հոգեբանական դիմադրո­ղականության բարձրացում,

3. լիարժեք սպիտակուց­ներով, վիտամիններով և անհրա­ժեշտ հանքային աղերով հա­րուստ և որոշ սննդանյութերով (հագեցած ճարպեր, սպիտակ շաքար) սահմանափակ սնունդ: ■

------------------------ <------------------------------------------------■ջին հերթիե С, Ցյ, В12, Е վիտամին- եերինը: Նրանց նվազման պատ­ճառով խախտվում է նորմալ նյու­թափոխանակությունը, առաջա­նում եե այլևայլ հիվանդու­թյուններ:

Սթրեսների հետևանքները կանխելու նպատակով խորհուրդ է տրվում նախապես ընդունել նշված վիտամինների հավա­քածուն: Սթրեսների կանխման համար այժմ բացի վիտամին­ներից, հավաքածուների մեջ ներառվում են նաև մի շարք անօրգանական տարրեր' կա­փում, կալցիում, երկաթ, պղինձ, սելեն, մանգան, ցինկ, որոնք մտնում եե նյութափոխանակու­թյունն ապահովող ֆերմենտների կազմի մեջ: Օրինակ' ցինկը մըտ- նում է օրգանիզմի նյութավտխա- նակությունն ապահովող մոտ 70 ֆերմենտների կազմի մեջ, հե-

Գ ԻՏՈ ՒԹ 311Ն№1

45 ս ծւս ս ր ա ս2006

մ ի չ ա տն ե ր ի ԿՅԱՆՔԻ4■ Միջատներն առաջին կենդանի էակներն են, որ հայտնվել են երկրագնդի վրա ավելի քան 400 միլիոն տարի առաջ: Այդ ժամանակվաեից երանք վերապրել են հինգ համրնդհանուր աղետ ե ավելի կենսունակ դուրս եկել, քան տիրաեոզավրեերր:

■ Այժմ աշխարհում կա մեղուների շուրջ 20 հազար տեսակ: 500զ մեղր արտադրելու համար մեղուն պետք է 10 միլիոն անգամ թռչի փեթակից դեպի ծաղիկ և հակառակ ուղղությամբ:

■ Ուտիճի էգր մեկ տարվա րնթացքում կարող է ավելի քան 2 միլիոն ձու դնել: Բացի այդ, ուտիճր կարող է 9 օր ապրել առանց գլխի:

■ Մեկ տարվա րնթացքում երկրագնդի բոլորսարդերի կերած միջատների քաշն ավելի է, քաե կշռում են մոլորակի վրա ապրող բոլոր մարդիկ' միասին վերցրած:

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ п ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

Հռչակավոր Զատկի կղզուց հարավ' մեկ ու կես հազար կի­լոմետր հեռավորության վրա, ամերիկացի և ֆրանսիացի հե- տազոտողները հայտնաբերել են անսովոր մի էակ, որր բնակվում է Խաղաղ օվկիանոսում ավելի քան 2 կմ խորության վրա'ստորերկրյա տաք ջրերի արտանետման վայրի մոտակայքում: Այդ էակի համար, որն ամենից շատ նման է խեց- գետեի, հարկ եղավ հորինել նոր ըն- տանիք' КтаМае.

Արտասովոր խեցեմորթ կեն­դանու ճաեկերր պատած եե

յուրատեսակ սպիտակավուն մա­զածածկով, որում ապրում են հատուկ մանրէներ, նման համա­կեցությունը հատուկ է ստո­րերկրյա տաք ջրերի շրջակայքի ողջ կենդանական աշխարհին: Հայտեի խեցեմորթներից, օրինակ' օմարներից կամ ծովա խեց­գետիններից, խիստ տարբերվելու պատճառով հետազոտողներր երա համար կազմել են հատուկ ընտանիք: Այդ ընտանիքում էակր ստացել է տեսակային անուն'Кгм>а հՒտսէռ, որտեղ К1м>а-Ь ծովա­խեցգետինների պոլինեզիակաե առասպելաբանական հովաեա- վորուհու անունն է, իսկ հԽսէօ նշանակում է խավոտ կամ մազա­պատ:

Օվկիանոսային հետազոտու­թյան ֆրանսիական ինստիտուտի աշխատակից Միշել Սեգոնզակի կա րծիքով' խավոտ К т а - Ь գիշակեր է. գիտնականները տեսել եե, թե իեչպես էր եա վարձում խլել մանր ծովախեցգետեի մի կտոր խոշոր ծովախեցգետեից: Աչքերի փոխարեն նոր անհայտ էակը օժտված է հաստակեղև թաղան­թով, շրջակա միջավայրի մասին տեղեկատվությունը К т а -ն ստա­նում է բեղերի, հնարավոր է նաև ճանկերի վրայի մագիկեերի օգ­նությամբ : Այդ էակին այ ժմ կարելի

է տեսնել միայն լուսանկարներում կամ էլ Փարիզում'Բնության պատ­մության թանգարանում:

Գիտեականներր կարծում են, որ մինչև այժմ հայտնաբերված և ուսումնասիրված է ծովի բու­սական և կենդանական աշխարհի ոչ պակաս, քան 5-10%-ը: Ընդ որում, ծովում բնակվող օրզա- նիզմներր պարունակում են կեն­սաբանական ակտիվ նյութեր, որոնք հեռանկարային եե շատ հիվանդությունների, այդ թվում նաև քաղցկեղի բուժման գործում դեղամիջոց ստանալու համար: Այնպես որ, սպիտակ և խավոտ К та -Ь հետաքրքրական է ոչ միայն գեղագիտական տեսա­կետից:

ՓԱՓՈՒԿ ԲԱԽՈՒՄԸ ՕՆԵԼ է ԵՐԿՐԻ ԱՐԲԱՆՅԱԿԻՆ

Լուսեի առաջացման պատճառ դարձած բախումր համեմատա­բար փավտւկ է եղել: Այդ տվյալեե- րր ստացվել են ամենաերկա- րատև և մանրամասն կոմպյուտե- րայիե մոդելավորման միջոցով, որ երբևիցե կատարվել է այդ բախումր պարզաբանելու հա­մար: Հետազոտություններն ուր- վագծել եե այն տիեզերական ժայռերի չափերի սահմանագիծը, որ կարող են դառնալ տիեզերա­կան բախումների հետևանքով ար­բանյակների ձևավորման պատ­ճառ:

Կոմպյուտերայիե մոդելր վկա­յում է, որ Լուսինը ձևավորվել է Մարսի չափերն ունեցող (Երկրի տրամագծի կեսը) առարկայի պատճառով, որը բախվել է Երկ­րին մոտ 4,5 բիլիոն տարի առաջ: Բախման հետևանքով առաջա­ցած բեկորները Երկրի շուրջ ձևավորել են սկավառակ, որր վեր­ջին հաշվով վերածվել է Լուսեի:

ճապոնիայի Աստղագիտա­կան ազգային դատարանի հետա-

* « է

и *

է •

զոտողների կողմից անցկացված «սկավառակի» մոդելավորման զործրնթացը տևել է 4 օր: Իսկ այե առարկան, որ բախվել է Երկրին, պետք է ունենար 15 կմ/վ արագու­թյուն:

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

47 սծւսսրաս2006

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱ

Ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի «Հելիոտ եխնիկա» պրոբլեմային լաբորատորիայի գիտական ղեկավար

Գործունեության հիմնական ուղղություններն են' կիսահաղորդիչների օպտիկա, կիսահաղորդիչ-էլեկտրոլիտ սահմանում ցածր չափայնության վիճակների ֆիզիկա, արեգակնային ֆոտոէներգետիկա

Ժ Ո Զ Ե Ֆ Փ Ա Ն Ո Ս Յ Ա Ն

ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՖՈՏՈԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱՅԻ ԱՊԱԳԱՆ

արտադրված էներգիայի միջիե քաեակություեր մինչև 100 անգամ գերազանցում է Աֆրիկայի կամ Հարավային Ասիայի բնակչի հա­սանելիքդ որտեղ բնակվում է երկրագնդի բնակչության մեծ մա­սը: Այդ պատճառով էլ այս աշ­խարհամասերում հաճախ են դիտ­վում համաճարակներ և թերս­նում, քանի որ անբավարար քանակությամբ էներգաարտադ- րությունր չի կարող ապահովել բեա կչությա նր բարձրորակ սնունդով, ջրով և կենցաղային այլ պայմաններով: Մարդկու­թյան կայուն զարգացումն ապա­հովելու համար անհրաժեշտ է անրնդհատ ավելացնել արտա­դրվող էներգետիկ հզորություն­ներդ Հանածո վառելիքի նկատ­մամբ անրնդհատ աճող պա­հանջը մի կողմից և Երկրի րեդեր- քում դրանց պաշարեերի սպա- ռումր մյուս կողմից առաջացնում են հանածո վառելիքի զնի անընդ­հատ աճ, որի վկան ենք մենք հի­մա, ե այդ աճր մոտակա տասնամ­յակներում ավեյի կարագանա' մինչև վերջինիս սպառումդ Վեր­ջին տասնամյակների պատե- րազմներր հիմնականում տեղի եե ունեցել նավթամթերքների աղ­բյուրներին տիրանալու նպա­տակով:

Ավանդական էներգաարտա- դրության աճն անդարձելիորեե

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ո ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№1 Н2006

XXI դարի մարտահրավերները

Ա նցած դարի սկզբից մենք ականատես ենք Երկրի բնակչության և էներգա-

արտադրության աննախադեպ աճին: Երկրի բնակչությունն այժմ արդեե գերազանցում է 6 միլի- արդր և ավելանում է մեկ մի­լիարդով յուրաքանչյուր 12-13 տարվա րնթացքում, այն դեպ­քում, երբ XIX դարասկզբից հաշված նույն աճի համար պահանջվեց մոտ 120 տարի: էներգաարտադրությունը XX

դարի ընթացքում ավելացավ մոտ 2000 աեգամ' հասնելով 2գ1016 Վտ.ժ (պահանջարկը' 1017 Վտ.ժ): Անցած 100 տարվա րնթացքում սպառվեց միլիո­նավոր տարիների րնթացքում Երկրի կեղևում կուտակված օր­գանական հանածո վառելիքի մեծ մասր: Միևնույն ժամանակ արտադրված էներգիայի միջիե քանակությունը շատ անհավա­սարաչափ է բաշխված տարբեր պետություններում և աշխարհա­մասերում բնակվող մարդկանց միջև: Օրինակ' Հյուսիսային Ամերիկայի մեկ բնակչին հասնող

3 0 0о3

-Ос .о

200

3о .ос

Ե րկրի է ն ե ր գ ե տ ի կա ն (նա վթ ի հ ա մ ա ր ժ ե ք ո վ )

