CỦKHOAITÂYNGỒIGHẾBÀNH

Tácgiả:EricSchlosserNgườidịch:NguyễnPhươngDung,NguyễnThuHiền

Nhàxuấtbản:NXBKhoahọcxãhộiNhàpháthành:Alphabooks

Khốilượng:570gKíchthước:14.5x20.5cmNgàypháthành:03/2010

Sốtrang:476Giábìa:89.000đ

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Type+Làmebook:thanhbt

Cuốnsáchnàyđượcgiớithiệuởđâynhằmchiasẻchonhữngbạnkhôngcóđiềukiệnmuasách!

Cònnếubạncókhảnănghãymuaủnghộnha!

Giớithiệu

CuốnsáchCủkhoai tâyngồighếbành làmột trongnhữngcuốn sáchbánchạynhất,nólàcâuchuyệnkểvềlịchsửpháttriển,ánhhàoquangchoángngợpcũngnhưnhữngthựctếtrầntrụiẩngiấuđằngsaungànhcôngnghiệpđồănnhanh.Vớinhữngdẫnchứngcụthể,nhữngsốliệuthốngkêchitiết,tácgiảEricSchlosserđãmangđếnchođộcgiảnhữngtrảinghiệmvàcảmxúchoàntoàntráingược:cảmgiácthănghoavớinhữngđiềuthúvịvềquátrìnhkhởinghiệpvàpháttriểncủacácnhàtưbảnnhưMcDonald,HarlandSanders(KFC)...

Trongvòngbathậpkỷqua,đồănnhanhđãthâmnhậpmọingócngáchxãhộiMỹ.NgànhcôngnghiệpnàyđãpháttriểntừmộtvàiquầyxúcxíchvàhamburgergiảnđơnởphíanamCaliforniarồilanrakhắpcảnước-ởbấtkỳnơinàocókháchhàng,vớinhiềudòngsảnphẩmkhácnhau.Đồănnhanhđượcbántạicácnhàhàngvàcácđiểmphụcvụkháchláixengangqua,ởsânvậnđộng,sânbay,vườnthú,trườngphổthông,trườngtiểuhọc,đạihọc,trêntàubiển,tàulửavàmáybay,ởsiêuthịK-Mart,Wal-Mart,cáctrạmbánxăngvàthậmchíởcácquầyănuốngcủabệnhviện...

Năm1970,ngườiMỹ tiêukhoảng6 tỷđô-la chođồănnhanh,năm2000,consốnàylà110tỷđô-la.HiệntạingườiMỹchitiêuchođồănnhanhnhiềuhơnchogiáodụcđạihọc,muasắmmáytínhcánhân,phầnmềmmáytínhvàxehơimới.Tổngchitiêuchophimảnh,tạpchí,sáchbáo,videovàđĩanhạccộnglạikhôngbằngsốtiềnchichođồănnhanh.

Cuốnsáchnàyđượcviếtvớiniềmtinrằngmọingườinênbiếtnhữnggìẩnsaubềmặtsánglángvàhạnhphúccủamỗigiaodịchmuabánđồănnhanh.Họnênbiếtđiềugìẩngiữanhữngchiếcbánhtẩmvừngđó.Giốngnhưmộtcâuthànhngữcổ:“Thứbạnănsẽchobiếtbạnlàai”.

Mụclục

Lờigiớithiệu Lờidẫn PHẦN1:PhươngthứcMỹ 1.Nhữngngườisánglập 2.Nhữngngườibạnđángtincậy 3.Đằngsauquầytínhtiền 4.Thànhcông PHẦN2:Thịtvàkhoaitây 5.Vìsaokhoaitâychiênlạingonđếnvậy? 6.Trênthảonguyên 7.Hạtcátnhỏgiữađạidươngmênhmông 8.Côngviệcnguyhiểmnhất 9.Nhữngthứcótrongthịt 10.Thựchiệntrênphạmvitoàncầu Lờikết:CHỌNMỘTCONĐƯỜNGRIÊNG Ýnghĩacủabệnhdịchbòđiên

Lờigiớithiệu

Đồănnhanh(fastfood)cómộtlịchsửpháttriểnlâudài,gắnvớinhiềunềnvănhóakhácnhau: từquầybánhmìkèmtráiô-liu thờiLaMãcổđạiđếntiệmmìởcácquốcgiaĐôngÁvàbánhmìlátcủavùngTrungĐông...Song,chỉ đến thế kỷ XX, đồ ăn nhanh mới thật sự trở thành một ngành côngnghiệpcótốcđộtăngtrưởng“phimã”.

Hơn một thập kỷ qua, đồ ăn nhanh không chỉ tạo dựng nên ngành côngnghiệpcủachínhmìnhmàcòngópphầntạonênvănhóa.TạiMỹ-cáinôicủađồănnhanh-năm1970,ngườidânnơiđâychikhoảng6tỷđô-lachođồănnhanh;đếnnăm2000,consốnàyđãlêntới110tỷđô-la.Hiệnnay,chiphídànhchođồănnhanhcủanướcMỹlớnhơncảchiphíchogiáodụcđạihọc,máytínhcánhânvàôtô.Ngànhcôngnghiệpđồănnhanhđãlàmbiếnchuyểnkhôngchỉcơcấuthựcđơn,chếđộănmàcảlựclượnglaođộngvàvăn hóaMỹ.Việc thưởng thức đồ ăn nhanh đã trở nên tự nhiên như việcchúngtađánhrăng,rửamặthàngngày.Chínhthóiquenđócủangườitiêudùngđãchứngminhmộtđiều:Đồănnhanhđãtrởthànhmộtyếutốkhôngthểthiếutrongnhịpsốnghiệnđại.

Cùngvớiquátrìnhtoàncầuhóa,đồănnhanhcũngnhanhchóngthâmnhậpthịtrườngchâuÁvớisựmởđườngcủanhữngtêntuổilớnnhưMcDonald,KFC, Burger King... Trung Quốc được coi là điểm dừng chân củaMcDonald,ngườidânPhilippinescoiđồănnhanhnhưmóncơmhàngngày,thanhniênNhậtchọncáccửahàngđồănnhanh làmnơihòhẹn;vàởHàNội,thànhphốHồChíMinh,cáccửahàngđồănnhanhnhưKFC,Lotteriacũngmọc lênnhưnấmđã chứng tỏ sựphát triểnkỳdiệu củangànhcôngnghiệpnày.Nhưngđồănnhanhkhôngchỉmangđếntiệníchchoconngười,mànócònđemlạikhánhiềuphiềntoái:nguycơmắcbệnhbéophì,nhiễmvikhuẩnEcoliO157:H7...

Mộtcâuhỏilớnđượcđặtralà:Tạisaođãbiếtđượcnguycơcủanhữngloạibệnhđó,nhưngngườitiêudùngvẫnkhôngthểcưỡnglạisứccámdỗcủađồănnhanh?Cuốn sáchCủkhoai tây ngồi ghế bành (nguyênbảnFast FoodNation) sẽ là câu trả lời hoàn hảo cho câu hỏi đó.Được coi làmột trong

nhữngcuốnsáchbánchạynhất,nó làcâuchuyệnkểvề lịchsửphát triển,ánhhàoquangchoángngợpcũngnhưnhữngthựctếtrầntrụiẩngiấuđằngsaungànhcôngnghiệpđồănnhanh.Vớinhữngdẫnchứngcụthể,nhữngsốliệuthốngkêchitiết,tácgiảEricSchlosserđãmangđếnchođộcgiảnhữngtrảinghiệmvàcảmxúchoàntoàntráingược:cảmgiácthănghoavớinhữngđiều thúvịvềquá trìnhkhởinghiệpvàphát triểncủacácnhà tưbảnnhưMcDonald,HarlandSanders(KFC)...cùngnỗithấtvọngbởinhữngbấtcôngvàchếđộ làmviệchàkhắc,những“bímật”củahệ thốngdâychuyềnsảnxuấtđồănnhanhvànhữngthựctếđángsợvềantoànthựcphẩm.

Xintrântrọnggiớithiệucùngđộcgiả.

HàNộitháng11năm2009

CÔNGTYSÁCHALPHA

Lờidẫn

Ngọn núiChayenne nằm trên sườnĐông rặngFrontRange (RặngTrước)trongdảinúiRockyMountainthuộcbangColorado.Chayennenhôcaokhỏithảonguyênvànhìnxuống thànhphốColoradoSprings.Nhìn từxa,ngọnnúinày rấtđẹpvàbìnhyên,vớinhữngváchđá,bụi sồivàcây thôngcao,trôngkhôngkhácgìmộtbứctranhRockyMountaintuyệtmỹtrongcảnhnềnởcácbộphimcủaHollywood.NhưngngọnChayennekhônghềhoangsơ.Nằm sâubên trongdãynúi làmột trongnhững cơ sởquân sựquan trọngnhấtnướcMỹ,làcăncứcủacácđơnvịthuộcBộTưlệnhPhòngKhôngBắcMỹ,BộTưlệnhKhôngQuânvàBộTưlệnhVũtrụHoaKỳ.Khoảnggiữathậpniên1950,cácquanchứccấpcaocủaLầuNămGóc(BộQuốcphòngMỹ)longạirằnghệthốngphòngkhôngcủanướcMỹdễbịtấncôngvàpháhoại. Núi Chayenne được chọn làm căn cứ chomột trung tâm điều hànhchiếndịchtuyệtmậtdướilòngđất.Ngườitađàonúivàdựnglên15tòanhà,phần lớn lànhàba tầng,giữamộtmêcungcáchầmvàhành langkéodàihàngdặm.Mộtkhuliênhợpdướilòngđấtrộng1,8héc-tađượcthiếtkếcókhảnăngchịuđựngmộtvụtấncôngtrựctiếpbằngbomnguyêntửđượcgọivớicái tênTrạmKhôngquânNúiChayenne.Cơsởnàyđược thiếtkếvớinhữngcánhcửasắtdàygầnmộtmétvànặng25tấn;nhữngcánhcửanàytựđộngđóngtrongvòngchưađầy20giây.Dânthườngkhôngđượcphépvàovàmộtđộiphảnứngnhanhđượctrangbịđầyđủvũkhíđứnggácđềphòngngườixâmnhập.Khínéntrongkhucăncứgiúpphòngchốngnhiễmđộcdotiaphóngxạvàbomsinhhọcgâyra.Cáctòanhàđượcđặttrênmộthệthốnglòxothépkhổnglồgiúptránhhậuquảcủađộngđấthaynhữngchấnđộngcủamộtcuộctấncôngbằngbomhạtnhân.Cáchànhlangvàcầuthangđượcsơnmàuxám,trầnnhàthấpvàcửađượctrangbịkhóamã.Mộthầmthoáthiểmhẹpcócửabằngkimloại,lốiđiloằngngoằngquanhcácváchđádẫnrakhỏidãynúi.KhungcảnhnàygiốngnhưtrongmộtbộphimcủaJamesBondthờitrước,vớinhữngtaymặcquầnliềnáoláinhữngchiếcxetảiđiệnchạytừhangnàysanghangkhác.

Nămnghìnngườilàmviệctrongnúi,quảnlýcăncứvàthuthậpthôngtintừmộtmạnglướitoàncầubaogồmcácra-đa,vệtinhdothám,cácbộcảmứngmặtđất,máybayvàtàubay.TrungtâmĐiềuhànhNúiCheyennetheodõi

mọivậtthểnhântạokhichúngđivàokhôngphậnBắcMỹhoặcbayquanhquỹđạoTráiđất.Đâychínhlàtrọngtâmcủatoànbộhệthốngcảnhbáosớmquốcgia.Nócóthểpháthiệnramộtvụphóngtênlửatầmxaởbấtkỳnơinàotrênthếgiớingaykhitênlửarờikhỏibệphóng.

Căncứquânsựtốitânnằmkhuấttrongdảinúinàycókhảnăngtựcungtựcấptrongvòngítnhấtmộttháng.Hệthốngmáyphátđiệnởđâycóthểsảnxuấtđủđiệnđểcungcấpchocảmột thànhphốquymônhưTampa,bangFlorida.Cácbểchứanướcdướilòngđấttrữhàngtriệuga-lôngnước;dođó,đôikhicôngnhânphụtráchbểnướcphảidùngthuyền.Khuliênhợpnàycótrungtâmthểdụcthểthao,phòngkhám,phòngnhakhoa,hiệucắttóc,phòngcầunguyệnvà khu phục vụ ăn uống riêng nằmdưới lòngđất.Khi nhữngngười làm việc ở Núi Cheyenne muốn thưởng thức đồ ăn bên ngoài, họthườngcửmộtngườitớihàngBurgerKingnằmtrongTrạiCarson,mộtcăncứquânđộiởgầnđó.HoặchọgọiđồănnhanhDomino’s.

Hầunhưtấtcảcácbuổitối,mộtnhânviêngiaohàngcủaDomino’ssẽđiquacon đườngNúiCheyenne, vượt qua những tấmbiển đầy dọa đẫmĐƯỢCPHÉPBẮNHẠ,điểmkiểmtraanninhtạilốivàocủacăncứ,láixethẳngđếncổngphíaBắc-nơiđượcbảovệchặtchẽ,nằmbêntronghàngràolướisắtvàdâythépgai.Khiđiđếngầnconđườngdẫnthẳngtớisườnnúi,ngườigiaohàngsẽđưapizzavànhậntiềnboa.NếuTrậnchiếncuốicùngxảyđến,kẻthùdộimưađầuđạnhạtnhânxuốngnướcMỹ,pháhủyhoàntoànlụcđịanày,chônvùicácthànhtựucôngnghệcao,nhữngbộđồngphụcquầnliềnáomàuxanhnhạt,nhữngquyểntruyệncườivànhữngquyểnKinhThánhtrongdãynúiChayennethìcácnhàkhảocổhọctươnglaicóthểtìmthấydấuvếtcủanềnvănminh thờiđại chúng ta -giấygói củaBigKing,vỏcứngcủabánhmỳCheesyBread,xươngBarbequeWingvàhộppizzamàuđỏ,trắngvàxanhcủaDomino’s.

Chúngtaăngì

Trongbathậpkỷqua,đồănnhanhđãthâmnhậpmọingócngáchtrongxãhộiMỹ.Ngànhcôngnghiệpnàyđãpháttriểnvớinhiềudòngsảnphẩmkhácnhau, từ một vài quầy xúc xích và hamburger giản đơn ở vùng NamCaliforniavàlanrakhắpcảnước.Đồănnhanhđượcbánởcácnhàhàngvàđiểmphụcvụkháchđixe,ởsânvậnđộng,sânbay,vườn thú, trườngphổthông, tiểuhọc,đạihọc, trên tàubiển, tàuhoảvàmáybay,ở siêu thị, cáctrạmbánxăngvà thậmchíởcácquầyănuốngcủabệnhviện.Năm1970,

ngườiMỹtiêukhoảng6tỷđô-lachođồănnhanh;năm2000,consốnàylà110tỷđô-la.Hiệnnay,ngườiMỹchi tiêuchođồănnhanhnhiềuhơnchogiáodụcđạihọc,máytínhcánhân,phầnmềmmáytínhvàôtômới.Tổngchi tiêuchophimảnh, tạpchí,sáchbáo,videovàđĩanhạccộnglạikhôngbằngsốtiềnchichođồănnhanh.

Kéocánhcửakính,cảmnhậnluồngkhímátlạnh,bướcvàotrong,đứngvàohàng,xemxéttấmbảnginhìnhcácsuấtănphíatrênquầytínhtiền,gọimón,thanhtoán,nhìnbọntrẻmặcđồngphụcđangthinhauấncácnútđồuốngvàsauđóvàigiây,bưngkhaynhựađựngđồănđượcgóitronggiấymàuvàhộpgiấy.Toànbộ quá trình này đã trở nên quá quen thuộc đếnmứcngười takhôngcònnghĩđếnnónữa,cũnggiốngnhưviệcchúngtađánhrănghàngngàyhaydừngxetrướcđènđỏvậy.ViệcmuađồănnhanhđãtrởthànhthóiquenxãhộirấtMỹ.

Đâylàcuốnsáchvềđồănnhanh,vềnhữnggiátrịđikèmvàvềthếgiớimànótạora.ĐồănnhanhđãtạomộtcuộccáchmạngtrongđờisốngMỹ.Tôinghiên cứuđồ ănnhanhvới tư cách làmộthànghóavà cácgiá trị tượngtrưng.Chúngtaăngì(hoặckhôngăngì)làkếtquảtácđộngqualạicủacácyếutốxãhội,kinhtếvàcôngnghệ.CộnghòaLaMãcổđạiđượcnôngdâncủahọnuôi;ĐếchếLaMãlàdocácnôlệcủahọnuôi.Chếđộăncủamộtquốcgiacóthểnóilênnhiềuđiềuhơncảnềnnghệthuậthayvănhọccủahọ.TrongmộtngàybấtkỳởnướcMỹ,¼dânsốởtuổitrưởngthànhđếnănởnhàhàngbánđồănnhanh.Chỉtrongmộtthờigianngắn,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhđãgiúpchuyểnđổikhôngchỉchếđộănmàcảmôitrường,nềnkinhtế,lựclượnglaođộngvàvănhóađạichúngcủanướcMỹ.Bạnkhôngthểtránhđượcđồănnhanhvàcáchệquảcủanó,kểcảbạnănngàyhailần,cốgắngtránhănhaychưatừngcắnmộtmiếngthứcănnhanhnào.

SựtăngtrưởngvượttrộicủangànhcôngnghiệpđồănnhanhlàkếtquảcủanhữngthayđổicănbảntrongxãhộiMỹ.Mứclươngtheogiờtrungbìnhcủacông nhânMỹ được điều chỉnh theomức lạm phát và đạt đỉnh vào năm1973,rồigiảmdầntrong25nămsauđó.Tronggiaiđoạnđó,sốphụnữthamgialựclượnglaođộngđạtconsốkỷlục,nhưngđâykhôngphảilàdophongtràophụnữmàvìhọcầntiềnthanhtoáncáchóađơn.Năm1975,khoảng⅓sốphụnữMỹcóconnhỏlàmviệcởbênngoài;ngàynaykhoảng⅔sốphụnữnàyvẫnđangđilàm.TheonhàxãhộihọcCameronLynneMacdonaldvàCarmen Sirianni, việc số lượng lớn phụ nữ gia nhập lực lượng lao độngkhiếnnhucầuđốivới các loại hìnhdịchvụvốnđược cácbànội trợđảm

nhiệmtăngmạnh:nấuăn,lauchùivàtrôngtrẻ.Cáchđâymộtthếhệ,¾sốtiền ăn của người Mỹ được chi cho việc nấu nướng tại nhà. Ngày nay,khoảngmộtnửasốtiềndùngmuađồănđượcchichocácnhàhàng-chủyếulàcáchàngđồănnhanh.

Tập đoànMcDonald đã trở thành biểu tượng quyền lực trong nền kinh tếdịchvụcủaMỹ.Ngànhdịchvụhiệnđang tạo ra90%số lượngcôngviệcmới của nước này. Năm 1968,McDonald điều hành khoảng 1 nghìn nhàhàng.Hiệnnay,tậpđoànnàycótới28nghìncửahàngtrênkhắpthếgiớivàmỗi nămmở thêm khoảng 2 nghìn cửa hàngmới. Theo ước tính, cứ támcôngnhânởMỹthìsẽcómộtngườitừnglàmviệcchoMcDonald.Côngtynàyhàngnămtuyểndụngkhoảngmộttriệunhânviên,nhiềuhơnbấtkỳtổchứcnhànướchaytưnhânnàocủaMỹ.McDonaldlànhàthumuathịtbò,thịtlợnvàkhoaitâylớnnhấtnướcMỹvàlànhàthumuathịtgàlớnthứhai.TậpđoànMcDonald sởhữu tài sảnbán lẻ lớnnhất thếgiới.Trên thực tế,phầnlớnlợinhuậncủatậpđoànnàykhôngxuấtpháttừviệcbánđồănmàtừviệcthuphícủacáccửahàngbánlẻ.McDonaldchitiềnchoquảngcáovàmarketingnhiềuhơnbấtcứthươnghiệunàokhác.Dođó,McDonaldđãthaythếCoca-Cola,trởthànhthươnghiệunổitiếngnhấtthếgiới.McDonaldtrởthành tổchức tưnhânmởnhiềusânchơivà tài trợđồchơi lớnnhấtnướcMỹ.Mộtkhảosát thựchiệnđốivới trẻemtrongđộ tuổiđihọcởMỹchothấy96% trẻ emMỹcó thểphânbiệtđâu làRonaldMcDonald.NhânvậtduynhấtđứngởvịtrícaohơnlàÔnggiàNoel.Khócóthểcườngđiệuhóahơn nữa tác động củaMcDonald đối với lối sống của chúng ta hiện nay.HìnhảnhhaihìnhcungvàngbiểutượngcủaMcDonaldtrởnênquenthuộchơncảhìnhchữthậpTinLành.

Vàođầunhữngnăm1970,nhàhoạtđộngnôngthônJimHightowerđãcảnhbáovề“quátrìnhMcDonaldhóanướcMỹ”.Ôngcoisựpháttriểncủacôngnghiệpđồănnhanhlàmốinguyđốivớicáccơsởkinhdoanhđộclập,vìlẽđâylàbướctiếnlớntớinềnkinhtếbịthốngtrịbởicáctậpđoànkhổnglồvàlàảnhhưởngmang tínhđồngnhấthóađốivớicuộcsốngMỹ.TrongcuốnEatYourHeartOut(Hãysosánh)xuấtbảnnăm1975,ôngđãcảnhbáo:“Tohơnkhôngcónghĩalàtốthơn”.PhầnlớnnhữngđiềuHightowerlongạiđềuđãxảyra.Cácquyếtđịnhmuahàngmangtínhtậptrunghóacủacácchuỗinhàhànglớnvànhucầuđốivớicácsảnphẩmtiêuchuẩnhóacủahọđãđemlại chomột số nhỏ các tập đoànmức độ quyền lực chưa từng có đối vớinguồn cung thực phẩm quốc gia. Hơn nữa, thành công của ngành côngnghiệpđồănnhanhđãkhuyếnkhíchcácngànhcôngnghiệpkháctiếnhành

phươngphápkinhdoanh tương tự.Tưduycănbảnvềđồănnhanhđã trởthànhhệđiềuhànhchonềnkinhtếbánlẻhiệnnay,đólàviệcxóasạchcáccơ sở kinh doanh nhỏ lẻ, dỡ bỏ những khác biệt địa phương vàmở rộngchuỗi các cửa hàng giống hệt nhau trên khắp nướcMỹ theo kiểumộtmãmáytínhtựnhânbản.

CácconđườngchínhvàcáctrungtâmmuasắmcủanướcMỹhiệnnayđềutreobiểnPizzaHutsvàTacoBells,GapsvàBananaRepublics,StarbucksvàJiffy-Lubes, Foot Lockers, Snip N’ Clips, Sunglass Huts và HobbytownUSA.GầnnhưmọimặtcủacuộcsốngMỹđềupháttriểnthànhchuỗihoặcđượcnhượngquyềnthươngmại.TừmộtphòngsảnkhoatạimộtbệnhviệncủatậpđoànytếColumbia/HCAchotớiphòngxáclạnhcủatậpđoànquốctếServiceCorporationInternational-“nhàcungcấpdịchvụtanglễlớnnhấtthếgiới”,cótrụsởtạiHouston,Texas,rađờinăm1968,hiệncótới3.823nhàtang,523nghĩatrangvà198đàihóathân;thuxếptanglễcho1/9dânsốMỹ ngày nay,một người từ khi nằm trong nôi đến khi xuốngmồ có thểkhôngcầntiêumộtxunàoởcáccơsởkinhdoanhđộclập.

Theolýthuyết,bíquyếtthànhcôngcủamộtcửahàngđượcnhượngquyềnthương mại nằm gọn trong một từ: “đồng nhất”. Các chi nhánh nhượngquyềnvàcácchuỗicửahàngphấnđấucungcấpcùngmộtsảnphẩmhoặcdịchvụởnhiềuđịađiểmkhácnhau.Kháchhàngcóxuhướngsửdụngcácnhãnhiệuquenthuộcdobảnnăngcóxuhướngtránhnhữngthứxalạ.Mộtnhãnhiệuđemlạicảmgiácantoànkhicácsảnphẩmmangnhãnhiệunàygiốngnhauởmọi nơi,mọi lúc. “Chúng tôi phát hiện ra rằng... con ngườikhôngbaogiờtintưởngnhữngngườikhônggiốngchúngta,”ôngRayKroc,mộttrongnhữngnhàsánglậpcủaMcDonaldphátbiểutronglúctứcgiậnvớimộtvàinhàbánlẻcủaMcDonald.“Chúngtasẽnhanhchóngbiếnhọthànhnhững người có lề thói giống chúng ta... Tổ chức không thể tin tưởng cánhân;cánhânphảitintưởngvàotổchức.”

Một trongnhữngđiềumỉamaicủangànhcôngnghiệpđồănnhanhMỹlàmộtngànhkinhdoanhluôncamkếttuânthủlềthóithôngthườnglạiđượcsáng lậpbởi nhữngngười biết tự làmgiàuvàđảphá lề lối xãhội, nhữngdoanhnhânsẵnsàngđingượclạilốisuynghĩtruyềnthống.Trongsốnhữngngườixâydựngnêncácđếchếđồănnhanh,rấtítngườitừnghọcđạihọc,chứchưanóiđếncác trườngdạykinhdoanh.Họ làmviệcchămchỉ,chấpnhậnrủirovàđitheoconđườngriêngcủamình.Xéttrênnhiềukhíacạnh,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhchứađựngtrongmìnhnhữngđiềuhaynhất

vàcảnhữngđiềutồitệnhấtcủachủnghĩatưbảnMỹđầuthếkỷXXI-sảnphẩmmớivàcáccảitiếnđềuđặnrađời,khoảngcáchgiàunghèongàycàngtăng.Quátrìnhcôngnghiệphóacôngviệcnhàbếptrongcácnhàhànggiúpcácchuỗibánlẻchỉcầnthuêcôngnhângiárẻvàkhôngcầnnhiềukỹnăng.Mặcdùvẫncómộtsố ítcôngnhâncó thể leo lêncácvị trícaohơntrongcông ty, nhưngđa số còn lại không có côngviệc chính thức, khôngđượcnhậnphúclợi,khôngđượchọcthêmcáckỹnăngmới,khôngcóquyềnkiểmsoátởnơilàmviệc,bỏviệcsaumộtvàithángvàchuyểnliêntụctừnghềnàysangnghềkhác.NgànhcôngnghiệpnhàhànghiệnđanglàngànhkinhdoanhtưnhântuyểndụngnhânviênnhiềunhấtnướcMỹvàđâycũnglàngànhtrảlươngthấpnhất.Trongthờikỳbùngnổpháttriểnkinhtếnhữngnăm1990,khirấtnhiềucôngnhânMỹđượchưởngmứctănglươngcaonhấttrongthếhệcủahọ,giátrịthựccủalươngtrongngànhcôngnghiệpnhàhàngtiếptụcgiảm.Khoảng3,5triệucôngnhânngànhđồănnhanhtrởthànhnhómnhậnlươngtốithiểulớnnhấtnướcMỹ.NhómngườiMỹduynhấtcómứclươngtheogiờthấphơnlàcácnôngdânnhậpcư.

MộtchiếchamburgervàítkhoaitâyránđãtrởthànhbữaănMỹđiểnhìnhnhững năm 1950 do các nỗ lực quảng bá của các chuỗi cửa hàng đồ ănnhanh.Ngàynay, hàng tuầnmột ngườiMỹ trungbình tiêu thụkhoảngbachiếchamburgervàbốnsuấtkhoai tâyrán.Tuynhiên,nhữngtờrơiquảngcáođồănnhanhvớihìnhnhữngchiếchamburgerdày,mềmvànhữngthanhkhoaitâyránvàngươmlạikhônghềnhắcđếnxuấtxứcủanhữngđồănnàyvà thành phần của chúng. Sự ra đời của ngành công nghiệp đồ ăn nhanhtrùnghợpvớiphong tràođềcaocôngnghệ trong thờiđạicủaTổng thốngEisenhower, với những khẩu hiệu đầy lạc quan như: “Hóa học giúp cuộcsốngtốtđẹphơn”và“Nguyêntử,bạncủachúngta”.Nhữngtuyệttáccôngnghệ được Walt Disney quảng bá trên truyền hình và trong công viênDisneylandrốtcuộccũngxuấthiện trongnhàbếpcủacácnhàhàngđồănnhanh.Trênthựctế,vănhóakinhdoanhcủaMcDonalddườngnhưcómốiquanhệkhăngkhítvớivănhóakinhdoanhcủađếchếDisney-cảhaicùngchiasẻsựngưỡngmộđốivớicơkhí,điệntửvàtựđộnghóa.Cácchuỗicửahàngđồănnhanhhàngđầuvẫnduytrìniềmtinvôhạnvàokhoahọcvàvìthế,họđãthayđổiđồăncủangườiMỹănmàcảcáchsảnxuấtđồăncủahọ.

Đểtìmracôngthứcchếbiếnđồănnhanh,hãytìmđọcnhữngtạpchíthươngmại như Food Technologist (Nhà công nghệ Thực phẩm) và FoodEngineering(NgànhcôngnghệThựcphẩm).Ngoàimónrauxanhlàmsaladvàcàchua,phầnlớncácmónđồănnhanhkhichuyểntớinhàhàngđềuđược

giữđônglạnh,đónghộp,bỏnướchoặcsấykhôgiữlạnh.Nhàbếpcủacửahàngđồănnhanhchỉ làkhâucuốicùngtronghệ thốngsảnxuấthàngloạtrộnglớnvàphứctạp.Nhữngthựcphẩmnhìncóvẻquenthuộctrênthựctếđãđượcbiếnđổithànhphần.Trongvòng40nămqua,thựcphẩmchúngtaănđãthayđổinhiềuhơncảquátrình40nghìnnămtrước.CũnggiốngnhưNúiCheyenne,đồănnhanhẩnchứanhữngtiếnbộcôngnghệvượtbậcđằngsauvẻbềngoàirấtbìnhthườngcủanó.Chẳnghạn,hươngvàvịcủađồănnhanhMỹhiệnđangđượcsảnxuất tạicáccácnhàmáyhóachất lớnnằmdọcđườngcaotốcởNewJersey.

Trongcáccửahàngđồănnhanhtại thànhphốColoradoSprings,đằngsauquầytínhtiền,giữanhữngchiếcghếnhựa,trongkhungcảnhđangngàymộtthayđổibênngoàicửasổ,bạncóthểnhậnranhữnggiátrịtốtđẹpcũngnhưtínhtànphácủaquốcgiađồănnhanh.TôichọnColoradoSpringslàmtâmđiểmchocuốnsáchnàyvìnhữngthayđổidiễnra tại thànhphốnàymangtínhđặc trưngchonhững thayđổidođồănnhanh -vàhệ tư tưởngđồănnhanh-tạoratrênkhắpnướcMỹ.Tôicóthểchọnravôsốcộngđồngtrênkhắp nướcMỹđểminh họa cho những điểm tôi sẽ trình bày, nhưng tăngtrưởngvượtbậccủaColoradoSpringsgầnnhưdiễnrasongsongvớisựtăngtrưởngcủangànhcôngnghiệpđồănnhanh:trongvòngvàithậpkỷqua,dânsốcủathànhphốnàytănghơngấpđôi.Cácchinhánh,trungtâmmuasắmvàcácchuỗinhàhàngxuấthiệnkhắpvùngchânnúiCheyennevàvùngđồngbằngtrảidàivềphíaĐông.VùngRockyMountaincónềnkinhtếpháttriểnnhanh nhất nước Mỹ, pha trộn giữa công nghệ cao với các ngành côngnghiệp dịch vụ theo cách có thể định hình lực lượng lao độngMỹ trongnhữngnămtới.VàcácnhàhàngđangđượcdựnglênvớitốcđộnhanhhơnbấtkỳnơinàokháctrêntoànnướcMỹ.

Ngàynay,đồănnhanhthôngdụngtớimứcngườitacócảmgiácnólàđiềutấtyếutrongcuộcsốnghiệnđại.Tuynhiên,sựthốngtrịcủacácđạigiađồănnhanhkhônghềmangnhiều tínhđịnhmệnhhơnsựphát triểncủakiếntrúcnhàcolonialsplit-level,cácsângolfvàhồnướcnhântạokhắpvùngsamạcmiềnTâynướcMỹ.TriếtlýchínhtrịhiệnđangrấtthịnhhànhởmiềnTây-yêucầumứcthuếthấphơn,chínhphủthuhẹphơnvàmộtnềnkinhtếtựdothảnổi-lạihoàntoàntráingượcvớinhữngtrụcộtkinhtếthậtsựcủavùngnày.KhôngmộtvùngnàoởMỹlạiphụthuộcvào trợcấpchínhphủlâunhưởđây, từviệcxâydựngđườngtàuhỏatrongthếkỷXIXđếnviệccungcấptàichínhchocáccăncứquânsựvàđậpnướccủathếkỷXX.Mộtnhà sử học đãmô tả công cuộc xây dựng hàng loạt đường cao tốc trong

nhữngnăm1950củachínhphủliênbanglàvídụvề“chủnghĩaxãhộiliênbang” -một cụm từ chính xácmiêu tả cách chính phủ liên bang lấy lòngmiềnTây.Ngànhcôngnghiệpđồănnhanhbắtrễdọctheohệthốngđườngcaotốcliênbang,vớimộtdạnghàngănmớimọclênbêncạnhnhữngngãrẽkhỏiđườngcaotốc.Hơnnữa,sựpháttriểnvượttrộitrongmộtphầntưthếkỷ qua của ngành công nghiệp này không xuất hiện trong khoảng trốngchínhtrị.Nódiễnrakhigiátrịđiềuchỉnhtheolạmphátcủamứclươngtốithiểugiảmkhoảng40%,khicáckỹthuậtmarketinghàngloạttinhviđượcápdụnglầnđầuvớitrẻnhỏvàkhicáccơquanliênbangđượctạorađểbảovệcông nhân và người sử dụng lại thường cư xử như những văn phòng chinhánh của chính các công ty nằm dưới sự điều khiển của họ. Kể từ thờichínhquyềnTổngthốngRichardNixon,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhđãhợptácchặtchẽvớiđồngminhcủamìnhtrongQuốchộivàNhàtrắngnhằmphảnđốicácluậtmớivềđiềuchỉnhantoànlaođộng,antoànthựcphẩmvàmứclươngtối thiểu.Trongkhicôngkhaikêugọiủnghộthị trườngtựdo,cácchuỗicửahàngđồănnhanhlạilặnglẽtheođuổivàdođóhưởnglợirấtnhiềutừcácdạngtrợcấpchínhphủ.Ngànhcôngnghiệpđồănnhanhhiệntại củaMỹ hoàn toàn không phải là điều tất yếumà là kết quả logic củanhữnglựachọnkinhtếvàchínhtrịnhấtđịnh.