է ն ե ր գ իա յի Պ ա հա նջա ր է

Ոչ հա նա ծո

Ածուխ

1 9 0 0

Iկեղտոտում է շրջակա միջավայրր և մեծացնում «ջերմոցային էֆեկ­տի» ազդեցությունր, որը առա­ջացնում է անթույլատրելի շե­ղումներ երկրոլորտի ջերմադի- եամիկական հավասարակշռու­թյան վիճակից: Դրա հետևանքով Երկրի տարբեր մասերում առա­ջանում եե ջրհեղեղներ, փոթո­րիկներ, մյուս հատվածներում' ե- րաշտներ, իսկ սառցաղաշտերի հալման հետևանքով մերձափնյա ցամաքային տարածությունները և դւսշտավայրերր կարող են անց­նել ջրի տակ:

1973թ. նավթի գնի բարձրաց- մանր հետևեց առաջին համաշ­խարհային էներգետիկ ճգնաժա- մր, որը խստորեն ազդեց ինչպես զարգացած, այնպես էլ թերզար- գացած երկրների տնտեսութ­յունների վրա: Այն ստիպեց զար­գացած երկրներիե մշակել բազ- մափուլ ռազմավարական տար­բեր ծրագրեր և մեծ ֆինանսներ ներդնել վերականգնվող էներ­գիայի ոչ ավանդական, սեփական աղբյուրների տեխնոլոգիաների մշակման և զարգացման ոլոր­տում: Աշխարհում դիտվող այս գործրեթացին հակառակ'Հայաս­տանի Հանրապետությունն ավե­լացրեց ներկրվող վառելիքից իր ունեցած կախվածությունր' հասցնելով այն մինչև 90%-ի: 1990-ական թվականների սկգբին քաղաքական անբարենպաստ պայմանների և շրջափակման հետևանքով զարգացած ավան­դական էներգետիկա, տնտե­սություն ու գիտություն ունեցող ՀՀ հայտնվեց երկարատև խա­վարի և ցրտի մեջ, որի հետևան­քով հիմնովին ավերվեց տնտե­սությունը հումքային այլ ռեսուրս­ների և շրջանառու միջոցների առ­կայության պայմաններում: Այդ­պիսի դաժան վտրձություններով անցնելուց հետո անհրաժեշտ է մշակել հիմնարար ռազմավա­րություն' սեփական էներգետիկ աղբյուրների օգտագործմամբ վե­րականգնելու էներգետիկ անկա­խությունը և ազգային անվտան­գությունը: Այսօր էլ առկա է վտանգը քաղաքական անբա­րենպաստ պայմանների, ամբող­ջական շրջափակման և համաշ­խարհային նոր էներգետիկ ճգնա- ժամերի: Տեղին է նաև ն?եւ, որ

2005թ. գարնանը միայն մի քանի ժամով Մոսկվա քաղաքի էներ­գասնուցման խափանումն առա­ջացրեց ինչպես տնտեսության համար միլիարդավոր ռուբլի­ների, այնպես էլ մարդկային կորուստներ, հոգեկան խեղա­թյուրումներ և խուճապ:

Մարտահրավերների դիմակայումը

Այս մարտահրավերներին դի­մակայելու համար անհրաժեշտ է խիստ էեերգախեայողություն և վերականգնվող էներգիայի աղ­բյուրների հնարավորին չափ օգ­տագործում:

Եվրամիությունն անրնդհատ մեծացնում է վերակագնվող սե­փական էներգետիկ աղբյուրների օգտագործումն ընդհանուր էներ- գաարտադրությաե մեջ ե 2010թ. այն հասցնելու է 12%-ի: էեեր- գաարտադրության հաշվեկշռում արեգակնային էներգետիկայի աննախադեպ զարգացում եե նախապատրաստում ԱՄՆ-ր, ճապոնիան, Եվրամիությունդ Չի- նաստանր և այլ երկրներ' ավե­լացնելով Արեգակի էներգիայի կերպափոխման սարքերի արտա­դրության հզորություններր տա­րեկան 30-40%-ով:

Վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներից միայն արեգակ­նային էներգիան է, որ տարած­ված է ամենուրեք, և ЮС1 դարում դրա օգտագործումը չի հասնի հա­գեցման' ի տարբերություն քա­մու, ջրի, կենսազանգվածի, եբկ- րաջերմային էներգիաների աղ­բյուրների: Այս, ինչպես նաև մար­դու բնակության և գործունեութ­յան վայրին համատեղելիության առավելություններն են, որ արե­գակնային էներգիայի օգտա­գործման նկատմամբ ստեղծել եե առաջեայնություե, չնայած այն տնտեսապես դեռևս ավելի շահա­վետ չէ, ինչպես ավանդական աղբյուրների կամ հողմաէներ- գետիկայի շահագործումը: Իհար­կե, եթե հաշվի առնվեն նաև շրջա­կա միջավայրի պահպանության համար անհրաժեշտ ծախսերր կամ վերջին տարիների պա­տերազմների ժամանակ կատար­վող ծախսերը, ապա արեգակնա-

ԵԽՆԻԿԱԿԱՆ

յին էներգետիկան արդեն այսօր կհամարվի տնտեսապես ավելի շահավետ քան ավանդական էներգետիկան:

Արդի գիտության և տեխնի­կայի խնդիրն է առավելապես բարձրացնել արեգակնային էներ­գիայի կերպափոխման արղյու­նավետությունդ իջեցնել կերպա- փոխիչների արտադրության ինքնարժեքը և երկարացնել դրանց շահագործման ժամկետդ Խնդրի լուծումներր կարող են իրականացվել տարբեր մոտե­ցումներով.

• սինթեզել եոր նյութեր և դրանց հիման վրա մշակել կեր- պավտխման նոր մեթոդներ և սար­քեր, կատարելագործել արդեն լայն օգտագործում ունեցող կեր- պավտխիչեերի կւսռուցվածքր և աշխատանքային բնութագրերդ

• արեգակնային ճառա­գայթները կլանող մակերևույթ­ները ծածկել պաշտպանիչ և սպեկտրի տարբեր մասերում անդրադարձման կամ կլանման րետրողական հատկություններ ունեցող լուսապայծառացեող թա­ղանթներով,

• մշակել ճառագայթների խտացուցիչներ, որոնք թույլ են տափս թանկարժեք կերպափո- խիչի մակերեսր մի քանի կարգով վտքրացնել,

• ստեղծել էներգիայի կու­տակման նոր մեթոդներ և արդյու­նավետ սարքեր:

Կարևոր է նաև, որ ճառագայ­թային էներգիան օգտագործվում է ինչպես Երկրի վրա, այնպես էլ տիեզերքում: Մթնոլորտային շեր­տից դուրս, որտեղ էեերզաարտա- դրությունը կլինի նաև ավելի ►

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն№1V Ա Օ է Ս Ա Ր Ճ Ո Ւ Մ

2006

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱ►արդյունավետ, Երկրիե մոտ տիե- զերակաե տարածություններում կօգտագործվեն հզոր ֆոտոէլեկ- տրակաե կայաեեեր, որոնք էներ- գիսւե կհաղորդեե եաև Երկիր մոլորակին: XXI դարում կիրակա- նացվի մարդկության երազաեքր, և կյանքի համար վտաեզավոր տեխնոլոգիաները կարող են տե­ղափոխվել տիեզերական տարա­ծություն: Երկիր մոլորակր հիմ­նականում կծառայի հանգստի, բուժման և շրջակա միջավայրի համար անվտանգ գիտական հե­տազոտությունների նպատակ­ներին: Իսկ տիեզերաեավերի հա­ճախակի թռիչքները և Երկրի փոխադրամիջոցներն ապահովե­լու համար անհրաժեշտ է եաև ստեղծել ջրածնի լայնածավալ արտադրություն, կուտակում և օգտագործում, այսինքն' ջրած­նային էներգետիկա:

Արեգակի ճառագայթային

էներգիայի կերպափոխման ձևերը

Արեգակեայիե էներգիաե կեր- պւաիոխվում է ջերմային, քամու և ալիքների մեխանիկական, էլեկտ­րական, քիմիական, կեեսա- զաեգվածային և այլ էներգիայի ձևերի: Բույսերի կողմից արե­գակեայիե էներգիայի կլաեմաե արդյունքում տեղի է ունենում ֆոտոսինթեզ, որը և բուսական և կենդանական աշխարհի գոյու­թյան երաշխիքն է: Օրգանական հանածո վառելիքե իրականում արեգակնային էներգիայի կու­

տակման արդյունքն է' Երկրի կեղևում միլիոնավոր տարիների ընթացքում բնական ճանապար­հով վերամշակված կենսազանգ­վածի ձևով: Ֆոտոսինթեզի և օդային բնական հոսանքների մեխանիկական էեերգիաեեր ա- ռաջացնելու համար ծախսվում է Երկրի մակերևույթին հասած Արեգակի էեերգիայի մոտ 2%-ը: Մնացած մասը, կլանվելով Երկրի կեղևի, ջրոլորտի և մթնոլորտի կողմից, վերածվում է ջերմային էեերգիայի, առաջացնում է ջրի գոլորշիացում, իսկ վերջինս պատճառ է դառնում գետերի առաջացման, որոնց կինետիկ էներգիաե կերպափոխվում է մե­խանիկական և էլեկտրական էներգիաների այեպես, ինչպես օ- դայիե հոսանքների էներգիաե: Երկրին հասած արեգակեայիե էներգիայի սպեկտրում ալիքի եր­կարությունը գտնվում է ՕՅմկմ-ից մինչև Յմկմ տիրույթում, իսկ դրաեց կլանման հետևանքով տաքացած մարմինների ջերմա­յին ճառագայթման սպեկտրր գտնվում է շատ ավելի երկար ալիքների տիրույթում: Եթե մթնո­լորտի աղտոտվածությունր թույլ չի տափս, որ երկար ալիքներն անարգել աեցնեե և վերադառնան տիեզերական տարածություն, ապա տեղի է ունենում «ջերմոցա­յին էֆեկտ», որը բերում է Երկրի ջերմաստիճանի բարձրացման և մթնոլորտային հավասարակշռու­թյան խախտման:

Արեգակնային էներգիաե ջեր­մայինի կերպափոխման ժամա­նակակից օդահանված սարքե­րում ՕԳԳ-ն հասնում է մինչև 85-

Նկ.1. ՀԱՀ-ի տ ա ն ի քի ջերմա յին և 5 կՎտ հզորութ յա մբ ֆ ոտ ոէլեկտ րա կա ն կե րպ ա փ ոխ իչն ե րի ա ր տ ա քի ն տ ե ս քը