Trên những cánh đồng khoai tây và xưởng chế biến của bang Idaho, trênnhữngcánhđồngchănnuôiphíaĐôngColoradoSprings,trongcáctrạichănnuôivàlògiếtmổsúcvậtcủavùngHighPlains,bạncóthểthấytácđộngcủađồănnhanhlêncuộcsống,môitrường,côngnhânvàsứckhỏeởnôngthôn.CácchuỗicửahàngđồănnhanhnằmtrênđỉnhhệthốngcôngnghiệpthựcphẩmlớnđangkiểmsoátngànhnôngnghiệpnướcMỹ.Trongnhữngnăm1980,các tậpđoànđaquốcgia lớnnhưCargill,ConAgravà IBP lầnlượtđượcphépchiphốithịtrườnghànghóa.Nôngdânvàngườichănnuôigiasúcmấtdầntínhđộclậpvàvềcơbản,trởthànhngườilàmthuêchocáctậpđoànkinhdoanhnôngnghiệplớnhoặcbịbuộcphảirờibỏđấtcủamình.Cáctrangtrạigiađìnhđangbịthaythếbằngcáctrangtrạikhổnglồcủacáccông ty.Các cộngđồngnông thônmất dần tầng lớp trung lưuvàđangbịphânhóavềmặtxãhộivớimộtsốnhỏnhữngngườigiàucóvàsốlớnngườilao động nghèo. Những thị trấn nhỏ thường thấy trong tranh của họa sĩNormanRockwellđangbịbiếnthànhcáckhuổchuộtcủanôngthôn.NhữngngườinôngdândạndàyvàđộclậpmàTổngthốngThomasJeffersontừngcoilànềntảngcủanềndânchủMỹđangdầnbiếnmất.NướcMỹngàynaycónhiềutùnhânhơnlànhữngngườinôngdânthậtsự.

Sứcmuatolớncủacácchuỗicửahàngđồănnhanhvànhucầuthumuacácsảnphẩmđồngnhấtcủahọđãkhuyếnkhíchnhữngthayđổicănbảntrongcáchnuôi,giếtmổgiasúcvàchếbiếnthịtbòxay.Nhữngthayđổinàykhiếnviệcđónggóithịt-mộtcôngviệctừngđòihỏikỹnăngcaovàđượctrảcôngcao-trởthànhnghềnguyhiểmnhấtnướcMỹ.Nhữngngườithựchiệncôngviệc này là những người nhập cư tạm thời, nghèo khổ và do đó, nhữngthươngtíchcủahọkhôngđượctheodõivàđềnbù.Chínhcáchoạtđộngcủangànhcôngnghiệpchếbiếnthịtđanggâynguyhiểmchonhữngcôngnhânnày đã giúp vi khuẩn gây chết người E. coli 0157:H7 xâm nhập vàohamburger,loạithứcănchủyếucủatrẻem.CácnỗlựcngănchặnviệcbánrathịtbòxayđãhỏngđềubịcácnhàvậnđộnghànhlangngànhcôngnghiệpthịtvàđồngminhcủahọtrongQuốchộingăncản.Chínhphủliênbangcóquyềnyêucầu rút sảnphẩm lònướngbánhmỳvà thúnhồibôngbị lỗi rakhỏithịtrườngnhưngvẫnkhôngđủquyềnrúthàngtấnthịtnhiễmkhuẩncóthểgâychếtngười.

Tuynhiên,điềutôimuốnnóiởđâykhôngphảilàquytráchnhiệmhoàntoànchođồănnhanhvềmọivấnđềxãhộiđangámảnhnướcMỹ.Trongmộtvàitrườnghợp(chẳnghạnnhưviệcxâydựngcáctrungtâmthươngmạivàđôthịhóanôngthônởmiềnTây),ngànhcôngnghiệpđồănnhanhlàchấtxúctácvà làbiểuhiệncủanhữngxuhướngkinh tế lớn.Trongvài trườnghợpkhác(nhưsựnổilêncủacáccửahàngnhượngquyềnthươngmạivàsựbùngnổcủabệnhbéophì),đồănnhanhđóngvaitròchủđạohơn.Bằngviệctheodõinhữngảnhhưởngđadạngcủađồănnhanh,tôihyvọngsẽlàmsángtỏkhôngchỉcơchếhoạtđộngmộtngànhcôngnghiệpquantrọng,màcảcáchnhìnnhậnthếgiớirấtđặctrưngkiểuMỹ.

Giớithượnglưuluôncoithườngđồănnhanh,chỉtríchhươngvịcủanóvàcoinólàbiểuhiệntầmthườngcủanềnvănhóađạichúngMỹ.Đốivớitôi,tínhthẩmmỹcủađồănnhanhkhôngquantrọngbằngnhữngtácđộngcủanólêncuộcsốngcủanhữngngườidânMỹlàmcôngănlương.Tôiđặcbiệtlongạivềtácđộngcủađồănnhanhđốivớitrẻem.Đồănnhanhđượcđịnhhướngmạnhmẽtớiđốitượngtrẻemvàđượcnhữngngườivừamớiquađộtuổiđólàmra.Đâylàngànhcôngnghiệpvừanuôinhữngngườitrẻtuổivừaănhọ.Tronghainămthựchiệnnghiêncứunày,tôiđãănmộtlượnglớnđồănnhanhvàphầnlớnthờigiantôicảmthấyngon.Đâylàmộttrongnhữnglýdochínhkhiếnngườitamuađồănnhanh;nóđượcchuẩnbịcẩnthậnđểcóvị ngon.Nó cũngkhôngđắt và rất tiện.Nhưng các suất ănmuanhiềugiảmgiá,muamộttặngmộtvàuốngsodakhônghạnchếtạoracảmgiácsai

lầmvềgiá thậtcủađồănnhanh.Giá thậtcủanókhôngbaogiờxuấthiệntrênthựcđơn.

NhàxãhộihọcGeorgeRitzerđãchỉtríchngànhcôngnghiệpđồănnhanhvềviệctângbốckháiniệmhẹpvềhiệuquảlêncácgiátrịconngườikhác.ÔngcoithànhcôngcủaMcDonaldlà“sựphilýcủalýtrí”.Nhữngngườikháclạicoingànhcôngnghiệpđồănnhanhlàbiểuhiệnsứcsốnglớncủanềnkinhtế,làmộtthểchếMỹđượcyêuthíchvàcósứchấpdẫnđốivớihàngtriệungườitrênthếgiới.Trênthựctế,cácgiátrị,vănhóavàcơchếcôngnghiệpcủaquốcgiađồănnhanhcủaMỹđangđượcxuấtkhẩutrêntoànthếgiới.ĐồănnhanhđãgianhậphàngngũvớiđiệnảnhHollywood,quầnjeansvànhạcpopđểtrởthànhmộttrongnhữngsảnphẩmvănhóaxuấtkhẩunổibậtnhất.Tuynhiên,khácvớicáchànghóakhác,ngườitakhôngxem,đọc,chơihaymặc đồ ăn nhanh.Đồ ăn nhanh đi vào cơ thể và trở thànhmột phần củangườitiêudùng.Theocảnghĩađenlẫnnghĩabóng,khôngmộtngànhcôngnghiệpnàocóthểgiúpchúngtahiểurõhơnbảnchấtcủatiêudùnghàngloạtnhưvậy.

Hàngngày,hàngtrămtriệungườimuađồănnhanhmàkhônghềsuynghĩvàkhôngnhậnthứcđượcnhữnghậuquảkhóvàcảdễnhậnthấycủanó.Họkhônghềnghĩxemđồănnàyxuấtxứtừđâu,đượclàmranhưthếnàovàcóảnhhưởnggìđếncộngđồngxungquanh.Họchỉbưngkhayđồăncủahọrakhỏiquầytínhtiền,tìmchỗngồi,mởgóivàăn.Cảquátrìnhnàychỉmangtínhnhấtthờivàlãngquênnhanhchóng.Tôiviếtcuốnsáchnàyvớiniềmtinrằngmọingườinênbiếtnhữnggìẩnsaubềmặthàonhoángvàhạnhphúccủamỗigiaodịchmuabánđồănnhanh.Họnênbiếtđiềugìẩngiữanhữngchiếcbánhtẩmvừngđó.

PHẦN1:PhươngthứcMỹ

1.Nhữngngườisánglập

CarlN.Karcher làmột trong những người đi tiên phong của ngành côngnghiệpđồănnhanh.Sựnghiệpcủaôngbắtđầu từkhingànhcôngnghiệpnàygiữvị tríkhiêm tốncho tớikhinóchiếmđịavịbáquyền trongmảnghamburgerhiệnnay.Gầnnhưngay tứckhắc,cuộcsốngcủaông trở thànhhuyềnthoạitrongcáctácphẩmcủaHoratioAlger(tácgiảchuyênviếtvềcáctấmgươngđiểnhìnhvượtkhóđểtrởthànhnhữngngườigiàucóvàquyềnlực),đạidiệnthànhcôngcủagiấcmơMỹvàlàcảnhbáovềnhữnghậuquảkhônlường.Cuộcsốngcủaônglàcâuchuyệnngụngônvềnguồngốcvàsựphát triểncủangànhcôngnghiệpđồănnhanh.Trung tâmcủacâuchuyệnnày nằm ởmiền nam bang California. Các thành phố ở đây đã trở thànhnguyênmẫuchocảnướcvàtìnhyêucủahọđốivớixehơiđãthayđổibộmặtcủanướcMỹvàđồăncủangườiMỹ.

Carlsinhnăm1917tạimộtnôngtranggầnUpperSandusky,bangOhio.Bốônglàmộtnôngdânlàmcôngvàcứsauvàinămlạichuyểncảgiađìnhđếnmộtvùngđấtmới.GiađìnhKarcherlàngườiMỹgốcĐức,rấtchămchỉvàsùngđạoThiênChúa.Carlcósáuanhemtraivàmộtemgái.Bốôngthườngnói:“Cànglàmviệcchămchỉ,cácconcàngmaymắnhơn”.Carlbỏhọckhihết lớp8và làmviệc từ12đến14giờmộtngàyở trang trại, đảmnhiệmcôngviệc thuhoạch, cắt dọn cỏkhô,vắt sữavà chănbò.Năm1937,BenKarcher,mộtngườichúcủaCarl,thuêônglàmviệcởAnaheim,California.Saukhicânnhắcvàhỏiýkiếnbốmẹ,CarlquyếtđịnhđếnmiềnTây.Khiđó,Carlchỉlàchàngnôngdân20tuổi,tolớn,khỏemạnh,cao1m90.ÔngchưabaogiờbướcchânrakhỏimiềnbắcOhio.Quyếtđịnhrờigiađìnhlàquyếtđịnh to lớnvàhành trình tớiCaliforniakéodàimột tuần.Khiđặtchân tớiAnaheim, nhìn thấy những cây dừa, cây cam và ngửi thấymùi cam quýttrongkhôngkhí,Carltựnhủ:“Đâychínhlàthiênđường”.

Thờiđó,Anaheimlàmộttrị trấnnhỏ,vớicáctrạichănnuôivànôngtrangbaoquanh.Thị trấnnàynằmtrong trung tâmcủavànhđaicamquýtmiềnbắcCalifornia,khuvựccungcấpphầnlớncácsảnphẩmcam,chanhvàquýtchocảbang.QuậnCamvàHạtLosAngelesgầnđó làhaihạtdẫnđầucảnướcvềnôngnghiệp,chuyêntrồngcácloạitráicây,câylấyhạtvàcácloại

hoatrênmảnhđấtmàtrướcđómộtthếhệchỉlàsamạcvớinhữngbụirậmvàcâyxươngrồng.Cácdựánthủylợilớndonhànướctàitrợnhằmcảithiệnvùngđấtthuộcsởhữutưnhânđãgiúpđưanướctừcáchxahàngtrămdặmtới đây. Chỉ riêng vùngAnaheim đã có 70.000mẫu đất trồng cam giốngValenciacùngchanhvàcâyócchó.Cáctrạichănnuôivàtrạisảnxuấtbơsữanằmrảiráctrongvùngvànhữngcánhđồnghoahướngdươngnằmdọctheocácconđườngnhỏ.TừcuốithếkỷXIX,nhữngngườinhậpcưgốcĐứcđãđếnđịnhcưởvùngnàyvớihyvọnglậpramộtngànhcôngnghiệprượuvangđịaphương.MộtnhómngườikháctừBaLancũngđếnđâyvàcốgắnglậpramộtcộngđồngnghệthuật theotràolưu“trởvềvớinôngthôn”.SauChiếntranhThếgiớithứnhất,đặcđiểmđậmchấtĐứccủaAnaheimbịlấnátbởidòngngườimớiđếntừmiềnTrungnướcMỹ,chủyếulànhữngngườitheođạoTinLành, rấtbảo thủvàcóxuhướng thuyếtphụcngườikhácđitheo niềm tin tôn giáo củamình.Mục sưLeonL.Myers của nhà thờTinLànhởAnaheim,ngườisánglậpCâulạcbộKinhThánhdànhchođànông,đãbiếnnhómKuKluxKlanthànhmộttrongnhữngtổchứcmạnhnhấttrongvùng.Trongnhữngnămđầuthậpniên1920,tổchứcnàyquảnlýtờnhậtbáohàngđầu củaAnaheim, kiểm soát chính quyền thành phố trong vòngmộtnămvàdựnglêncácbiểnbiểungữchàokháchngoàivùngngoạiôvớidòngchữ“KIGY” (viết tắt choKlansmen IGreetYou -Xin chàonhữngngườiKlan).

ÔngchúBencủaCarlsởhữucửahàngThứcăngiasúcvàgiốngcâytrồngKarcher,nằmngaytrungtâmthànhphố.Carllàmviệc26giờmộttuần,phụtráchviệcbán thứcănchogàvàgiasúcchonôngdânđịaphương.TrongnhữngbuổilễChủnhậttạinhàthờThiênchúaThánhBoniface,CarlđểýtớimộtphụnữtrẻđẹptênlàMargaretHeinzngồiởhàngghếbêncạnh.Sauđó,ôngmờicôrahàngkemvàhaingườibắtđầuhòhẹn.CarltrởthànhvịkháchthườngxuyêncủanôngtrạinhàHeinztrênđườngNorthPalm.NhàHeinzcó10mẫuđấttrồngcamvàmộtngôinhàkiểuTâyBanNha,nơiMargaretsốngcùngbốmẹ,bảyanhtraivàbảychịemgái.Nơinàymangvẻgìđórấtkỳdiệu.TrongnấcthangxãhộicủanôngdânCalifornia,ngườitrồngcamđứngtrênđỉnh;nhàcủahọthườngnằmgiữađồngcâyxanhthơmngát,nơiđemlạichohọnguồnthunhậpdồidào.KhicònlàcậubéởOhio,Carl thườngrấtxúcđộngkhinhậnđượcmộtquảcamtừônggiàTuyếtvàomỗisángNoel.Giờđây,camcómặtởkhắpmọinơi.

Margaretlàmthưkýchomộtcôngtyluậtởtrungtâmthànhphố.Từcửasổvănphòngtrêntầngbốn,côcóthểnhìnthấyCarlxaythứcăngiasúcbên

ngoàicửahàng.SaukhiquaylạiOhiotrongmộtthờigianngắn,CarltớilàmviệcchohàngbánhArmstrongBakeryởLosAngeles.CôngviệcnàyđemlạichoCarl24đô-lamộttuần,tăng6đô-lasovớicôngviệcởcửahàngthứcăngiasúcvàcũngđủđểbắtđầumộtgiađình.CarlvàMargaretcướinhaunăm1939vàsinhđứaconđầulòngtrongnămđó.

Carlláixetảichocửahàngbánh,phụtráchgiaobánhmỳchocácnhàhàngvàchợởphíatâyLosAngeles.Ôngrấtngạcnhiênvềsốlượngcácquầyxúcxíchmởra trongthờigianđóvàsố lượngbánhmỳtrònđượcbánrahàngtuần.KhiCarlnghetinraobánmộtquầybánxúcxíchtrênđạilộFlorence,nằmđốidiệnnhàmáycaosuGoodyear,ôngquyếtđịnhmuanó.Margaretkịchliệtphảnđốiýđịnhnàyvìchorằngôngkhôngthểkiếmđủtiềnđểmuanó.Ôngđãvay311đô-latừngânhàngHoaKỳbằngcáchthếchấpôtôcủamìnhvàthuyếtphụcvợchoông15đô-latiềnmặt.“Giờđây,mìnhtựkinhdoanh,”Carlnghĩ,“mìnhtựđiconđườngcủachínhmình”.Ôngvẫntiếptụclàmviệcởhàngbánhvàthuêhaithanhniênlàmviệctạiquầyxúcxíchcủamìnhkhiôngđigiaobánhmỳ.Ôngbánxúcxích,xúcxíchtẩmớtvàbánhbộtngôvớigiá10xuvànướcsodavớigiá5xu.NămthángsaukhiCarlmua quầy xúc xích, nướcMỹ tham gia Chiến tranh Thế giới thứ hai vàxưởngGoodyearcủaông trởnênbậnrộn.Một thờigianngắnsau,ôngđủtiềnmuaquầyxúcxíchthứhai,giaochoMargaretphụtráchviệcbánhàngvà làm thủquỹ, trongkhi congái củahọnằmngủ trongchiếcxenôibêncạnh.

MiềnnamCaliforniađãtạoramộtphongcáchsốnghoàntoànmới-vàmộtcáchănuốngmới.Cảhaiđềuliênquanđếnxehơi.NhữngthànhphốởphíaĐôngđượcdựnglêntrongthờiđạixelửavàcáctrungtâmthươngmạiđượcnối liềnvớivùngngoạiôbằngtàuvàxeđiện.NhưngsựtăngtrưởngvượtbậccủaLosAngelesdiễn ravào thờiđiểmxehơi trởnên thôngdụng.Từ1920đến1940,dânsốnamCaliforniatănggầngấpba,khicókhoảng2triệungườitừcácthànhphốkhácdicưtới.TrongkhicácthànhphốphíaĐôngmở rộng thông qua quá trình nhập cư và ngày càng đa dạng, dân cư LosAngeleslạitrởnênđồngnhấtvàchủyếulàngườidatrắng.ThànhphốnàytrànngậpnhữngngườithuộctầnglớptrunglưuđếntừmiềnTrungnướcMỹ,đặcbiệttrongnhữngnămtrướcthờiĐạiKhủnghoảng.Nhữngngườitàntật,vềhưuvàdoanhnhânnhỏbị thuhútđếnmiềnnamCaliforniabởinhữngquảngcáohứahẹnvềkhíhậuấmápvàcuộcsốngtốtđẹp.Đâylàdòngdicưquymôlớnđầutiêndichuyểnchủyếubằngôtô.LosAngelessớmtrởnênkhácbiệtvớicác thànhphốkhác,một thànhphố lớnphát triển theochiều

ngang,códiệnmạokiểungoạiôvớinhữngngôinhàxâytáchbiệt-mộtnétpháchọacủatươnglai,địnhhìnhbởingànhcôngnghiệpôtô.Khoảng80%dânsốlàngườiđịaphươngkhác.Sựkhôngngừngnghỉ,bấtổnđịnh,tốcđộvàcởimởvớinhữngthứmớilạsớmtrởthànhđặctrưngcủanềnvănhóanơiđây.Cácthànhphốkháccũngbiếnchuyểndướitácđộngcủaviệcsởhữuôtô,nhưngkhôngđâumạnhmẽnhưnơinày.Năm1940,tạiLosAngelescókhoảngmộttriệuchiếcôtô,nhiềuhơnsốxeở41bangkhác.

Ôtôđemlạichongườiláixecảmgiácđộclậpvàquyềnkiểmsoát.Việcđilạihàngngàykhôngcònbịcảntrởbởilịchtàuxe,sốlượnghànhkháchvàđịađiểmdừngđỗ.Quantrọnghơn,ngườitacảmthấyviệctựláixegiảmbớtchiphísovớisửdụngphươngtiệncôngcộng-mộtảotưởngđượctạonênbởithựctếlàgiámộtchiếcxemớikhôngbaogồmgiáxâydựngnhữngconđườngmới.Cácnhàvậnđộnghànhlangtrongngànhcôngnghiệpdầulửa,lốpxe,ôtôvàcácngànhkhácđãthuyếtphụcchínhquyềnbangvàliênbangchitrảchochiphícơbảnđó.Nếucáccôngtyôtôlớnbịbuộcphảitrảtiềnxâydựngđường sá -nhưcáccông tyxeđiệnphảixâydựngvàbảoquảnđườngray- thìngàynaymôi trườngmiềnTâynướcMỹcó thểhoàn toànkhác.

Tuynhiên,ngànhcôngnghiệpôtôkhôngchỉbằnglòngvớiviệchưởnglợitừviệc chínhphủ tài trợxâydựngđường sámàcònquyết tâm loạibỏ sựcạnhtranhcủangànhxelửabằngmọicách.

Cuối thậpniên1920,GeneralMotors(GM)đãbímậtmualạihệ thốngxeđiện trên khắp nướcMỹ. Hơnmột trăm hệ thống xe điện, ở Tulsa, bangOklahomavàMontgomery,bangAlabama,CedarRapids,bangIowavàElPaso,bangTexas,ởcác thànhphốBaltimore,Chicago,NewYorkvàLosAngeles,đềubịGMmualạivàsauđóphábỏ.Cácđườngraybịgỡravàhệthốngdâycáptrêncaobịhạxuống.CáccôngtyxeđiệnđượcchuyểnthànhcáctuyếnxebuýtvànhữngchiếcxebuýtmớinàydoGMsảnxuất.

General Motors cũng đã thuyết phục được các công ty khác đang cùnghưởnglợitừviệcxâyđườngságiúpchitrảchoviệctiếpquảnhệthốngxeđiệncủanướcMỹ.Năm1947,GMvàcácđồngminhtrongkếhoạchnàybịtốcáotheoluậtchốngđộcquyềncủaliênbang.Hainămsau,cácchitiếtcủaâmmưunàybịphơibàytrongmộtphiêntòaởChicago.GM,MackTruck,FirestonevàStandardOilchinhánhCaliforniabịđoànbồi thẩmliênbangkếttộitheomộttronghaiđiềucáobuộc.NhàbáođiềutraJonathanKwitny

saunàylậpluậnrằngvụánnàylàmột“vídụđiểnhìnhvềnhữngđiềucóthểxảyrakhichínhphủđểmặccácvấnđềquantrọngtrongmảngchínhsáchcôngcộngchocáctậpđoànvụlợi”.ThẩmphánWilliamJ.Campbellkhôngbất bình đếnmức đó, ông yêu cầuGMvà các công ty khácmỗi bên nộp5.000đô-latiềnphạt.NhữngngườitrựctiếpthamgialênkếhoạchvàthựchiệnviệcpháhủyhệthốngđườngraycủaMỹchỉbịphạtmỗingười1đô-la.Vàsauđó,thờiđạicủaxehơipháttriểnmàkhônggặpthêmtrởngạiđángkểnào.

Vănhóaxehơi củanướcMỹđạtđỉnhđiểmởnamCaliforniavàkhích lệnhữngcảitiếnmớinhưnhànghỉđầutiênvàngânhàngphụcvụngườingồitrênôtô(drive-in)đầutiêntrênthếgiới.Mộthìnhthứcănuốngmớicũngxuấthiện.“Nhữngngườicóôtôlườiđếnmứchọkhôngmuốnrakhỏixeđểđiăn!”,JessiG.Kirby,nhàsánglậpcủamộtchuỗicửahàngphụcvụngườingồitrênôtôchobiết.Cửahàng“PigStand”đầutiêncủaKirbykhaitrươngởTexas, nhưngchuỗi cửahàngnàynhanhchóngphátđạtởLosAngeles,bêncạnhvôsốcáchàngănkháccungcấp“dịchvụbên lềđường”.Ởcácvùngkhác,dịchvụdànhchongườingồitrênôtôchỉlàhiệntượngtheomùavàkếtthúcvàomùahè.ỞnamCalifornia,mùahèkéodàicảnăm,dịchvụdànhchongườingồitrênôtôkhôngbaogiờđóngcửavàmộtngànhcôngnghiệpmớirađời.

Các hàng ăn phục vụ người ngồi trên ô tô ở miền nam California trongnhữngnămđầuthậpniên1940trôngtròntrịavàlòeloẹt,vớinhữngcộtthápvàbiểnhiệunhấpnháy.TheolờiMichaelWitzel,nhàsửhọcchuyênnghiêncứucáccửahàngphụcvụngườingồitrênôtô,chúnglànhững“thánhđịađènneontròn”,đượcthiếtkếđểngườiđiđườngcóthểdễdàngnhậnra.Vịtríưuthếcủaôtôkhôngchỉkhuyếnkhíchkiểuthiếtkếtáchrờicủacáctòanhàmàcảmộtphongcảnhnhântạovừatovừađậm.Khôngcònchỗchocáckiếntrúctinhtế;cáccửahàngnàythậtsựbắtmắtđốivớinhữngngườiđangláixevớitốcđộcao.Cáccửahàngdànhchongườingồitrênxecạnhtranhvớinhauđểthuhútsựchúý,sửdụngmọihìnhthứcthuhútnhãnquan,trangtrínhàbằngmàusángvàchonhânviênmặccácloạiđồngphụckhácnhau.Đượcbiếtđếnvớicáitên“carhop”,cácnữbồibàn-nhữngngườibưngcáckhayđồănchokháchhàngđangngồi trongxe - thườngmặcváyngắnvàtrangđiểmgiốngnhưcaobồi,hoạtnáoviênhaythiếunữScotlandmặcváyxếp.Họ thường lànhữngcôgáicóhình thứchấpdẫn,khôngđượchưởnglươngtheogiờvàkiếmthunhậpbằngtiềnboavàtiềnhoahồngtheotừngsuấtănhọbánđược.Vìđộngcơkinhtếnày,cácnữphụcvụthườngtỏrarất

thânthiệnvớikháchhàngvàcácnhàhàngphụcvụngườingồitrênxenhanhchóngtrởthànhnơitụtậpcủacácchàngtraitrẻ.CácnhàhàngnàyhoàntoànphùhợpvớivănhóatrẻởLosAngeles.Chúnghoàntoànmớivàkhácbiệt,kếthợpgiữacáccôgáitrẻ,xehơivàđồănđêm,dođó,chúngnhanhchóngcómặtởkhắpcácngảđườngtrongthànhphố.

Dịchvụnhanh

Cuốinăm1944,CarlKarcherđãsởhữubốnquầyxúcxíchởLosAngeles.ÔngvẫnlàmviệcchínhthứcchocửahàngbánhAmstrongBakery.KhimộtnhàhàngcủanôngtrangHeinzphíabênkiađườngđượcraobán,Carlquyếtđịnhmualại.Ôngbỏviệcởtiệmbánh,muanhàhàngHeinz,sửasanglạivàdànhthờigianhọcnấuăn.Ngày16tháng1năm1945,nhândịpsinhnhậtlầnthứ28,nhàhàngDrive-inBarbeque(Thịtnướngphụcvụngườingồitrênxe) củaCarl chính thức khai trương.Đây làmột nhà hàng nhỏ, hình chữnhật,cómáingóiđỏvàkhôngcógìđặcbiệt.Dấuhiệusặcsỡduynhất làbiểutượngngôisaonămcánhnằmphíatrênbảnghiệuđènneonởbãiđỗxe.Tronggiờlàmviệc,Carlnấunướng,Margaretphụtráchthutiềnvàcácnữbồi bàn phục vụ khách hàng. Sau giờ đóng cửa,Carl ở lại cửa hàng, dọnphòngvệsinhvàlausànnhà.Mỗituầnmộtlần,Carlnấumón“nướcsốtđặcbiệt”ănkèmhamburger.Ôngnấumónnàytrongnhữngnồilớnởhànhlangsaunhà,đảobằngchiếcđũalớnvàsauđóđổvàonhữngchiếcbìnhdungtích1ga-lông.

Sau Chiến tranh Thế giới thứ hai, việc kinh doanh ở nhà hàng Drive-inBarbequepháttriểnmạnhcùngnềnkinhtếcủamiềnnamCalifornia.NgànhkinhdoanhdầulửavàđiệnảnhởLosAngelesbắtđầupháttriểnrầmrộtừnhữngthậpniên1920và1930.NhưngchínhChiếntranhThếgiớithứhaiđãbiếnnamCaliforniathànhvùngkinhtếquantrọngnhấtmiềnTây.TheonhàsửhọcCareyMcWilliam,hiệuứngchiếntranhđốivớibangnàylà“sựbùngnổmạnhmẽ”.Từnăm1940đến1945,chínhphủliênbangđầutưgần20tỷđô-lavàoCalifornia,chủyếutrongvàquanhthànhphốLosAngeles,đểxâydựngcácnhàmáysảnxuấtthépvàmáybay,căncứquânsựvàtrangthiếtbịcảngbiển.Trongsáunămnày,sựchi tiêucủa liênbanggópphầnđemlạigầnmộtnửathunhậpcánhânởmiềnnamCalifornia.ThờigiancuốicuộcChiếntranhThếgiớithứnhất,LosAngelestrởthànhcôngxưởnglớnthứhaicủa Mỹ với sản lượng công nghiệp đứng thứ hai sau Detroit. Trong khiHollywood thu hút phần lớn sự quan tâm của giới báo chí, chi tiêu quốcphòngvẫnlàtrọngtâmcủanềnkinhtếtronghaithậpkỷtiếptheovàtạora

mộtphầnbasốviệclàmởthànhphốnày.

SựpháttriểnthịnhvượngnàygiúpCarlvàMargeretmuađượcmộtngôinhàcáchnhàhàngcủahọkhoảngnămdãynhà.Họxâythêmphòngkhisốthànhviên trong gia đình lên tới con số 12: 9 bé gái và 3 cậu con trai. Trongkhoảngđầuthậpniên1950, thànhphốAnaheimbắtđầugiảmbớtcáchoạtđộngvàlốisốngnôngnghiệp,đồngthờitrởnêncáchbiệt.WaltDisneymua160mẫuruộngtrồngcam,chỉcáchnhàhàngDrive-InBarbequecủaCarlvàidặm.HọchặtcâyvàkhởicôngxâydựngcôngviênDisneyland.ỞGardenGrove,mộtthànhphốgầnđó,ĐứcchaRobertSchullersánglậpranhàthờphụcvụngườingồitrênxeđầutiên.NgàytổchứcgiảngđạovàocácsángChủnhậttrongmộtrạpphimdànhchongườingồitrênxe,truyềngiảnggiáolýquanhữngchiếcloanhỏgắnởtừngôđỗxevàthuhútđámđôngbằngcâukhẩuhiệu“Cầukinhngaycảở... trongchiếcxecủagiađình”.ThànhphốAnaheimbắtđầuthuhútcácnhàthầukhoántronglĩnhvựcquốcphòngvàcuối cùngđã thuyết phụcđượcNorthrop,BoeingvàHàngkhôngBắcMỹxâydựngnhàmáyởđây.Anaheimnhanhchóngtrởthànhthànhphốcótốcđộtăngtrưởngcaonhấttạibangpháttriểnnhấtquốcgia.NhàhàngDrive-InBarbequecủaCarlcàngphátđạtvàCarlchorằngtươnglaicủanóđãđượcđảmbảo.Sauđó,ôngnghe tinmộtnhàhàngởvùng“InlandEmpire”(Đếchế nội địa) , cách Los Angeles khoảng 100 km về phía đông, đang bánhamburgerchấtlượngcaovớigiá15centmộtchiếc-rẻhơn20centsovớigiá của Carl. Ông lái xe tới đường E ở hạt San Bernardino và nhìn thấynhữngđiềusẽdiễnra trongtươnglai.Hàngchụcngườiđứngxếphàngđểmuanhữngtúibánh“HamburgernổitiếngcủaMcDonald”.

Richard và Maurice McDonald rời New Hampshire để tới miền namCalifornia vào đầu thời kỳ suy thoái với hy vọng kiếm được việc làm ởHollywood.HọdựngcảnhchocáclôphíasauởXưởngphimColumbia,tiếtkiệmtiềnvàmuamộtrạpchiếuphimởGlendale.Việckinhdoanhrạpchiếuphim không thành công.Năm 1937, họmởmột nhà hàng phục vụ ngườingồitrênôtôởPasadenanhằmtậndụngxuhướngănuốngmới.Họthuêbabồibànnữvàchủyếubánxúcxích.Vàinămsau,họchuyểntớimộttòanhàrộnghơnởđườngE,hạtSanBernardinovàmởquánbarmangtênAnhemnhàMcDonald, bán bánh hamburger cho những người ngồi trên xe. Nhàhàng này đặt cạnh một trường trung học, thuê 20 nhân viên phục vụ vànhanh chóng giúp anh emMcDonald trở nên giàu có. Richard và “Mac”McDonaldmuamộttrongnhữngngôinhàlớnnhấtSanBernardino,mộtbiệtthựởsườnđồivớimộtsântennisvàmộtbểbơi.

Cuối thập niên 1940, anh em nhàMcDonald cảm thấy không hài lòng vềcôngviệckinhdoanhphụcvụngườingồi trênxe.Họkhôngcònhứngthúvớiviệcthườngxuyênphảitìmthuêngườiphụcvụmớivànhữngđầubếpnấuănnhanh-nhữngngườithịtrườngđangrấtcần-bởinhữngnhânviêncũthườngxuyênbỏđikiếmviệclàmkhácvớimứclươngcaohơn.Họchánviệcthườngxuyênphảithaybátđĩa,bộđồănmànhữngkháchhàngtrẻtuổithườngxuyênlàmvỡhoặclấytrộm.Vàhọcũngchánnhữngkháchhàngđócủamình.Anhemhọnghĩ tớiviệcbáncửahàng.Thayvàođó,họ sẽ thửđiềugìđómớimẻ.

Năm1948,anhemnhàMcDonaldsathảitấtcảbồibàn,đóngcửanhàhàng,lắpđặtnhữnglònướnglớnvàsauđóbatháng,họmởcửatrởlạivớiphươngphápchếbiếnhoàntoànmới.Phươngphápnàyđượcsángtạonhằmtăngtốcđộ,giảmgiáthànhvàtăngdoanhsốbánhàng.Anhemhọbỏđikhoảnghaiphầnbasốmónăntrongthựcđơncũ.Họbỏđitấtcảnhữngmónăncầnđếndao,dĩavàthìa.Mónsandwichcònlạitrongthựcđơnlàhamburgerthịtvàhumburgerthịtkèmphomát.Họthaythếđĩavàđồthủytinhbằngcốcgiấy,túigiấyvàđĩagiấy.Mỗinhânviênchuyênmônhoáthựchiệnmộtnhiệmvụriêngtrongcôngđoạnchếbiếnmộtmónăn:ngườinướnghamburger;ngườikhácnhồinhânvàgói;mộtngườikhácchuẩnbịmónkem;mộtngười ránkhoaitâyvàmộtngườiphụtráchthutiền.Lầnđầutiên,quytrìnhhoạtđộngcủamột dây chuyền lắp ráp ở nhàmáy được áp dụng trongmột nhà bếpthươngmại.Cáchphâncônglaođộngmớinàyđồngnghĩavớiviệcchỉcầnđàotạomỗingườilàmmộtcôngviệccụthể.Tấtcảnhữngchiếchamburgerbánrađềucómộtlượnggiavịnhưnhau:tươngcàchua,hành,mùtạtvàhaimiếngdưachua.Họkhôngchophépcósựthaythếnào.HệthốngdịchvụnhanhcủaanhemnhàMcDonaldđãcáchmạnghóangànhkinhdoanhnhàhàng.Mộtquảngcáo tìmchinhánhnhượng thươnghiệu củahọđã chỉ rõnhữnglợiíchcủahệthốngnày:“Hãytưởngtượng-Khôngngườiphụcvụtậnxe-Khôngbồibàn-Khôngngườirửabátđĩa-Khôngngườidọndẹp-HệthốngMcDonaldđồngnghĩavớiTựphụcvụ!”