90%-ի, քանի որ այստեղ էներ­գիայի կորուստ տեղի է ունենում միայն ճառագայթման ճանա­պարհով: Այսպիսի ջերմայիե կեր- պափոխիչներե օգտագործվում են շինությունների ջեռուցման և հովացման համար: Ավելի պարզ սարքերը, որտեղ օդը չի հանված, ամենաշատ օգտագործվող, տաք ջուր մատակարարող արեգակ­նային կերպափոխիչեերն են, որոնք արտադրվում եե եաև ՀՀ ում:

Հայաստանի Ամերիկյան Հա­մալսարանի (ՀԱՀ) տանիքին տե­ղադրված 40 կՎտ գումարային հզորությամբ այդպիսի ջերմայիե կերպափոխիչները, որոնք պատ­րաստվել են ՀՀ-ում գտնվող «Մո- լարեե» րնկերությաե կողմից, օգտագործվում եե եաև լսարան­ների օդի հովացման և մաքրման նպատակով (նկ.1. ստորին 2 շար­քերում պատկերված է դրանց մի վտքր մասը): Այդ նկարի վերիե 2 շարքերում պատկերված եե 5կվտ հզորությամբ արեգակնային ֆո- տոէլեկտրակաե կայանի մարտ­կոցները, որոնք պատրաստվել եե ՀՊՃՀ «Հելիոտեխնիկա» պրոբլե­մային լաբորատորիայում: Ֆոտո- էլեկտրակաե կայանն օգտագործ­վում է նաև լսարանի օդի հովաց­ման համակարգի շարժիչների և այլ սարքերի էլեկտրասնուցման համար:

Վերջին տասնամյակների ըն­թացքում շատ փորձեր կատար­վեցին ստեղծելու արեգակնային ջերմաէլեկտրակայաններ, որտեղ ճառագայթների խտացուցիչների օգնությամբ Արեգակի ճառա­գայթային էներգիան վերածվում է 300-400°С սինթեզայիե յուղի կամ զոլորշու ջերմային էներգիայի և այնուհետև ավանդական ջերմա- էլեկտրակայանի աշխատանքի սկզբունքով' էլեկտրաէներգիայի: Մակայն դրանք զբաղեցնում եե մեծ տարածքներ և ունեե ընդա­մենը մի քանի տոկոս ՕԳԳ: Նման եղանակով ստեղծված և երկա­րատև շահագործված ջերմաէլե­տրակայաններից ամենաարդյու- եավետը «ԼՍ2» միջազգային կազ­մակերպության ստեղծած կա­յանն է, որտեղ օգտագործվել եե ճառագայթների անդրադարձման 96% գործակցով արծաթապատ

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ЩМ ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

ԵԽՆԻԿԱԿԱՆ

փ— 3^ֆոտոններ

ա)

բ)

Նկ. 2. Ա րեգա կնա յին ջերմա էլեկտ րա կա յա ն

պարաբոլագլանային խտացու­ցիչներ, որոեց կիզագծի առանցքի վրա տեղադրված ջերմարնդու- եիչներր համակեետրոե խողո­վակներ են (նկ. 2): Այստեղ ար­տաքին ապակյա խողովակում ստեղծված է վակուում, իսկ ներ­քին մետաղյա խողովակն ար­տաքինից պատված է րնտրո- ղական հատկություններ ունեցող կլանիչ թաղանթով' ներքին խողովակով հոսող սիեթեզայիե յուղի ջերմասիտճանի առավել բարձրացման նպատակով: ԱՍՆ- ի Կալիֆորնիայի նահանգում տեղադրված «ԼՍ2»-ի մեկ ջերմա- էլեկտրակայաեի հզորությունր հասնում է 80ՄՎտ-ի, իսկ բոլորի գումարային հզորությունը' 550Մվտ-ի, որր բաշխիչ ցանցին էլեկտրաէներգիան վաճառում է 8 ց/կՎտ.ժ սակագնով: Տեխնիկա­կան հնարավորությունների հա­մալիր օգտագործման պայման­ներում այս կայանի ՕԳԳ-ե հնա­րավոր չեղավ 22%-ից ավել բարձ­րացնել, քանի որ ճառագայթային էներգիան վւոխակերպվում է ջեր­մայինի և հետո միայն էլեկտրա­կանի: Այստեղից հետևում է, որ կերպափոխված ջերմային էներ­գիան ավելի նպատակահարմար և արդյունավետ է օգտագործել ուղիղ նպատակով, որր կատար­վում է ավելի քան 85% ՕԳԳ-ով և բավարար է ջեռուցման համար:

Ֆուքւոէներգեւքւիկւս

Անմիջապես էլեկտրաէներ­

Նկ. 3. р-ո ա ն ց մա ն պ ոտ ենցիա լա յի ն ա ր գ ե լքո վ կ ի սա հա ղո ր դ ­չային ֆ ոտ ոէլեմենտ ի սխ ե մ ա տ ի կ կա ռ ո ւց վա ծ քը (ա) և էներգետիկ գ ոտ իներ ը (բ) (Ес- ն և Е„- ն հա ղ որ դա կա նո ւ­թ յա ն գ ոտ ո ւ հա տ ա կի ն և վա լե նտ ա կա ն գոտ ո ւ ա ռ ա ս ­տ ա ղի ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ղ էներգիա ներն են, Ед- ն էլեկտրոնա յին վիճա կներից ա րգ ե լվա ծ գ ոտ ո ւ լա յնու­թյունն է, ЕР- ը Ֆ երմիի էներգիան է հա վա սա րա կ շռ ո ւ­թ յա ն դեպ քում )

գիա արտադրող արեգակնային ֆոտոէլեկտրակաե կայաեներր, որոնց անվանում են նաև ֆոտո- էներգետիկական կայաններ, ու­նեն մեծ հեռանկար XXI դարի կեսերում դառնալու էներգետի­կայի պատկառելի բաղադրիչը: Ֆոտոէներգետիկակաե մարտ­կոց եերր և կայաեներր պատ­րաստվում են արեգակնային ֆոտոէլեմենտներից, որտեղ լույ­սի քվանտի' ֆոտոնի էներգիան ուղղակի կերպափոխվում է էլեկտրականի: Առաջին ֆոտո­էլեմենտները պատրաստվել են սիլիցիումի (Տւ) կիսահաղորդ­չային միաբյուրեղեերի մակերե- վույթի մոտ р-п անցման պոտեն- ցիալային արգելք ստեղծելու ճանապարհով, որն առաջանում է, երբ նույն կիսահաղորդչային նյութի հակադիր կողմերից դի­ֆուզիայի շնորհիվ որպես խառ­նուրդներ' ներթափանցում եե տարբեր բնույթի քիմիական տարրեր (օրինակ' Բ և В)\ Առա­ջանում են էլեկտրոնային' ո ֊ տիպի և խոռոչային' /?-տիպի, տարբեր բնույթի հաղորդակա­նություն ունեցող հարակցված մասեր, որոնց սահմանագծում ձևավորվում է р-п անցումային արգելքը (նկ.Յ): Այստեղ կիսա-

հաղորդչի արգելված գոտու էներգիայից ավելի մեծ էներ­գիայով լույսի ֆոտոններր կլան­վելով առաջացնում են ավելցու­կային ազատ էլեկտրոններ' հաղորդականության և խոռոչ­ներ' վալենտականության գարի­ներում, որոնք р-п անցման պո­տենցիալ արգելքի դաշտի ազդե­ցությամբ տարածականորեն բաժանվում են, և փոքրանում է դրանց վերամիավորման հավա­նականությունը: Լույսով ստեղծ­ված էլեկտրոեեերր չեն կարողա­նում հաղթահարել р-п անցման պոտենցիալային արգելքը և մնում եե ո մասում' կուտակելով բացասական լիցք, որտեղ, որպես պոտենցիալային հոր, հոսում եե նաև р մասում ստեղծված էլեկտ­րոններդ Նույն պոտենցիալային արգելքի դաշտի ազդեցությամբ խոռոչներր հավաքվում են ֆո­տոէլեմենտի բ մասում (եկ. 3): Այսպիսով' լույսի քվանտների կլանման հետևանքով կիսահա­ղորդչային ֆոտոէլեմենտի ո և բ մասերի արտաքին հպակների միջև առաջանում է պարապ րեթացքի ֆոտոէլշու, իսկ հպակ- ների կարճ միացման դեպքում արտաքին շղթայով հոսում է կարճ միացման ֆոտոհոսանք: ►

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն 51 ԱՇւսԱՈՃՈՒՄ№1 2006

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱ► Բազմաթիվ ֆոտոէլեմենտներ միացվելով մեկ րեդհաեուր էլեկտ­րական շղթայով՜ ստեղծվում են արեգակեայիե մարտկոցներ կամ մոդուլներ: Նկարագրված օրինա­կի հիման վրա կարելի է րնդհաե- րացնել, որ Արեգակի էներգիան էլեկտրական էեերգիայի ուղիղ փոխակերպման համար ստեղծ­ված բոլոր սարքերի աշխատանքի սկգբունքր հիմնված է կիսահա­ղորդիչներում լույսի քվանտների կլանման հետևանքով ավելցու­կային ազատ էլեկտրոնների ու խոռոչների առաջացման և եեր- քին էլեկտրական դաշտերի միջո­ցով դրաեց տարածական բաժան­ման վրա: Սիլիցիումայիե ֆոտո­էլեմենտների ՕԳԳ-ն այսօր հասցվել է 24%-ի, լայնածավալ ար­տադրությունում' 20%-ի: «Ато- шх» կազմակերպության կողմից արտադրվող ֆոտոէեերգետիկա- կան 25-100 կվտ հզորության մոդուլներում, որտեղ սիլիցիու- մայիե ֆոտոէլեմենտի մակե­րևույթին րնկեում եե ֆրեեելայիե ոսպնյակներով ~250 անգամ խտացված ճառագայթներ, ՕԳԳ- ն կազմում է 27-28%, և դրանք այսօր ուեեե մեծ պահանջարկ:

Մենդելեևի աղյուսակի III և V խմբերի տարրերի քիմիական միացություններից (օրինակ' ОаАв, ОаБЬ, 1пР և այլն) կամ դրաեց պիեդ լուծույթեերից (օրի­նակ' (Խճտ^Տեյ.*, О аД п^Р, А^Оа^ДЗуР. у և այլե) պատրաստ­ված հետերոաեցումային աստի­ճանային (կասկադային) ֆոտո­