RichardMcDonaldthiếtkếmộttòanhàmớichonhàhàngcủahọnhằmtăngsứcthuhútđốivớingườiđiđường.Mặcdùkhôngđượcđàotạovềkiếntrúc,ôngđãtạomộtthiếtkếhếtsứcđơngiản,dễnhớvàmangtínhđặctrưng.Ởhaiđầumáinhà,ôngđặthaivòngcungmàuvàng,đượcthắpsángbằngđènneonvàobanđêm,đểtạothànhhìnhchữMkhinhìntừxa.Tòanhànàyđãvô tình đemkiến trúc vào quảng cáo và cho ra đờimột trongnhữngbiểu

tượngthươngmạinổitiếngnhấtthếgiới.

Tuynhiên,nhữngbướcđầutronggiaiđoạnpháttriểncủaHệthốngDịchvụNhanhkhôngđượcsuônsẻ.Kháchhàngláixetớinhàhàngvàbópcòiinhỏivìhọvẫnnghĩsẽđượcphụcvụ tậnxe.Người tachưaquenvớiviệcđứngxếphàngvàtựnhậnđồăn.Tuynhiên,chỉtrongvàituần,hệthốngnàybắtđầu được chấp nhận bởi những thông tin truyềnmiệng về giá rẻ và bánhngon.Lúcnày,anhemnhàMcDonaldhướngtớiphạmvikháchhàngrộnghơn.Họthuênhữngchàngtraitrẻvìchorằngcáccôngnhânnữsẽthuhútcáccậuthiếuniêntớinhàhàngvàngăncảncácđốitượngkháchhàngkhác.Khônglâusau,cácgiađìnhbắtđầukéođếnxếphàngđểăntạiMcDonald.NhàsửhọcchuyênnghiêncứucáccôngtyJohnF.Lovegiải thíchvềảnhhưởnglâudàicủahệthốngtựphụcvụmớicủaMcDonaldnhưsau:“Cuốicùng,cácgiađìnhthuộctầnglớplaođộngcũngđủtiềnđưaconcáihọđiănnhàhàng.”

Vàothờiđiểmđó,SanBernardinolàđịađiểmlý tưởngchomọihìnhthứcthửnghiệmvănhóa.Đây là điểmgiao thoakỳ lạ giữanôngnghiệp, côngnghiệpvànằmngoàisựpháttriểnbùngnổcủamiềnnamCalifornia.Đượcgọilà“SanBerdoo”,thànhphốnàycóvôsốvườncamquýtnhưnglạinằmngay cạnh các ống khói công nghiệp và các xưởng luyện thép của vùngFontana.SanBernardinochỉcó60nghìndân,nhưngmỗinămcó tớihàngtriệu người qua lại.Đây là điểmdừng chân cuối cùng trên đường số 66 -điểmđường cuối cùng dành cho những người lái xe tải, khách du lịch vàngườidicưtừphíaĐông.Trênconđườngchínhcủathànhphốmọclênrấtnhiềuquầydịchvụphụcvụnhữngngười ngồi trênxevà cácnhànghỉ rẻtiền.VàothờiđiểmanhemMcDonaldmởcửahàngtựphụcvụđầutiêncủamình,mộtnhómcựuchiếnbinhChiếntranhThếgiớithứhaiởSanBerdoodocảmthấyxalạvớicuộcsốngdânthườngtẻnhạtđãlậplênmộtcâulạcbộxemô-tôvàmượn tênhiệu củaSưđoànKhôngquân số11 củaQuânđộiMỹ:“Hell’sAngels”(NhữngThiênthầncủaĐịangục).Thànhphốsảnsinhrabiểutượngcungvàngnổitiếngkhắpthếgiớinàycũngsinhramộtnhómchơimô-tô đại diện chomột hệ giá trị hoàn toàn khác biệt.NhómHell’sAngelskhoatrươngvềsựbẩnthỉucủahọ,tándươngsựbừabãi,gâykhiếpsợchocácgiađìnhvàtrẻnhỏ.Thayvìbánbánhhamburger,họmuabánmatúyvàtiêmnhiễmvàonềnvănhóađạichúngMỹsựtứcgiận,cáinhìnảmđạmvàmột tuyênbố thời trangmới -áophôngvàquần jeans rách,áodamàuđenvàủng,tócdài,râuquainón,chữthậpngoặc,nhẫnbạchìnhđầulâuvà các loại đồ nữ trang hình quỷ khác, khuyên tai, khuyênmũi, các loại

khuyên trên người và hình xăm - tất cả đều gây ảnh hưởng lên nhiều đốitượngnổi loạnkhácnhau, từMarlonBrandođếnMarilynManson.NhómHell’sAngelshoàntoàntráingượcvớiMcDonald,biểutượngcủasựsạchsẽvàvuivẻ.Họkhôngquantâmbạncómộtngàytốtlànhhaykhông,nhưnghọlạithểhiệnphongcáchđặctrưngMỹtheocáchriêngcủahọ,giốngnhưbấtcứnhàthầuDịchvụnhanhnàokhác.Năm1948,SanBernardinocungcấpchonướcMỹmộthệâmdươngmới,nhữngmẫuhìnhmớivềsựtuânthủcũngnhưsựnổi loạn.“Họtứcgiậnkhihọđọcngườikhácviếtvềmứcđộbẩn thỉu của họ,”Hunter Thompson sau này viết về nhómHell’sAngels,“nhưngthayvìăntrộmởcửahàngvàilọnướcxịtkhửmùi,họlạicốgắngtrởnênbẩnthỉuhơn”.

Đấtnướchamburger

Sau khi đến SanBernardino và tậnmắt chứng kiến những dãy người xếphàngdàiởMcDonald,CarlKarchervềAnaheimvàquyếtđịnhmởnhàhàngtựphụcvụcủariêngmình.BảnnăngcủaCarlmáchbảonềnvănhóaxehơimớisẽ thayđổihoàntoànnướcMỹ.Ôngnhậnranhữngđiềuđangđếnvàthờiđiểmnàylàcơhộihoànhảocủaông.NhàhàngCarl’sJr.đầutiênđượckhaitrươngnăm1956-cùngnămđó,nướcMỹkhánhthànhtrungtâmmuasắmđầutiênvàQuốchộiMỹthôngquaĐạoluậtđườngcaotốcliênbang.TổngtốngDwightD.Eisenhowerđãrấttíchcựcthúcđẩydựluậtnày;tronggiai đoạn Chiến tranh Thế giới thứ hai, ông có ấn tượngmạnhmẽ về hệthống đường siêu tốc đầu tiên của thế giới mang tên Rechsautobahn củaAdolfHitler.ĐạoluậtđườngcaotốcliênbangđưahệthốngxalộtớinướcMỹvàtrởthànhdựáncôngcộnglớnnhấttronglịchsửquốcgia,với74.000kmđườngvàhơn130tỷđô-latừquỹliênbang.Hệthốngđườngcaotốcmớigópphầnthúcđẩydoanhsốbánxehơi,xetảivàxâydựngcácngôinhàmớiởngoạiô.NhàhàngtựphụcvụđầutiêncủaCarlthànhcôngvàôngnhanhchóng mở các nhà hàng khác tại các lối rẽ từ đường cao tốc mới gầnCalifornia.Ngôisaotrênđỉnhtấmbiểntrongnhàhàngphụcvụngườingồitrênxetrởthànhbùamaychochuỗinhàhàngđồănnhanhcủaông.

CácdoanhnhântừkhắpnơitrêncảnướckéođếnSanBernardino,thămnhàhàngMcDonald’smớivàdựnglênnhữngnhàhàngtươngtựởthànhphốhọ.Mộtnhàsánglậpmộtchuỗicửahàngcạnhtranhsaunàythừanhận:“ĐồăncủachúngtôihoàntoàngiốngđồănởcửahàngMcDonald’s.Nếutôinhìnvào các cửa hàng của McDonald’s và thấy một người nào đó đang treongượcngười lênđể lật những chiếchamburger, chắc chắn tôi cũng sẽ bắt

chướcnhưvậy”.CácchuỗicửahàngđồănnhanhcủaMỹkhôngphảidocáctập đoàn lớn khởi xướng, thông qua các nghiên cứu nhóm trọng điểm vàkhảosátthịtrườngmàđượcxâydựngbởinhữngngườibánhàngdạo,nhữngđầubếpnấuănnhanh,nhữngđứatrẻmồcôivàbỏhọcgiữachừng,nhữngngười cóniềm lạcquanvô tậnvàbiết tìmkiếmchỗđứngcho riêngmìnhtrongxuhướnglớn.Chiphíbanđầucủamộtcửahàngđồănnhanhthấp,lợinhuậnhứahẹncaovàrấtnhiềunhữngngườicóthamvọngđãnhanhchóngmualònướngvàdựnglêncáctấmbiểnquảngcáochomình.

WilliamRosenbergbỏhọclúc14tuổi,đigiaođiệntínchohãngchuyểnphátnhanhWesternUnion,láixetảichởkem,bánhàngdạo,bánsandwichvàcàphêchocôngnhânnhàmáyởBostonvàcuốicùngmởmộtcửahàngbánhdoughnutnhỏnăm1948,sauđóđặttênlàDunkin’sDonuts.GlenW.BelllàcựuchiếnbinhcủaChiếntranhThếgiớithứhai,cưdâncủaSanBernardino,saukhiđếnănởnhàhàngMcDonald’sđãquyếtđịnhbắtchướctheo.Ôngápdụnghệthống“dâychuyềnlắpráp”nàyđểchếbiếnthứcănMehicovàsánglậpnênchuỗinhàhàngsaunàyđượcbiếtđếnvớicáitênTacoBell.KeithG.Cramer là chủ sởhữuchuỗinhàhàngphụcvụngườingồi trênxeKeith’sDrive-In ở thành phố Daytona Beach, bang Florida. Khi nghe tin về cửahàngmớicủaanhemnhàMcDonald,ôngbayđếnmiềnnamCalifornia,ănởnhàhàngMcDonald’s,quaylạiFloridavàcùngvớianhrểlàMatthewBurnsmở nhà hàng Inst-Burger-King đầu tiên năm 1953.Dave Thomas bắt đầulàmviệctrongmộthàngănkhimới12tuổi,sauđórờinhàbốnuôiđếnthuêmộtcănphòngởYMCA(HiệphộiTinlànhdànhchongườitrẻtuổi),bỏhọclúc15tuổi,làmngườidọndẹpởhàngăn,làmđầubếpvàcuốicùngmởmộtnhà hàng riêng ở thành phố Columbus, bang Ohio có tên Nhà hànghamburgertruyềnthốngWendy’s.ThomasS.MonaghantrảiquathờithơấuởmộttrạitrẻmồcôiThiênchúagiáovàrấtnhiềutrungtâmdànhchothanhthiếuniênmồcôi.Ôngtừnglàmcôngviệcphasô-đakemởhiệuthuốc,họcgầnxongcấpba, thamgia lính thủyđánhbộvàsauđócùnganh traimuamộtcửahàngpizzaởYpsilanti,Michiganvới75đô-latiềnmặtđặtcọc.Támtháng sau, anh trai củaMonaghan quyết định ra đi và đồng ý trao đổi cổphần củamình trong nhà hàng lấy chiếc xeBeetle của hãngVolkswagen.CửahàngpizzacủaMonaghansaunàyđượcbiếtđếnvớicáitênDomino’s.

CâuchuyệncủaHarlandSanderscólẽđángchúýnhất.Sandersbỏhọclúc12tuổi,giúpviệcởmộttrangtrại,chănlavàsauđólàmcôngnhânđốtlòtàuhỏa.Ôngcũngtừnglàmluậtsưdùkhôngcóbằngluật,làmhộsinhdùkhôngcóbằngykhoa,đếntừnggiađìnhbánbảohiểm,bánlốpxeMichelin

vàđiềuhànhmộttrạmxăngởCorbin,Kentucky.Ôngtừnglàmphụcvụbàn,sauđómởmộtnhàhàngvàmộtnhànghỉcótiếng,rồibánchúngđiđểtrảnợ.Ởtuổi65,ônglạitrởthànhmộtngười“bánhàngrong”,chuyêncungcấpcho các chủnhà hàng “công thức bímật”móngà rán của ông.Cửa hàngKentuckyFriedChicken(KFC-GàránKentucky)đầutiênkhaitrươngnăm1952ởgần thànhphốSaltLake,bangUtah.Do thiếu tiềnquảngbáchuỗicửahàngmới,SandersănmặcnhưmộtđạitáKentucky,vớiáovéttrắngvàdâynơmàuđen.Đầuthậpniên1960,KFCtrởthànhchuỗicửahànglớnnhấtnướcMỹ vàĐại tá Sanders trở thànhmột cái tên thân thuộc vớimọi giađình.Trongcuốn tiểusửcủamình,Sandersmiêu tả lạinhững thăng trầm,quyếtđịnhrửatộivàsinhramộtlầnnữaởtuổi74vàsựtranhđấusuốtđờinhằmhạnchếchửithề.

Mặcdùcónhữngýtưởngđồănnhanhpháttriểnracảnước,nhưngcũngcóvôsốcácýtưởngnổilêntrongmộtthờigianngắnrồichìmđihoặckhôngđượcaihưởngứng.Trongsốchuỗinhữngnhàhàngđồănnhanh,cónhữngchuỗinhàhàngmangtêngiađìnhnhưSandy’s,Carrol’s,Henry’s,Winky’svàMr.Fifteen’s,cũngcónhữngchuỗimangtêncủatươnglainhưSatelliteHamburger System (Hệ thốngHamburger Vệ tinh) và Kelly’s Jet System(Hệ thốngPhản lực củaKelly), đặcbiệt hơn cả là các chuỗi đượcđặt têntheomónănchínhcủahọ:BurgerChefs,BurgerQueens,BurgervilleUSAs,Yummy Burgers, Twitty Burgers, Whata-burgers, Dundee Burgers, Biff-Burgers,O.K.BigBurgersvàBurgerBoyFood-O-Ramas.

Hầuhếtcáccửahàngmớiđềuquảngcáovềcáckỳquancôngnghệ.Ngườiphụcvụ tậnxebịcoi là lạchậu tạicáchệ thốngđặtmónđiềukhiển từxanhưFone-A-Chef,TeletrayvàElectro-Hop.Motormatlàhệthốngđườngraygiúpchuyểnđồănvàthứcuốngtừnhàbếpđếnnhữngchiếcxehơiđangđỗ.ỞchuỗiBiff-Burger,nhữngchiếcBiff-Burgerđượcnướngdướinhữngốngthạchanhtỏasángnhưmộtchiếclòsưởi.ChuỗinhàhàngInsta-Burger-Kingsở hữumột cặp “Miracle InstaMachine” (Chiếcmáy Insta diệu kỳ),mộtchiếcdùnglàmsinhtốkem,chiếccònlạiđểlàmbánhburger.“Cảhaichiếcmáy đều đã được hoàn thiện”, công ty này cam đoan với các chi nhánhnhượngquyềnthươnghiệutiềmnăng,“chúngđượcthiếtkếđểtránhmọisaisótvàngaycảmộtkẻkhờkhạocũngcóthểdễdàngvậnhànhchúng”.LònướngbánhInsta-Burgerlàmộtthiếtkếtỉmỉvàkỳcục.Mườihaiviênchảhamburgerđặtriêngtrongtừngchiếcrổlướiđượcđưavàomáy,đivòngquahaibộphậnlàmnóngbằngđiệnvàchínởhaibêncạnhcủamáy,rồi trượtxuống một chiếc chảo nước sốt ở dưới, trong khi bánh hamburger được

nướngởmộtôbêncạnh.ChiếcmáyInstadiệukỳnày tỏraquáphức tạp,thườngxuyêngặp sai sót và cuối cùngđãbị chuỗi cửahàngBurgerKingloạibỏ.

CuộcchiếnđồănnhanhởmiềnnamCalifornia-quêhươngcủachuỗicửahàng“JackintheBox”,McDonald’s,TacoBellvàCarl’sJr.-đặcbiệtkhốcliệt.Lần lượt từngnhàhàngphụcvụ tậnxebịđóngcửadokhôngđủ sứccạnhtranhvớicáccửahàngbánhamburgertựphụcvụvớimứcgiárẻhơn.NhưngCarlvẫnduytrìviệckinhdoanhđồănnhanh,mởthêmcácnhàhàngmớidọctheocácđườngcaotốctrongbang.Bốntrongsốnhữngđườngcaotốc này - Riverside, Santa Ana, Costa Mesa và Orange - sớm nối quaAnaheim.MặcdùchuỗicửahàngCarl’sJr.thànhcôngrựcrỡ,nhưngcũngcómột vài ý tưởng củaCarl thất bại.Đồngphục của nhânviên nhà hàngWhistleStopscủaCarlkhiếnhọtrônggiốngnhữngcôngnhânđườngtàu.Banhà hàng kiểu này được xây dựng năm 1966 và saumột vài năm chuyểnthành nhà hàng Carl’s Jr. Chuỗi cửa hàng bán cà phê theo phong cáchScotland củaCarl cũng không tìm được chỗ đứng.Các nữ bồi bàn ở nhàhàng“Scot’s”mặcváyScotlandvàcácmónănđượcđặttheonhữngcáitênkhôngđemlạimaymắn,chẳnghạnnhưTheClansman(Thànhviênthịtộc).

Cácchuỗicửahàngđồănnhanhnhanhchónglanrộngracảnước;từnăm1960 đến 1973, số lượng cửa hàng McDonald’s tăng từ khoảng 250 lên3.000.Lệnh cấmvậndầuhỏa của cácnướcẢ rậpnăm1973khiếnngànhcôngnghiệpđồănnhanhgặpkhókhăn,khinhữnghàngxedàixếphàngchờmuaxăngkhiếnnhiềungườitinrằngvănhóaxehơicủaMỹđangbịđedọa.Khixăngdầuthiếuthốn,giátrịcổphiếucủaMcDonald’sgiảmxuống.Khicuộckhủnghoảngtrôiqua,giácổphiếuđồănnhanhhồiphụcvàMcDonaldtăng cườngnỗ lựcmở thêmcácnhàhàngởđô thị cũngnhư cáckhuvựcngoại ô. PhốWall đầu tưmạnh vào các chuỗi cửa hàng đồ ăn nhanh vànhữngnhàquảnlýcáctậpđoànlớndầnthaythếnhữngngườiđitiênphongtrongngànhđồănnhanh.Bắtđầuvớisê-ricácvụkinhdoanhnhỏ,mangtínhđịaphương,nhưngchođếnthờiđiểmđó,kinhdoanhđồănnhanhchínhthứctrởthànhmộtngànhcôngnghiệp,mộtthànhphầnchủchốttrongnềnkinhtếMỹ.

Tiếntriển

Năm1976, trụ sởmới của tập đoànCarlKarcher Enterprises, Inc. (CKE)được xây dựng trên mảnh đất nơi trang trại Heinz từng hoạt động tại

Anaheim.BuổitốikhaitrươngtrụsởlàmộttrongthờiđiểmtuyệtvờinhấttrongcuộcđờiCarl.Bữa tiệcđược tổchức trang trọng,vớicuộckhiêuvũdướiánhtrănghuyềnảo,trongmộtrạplớndựngtrênbãiđỗxevớihơnmộtnghìnngườithamdự.Bamươilămnămsaukhimuaquầybánxúcxíchđầutiên,CarlKarcherđãsởhữumộttrongnhữngchuỗinhàhàngđồănnhanhtưnhânlớnnhấtnướcMỹ.Ôngtrở thànhbạncủanhữngngườiMỹnổi tiếngnhưThốngđốcRonaldReagan,cựutổngthốngRichardNixon,GeneAutry,Art Linkletter, LawrenceWelk và PatBoone. Tên hiệu củaCarl là “NgàiQuậnCam”.ÔngtàitrợchocácquỹtừthiệnThiênchúagiáo,làHiệpsĩcủaMalta, người ủng hộ mạnh mẽ cuộc đấu tranh cho quyền sống của conngười.ÔngthamgiacầunguyệnriêngởVaticancùngĐứcGiáohoàng.Vàsauđó,bấtchấpmọinỗlựcphấnđấu,vậnmaycủaCarlbắtđầuthayđổi.

Trong thậpniên1980,CKEthamgia thị trườngchứngkhoán,mởcácnhàhàngCarl’sJr.ởTexas,đưathêmnhữngbữatốigiácaovàothựcđơnvàlầnđầu tiênmở rộngbằngcáchbánquyền sửdụng thươnghiệu.CácmónănmớivànhàhàngởTexasthấtbại.GiátrịcổphiếuCKEsụtgiảm.Năm1988,CarlvàgầnchụcngườitronggiađìnhôngbịỦybanTraođổiChứngkhoán(SEC)buộctộithamgiamuabánthôngtinnộibộ.HọđãbánmộtlượnglớnchứngkhoánCKEngaytrướckhigiábắtđầutrượt.Carlkhăngkhăngphảnđốilờicáobuộcvàcảmthấybịsỉnhụcbởinhữngthôngtintừdưluậnxungquanhvụviệc.Tuynhiên,CarlđồngýthươnglượngvớiSEC-theoônglàđểtránhmộttrậnchiếnpháplýtốnkémvàkéodài-vàtrảhơnnửatriệuđô-latiềnphạt.

Đầuthậpniên1990,mộtvàidanhmụcđầutưbấtđộngsảncủaCarlthấtbại.KhicácdựánquyhoạchđấtmớiởAnaheimvàInlandEmpirephásản,Carlphảigánhchịunhiềukhoảnnợbởitrướcđó,ôngđãđồngýchocáccôngtyphát triển bất động sản sử dụng chứng khoánCKE làm thế chấp cho cáckhoảnvayngânhàng.Ôngbịkéovàohơn20vụkiện.Bỗngnhiên,ôngnợhơn70triệuđô-laởnhiềungânhàngkhácnhau.CổphiếuCKEsụtgiákhiếnôngkhôngđủkhảnăngtrảnợ.Tháng5năm1992,anhtraicủaônglàDon-mộtcốvấnđượcôngtintưởngvàlàtổnggiámđốcCKE-quađời.VịgiámđốcmớicốgắngtăngdoanhsốbánhàngởcácnhàhàngCarl’sJr.bằngcáchmuathựcphẩmchấtlượngthấpvàgiảmgiábán.Chiếnlượcmớinàykhiếnlượngkháchhàngđếnnhàhànggiảmhẳnđi.

VớitưcáchlàChủtịchhộiđồngquảntrịcủaCKE,Carltìmcáchcứucôngtyvàtrảnợ.ÔngđềxuấtbánđồănMehicoởCarl’sJr.theothỏathuậnliên

doanhvớimộtchuỗikháccótênlàGreenBurrito.NhưngmộtvàithànhviênquảntrịởCKEphảnđốikếhoạchnày,họchorằngnóđemlạilợiíchchoCarl nhiều hơn là cho công ty. Carl cómộtmón lợi tài chính trong thỏathuậnkinhdoanhnày;nếuhộiđồngquảntrịCKEchấpnhậnkếhoạch,ôngsẽnhậnđượckhoảnvayriêngtrịgiá6triệuđô-latừGreenBurrito.Carlrấttứcgiậnvìđộngcơlàmviệccủaôngbịnghingờvàcôngviệckinhdoanhcủaôngđangngàymộtlúnsâuvàothấtbại.CKEkhôngcòngiốngcôngtyôngđãsánglậpra.NhómquảnlýmớicủacôngtykhôngcònduytrìtruyềnthốngbắtđầumỗicuộchọpvớibàicầunguyệnthánhFranciscủaAssisivàcamkết trung thànhvới lácờ.CarlkhẳngđịnhkếhoạchGreenBurritocóhiệuquảvàyêucầuhộiđồngquảntrịthôngqua.Khihộiđồngquảntrịbácbỏkếhoạch,Carltìmcáchsathảithànhviênhộiđồng.Thayvàođó,họlạisathảiCarl.Ngày1tháng3năm1993,hộiđồngquảntrịCKEbỏphiếuvớitỷlệ5-2thôngquaviệcsathảiCarlN.Karcher.ChỉcóCarlvàcontraiônglàCarlLeophảnđốiquyếtđịnhnày.Carlcảmthấymìnhbịphảnbộinghiêmtrọng.Nhữngngườitronghộiđồngquảntrịlàbạncũcủaông;ôngđãgiúphọgiàucó.Trongmộttuyênbốđưarasauquyếtđịnhsathải,Carlgọihộiđồngquản trịcủaCKElà“mộtmớnhữngkẻ trởmặt”vàgọiđây là“mộttrongnhữngngàybuồnbãnhất”củađờiông.Ởtuổi76,hơn50nămsaukhikhởinghiệp,CarlN.Karcherbịcấmvàochínhvănphòngcủaông,vànhữngchiếckhóamớiđượcthaythế.

TrụsởcủaCKEvẫnnằmtrênmảnhđấtnơigiađìnhHeinztừngtrồngcam.Ngày nay, ở đó không cònmùi cam quýt trong không khí và không cònnhữngcánhđồngcam.Nơitừngcóvôvànhàngcâycam,chanh,kéodàihếttầmmắt,naykhôngcònmộtmẫuđấtnàotrồngcamthươngmại.Hiệnnay,dânsốAnaheimkhoảngbatrămnghìn,gấpgần30lầnsovớithờiCarlmớiđến.ỞgócđườngnơinhàhàngDrive-InBarbequecủaCarltừngtọalạc,naylàmộttrungtâmmuasắmnhỏ.GầntrụsởCKEtrênđạilộHarborcómộttrạmxăngExxon,mộtcửahàngchănđệmgiảmgiá,mộtcửahànggiàydépShoeCity,mộttrungtâmmuabánôtôLasVegasAutoSalesvàmộtlốirẽtừđườngcaotốcRiversidexuống.TòanhàCKEcókiếntrúckiểuTâyBanNhahiệnđại,vớinhữngcộttrắng,máivòmgạchđỏvàcửasổkínhtốimàu.Gầnđây,khitôiđếnthămtoànhà,khôngkhíbêntrongrấtmátmẻvàyêntĩnh.KhiđingangquabứctượngThánhFranciscủaAssisibằnggỗởchâncầuthang,tôigặpCarlN.Karcherởđầucầuthang.

TrôngCarlnhưmộtnhânvậtđầyphongcáchtừthờiđạicủacácnhómnhạclớn những năm 1930-1940.Ôngmặc chiếc áo khoác kẻ ca-rô nâu, sơmi

trắng,càvạtnâuvàđiđôigiàyhaitôngmàunhìnrấtvuimắt.Ôngcao,khỏevàrấtphongđộ.Bứctườngtrongvănphòngcủaôngtreorấtnhiềukỷvật,những tấm ảnh chụpCarl đứng bên các vị tổng thống, những cầu thủ nổitiếng, các nhân viên cũ, cháu chắt, mục sư, Hồng y giáo chủ MikhailGorbachev,ĐứcGiáohoàng.Carltựhàonhấcmộttấmkhungtừtrêntườngxuốngvàđưacho tôi.Đólà tờhóađơngốccủakhoản tiền326đô-la,xácnhậnviệcmualạiquầybánxúcxíchđầutiêncủaông.

Năm1993, tám tuầnsaukhibịđẩy rakhỏivănphòngcủamình,Carlxúctiếnviệcmualạicôngty.Thôngquamộtsê-ricácgiaodịchphứctạp,mộtliênminhdochuyêngiatàichínhWilliamP.FoleyIIlãnhđạođãgánhvácmột phầnmón nợ củaCarl để đổi lấy phần lớn cổ phần của ông và nắmquyềnkiểmsoátCKE.FoleytrởthànhChủtịchhộiđồngquảntrịmới.Carlđượcchỉđịnhlàchủtịchdanhdựvàlấylạiđượcvănphòngcủamình.Hầuhếtcácthànhviênhộiđồngquảntrịcũtừngphảnđốiông,naylầnlượtrờicôngty.KếhoạchGreenBurritođượcchấpthuậnvàđemlạithànhcôngchocôngty.BanquảnlýmớicủaCKEdườngnhưđãxoayngượcđượctìnhthế,làmtănggiátrịcổphiếucủacôngty.Tháng7năm1997,CKEmualạichuỗinhà hàng Hardee’s với giá 327 triệu đô-la và trở thành chuỗi nhà hànghamburger lớn thứ tưcảnước,sauMcDonald’s,BurgerKingvàWendy’s.VànhữngtấmbiểnmanghìnhngôisaomỉmcườicủaCarl’sJr.lạixuấthiệnkhắpnướcMỹ.

Dường như khi kể lại câu chuyện cuộc đờimình,Carl cũng cảm thấy rấtngạc nhiên. Ông đã cưới Margaret 60 năm, sống trong một ngôi nhà ởAnaheimgần50năm.Ôngcó20cháugáivà20cháutrai.Sovớingườiởtuổi80,ôngcótrínhớkỳlạ,cóthểnhanhchóngnóitêntuổi,ngàythángvàđịachỉcáchđócảnửathếkỷ.ÔngthểhiệnniềmlạcquanvàsựvuitínhcủangườibạncũRonaldReagan.“Triếtlýcủacảcuộcđờitôilàkhôngbaogiờđầuhàng”,Carlnóivớitôi.“Từ‘khôngthể’khôngtồntại...Hãyduytrìtháiđộtíchcực...Quảnlýnhữngkhoảntiềnnhỏvànhữngkhoảntiềnlớnsẽtựchạytrongguồng...Cuộcsốngrấttươiđẹp,kỳdiệuvàđólàcảmgiáchàngngàycủatôi.”MặcdùCKEđãmởrộng,Carlvẫnnợhàngtriệuđô-la.Ôngvaycáckhoảnmớiđể trả cáckhoảncũ.Vào lúc tìnhhình tài chính tồi tệnhất,cácchuyêngiatưvấnkhuyênôngnêntuyênbốphásản.Carltừchối;ôngđãvayhơn8triệuđô-latừgiađìnhvàbạnbèvàôngkhôngmuốnchốibỏnghĩavụcủamình.Hàngngày,ôngvẫndựbuổicầunguyệnlúcsáugiờsángvàđếnvănphònglúcbảygiờ.Ôngnói:“Mụctiêuhainămtớicủatôilàtrảhếtnợ”.

Tôinhìnracửasổvàhỏivềcảmgiáccủaôngkhi láixeởAnaheimngàynay,khiđiquanhữngcửahàngđồănnhanh,nhữngkhuđấtquyhoạchvànhữngtrungtâmmuasắm.Ôngchobiết:“Thànhthựcmànói,tôikhôngthểhạnhphúchơn”.Cho rằngônghiểu lầmcâuhỏi, tôi chỉnh lại, hỏiôngcónhớAnaheim thờixưa,nhớnhữngcánhđồngchănnuôigia súcvànhữngvườncamkhông.

“Không”,ôngtrảlời.“TôitintưởngvàoSựTiếntriển”.

Carllớnlênởmộtnôngtrạikhôngcónướcmáyvàđiện.Ôngđãthoátkhỏicuộcsốngchậtvậtởnôngthôn.Tôinhậnrarằngcảnhvậtbênngoàicửasổcủaôngkhôngkhiếnôngkhóchịu.Đóchínhlàdấuhiệucủathànhcông.

“Khitôigặpvợtôilầnđầu”,Carlnói,“conđườngnàycònrảisỏi...vànaynóđượctrảinhựa”.

2.Nhữngngườibạnđángtincậy

TrướckhivàoBảotàngRayA.Kroc,bạnphảiđiquacửahàngMcStore.CảhaiđềunằmởtầngtrệtcủatrụsởtậpđoànMcDonald’s,trongtòanhàOneMcDonald’sPlazaởOakBrook,bangIllinois.Tòanhàtrụsởnàycócửasổhìnhô-vanvàmặtchínhbằngbêtôngmàuxám-kiếntrúcđặctrưngcủathờiđạicáchđây30nămtrướckhitòanhàđượckhaitrương.Ngàynaytrôngnócóvẻlạnhlẽovàxámxịt,mộtditíchkiếntrúcthờiđạitổngthốngNixon.Nógiốngnhưnhững tòanhàđại sứquánMỹ,nơi tụ tậpcủanhữngngườibiểutìnhchốngchiếntranh,cáccuộcbiểutìnhcủasinhviênvànhữngngườiđốt quốc kỳ. Cách đó không xa là khuôn viên rộng 80mẫu của Đại họcHamburger,trungtâmđàotạoquảnlýcủaMcDonald’s.Nhữngchiếcxebusđi lại liên tụcgiữakhuônviênđại họcvà tòanhàMcDonald’sPlaza, chởnhững sinh viên trông rất sáng sủa,mặc đồ ka-ki đến đây học để lấy tấmbằng “Hamburger học”.Hầu hết các lớp học tập trung vào các vấn đề cánhân,dạynhữngbàihọcvềlàmviệcnhóm,cáchkhuyếnkhíchnhânviênvàthúc đẩy “tiếng nói chung của McDonald’s” và “văn hóa chung củaMcDonald’s”.Ngay trước tòanhàMcDonald’sPlaza làbacộtcờ, trái timcủađếchếhamburger.MộtcộttreoquốckỳMỹ,mộttreocờbangIllinoisvàcộtthứbatreolácờmàuđỏtươicóhaihìnhcungmàuvàng.

BạncóthểmuanhữngconbúpbêMcBurglarởcửahàngMcStore,nhữngchiếcđiệnthoạicóhìnhmiếngkhoaitâyrán,nhữngchiếccà-vạt,đồnghồ,móctreochìakhóa,túiđựngdụngcụchơigolfvàcácdụngcụthểthao,nữtrang,quầnáotrẻem,hộpđựngđồăn,bàndichuột,áokhoácda,bưuthiếp,xetảiđồchơivànhiềuthứkhác,tấtcảđềumangmácMcDonald’s.BạncóthểmuanhữngchiếcáophôngcóinhìnhphiênbảnmớicủalácờMỹvớihìnhảnhhaicungvàngthếchỗcho50ngôisaotrắng.

PhíasaucửahàngMcStore,điquadấuchâncủaRonaldMcDonaldintrênsànnhà,quanhữnggiáđĩavàđồ thủy tinh,mộtbức tượngbán thânbằngđồngcủaRayKrocđứngởngay lốivàobảo tàng.Kroc làngười sáng lậpTập đoàn McDonald’s và triết lý “QSC & V” của ông - Quality (Chấtlượng),Service(Dịchvụ),Cleanliness(Sạchsẽ)vàValue(Giátrị)-vẫnlàđịnhhướngpháttriểncủatậpđoàn.Bứctượngđồngtạcngườiđànôngtrungniên, tránhói,mặtnhẵnnhụivàcócáinhìnđầynhiệthuyết rất thuhútsự

chúýcủangườiđếnthamquan.Bêncạnhđólàmộtkhungkínhtrưngbàycáckỷniệmchương,giảithưởngvàthưkhenngợi.“Mộttrongnhữngđiềuđángnhớnhấttrongngàysinhnhậtlầnthứ61củatôi,”TổngthốngNixonviết năm 1974, “là khi Tricia đề nghị nghỉ giải lao trên đường lái xe đếnPalmSpringsvàchúngtôirẽvàoMcDonald’s.Nhiềunămqua,tôiđãnghebọntrẻnóirằng“BigMac”thậtsựđặcbiệt.DùtôivẫnthườngchorằngBàNixonlàngườilàmmónhamburgerngonnhấtthếgiới,nhưngcuốicùng,cảhaichúngtôiđềubịthuyếtphụcrằngMcDonald’sđứngthứhai...Saunày,khiđầubếpcủachúngtôinghỉphép,tôibiếtmìnhsẽđiđâuđểcóđượcdịchvụnhanh, sựđón tiếp thân tìnhvàcó lẽ làmột trongnhữngmónănngonnhấtnướcMỹ.”NhữngkhungkínhkháctrưngbàykỷvậtcủaKroc,kỷniệmvềnhữngnămdàiphấnđấuvàthờikỳcuốiđờicủanhàtỷphúnày.Đâylàmộtbảotàngnhỏ,đượcchiếuánhsángmờvàthểhiệnsựtrântrọngđốivớitừngkỷvậtđượctrưngbày.Khitôiđếnthăm,nơinàyrấtyêntĩnhvàvắngngười.Nókhônggiốngmộtbảo tàng thông thường,nơicáchiệnvậtđượcđánhsố,phânloạivàmôtả.Nógợichongườitacảmgiácnhưmìnhđangđứngtrongmộtđềnthờ.

NhiềukỹxảocôngnghệhiệnđạiđượcápdụngtrongviệctrưngbàyhiệnvậtởBảotàngRayA.Kroc.Nhữngbứchìnhbachiềuxuấthiệnrồibiếnmấtchỉbằngmột nút bấm.Giọngnói của bạn bè và đồngnghiệp củaKroc -mộttrongnhữngngườinàyđượcxácđịnhlà“phógiámđốcphụtráchcácvấnđềbản sắc công ty” - phát ra từ những chiếc loa saumột tín hiệu thích hợp.Nhữngchiếchộpkínhđenbỗngnhiênphát sángvàđể lộ ranộidungbêntrong.Một tácphẩmnghệ thuật treo trên tườngcóhìnhcủaRayKrockhinhìn từgóc tráivàkhinhìn từgócphải,hàngchữQSC&Vsẽxuấthiện.Bảo tàngnàykhôngcóphiênbảnkích thước thật, hình ảnhđộngcủanhàsáng lập của McDonald’s ngồi kể chuyện hài và các giai thoại. Điều đókhôngcónghĩalàởđâykhôngcónhữngthứtươngtự.Mộtkhuvựccótên“NóichuyệnvớiRay”trìnhchiếucácđoạnphimngắncủaKrockhiôngxuấthiện trong chương trình Phil Donahue Show, khi ông được Tom SnyderphỏngvấnvàkhinóichuyệnvớiĐứcchaRobertSchullercạnhbànthờnhàthờNhàthờPhalêởQuậnCam.“NóichuyệnvớiRay”chophépngườixemhỏiKroc36câuhỏichotrướcvềnhiềuchủđềkhácnhau;cácđoạnphimcósẵncủaKrocsẽtrảlờinhữngcâuhỏiđó.Khitôiđếnthăm,khuvựcnàyhoạtđộngkhôngtốtvàRaykhôngnhậncâuhỏicủatôi,vìthế,tôingheônglặpđilặplạinhữngcâutrảlờigiốngnhau.

NhữngnétđặctrưngkiểuDisneyđượcápdụngtrongbảotàngnàythểhiện

nhiềuđiểmtươngđồnggiữatậpđoànMcDonald’svàcôngtyWaltDisney.Nócũngchothấyconđườngphát triểngiốngnhaucủahaingườisánglậpnênhaitậpđoànkhổnglồ.RayKrocvàWaltDisneyđềuxuấtthântừbangIllinois;họđượcsinhracáchnhaumộtnăm,Disneynăm1901vàKrocnăm1902;họbiết nhau từhồi trẻ, cùngnhauphụcvụ trongquânđoànxe cứuthươngtrongChiến tranhThếgiới thứnhất;họcùngrờimiềnTrungnướcMỹvàtớiđịnhcưởmiềnnamCalifornia,nơihọđóngvaitròchủđạotrongviệc hình thành những nền công nghiệpmới của nướcMỹ.Nhà phê bìnhđiệnảnhRichardSchickelđãmiêutảDisneylàngườiluôncómongmuốnmạnhmẽđược“ralệnh,kiểmsoátvàgiữsạchmôitrườngôngsinhsống”.ĐiềunàycũngđúngvớiRayKroc,ngườiluônbịámảnhvềvệsinh,quyềnkiểmsoátvàchínhnhữngđiềunàyđã trở thànhđiểmđặctrưngtrongchấtlượngsảnphẩmtạicácchuỗicửahàngcủaông.Krocluônsửdụngbànchảiđánhrăngđểlausạchtừnglỗtrongmáygiặtgiẻlau.

KrocvàDisneyđềubỏhọcvàsaunàyđềuđưachươngtrìnhđàotạochínhthứcvàocôngtycủahọ.TrườngđàotạodànhchonhânviênởcáccôngviênDisneycó tên làTrườngĐạihọcDisneyland.Vàquan trọnghơn,haiôngđều có chung cái nhìn về nướcMỹ, niềm tin lạc quan vào công nghệ vànhữngquanđiểmchínhtrịbảothủ.Họlànhữngnhânvậtcóuytín,đemlạitầmnhìnchungchocảcôngtyvàcókhảnăngthấuhiểuquầnchúng.Họuỷnhiệmchongườikhácthựchiệnnhữngcôngviệccụthểliênquanđếnsángtạovàtàichính.KhôngcómộtnhânvậthoạthìnhkinhđiểnnàomangtênWaltDisneydoôngtựviếthayvẽra.CácmónmớidoRayKrocđưavàothựcđơncủaMcDonald’s-nhưmónKolacky,mộtloạibánhngọtcủangườiBô-hemvàHulaburger,loạisandwichkẹpdứanướngvàphomát-đềuthấtbại.Tuynhiên,haiôngđềubiếtcáchtìmravàkhíchlệnhântài.TrongkhiDisney nổi tiếng hơn và thành công sớmhơn,Kroc lại có ảnh hưởng lớnhơn.Côngtycủaôngđượcnhiềungườibắtchướchơnvàcóquyềnlựclớnhơnđối với nềnkinh tếMỹ - và tạo ramột thươnghiệunổi tiếnghơn cảChuộtMickey.

Dùrấtthànhcôngvớitưcáchlàdoanhnhân,nhânvậtvănhóavàlànhữngngười tán thànhmột nhánh cụ thể trong chủ nghĩaMỹ hóa, nhưng có lẽthànhtựuquantrọngnhấtcủahaiônglạinằmởkhíacạnhkhác.WaltDisneyvàRayKrocđềulànhữngngườibánhàngbậcthầy.Họhoànthiệnhóanghệthuậtbánhàngchotrẻem.Vàthànhcôngcủahọđã thúcđẩynhiềungườikhácđặtmụctiêumarketingvàođốitượngtrẻem,biếnnhữngkháchhàngtrẻtuổinhấtnướcMỹthànhmộtnhómdânsốđượcnhữngtậpđoànlớnnhất

thếgiớiquantâmnghiêncứuvàphântíchsâusắc.

WaltvàRay

RayKroctiếpquảnHệthốngDịchvụnhanhcủaanhemnhàMcDonaldvàtriểnkhaitrêncảnước,tạonênmộtđếchếđồănnhanh.MặcdùcôngtydoôngsánglậptrởthànhbiểutượngcủanướcMỹ,nhưngKrockhôngphảilàmộtdoanhnhâncứngnhắc.Ông làmộtnhạcsĩnhạc jazz từngchơiởcácquánrượulậu-vàítnhấtmộtlầnchơitrongmộtnhàthổ-trongthờikỳcấmrượu.Ônglàngườibánhàngdiđộngrấtquyếnrũ,hàihước,khôngbiếtmệtmỏivàtừngtrảiquanhiềunămthấtbại.ÔnglàmộtWillyLoman,người60tuổimới đạt được thành công trong sự nghiệp.Kroc lớn lên ởOak Park,bangIllinois,cáchthànhphốChicagokhôngxa.BốônglàmviệcchocôngtydịchvụtàichínhvàtruyềnthôngWesternUnion.Nămhọctrunghọcđầutiên,RayKrockhámphárathúvuibánhàngkhilàmthuêởquầybánnướcsodachoôngchú.TrongcuốnhồikýGrindingItOut(Sảnxuấthàngloạt),Krockểlại:“Đólànơitôihọcđượcrằngtacóthểgâyảnhhưởnglênngườikhácbằngmộtnụcười,sựnhiệttìnhvàbánchohọmộtcốckemmứtkhihọđếnmuamộtcốccàphê”.

Trongmộtthờigiandài,Krocbánnhiềusảnphẩmkhácnhaunhưhạtcàphê,bản nhạc, cốc giấy, bất động sản ở Florida, loại đồ uống hòa tan có tên“Malt-a-Plenty”và“Shake-a-Plenty”,loạimáycóthểchếbiếnkembéohoặcbọtcạorâu,nhữngchiếcthìaxúckemhìnhvuôngvàloạibànliềnghếmangtên“Fold-a-Nook”cóthểgậplạivàdựngápsâuvàotường.Ôngnhậnthấyvấnđềchínhđốivớinhững thìakemhìnhvuông làchúng thường trượt rakhỏiđĩakhiăn.Krocsửdụngmộtkỹthuậtcơbảnkhibántấtcảnhữngloạihànghóanày:ôngkhéoléogiớithiệusảnphẩmsaochophùhợpvớisởthíchcủangườimua.Dùliêntiếpthấtbại,ôngvẫntiếptụcvàluôntinrằngthànhcôngđangđếnrấtgần.Saunày,ôngchobiết:“Nếubạntinvàothànhcôngvàtintưởngchắcchắn,bạnsẽkhôngthểthấtbạiđược.Tôikhôngquantâmbạnlàmgì-nhưngchắcchắnbạncóthểđạtđược!”

Lần đầu Ray Kroc đến nhà hàng tự phục vụ mới của McDonald ở SanBernardinonăm1954làkhiôngđangbánnhữngchiếcmáylàmsinhtốkem.AnhemnhàMcDonaldlàhaitrongsốnhữngkháchhàngtốtnhấtcủaông.Chiếcmáy đa năngmàKroc bán có thể cùng lúc làm ra năm cốc sinh tốkem.ÔngtựhỏitạisaoanhemnhàMcDonaldlạicầnđếntámchiếcmáy.Krocđãthămnhàbếpcủanhiềunhàhàngkhácnhautrênphốđểgiớithiệu

máy,nhưngôngchưatừngthấycáigìtươngtựHệthốngDịchvụNhanhcủaMcDonald.Saunày,ôngviết:“Khitôinhìnthấynó,tôicảmthấynhưmộtNewtonthờiđạimớivừabịmộtcủkhoatâyIdahorơitrúngđầu.”Ôngnhìnnhàhàng“bằngconmắtcủamộtngườibánhàng”vàtưởngtượngracảnhđặtcửahàngMcDonald’sởnhữngkhuvựcđườnggiaonhauđôngđúctrênkhắpđấtnước.

Richardvà“Mac”McDonaldkhôngthamvọngnhưvậy.Họkiếmđược100nghìnđô-la lợinhuận từnhàhàng trongmộtnămvàđó làmộtconsố lớnvàothờiđiểmđó.HọđãsởhữumộtngôinhàlớnvàbachiếcxeCadillac.Họ không thích đi du lịch.Họ vừa từ chốimột đề nghị củaCông ty SữaCarnationvềviệcmởthêmnhàhàngMcDonald’sđểtăngdoanhsốbánsữa.Tuy nhiên,Kroc đã thuyết phục được anh emMcDonald bán lại cho ôngquyềnsửdụngthươnghiệuMcDonald’strêncảnước.Haianhemchỉviệcởnhà, trongkhiđó,Krocđi lạikhắpnướcMỹvàgiúphọgiàucóhơn.Mộtthỏathuậnđượckýkết.Nhiềunămsau,RichardMcDonaldnhớlạibuổigặpKrocđầutiên,thờiđiểmđưatớisựrađờicủachuỗicửahànglớnnhấtthếgiớikhônglâusauđó:“Anhchàngbénhỏnàybướcvàovànói‘xinchào’bằngmộtgiọngcao”.

SaukhithuxếpbảnthỏathuậnvớianhemnhàMcDonald,KrocgửimộtláthưchoWaltDisney.Năm1917,haingườiđànôngnàyđãnóidốituổicủamìnhđểgianhậpHộichữthậpđỏvàsangchiếntrườngchâuÂu.Mộtthờigiandàitrôiquakểtừkhihaingườigặpnhaulầncuối.“Waltthânmến,”láthưviết.“Tôicảmthấycóchúttựphụkhigọianhkiểunày,nhưngtôichắcchắnrằnganhsẽkhôngmuốntôixưnghôkhácđi.TôilàRayA.Kroc...TôixemlạibứcảnhĐạiđộiAchúngtachụpởSoundBeach,bangConnecticutnhiều lầnvànhớ lại nhiềukỷniệmđẹp.”Saumànkhởi động, ôngđi vàotrọngtâm:“Gầnđây,tôimualạiquyềnsửdụngthươnghiệutrêntoànquốccủahệthốngnhàhàngMcDonald’s.Tôimuốntìmhiểuxemliệucócơhộinào chomột nhàhàngMcDonald’s trongdự ánphát triểnDisneyland củaanhkhông.”

WaltDisneygửimộtbứcthưtrảlờixãgiaochoKrocvàchuyểnđềnghịcủaôngtớinhàquảnlýphụtráchviệcmuađấtchocôngviênDisneyland.CôngviênnàyvẫnđangtrongquátrìnhxâydựngvàđangđượchàngtriệutrẻemMỹháohứcngóngchờvàKroccórấtnhiềuhyvọng.Theomộtnguồntin,côngtycủaDisneyđềnghịKroctănggiákhoaitâychiêncủaMcDonald’stừ10xulên15xu;Disneysẽgiữlạinămxuđểchitrảtiềnđất;vàcâuchuyện

kếtthúcvớiviệcRayKroctừchốimóctiềntúicủakháchhàng.NguồntinnàycóvẻkhôngđángtinvàđóchỉlànỗlựcmuộnmàngcủamộtngườinàođóởMcDonald’snhằmbàochữachokếhoạchbánhàngthấtbạicủahọ.KhiDisneylandmởcửavàotháng7năm1955-mộtsựkiệnđượcTổngthốngRonaldReaganbìnhluậntrựctiếptrênđàiABC-côngviênnàycómộtloạtquầy ăn của Welch’s, Stouffer’s và Aunt Jemina’s, nhưng không cóMcDonald’s.Kroc chưanằm trong liênminh củahọ.Khi nhắcđến chàngtrai trẻWaltDisney trong cuốnGrinding ItOut,Krockhônghề tângbốc.Ôngviết,“Disneyđượccoilàmộtconvịtkỳlạ,vìbấtcứkhinàochúngtôiđượcnghỉngơivàraphốtántỉnhphụnữ,anhtađềuởlạitrạivàvẽtranh.”

Dùhaingườinhìnnhậnvềnhaunhưthếnào,WaltDisneyvẫnlàhìnhmẫuchoRayKroctrênnhiềukhíacạnh.ThànhcôngcủaDisneyđếnnhanhhơnrất nhiều.Ở tuổi 21, ông rờimiềnTrung vàmở xưởng phim riêng ởLosAngelesvà trởnênnổi tiếngtrướckhibướcsangtuổi30.TrongcuốnTheMagicKingdom (VươngquốcKỳdiệu)xuấtbảnnăm1997,StevenWattsmiêu tả lạinhữngnỗ lựccủaWaltDisneytrongviệcápdụngcáckỹ thuậtsản xuất hàng loạt vào sản xuất phim ở Hollywood. Ông rất ngưỡngmộHenryFordvàthiếtkếmộtdâychuyềnlắprápvàthựchiệnphâncônglaođộngchặtchẽởXưởngphimDisney.Khônglâusau,xưởngphimnàyđượcgọivớicáitên“nhàmáyvuivẻ”.Thayvìvẽtoànbộcảnhphim,cáchọasĩđược giaomột công việc cụ thể và cùng nhau tỉmỉ phác thảo và tômàunhữngnhânvậthoạthìnhDisney.Trongkhiđó,cácgiámsátsẽtheodõivàbấmthờigianchotừngcôngviệccụthể.Trongthậpniên1930,hệthốngsảnxuấtởxưởngphimđượcthiếtkếnhưmộtxưởngsảnxuấtôtô.TheoDisney,“hàngtrămngườitrẻtuổiđangđượcđàotạovàđiềuhànhtừngbộphậncụthểcủamộtchiếcmáynhằmtạoracácsảnphẩmgiảitrí”.

Tuynhiên,làmviệcởnhàmáyDisneykhôngphảilúcnàocũngvuivẻ.Năm1941,hàngtrămhọasĩhoạthìnhcủaDisneythamgiađìnhcôngnhằmthểhiện sựủnghộđốivới côngđoànHộiHọa sĩphimhoạthình.CácxưởngphimhoạthìnhlớnkhácởHollywoodđãkýthỏathuậnvớicôngđoàn.BốcủaDisneylàngườitheochủnghĩaxãhộirấtnhiệttìnhvàcácbộphimcủaDisneycũngluôntônvinhnhữngconngườibìnhthường.NhưngphảnứngcủaWaltđốivớicuộcđìnhcôngđãđểlộtháiđộchínhtrịkháccủaông.Ôngsathảinhữngnhânviênủnghộcôngđoàn,chophépbảovệriêngdùngbạolựcđốivớinhữngcôngnhân thamgiabiểu tình,cốgắngápđặtmộtcôngđoàngiảmạovàthuêmộtnhânvậttộiphạmcótổchứcởChicagothuxếpmột thỏa thuận gian lận và đăngmột quảng cáo kín trang trên tờVariety

buộctộinhữngnhàlãnhđạoHộiHọasĩphimhoạthìnhlàCộngsản.Cuốicùng,cuộcđìnhcôngcũngkếtthúc,nhưngDisneyphảichấpnhậncácyêucầucủacôngđoàn.Trảinghiệmnàykhiếnôngcảmthấycayđắng.Chorằngcác thànhviênCộng sản lànguyênnhân rắc rối củamình,Disneyđồngýlàmnhân chứng choỦy banCác hoạt động chống nướcMỹ củaHạ nghịviện,làmngườicungcấpthôngtinbímậtchoFBIvàủnghộmạnhmẽdanhsáchđencủaHollywood.Vàothờiđiểmlaođộngtrongxưởngphimcủaôngđang trong giai đoạn cao trào,Disney đã phát biểu trướcmột nhóm nhânviênvàlậpluậnrằnggiảiphápchonhữngvấnđềcủahọkhôngnằmởmộtcôngđoàn,màởcôngviệccủamộtngàytốt.Ôngnói:“Đừngquênđiềuđó.Kẻmạnhsẽtồntạivàkẻyếusẽphảilùibước.Đólàquyluậttựnhiên.Tôikhôngquantâmđếnviệcmộtkếhoạchhoànhảonàođó,bởikhônggìcóthểthayđổiđượcquyluậtđó”.

Nhiều thập kỷ sau,RayKroc sử dụng lời lẽ tương tự khi vạch ra triết lýchínhtrịcủariêngmình.Nhiềunămbánhàngdiđộng-mangbênmìnhmẫuđơnđặthàngvàsáchgiới thiệusảnphẩm,gõcửatừngnhà,mộtmìnhgặpmặttừngkháchhàngvàchịuđựngvôsốlầnkháchhàngđóngsầmcửangaytrướcmặt -đãảnhhưởngđếnquanđiểmcủaôngvề tínhnhânđạo. “Hãynhìnlạixem,thậtnựccườinếugọinólàmộtngànhcôngnghiệp,”Krocnóivớimột phóngviênnăm1972vàgạt bỏmọi phân tích tích cựcvềngànhkinhdoanhđồănnhanh.“Đâykhôngphảilàmộtngànhcôngnghiệp.Đâylàcálớnnuốtcábé.Tôisẽloạibỏhọvàtôiphảiloạibỏhọtrướckhihọloạibỏtôi.ChúngtađangnóivềsựtồntạicủangườimạnhnhấttheokiểuMỹ.”

TrongkhiDisneyủnghộcácnhómcánhtảvàsảnxuấtcácđoạnphimquảngcáovậnđộngtranhcửchoĐảngCộnghòa,Krocvẫntránhxachínhtrị-vớimộtngoạilệđặcbiệt.Năm1972,Krocgóp250.000đô-lachochiếndịchtáitranh cử củaTổng thốngNixon, nhưng chiamón quà thành những khoảnủng hộ nhỏ và chuyển tiền qua nhiều ủy ban bầu cử khác nhau của đảngCộng hòa ở địa phương và cấp bang. Nixon có đầy đủ các lý do thíchMcDonald’s, ngay cả trước khi ông ăn thửmón hamburger của họ. Kroctrướcđóchưatừnggặpmặttổngthống;mónquàđókhônghềxuấtpháttừtìnhcảmcánhân.ĐólànămmàngànhcôngnghiệpđồănnhanhđangvậnđộnghànhlangởQuốchộivàNhàTrắngđểthôngquamộtluậtmới-đượcbiếtđếnvớicáitên“dựluậtMcDonald”-chophépngườisửdụnglaođộngtrảchongườilàmthuêởtuổimườisáu,mườibảythấphơn20%sovớimứclương tối thiểu.Vào thời điểmKroc quyên góp 250.000 đô-la, người làmthuêởMcDonald’s hưởngmức lương1,6đô-lamột giờ.Dự luật trả dưới

mứclươngtốithiểusẽgiảmlươngcủamộtsốđốitượngxuốngcòn1,28đô-lamộtgiờ.

ChínhquyềnNixonủnghộdựluậtMcDonaldvàchophépMcDonald’stănggiábánhhamburgerQuarterPounder(MộtphầntưPound),trongkhinhữngquyđịnhkiểmsoátgiávàmứclươngtốithiểuvẫnđượcápdụngởcácchuỗicửahàngđồănnhanhkhác.MứcđộvàthờigianKrocđónggópchochiếndịchtranhcửkhiếnĐảngCộnghòalêntiếngbuộctộiôngmuaảnhhưởng.Cảmthấybịxúcphạmvớinhữnglờibuộctộinày,saunàyKrocgọinhữngngườichỉtríchônglà“đồchó”.Vụviệcgâynáođộngnàykhiếnôngluôncảnhgiácvớiviệcủnghộcácứngcửviênchínhtrị.Tuynhiên,KrocdànhmộtngoạilệchotổngthốngCalvinCoolidgevànhữngtưtưởngcủaôngvềsựchămchỉvàtựlậpđượctrưngnổibậttạitrụsởcủatậpđoànMcDonald’s.

Cuộcsốngtốtđẹphơn

MặcdùkịchliệtphảnđốiChủnghĩaxãhộivàmọicanthiệpcủachínhphủvào thị trường tựdo, trongnhữngnăm1940,WaltDisney lạidựavàocácquỹliênbangđểduytrìkinhdoanh.CuộcđìnhcôngcủacáchọasĩhoạthìnhđẩyxưởngphimDisneyrơivàomộtcuộckhủnghoảngtàichính.Disneybắtđầu tìmkiếmcáchợpđồngcủachínhphủ-vàchínhnhữnghợpđồngnàynhanhchóngchiếm90%sảnphẩmcủaxưởngphim.TrongChiếntranhThếgiớithứhai,WaltDisneysảnxuấthàngloạtphimhướngdẫntậpluyệnchoquânđộivàphimcổđộng, tuyêntruyền,baogồmFoodWillWintheWar(Thực phẩm sẽ giúp chiến thắng chiến tranh), High-Level PrecisionBombing (Bom chính xác cao) và A Few Quick Facts About VenerealDisease (Vài thực tế về bệnh lây qua đường tình dục). Sau chiến tranh,Disneytiếptụchợptácchặtchẽvớicácquanchứcquânsựcấpcao,cácnhàthầuquânđộivà trở thànhngười tuyên truyềnkhoahọcChiến tranhLạnhnổitiếngnhấtnướcMỹ.Đốivớinhữngkhángiảluônsốngtrongnỗilosợvềsựhủydiệtcủavũkhíhạtnhân,WaltDisneytrởthànhngườilàmyênlònghọ,bởiôngluôncangợinhữngthànhtựucôngnghệmớinhấtlàphithườngvà tuyệtvời.Niềm tincủaWaltDisnayđốivớiýnghĩa tíchcựccủacôngnghệMỹđượcthểhiệnsúctíchquatiêuđềcủamộtbộphimdoXưởngphimDisney sản xuất cho công ty điện lựcWestinhouseElectric:TheDawnofBetterLiving(Bìnhminhcủacuộcsốngtươiđẹphơn).

NiềmđammêkhoahọccủaDisneycũngđượcthểhiệntrongTomorrowland(Vùngđấttươnglai),mộtkhuvựctrongcôngviêngiảitrívàcũnglàphân

đoạn trong chương trình truyền hình hàng tuần của ông. “Vùngđất tươnglai” chứa đựngmọi thứ, từ du hành không gian tới các vật gia dụng củatương lai. “Vùng đất tương lai” coi tiến bộ khoa học là cuộc hành quânkhôngngừngnghỉhướngtớisựtiệnlợichongườisửdụng.Tuynhiên,ngaytừkhirađời,“Vùngđấttươnglai”đãchứađựngnhữngmặttiêucực.Nótándươngkhoahọcmàkhônghềquantâmđếnkhíacạnhđạođức.Mộtvàicôngnghệđượctánthànhsaunàylạitỏrakhôngcóýnghĩatíchcực;mộtsốnhàkhoahọcđượctándươngcuốicùnglạilànhữngtấmgươngbấtbìnhthườngchothếhệtrẻ.

Vàogiữathậpniên1950,WernhervonBraunđiềuhànhvàsảnxuấtmộtsê-ri chương trình truyền hình về khámphá không gian.Man in Space (ConngườitrongVũtrụ)vàcáctậpphimvềVùngđấttươnglairấtđượckhángiảyêuthíchvàkhơidậysựủnghộcủacôngchúngđốivớichươngtrìnhkhônggiancủaMỹ.Vàothờiđiểmđó,vonBraunlànhàkhoahọcvềtênlửahàngđầucủaQuânđộiMỹ.ÔngđãphụcvụtrongquânđộiĐứctrongcuộcChiếntranhThếgiới thứhai, làmột trongnhững thànhviênđầu tiênvà tíchcựccủaĐảngQuốcxãđồngthờilàthiếutátrongđộiSS.Cóítnhất20.000laođộngkhổsai,trongđócónhiềutùnhânchiếntranhcủaquânĐồngminhđãchếtởnhàmáyDora-Nordhausen,nơisảnxuấtcáctênlửacủavonBraun.Chưađầy10saukhigiảiphóngDora-Nordhausen,vonBraunđã làmviệcvớiDisney,giaocácđơnđặthàngchocáchọasĩhoạthìnhcủaDisneyvàthiếtkếtròchơiTênlửalênMặttrăngởcôngviênDisneyland.HeinzHaber,mộttưvấnchủchốtkháccủaVùngđấttươnglai-saunàytrởthànhtrưởngtưvấnkhoahọccho tậpđoànWaltDisneyProductions - trongsuốtChiếntranhThếgiớithứhaiđãnghiêncứucácchuyếnbaytốcđộcaochoViệnYhọcHàngkhôngLuftwaffe.ĐểđánhgiárủiromàcácphicôngkhôngquânĐứccóthểgặp,họcviệnnàyđãtiếnhànhcácthửnghiệmtrênhàngtrămtùnhân tại trại tập trungDachau gầnMunich.Các tù nhân sống sót sau cáccuộcthửnghiệmthườngbịgiếtvàsauđóbịmổxẻ.HaberrờinướcĐứcsaukhichiếntranhkết thúcvàchiasẻcáckiếnthứcvềyhọchàngkhôngchoKhông quânMỹ. Sau này, ông cùng vonBraun chủ trì chương trìnhConngườitrongVũtrụcủaDisney.KhichínhquyềncủaTổngthốngEisenhowerđềnghịWaltDisneysảnxuấtmộtchươngtrìnhkhuyếnkhíchsửdụngnănglượnghạtnhânchomụcđíchdânsự,HeinzHaberđượcgiaonhiệmvụđảmnhiệmdựánnày.ÔngtổchứcchươngtrìnhphátsóngmangtênOurFriendtheAtom(Nguyêntử,bạncủachúngta)vàviếtmộtcuốnsáchdànhchotrẻemvớitiêuđềtươngtự.Cảchươngtrìnhtruyềnhìnhvàcuốnsáchđượcyêuthíchnàyđềumôtảphảnứnghạtnhânlàđiềuthúvịchứkhônghềđángsợ.

OurFriendtheAtomđượcGeneralDyanmics,mộtnhàsảnxuấtlòphảnứnghạt nhân tài trợ.Công ty này cũng tài trợ cho trò chơi tàungầmhạt nhântrongkhuvựcVùngđấttươnglaiởcôngviênDisneyland.

TươnglaimàDisneylanddựbáolànơimọimặtcuộcsốngMỹđềucómộttập đoàn tài trợ.Walt Disney là nhà giải trí được trẻ em yêu thích nhất,không ai có thể tiếp cận những tâm hồn trẻ, dễ bị ảnh hưởng nhưWaltDisney.Cáctậpđoànkhác,vớinhữngkếhoạchriêng,cũngrấtháohứctậndụngcáccơhộidoWaltDisneyđemlại.MonsantoxâyNgôinhàcủaTươnglailàmbằngnhựatrongcôngviênDisneyland.GeneralElectrictàitrợVòngquayTiếnbộvớimôhìnhmộtngườinộitrợđộng,cóâmthanh,đangđứngtrong gian bếp tương lai và hát về "một ngày mai vĩ đại và tươi đẹp".RichfieldOilđưaratròchơivềnhữngchiếcxeviễntưởngcótênAutopia."BạnrờiHômnaytạiđây,"tấmbiaởcửavàocôngviênDisneylandcóghi,"vàbướcvàothếgiớicủaHômqua,NgàymaivàThếgiớiviễntưởng".

Banđầu,Disneylandđemlạichokháchthămmộtcảmgiácgiảithoátkỳlạ;ngườitachưatừngthấyđiềugìtươngtựnhưvậy.ĐiềumỉamailàthếgiớiNgàymaiởngoạiôcủaDisneynhanhchóngtrở thànhAnaheimcủaHômnay.Trongvòngmộtthậpkỷkểtừngàymởcửa,Disneylandkhôngcònnằmgiữanhữngvườncamyênbìnhngoàingoạiônữa.Nóbịmắckẹtgiữanhữngkháchsạnrẻ tiền,nhữngđoạnđườnggiao thôngtắcnghẽn trênđườngcaotốcSantaAna,nhữngkhubánđồănnhanhvàkhucôngnghiệpmới.WaltDisneythườngxuyênngủởcănhộnhỏcủaôngphíatrêntrạmcứuhỏatrongkhuvựcMainStreet tạicôngviênDisneyland.Đầuthậpniên1960,nhữngthựctếphũphàngcủaNgàyhômnaycàngtrởnênkhóphớtlờvàDisneybắtđầumơtớinhữngđiềutolớnhơn,tớiDisneyWorld(ThếgiớiDisney),nơicáchxanhữngthếlựcdochínhônggópphầntạora,thếgiớiviễntưởngcóthểkiểmsoátchặtchẽhơn.

Cùng với các cải tiến về văn hóa khác,Walt Disney đi tiên phong trongchiếnlượcmarketingmangtên"sứcmạnhliênkết".Trongthậpniên1930,ôngký các thỏa thuận cấp phép cho hàng chục công ty sử dụnghình ảnhChuộtMickeytrênsảnphẩmvàquảngcáo.Năm1938,NàngBạchTuyếttrởthànhmộtbướcngoặt trênmặt trậnmarketingđiệnảnh:Disneyký70hợpđồngcấpphépngaytrướckhibộphimramắt.Đồchơi,sách,quầnáo,đồănvặtvàbăngđĩamanghìnhNàngBạchTuyếtđượcbàybánngaykhibộphimđược trình chiếu. Disney sau này còn sử dụng truyền hình để đạt tới sứcmạnhtổnghợpmàtrướcđóchưaaidámnghĩtới.Chươngtrìnhtruyềnhình

đầu tiêncủaông,OneHour inWonderland (MộtgiờởXứsởThần tiên -1950) có tác dụng quảng bá cho bộ phim sau đó của Disney Alice inWonderland(AliceởXứsởThầntiên).Sê-ritruyềnhìnhđầutiêncủaông,Disneyland (VùngđấtDisney - 1954), cung cấpnhững thông tin cậpnhậthàng tuầnvềquá trìnhxâydựngcôngviêngiải tríDisneyland.Đài truyềnhìnhABCphátsóngchươngtrìnhnày,đồngthờisởhữucổphầnlớntrongdựánởAnaheimnày.MộtnhàđầutưchủchốtkháccủaDisneylandlànhàinWestern Printing and Lithography cũng giúp in sách cho Disney, điểnhình làcuốnTheWaltDisneyStoryofOurFriend theAtom(CâuchuyệncủaWaltDisneyvềNguyêntử,ngườibạncủachúngta).Dướihìnhthứcgiảitrítruyềnhình,cácchươngtrìnhDisneylandchínhlànhữngthôngtinquảngcáo,quảngbácácbộphim,sách,đồchơivàcôngviêngiảitrí,vàtrêntấtcảlàchínhbản thânDisney,hiện thânsốngđộngcủa thươnghiệu,ngườikếtnốitấtcảcáchànghóavớinhautrongmộtýtưởngyêunước,thânthiệnvàvuivẻ.

TrongnhữngnămđầuđầykhókhăncủaMcDonald's,RayKrocchỉmơcóđượcnhữngcôngcụmarketingcủaWaltDisney.Trênthựctế,ôngbuộcphảidựavàonhữngmánhkhoé,sứclôicuốnvànăngkhiếuquảngcáocủamình.Krochoàn toàn tin tưởngvàomọi sảnphẩmcủamìnhvàphát triểnmạnglướicửahàngnhượngquyềnthươnghiệuMcDonald'svớisựhăngháimangtínhtôngiáo.Ôngcũngcómộtchútkiếnthứcvềquảngbádotừnglàmgiámkhảo tuyển chọn tài năng chomột đài phát thanh ởChicago trong nhữngnăm1920và từngbiểudiễnở các câu lạcbộđêm trongnhiềunăm.Krocthuêmột công ty quảng bá củamột nhà văn viết truyện cười vàmột cựuquảnlýđườngcủaMGMđểđưaMcDonald'slênbáochí.Trẻemsẽlàkháchhàngmụctiêucủachuỗinhàhàngnày.AnhemnhàMcDonaldtừngnhắmtớiđốitượngkháchhànglàgiađìnhvànayKroccảithiện,điềuchỉnhchiếnlượcmarketingcủahọ.Ôngđãchọnđúngthờiđiểm.Khiđó,nướcMỹđangtrong giai đoạn bùng nổ dân số; số trẻ em tăngmạnh trong thập niên sauChiến tranhThế giới thứhai.Krocmuốn tạo dựngmột địa điểm an toàn,sạch sẽ và đặc trưngMỹ cho trẻ em.Hợp đồng chuyển nhượng quyền sửdụngthươnghiệuMcDonald'squyđịnhtấtcảcácnhàhàngmớiphảitreocờMỹ. Kroc hiểu rằng cách thức bán đồ ăn cũng quan trọng không kém gìhươngvịcủađồăn.Ôngmuốnchomọingườibiếtôngđangkinhdoanhgiảitríchứkhôngphảikinhdoanhnhàhàng.QuảngbáMcDonald'stớiđốitượngtrẻemlàmộtquyếtđịnhthựcdụngvàsángsuốt.Krocgiảithích:"MộtđứatrẻyêuthíchcácquảngcáotrêntivicủachúngtasẽđicùngôngbàtớinhàhàngMcDonald'svàchúngtacóthêmhaikháchhàng".