էլեմենտներում ՕԳԳ-ն արդեե հասել է 45%-ի: Հետերոաեցում անվանվում է 2 տարբեր կիսահա­ղորդչային նյութերի միջև հա­րակցման սահմանը, իսկ աստի­ճանային է անվանվում, երբ ֆո­տոէլեմենտն ունի բազմաշերտ կառուցվածք' բաղկացած մի քա­նի տարբեր նյութերից, որոնք էլեկտրակաեորեն հաջորդաբար միացված և դասավորված եե մեկր մյուսի հետևից' ըստ այդ կիսահաղորդիչների արգելված գարիների էներգիաների աստի­ճանային նվազման: Այդ կառուց­վածքն ապահովում է արեգակնա­յին սպեկտրի մեծ մասի կլանումը և վւոխակերպումը էլեկտրական էներգիայի: Աստիճանային ֆո­տոէլեմենտների պատրաստման տեխնոլոգիայի կատարելագոր- ծումր և օգտագործվող կիսահա­ղորդիչների արգելված գարիների արժեքների ճիշտ ընտրությունը կարող է կերպափոխիչի ՕԳԳ-ե հասցնել 85%-ի: Տեսականորեն ցույց է տրված, որ Արեգակի ճառագայթման սպեկտրի ամ­բողջ տիրույթում կիսահաղորդ­չային նյութերի արգելված գարի­ների էներգիաների արժեքների ընդհատ փուիոխությունը դարձ­նելով անընդհատ' կարելի է կեր­պափոխման ՕԳԳ-ն հասցնել մինչև 96%: Սակայն տեխնոլո­գիայի բարդացումը և բազմաթիվ կիսահաղորդչային միացություն­ների օգտագործումր բերում է այդպիսի կերպավւոխիչեերի ինք­նարժեքի զգալի աճի:

Մրցունակ ֆուրոէներգեւրիկայի նոր

նյութերի և սարքերի մշակում

Ֆոտոէներգետիկայի լայնա­ծավալ օգտագործման և կերպա- վւոխիչեերի արդյունավետության աճի անհրաժեշտությունր պար­տադրում են նոր նյութերի և տեխնոլոգիաների մշակում և կիրառում: Այս նպատակով ՀՊՃՀ «Հելիոտեխնիկա» պրոբլեմային լաբորատորիայում աշխատանք­ներ են կատարվում հետևյալ ուղ­ղություններով'

• Տւ ֊ային կերպափոխիչի մակերևույթների վրա լուսապայ- ծառացնող բազմաշերտ եանոկա- ռուցվածքային ալմաստանմաե ածխածնե թաղանթների (ԱԱԹ) աճեցում' Տւ-ի օգտագործումը մեկ կարգով փոքրացնելու, ՕԳԳ-ե և երկարսւկեցությունր մեծացնելու համար,

• ո \ւբ տիպերի հաղորդա- կահությունեերով ԱԱԹ-եերը պլազմային եղանակով աճեցնե­լու տեխնոլոգիայի և նոր տիպի կերպափոխիչների մշակում,

• արեգակնային ճառա­գայթների մի քաեի հարյուր ան­գամ խտացման ֆրեեելայիե եր­կարակյաց ոսպնյակների պատ- րաստոսք էժանագին օրգանական ապակու հիման վրա,

• ԱԱՌ-ի հիման վրա պատ­րաստված էլեկտրոդներով ջրի ֆոտոլիզի երկարակյաց և ար­դյունավետ սարքի նախագծում ջրածին արտադրելու համար,

• ածխածնային եանոխո- ղովակների աճեցման պլազմա­յին տեխնոլոգիայի կատարելա­գործում ջրածնի կուտակման արդյունավետ և երկարակյաց սարքեր ստեղծելու համար,

• պլազմաքիմիակաե մե­թոդով (բարձր էներգիաների քի­միա) պատրաստված եանոկոմ- պոգիտային կառուցվածքով պո­լիմերային թաղանթներից նոր սերնդի, ցածր ինքնարժեք ու­նեցող արեգակեայիե էեերգիայի կերպափոխիչների մշակում:

Այս և այլ նոր տեխնոլոգիա­ների և սարքերի մշակման մաե- րամասեերե առանձին դիտարկ­ման առարկա եե: ■

Վերջերս ճապոնացի հնսւ- գետեերր հայտնաբերել եե մի շիեությաե մնացորդներ: Են­թադրվում է, որ այն աշխարհի ամենահին կառույցն է, որր հայտ­նաբերվել է Տոկիոյի հյուսիսային հատվածում4 Չիչիբուում:

Ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ կացարանր կա­ռուցել է եախամարդր (Ното Егесйи), որն օգտագործում էր քարե գործիքներ: Հնագետների հավաստմամբ' շիեությունր մոտ500.000 տարվա պատմություն ունի: Այն բաղկացած է 10 սյան փոսերից, որոնք կազմում են 2 անկանոն հնգաեկյուե, և որոնք կարող են լինել հեագույն կա­ցարանի հիմքերր: Հայտնաբեր­վել են նաև կացարանի շուրջը ցրված քարե 30 տարբեր գոր­ծիքներ:

«Երբեմնի այս շինության հայտնաբերումր շատ արժեքա­վոր է,- ասում է Լոնդոնի բնագի­տական թանգարանի մարդու ծագումնաբանության հարցերով զբաղվող խմբի ղեկավար Քրիս Աթրինգերր: - Եթե այն հստա- կորեն թվագրվի և ճիշտ մեկնա­բանվի, ապա համոզիչ փաստարկ կլինի, որ մոտ կես միլիոն տարի առաջ այս կացարանը կառուցել է

նախամարդը»,- շարունակում է նա: Մինչ այս հայտնազործու- թյունր հեագույն շինության ավե­

րակներ են հայտնաբերվել Ֆրան­սիայի Тегга Ата1а տեղանքում, որոնք 200.000-400.000 տարվա վաղեմություն ունեն:

ճապոնական վերոհիշյալ տե­ղանքը հայտնաբերվել է մի այգի գցելու ժամանակ, երբ րնթանում էին գետի հունի վարման աշխա­տանքները: Մոտ 2 մետր խո­րության վրա հեագետեերր հայտ­նաբերեցին հրաբխային մոխրի մի շերտ, որի վրա գտան երբեմնի կացարանի հեեասյան վտսերր:

Հարվարդի համալսարանի մարդաբան Օֆեր Բար-Յոզեֆր հաստատում է, որ ճապոնացի­ների կողմից օգտագործվող թվագրման տեխնիկան հուսալի է:

«Փոսերը հստակ զատվում եե

հրաբխային այդ շերտից»,- ասում է Կազուտակա Շիմադան (Տո­կիոյի Մեյջիի համալսարանի թանգարան): Ավերակներր կա­րող եե օգնել հնագետներին' բա- ցահայտելու, թե ինչպես է նա­խամարդը ապրել և զբաղվել որսորդությամբ: «Ակնհայտ է, որ երանք կառուցել են շինություն­ներ, բայց որքանով են դրանք ամուր եղել, մենք առայժմ չգի­տենք, - ասում է Ստրինգերը: - Ո՞վ գիտե, գուցե դա ժամանակավոր կացարան է եղել մեկ շաբաթվա կամ ամսվա համար», - ավելաց­նում է նա: Ատեեֆորդի համալսա­րանի մարդաբան Տոն Ոիկր ասում է, որ եթե այդ հայտնա- զործությունր հաստատվի, ապա ցույց կտա, որ նախամարդը տիրապետել է առարկաները հա­մակցելու տեխնիկային: Նրանք կարողացել են կառուցել կա­ցարան, որտեղ, րստ երևույթին, գիշերում էին: Դա ցույց է տափս նախամարդու' կողմից դրսի և ներսի գաղափարներր իրարից տարբերելու ուեակություեր:

Անգլերենից թարգմանեց Արմեն Սարգսյանր

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՕհյԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱ

Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Հ Պ Ճ Հ ճարտարագիտական գրաֆիկա ամբիոնի վարիչ

Գիտական հետազոտությունների բնագավառը' կիրառական երկրաչափություն և ճարտարագիտական գրաֆիկա, երկրաչափական մոդելավորման կոմպյուտերային տեխնոլոգիաներ

Կ Ո Լ 3 Ա ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ

ԵՌԱՉԱՓ ԳՐԱՖԻԿԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԱՎՈՐՄԱՆ ԿՈՄՊՅՈՒՏԵՐԱՅԻՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՅԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Գրաֆիկական պատկեր­ներ կառուցելու ե դրանք որպես հաղորդակցման

միջոց կիրառելու ունակությունը մարդկության հնագույն ե ամե- եաարժեքսւվոր ձեռքբերումներից է: Դեռես հնադարում մարդիկ ստեղծում էին այնպիսի հարթ պատկերեեր, որոնցում տարա­ծական առարկան հնարավոր էր տարբերել հարթից, զգալ տարա­ծության խորությունը: ժամա­նակի ընթացքում գրաֆիկական պատկերների հնարավորություն­ներն ու կիրառման բնագա­վառներն ընդլայնվել եե բազմիցս և այսօր մարդկանց գործնական կյանքում յուրահատուկ դեր ուեեե: Սա բացատրվում է երա­նով, որ նույնիսկ ամենապարզ պատկերը հաճախ կրում է տեղեկությունների այնպիսի ծավալ, որը դժվարությամբ է տրվում այլ միջոցներով: Բացի այդ'հայտեի է, որ մարդու կողմից գրաֆիկական տեղեկատվության ընկալման ե ճանաչման արագու- թյունր բազմակի անգամ ավելի բարձր է, քաե այլ, օրինակ' լսողու­թյամբ ստացվող տեղեկություն­ների վերլուծման արագությունը: Սրա պատճառը, հավանաբար, անհրաժեշտ է փետրել մարդու ֆիզիոլոգիական առանձնահատ­

կություններում:Գրաֆիկական պատկերներն

անփոխարինելի եե հատկապես իրական առարկաների երկրաչա­փական հատկությունների նկա­րագրման համար: Ներկայումս այս եպատակով կիրառվող պատ­կերներն այնքան կատարյալ են, որ շատ հաճախ դրաեց անվանում են առարկայի գրաֆիկական մոդելներ: ճարտարագիտական նախագծման գործրնթացում աշ­խատանքի հիմնական լեզուն կամ միջոցը գրաֆիկական մոդելն է: Տարածության գրաֆիկական արտապատկերման' դարերի ընթացքում մշակված երկրաչա­փական տեսությունն այնքան կատարյալ է և սպառիչ, որ դրա հիման վրա հնարավոր եղավ ստեղծել մոդելավորման կոմպյու- տերայիե ավտոմատացված հա­մակարգեր: Գրաֆիկական մոդե­լավորման ժամանակակից կոմպ- յուտերայիե տեխնոլոգիայի հիմ­քում դրված է ողջ եռաչափ տարա­ծության թվային և գրաֆիկական մոդելների կառուցումը: Իրական տարածության փոխարինումը դրա թվային մոդելով' կոմպյու- տերային վիրտուալ տարածու­թյամբ, հնարավորություն է տա­փս իրական տարածության մեջ գործնականորեե չիրակաեացվող

երկրաչափական կառուցումներր փոխարինել հարթության (էկրա­նի) վրա գծերի օգնությամբ կա­տարվող փաստացի կառուցում­ներով: Ավելին' ներկայիս կոմպ- յուտերային ЗБ (եռաչափ) տեխ­նոլոգիան թույլ է տափս իրական առարկայի երկրաչափական մո­դելավորումն իրականացնել կոմպյուտերում ստեղծված եռա­չափ վիրտուալ տարածության միջավայրում, որտեղ հնարավոր է կառուցել երկրաչափական ձեերի փաստացի և տեսանելի պատկերեերր, ինչպես նաև դրանց հետ կատարել բազմաթիվ ձևավտխություններ:

Այսպիսով' անցումը նախագծ­ման ավանդական միջոցներից կոմպյուտերայիեի րնձեռում է նոր տեխնոլոգիական հնարավորու­թյուններ: Դրաեցից ամենակա­րևորն այն է, որ նախագծողն այս­տեղ աշխատում է օբյեկտի եռա­չափ մոդեփ վրա և, փաստորեն, կարող է իրականացնել բոլոր այե գործողություններդ որոնք հնա­րավոր է կատարել իրական տա­րածության մեջ: Բացի այդ' այս տեխնոլոգիայի դեպքում նա­խագծվող օբյեկտի երկրաչափա­կան մոդելը, ինչպես եաև նա­խագծման յուրաքանչյուր փուլում դրա ամենահարմար ներկայ Ա Ն ­

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

54 исгишпш2006

ԵԽՆԻԿԱԿԱՆԻ րա կա ն ա ռա րկա

Հ ա ր թ ա ք ա ն դ ա կ

Նկ. 1Իրա կա ն ա ռա րկա յի հա րթա քա նդա կը հա րթ սալի վրա

ման ձևը նախագծողի համար հասանելի է գործնականում ակն­թարթորեն: Կոմպյուտերային տեխնոլոգիայի կարևորագույն առանձնահատկություններից է նաև մոդելի երկրաչափական հատկությունների ավտոմատաց­ված ձևափոխության հնարավո- լւությունր:

Այսօր դժվար է պատկերացնել նախագծման և արտադրության մի բնագավառ, որտեղ չօգտա­գործվեն կոմպյուտերային գրա­ֆիկայի ձեռքբերումներն ու ժա­մանակակից հնարավորություն­ներդ որոնք թույլ են տալիս անցնելու նախագծման համա­կարգերի, արտադրության տեխ­նոլոգիական նախապատրաստ­ման և բուն արտադրության համատեղման նոր, հեռանկա­րային մեթոդոլոգիային' պարա­մետրերի և տվյալների միասնա­կան բազայի հիման վրա, որի կենտրոնում նախագծվող և ար­տադրվող առարկայի երկրաչա­փական մոդելն է:

Եռաչափ գրաֆիկական մոդե­լավորման կոմպյուտերային տեխ­նոլոգիան թույլ է տափս ավտոմա­տացնել եաե մարդու գործունեու­թյունն այնպսի բնագավառում, որտեղ անհրաժեշտ է լինում ստեղծել եռաչափ իրականության ոչ թե հարթ գրաֆիկական մոդելր, այլ ծավալային (ռելիեֆային) կերպարը' այն տեղավորելով սահմանափակ տարածության մեջ: Այդպիսի կերպարներից է «ռելիեֆային հեռանկարը»: Դա իրական բնօրինակի այնպիսի ծավալային կերպար է, որր տեղավորվում է տարածության այս կամ այն նեղ շերտում և նախօրոք ընտրված կետում գտնվող դիտորդի մոտ թողնում է նույն տպավորությունդ ինչ բնօ­րինակը:

«Ռելիեֆային հեռանկարի» երկրաչափական մոդելավորման կոմպյուտերային տեխնոլոգիայի մշակումն ունի կարևոր գործ­նական նշանակություն: Մարդ­կային գործունեության տարբեր բնագավառներում, մասնավորա­պես կիրառական արվեստում և ճարտարապետության մեջ բազ­մաթիվ եե «ռելիեֆային հե­ռանկարի» կիրառման այն դեպ­

քերդ երբ անհրաժեշտ է լինում իրական դրվագների ակնառու պատկերման նպատակով ստեղ­ծել ռելիեֆներ: Այդպիսին են, օրինակ, հարթաքանդակները և բարձրաքանդակները: Հարթա­քանդակդ իրական օբյեկտի այնպիսի ռելիեֆային (ուռուցիկ) կերպարն է (քաեդակր), որր կառուցվում է հետին պլանի (ֆոն) հարթությունից դուրս'իր ծավալի կեսից ոչ ավելի չափին համապա­տասխան: Իսկ բարձրաքանդակ­ներում բնօրինակի կերպարը պատկերվում է նույնպես հետին պլանի հարթությունից դուրս, սա­կայն իր ծավալի կեսից բավա­կանին ավելի չափին համա­պատասխան: Օրինակ' նկ. 1-ում պատկերված է իրական առար­կայի հարթաքանդակ կերպարր, որի կառուցման ամենակարևոր նախապայմանն այն է, որ С կետում գտնվող դիտորդի աչքում այդ կերպարը պետք է ստեղծի իրական առարկայի տպավո­րություն:

Եռաչափ իրականության ռե- լիեֆային պատկերներր կիրառ­վում եե թատրոնում, ինչպես նաև կինոնկարահանումների ժամա­նակ, երբ անհրաժեշտ է լինում ստեղծել իրական բնապատկերի այնպիսի դեկորացիա, որր կտե­ղավորվի բեմի սահմանափակ տարածքում, սակայն հանդի­սատեսի մոտ կստեղծվի իրական, անսահմանափակ բնապատկերի

տպավորություն: Բացի այդ' ներ­կայումս գիտակաե հրապարա­կումներում հաճախ են հանդի­պում տեղեկություններ տարա­ծական էկրանի և նույնիսկ եռա­չափ տպիչի ստեղծմանն ուղղված մշակումների մասին: Այս խնդիր­ների լուծման ժամանակ, բնակա­նաբար, նույնպես անհրաժեշտ կփեի կիրառել եռաչափ տարա­ծության այս կամ այն արտա­պատկերումն այդ նույն տարա­ծության սահմանափակ շերտի վրա:

Անհրաժեշտ է նշել, որ ի տար­բերություն հարթ գրաֆիկական մոդելավորման' ռելիեֆային մո­դելավորման երկրաչափական օրինաչափությունները դեռևս լիակատար կերպով ուսումնա­սիրված չեն, և հայտնի չեե այդպիաի մոդելների կառուցման համար անհրաժեշտ այն համա­պարփակ տեսական հիմունք­ներդ որոնց օգնությամբ հնարա­վոր կլիներ մշակել մոդելավոր­ման այս կամ այն կոմպյուտե- րային տեխնոլոգիան: Ուստի մեր սաջև խնդիր է դրվում ուսումնա­սիրել երկրաչափական այն ձևա- վւոխաթյուններդ որոնք թույլ եե տափս եռաչափ տարածությունն արտապատկերել դրա այս կամ այն սահմանափակ տիրույթի վրա: Այս ձևափոխություններդ մասնավորապես կարող են հիմք ծառայել «ռելիեֆային հեռա­նկարների» երկրաչափականի

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Ц Ш ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱ

Ռելիեֆայիեհեռանկարի

Նկ.2«Ռելիեֆային հեռա նկա րի» կա ռուցմա ն ե ր կրա չա փ ա կա ն ա լգորիթմը

►մոդելավորման ալգորիթմների Այս խնդիրն ունի գործնական մշակման ե դրանց կառուցման կարեւոր նշանակություն, քանի որգործրեթացի ավտոմատացման բնօրինակի «ռելիեֆայիե հեռսւ-համար: նկարի» կոմպյուտերային երկրա­

չափական մոդելի առկայությու- եը, ինչպես հայտնի է, թույլ կտա ավտոմատացնել «ռելիեֆայիե հեռանկար» պարունակող ա- ռարկաների նախագծման գործ- ընթացր, ինչպես նաև կազմա­կերպել դրանց արտադրությունր թվային կառավարմամբ հաստոց­ների օգնությամբ: Այսպիսի ավ­տոմատացված համակարգի առկայությունն առավել ևս կա­րևոր է այն իմաստով, որ եթե նույնիսկ պատրաստողին (օրի­նակ' քանդակագործին կամ ոսկերչիե) հայտնի եե «ռելիե- ֆային հեռանկարի» կառուցման ճշգրիտ երկրաչափական օրինա­չափությունները, միևնույն է, շատ դժվար է և նույնիսկ անհնար, վերարտադրել դրանք, քանի որ կերպարը կառուցվում է տարա­ծության մեջ, որտեղ հնարավոր չէ իրականացնել որևէ իրակաե երկրաչափական կառուցում:

Մեր կողմից առաջարկվել է վերոհիշյալ խնդրի լուծման մի տարբերակ, որն հիմնված է

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ լ յ ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ШШ 2006

ԵԽՆԻԿԱԿԱՆտարածության պրոյեկտիվ ձևա­փոխությունների հատկություն­ների վրա: Մասնավորապես «ռե­փեֆային հեռանկարի» մոդելա­վորման համար առաջարկվում է արտապատկերման հետևյալ սկզբուեքր. դիցուք տրված եե С դիտակետը, իեչպես նաև լւ և X մա­կերևույթներդ որոնցով սահմա­նափակված տարածության շեր­տում անհրաժեշտ է կառուցել «ռե­փեֆային հեռաեկարր» (եկ. 2): Քանի որ րնօրինակր և իր կեր­պարը С դիտակետում գտեըվոդ դիտորդի մոտ պետք է թողեեե միևնույն տպավորությունը, ուս­տի հասկանափ է, որ բնօրինակի յուրաքանչյուր А կետր և իր А, կերպարր պետք է դասավորվեն С դիտակետով անցնող а ճա­ռագայթի վրա: Առջևի պլանի ц մակերևույթի և а ճառագայթի հատման М կետր արտապատ­կերման ժամանակ պետք է մնա իր տեղում, այսինքն' М=М1, а ճառագայթի անիրական (անվերջ հեռու) Ых կետին պետք է համապատասխանի այդ ճառա­գայթի և հետին պլանի X, մակե­րևույթի հատման 1Վյ կետր, իսկ С դիտակետր, որում պետք է հա­վաքվեն օբյեկտի բոլոր կետերով անցնող ճառագայթներդ բնա­կանաբար, կլինի արտապատ­կերման անշարժ կետերից մեկդ