BiểutượngđầutiêncủaTậpđoànMcDonald'smangtênSpeedee,mộtđầubếpnhỏbéđangnháymắtvớimộtchiếchamburger.Sauđó,nhânvậtnàyđượcđổi tên thànhArchieMcDonald.Speedy là tênbiểu tượngcủaAlka-Setlzer và ám chỉmộtmối liên hệ giữa hai thương hiệu này là điều thiếukhônngoan.Năm1960,OscarGoldstein,mộtcửahàngsửdụngthươnghiệuMcDonald'sởWashington,D.C.quyếtđịnhtàitrợmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhđịa phươngdành cho trẻ emmang tênBozo'sCircus (Gánhxiếc củaBozo).SựxuấthiệncủaBozotạinhàhàngMcDonald'sđãthuhútmộtlượnglớnkháchhàng.Khiđài truyềnhìnhNBChuỷchương trìnhBozo'sCircusvàonăm1963,Goldsteinđãthuêngôisaocủahọ-WillardScott,ngườisaunàytrởthànhbiêntậpviênthờitiếtcủachươngtrìnhNBC'sToday-tạoramột chú hề mới đặc trưng cho nhà hàng. Scott nghĩ đến cái tên RonaldMcDonaldvàmộtngôisaorađời.Hainămsau,tậpđoànMcDonald'sgiớithiệunhânvậtRonaldMcDonald trênkhắpnướcMỹ thôngquamộtchiếndịchquảngcáolớn.NhưngWillardScottkhôngcònđượcthamgia.Ôngbịcholàquábéo;McDonald'smuốnmộtngườigầyhơngiúphọbánhàng.

QuátrìnhmởrộngchuỗinhàhàngMcDonald’scuốithậpniên1960diễnrađúngvàothờiđiểmcôngtyWaltDisneyđangtrênđàtụtdốc.DisneykhôngcònsốngvàdựbáovềnướcMỹcủaônglạibaogồmnhữngđiềumàbọntrẻcủa thập niên 1960 đang tẩy chay.Mặc dùMcDonald’s không cổ vũ chothựcphẩmtựnhiênvàthờitrangảogiác,nhưnghọlạicóưuthếlớnvềtínhmớimẻ-vàcóđiềugìđólấplánhtrongbiểutượngRonaldMcDonald,trongtrangphụcvàbạnbècủaông.KhibiểutượngcủaMcDonald’sbắtđầucạnhtranh được với tiếng tăm của chuộtMickey, Kroc lập kế hoạch tạo dựngDisneyland của riêngmình. Ông là người có tinh thần cạnh tranh cao vàthíchấnđịnhtỷsốnếucóthể.Ôngtừngnóivềcácđốithủcạnhtranhcủamìnhrằng:“Nếuhọđangsắpchếtđuối,tôisẽấnvòinướcvàomiệnghọ.”Ông dự địnhmua 1.500mẫu đất phía đông bắc LosAngeles để xâymộtcôngviêngiảitrímới.CôngviênnàytạmthờicótênlàWesternWorld(ThếgiớiPhươngtây)vàsẽcóchủđềlàcaobồi.CácGiámđốcđiềuhànhkháccủaMcDonald’sphảnđốikếhoạchnàyvìlongạirằngWesternWorldsẽhútvốnrakhỏilĩnhvựckinhdoanhnhàhàng,dẫntớithualỗhàngtriệuđô-la.Krocđềnghịmuađấtbằngtiềnriêngcủamình,nhưngcuốicùngvẫnnghetheocáctưvấnthâncậncủamìnhvàtừbỏkếhoạchnày.Saunày,thayvìđầutưvàomộtcôngviêngiảitrílớn,tậpđoàntheođuổimộthướngđiphântánhơn.HọcânnhắcmuacôngviênAstroWorldởHouston,xâycácsânchơiPlaylandvàMcDonaldlandnhỏtrênkhắpnướcMỹ.

ThếgiớikỳdiệucủaMcDonaldlandvaymượnkhánhiềuý tưởng từcôngviênMagicKingdom(Vươngquốcthầntiên)củaWaltDisney.DonAment,ngườitạonênbiểutượngđặctrưngcủaMcDonaldlandcũngtừnglàngườithiếtkếchoDisney.RichardvàRobertShermantừngviếtvàsángtáctấtcảcác bài hát trong Mary Poppins của Disney, các bài It’s a Great, Big,BeautifulTomorrow(Ngàymai tươiđẹp)và It’saSmallWorld,AfterAll(Thếgiớinhỏbé)củacôngviênDisneyland.Cảhaiôngđều thamgiacácquảng cáo thương mại đầu tiên của McDonaldland. Ronald McDonald,MayorMcCheese và các nhân vật khác xuất hiện trong quảng cáo khiếnMcDonald’strởthànhđịađiểmkhôngchỉđểăn.McDonaldland-vớicánhđồnghamburger,câybánhtáovàvòiphunnướchìnhbánhkẹpcáFilet-O-Fish-cómộtđiểmchungvớiDisneyland.Hầunhưtấtcảmọithứtrongcôngviênđềuđểbán.McDonald’snhanhchóngchiếmlĩnh trí tưởng tượngcủanhữngđứatrẻ-khángiảmụctiêucủacácquảngcáo.Chuỗicửahàngnàytạo nênmột loạt các hình ảnhdễ chịu trong tâm trí trẻ con: sắcmàu tươisáng,sânchơi,đồchơi,chúhề,cốcnướcuốngvớimộtchiếcốnghút,vàimẩuthứcănnhỏgóicẩnthậnnhưmộtmónquà.CũngnhưngườibạnđồnghànhtrongđộiChữthậpđỏ,Krocthànhcôngtrongviệcbánkèmcácmónđồănnhanhnhữnggiátrịvôhìnhchotrẻem.

Kháchhàngtrẻem

Cáchđây25năm,chỉcómộtvàicôngtyMỹhướngnỗlựcmarketingvàođốitượngtrẻem-baogồmWaltDisney,McDonald’s,cácnhàsảnxuấtkẹo,đồchơivàngũcốc.Ngàynay,trẻemlàđốitượngcủahầuhếtcáccôngtyđiệnthoại,dầumỏvàôtô,cũngnhưcáccửahàngquầnáovàhàngăn.Thậpniên1980làthờiđiểmbùngnổcácquảngcáodànhchotrẻem.Hầuhếtcácbậcchamẹđềucảmthấycólỗikhimấtquánhiềuthờigianchocôngviệcvàkhôngcóthờigiandànhchobọntrẻ.Vìvậy,đểbùđắp,họchochúngnhiềutiềnhơn.Mộtchuyêngiamarketingđãgọithậpniên1980là“thậpniêncủakháchhàng trẻem”.Saunhiềunămphớt lờđối tượng trẻem,ngànhcôngnghiệpquảngcáoMỹbắtđầunghiêncứuvàtheođuổichúng.Hiệnnay,cáccôngtyquảngcáolớnđềucóphòngchuyênvềđốitượngtrẻemvàrấtnhiềucông tymarketing chỉ tập trung vào trẻ em. Nhóm công ty thườngmangnhữngcáitênrấtngọtngào,nhưSmallTalk,KidConnection,Kid2Kid,theGepetto Group, Just Kids, Inc. Ít nhất ba ấn phẩm của ngành là YouthMarketAlert (CảnhbáoThị trườngtrẻ),Selling toKids(Bánhàngchotrẻem)vàMarketing toKidsReport (Báo cáomarketingđối với trẻ em) cập

nhật thông tin về các chiến dịch quảng cáo và nghiên cứu thị trườngmớinhất.Sựtăngtrưởngtronglĩnhvựcquảngcáodànhchotrẻembịchiphốibởinhữngnỗlựcthúcđẩytiêudùngkhôngchỉởhiệntạimàcảtrongtươnglai.Ngàynay,vớihyvọngrằngnhữngkỷniệmtrẻthơvềmộtthươnghiệusẽdẫntớiquyếtđịnhmuahàngsuốtđời,cáccôngtylậpranhữngchiếnlượcquảngcáo“từchiếcnôiđếnnhàmồ”.HọtinvàođiềumàRayKrocvàWaltDisneyđãnhậnratừtrướcđórấtlâu-sựtrungthànhvớimộtthươnghiệucủamộtngườicóthểbắtđầungaytừkhihaituổi.Trênthựctế,cácnghiêncứu thị trườngchỉ ra rằng trẻ em thườngnhậnbiếtđượcmột logo thươnghiệutrướckhichúngcóthểnhậnbiếtđượctêncủachínhmình.

ChiếndịchquảngcáoJoeCamelchothấytrẻemdễdàngbịảnhhưởngbởicácbiểutượngcủacáctậpđoàn.Chiếndịchnàysửdụngmộtnhânvậthoạthìnhphổbiếnđểbán thuốc lá.Một nghiên cứunăm1991đượcđăng trênJournaloftheAmericanMedicalAssociation(TạpchíHiệphộiYkhoaMỹ)chỉrarằnggầnnhưtấtcảtrẻemMỹsáutuổinhậnbiếtđượcJoeCamel,mộtnhânvật gầngũi với chúngkhôngkémgì chuộtMickey.Một nghiên cứukhácchothấymộtphầnbasốthuốclábánbấthợpphápchotrẻemlàcủahãngCamel.Gầnđây,mộtcôngtymarketingtiếnhànhkhảosáttạicáctrungtâmmuasắmtrêncảnướcvàyêucầutrẻemnêuranhữngquảngcáotrêntivimàchúngyêuthích.KếtquảkhảosátchothấyquảngcáocủaTacoBellvới chúchóChihuahuabiết nói làquảngcáođồ ănnhanhđượcyêu thíchnhất.BọntrẻđượckhảosátcũngthíchquảngcáocủaPepsivàNike,nhưngquảngcáotrêntruyềnhìnhđượcyêuthíchlàbiaBudweiser.

Ngàynay, cácquảngcáonhắm tớiđối tượng trẻ emđềucómộtmục tiêutrướcmắt.Mộtnhânviên thị trườnggiải thíchvới tạpchíSelling toKids:“Mụctiêuđókhôngchỉlàkhiếnbọntrẻkhóclócmènheomàcòngợiýchochúngmộtlýdocụthểđểđòicósảnphẩmđó.”Cáchđâynhiềunăm,nhàxãhội học Vance Packard đã coi trẻ em là “người bán hàng thay thế”, bởichúngphảithuyếtphụcngườikhác,thườnglàbốmẹchúng,muachochúngnhững thứ chúngmuốn. Hiện nay, các nhà phát triển thị trường sử dụngnhiều thuậtngữkhácnhauđểgiải thíchphảnứngmongmuốnđốivớicácquảngcáocủahọ-như“lựcđònbẩy”,“cúhích”hay“sứcmạnhmènheo”.Mụcđíchcủahầuhếtcácquảngcáodànhcho trẻemđềurất rõ ràng: làmchotrẻemmènheochamẹchúngvàmènheovớichínhbảnthânchúng.

JamesU.McNeal,giáosưmarketing tạiĐạihọcA&MTexasđượccoi làchuyêngiahàngđầuvềmarketingvớiđốitượngtrẻemởnướcMỹ.Trong

cuốnKidsAsCustomers(KháchhàngTrẻem-1992),McNealcungcấpchocácnhàpháttriểnthịtrườngmộtphântíchtoàndiệnvề“cáckiểuxinxỏvàđòihỏicủatrẻem”.Ôngchiacácchiếnthuậtmènheocủatrẻemthànhbảyloạichủyếu.Kiểuvanxinlàkiểulặpđilặplạinhữngtừnhư“conxinđấy”và“mẹ,mẹ,mẹ”.Kiểunàinỉ làkiểu liên tụcđòihỏimộtsảnphẩmmongmuốnvàcóthểbaogồmcâu:“Conchỉxinnốtmộtlầnnàynữathôi”.Kiểumènheocươngquyếtlàkiểurấtcốgắngxinxỏvàcóthểcónhữnglờiđedọanhẹnhàngnhư:“ThếthìconsẽxinBố”.Kiểuphảnứnglàkiểumènheonhiềurủironhất,thườngbộclộthànhphảnứngtứcgiậntộtđộởnơicôngcộng,nínthở,rơinướcmắtvànhấtđịnhkhôngchịurờicửahàng.Kiểunịnhnọtđưaranhữnghứahẹnvềtìnhcảmnếuđượcmuađồvàcóthểsửdụngnhững câu nói đầy cảm xúc kiểu như: “Bố là người tuyệt nhất thế gian”.Kiểuđedọalàhìnhthứctốngtiềnkiểutrẻconhaythềthốtsẽcămgiậnsuốtđờihoặcbỏnhàđinếukhôngđượcmuađồ.Kiểutỏrađángthươnglàtỏrađaulòng,tứcgiậnhaybịxãhộixalánhnếubốmẹnótừchốimuamộtmónđồcụthểnàođó.NghiêncứucủaMcNealchothấy“bọntrẻcóthểkếthợpcáckiểuxinxỏvàđòihỏinày,nhưngchúngcóxuhướngbámlấymộthoặchaicáchtheochúnglàhiệuquảnhất...đốivớibốmẹchúng.”

McNealkhôngcổvũchoviệcbiếnbọntrẻthànhnhữngconquỷkhóclóc,gàothét.Ôngđãnghiêncứukháchhàngtrẻemtronghơn30nămquavàtintưởng vào hướng tiếp cận thị trườngmang tính truyền thống. “Chìa khóathànhcônglàlàmchotrẻemnhìnnhậnvềcôngty...nhưcáchchúngnhìnnhậnvềbốmẹhoặcôngbà,”McNeallậpluận.“Tươngtự,nếuthươnghiệucủamột công ty gắn liền với những giá trị phổ biến như yêu nước, quốcphòngvàsứckhỏe,điềuđócóthểgiúpnuôidưỡngniềmtintrongtrẻemvềcôngtyđó.”

Trướckhicốgắnggâyảnhhưởnglênhànhvicủatrẻem,cácnhàquảngcáophải tìmhiểuvềgusở thíchcủachúng.Ngàynay,cácnhànghiêncứu thịtrườngkhôngchỉtiếnhànhnhữngkhảosátvềtrẻemtạicáctrungtâmmuasắmmàcòn tổchứccácnhómnghiêncứu trọng tâmđốivới trẻemtừhaihoặcbatuổitrởlên.Họphântíchcáctácphẩmnghệthuậtcủatrẻem,thuêtrẻemđiềuhànhcácnhómnghiêncứutrọngtâm,tổchứccácbữatiệcngủquađêmvàsauđóchấtvấntrẻemsuốtbuổitối.Họgửicácnhànhânchủnghọctớicácgiađình,cửahàng,chuỗinhàhàngănnhanhvànhữngnơitrẻemthích tụ tậpđểquansáthànhvicủacáckháchhàng tiềmnăng.HọnghiêncứutàiliệuvềsựpháttriểncủatrẻemđểtìmkiếmcácýtưởngtừnhữnghọcgiảnhưErikEriksonvàJeanPiaget.Họnghiêncứumơướccủatrẻemvàáp

dụngnhữngkếtquảthuđượcvàoquảngcáovàcácmẫuthiếtkếsảnphẩm.

DanS.Acuff-chủtịchYouthMarketSystemConsulting(Tưvấnhệthốngthịtrườngtrẻem)vàtácgiảcuốnWhatKidsBuyandWhy(Trẻemmuagìvàtạisao-1997)-nhấnmạnhtầmquantrọngcủanhữngnghiêncứuvềgiấcmơ.Nhữngnghiêncứunàycho thấykhoảng80% trẻemdưới sáu tuổicónhữnggiấcmơvềcácconvật.Vìvậy,nhữngconthúhìnhtrònvàmềmmạinhư gấuBarney, các nhân vật hoạt hình củaDisney và anh em nhàTele-tubbies đều có sức hấp dẫn rõ ràng đối với trẻ em.Phòng thí nghiệmcácnhânvật,mộtbộphận trongYouthMarketSystemConsultingsửdụngkỹthuậtđộcquyềncótênPhântíchSứchấpdẫncủacácnhânvậtđểgiúpcáccôngtypháttriểnbiểutượngmới.Kỹthuậtnàygiúptạoranhữngnhânvậttưởngtượnghoàntoànphùhợpvớimứcđộnhậnthứcvàpháttriểnthầnkinhcủanhómtuổimụctiêu.

Nhiềunămqua,cáccâulạcbộtrẻemcũngđượccoilàphươngtiệnhiệuquảgiúpquảngcáovàthuthậpthôngtindânsốhọc.Cáccâulạcbộnàyđápứngyêucầucơbảncủatrẻemvềđịavịvàcảmgiácthànhviên.CâulạcbộchuộtMickeycủaDisneyđượcthànhlậpnăm1930làmộttrongnhữngcâulạcbộtiênphong.Tronghai thậpniên1980và1990, cáccâu lạcbộ trẻ empháttriểnmạnhvàcáctậpđoànsửdụngchúngđểthuthậpthôngtinvềtêntuổi,địa chỉ,mã vùng và các ý kiến cá nhân của khách hàng trẻ. Theo JamesMcNeal,“Chúngtakhôngchỉcóthểchitiếthóacácthôngđiệpmarketinggửiquamộtcâulạcbộtheotừngcánhân.Chúngtacòncóthểđiềuchỉnhchúngchophùhợpvớitừngđộtuổihoặctừngnhómđịalýcụthể”.Mộtcâulạcbộtrẻemcócấutrúctốtvàđượcđiềuhànhtốtvôcùnghữuíchchoviệckinhdoanh.TheomộtnhàđiềuhànhcủaBurgerKing,việcsánglậpcâulạcbộtrẻemBurgerKingnăm1991giúptăng300%doanhsốbánđồăntrẻem.

Internetcũngtrởthànhcôngcụthuthậpdữliệuquantrọng.Năm1998,mộtnghiêncứuliênbangvềcáctrangWebdànhchotrẻemchothấy89%sốcáctrangwebxinthôngtincánhântừtrẻem;chỉ1%yêucầutrẻemxinýkiếncha mẹ trước khi cung cấp thông tin. Một nhân vật trên trang web củaMcDonald’snóivớitrẻemrằngRonaldDonaldlà“quyềnlựctốicaovềmọithứ”.TrangwebnàykhuyếnkhíchtrẻemgửiemailchoRonaldvàtiếtlộcácmón ăn yêu thích của chúng tạiMcDonald’s, các cuốn sách và đội bóngchúngyêuthích-vàtênchúng.Cáctrangwebđồănnhanhhiệnnaykhôngcònyêucầutrẻemcungcấpthôngtinmàkhôngcósựđồngýcủachamẹ;bởinhưvậysẽviphạmluậtliênbang,theoquyđịnhtạiĐạoluậtBảovệSự

riêngtưtrênmạngcủatrẻem,cóhiệulựctừthángTưnăm2000.

Mặc dù Internet ngày càng đóng vai trò quan trọng, truyền hình vẫn làphương tiệnquảngcáochủyếudànhcho trẻem.Tácđộngcủaquảngcáotruyền hình từ lâu đã là đề tài gây nhiều tranh cãi. Năm 1978, Ủy banThươngmạiLiênbang (FTC)cấm tấtcảcácquảngcáo truyềnhìnhnhằmvàotrẻemdướibảytuổi.Nhiềunghiêncứuchothấytrẻemkhôngthểphânbiệtmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhvớimộtmẩuquảngcáotrêntruyềnhình.Chúng cũngkhônghiểumụcđích chính của quảng cáo và thường tin vàonhữngđiềutrongquảngcáo.MichaelPertschuk,chủtịchFTC,chorằngtrẻemcầnđượcbảovệtrướcnhữngquảngcáolợidụngsựnonnớtcủachúng.“Chúngkhôngthểtựbảovệmình,”ôngnói,“trướcnhữngngườilớnchỉbiếtkhaithácxuhướngthíchquàcủachúng.”

ĐềxuấtcấmcủaFTCbịHọcviệnNhikhoaMỹ,ĐạihộitoànquốcChamẹvàGiáo viên, Liên đoànNgười tiêu dùng vàLiên đoànPhúc lợi Trẻ em)cùng nhiều cơ quan khác ủng hộ.NhưngHiệp hội quốc gia các nhà phátsóngvàHiệphộiCácnhàQuảngcáophảnđốiđềxuấtnày.CácnhómnàyvậnđộnghànhlangtạiQuốchộiđểngănchặnmọihạnchếđốivớiquảngcáodànhchotrẻemvàkiệnlêntòaánliênbangđểngănPertschukthamgiacác cuộc họp tiếp theo của FTC về vấn đề này. Tháng Tư năm 1981, bathángsaukhiTổngthốngRonaldReagannhậmchức,mộtbáocáocủaFTCchorằnglệnhcấmquảngcáonhằmvàođốitượngtrẻemlàkhôngthựctế,dođó,dựluậtnàychínhthứcbịbácbỏ.ChủtịchHiệphộiquốcgiacácnhàphátsóngphátbiểu:“ChúngtôivuimừngvớikhuyếnnghịhợplýcủaFTC”.

Cáchđây20năm,nhữngđoạnphimquảngcáodànhchotrẻemvàosángthứBảyhàngtuầngâyranhữngcuộctranhcãigaygắt.Ngàynay,chúnglạitrởnênrấthấpdẫn.Hơnthế,quảngcáotruyềnhìnhdànhchotrẻemcònđượcphát sóng 24 giờmột ngày, với âm thanh nổi và phụ đề. Hiện nay, 80%lượng thời gian phát sóng của các kênh truyền hình như Nickelodeon,DisneyChannel, CartoonNetwork và nhiều kênh truyền hình cáp khác làdành cho trẻ em. Các kênh này đều chưa xuất hiện trước thời điểm năm1979.TrungbìnhmộtđứatrẻMỹxemtruyềnhình21giờmộttuần-khoảngmột tháng rưỡimỗinăm.Đó là chưakể thờigian trẻ emngồixemvideo,chơigamehoặcsửdụngmáy tính.Ngoài thờigianđến trường, trẻemMỹdành thờigianxem truyềnhìnhnhiềuhơnbất cứhoạtđộngnàokhác, trừviệcngủ.Trongmộtnăm, trungbìnhmộtđứa trẻxemhơn30nghìnđoạnphimquảngcáotrêntruyềnhình.KhoảngmộtphầntưtrẻemMỹởđộtuổi

từhaiđếnnămcótivitrongphòngriêng.

Sứcmạnhliênkếthoànhảo

Mặcdùcácchuỗiđồănnhanhchikhoảng3tỷđô-lamỗinămchoquảngcáotrêntruyềnhình,nhưngthựctế,cácnỗlựcquảngcáonhắmtớiđốitượngtrẻemvượt xa những phương tiện quảng cáo truyền thống đó.Hiện nay, tậpđoànMcDonald’sđangđiềuhànhhơn8nghìnsânchơitạicácnhàhàngtrênkhắpnướcMỹvàBurgerKingcóhơnhainghìnsânchơi.Mộtnhàsảnxuất“sânchơi”giảithíchtạisaocáccôngtyđồănnhanhdựnglêncáccấutrúcchủyếubằngnhựanày:“Cácsânchơikéotrẻemtới,kéobốmẹcủachúngtớivàkéotiềnvề”.Khicácthànhphốvàthịtrấngiảmchitiêuchoviệcgiảitrícủatrẻem,cácnhàhàngđồănnhanhtrởthànhkhônggiantụtậpchocácgiađìnhcótrẻnhỏ.Hàngtháng,khoảng90%trẻemMỹtừbađếnnămtuổiđếnchơiởmộtnhàhàngMcDonald’s.Xíchđu,cầutrượtvàbểbóngnhựacósứchấpdẫnlớn.“Nhưngvềcơbản,”mộtbàibáotrêntờBrandweekchobiết,“chìakhóacủaviệcthuhúttrẻemlàđồchơi,đồchơivàđồchơi.”

NgànhcôngnghiệpđồănnhanhđãhợptácquảngcáovớicácnhàsảnxuấtđồchơihàngđầucủanướcMỹ.Họtặngcácmónđồđơngiảnkèmtheocácbữaăncủatrẻemvàbáncácmónđồchơiphứctạphơnvớigiákhuyếnmại.Nhữngđồchơiđượcưachuộng trongnhữngnămgầnđây -gồmcóbộ túPokémon,búpbêCabbagePatchKidsvàgàđiệntửTamogotchis-đềunổilênnhờcácchươngtrìnhkhuyếnmạiđồănnhanh.Mộtchươngtrìnhkhuyếnmạithànhcôngdễdànggiúptănggấpđôihoặcbadoanhsốbáncácsuấtăndànhchotrẻemhàngtuần.Cácchuỗinhàhàngthườngphânphátcácphiênbảnkhácnhaucủacùngmộtđồchơi,quađókhuyếnkhíchtrẻemvàcácnhàsưutậpquaylạinhàhàngvớihyvọngcóđượcmộtbộtrọnvẹn.Năm1999,McDonald’s phân phát 80 loại rô-bốt Furby khác nhau. Theo ấn phẩmTomart’s Price Guide toMcDonald’s HappyMeal Collectibles (Bảng giácủaTomartvềbộsưutậpBữaănvuivẻcủaMcDonald’s),mộtsốquàtặngcủacáchãngđồănnhanhhiệncógiátrịhàngtrămđô-la.

RodTaylor,nhàbáocủaBrandweek,gọimónquàTeenieBeanieBabynăm1997củaMcDonald’s làmột trongnhữngchương trìnhkhuyếnmại thànhcông nhất trong lịch sử quảng cáoMỹ. Tại thời điểm đó, trung bìnhmộttuần,McDonald’sbánrakhoảng10triệusuấtBữaănvuivẻ.Trongvòng10ngày thángTưnăm1997,vớiviệc tặngkèmTeenieBeanieBabyvớimỗisuất ănbán ra,McDonald’sbánkhoảng100 triệu suấtBữaănvuivẻ.Rất

hiếmchươngtrìnhmarketingnàođạtđượctỷlệbánhàngcaonhưvậy.Bữaănvuivẻcóđốitượngkháchhànglàtrẻemtừbađếnchíntuổi;trongvòng10ngày,mỗitrẻemMỹởđộtuổiđómuakhoảngbốnsuấtBữaănvuivẻcókèmTeenieBeanieBaby.Rấtnhiều“nhàsưu tầm”muaBữaănvuivẻcókèmTeenieBeanieBaby,giữlạiconbúpbêvànémđồănđi.

Cuộc cạnh tranh giành khách hàng trẻ cũng khiến các chuỗi đồ ăn nhanhkhôngchỉliênkếtvớicáccôngtysảnxuấtđồchơimàcònhợptácvớicácliênđoànthểthaovàcácxưởngphimHollywood.McDonald’sthựchiệncácchươngtrìnhkhuyếnmạivớiHiệphộiBóngrổquốcgiavàcáckỳOlympic.PizzaHut,TacoBellvàKFCkýmộtthỏathuậnkéodàibanămvớiNCAA(HiệphộiThểthaoCáctrườngđạihọcMỹ).Wendy’sliênkếtvớiHiệphộikhúccôncầuquốcgia.BurgerKingvàkênhNickelodeon,Denny’svàLiênđoànBóngchày,McDonald’svàFoxKidsNetworkđềulànhữngliênminhkếthợpgiữaquảngcáođồănnhanhvàgiảitrídànhchotrẻem.BurgerKingbáncácviênthịtgàđượclàmtheohìnhcácnhânvậthoạthìnhTeletubbies.McDonald’s sởhữumột sê-ri videodành cho trẻ emvới nhânvậtRonaldMcDonald.VideoTheWackyAdventuresofRonaldMcDonald (CáccuộcphiêulưukỳthúcủaRonaldMcDonald)đangđượchãngKlasky-Csuposảnxuất.Đâylàcôngtysảnxuấtsê-riphimhoạthìnhRugratsvàTheSimpsons(Gia đình Simpson). Các tập phim xoay quanh các nhân vật ở công viênMcDonaldlandvàbánvớigiá3,49đô-la.Trongmộtthôngcáobáochí,mộtnhàđiềuhànhMcDonald’schobiết:“ChúngtôinhậnthấyđâylàcơhộilớnđểtạoramốiquanhệcóýnghĩahơngiữaRonaldvàbọntrẻ”.

Các chương trình liên kết khuyếnmại này đã thúc đẩymối quan hệ giữaHollywood và ngành công nghiệp đồ ăn nhanh. Trong vài năm qua, cácxưởngphim lớnđã bắt đầu hợp tác cùng các nhà điều hànhđồ ăn nhanh.SusanFrank,cựugiámđốcmarketingcủaMcDonald’s,saunàylàgiámđốcmarketingcủaFoxKidsNetworkvàhiệnđangđiềuhànhmộtmạngtruyềnhình cáp dành cho các gia đình. Mạng lưới này do tập đoàn HallmarkEntertainment và Jim Henson Company, công ty sáng tạo những chú rốiMuppet. Ken Snelgrove từng làm marketing cho Burger King vàMcDonald’svàhiệnlàmviệcchotậpđoàntruyềnthôngMGM.BradBall,cựu phó chủ tịch phụ trách marketing củaMcDonald’s, nay là giám đốcmarketing của xưởng phimWarnerBrothers.Không lâu sau khi trở thànhgiám đốcmarketing, Ball phát biểu với tạp chí Hollywood Reporter rằngkhôngcósựkhácbiệtnàogiữabánphimvàbánhamburger.JohnCywinski,cựugiámđốcmarketingtạiBurgerKing,trởthànhgiámđốcmarketingcủa

bộphậnsảnxuấtphimWaltDisneynăm1996,sauđóchuyểnsanglàmviệcchoMcDonald’s.BốnmươinămsaukhixiếcBozolầnđầuxuấthiệntạimộtnhà hàng McDonald’s, cùng với những hợp đồng marketing, quà tặngkhuyếnmạivàsựdichuyểncủacácnhàđiềuhành,vănhóađồănnhanhcủanướcMỹ đã trở thànhmột bộ phận không thể tách rời trong văn hóa đạichúngcủatrẻem.

Tháng5năm1996,côngtyWaltDisneykýthỏathuậnmarketingtoàncầukéodài10nămvớiTậpđoànMcDonald’s.Nhờliênkếtvớimộtcôngtyđồăn nhanh,một xưởng phimHollywood trung bình thu được từ 25 đến 45triệu đô-la tiền quảng cáo chomột bộ phim, giúp tăng gấp đôi ngân sáchdành cho quảng cáo.Các thỏa thuận này thường được thương lượng theotừngbộphim;hợpđồngnăm1996vớiDisneychophépMcDonaldcóbảnquyền đối với các sản phẩm phim và video của xưởng phim.Một số nhàquansátcủangànhchorằngDisneycólợihơntronghợpđồngnàyvìhọcóđượcnguồntiềnmarketingổnđịnh.Theocácđiềukhoảncủahợpđồng,cácnhân vật của Disney không bao giờ được ngồi trong một nhà hàngMcDonald’shoặcănbấtcứmónănnàocủachuỗinhàhàngnày.Đầunhữngnăm1980,tậpđoànMcDonald’sđãbácbỏlờimờimualạiDisney;mộtthậpkỷsau,cácnhàđiềuhànhcủaMcDonald’slêntiếngbàochữachoviệcchophépDisneycónhiềuquyềnkiểmsoáthơnđốivớicácchươngtrìnhkhuyếnmạichung.“Rấtnhiềungườikhôngthểchấpnhậnthựctếlàhaithươnghiệutoàncầucóuytínlớnnàylạihợptácđượcvớinhaunhưthếnày,”mộtnhàđiều hànhMcDonald’s phát biểu. “Sự hợp tác đó liên quan đến các côngviêngiảitrí,bộphimtiếptheocủahọ,cácnhânvậtvàcáccuốnvideocủahọ...Nóvượtquagiớihạncủachiếchamburger.Đólàsựhợptáclâudàicủahaithươnghiệu.”

CôngviệcđểđờicủaWaltDisneyvàRayKrocđãtrảiquamộtchukỳtrọnvẹnvàkếthợpvớinhautạothànhsứcmạnhliênkếthoànhảo.McDonald’sbắt đầu bán hamburger và khoai tây chiên tại các công viên giải trí củaDisney.TinhthầnđặctrưngcủaMcDonaldlandvàDisneylanddùchưabaogiờquákhácbiệt,cuốicùngcũnghợpnhấtthànhmột.Ngàynay,chúngtacóthểmuamộtBữaănvuivẻtạiNơivuivẻnhấttráiđất.

Bảnchấtthươnghiệu

Để tìmhiểu cách suynghĩ của cácnhàphát triển thị trườngđồ ănnhanh,cáchtốtnhấtlàlầntheocáccâunóicủahọ.Cáctàiliệumậtthuộcmộtchiến

dịch quảng cáo gần đây củaMcDonald’s giúp chúng ta hiểu rõ cách cácchuỗinhàhàngnhìnnhậnvềkháchhàngcủahọ.TậpđoànMcDonald’sđangphântíchmộtdanhsáchdàinhữngkhókhănmàhọđangphảiđốimặt.Theomột biên bản, “Doanh số đang giảm”. Theomột bản ghi nhớ khác, “MọingườiđangnóivớichúngtarằngBurgerKingvàWendy’sgiỏihơnchúngtatrong việc đưa ra cácmón ăn ngon hơn ởmức giá tốt nhất.”Nghiên cứungườitiêudùngchỉrarằngdoanhsốbánhàngtrongtươnglaitrongmộtsốlĩnhvựcchủchốtgặpnhiềurủiro.“Ngàycàngcónhiềukháchhàngnóivớichúngta,”mộtnhàđiềuhànhviết,“rằngMcDonald’slàmộtcôngtylớnchỉmuốnbánhàng...báncàngnhiềucàng tốt”.Mốiquanhệ tìnhcảmgắnbócủa khách hàng đối vớiMcDonald’s được hình thành từ thuở thơ bé nayđangbịmaimột.CácquảngcáomớitrênsóngphátthanhvàtruyềnhìnhcầnphảilàmchomọingườicócảmgiácMcDonald’svẫnđangquantâmđếnhọ.Những quảng cáo này phải gắn McDonald’s của ngày hôm nay vớiMcDonald’sđượcmọingườiyêuquýtrongquákhứ.RayBergold,mộtgiámđốcmarketinghàngđầucủaMcDonald’sviết, “Thách thứccủachiếndịchnàylàlàmchokháchhàngtinrằngMcDonald’sthậtsựlà‘Ngườibạnđángtincậy’củahọ.”

Theonhữngvănbảnnày, các liênminhmarketingvàmột số thươnghiệukhác có mục tiêu tạo ra những tình cảm tích cực về McDonald’s, khiếnkháchhàngliênhệsảnphẩmhọđãthíchvớimộtsảnphẩmkhác.Cácquảngcáosẽgắnmónkhoai tâychiêncủacôngtyvới“sựnáonhiệtvàsôiđộngmọi người thường thấy tại giải bóng rổ NBA”. Niềm tự hào ở các giảiOlympicsẽđượcsửdụngtrongcácquảngcáođểgiúpviệcramắtmộtloạihamburgermớicónhiềuthịthơnloạiBigMac.MốiliênhệvớicôngtyWaltDisney được coi là quan trọng nhất, giúp “thúc đẩy những nhìn nhận vềThương hiệuMcDonald’s”.Một bản ghi nhớ giải thích khía cạnh tâm lýđằngsaunhữngchuyếnviếngthămcáccửahàngMcDonald’snhưsau:chamẹđưaconcáitớiMcDonald’sbởihọ“muốnbọntrẻyêuquýhọ...điềuđógiúphọcócảmgiáchọlàchamẹtốt”.MuamộtvậtgìđótừDisneylàcách“tốiưu”đểkhiếnbọntrẻvuivẻ,nhưnglàmđiềuđóhàngngàysẽhếtsứctốnkém.Chươngtrìnhquảngcáonàycầnlợidụngnhữngcảmgiácđó,thôngtinchocácbậc chamẹbiết rằng“CHỈMCDONALD’SMỚICÓTHỂGIÚPDỄDÀNGCÓĐƯỢCSỰTHẦNKỲCỦADISNEY”.Nhữngquảngcáonàynhắmtớicáccặpchamẹcónhiềuconvàtruyềntảimộtthôngđiệpẩnvềviệcđưacon tớinhàhàngMcDonald’s:“Đây làcáchdễdàng tạochocácbậcchamẹcảmgiácmìnhlànhữngchamẹtốt.”