Կոմպյուտերային գրաֆիկայի եռաչափ մոդելավորման տեխ­նոլոգիայի օգնությամբ իրական օբյեկտի «ռելիեֆային հեռա­նկարի» երկրաչափական մոդելի կառուցման գործրնթացն ավտո­մատացնելու համար բավական է ստանալ ձևափոխության վեր­լուծական արտահայտությունր: Եթե կոորդինատային համակար­գի О սկզբնակետը համատեղենք С դիտակետի հետ, բեօրինակ- կետի (А) շառավիղ վեկտորը նշա­նակենք р , իսկ իր կերպարի (ճյ) շառավիղ վեկտորը' р1; ապա դի­տարկվող ձևափոխությունը կա­րելի է նկարագրել հետևյալ վեկ­տորական հավասարումով'

Р ( ժ + / ) . Р + /

Դիտարկված ձևափոխության հիման վրա մեր կողմից մշակվել է կիրառական ծրագրերի փաթեթ' եռաչափ տարածության իրական օբյեկտների, իեչպես նաև զանա­զան օբյեկտներից ձևավորված կոմպոզիցիաների «ռելյեֆայիե հեռանկարների» կոմպյուտերա- յիե գրաֆիկական մոդելեերր ինտերակտիվ ռեժիմում կառու­ցելու համար: Ծրագրերի այս փաթեթր կարող է հիմք ծառայել ընդհանրապես ռելիեֆային մոդե­լավորման կոմպյուտերային հա­մապարփակ տեխնոլոգիա մշա­կելու համար: Ծրագրի մշակման համար որպես ելակետային տվյալ' օգտագործվել է օբյեկտ­ների երկրաչափական նկա- րազրությունր (ձևերդ չափսերր և փոխադարձ դիրքը): Ծրագրային փաթեթր կարող է իրացվել կոմպյուտերայիե գրաֆիկական եռաչափ մոդելավորման ցանկա­ցած համակարգում:

Առաջարկվող ծրագրային փա­թեթր փորձարկվել է մասնա­վորապես АийСАО համակար­գում, որտեղ կառուցված «ռելիե- ֆային հեռանկարի» երկրաչա­փական մոդելների օրիեակներր բերված են նկ. 3-ում:

Նկ. Յա-ում պատկերված է օբյեկտի «ռելիեֆային հեռանկա­րը» (բարձրաքանդակը)' արտա­քին գնդային մակերևույթից դուրս: Դիտակետը գտնվում է գնդային մակերևույթի կենտրո­նում: Նկարում ռեփեֆի հետիե պլանի մակերևույթը պատկեր­ված չէ:

Նկ. Յբ-ում պատկերված է օբյեկտի «ռելիեֆային հեռաեկա- րր» (բարձրաքանդակր)' ներքին գեդային մակերևույթից դեպի ներս: Դիտակետը նույնպես գտնվում է զնդային մակերևույթի կենտրոնում: Այսպիսի բարձրա­քանդակի կառուցման համար բավական է ստջևի և հետիե պլանի մակերևույթների տեղերը փոխել: Աա կարելի է իրակա­նացնել / մեծությաեր բացա­սական արժեք վերագրելով: Այդ դեպքում ռեփեֆի սահմանային մակերևույթր կդասավորվի դի­տորդին ավելի մոտ, քան անշարժ կետերի մակերևույթր, և ստդյուե- քում կստանանք հակադարձ (սի-

Նկ. 3. «Ռելիեֆային հեռա նկա րի» կա ­ռուցումը գ նդա յին մակերևույթ­ներով ս ա հ մա ն ա փ ա կ վ ա ծ տիրույթում

մետրիկ) հեռաեկարր:«Ռելիեֆային հեռանկարի»

կառուցման ժամանակ / մե- ծությաեը (ռեփեֆի հաստությա­նը) կարելի է վերագրել նաև զրո արժեքդ Կարելի է նկատել, որ այս դեպքում ստանում ենք սո­վորական (ոչ ռեփեֆային) հե­ռանկար, որր հաստություն չունի, սակայն դասավորվում է գեդային մակերևույթի վրա: Աա նշա­նակում է, որ «ռեփեֆային հե­ռանկարի» կառուցման համար մշակված տեխնոլոգիան րնդ- գրկում է նաև սովորական, այդ թվում նաև գծային հարթ հեռա­նկարի կառուցմաե ալգորիթմդ

Այսպիսով' կոմպյուտերայիե եռաչափ գրաֆիկայի ժամանա­կակից ձեռքբերումներր հնարա­վորություն են ընձեռում մշակելու իրական օբյեկտի ոչ միայն հարթ, այլև ռելիեֆային մոդելավորման կոմպյուտերային տեխնոլոգիա, ինչր ներկայումս առկա ավտո­մատացված նախագծման համա­կարգերի գրաֆիկական ենթա­համակարգերում բացակայում է:

Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն 57 ԱՇւսԱՈՃՈՒՄ№1 2006

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱ

Պատմական գիտությունների դոկտոր, ՌԴ Ռազմական գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս

Հետաքրքրությունների ոլորտը' ռազմական շինարարություն, սպառազինում և ռազմական տեխնիկա, ինֆորմատիկա, հաշվողական տեխնիկա, կառավարման ավտոմատացված համակարգեր

Ա Ր Կ Ա Ղ Ի ՍԱՐԳՍՅ ԱՆ

ԹՌԻՉՔ, ՈՐ ՏԵՎԵԼ է ՄԻ ԱՄԲՈՂՋ ԿՏԱՆՔ

Ս. ւ Միկոյանի անվան Օդագնացության գիսաւ- արդյունաբերական համալիրների ինքնաթիռներով 6 5 տարվա ընթա ցքում սահմանվել է համաշխար­հային 6 2 ռեկորդ, որից 21-ը մինչև այժմ չի գերա զանց­վել. մասնավորապես 3 7 6 5 0 մետր բարձրության բացարձակ ռեկորդը, միԳ-25 ինքնա թիռով 2 5 ,3 0 և 3 5 կիլոմետր բարձրության հասնելու արագության ռե­կորդները:

Աշխարհում գոյություն ունեցող, ինչպես ռազմա­վարական, այնպես էլ քաղաքացիական ինքնա թիռ­ների տ եսա կներից ա մենա տ ա րա ծվա ծը «Ա իԳ » մակնիշի ինքնաթիռներն են: Ընդամենն ա յգ մակնիշի6 0 .0 0 0 ինքնաթիռ կա, որից 11.000 վաճառվել է ար­տասահմանյան ավելի քան 4 0 երկրների:

հր գոյությա ն տարիների ընթա ցքում Ա. 1 Միկոյա­նի անվան ՓԿԲ-ն մշակել է ավելի քան 4 4 2 նախագիծ, օդ է բարձրացել 231 փորձնական նմուշ, իսկ նոր օդագնացային և հատուկ տեխնիկայի համարյա 150 նմուշ թողարկվել է սերիական արտադրությամբ:

Ա րտեմ Հովհաննեսի Միկոյանի անունն ոսկե տառերով Է գրված խորհրդային և համաշ­խարհային ինքնաթիռաշինության հուշա­

մատյաններում:Հռչակավոր ավիակոնստրուկտորի ներդրումն

այնքան նշանակալի Է, որ պատմաբաններն ու մասնագետները դեռևս պետք Է շատ ջանք գոր­ծադրեն օդագնացության պատմության մեջ նրա դերը գնահատելուհամար:

Արտեմ Սիկոյանը ծնվել Է Հայաստանի Ալա- վերդու շրջանի Մաեահին գյուղում, ատաղձագործի ընտանիքում: Մինչև 1918թ. սովորել Է գյուղի դպրոցում, իսկ հոր մահից հետո մեկնել Է Թ-իֆլիս' սովորելու: 1923թ. տեղավախվել Է Դոնի Ռոստով,

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ№ 1

որտեղ րնդունվել Է «Կրասնի Սկսայ» գործարանին կից ֆաբրիկագործարաեային ուսումնարան: Մինչև 1924թ. այդ նույն գործարանում աշխատել Է որպես խառատի աշակերտ: 1924թ. նույն կարգավիճակով տեղափոխվել Է վ . Ի Լենինի անվան Երկաթգծայիե գլխավոր արհեստանոցներ: 1925թ. նոյեմբերին Արտեմ Միկոյանը տեղափոխ­վում Է Մոսկվա, որտեղ աշխատում Է որպես խառատ «Դինամո» գործարանում: 1927թ. նրաե նշանակում եե Տրամվայի Հոկտեմբերյան շարժակազմի կուս­կոմի քարտուղար: 1928թ. դեկտեմբերին զորակոչ­վում Է Կարմիր բանակ: 1930թ. զորացրվել և ուղարկվել Է Մոսկվա' որպես ԾԱԺԿ (Ծանր արդյունաբերության ժողովրդական կոմիսա­րիատ) «Կոմպրեսոր» գործարանի կուսկոմի քարտուղար: 1931թ. Արտեմ Միկոյանը ուսման Է ուղարկվել ժուկովսկու անվան ԿԲՀԿ ռազ- մաօդային ակադեմիա: Այնտեղ եւս, ամեե ինչից զատ, թռչում Է պարաշյուտով և Վ. Պ. Չկալովի օգնությամբ սովորում Է ինքնաթիռ վարել: 1935թ. ակադեմիայում Արտեմ Միկոյանը մի խումբ համակուրսեցիների հետ ստեղծում Է իր առաջին փոքրիկ ինքնաթիռը' «Օկտիաբրյոնոկ» աեունով, որն ուներ թևի մեխանիզացիայի' այն ժամաեակվա յուրօրինակ միջոցներ: Ակադեմիան նա ավարտեց 1937թ. հոկտեմբերին գերազանցության դիպլոմով

1ւ նշանակվեց Ավիաքիմի N1 գոր­ծարանի ռազմական ներկայա­ցուցի օգնական: 1939թ. մարտին երաե տեղավտխեցին գլխավոր կոնստրուկտոր Նիկոլայ Պոլի- կարպովի ՓԿԲ' նշանակելով դյու­րաշարժ կործանիչների ԿԲ-1-ի պետ ե գլխավոր կոնստրուկտորի տեղակալ, իսկ դեկտեմբերից 8-իե Արտեմ Միկոյանը գլխավորեց հատուկ կոնստրուկտորական բաժինը: Այստեղ ստեղծվեց ՄիԳ-1-ը, երբ առաջին անգամ կիրառվեցին նախագծման նոր եղանակներ, որի շնորհիվ ինքնա­թիռը մշակվեց և կառուցվեց ռեկորդային կարճ ժամկետում' 4 ամսվա ընթացքում: ՄիԳ-Յ-ն արդեն սահմանամերձ շրջան­ների ավիացիայում ամենատա­րածված նոր կործանիչը դարձավ: Սերիական արտադրության մեջ թողարկվել է րեդամենը 3172 ՄիԳ-3 ինքնաթիռ:

«ՄիԳ-3 կործաեիչր ինձ անմի­ջապես դուր եկավ: Հեշտությամբ վայրասլաց թռիչք էր կատարում ավելի քան 500 կիլոմետր արա­գությամբ, ապա վեր սլանում մինչև 700 մետր բարձրություն, ինչը չէր կարող անել Ի-16-ը: Իսկ դա շատ կարևոր է: Մեծ չափի ուղղաձիգն ապահովում է բարձ­րություն, իսկ բարձրությունը' արագության պաշար: Մի խոս­քով, ՄիԳ-ում ամեե ինչ համապա­տասխանում էր կործանիչի գլխա­վոր կոչմանը' գրոհելուն»: Այսպես էր բնութագրում ինքնաթիռր Խորհրդային Միության եռակի հերոս Ալեքսանդր Պոկրիշկիեր:

1941թ. ամռանը ՄիԳ-երը տրա­մադրվել էին Մոսկվայի պաշտ­պանությանդ

1942թ. մարտին վտրձեակաե կոնստրուկտորական բաժինը դարձավ ինքնուրույն փորձարա­րական կոնստրուկտորական բյուրո (ՓԿԲ)' իր գործարանով և թռիչքափորձարկմաե բազայով: Արտեմ Միկոյանը նշանակվեց նորաստեղծ ՓԿԲ-155-ի տնօրեն և գլխավոր կոնստրուկտոր: Մրա­նալով ազատ գործելու թույլտվու­թյուն' նա աշխատակազմի ջան­քերն ուղղեց ինքնաթիռաշինու­թյան մեջ հասունացող հիմ- նախնդիրների լուծմաեր, փորձ­նական կառուցվածքներում հա-

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

զինվորի» համբավ: Շատ ցուցա- եիշներով ՄիԳ-15 և ՄիԳ-15 Բիսը գերազանցում էին ժամանակի լա- վագույն կործանիչներին և մինչձայ նային ռեակտիվ ավիա­ցիայի մի ամբողջ դարաշրջան կազմեցին:

ԽՄՀՄ-ում գերձայնային ա- վիագիայի դարաշրջանը սկսվեգ 1954թ. ստեղծված ՄիԳ-19 կոր­ծանիչով: Նրա մշակման ընթաց- քում լուծվել էին մի շարք գիտա­տեխնիկական հիմեախեդիրներ. գերձայնային աէրոդիեամիկ կա­ռուցվածք, կայունացուցչի ղեկա­վարման անշրջելի բուստերայիե համակարգեր: ՄիԳ-19 դարձավ սերիական արտադրության Խորհրդային առաջին գերձայնա­յին կործաեիչր:

Եռանկյուն թևով ՄիԳ-21 րնտանիքի ինքնաթիռների ստեղ­ծումն ու զարգացումր հաստա­տեցին ՓԿԲ-ում մշակված բարձր մարտական բնութագրերով և ցածր ինքնարժեքով զանգվածա­յին արտադրության փոքր ինքնա­թիռների հայեցակարգի ճշտու­թյունը, որ ստացավ համաշխար­հային ճանաչում: ՄիԳ-21-ի հի­ման վրա ստեղծվեցին 20-ից ավելի տարտեսակեեր, որոնցից 16-ը մոտ 30 տարի գտնվում էին սերիական արտադրությունում:

Արտեմ Միկոյանի ղեկավա­րությամբ ստեղծված վերջին ինքնաթիռները ՄիԳ-23-ը և ՄիԳ-25-ն էին: ՄիԳ-23 կործանի­

չը դարձավ 1970-1980-ական թթ. խորհրդային ամեեազաեգվա- ►

մաշխարհայիե գիտության և տեխնիկայի ամենավերջին նվա­ճումների արմատավորմանը, կոր­ծանիչ ավիացիայի զարգացման նոր խնդիրներին: 1941-1945թթ. Արտեմ Միկոյանի ղեկավարու­թյամբ մշակվել է 15 ինքնաթիռ' ՄիԳ-1, ՄիԳ-3, ՆԻԳ-7, ԴԻՄ-200, Ի-210, Ի-211, Ի-230, Ի- 231, Ի-220, Ի-221, Ի-222, Ի-224, Ի-225, Ի-250, ՄիԳ-8 «ՈԻտկա»:

Հատուկ ուշադրության է ար­ժանի ՄիԳ-8-ը, որը մշակվել է 1945թ. տեխնիկական նորամու­ծություններն ավիացիայում փոր­ձարկելու նպատակով:

Նոր ինքնաթիռի մշակմանն ու ստեղծմանը մասնակցում եե տարբեր մասեագիտությունների տեր մարդիկ: Բեակաեաբար, ավիացիոն ՓԿԲ-ի աշխատանքը ղեկավարել և դրան անհրաժեշտ ուղղություն կարող էր տալ միայն գիտատեխնիկական բարձր կուլ­տուրա ունեցող մարդր, որն ինքն է հիմնավորապես գլուխ հանում ժամանակակից գիտության և տեխնիկայի շատ բաժիններից, հաստատակամ է և վճռական: Այդ որակեերր փովիե հատուկ էին Մոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս, Լենինյան և Պետական 6 մրցանակների դափ­նեկիր ճարտարագիտատեխեի- կակաե ծառայության գեներալ- գեդապետ, գլխավոր կոնստրուկ­տոր Արտեմ Հովհաննեսի Միկո- յաեին: Ստեղծագործակաե հա­մարձակությունը, տեխնիկական հանդգնությունը և վճռականու­թյունը ավիացիայում ուղեկցել եե Միկոյանիե ողջ կյանքի ընթաց­քում:

ՄիԳ-9 կործանիչից Երկրի ավիացիոն արդյունաբերութ­յունն անցավ ռեակտիվ ավիա­ցիայի: ՄիԳ-15 կործաեիչր (1947թ.), որն ուներ 35 աստիճան սլաքաձևության թև համաշխար­հային հռչակ բերեց Միկոյանի ՓԿԲ-ին: Շնորհիվ կառուցվածքի բացառիկ պարզության, տեխնո­լոգիական կատարելության, խնայողության, մարտական դի­մացկության և շահագործման հուսալիության, ինչպես նաև թռիչքատեխնիկակաե և մարտա­կան բացառիկ որակների, այե ձեռք բ երեց « ի ն ք ն ա թ ի ռ -

ՏԵԽՆԻԿԱԿԱԳծային մարտական ռեակտիվ ինքնաթիռը:

ՄիԳ-25 (1964թ.) ստեղծվել է մեր ժամանակի ամենատպավո- րիչ նախագծերից մեկի մշակման արդյունքում, ինքնաթիռ, որն րն- դունակ է թռչել ձայեի արագու­թյունը եռակի գերազանցող արա­գությամբ : Նա գերազանցում է աշ­խարհի բոլոր կործանիչներին' առավելագույն արագությամբ և թռիչքի բարձրությամբ:

Արտեմ Միկոյանը շատ եռանդ և տեխնիկական հանդգնություն ներդրեց նաև իր գործունեության այլ, քիչ հայտնի բնագավառնե­րում' բոլոր կարգերի թևավոր հրթիռների մշակում, ավիացիոն հրթիռային համալիրներ և օդա- տիեզերակաե թռչող սարքեր: 1953թ. Կապուստիե Ցար ռազ­մական վւորձադաշտում սկսվե­ցին ԿՍ-7 գերգաղտնի հրթիռի փորձարկումները: Այե միջու­կային լիցք էր կրում: 1955թ. սկսվեցին մեծ հեռավորության Կ- 10 գերձայնային թևավոր հրթիռի ստեղծման աշխատանքներդ 50- ականների վերջին ստեղծվեց ԿԱՌ հականավ արկ-ինքնաթիռ' «ԿՍՈ֊Ստրելան»: 1954թ. սկսվեց աշխարհում առաջին «Սոպկա Ս- 2» առափնյա հրթիռային համա­լիրի մշակումր: 1962թ. սպառազի­նության մեջ ընդգրկվեց աշխար­հում առաջին հակառադիոլոկա- տորային թևավոր սերիական ԿՍՌ-11 հրթիռը:

50-70-ական թթ. ԽՍՀՄ-ում ստեղծվեց և սպառազիեությաեը հանձնվեց աշխարհում օրիեակր չունեցող հականավայիե թևավոր հրթիռների ընտանիք:

Թռիչքի արագությունների և բարձրության հետագա աճի հետ միասին ավիացիան հասավ տիե­զերքի շեմին: Ուղեծրային և գեր­ձայնային ինքնաթիռների ուղղու­թյամբ թևավոր տիեզերագնա­ցության գործնական աշխա­տանքները ԽՍՀՄ-ում 1965թ. հանձնարարվեցին ՓԿԲ-155-ին: ՈՒղեծրային ինքնաթիռի 105.11 նմանակը հաջողությամբ անցավ մի շարք մինչձայեայիե թռիչ­քային փորձարկումներ և ամբող­ջովին հաստատեց հայտարար­ված բնութագրերդ Նախապես խանգարիչ որևէ բաե չէր սպաս­վում: Այդ ժամանակ ինքր' հեղինակն էլ կենդանի էր: Բայց Արտեմ Միկոյանի մահից հետո «Սպիրալ» թեմայի իրացման տ ե մ պ ե ր ր հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ դանդաղեցին: Պաշտպանության եախարար Ա. Ա. Գրեչկոն, թ ռ ո ւ ց ի կ ծ ա ն ո թ ա ն ա լ ո վ նմանակին դ եռև ս աշխա­տանքների նախնական վտւլում, կտրուկ հայտարարեց, որ «Երևա­կայությամբ մենք չենք զբաղ­վելու»: Նրա որոշումից էր հիմնա­կանում կախված հեռանկարային նախագծի իրացումը...