Mụctiêucơbảncủachiếndịch“McDonald’scủatôi”làtạochokháchhàngcảmgiácMcDonald’s “quan tâmđến tôi” và “hiểu tôi”.Một bản ghi giớithiệu chiến dịch này giải thích như sau: “Bản chất của McDonald’s là‘Người bạn đáng tin cậy’... ‘Người bạn đáng tin cậy’ bao hàm tất cả cácthiện chí vàmối quan hệ tình cảm riêng biệtmà khách hàng có được vớinhững trải nghiệm tạiMcDonald’s... [Mục tiêu của chúng tôi là làm cho]kháchhàngtinrằngMcDonald’slà‘Ngườibạnđángtincậy’củahọ.Chúý:không sử dụng cụm từ ‘Người bạn đáng tin cậy’ để thực hiện công việcnày...Mọi quảng cáophải trung thực...Mọi thôngđiệpphải lọt tai và tạocảmgiácđólànhữngthôngđiệpxuấtpháttừmộtNgườibạnđángtincậy.”Cụmtừ“Ngườibạnđángtincậy”khôngbaogiờđượcnhắcđếntrongcácquảngcáobởinósẽnhanhchóng“làmmaimộtbảnchấtthươnghiệu”,trongkhi giá trị này có thể rất hữu ích trong tương lai khi sử dụng đối với cácnhómtuổi,dântộcvàquốcgiakhácnhau.MặcdùMcDonald’srấttintưởngnhữngNgườibạnđáng tincậycủahọ,nhưng trong trangđầucủabảnghinhớnàyvẫnviếtmộtdònginđậmmàuđỏnhưsau:“Việcsửdụnghoặcsaochéptráiphéptàiliệunàycóthểbịtruycứutráchnhiệmdânsựhoặchìnhsự”.

GiáoviênđồănnhanhvànhữngngườibạncủaCoke

Khôngthỏamãnvớiviệcmarketingtớiđốitượngtrẻemthôngquasânchơi,đồchơi,hoạthình,phimảnh,quỹtừthiệnvàcáccôngviêngiảitrí,cáccuộcthi, bốc thăm trúng thưởng, trò chơi và các câu lạc bộ, thông qua truyềnhình,radio,tạpchívàInternet,ngàynaycácchuỗiđồănnhanhđangthâmnhậpcáccăncứphiquảngcáocuốicùngcủađờisốngMỹ.Năm1993,Quận11ởthànhphốColoradoSpringsmởmànmộttràolưumới,trởthànhquậnđầutiênởnướcMỹchophépđặtquảngcáoBurgerKingởhànhlangvàtrênthânxebuscủatrườnghọc.Giốngnhưcáchệthốngtrườnghọckhác,Quận11phảiđốimặtvớinhữngkhókhănvềdoanhthudosốhọcsinhtăngtrongkhicửtritừchốibỏphiếuchoviệctăngthuếđểđầutưchogiáodục.HợpđồngbanđầuvớiBurgerKingvàKingSooperkhiếnquậnnàythấtvọng,vìhọchỉthuđược37.500đô-lamộtnăm,tứclàchỉhơn1đô-latrênmỗihọcsinh. Năm 1996, các nhà quản lý trường học quyết định mời chuyên giathương lượng, Dan DeRose - chủ tịch tập đoàn DD Marketing, Inc. tạiPueblo,Colorado lập ranhữnggóiquảngcáođặcbiệtchocácnhà tài trợ.Với12.000đô-la,mộtcôngtyđượcphépđăngnămquảngcáotrênxebus,một tấmbanner tạisânvậnđộng,quảngcáodọchànhlangtrongtấtcả52haitrườnghọccủaquận,trênbáocủatrường,trênhệthốngphátthanhcủa

sânvậnđộngtrongcáccuộcthiđấuvàvémiễnphítớicácsựkiệnthểthaocủatrườngtrunghọc.

Trongvòngmộtnăm,DeRoseđãgiúptănggầngấpbadoanhthuquảngcáocủaQuận11.Nhưngđóchưaphảilàthànhcônglớnnhấtcủaông.Tháng8năm 1997, DeRose môi giới một hợp đồng mười năm cho quận, qua đóCoca-Colatrởthànhnhàcungcấpđồuốngđộcquyềncủaquận,đemlạichocác trườnghọc11 triệuđô-la trong thờigianhợpđồng(trừđiphícủaDDMarketing).HợpđồngnàycũngchophépmộthọcsinhtrunghọcQuận11sửdụngmiễnphíchiếcxeChevyCavalierđời1998.Họcsinhnàyđượclựachọnthôngquabốcthămvàphảicóđiểmtốt,đihọcđầyđủ.

CácquậnkhácởColoradonhanhchóngbắtchướcnhữngnỗlựcmarketingcủaQuận11.CácnhàquảnlýởColoradoSpringskhôngphảilàngườinghĩraýtưởngsửdụngtàitrợcủacáccôngtyđểtrangtrảinhữngkhókhănvềtàichính trongngânsách trườnghọccủaquận,nhưnghọđãđưaý tưởngnàyđếnmộttầmcaomới,hệthốnghóavàbiếnnóthànhcácgóihợpđồng.HàngtrămquậncótrườnghọccôngtrênkhắpnướcMỹhiệnđangthựchiệnhoặcxemxétcácthỏathuậntươngtự.Trẻemdànhphầnlớnthờigianởtrường,khoảngbảygiờmộtngày,150ngàymộtnăm.Trướcđây,thờigiannàyhầunhư không chịu tác động của quảng cáo, khuyến mại và nghiên cứu thịtrường.Điềunàykhiếncáccôngtykhônghàilòng.Ngàynay,cácchuỗiđồănnhanhtrêntoànnướcMỹđangmarketingsảnphẩmcủamìnhtrongcáctrườnghọcthôngquacácchiếndịchquảngcáotruyềnthống,tàiliệugiảngdạy, các quầy hàng nhượng thương hiệu trong phòng ăn trưa và nhiềuphươngtiệnkhôngchínhthốngkhác.

Nhữngngườiủnghộquảngcáotrongtrườnghọclậpluậnrằngngănchặnsựcắtgiảmtàichínhlàđiềucầnthiết;nhưngnhữngngườiphảnđốilạichorằnghọcsinhđangtrởthànhkhángiảbấtđắcdĩcủacácnhàpháttriểnthịtrường,vìchúngbuộcphảituânthủquyđịnhđihọcđầyđủvàbuộcphảinhìnvàocácbiểnquảngcáobởiđólàcáchchitrảchoviệchọchànhcủachúng.CáctrườnghọcởMỹhiệnđanglàmỏvàngtiềmnăngchocáccôngtytìmkiếmkháchhàngtrẻ.MộtấnphẩmthôngtintạiHộinghịmarketingsứcmạnhtrẻemnăm1997khuyếnkhích“Pháthiệncácnguồnthucủariêngbạntạicổngtrường.Dùđó làhọc sinh lớpmộtđanghọcđọchaycác thanh thiếuniênđang tìmmua chiếcxeô tô đầu tiên, chúng tôi đảmbảo sẽ giới thiệu sảnphẩmcủabạnvàcôngtybạntớinhữnghọcsinhnàytrongbốicảnhtruyềnthốngcủacáclớphọc.”

DDMarketingvàcácvănphòngởColoradoSpringsvàPueblocólẽđãtrởthànhnhàthươngthuyếthàngđầuquốcgiavềhợpđồngquảngcáodànhchocáctrườnghọc.DanDeRosebắtđầusựnghiệpvớivaitròngườisánglậpHệthốngliênđoànphụbóngbầudụcMỹ.Trongnhữngnăm1980,ôngvừalàngườisởhữuđộibóng,vừalàcầuthủ.Năm1991,ôngtrởthànhgiámđốcphụ trách thể thao tạiĐại họcNamColorado, Pueblo.Nămđầu tiên, ôngkiếmđược250.000đô-latiềntàitrợtừcáccôngtychocácđộithểthaocủatrường.Sauđókhônglâu,ôngkêugọiđượchàngtriệuđô-latiềntàitrợđểxâydựngcơsởvậtchấtchothểthaocủatrường.ÔngrấtthànhcôngtrongviệcxintàitrợcủacáctậpđoànlớnvàthànhlậpDDMarketingđểsửdụngkỹnăngnàychocáctrườnghọcvàcáctổchứcphilợinhuận.Cáccôngtyđồuốngvàgiàythểthaoluônlànhàtàitrợchocácchươngtrìnhthểthaotrongtrườngđạihọc.Trongthậpniên1980,họbắtđầucungcấp tiềnđể lậpcácbảngđiệntửkếtquảtrậnđấuchocáctrườngtrunghọc.DanDeRosenhậnranhữngcơhộimarketingchưađượckhaithác.SaukhithươnglượnggóihợpđồngđầutiênởColoradoSpringsnăm1996,ôngchuyểnsanglàmviệcchotrường quận Grapevine-Colleyville ở Texas. Phó giám sát quận nói vớiphóngviêntờHoustonChroniclerằngquậnnàysẽkhôngbaogiờtìmkiếmquảngcáo“nếuđókhôngphảivìnhucầugaygắtvềtàichính”.DeRosebắtđầutìmkiếmcácquảngcáokhôngchỉởcáchànhlangtrườnghọc,sânvậnđộng,xebusmàtrêncảmáinhàtrườnghọc-đểhànhkháchbaytừsânbayDallas - ForthWorth có thể nhìn thấy - và trong hệ thống thư thoại củatrườnghọc.“BạnđanggọitớitrườnghọcquậnGrapevine-Colleyville,chúngtôitựhàolàđốitáccủaDrPepper”làlờichàodoDeRoseđềxuất.Mặcdùmột vài người tỏ ra nghi ngờ ý tưởng điên rồ của nhà marketing đến từColoradonày,nhưngtháng6năm1997,DeRoseđãthươnglượngđượcmộtthỏathuậnđộcquyềntrịgiá3,4triệuđô-lagiữatrườnghọcquậnGrapevine-Colleyville với hãng đồ uống Dr Pepper. Các quảng cáo của Dr Peppernhanhchóngxuấthiệntrênmáinhàcủatrườnghọc.

DeRosechobiếtcôngviệccủaônggiúpđemlạinguồntiềnmàcáctrườnghọcrấtcần.Bằngviệcđẩycáccôngtyđồuốngcạnhtranhvớinhauđểcóđượccác thỏathuậnđộcquyền,ôngđãđẩyđượcmứcgiá lêncao.“Trướcđây,ởKansas,họnhậnđược67centchomỗihọcsinh,”ôngchophóngviênbiết,“vàhiệnnay,họđangnhậnđược27đô-la.”CáccôngtyđồuốnglớnkhôngthíchDeRosevàkhôngmuốnkýkếtthôngquaông,nhưngônglạicoisựthùđịchcủahọlàdấuhiệuthànhcông.Ôngkhôngchorằngquảngcáotrongtrườnghọcsẽlàmhỏngtrẻemvàkhôngdungthứchonhữngngườichỉ

trích.PhátbiểutrêntờFresnoBee,ôngnói:“Đólànhữngchỉtríchdànhchothuốc kháng sinh penicillin”. Ba năm sau hợp đồng đầu tiên cho trườngQuận11ởColoradoSprings,DanDeRoseđãthươnglượngđượcnhiềuhợpđồngcho17trườngđạihọcvà60hệthốngtrườngtrunghọccôngtrênkhắpnướcMỹ, từGreenville,BắcCarolina, tớiNewark,bangNewJersey.Hợpđồngnăm1997củaôngvớihệ thống trườnghọccấpquậnởDerby,bangKansasbaogồmcamkếtmởTrung tâmnguồn lựcThếhệmớiPepsi chomộttrườngcấphai.Tổngcộng,DeRoseđãgiúpcáctrườngphổthôngvàđạihọc có được các thỏa thuận về đồ uống trị giá hơn 200 triệu đô-la. Ôngthườngkhôngnhậntiềntrựctiếpmàthuphíhoahồngtừcáctrườnghọcởmứctừ25-35%tổngdoanhthucủahợpđồng.

BanhàsảnxuấtđồuốngchủchốtcủanướcMỹhiệnđangtiêunhữngkhoảntiềnlớnđểtănglượngsửdụngđồuốngcủatrẻemMỹ.Coca-Cola,PepsivàCadbury-Schweppes (nhà sản xuất Dr Pepper) hiện kiểm soát 90,3% thịtrườngMỹ,nhưngdoanhsốbánhàng tạichâuÁ lại suygiảm.Hàngnăm,mỗingườiMỹuốngkhoảng56ga-lôngnướcsoda-tứclàgần600lonsoda.Coca-Colađặtramụctiêutăngmứctiêudùngđốivớisảnphẩmcủahọtạithịtrườngtrongnướclênítnhất25%mộtnăm.Thịtrườngdànhchongườilớnđãchữnglại;vìvậy,việcbánthêmsodachotrẻemlàmộttrongnhữngcáchđạtdoanhsốdựkiếndễdàngnhất.“Gâyảnhhưởnglênhọcsinhcấphailàviệclàmquantrọngđốivớicácnhàpháttriểnthịtrường,”mộtbàibáotrêntờBeverageIndustrytháng2năm1999giảithích,“vìtrẻemvẫnđangtrongquátrìnhhìnhthànhkhẩuvịvàthóiquen”.Trẻemtámtuổiđượccoilàkháchhànglýtưởng;chúngcókhoảng65nămmuahàngtiếptheo.Mộttạpchíthươngmạikếtluận:“Thậmnhậpvàotrườnghọclàviệclàmhoàntoàncóýnghĩa”.

Cácchuỗiđồănnhanhcũngthuđượclợinhuậnlớnnếutrẻemuốngnhiềusodahơn.Thịtgàviên,bánhhamburgervàcácmónănchínhkháctạicácnhàhàngđồănnhanhthườngcómứclợinhuậnthấp.Sodacómứclợinhuậncaonhất.MộtgiámđốcđiềuhànhcấpcaotừngphátbiểutrêntờNewYorkTimes rằng“McDonald’schúng tôi rấtvuimừngvìngười ta thường thíchcác loại đồ uống kèm bánh sandwich”. Hiện nay,McDonald’s bán nhiềuCoca-Colahơnbấtcứmộtcửahàngnàotrênthếgiới.Cácchuỗiđồănnhanhmua si-rô củaCoca-Colavới giá khoảng4,25đô-lamột ga-lông.Một cốcsodacỡtrungbìnhbánvớigiá1,49đô-lachỉchứamứcsi-rôtrịgiákhoảng9cent.Muacốcnướccỡlớntheogợiýcủacôgáiđángyêuđứngtrongquầythu tiền chỉ tăng thêm 3 cent si-rô - và thêm 17 cent lợi nhuận cho

McDonald’s.

Mộtnghiêncứunăm1999củaTrungtâmKhoahọcdànhchoCôngchúngmangtên“Kẹonước”nêurađốitượngkhôngđượchưởnglợitừnhữngnỗlựcmarketingmớinhấtcủangànhcôngnghiệpđồuống:trẻem.Năm1978,một nam thiếuniênMỹ trungbìnhuốngkhoảng200gam sodamỗi ngày;hiệnnay,consốnàytănglêngầngấpbalầnvà9%lượngcalomỗingàycủamột thiếuniên là từnướcsoda.Lượngtiêu thụsodacủanữthiếuniênMỹcũng tănggấpđôi trongcùng thờikỳvàđạtmức trungbình350gammộtngày.Sốlượngnamthiếuniênuốngnămlonsodamỗingàyhoặcthậmchílànhiềuhơncũngrấtđángkể.Mỗilonchứalượngđườngtươngđươngvớimườithìacàphêđường.Coke,Pepsi,MountainDewvàDrPeppercònchứacảcaffeine.NhữngloạisodanàycungcấplượngcalokhônghữuíchvàthaythếnhữngloạiđồuốngcónhiềudinhdưỡnghơntrongchếđộănuốngcủanướcMỹ.Tiêuthụquánhiềusodakhicòntrẻcóthểdẫntớiviệcthiếucanxivà nguy cơ nứt xương cao.Haimươi năm trước, các nam thiếu niênMỹuốngsữanhiềugấphailầnsoda;hiệnnay,họuốngsodanhiềugấphailầnsữa.Uốngsodatrởnênrấtthôngdụngđốivớitrẻemnhỏtuổi.Khoảng1/5trẻemMỹtừmộtđếnhai tuổiuốngsoda.MichaelJacobson, tácgiả“Kẹonước”chobiết:“Trongmộttrongnhữngđộngtháimarketingkhônghayhonhất, Pepsi, Dr Pepper và 7-Up khuyến khích trẻ em nhỏ tuổi uống sodabằngcáchcấpphépsửdụnglogocủahọchomộtnhàsảnxuấtbìnhsữatrẻem lớn làMunchkin Bottling, Inc”.Một nghiên cứu năm 1997 đăng trênJournalofDentistryforChildren(TạpchíNhakhoachotrẻem)chothấyrấtnhiềutrẻsơsinhđượcchouốngsodatrongnhữngbìnhsữanày.

Tuynhiên,cácnỗlựcmarketingtrongnhàtrườngcủacáccôngtysodalớncũngvấpphảisựphảnđối.CácnhàquảnlýởSanFranciscovàSeattleđãtừchốichophépcáccôngtynàyquảngcáotrongcáctrườnghọccủahọ.MộtthànhviênBanGiáodụcthànhphốSanFranciscotuyênbố:“Tráchnhiệmcủachúngtalàđảmbảorằngtrườnghọclàđểphụcvụtrẻem,khôngphảiphụcvụcáclợiíchthươngmại”.Cácvụphảnđốicánhâncũngđãdiễnra.Tháng3năm1998,1.200họcsinh trường trunghọcGreenbrier tạiEvans,Georgeđãtậphợptạibãiđỗxecủatrường,mặcáođỏvàtrắngđểxếpthànhchữ“Coke”.Đó làchương trìnhCoke trongNgàyGiáodụccủa trườngvàhơn chục nhà điều hành của Coca-Cola cũng đến tham dự. TrườngGreenbrierđanghyvọnggiànhđượcgiải thưởng trịgiá500đô-la.Đây làgiảithưởngtraochotrườnghọcnàođưarakếhoạchmarketingtốtnhấtchochươngtrình thẻgiảmgiácủaCoca-Cola.Trongbuổi lễnày,cácnhàđiều

hành củaCoke thuyết giảng chohọc sinh về tình hình kinh tế và giúp họnướngmộtchiếcbánhCoca-Cola.Một thợảnhđượccầncẩuđưa lêncao,sẵnsàngghilạihìnhảnhchữCokedohọcsinhxếpđểlưulại.Khithợảnhbắtđầuchụp,MikeCameron-mộthọcsinhGreenbrierđangđứngởchữC-bỗng nhiên để lộ chiếc áo phông có chữ “Pepsi”. Hành động này nhanhchóng thuhút sựchúý trên toànnướcMỹ,nhưngcũngkhiếncậubịđuổikhỏi trườngchỉ saumộtngày. “Tôikhôngcoiđây làmột trò chơikhăm”,MikeCameronphátbiểuvớitờWashingtonPost.“Tôimuốnlàmộtcánhân.Đólàtínhcáchcủatôi.”

HầuhếtcácchiếndịchquảngcáotrongtrườnghọcđềutếnhịhơnchươngtrìnhCoketrongNgàygiáodụcởtrườngtrunghọcGreenbrier.ChiphísáchgiáokhoaleothangkhiếnhàngnghìntrườnghọccôngởMỹphảisửdụngtàiliệugiảngdạydocáctậpđoàntàitrợ.Mộtnghiêncứunăm1998vềtàiliệugiảngdạycủaLiênđoànNgườitiêudùngchothấy80%cáctàiliệunàycótínhthiênvị,cungcấpchohọcsinhnhữngthôngtinsailệchhoặckhôngphùhợpvớisảnphẩmvàquanđiểmcủacácnhàtàitrợ.ChươngtrìnhDecisionEarth củaProcter&Gambledạy rằng chặtgỗ trên thực tế có lợi chomôitrường;cáctàiliệuhỗtrợgiảngdạycủaQuỹGiáodụcExxonviếtrằngnănglượnghóathạchkhônggâyracácvấnđềvềmôitrườngvàcácnguồnnănglượngthaythếquáđắt;mộtcuốnhướngdẫnhọctậpdoQuỹThanHoaKỳbácbỏnhữnglongạivềhiệuứngnhàkínhvàviếtrằng“lượngkhíCO2tănglêncóthểcólợichotráiđấtchứkhônggâyhại”.LiênđoànNgườitiêudùngcoi chương trình đọc sách Book It! của Pizza Hut là “quá thương mại”.Chươngtrìnhnàytặngmộtchiếcpizzacỡnhỏmiễnphíchonhữngtrẻemđạttớinhữngtrìnhđộđọcnhấtđịnh.Khoảng20triệuhọcsinhcấphaithamgiachươngtrìnhBookIt!trongnămhọc1999-2000;PizzaHutgầnđâyđãmởrộngchươngtrìnhnàytớikhoảngmộttriệuhọcsinhvỡlòng.

Hệthốnghọctậpsuốtđờilànhàmarketingvàsảnxuấtphươngtiệnhỗtrợgiảngdạy lớnnhấtcảnước.Nhómnàychobiếtcácấnphẩmcủahọđangđượchơn60triệuhọcsinhsửdụngmỗinăm.Hệthốnghọctậpsuốtđờiphátbiểutrongmộtbuổithuyếttrìnhvớicáctậpđoàn:“Hiệnnay,chúngtacóthểthâmnhậpvàolớphọcvớinhữngtàiliệuhọctậpđượcxuấtbảntheonhữngmục tiêumarketingcụ thểcủachúng ta”.Trongmộtbuổikhác,nhómnàynói:“Thôngquanhững tài liệunày, sảnphẩmcủaanhhayquanđiểmcủaanhtrởthànhtrọngtâmthảoluậntronglớphọc,làtrungtâmtrongmộtquátrìnhnăngđộng tạo ra sựnhận thứcvà thayđổi tháiđộ lâudài.”ViệccắtgiảmthuếđanggâytrởngạichocáctrườnghọcởMỹnhưnglạitrởthànhcơ

hộimarketinglớnchocáccôngtynhưExxon,PizzaHutvàMcDonald’s.Sốtiềnmàcáctậpđoànnàychichonhữngtàiliệu“giáodục”củahọhoàntoànđượcmiễnthuế.

Cácchuỗiđồănnhanhphátquảngcáo trênkênhChannelOne,mộtmạngtruyềnhìnhthươngmạicócácchươngtrìnhđượcpháttronglớphọcgầnnhưtấtcảcácngàyhọctrongtuần,tớitámtriệuhọcsinhcấphai,cấpbatrêncảnước-lượngkhángiảthiếuniênlớngấp50lầnsovớikênhMTV.CácchuỗiđồănnhanhcũngđặtquảngcáovớiStarBroadcasting.CôngtythuộcbangMinnesotanàyđãphát chương trìnhphát thanhTop40 tới cáchành lang,phònghọpvàcăngtin.Vàcácchuỗiđồănnhanhnàycũngđangpháttriểnsảnphẩmcủamìnhbằngcáchbáncácbữatrưatrongtrườnghọc,chấpnhậnlợi nhuận thấp để xây dựng sự trung thành về thương hiệu. Ít nhất 20 hệthống trường học cấp quận tạiMỹ sở hữu cửa hàng nhượng thương hiệuSubway;1.500trườnghọckháccóhợpđồnggiaohàngvớiSubway;vàchíntrường có quầy bán Subway. Các sản phẩmTacoBell đang được bán tại4.500căngtintrườnghọc.PizzaHut,Domino’svàMcDonald’sđangbánđồăntạicáctrườnghọctrêncảnước.HiệphộiDịchvụthứcănchotrườnghọcMỹướctínhkhoảng30%trườngcấpbacôngtrênkhắpnướcMỹcóbánđồănnhanhcóthươnghiệu.TrườngcấphaiởFortCollins,ColoradophụcvụthứcăncủaPizzaHut,McDonald’svàSubwayvàonhữngbữatrưađặcbiệt.Một nhà quản lý trường học tại Colorado phát biểu với tờ Denver Post:“Chúngtôicốgắngđểgiốngnhữngnơibánđồănnhanh,nơibọntrẻcóthểtụtập.Chúngtôimuốnbọntrẻnghĩrằngcácbữatrưaởtrườnglàthờiđiểmthúvị,căngtinlànơithúvị,rằngchúngtôi‘hợpthời’vàchúngtôikhôngchỉlàmộtcơquan...”.

Quanhệđối tácmớivớicác tậpđoànđẩycácnhàquảnlý trườnghọcvàotính thế khó xử.Hợpđồng vớiCoca-ColamàDDMarketing giúp thươnglượngchohệthốngtrườnghọcQuận11,ColoradoSpringskhôngmanglạinhiềulợinhuậnnhưngườitanghĩ.Hợpđồngnàyquyđịnhcụthểđịnhmứcdoanhthuhàngnăm.TrườnghọcQuận11cónghĩavụbánítnhất70nghìnthùngsảnphẩmCoca-Colamộtnămtrongbanămđầuhợpđồng,nếukhôngCoca-Colasẽgiảmtiền tài trợ.Trongnămhọc1997-1998,các trường tiểuhọc,trunghọccơsởvàtrunghọcphổthôngcủaquậnchỉbánđược21mốtnghìnthùngsảnphẩmCoca-Cola.CaraDeGette,biêntậpviêntintứctờtuầnbáo Colorado Springs Independent có được một bản ghi nhớ của JohnBushey,nhàquản lýQuận11,gửi cáchiệu trưởng.Ngày28 tháng9năm1998,vàođầunămhọc,Busheycảnhbáovớicáchiệutrưởngrằngdoanhthu

đồuốngđangcónguycơkhôngđạtkếhoạchvàvì thế, thunhậpcủacáctrườngcóthểbịảnhhưởng.Ônggợiýchophéphọcsinhmangđồuốngvàolớphọc,chuyểncácmáybánCoketớinhữngnơihọcsinhcóthểtiếpcậncảngày.Bushviết:“Nghiêncứuchothấyviệcmuahàngtạicácmáybánhàngtựđộngliênquanchặtchẽđếntínhsẵncócủahànghóa.Vịtrí,vịtrívàvịtríchínhlàchìakhóa”.NếucáchiệutrưởngcảmthấykhôngthoảimáikhichophéphọcsinhuốngCoca-Colatronglớphọc,ôngkhuyênhọhãychophéphọc sinhuốngnướchoaquả, trà vànướcđóng chai.Những thứnày cũngđượcbántạicácmáybánhàngCoke.Cuốibảnghinhớ,JohnBusheykýtênvàtựnhậnmìnhlà“ngườibạncủaCoke”.

Năm2000,Bushey rờiColoradoSpringsvà chuyển tớiFlorida.Hiệnnay,ônglàhiệutrưởngtrườngtrunghọctạiCelebration,mộtcộngđồngdocôngtyTheCelebrationCompany,mộtcôngtyconcủaDisney,quảnlý.

3.Đằngsauquầytínhtiền

BứctranhthànhphốColoradoSpringsnhìntừđườngGoldCampthậttuyệtvời.ConđườngcũđưabạntừrìathànhphốtớiCripleCreek,thànhphốmộtthờilàmỏvàngđốivớinhữngnhânvậtngoàivòngphápluật.Ngàynay,đâylàđịađiểmchơicờbạcđầyrẫynhữngmáyđánhbạctựđộngvànhữngvịkháchtrongngàytừAurorađến.NhữngchiếcxebuschởkháchdulịchtớiCrippleCreekquađườngcaotốc66.ĐườngGoldCampbụibặmđixuyênquachânnúiPikes,lànơivậnchuyểnhànghóacũvớinhữngđoạnrẽhẹp,khôngcó ràobảovệvà rấtnhiềudốcđứng.Trongnhiềunăm,họcsinh từtrườngtrunghọcCheyenneMountainđếnđâyvàocácngàycuốituần,chọnnhữngđịađiểmđẹpvàmởtiệc.Vàonhữngbuổitốiítmây,cácvìsaotrêntrờivàánhsángcủathànhphốdườngnhưlẫnvàonhau,cáinàyphảnxạcáikia.Nhữngchiếcôtôvàxetải trênđườngInterstate25,đivềphíabắctớiDenvervàphíanamtớiPueblo,trôngnhưnhữngđốmtrắngbéxíudichuyểnchậm.Nhữngđốmsángnhỏdầnkhithànhphốnhườngchỗchonhữngcánhđồng;ởphíachântrời,mặtđấttốihơncảbầutrời.Cảnhđẹpnàymấtdầnkhimặttrờimọcvàbạncóthểnhìnrõnhữnggìđangxảyraphíadưới.

LáixequakhuvựcColoradoSpringsgiốngnhưđixuyênquanhữnglớpđátrầm tích,mỗi lớp đem lạimột bức tranh vềmột kỷ nguyên lịch sử khácnhau.KểcảtrungtâmthànhphốColoradoSpringsvẫncómộttinhthầnđộclập, cổ xưa. Bên cạnh một cửa hàng Kinko’s, Bruegger’s Bagel Bakery,SubwayvàmộtvàicửahàngStarbucks,thànhphốkhôngcònmộtcửahàngchuỗinàokhác,khôngmộthiệuGapnào.MộttổhợpcửahàngdongườiđịaphươngsởhữuxếpdọctheođườngTejon,conđườngchínhcủathànhphố.CửahàngsáchChinookđứngđộclậpởgócphíabắcthànhphố-mộtkiểuhiệusáchthờiđạivănminhđanggặpthấtbạitrêncảnước.PhíacuốiđườngTejonlàmộthàngkemcótênMichelle’sđãhoạtđộnggần50nămnay.ỞgócđườnglàmộthàngquầnáokiểucaobồicótênLorig’s,chuyêncungcấpquầnáochonôngdânđịaphươngtừnăm1932.MộtrạpchiếuphimcũcótênThePeak(Đỉnhnúi)đượcnângcấpvớimột loạtđènneon, toát lênvẻquyếnrũlạthường.Nhưngkhirờithànhphốvàláixevềphíađôngbắc,bạnsẽđitớimộtthếgiớihoàntoànkhác.

Đầuphíabắcthànhphố,gầnĐạihọcColoradolàmộtloạtcácngôinhàcũ

cókiếntrúcthờiVictoriavànhữngngôinhàgỗtheophongcáchthờiTruyềngiáođầuthếkỷXX.TiếpđếnlàcácngôinhàgạchsốngkiểuTâyBanNha,từng rất thông dụng trong khoảng thời gian giữa hai cuộc chiến tranh thếgiới.Tiếpđó lànhữngngôinhàcókhônggiansắpxếp theochứcnăngsửdụngtheokiểunhữngngôinhànhỏ,đơngiảnvàhânhoantrongkỷnguyênphimhàiLeaveIttoBeaver(HãyđểnóchoBeaver).

Ngaykhibạntớiđại lộAcademy,bạnsẽ thấynhữngdấutíchhữuhìnhvềnhữnggìđãxảyraởColoradotrong20nămqua.CáckhuđôthịrộngvớinhữngcáitênnhưSagewood,SummerfieldvàFairfaxRidgephủlênkhuđấtvớihàngnghìn,hàngnghìnngôinhàgiốnghệtnhau-mộtkiểukiếntrúcthờiđồănnhanh-chiếmcảkhuthảonguyênmàkhôngmộtchúttôntrọngbốicảnh tựnhiên.Cácngôinhàđượcxây trênđỉnhđồi,như thểmờichàosétđánh,baobọcbởinhữngcánhcổng,nhữngbứctườnggạchvànhữnghàngcâynhỏmới trồngđổnghiêng theochiềugió.Dườngnhưnhữngngôinhànày không phải do bàn tay con người xây nên mà do một thứ máy móckhổng lồnàođó tạo ra trongcùngmộtchiếckhuônvà thảxuốngnơiđây.Bạn có thể dễ dàng bị lạc trong các khu đô thịmới này, lạc hàng giờ từNor’wood tới Briargate, Stetson Hills, từ Antelope Meadows tới ChapelRidgemàkhông thể tìm ramộtmanhmối nàođểphânbiệt các tòanhà -ngoại trừ số nhà. Những con đường cụt bất ngờ không được báo trước,nhữngvỉahèdẫnthẳngtớithảonguyênrồibịchặnlạitrướcđámcỏdạicaochưađượccắtxén.

ĐạilộAcademynằmgiữatrungtâmkhuđôthịmớivàtrởthànhhuyếtmạchbắc-namchính.Cứvàidặm,ngườitalạigặplạinhữngchuỗicửahàngđồănnhanh,gồmBurgerKing,Wendy’svàMcDonald’s,Subway,PizzaHutvàTacoBell.Chúngliêntụcxuấthiệnbênlềđường,nhữngngôinhàvàbiểnhiệugiốngnhaulặpđilặplạinhưmộtđoạnbăng.Bạncóthểláixekhoảng20phút,điquamộtnhómcửahàngđồănnhanhvà lạicảm thấynhưbạnđang quay lại chỗ cũ. Vào giờ cao điểm, giao thông đông đúc, khi ô tô,đườngphốvànhữngkhumuasắmnhuốmmàuchạngvạng,khinhữngdãynúiphíaxanhanhchóngchìmkhuất,đại lộAcademytrôngkhôngkhácgìđạilộHarborởAnaheim,trừviệcnómớihơn.NócũnggiốngvôsốcáckhubánlẻkhácởQuậnCam-vàsựgiốngnhaunàykhônghềmangtínhngẫunhiên.

Núivũtrụ

KhuđôthịmớiởColoradoSpringskhôngchỉgiốngnhữngkhuđôthịmiềnnam California, mà chính hàng nghìn người từng sống ở California cũngđịnhcưtạiđây.ToànbộphongcáchsinhhoạtvàphongcáchlàmănđượcchuyểntừBờTâytớikhuNúiđá.Từđầuthậpniên1990,Coloradolàmộttrong những thành phố phát triển nhanh nhất nước Mỹ. Những dãy núi,không gian thoáng đãng, không khí trong lành và khí hậu ôn hòa đã kéonhữngconngườimệtmỏivớinạnkẹtxe, tộiphạmvàônhiễmởnơikhácđếnsinhsống.Khoảng1/3dânsốthànhphốmớichỉsốngởđâychưađầy5năm.Xéttrênnhiềukhíacạnh,ColoradoSpringsgiốngLosAngeles50nămtrước-mộtthánhđịachogiớitrunglưubấtmãn,nhữngngườiđitiênphongtrongcác trào lưuvănhóavà làbức tranhcủa tương lai.Kể từnăm1970,dân số thành thị của Colorado Springs tăng hơn gấp đôi, đạt khoảng nửatriệungười.Ngàynay, thànhphốnàylàhìnhảnhđiểnhìnhcủakhuđôthịmớivớimậtđộdâncưthấp.DânsốcủaDenvernhiềuhơnColoradoSpringsgấpbốnlần,nhưngColoradoSpringslạirộnghơnnhiều.

CũngnhưLosAngeles,vàonửađầuthếkỷXX,ColoradoSpringslàthànhphốdulịchcònđangngủsayvàlàkhuvựccủanhữngngườitàntật,ngườivề hưu giàu có, với các khu đất chăn nuôi bao quanh. Được đặt tên là“Londonnhỏbé”,thànhphốnàylàsânchơichoconcháucủanhữngnhàtàiphiệtmiềnĐông,nhữngquýtộcnghèokiếtxácvànhữngngườiđàovàngtrởnên giàu có ở Cripple Creek. Hai cảnh quan hàng đầu của thành phố làKháchsạnBroadmoorvàGardenoftheGods(VườncủaChúa),mộttậphợpcáckhốiđácónhiềuhìnhdạngkhácnhau.TronggiaiđoạnĐạisuy thoái,ngànhdulịchsuygiảm,ngườingườibỏđinơikhácvàkhoảng1/5nhàcửatrong thành phố trống không. Như Los Angeles, Colorado Springs nhanhchóngphụthuộcvàochitiêuquânsự.ViệcxâydựngtrạiCarsonvàCăncứkhônglựcquânđộiPetersonđưahàngnghìnlínhtớikhuvựcnày,cùngvớilượngđầutưtưbảntrựctiếptrịgiá30triệuđô-lavàsốtiềnlươnghàngnămgấpđôiconsốđó.Sauchiếntranh,ColoradoSpringsthuhútđượcmộtloạtcăncứquânsựmới,nhờvịtríđịalýchiếnlược(nằmgiữađạilục,bênngoàitầmnémbomcủaLiênXô),thờitiếttốtvàtìnhbằnghữuthiếtlậpgiữacácthươnggiađịaphươngvớicácquanchứckhôngquântạiBroadmoor.Năm1951,Bộtư lệnhPhòngkhôngchuyểntới thànhphốnày,sauđótrở thànhBộtưlệnhKhônggianBắcMỹvớicăncứnằmsâutrongdãynúiCheyenne.Banămsau,18.000mẫuđấtphíabắcthànhphốđượcchọnlàmcăncứcủaHọc viên Không quânmới. Số lượng nhân viên quân đội và không quânđóngquântạiColoradoSpringstăngdầnvàlớnhơntổngdânsốcủathànhphốvàothờiđiểmtrướcChiếntranhThếgiớithứhai.

Mặcdùngàynaynềnkinhtếđịaphươngđãđadạnghơnnhiều,nhưnggầnmộtnửasốcôngviệcởColoradoSpringsvẫnphụthuộcvàochiphíquânsự.Trongthậpniên1990,trongkhicáccăncứlớntrêncảnướcbịđóngcửa,cáccơsởmớiởColoradoSpringslạiđượcmởra.PhầnlớnhệthốngphòngthủtênlửaStarWars(Chiếntranhgiữacácvìsao)đượcthiếtkếvàthửnghiệmtạicăncứkhôngquânSchriever,cáchthànhphốvàichụcdặmvềphíađông.VàcăncứkhôngquânPetersonhiệnđangsởhữumột trongnhữngđơnvịcôngnghệcaonhấtvàmớinhấtnướcMỹ-BộtưlệnhKhônggian.Đâylànơiphóng,điềukhiểnvàbảovệcácvệ tinhquânsựcủaMỹ.Đâycũnglànơithử,bảodưỡngvànângcấpcáctênlửađạnđạocủaMỹ.Vàbộtưlệnhnàycònhướngdẫncácnghiêncứuvềvũkhítrongkhônggianđểtấncôngvệtinh,máybaykẻthùvàthậmchícảnhữngmụctiêutrênmặtđất.CácsĩquanởBộtưlệnhKhônggiantinrằngkhônglâunữanướcMỹsẽthamgiacuộc chiến không gian đầu tiên.Nếu ngày đó tới, Colorado Springs sẽ làtrungtâmhànhđộng.PhươngchâmcủamộtđơnvịkhôngquânđịaphươnghứahẹnmộtloạipháolựcmớicủanướcMỹlà:“Trựcdiệntừngoàikhônggian”.

Sựxuấthiệncủacác trung tâmquânsựcôngnghệcaonàyđã thuhútcácnhà thầu quốc phòng đến Colorado, chủ yếu là từ California. KamanServices đến đây năm1957,Hewlett Packard theo chân năm1962.TRW,mộtcông tymiềnnamCalifornia,mởchinhánhđầu tiênởColoradonăm1968.LittonDataSystemschuyểnmộttrongcácchinhánhcủamìnhtừVanNuys,California, tớiColoradoSpringsnăm1976.Không lâu sauđó,FordAerospacebánmườimẫuđấtởQuậnCamvàsửdụngsốtiềnthuđượcđểmua300mẫuđấtởColoradoSprings.Ngàynay,mộtdanhsáchdàicácnhàthầuquốcphòngđang làmănở thànhphốnày.Nhữngmạng lưới liên lạchiệnđạiđượcxâydựngđểphụcvụnhữngcôngtynàyvàquânđộiđãlôikéođượccáccôngtysảnxuấtchípmáytính,cáccôngtybánhàngquamạngvàcác công ty phần mềm đến Colorado Springs. Một ấn phẩm của PhòngThươngmạiColoradoSpringschobiết,tronglĩnhvựccôngnghiệptưnhâncủathànhphố,tỷlệthànhviêncôngđoànlà0%.ColoradoSpringshiệnđangtựcoimìnhlàđịađiểmtrungtâmcôngnghệcao,cósứccạnhtranhlớncủavùng Núi đá. Các nhà lãnh đạo kinh doanh tâng bốc thành phố này vớinhữngcái tênnhư“NúiSilicon”,“NúiVũtrụ”và“Thủđôvũ trụcủaThếgiớitựdo”.

CáccơsởkinhdoanhmớivànhữngcưdânđếntừmiềnnamCaliforniađã

đemlạimộthệtưtưởngmới.Năm1946,R.C.Hoiles,chủsởhữuOrangeCountyRegistervàsaunày trở thànhngười sáng lậpchuỗiBáoTựdo,đãmua lại tờ nhật báo lớn nhất ở Colorado Springs, tờ Gazette-Telegraph.Hoileslàngườibảothủvềchínhtrịvàcổvũchocạnhtranhvàkinhdoanhtựdo;cácbàiviếtcủaôngtừngchỉtríchHerbertHoovervìquánghiêngvềcánhtả.Trongthậpniên1980,chuỗiBáoTựdomualạiđốithủduynhấtcủaGazettetrongthànhphố,tờColoradoSpringsSun,mộttờbáođangnỗlựcđấutranhvớiquanđiểmtựdohơn.Saukhimualại tờSun,BáoTựdosathải tất cả nhân viên của họ và đóng cửa tờ báo này. Năm 1990, JamesDobsonquyếtđịnhchuyểntổchứctôngiáoFocusontheFamily(Chútrọngtớigiađình)từvùngngoạiôPomonacủaLosAngelestớiColoradoSprings.Dobsonlànhàtâmlýhọctrẻem,mộtnhânvậtnổitiếngtrênđàiphátthanhvà là tác giả cuốn sách dành cho chamẹ bán rất chạyDare toDiscipline(Dámthiếtchặtkỷluật-1970).Ôngchorằngnhữngbậcchamẹyếuđuốilànguyênnhâncủatràolưuphảnvănhóatronggiớitrẻnhữngnăm1960,ủnghộviệcđánhtrẻemkhôngvânglờibằngmột“vật trungtính”vàchorằngchamẹphảitruyềntảitớinhữngđứatrẻlớpvỡlònghaithôngđiệp:“(1)Mẹyêucon,conyêubénhỏ,yêunhiềuhơnmứcconcóthểhiểu...(2)Bởivìmẹyêucon,mẹphảidạyconbiếtvânglờimẹ.”MặcdùkhôngnổitiếngbằngMoral Majority (Số đông có đạo đức) của Jerry Falwell và ChristianCoalition(LiênminhTinlành)củaPatRobertson,ChútrọngtớigiađìnhcủaDobsonđemlạimứcdoanhthuhàngnămlớnhơnnhiều.

Sự xuất hiện của Chú trọng tới gia đình giúp biến thành phố ColoradoSprings thànhnamchâm thuhút cácnhómTin lànhpháiPhúcâm.Thànhphố này từng bảo thủ hơnDenver, nhưng sự bảo thủ đó thường được thểhiệntrongtháiđộtựdotheocáchriêngcủamình,mộtkiểusốngrấtphổbiếnởmiềnTâynướcMỹ.Đầu thậpniên1990,cácnhómtôngiáoởColoradoSpringsbắtđầu lên tiếngphảnđốinữquyền,quanhệđồng tínhvà thuyếttiếnhóacủaDarwin.Thànhphốnàytrởthànhtrụsởcủakhoảng60tổchứctôngiáo,mộtvài tổchức trong sốđó rất lớn, cònmột sốkhác thìđược ítngườibiếtđến.ThànhviênvànhữngngườiủnghộHộiKinhthánhquốctế,HiệphộiNhữngngườibánsáchTin lành,HộiTruyềngiáoPhát thanh thếgiới,Cuộcđờitrẻ,HộiCaobồiTinlànhvàLiênhiệpTinlànhThếgiớicùngnhiềutổchứckhácđềuđóngtrụsởtạiColoradoSprings.

Ngàynay, khôngmột viên chức được bầu nàoởColoradoSprings - hoặctrongcảkhuvựcHạtElPaso- là thànhviênĐảngDânchủ.Trên thực tế,năm2000,ĐảngDânchủthậmchíkhôngcóứngcửviênnàotranhcửvào

Quốchộitạiđây.Nhữngthayđổivềchínhtrịdiễnraởthànhphốnàycũngdiễn ra trênkhắpmiền tâydãyRockyMountainnhưngởđây,những thayđổinàyđỡcựcđoanhơn.Cáchđâymộtthếhệ,đâylàmộttrongnhữngvùngcó tư tưởng tựdonhấtnướcMỹ.Năm1972, tất cả thốngđốcở támbangvùng núi này - gồm Arizona, Colorado, Montana, Nevada, NewMehico,Wyoming, thậm chí cả Idaho vàUtah - đều là thành viênĐảngDân chủ.Năm1998, tấtcảcácthốngđốcởnhữngbangnàyvà¾sốthượngnghĩsĩMỹđềulàthànhviênĐảngCộnghòa.Hiệnnay,khuvựcnàycónhiềuthànhviênĐảngCộnghòahơncảmiềnNamnướcMỹ.

CũngnhưởColoradoSprings,sốlượnglớnnhữngcửtritrunglưu,datrắngdicưtừmiềnnamCaliforniađangđóngvai tròquyếtđịnhđốivớisựdịchchuyển về phía cánh tả của cả vùngmiền Tây nướcMỹ phía dãy RockyMountain.Trongđầuthậpniên1990,lầnđầutiêntronglịchsửCalifornia,sốngườirờikhỏibangnàynhiềuhơnsốngườichuyểnđến.Từnăm1990đến1995, khoảngmột triệu người rời khỏi miền nam California, trong đó cónhiềungườiđitớicácbangmiềnnúi.WilliamH.Frey,cựugiáosưdânsốhọc tạiĐại họcMichigan, gọi cuộc di cư này là “chuyếnbay trắngmới”.Năm1998,sốdândatrắngcủaCalifornialầnđầutiêngiảmxuốngdưới50%kểtừthờiCuộcđổxôđitìmvàng.CuộcdicưcủangườidatrắngcũnglàmthayđổiphươngtrìnhchínhtrịcủaCalifornia,biếnnơirađờicủacuộcCáchmạngReaganthànhmộttrongnhữngbangđặcsệtĐảngDânchủnhấtnướcMỹ.

Nhữngvấnđềđãkhiếncácgiađình trunglưuda trắngrờikhỏimiềnnamCalifornianay lạiđangxuấthiện tại cácbangvùngRockyMountain.Đầuthập niên 1990, mỗi năm khoảng 100.000 người chuyển tới Colorado.Nhưngchitiêuvềdịchvụcủachínhphủkhôngtăngvớitốcđộtươngxứng-vì các cử tri Colorado bỏ phiếu thông qua việc áp dụng Đạo luật Quyềnngườinộpthuếnăm1992,quađóápđặtnhữnggiớihạnchặtchẽđốivớichitiêumớicủachínhphủ.SángkiếnnàydựatrênĐềxuất13củaCaliforniadoDouglas Bruce, một chủ đất ở Colorado Springs mới chuyển đến từ LosAngeles,thúcđẩy.Cuốithậpniên1990,chitiêuchogiáodụccủaColoradođứngthứ55 trên toànnướcMỹ;cáccơquancứuhỏa trongtoànbangđềuthiếunhânviên; số lượngxe trênđườngcao tốc Interstate25đoạnđiquaColoradoSpringsnhiềuhơngấpbalầnsovớisứctảithiếtkế.Trongkhiđó,700triệuđô-lathặngdưhàngnămcủachínhphủbangkhôngđượcphépsửdụngđểgiảiquyếtbấtcứvấnđềnào.KhuvựcmởrộngdọctheoRặngtrướccủaColoradovẫnchưatoàndiệnnhưvùngđôthịmớicủaLosAngeles-nơi

mộtphầnbadiệntíchmặtđấtđượcbaophủbởiđườngcaotốc,đườngphốvàbãiđỗxe-nhưngmộtngàynàođónósẽđượchoànthành.

Ngàynay,ColoradoSpringscóvẻlàmộtthànhphốchưaxácđịnhđượcbảnsắc riêng.Nhiềucưdân lâuđờikịch liệtphảnđốichủnghĩacựcđoancủanhữngngườiđếnsauvàdánnhữngkhẩuhiệutrênxenhư:“ĐừngCaliforniahóaColorado”.ThànhphốhiệnnayđangbịgiằngxégiữanhữngviễncảnhđốinghịchnhauvềmộtnướcMỹ trong tương lai.ColoradoSpringscó28nhà thờTin lành pháiCharismatic, có số hiệu cầmđồ nhiều gấp đôi,mộthiệu sách Lord’s Vineyard (Vườn nho của Chúa) và một hiệu sách FirstAmendment (Điềukhoảnbổsungđầu tiên),mộtHộiYkhoavàNhakhoaTinlànhvàmộthàngxămmìnhnghệthuậtHoleyRollers.ỞđâycómộttrạihèTin lànhdoDavidNobel sáng lập.Ôngđãchỉ ranhữngmốinguycủanhạcrockn’rolltrongtờrơiCộngsản,ThôimiênvànhómBeatles.Ởthànhphố này còn cómột khu giải trí cho người đồng tính có tên TheHide&Seek,nơiHộiNgườichănbòđồngtínhthườngxuyênhộihọp.Ởđâycómộtvịhiệutrưởngtrườngcôngchokỷluậtmộtnhómnữsinhlớpsáuvìtộiđọcmộtcuốnsáchviếtvềthuậtphùthủyvàcáchgieolờinguyền.Tínhlai tạptừng bị quy kết cho Los Angeles nay đã hiện hữu hoàn hảo ở ColoradoSprings-đólànănglượngsángtạokỳlạ,xuấthiệnởnhữngnơitươnglaiđang được chủ động định hình, nơi con người đang bước trên ranh giớimỏngmanhgiữathiêntàivàkẻđiênrồ.Bướcvàothếkỷmới,ởnơinàymọithứđềucóthể.KhônggianvậtthểvàvănhóaởColoradoSpringsđangmởranhiềucơhộichonhữngngườiquantâm.

Dùchúngtađãnóinhiềuvềngànhcôngnghiệpkhônggian,côngnghệsinhhọc, phần mềm máy tính, viễn thông và các ngành công nghiệp khác ởColorado,nhưngngườichủtưnhânlớnnhấtởbangnàyvẫnchínhlàngànhcôngnghiệpnhàhàng.TạiColoradoSprings,ngànhcôngnghiệpnhàhàngtăngtrưởngnhanhhơntốcđộtăngtrưởngdânsố.Trongbathậpkỷqua,sốnhàhàngtănglênnămlần.Sốcácnhàhàngchuỗităngmườilần.Năm1967,ColoradoSpringscótổngcộng20nhàhàngtheochuỗi.Hiệnnay,thànhphốnàycó21nhàhàngMcDonald’s.

CácchuỗicửahàngđồănnhanhpháttriểnnhờquátrìnhmởrộngcáckhuđôthịmớiởColoradoSprings,đồngthờigópphầnđẩymạnhquátrìnhnàyvàgiúpđịnhhìnhnéttrựcquancủathànhphố.Họdựnglênnhữngtấmbiểnlớnđể thuhút sựchúýcủanhữngngười láixevànhìnnhữngchiếcô tônhưnhữngđộngvậtănthịtnhìnconmồi.Cácchuỗinhàhàngpháttriểnvàlàm

ănphátđạtnhờgiao thông,càngđôngcàngtốtvàcáccửahàngmớiđượcdựng lên tại cácđoạnđườnggiao, nơi lưu lượnggiao thông cónhiềukhảnăngtănglên,nơicácdựánpháttriểnđôthịđangnhắmtớinhưnggiábấtđộngsảnvẫncònthấp.Cácnhàhàngđồănnhanhnhưđộitiềnquâncủaquátrìnhmởrộngđôthị,họđếntrướcvàmởđường.Mộtvàichuỗinhàhàngcóxuhướngtheochânngườilãnhđạo:khimộtnhàhàngMcDonald’smởra,cácnhàhàngănnhanhkhácnhanhchóngmởrabêncạnhvìhọchorằngđâychínhlàđịađiểmtốt.

Bấtkểhàngtỷđô-lachichomarketingvàkhuyếnmại,cácquảngcáotrênđàiphát thanh, truyềnhìnhvàmọinỗlựcphát triểnsựtrungthànhthươnghiệu,cácchuỗinhàhàng lớnphảichấpnhậnmột thực tếkhôngdễchịu là70%lượtkháchđếnănđềulàdo“bốcđồng”.Quyếtđịnhdừnglạiđểănởmộthàngănnhanhđượcđưaranhanhchóng,nhấtthờikhôngcầnsuynghĩnhiều.PhầnlớnkháchhàngkhôngcóýđịnhrakhỏinhàchỉđểăntạimộthàngBurgerKing,Wendy’shayMcDonald’s.Thậmchí,họcònkhôngcókếhoạchdừnglạiđểăn-chotớikhihọnhìnthấytấmbảnghiệu,mộttòanhàquenthuộcvànhữngvòngcungvàng.Muađồănnhanh,cũngnhưmuađồlặtvặtbàybánngaytạiquầytínhtiềntrongsiêuthị,làmộtquyếtđịnhbốcđồng.Chínhvì thế,để thànhcông,cácnhàhàngănnhanhphảinằmtrongtầmnhìncủakháchhàng.

TậpđoànMcDonald’sđãhoànthiệnnghệthuậtchọnvịtrínhàhàng.Trướcđây,RayKrocbaytrênchiếcphicơCessnađểtìmcáctrườnghọcvớimụcđíchmởracácnhàhàngmớibêncạnh.Saunày,McDonald’ssửdụngtrựcthăngđểphântíchcácmôhìnhpháttriểnkhuvựcnhằmtìmranhữngmảnhđấtrẻnằmdọcđườngcaotốcvànhữngconđườngnằmởtrungtâmngoạiôtương lai. Trong thập niên 1980, chuỗi nhà hàng này trở thànhmột trongnhữngkháchhànglớnnhấtcủanhữngnhàcungcấpảnhvệtinhthươngmại,sửdụngnóđểdựđoáncáckhuđôthịmới.Saunày,McDonald’spháttriểnmột phầnmềmmáy tính có tênQuintillion (Mười lũy thừa bamươi) chophéptựđộnghóaquátrìnhlựachọnđịađiểmbằngcáchkếthợphìnhảnhvệtinhvớicácbảnđồchitiết,thôngtindânsố,cácbứcvẽCADvàthôngtinkinh doanh từ các cửa hàng sẵn có. “Hệ thống thông tin địa lý” dạngQuintillionhiệnđượccácchuỗinhàhàngđồănnhanhvànhữngnhàbánlẻkhácthườngxuyênsửdụngnhưnhữngcôngcụlựachọnđịađiểm.Theomộtấnphẩmmarketing, phầnmềmdoMcDonald’s phát triển chophépdoanhnhân“dòxétkháchhàngbằngthiếtbịtừngđượcsửdụngtrongChiếntranhlạnh.”

TậpđoànMcDonald’scoiColoradoSpringslànơithửnghiệmcácloạihìnhcôngnghệnhàhàng,cácphầnmềmvàmáymócđượcthiếtkểđểcắtgiảmchiphílaođộngvàphụcvụđồănnhanhnhanhhơn.SteveBigari,ngườisởhữunămnhàhàngMcDonald’sgiới thiệuvới tôi nhữngchiếcmáymớiởnhàhàngcủaông trênđại lộHiếnpháp.Đó làmộtnhàhàngMcDonald’shìnhtrònvàcódángdấphậuhiệnđại,nằmbênrìađôngcủathànhphố.Lànđườngdànhchokháchláixecócácbộcảmứngtựđộnglấpdướilớpnhựađườngđểtheodõikháchhàng.Nhữngchiếcmáyđồuốngtựđộnglựachọnloạicốcphùhợp,đổđávàovàsauđóđổnướcsoda.MộtchiếcmáychạybằngCO2nénđưa lạichokháchhàngnhữnglượngsốtcàchuavàmùtạcđồng nhất.Một chiếcmáy hiện đại khác đổ khoai tây đông lạnh từ thùngnhựamàutrắngxuốngrổlướisắtđểrán,hạthấpnhữngchiếcrổxuốngdầuránnóng,nângchúnglênsauvàiphútvàlắcnhẹ,đặtlạivàodầuránchođếnkhikhoaitâyđượcránchín,rồiđổkhoaitâybêndướinhữngchiếcđènnóng.Lúcnày khoai tây đã giòn và sẵn sàng chokhách sử dụng.MànhìnhTVtrongnhàbếpngaytứckhắchiệnlênyêucầucủakháchhàng.Vàmộtphầnmềmmáytínhcaocấpđiềukhiểncảnhàbếp,giaonhiệmvụchocáccôngnhânđểtạorahiệuquảcaonhấtvàdựbáonhữngđơnđặthàngtiếptheotrêncơsởlượngkháchhànghiệntại.

Bigarirấtlịchsự,tốtbụng,saymêcôngviệcvàtựhàovềnhữngthiếtbịmớinày.Ôngchobiếtphầnmềmmớigiúpđemtriếtlýsảnxuất“vừađúnglúc”củacácnhàmáysảnxuấtôtôNhậtBảntớingànhcôngnghiệpđồănnhanh,mộttriếtlýđãđượcMcDonald’sđổitênthànhDànhriêngchobạn.Khiônggiớithiệutừngthiếtbịmới-gồmbảngthựcđơncầmtaykhôngdâysửdụngsóngradiođểtruyềnđơnđặthàng-mộtnhómcôngnhânxâydựngphíabênkiađườngđanghoànthànhcôngđoạncuốicủamộtkhuđô thịmớicó tênĐồiHiếnpháp.Nhữngđườngphốcótêngọiđầytínhyêunướcvàtrạichănnuôigiasúccuốiđườngđangđượcraobán.

Lượtkhách

ThứBảyhàngtuần,ElisaZamotthứcdậylúc5giờ15sáng.Đólàmộtcốgắnglớn,côcònrấtmơmàngkhibướcvàophòngtắm.Haiemgáicủacô,CookievàSabrinacònsaygiấcnồngtrêngiường.5h30,Elisatắmxong,chảiđầuvàmặcđồngphụcMcDonald’s.Cômới16tuổi,mắtsáng,damàuôliu,xinhxắnvàsẵnsàngchomộtngàylàmviệcmới.MẹElisathườngláixechởcôtớinhàhàngcáchnhàkhoảngnửadặm,nhưngthỉnhthoảngElisađibộvà

phảirờinhàtrướckhimặttrờimọc.Ngôinhàđơnsơcủagiađìnhcônằmsauconđườngcao tốcbậnrộnphíanamColoradoSprings, trongmộtkhunhàdànhchotầnglớplaođộngnghèo.Hàngngày, tiếngồngiaothôngvàtiếngxechạyngangqua luônvọngvàonhàcô.Nhưngkhicôđi làm, trờivẫncòntối,đèntrongnhữngngôinhànhỏdọcđườngcòntắtvàđườngphốvẫncònrấtimắng.

KhiElisa tớiMcDonald’s, thôngthườngvịquảnlýsẽmởcửachocôvào.Thỉnhthoảng,lúccôđếncặpvợchồngngườinhânviênlaudọnmớiđãhoànthànhcôngviệccủahọ.Khiđó,thườngchỉcóElisavàvịquảnlýtrongnhàhàng,bãiđỗxecòntrốngkhông.Trongvòngmộttiếng,haingườichuẩnbịxongmọithứ.Họbậtlònướnglên,đixuốngtầnghầm,lấyđồănvàdụngcụlàmviệcchocasáng.Họlấycốcgiấy,giấygói,hộpcác-tôngvàgóigiavị,mởphònglạnhvàlấythịthunkhóiđônglạnh,bánhkếpđônglạnhvàbánhcuốnvịquếđônglạnh.Họlấyrabánhkhoaitâyđônglạnh,bánhquyđônglạnhvàbánhMcMuffinđônglạnhra.Họlấyhộpđựnghỗnhợptrứngđánhvà hỗp hợp nước cam,mang thức ăn lên tầng trên và bắt đầu nấu nướngtrướckhivịkháchđầutiênxuấthiện.Họrãđôngmộtsốthứcăntronglòvisóngvàđặtmộtsốmónkháclênlònướng.Họđặtthứcănchínvàonhữngngănđựngđặcbiệtđểgiữnóng.

Nhàhàngchínhthứcmởcửalúc7giờvàtrongvòng1tiếngsauđó,Elisavàvịquảnlýcùngtrựcchiến,giảiquyếttấtcảcácyêucầucủakháchhàng.Khinhàhàngbắtđầuđôngkháchhơn,cácnhânviênkhácsẽđến.Elisađứngtạiquầythungân,cônhậnyêucầugọimónvàmangđồănchokháchhàngtừbữasángtớibữatrưa.Khiđibộvềnhà,saubảytiếngđứngởquầythungân,châncôbắtđầuđauvàcôgầnnhưkiệtsức.Côbướcvàocửatrước,thảmìnhxuốngghếsofatrongphòngkháchvàbậttivi.Sánghômsau,côthứcdậylúc5giờ15vàlạibắtđầulịchtrìnhtươngtự.

Dọc theo đại lộ Academy, trên đường South Nevada, Circle Drive vàWoodmanRoad,nhữngthiếuniênnhưElisađiềuhànhcácnhàhàngđồănnhanhcủaColoradoSprings.CácnhàbếpđồănnhanhgiốngnhưmộtcảnhtrongphimBugsyMalone,trongđótấtcảcácdiễnviênđềulàtrẻcongiảvờlàmngườilớn.KhôngmộtngànhcôngnghiệpnàoởnướcMỹlạicósốtrẻemvịthànhniênthamgianhiềunhưvậy.KhoảnghaiphầnbasốcôngnhânđồănnhanhcủanướcMỹcóđộtuổidưới20.Cácnhânviêntuổithiếuniênmở cửa hàng đồ ăn nhanh vào buổi sáng, đóng cửa vào buổi tối và đứngquầysuốtcảngày.Thậmchí,mộtsốnhàquảnlývàtrợlýquảnlýcũngchưa

đến20tuổi.KhônggiốngnhưbộmônthểdụcdụngcụOlympic-mộthoạtđộngthiếuniênthựchiệntốthơnngườitrưởngthành-côngviệctrongnhàhàngđồănnhanhkhôngđòihỏikỹnăngnàocủangườitrẻtuổi.Thayvìdựavào lực lượng lao động ổn định, được đào tạo tốt và được trả lương cao,ngành côngnghiệp đồ ăn nhanh tìmkiếmnhữngngười lao độngbán thờigian,ítkỹnăngvàsẵnsàngchấpnhậnmứclươngthấp.Thanhthiếuniênlàứngcửviênhoànhảochonhữngcôngviệcnày,khôngphảichỉvìthuêhọrẻhơnthuêngườitrưởngthành,màcònvìquảnlýnhữngthanhthiếuniênthiếukinhnghiệmnàycũngdễdànghơn.

Thóiquenthuêlaođộngtrongngànhcôngnghiệpđồănnhanhcóxuấtxứtừcáchệ thốngdâychuyền lắprápcủacácnhàsảnxuấtMỹđầu thếkỷXX.Nhà nghiên cứu lịch sử kinh doanhAlfredD.Chandler lập luận rằng “sảnlượng”caolàkhíacạnhquantrọngnhấttronghệthốngsảnxuấthàngloạt.SảnlượngcủamộtnhàmáydotốcđộvàkhốilượngsảnxuấtquyếtđịnhvàtheoChandler, đây là thước đo quan trọng hơn rất nhiều so với số lượngcôngnhânhaygiátrịmáymóc.Vớicôngnghệcảitiếnvàtổchứcsảnxuấthợplý,mộtsốlượngnhỏcôngnhâncóthểsảnxuấtmộtlượnglớnhànghóavới chi phí thấp. Sản lượng đồng nghĩa với việc tăng tốc độ lắp ráp, làmnhanhhơnđểtạoranhiềusảnphẩmhơn.

MặcdùanhemnhàMcDonaldchưabaogiờngheđếnthuậtngữ“sảnlượng”haynghiêncứu“quảnlýkhoahọc”,nhưnghọnắmbắtđượcnguyêntắccơbản này và áp dụng chúng trongHệ thống phục vụ nhanh.Mô hình điềuhànhnhàhàngdohọphát triểnđãđượcsửdụngrộngrãivàcải tiến trongnửathếkỷqua.Tinhthầncủadâychuyềnlắprápvẫnlàcốtlõicủahệthốngnày.Những ámảnhvề sản lượng của ngành côngnghiệp đồ ăn nhanhđãthayđổicách làmviệccủahàng triệungườiMỹ,biếncácnhàbếp thươngmạithànhnhữngnhàmáynhỏvàcácmónănquenthuộcthànhnhữngmónhàngchếbiến.

TạicácnhàhàngBurgerKing,nhữngviênbộtbánhhamburgerđông lạnhđượcđặt trênmộtbăngchuyềnvàđượcnướngchín trong90giây.Các lònướngởPizzaHutvàDomino’scũngsửdụngbăngchuyềnđểđảmbảothờigiannấutheotiêuchuẩn.LònướngởMcDonald’strônggiốngmáygiặtkhôthươngmại,với tấmsắt lớnquaylênxuốngvànướngbánhhamburgerhaimặtcùngmột lúc.Bánhburger, thịtgà,khoai tâyvàbánhbộtvòngcònởdạngđônglạnhkhitớinhàhàngMcDonald’s.Kemnướcvàsodađượcphachếtừsi-rô.TạicácnhàhàngTacoBell,thứcănđược“lắpráp”chứkhông

phải được nấu.Món guacamole (thành phần chính là quả bơ dầm) khôngphảidocácnhânviên trongbếp làm;mónnàyđượcchếbiến tạimộtnhàmáyởMichoacan,Mehico, rồi đểđông lạnhvà chuyển lênphíabắc.Thịttrongmóntacocũnglàthịtđônglạnh,đượcchếbiếnsẵnvàđónggóitrongcáctúinhựahútchânkhông.Đỗhạtđãđượchútẩm.Quátrìnhnấurấtđơngiản.MộtnhânviênTacoBellchobiết:“Tấtcảchỉlàđổthêmnước.Chỉcầnđổthêmnướcnóng”.

DùRichardvàMacMcDonaldđãcócôngđưaquátrìnhphâncônglaođộngvào ngành kinh doanh nhà hàng, chính một giám đốc điều hành củaMcDonald’slàFredTurnermớilàngườitạorahệthốngsảnxuấttinhvivàtỉmỉtớitừngchitiết.Năm1958,Turnersoạnmộtbảnhướngdẫnđàotạovàhoạtđộngchocôngtydài75trang,chitiếthóagầnnhưtấtcảmọicôngviệc.Hamburgersphảiluônđượcđặttrênlònướngtheosáuhàngđềuđặn;khoaitâychiênphảicóđộdàychínhxáclà0,7cm.CuốnhướngdẫnhoạtđộngcủaMcDonald’sngàynaydàygấpmườilầnvànặngkhoảng1,8kg.Đượcbiếtđếntrongnộibộcôngtynhưmộtcuốn“Kinhthánh”,cuốnsáchchứađựngnhữnghướngdẫnchitiếtvềcáchsửdụngtrangthiếtbị,hìnhthứccủatừnghạngmục trong thựcđơnvàcáchnhânviênchàođónkháchhàng.Nhữngngười điều hành không tuân thủ quy tắc này có thể mất quyền sử dụngthươnghiệu.Cáchướngdẫnnấunướngkhôngchỉđượcintrongsáchhướngdẫnmàcònđượcđưavàothiếtkếmáymóc.MộtnhàbếpMcDonald’scórấtnhiềuchiếccòivàđènnháybáohiệuchonhânviênnhữngviệccầnlàm.

Ởquầytínhtiền,hệthốngtínhtiềnđãđượcvitínhhóađưaranhữngmệnhlệnhriêng.Khimộtyêucầugọimónđượcthựchiện,cácnútmáysẽsánglênvàgợiýcáchạngmụcthựcđơnkhácđikèm.Nhânviênquầytínhtiềnđượchướng dẫn tăng cỡ suất ăn bằng cách giới thiệu cácmón khuyếnmại đặcbiệt,gợiýđồtrángmiệngvàchỉralogictàichínhcủaviệcmuamộtsuấtđồuốngcỡlớnhơn.Họđượchướngdẫnphảinhiệttìnhvàthânthiệnkhilàmviệc này.Một cuốnhướngdẫn đào tạo củaBurgerKing gợi ý: “Cười khichàokháchhàngvàtạoấntượngtốtbanđầu.ThểhiệnchohọthấybạnRẤTVUIKHIGẶPHỌ.Giaotiếpbằngmắtvớilờichàovuivẻ”.

Sựtổchứcchặtchẽtạicácnhàhàngđồănnhanhgiúptạoracácsảnphẩmchuẩnhóa.Quátrìnhnàycũnggiúptăngsảnlượngvàcũngđemlạichocáccôngtyđồănnhanhquyềnlựclớnđốivớinhânviêncủahọ.NhàxãhộihọcRobinLeidnernhậnxét:“Khinhàquảnlýquyếtđịnhchitiếtcáchthựchiệncôngviệc...vàcóthểápđặtquytắcriêngcủahọvềtiếnđộ,sảnphẩm,chất

lượng và kỹ thuật, họ ngày càng có thể thay đổi nhân viên một cách dễdàng”.Việcquảnlýkhôngcònlệthuộcvàotàinănghaykỹnăngcủanhânviên - tất cảnhữngđiềunàyđãđượcđưavàohệ thốngđiềuhànhvàmáymóc.Côngviệcđãđược“giảmthiểukỹnăng”giúpdễdàngtìmđượcnhâncôngrẻ.Nhucầugiữchânmộtnhânviêncụthểnàođóđãđượcgiảmthiểudoviệctìmngườithaythếđãtrởnêndễdàng.