Թռչող սարքի ստեղծումր շտա- պողակաեություն, իրարանցում

չի հանդուրժում: Ավիացիայում մանրուքներ չկան, և որևէ, թեկուզ ամեեաաննշան սխալր կարող է մեծ աղետի վերածվել, մարդկանց կործանում, հսկա կոլեկտիվի աշխատանքի վարկաբեկում: Բայց միաժամանակ ավիացիոն տեխնիկայի զարգացման տեմ­պերն այնքան արագ եե, որ խնդրի լուծման չնչին իսկ հապաղումը կարող է հասցնել նրան, որ նոր կառուցած սարքր բարոյապես մաշվի մինչև առաջին թռիչքը:

Արտեմ Սիկոյանր կարողա­նում էր ճիշտ որոշել աշխատանք­ների ուղղությունդ գնահատել դրանց հէտանկարայնությունր և, որ շատ կարևոր է հաջողության համար, խնդիրների լուծման հա­մար րնտրել շնորհալի մասնա­գետներ: Իրավացի էր ավիաշար­ժիչների ականավոր կոնստրուկ­տոր ակադեմիկոս Ս. Կ. Տումաես- կին, երբ ասում էր. «Ես հազվա­դեպ եմ հանդիպել այդպիսի հմուտ և, կասեի, խելացի ղեկա­վարների, որոնք այդքան լավ էին օգտագործում իրեեց ենթակայու­թյան տակ գտնվող մարդկանց ստեղծագործական կարողու­թյուններն ու եռանդդ Բոլոր երանք, ովքեր աշխատում էիե Արտեմ Սիկոյանի անմիջական ղեկավարությամբ, գործի էիե լծվում ստեղծագործական ամ­բողջ ուժով: Նա կարողանում էր մարդկանց ինքնուրույնություն ը ն ձ ե ռ ե լ , չ է ր ը ն կ ն ո ւ մ

Ա. Հ. Սիկոյսւնն ու Հ. Ք. Բսււըւամյանը Մ. Ս. Շահիեյանի Միկոյաեներն իրենց հինգ որդինների ե80-ամյա հոբելյանի ժամանակ, 1968թ. Գայ Թումանյանի հետ

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն П ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№ 1 ЩШ 2006

մանրուքների հետևից' ենթակաների հետ ստեղծելով, եթե կարելի է այսպես ասել, շոշափեփ հարաբերություններ և դրանով իսկ շոշափեփ պատասխանատվություն: Կյանքում նա կիրառել է ղեկավարների կարևորագույն սկզբունքը, հպար­տացիր ոչ թե քո, այլ քո ենթակաների գործով»:

Արտեմ Միկոյաեը մարդամոտ, հյուրասեր, հոգատար անհատ էր: Կանխատեսման տաղանդը, իրադրությունը ճիշտ գնահատելու կարողությունդ և լայն մտահորիզոնը օգնում էին նրան' աշխատել վաղվա օրվա համար:

Գագարինի և Սերյոգինի մահր 1968թ. ՄիԳ-15 ՈՒՏԻ-ով թռիչքի ժամանակ, որի պատճառը մինչև վերջ չփակված օդափոխության ծորակն էր, իսկ ավելի ուշ նաև իր բարեկամի, երկրի հակաօդային պաշտպանության կործանիչ ավիացիայի հրա­մանատար Անատոփ Կադոմցևի մահր 1969թ. սւպրիլիե' ՄիԳ-25 Պ-ով թռչելիս, որի պատճառն էլ Կադոմցևի անձնապաշտությունն էր, ծանր անդրադարձան գլխավոր կոնստրուկտորի առող­ջության վրա: 1970թ. դեկտեմբերի 9-ին Արտեմ Միկոյաեր մահացավ սրտի վիրահատության ժամանակ:

Թ-ստգմանեց Մհլիեե Սարգսյաեը

Յու. Գագարիեը և. Ա. Միկոյանը, 1962թ.

Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն№1

61 ԱՇւսԱՐՃՈՒՄ2006

ճապոնացիների գիտակցու­թյան մեջ «քրիզանթեմ» ե «արև» հասկացություններն անբաժա­նելի եե. դրանք երկուսն էլ համանուններ են, այսինքն' ունեն միևնույն անվանումր' «կիկու», և պատկերվում եե միևնույն հիե­րոգլիֆով: Այսպիսով' ճապո- նիայի գլխավոր ծաղիկը կրում է մեծ լուսատուի' արևի անունը, որի հետ, համաձայն լեգենդի, կապ­ված է ճապոնական ազգի պատ­մությունը: Քրիզանթեմն անգամ իր պատվավոր տեղն է գրավել ճապոեիայի պետական խորհր­դանիշի մեջ:

Մոտավորապես VII դարից ի վեր, ինչ քրիզանթեմի պատկերը զարդարում է միկադոյի (ճապո­նական կայսեր տիտղոսր) սրա­շեղբը, այս ծաղիկը համարվում է ճապոնական կայսերական խորհրդանիշ: Ոսկեզարդ, կրկնա­կի տասնվեց թերթիկներից բաղ­կացած այս ծաղիկն այսօր էլ մնում է կայսրական տան զի- նանշանր, իսկ երբեմն էլ ճապո­նական մետաղադրամներին, պետական կնիքներին ե փաս­տաթղթերին կատարում է պե­տական խորհրդանիշի դեր: Քրի­զանթեմի' հատկապես այդպիսի տասնվեց թերթիկանոց պատ- կերր սրբազան էր համարվում, որր կրելու իրավունքը' հաճախ հագուստի վրա, բացառապես պատկանում էր կայսերական րն- տանիքի անդամներին: Շարքա­յին ճապոնացիներն իրավունք չու­նեին կրելու այդ խորհրդաեիշը: Հակառակ դեպքում նրանց մա­

հապատիժ էր սպառնում:1888թ. ի վեր ճապոնիայում

սրբազան համարվող այս ծաղկի պատկերե անգամ զարդարում է «Քրիզանթեմ» շքանշանր, որը համարվում է երկրի բարձրագույն և ամենապատվավոր պարգևր:

Քրիզանթեմն այսօր ճապոնա­ցիների կողմից շրջապատված է առանձնակի ջերմությամբ և հոգատարությամբ: Այսօր դուք աշխարհում չեք գտնի մեկ ուրիշ վայր, որտեղ մշակեիե քրիզան­թեմի այդքան բազմագույն, գե­ղեցկատես և բազմաձև տեսակա­նի: Իր ծաղկման շրջանի երկա­րակեցության շնորհիվ այս սրբա­զան ծաղիկր խորհրդանշում է նաև սերն ու երկարակեցությու­նդ ժողովրդական մի հավատա­լիքի համաձայն'քրիզանթեմի ծա­

ղիկներից հավաքած ցողր երկա­րացնում է կյանքը:

831թ. մինչև այսօր ճապոնիա- յում անցկացվում է քրիզանթեմի ամենամյա տոն: ճապոնացիների սիրեփ այս գեղեցիկ տոեր նշվում էաշնանր:

Հնագույն ժամանակներում լուսնի օրացույցի իններորդ ամս­վա իններորդ օրը պալատակաե- եերր հրավիրվում էին կայսերա­կան պալատ' խմելու «քրիզան­թեմի» գինի, լսելու երաժշտու­թյուն, հիանալու քրիզանթեմի գե­ղեցկությամբ և արտասանելու սրբազան ծաղկին նվիրված բա­նաստեղծություններ: Այս ծա­ղիկը դարձել է եաև ներշնչանքի աղբյուր' միջնադարյան և ժա­մանակակից ճապոնացի բա­նաստեղծների համար:

Ամեն տարի Տոկիոյում և ճա- պոնիայի մի քանի այլ քաղաք­ներում սկսվում եե քրիզանթեմին նվիրված փառատոներդ ցուցա­հանդեսները, իսկ Նիխոնմայու քաղաքում էլ աշնանը կազմա­կերպվում է քրիզանթեմի ծաղիկ­ներից պատրաստված տիկնիկ­ների ցուցահանդես: Սովորաբար տիկնիկների մարմինր պատ­րաստվում է բամբուկից (հնդկե­ղեգից), իսկ հագուստր' քրիզան­թեմի բազմագույն ծաղիկներից: Տոնակատարության ժամանակ կարելի է նույնիսկ համտեսել քրիզանթեմներից պատրաստ­ված ըմպելիք, որը ոչ միայն բուժիչ է, այլև հաճեփ համ ունի:

Թարգմանեց Հասմիկ Աբրահամյանը

■ Գոյություն ունեն սարդերի շուրջ 35 հազար հայտեի տեսակներ, ե անրնդհատ բացահայտվում եե եորերր:

■ Ձյան կարիճների արյան մեջ կա անտիֆրիզ, որի շնորհիվ նրանք կարող եե դիմանալ մինչև -60С: Սակայն եթե այդպիսի կարիճը դնեք Ձեր ափին, ապա նա կսատկի:

“ Սրջյուններր երբեք չեն քնում: Աշխար­հում կա մրջյունների նույնքան տեսակ (8800), որքան թռչունների (9000):

" Թիթեռներր սեունդր համտեսում եե հետևի թաթերի օգնությամբ: Իսկ նրաեց թևերի գույնն առաջանում է լույսը արտացոլող փոքրիկ թեփուկների միջոցով:

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՕհյԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

Ա ՆՀՈԱ ԵԵՏՏ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՏԵԼՈՒ' ՈՒԴԵԴԻ ԸՆԴՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՊՎԱՕ ց է ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՕԱԿԱԼԻ ՀԵ

Նոր հետազոտությունների արդյուեքներր վկայում եե, որ անհրաժեշտ տեղեկատվությունը հիշելու ուղեղի հեարավորություեր կապված Է ոչ թե հիշողության մեծ ծավալի, այլ ոչ անհրաժեշտ տեղեկատվությունր անտեսելու ընդունակության հետ, ընդ որում' կենտրոնանալով ավելի կարևոր մաերամասեերի վրա:

Նախկինում կարծում Էիե, որ լավ հիշողությունը կարող Է կապված լինել տեղեկատվության ավելի մեծ ծավալ պահպանելու' մարդու ուղեղի անհատական ընդունակության հետ: Իսկ այժմ գիտնականների կարծիքով' հնարավոր Է, որ այդ գործընթացում գլխավորր կենտրոնանալու և ստացվող տեղեկատվության հոսքր զտելու մարդու ընդունակությունն Է:

Օրեզոն նահանգի գիտեակաեներր փորձեր եե անցկացրել մի խումբ կամավորների հետ:

Փորձարկվողներին խնդրել Էիե նկարներում պատ­կերված զանազան առարկաներից հիշել միայն կարմրագույեներր' ուշադրություն չդարձնելով մնացած գույներին: Փորձի ժամանակ հատուկ սքաեր արձանագրում Էր փորձարկվողների ուղեղի աշխատաեքր: Հետազոտության արդյունքներր ցույց տվեցին, որ ամենից լավ խնդիրը կատարել Էիե երանք, ովքեր ունեին ոչ պիտանի տե­ղեկատվությունը մի կողմ դնելու հատկություն:

Այսպիսով' գիտնականներր եկան այն եզրա­կացության, որ աշխատանքային տեսողական հիշողությունր կապված Է ոչ թե ավեփ շատ տեղեկատվություն հիշելու մարդու ուղեղի ընդու­նակության, այլ այդ տեղեկատվությանը ընտրո­ղական ձևով մոտենալու նրա ըեղունակությաե հետ: Ոնդսմիե, գիտնականները կարծում են, որ այն մարդիկ, ովքեր ավեփ քիչ են ընդունակ տեղեկատվությունը զտել, կարող են առավել օժտված լինել, քաեի որ երաեց ուղեղը բազմազան տեղեկատվություն Է պահպանում:

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ □ ԱՕԽԱՐՃՈՒՄ№1 1 2006

71Այստեղկ ա ր ո ղ է

Լինել

ԳՈՎԱԶԴԸ