Thanhthiếuniênđãtrởthànhlựclượnglaođộngchủyếutrongngànhcôngnghiệpđồănnhanh.Tốcđộtăngtrưởngmạnhcủangànhnàytrùnghợpvớisựbùngnổdânsốtrongđộtuổiđó.Trênnhiềukhíacạnh,thanhthiếuniênlànhững ứng cử viên lý tưởng cho những công việc lương thấp.Vì hầu hếtthanhthiếuniênvẫnởnhàvớibốmẹ,họcóthểchấpnhậnmộtmứclươngthấpvàhầunhưkhôngcónhàtuyểndụngnàokhácchấpnhậnmứckỹnănghạnchếcủahọ.CôngviệctạimộtnhàhàngđồănnhanhtrởthànhdấumốcquantrọngchothiếuniênMỹ-họcũngnhanhchóngrờibỏcôngviệcđầutiênnàyđểlàmnhữngviệckháctốthơn.Nhữngđiềukhoảntuyểndụnglinhhoạtcủangànhcôngnghiệpđồănnhanhcũngcósứchấpdẫnđốivớicácbànộitrợcầnthêmthunhập.Khisốthanhniênthờikỳbùngnổdânsốgiảmđi,các chuỗi đồ ăn nhanh bắt đầu thuê công nhân giá rẻ: dân nhập cưmới,ngườigiàvàngườitàntật.

TiếngAnhhiệnlàngônngữthứhaicủaítnhấtmộtphầnsáusốnhânviênnhàhàngtrêntoànnướcMỹvàkhoảngmộtphầnbasốngườithuộcnhómnàykhônghềnóitiếngAnh.TỷlệnhânviênnhàhàngđồănnhanhkhôngbiếtnóitiếngAnhthậmchícòncaohơn.Nhiềungườichỉbiếttêncáchạngmụctrongthựcđơn;họnóithứ“tiếngAnhMcDonald’s”.

NgànhcôngnghiệpđồănnhanhhiệnđangthuênhữngthànhviênthiệtthòinhấttrongxãhộiMỹ.Họthườngchỉdạynhữngkỹnănglàmviệccănbản-như đi làm đúng giờ - cho những người hầu như không biết đọc, nhữngngườicócuộcsốngđầybấttrắchoặcbịđẩyrakhỏidòngchảyxãhội.Nhiềuchủnhàhàngnhượngquyềnsửdụngthươnghiệuthậtsựquantâmđếncuộcsống của nhân viên họ. Nhưng quan điểm của ngành công nghiệp đồ ănnhanh về những vấn đề liên quan đến đào tạo nhân viên, mức lương tốithiểu,côngđoànvàlươngngoàigiờchothấyđộngcơcủahọtrongviệcthuêthanhthiếuniên,ngườinghèovàngườitàntậtkhônghềmangtínhnhânđạo.

Vuốtve

Tạicuộchộithảonăm1999vềthiếtbịphụcvụănuống,cácnhàđiềuhànhhàng đầu nước Mỹ thuộc Burger King, McDonald’s và Tricon GlobalRestaurants, Inc. (tập đoàn sở hữu Taco Bell, Pizza Hut và KFC) đều làthànhviênnhómthảo luậnvềsự thiếuhụt laođộng,đào tạonhânviên,vitínhhóavà côngnghệnhàbếpmớinhất.Ba tậpđoànnàyhiệnđang thuêkhoảng3,7triệunhânviêntrêntoànthếgiới,điềuhànhkhoảng60.000nhàhàngvàcứhaigiờlạimởthêmmộtnhàhàngđồănnhanhmới.Trongbuổigặpmặttốihômtrướcđó,cácnhàđiềuhànhnàyđãgạtđicuộccạnhtranhcăng thẳng để giành khách hàng và nhận ra rằng trong các vấn đề về laođộng, họ hoàn toàn đồng thuận với nhau.DaveBrewer, phó chủ tịch phụtráchkỹthuậtcủaKFCgiảithích:“Chúngtôirútrakếtluậnlàchúngtôiủnghộ lẫnnhau.Chúng tôihợp thànhmộtnhómđểhỗ trợngànhcôngnghiệpnày.”Mộttrongnhữngmụctiêuchungquantrọnglàtáithiếtkếcácthiếtbịnhàbếpđểgiảmchiphíđàotạonhânviên.JerrySus,kỹsưhệthốngthiếtbịhàngđầucủaMcDonald’sđềxuất:“Thiếtbịphảidễsửdụng,phảilàmsaođể làm đúng công việc còn dễ hơn cả làm sai. Thiết bị càng dễ sử dụng,chúngtacàngkhôngphảiđàotạonhânviên”.JohnReckert-giámđốchoạtđộngchiếnlượckiêmphụtráchnghiêncứuvàpháttriểntạiBurgerKing-cảm thấy lạcquanvềnhững lợi íchdo côngnghệmớiđem lại chongànhcôngnghiệpnày.Reckertnói:“Chúngtacóthểpháttriểnnhữngthiếtbịchỉhoạtđộngtheomộtcách.Ngàynay,cácnhânviêncóthểlợidụngsảnphẩmcủachúng ta, làmrối loạncảquá trìnhsảnxuất theorấtnhiềucách...Nếuthiết bị chỉ cho phépmột quá trình thực hiện duy nhất, chúng ta hầu nhưkhôngphảiđàotạogì”.Mộtthànhviênnhómthảoluậnkhácgợiý,thayvìđưaranhữngvănbảnhướngdẫnchonhânviên,hãydựavàoảnhchụpcáchạngmụcthựcđơnvà“nếucóhướngdẫn,hãyviếthướngdẫnthậtđơngiản,viếtchohọcsinhlớp5vàviếtbằngtiếngTâyBanNha,tiếngAnh.”Tấtcảcácnhàđiềuhànhđềunhấttrírằng“khôngđàotạo”làlýtưởngcủangànhcôngnghiệpđồănnhanh,mặcdùcóthểkhôngbaogiờđạtđượcđiềunày.

Trongkhi lặng lẽ chi nhữngkhoản tiền lớn chonghiên cứuvà côngnghệnhằm loạibỏquá trìnhđào tạonhânviên, cácchuỗiđồănnhanhđãnhậnhàngtrămtriệuđô-latrợcấpcủachínhphủđể“đàotạo”nhânviêncủamình.ThôngquanhữngchươngtrìnhliênbangnhưHỗtrợthuếchonhữngcôngviệcmục tiêu vàHỗ trợ thuế Cơ hội việc làm, trong nhiều năm qua, cácchuỗinhàhàngnàyđãnhậncáckhoảnhỗ trợ thuế lên tới2.400đô-lachomộtcôngnhânthunhậpthấpmàhọthuê.Năm1996,mộtcuộcđiềutracủaBộLaođộngMỹkếtluậnrằngtrongmọitrườnghợp,92%sốcôngnhânnàyvẫnsẽđượcnhữngcôngtynàythuê-vàrằngcôngviệcmớicủahọchỉlà

việcbánthờigian,hầunhưkhôngđượcđàotạovàkhôngkèmtheophúclợi.MụcđíchcácchươngtrìnhtàitrợcủaliênbanglàthưởngchonhữngcôngtyMỹđàotạoviệclàmchongườinghèo.

Nhữngcốgắngchấmdứtchương trình tài trợ liênbangbịHộiđồngQuốcgiaChuỗiCácnhàhàngvàđồngminhcủahọkịch liệt phảnđối.ChươngtrìnhHỗtrợthuếCơhộiviệclàmđượcgiahạnvàonăm1996.Chươngtrìnhnày cung cấp tới 385 triệu đô-la tiền tài trợ trong năm tiếp theo.Các nhàhàngđồănnhanhchỉcần thuêmộtnhânviên trongvòngbốn trămgiờđểnhậnđượctiềnhỗtrợcủaliênbang-sauđó,họcóthểnhậnđượcnhiềuhơnngaykhinhânviênđónghỉviệcvàđượcthaythế.Trênthựctế,chínhnhữngngườinộpthuếtạiMỹlànhữngngườitàitrợchotỷsuấtthayđổinhâncôngcaocủangànhcôngnghiệpnày,cungcấpchohọnhữngkhoảnmiễntrừthuếđốivớinhữngcôngnhânchỉđượcthuêtrongvàithángvàkhôngđượcđàotạo.Mộttổchứcvỏbọccủangànhnàyđượclậprađểbảovệnhữngchươngtrìnhhỗtrợcủachínhphủ.Tổchứcnàycótênlà“ỦybanCơhộiviệclàm”.Bill Signer, nhà vận động hành lang chính của tổ chức, phát biểu với tờHoustonChronicle rằngkhôngcógìsai trái trongviệcsửdụnghỗ trợcủachínhphủliênbangđểtạoranhữngcôngviệcngắnhạn,lươngthấpvàđòihỏikỹnăngthấpchongườinghèo.Đểbiệnminhchoviệcgiảmthiểutốiđađàotạochonhânviên,Signernói:“Họphảibòtrướckhihọcóthểđi”.

Nhữngcôngnhânphảihọcbòtrongngànhcôngnghiệpđồănnhanhlànhómcôngnhâncómức lương thấpnhấtnướcMỹ.ToànnướcMỹcókhoảng1triệucôngnhânlàmviệctrongnôngtrạivàkhoảng3,5triệungườilàmviệctrong ngành đồ ăn nhanh. Mặc dù hái dâu khó hơn chuẩn bị một chiếchamburger,nhưngcảhaicôngviệcnàyđềudonhữngngườitrẻtuổi,khôngcókỹnăngvàsẵnsànglàmviệcnhiềugiờvớimứclươngthấpđảmnhiệm.Hơnnữa,tỷsuấtthayđổinhâncôngcủacảhaicôngviệcnàyđềunằmtrongmứccaonhấtnềnkinhtếMỹ.Tỷsuất thayđổinhâncôngcủangànhcôngnghiệpđồănnhanhhiệnởkhoảng300-400%.Trungbình,mộtcôngnhânngànhđồănnhanhchỉlàmviệctrongvòngbađếnbốntháng.

TỷlệnhâncôngnhậnlươngtốithiểutrongngànhcôngnghiệpđồănnhanhcaohơnbấtkỳngànhcôngnghiệpnàokhácởMỹ.Vìvậy,mức lương tốithiểuthấptừlâuđãlàmộtyếutốthiếtyếutrongkếhoạchkinhdoanhcủangànhđồănnhanh.Từnăm1968đến1990,tronggiaiđoạncácchuỗinhàhàng đồ ăn nhanh phát triển với tốc độ nhanh nhất, giá trị thực củamứclươngtốithiếuMỹgiảmgần40%.Cuốithậpkỷ1990,giátrịthựccủamức

lươngtốithiểuMỹvẫnthấphơn27%sovớicuốithậpniên1960.Tuynhiên,HiệphộiNhàhàngQuốcgia (NRA)kịch liệtphảnđốimọikếhoạch tănglươngtốithiểuởcấpliênbang,cấpbanghoặccấpđịaphương.Khoảng60côngtydịchvụănuốnglớn-baogồmJackintheBox,Wendy’s,Chevy’svàRedLobster-đãủnghộđạoluậtcủaquốchộiloạibỏmứclươnglươngtốithiểubằngcáchchophépcácbangkhôngthựchiệnmứclươngnày.PeteMeersman,chủ tịchHiệphộiNhàhàngColorado,ủnghộviệc lậpchươngtrìnhcôngnhânliênbangchophép“nhậpkhẩu”côngnhândịchvụănuốnggiárẻtừnướcngoài.

Ba thậpkỷqua, trongkhigiá trị thựccủa tiềncông trảchonhânviênnhàhànggiảmđithìthunhậpcủacácnhàđiềuhànhcôngtylạitănglênđángkể.Theomộtkhảosátnăm1997trêntờNation’sRestaurantNews,mứcthưởngtrungbìnhchocácnhàđiềuhànhtậpđoànlà131.000đô-la,tăng20%sovớinăm trướcđó.Việc tăngmức lương tối thiểu liênbang lên1đô-la sẽgópphầntănghaixuvàochiphícủamộtchiếchamburger.

Năm1938,thờikỳđỉnhđiểmcủacuộcĐạiSuythoái,QuốchộithôngqualuậtnhằmhạnchếnhàtuyểndụngkhaithácnhữngcôngnhândễgặprủironhấtnướcMỹ.ĐạoluậtTiêuchuẩnlaođộngbìnhđẳngquyđịnhmứclươngtốithiểucấpliênbangđầutiên.Đạoluậtnàycũngápđặtnhữnggiớihạnvềlaođộngtrẻem.Đạoluậtnàyquyđịnhnhânviênlàmviệchơn40giờmộttuầnphảiđược trả lương làm thêmgiờchomỗigiờ làm thêm.Mức lươnglàmthêmgiờđượcquyđịnhtốithiểulàgấprưỡimứclươngbìnhthường.

Hiệnnay,rấtítnhânviêntrongngànhđồănnhanhđủtiêuchuẩnnhậnlươnglàm quá giờ - và số người nhận lương quá giờ trên thực tế còn ít hơn.Khoảng90%côngnhânngànhđồănnhanhcủanướcMỹnhậnlươngtheogiờ,khôngcóphúclợivàchỉđilàmkhiđượcyêucầu.Nhânviênđượcthuê“theoýthích”củangườituyểndụng.Nếunhàhàngbậnrộn,họđượcgiữlạilâuhơn.Nếuvắngkhách,họđượcchovềnhàsớmhơn.Cácnhàquảnlýcốgắngđảmbảorằngmỗinhânviênlàmviệcíthơn40giờmộttuầnđểtránhphải trả tiềnlàmthêmgiờchohọ.MộtnhàhàngMcDonald’shoặcBurgerKingtrungbìnhcókhoảng50nhânviên.Họlàmviệctrungbình30giờmộttuần.Bằngviệcthuêđồngthờinhiềunhânviênchomỗinhàhàng,chohọvềnhàcàng sớmcàng tốtvàchỉ thuê íthơn40giờmột tuầnnếucó thể, cácchuỗinhàhànggiữđượcchiphílaođộngởmứcthấpnhất.

Mộtsốlượngnhỏnhânviênđồănnhanhđượctrảlươngổnđịnh.Mộtnhà

hàngđồănnhanhvới50nhânviêncókhoảngbốnhoặcnămquảnlývàtrợlý quản lý.Họ kiếm được khoảng 23.000 đô-lamột năm và thường nhậnđượchỗtrợytếvàmộtvàihìnhthứcthưởnghoặcchialợinhuậnkhác.Họcócơhội thăng tiến trongcông ty.Nhưnghọcũng làmviệcnhiềugiờmàkhôngcótiềnlàmngoàigiờ-50,60hoặc70giờmột tuần.Tỷlệ thayđổinhâncôngởvị trí trợ lýquản lýđặcbiệt cao.Côngviệcnàycó ít cơhộiquyếtđịnhđộclập.Cácchươngtrìnhmáytính,sáchhướngdẫnđàotạovàmáymóctrongnhàbếpquyếtđịnhhầuhếtmọicôngviệccầnthiết.

Cácnhàquảnlýngànhđồănnhanhcóquyềnthuê,sathảivàxếplịchlàmviệcchonhânviên.Họdànhphầnlớnthờigianđểkhíchlệnhânviên.Trongđiềukiệnthiếumứclươngtốtvàcôngviệcổnđịnh,cácchuỗinhàhàngđồănnhanh tìmcách tuyên truyền“tinh thầnnhóm” trongnhânviên trẻ tuổicủahọ.Họlàmchonhữngnhânviên làmviệckhôngchămchỉ,đếnmuộnhoặckhôngchịulàmthêmgiờcảmthấynhưmìnhđanggâykhókhănchongườikhácvàgâythấtvọngchobạnbè,đồngnghiệpcủahọ.Trongnhiềunăm, tập đoànMcDonald’s đào tạo các nhà quản lý của họ về “phân tíchgiaotiếp”,mộttậphợpcáckỹthuậttâmlýphổbiếntrongcuốnsáchI’mOK-You’reOK(Tôikhỏe-Anhcũngkhỏe-1969).Mộttrongnhữngkỹthuậtnàyđượcgọilà“vuốtve”-hìnhthứckhuyếnkhích,khenngợivàcôngnhậnmànhiều thiếuniênkhôngcóđược tạigiađìnhhọ. “Vuốtve”khiếnnhânviêncảmthấynhữngđónggópcủahọđượcđánhgiácao.Vàkỹthuậtnày“rẻ”hơnnhiềusovớiviệctănglươnghoặctrảtiềnlàmngoàigiờ.

Cácchuỗiđồănnhanhthườngthưởngchocácnhàquảnlýkhihọgiữđượcchiphílaođộngởmứcthấp.Thựctếnàythườngdẫntớicáchìnhthứclạmdụng.Năm1997,một banbồi thẩmởbangWashingtonphát hiện ra rằngTacoBellthườngxuyêndụdỗnhânviêncủahọtìnhnguyệnlàmviệcthêmgiờđể tránh trả tiền làmngoàigiờ.Tiền thưởngcủacácquản lýnhàhàngTacoBellphụthuộcvàothànhcôngcủahọtrongviệccắtgiảmchiphílaođộng.Cácnhàquảnlýđãnghĩranhữngcáchthứcđầysángtạođểlàmviệcnày. Nhân viên bị buộc phải chờ cho đến khi nhà hàng đông kháchmớichính thứcbắtđầuca làmviệccủamình.Họbịbuộcphải làmviệckhôngcôngkhi ca làmcủahọđãkết thúc, phải laudọnnhàhàngngoàigiờ làmviệc.Và thỉnh thoảng,họđược“đềnbù”bằngđồănchứkhôngphảibằngtiềncông.Hầuhếtnhữngnhânviênnàylàthanhthiếuniênvàngườinhậpcưmới.TrướcgiaiđoạntuyênáncủavụkiệnWashington,haibênđãđạtđượcmột thỏa thuận;TacoBellđồngý trảhàng triệuđô-la tiền lương truy lĩnhchonhânviênnhưngkhôngthừanhậnsaitrái.Cótới16.000nhânviêncũvà

nhânviênhiệntạibịcôngtynàynợtiền.Mộtnhânviên,họcsinhcấpbabỏhọcgiữachừngcótênReginaJones,thườngxuyênlàmviệc70đến80giờmộttuầnnhưngchỉđượctrảtiềncôngcho40giờ.Năm2001,TacoBellthuxếpmộtvụkiệntậpthểởCalifornia,đồngýtrả9triệuđô-latiềnlươngvượtgiờtruylĩnhvàmộttòaánởOregonpháthiệnrarằngcácnhàquảnlýcủaTacoBellđãlàmgiảbảngtínhgiờcủahàngnghìnnhânviênđểnhậntiềnthưởng.

Kiểmtrasựdốitrá

Saukhi làmviệc tạicácnhàhàngBurgerKingtrongmộtnăm,nhàxãhộihọcEsterReiterkếtluậnrằngphẩmchấtđượcđánhgiácaonhấtởcácnhânviênnhàhàngđồănnhanhlà“phụctùng”.Trongcácngànhcôngnghiệpsảnxuấthàngloạttheokiểudâychuyềnlắprápkhác,côngđoàncôngtythườnggiúpcôngnhâncóđượcmứclươngcaohơn,mộtquytrìnhchínhthứcgiảiquyếtcácbứcxúcvàcóđượctiếngnóitrongviệcquyếtđịnhcáchlàmviệc.Tỷsuất thayđổinhâncôngtrongcácnhàhàngđồănnhanh, tínhchấtbánthờigiancủacôngviệcvàđịavịxãhộithấpcủanhânviênnhàhàngkhiếnviệctổchứccôngnhântrởnênkhókhănhơn.Vàcácchuỗinhàhàngđồănnhanhcũngđấutranhchốnglạicôngđoànmãnhliệtnhưcáchhọđấutranhchốnglạiviệctăngmứclươngtốithiểu.

TậpđoànMcDonald’skhẳngđịnhrằngcácnhàđiềuhànhnhàhàngcủahọtuânthủcácchỉdẫnvềnấunướng,muabán,thiếtkếnhàhàngvàvôsốcácchi tiếtkhác.Các thôngsốkỹ thuậtcủacôngtychi tiếthóamọi thứkể từkíchcỡcủamiếngdưamuốiđếnchuvicủacốcgiấy.Tuynhiên,côngtynàylạiđặcbiệtimlặngvàthảlỏngkiểmsoátvềmứctiềncông.Chínhsáchnàychophépcácnhàđiềuhànhnhàhàngtựquyđịnhmứctiềncôngtùytheothịtrườnglaođộngđịaphương-vàtừbỏmọitráchnhiệmchínhthứccủatậpđoànMcDonald’sđốivớigầnbaphần tư lực lượng laođộngcủacông ty.ViệcMcDonald’sphitậptrunghóaquátrìnhthuênhâncônggiúpngăncảncácnỗlựctổchứccôngnhâncủacôngty.Nhưngbấtcứkhinàomộtcôngđoànnhậnđượcsựủnghộcủamộtnhàhàngnàođó,tậpđoànMcDonald’sbỗng tỏ rađặcbiệtquan tâmđếnđờisống tìnhcảmvà tàichínhcủacôngnhântạiđây.

Cuốithậpniên1960,đầu1970,côngnhânMcDonald’strêntoànnướcMỹđã cố gắng tham gia công đoàn. Để đối phó, công ty đã phát triển cácphươngpháptinhvinhằmhạnchếsựthâmnhậpcủacôngđoànvàocácnhà

hàngcủahọ.Một“nhómcơđộng”gồmcácnhàquảnlýcókinhnghiệmvàcácGiámđốcđiềuhành tậpđoànđượcgửi tớimộtnhàhàngngaykhi cónghingờvềhoạtđộngcủacôngđoàn.Cácbuổi“gặpgỡ”khôngchínhthứcđượcthựchiệnvớinhữngnhânviêncóbiểuhiệnbấtđồng.Cácnhânviênnàyđượckhuyếnkhíchchiasẻcảmxúccủahọ.Họđượctângbốcvàvuốtve.Vàquantrọnghơn,họđượckhíchlệchiasẻthôngtinvềcáckếhoạchcủa côngđoànvà tên tuổi của nhữngngười thamgia côngđoàn.Nếu cácbuổi gặp gỡnày không thu đượcđầy đủ thông tin, chiến thuật vuốt ve sẽđượcthaythếbởimộtphươngpháptrựctiếphơn.

Năm1973,trongmộttràolưutổchứccôngđoànmạnhmẽtạiSanFrancisco,mộtnhómnhânviêntrẻcủaMcDonald’slêntiếngrằngquảnlýcủahọbuộchọphải thamgiakiểmtrapháthiệnnóidối,chấtvấnhọvềcáchoạtđộngcôngđoànvàđedọasathảinếuhọtừchốitrảlời.CácphátngônviêncủaMcDonald’sthừanhậnrằngcáccuộckiểmtrapháthiệnnóidốiđãđượctiếnhành,nhưngchốibỏmọisựépbuộc.BryanSeale,ủyviêncôngđoànSanFrancisco,đãnghiêncứukỹlưỡngcácđơnxinviệccũcủaMcDonald’svàtìmthấymộtđoạnchữmangnhiềuthôngtinđượcinnhỏởgầncuốitrang.Đoạnnàyviếtrằngnhữngnhânviênkhôngđăngkýthamdựkiểmtranếubịphát hiện nói dối có thể bị sa thải. Vị ủy viên công đoàn này yêu cầuMcDonald’schấmdứtquyđịnhđóvìnóviphạmluậtcủabang.Ôngcũngđềnghị công tydừngnhận tiềnboa tại cácnhàhàng,vìkháchhàngđanghiểulầmrằngnhânviênsẽđượcnhậnsốtiềnboađó.

Trào lưu công đoàn ở San Francisco cũng như các nỗ lực thành lập côngđoànkháctạiMcDonald’sđềuthấtbại-trừmộtngoạilệ.Năm1971,côngnhâncủaMcDonald’stạithànhphốMason,IowađãbỏphiếuthamgialiênđoànCôngnhânThựcphẩmvàThươngmại.Côngđoànnàychỉhoạtđộngtrongbốnnăm.TậpđoànMcDonald’skhôngcònyêucầunhânviên thamgiakiểmtrapháthiệnnóidốivàkhuyêncácnhàhàngthànhviênchấphànhluật lao động địa phương. Tuy nhiên, các nhà điều hành cấp cao củaMcDonald’svẫnđilạigiữaOakBrook,Illinoisvàcácđịađiểmnghingờcócông đoàn, thậm chí tại cả các nhà hàng ở nước ngoài. Các cuộc gặp gỡkhôngchínhthứcvàcácluậtsưlànhữngcôngcụhữuíchchoviệcchấmdứtcáctranhchấplaođộng.Nhữnghướngdẫntừcôngtyđãgiúpcácnhàhàngthành viên củaMcDonald’s đánh bại hàng trăm kế hoạch thành lập côngđoàn.

Bấtchấphơnbathậpkỷthấtbại,đôikhivẫncómộtnhómthanhthiếuniên

cốgắngthànhlậpcôngđoànởMcDonald’s.Tháng2năm1997,nhânviênởmột nhà hàngMcDonald’s tại St. Hubert, ngoại ôMontreal, đăng ký gianhậpcôngđoànNhữngngườiláixetải.Hơnbaphầntưnhânviênkývàothẻcôngđoàn,hyvọngthành lậpcôngđoànMcDonald’sduynhấtởBắcMỹ.Hai nhà điều hành nhà hàng Tom vàMike Cappelli đã thuê 50 luật sư -tươngđươngvớigầnmộtluậtsưtrênbốnnhânviênnhàhàng-vànộpmộtloạtđềnghịpháplýnhằmngăncảnquátrìnhchínhthứchóacôngđoàn.CácnhàlãnhđạocôngđoànchorằngmọitrìhoãnđềucólợichoMcDonald’svìquá trình thay đổi nhân viên trong nhà hàng sẽ cho phép Tom và MikeCappelli thuênhữngnhânviênchốngcôngđoàn.Saumộtnămtranhchấp,đasốcôngnhânMcDonald’svẫnủnghộNhữngngườiláixetải.ỦyviênlaođộngQuebecđãxếplịchchobuổiđiềutrầncuốicùngđểcấpphépchocôngđoànngày10tháng3năm1998.

Ngày 12 tháng 2, Tom và Mike Cappelli đóng cửa McDonald’s tại St.Hubert, chỉ vài tuần trước khi côngđoàn được cấp phép.Nhânviên đượcthông báo vào ngày thứ Năm và hôm sau - thứ Sáu ngày 13, nhà hàngMcDonald’sđóngcửavĩnhviễn.Các lãnhđạocôngđoànđịaphươngcảmthấybịxúcphạm.ClementGodbout,lãnhđạoLiênhiệpcôngđoànQuebec,buộctộitậpđoànMcDonald’svềviệcđóngcửanhàhàngđểracảnhbáovớinhữngnhânviênkháccủahọởCanada.GodboutgọiMcDonald’s là“mộttrong những công ty chống công đoàn mạnh nhất hành tinh”. Tập đoànMcDonald’sbácbỏviệchọcóliênquanđếnquyếtđịnhnày.TomvàMikeCappelli tuyênbố rằngnhàhàngởSt.Hubert làmăn thua lỗ,mặcdùnhàhàngnàyđãhoạtđộngliêntụcởđịađiểmnàytrong17năm.

McDonald’scókhoảngmộtnghìnnhàhàngởCanada.TỷlệthualỗcủamộtnhàhàngMcDonald’stạiCanada-dựatrênmứcthấtbạitrongđầuthậpniên1990-làkhoảng300:1.MộtbàiluậncủaCanadasaunàyviết:“CóaiđólàmchonóiMcDonaldmuốnthamgiacôngđoànhả?Đừngnóinếuhọmuốngiữviệclàm.”

ĐâykhôngphảilàlầnđầutiênmộtnhàhàngMcDonald’sbỗngnhiênđóngcửatrongthờiđiểmtràolưuthànhlậpcôngđoàn.Trongđầuthậpniên1970,công nhân ởmột nhà hàngMcDonald’s tại Lansing,Michigan đã tổ chứcthànhcôngcôngđoàn.Nhưngkếtquảcủanólàmọinhânviênbịsathải,nhàhàngbịđóngcửa,mộtnhàhàngMcDonald’smớiđượcmởraởphíacuốiđường - và những nhân viên đã ký thẻ công đoàn không được thuê lại.Nhữngchiếnthuậtnhưvậyđãhoạtđộngrấtthànhcông.Tạithờiđiểmviết

cuốn sách này, không có công nhân nào trên gần 50 nghìn nhà hàngMcDonald’stạiBắcMỹlàthànhviêncủacôngđoàn.

Bảovệthanhniên

Hầuhết tấtcảcácnhàhàngđồănnhanh tạiColoradoSpringsđềucó tấmbiểnghi“Tuyểnnhânviên”.Cácchuỗinhàhàngđồănnhanhđãtrởthànhnạnnhâncủachínhthànhcôngcủahọ,bởicácngànhkinhdoanhkháccũngthi nhau săn đón công nhân trẻ tuổi.Ngày nay, các thanh thiếu niên ngồiđằngsauquầyđóntiếpcủacáckháchsạn,gọiđiệnchocáccôngtybánhàngtừxa,bángiàythểthaotạicáctrungtâmmuasắm.TỷlệthấtnghiệpthấpởColoradoSpringsđãkhiếnnhiệmvụtìmkiếmnhâncôngrẻcàngtrởnênkhókhăn.Trongkhiđó,cuộccạnhtranhgiữacácnhàhàngđồănnhanhtănglên.Cácchuỗinàyđãcạnhtranhtrongthànhphốnhiềunămquavàliêntụcmởracácnhàhàngmới,trongkhicácchuỗimớilầnlượtthamgiathịtrường.Carl’sJr.đãtớiColoradoSprings,mởcácnhàhàngriêngvàcácquầybánchungbêntrongcáctrạmxăngTexaco.Khimộtnhàhàngđồănnhanhphásản,mộtnhàhàngmớiđượcmởrangaytạiđịađiểmđó,giốngnhưmộtđộiquânchiếmđóngvị trí củaquânđịch.Thayvì treocờmới,một tấmbảngplastictomớiđượcdựnglên.

Cáccửahàngđồănnhanhhầunhưkhôngcókhảnănggiảmcácchiphícốđịnh:tiềnthuêđịađiểm,phíquyềnsửdụngthươnghiệuvàhànghóamuatừcácnhàcungcấpđượccông tyduyệt.Tuynhiên,cácnhàhàng thànhviênnày có quyền kiểm soát nhất định đối vớimức tiền công và cố gắng giữchúngcàngthấpcàngtốt.Cấutrúclaođộngtrongngànhcôngnghiệpđồănnhanhđòihỏimộtnguồncungổnđịnhcáccôngnhân trẻ tuổivà thiếukỹnăng.Nhưngnhucầutrướcmắtcủacácchuỗinhàhàngvànhucầudàihạncủathanhthiếuniênvềcơbảnđốinghịchnhau.

Tại trường trunghọcCheyenneMountainnằmbênchânđồi,với tầmnhìnbaoquátcảthànhphố,rấtítsinhviênlàmviệctạicácnhàhàngđồănnhanh.Phầnlớnsinhviênlàngườidatrắng,thuộctầnglớptrunglưu.Mùahè,cácnamsinh thường làmphụcvụ tại sângolfhoặccứuhộ tạibểbơi.CácnữsinhthườnglàmnghềtrôngtrẻởBroadmoor.Khilàmthêmtrongnămhọc,họthườngtìmviệcởcáctrungtâmmuasắm,cácnữsinhthườnglàmởcáccửahàngquầnáonhưGaphayLimited,cácnamsinhthườngbánhàngtạicáccửahàngdụngcụthểthaonhưAthlete’sFoot.Nhữngcôngviệcnàyđemlạichohọcsinhcácphiếugiảmgiákhimuahàngvàcơhộigặpgỡbạnbèđi

muasắm.Mứctiềncôngcủamộtcôngviệckhôngquantrọngbằngvịtríxãhộicủanó.LàmbồibàntạimộtnhàhàngtheochuỗicaocấpnhưCarriba’s,T.G.IFriday’shayOutbackSteakhouseđượccoilàcôngviệcđángmơước,ngaycảkhihọchỉđượctrảmứclươngtốithiểu.Làmviệctạimộtnhàhàngđồănnhanhbịxemlàdướiđáyxãhội.

JaneTrogdon là trưởng ban tư vấn trường trung họcHarrison ởColoradoSprings. Harrison có tiếng là một trường “thô lỗ”, “băng nhóm”. Lời chỉtríchnàykhônghoàntoànphùhợp;nhưngngườitavẫnchấpnhậnđiềuđóbởi Harrison là trường học của những thanh niên nghèo nhất thành phố.Harrisonlànơichúngtacóthểtìmthấyrấtnhiềuhọcsinhlàmviệcchocácnhàhàngđồănnhanh.Khoảng60%họcsinhxuấtthântừnhữnggiađìnhcóthunhậpthấp.Ởmộtthànhphốcótỷlệdânthiểusốtươngđốithấp,chỉ40%họcsinhcủaHarrisonlàngườidatrắng.Trườnghọcnằmtrongmộttòanhàhiệnđại,sạchsẽphíanamcủathànhphố,cạnhđườngcaotốcI-25.Từmộtvàicửasổlớphọc,chúngtacóthểthấyôtôchạyqua.Ởphíabênkiađườngcaotốc,mộtrạpphimđachứcnăngmớivới24mànhìnhnhưđangdụdỗhọcsinhbỏhọc.

HầuhếtgiáoviênđềukhôngmuốndạytạiHarrisonvànếucódạy,họcũngdạy ở đó không lâu. Jane Trogdon đã làm việc ở đây từ ngày thành lậptrườngnăm1967.Tronghơnbathậpniênqua,Trogdonđãquansátnhữngthayđổitolớntrongthànhphầnhọcsinh.Harrisonvốnvẫnluônnằmbênlềxã hội, nhưng ngày nay dường như học sinh còn nghèo hơn bao giờ hết.Trướcđây,môhìnhcủamộtgiađình truyền thống làngườichađi làmvàngườimẹởnhànuôicon,kểcảtrongcácgiađìnhthunhậpthấp.Ngàynay,dườngnhưkhôngcònaiởnhà,cảbốlẫnmẹđềuphảilàmviệcđểkiếmsốngvà họ thường làm đồng thời hai hoặc ba công việc. Nhiều học sinh củaHarrisonphảitựlậptừrấtsớm.Càngngàychamẹhọcàngdựadẫmvàosựgiúpđỡcủatrường,đềnghịtrườngdạykỷluậtvàđưarahướngdẫnchoconcái họ. Các giáo viên làm hết sứcmình, bất chấp sự thiếu kính trọng vànhữngđedọabạolựctừphíahọcsinh.TrogdonlolắngvềsốhọcsinhcủaHarrisonnghỉhọcbuổichiềusớmvàđithẳngđếnnơilàmviệc,chủyếulàcácnhàhàngđồănnhanh.Bàcũnglolắngvềsốgiờlàmviệccủahọ.

MộtsốhọcsinhcủaHarrisonlàmviệctạicácnhàhàngđồănnhanhđểgiúpđỡgiađình,nhưngcònlạihầuhếtđềulàmviệcđểmuaôtô.SốngtạikhuđôthịmớingoạiôColoradoSprings,sởhữumộtchiếcôtôdườngnhưlàđiềuthiết yếu.Tiềnmua trả góp ôtô và bảo hiểm có thể lên tới 300 đô-lamột

tháng.Khisốlượnghọcsinhđi làmđểmuaxeriêngtănglên,sốhọcsinhthamgiathểthaovàcáchoạtđộngngoạikhóagiảmđi.Họlàmviệcđếntốimuộn,bỏquabàitậpvềnhàvàđếntrườngkhiđãkiệtsức.ỞColorado,họcsinhcóthểbỏhọcởtuổi16.Bỏhọclàlựachọnhấpdẫnđốivớinhữnghọcsinh lớp 10, những người đang làm việc trong “thế giới thực”, kiếm tiền,đượccácchuỗiđồănnhanh,cácchuỗibánlẻvànhữngcôngtybánhàngtừxatíchcựcthuêlàm.Cáchđây30năm,cáccôngtykinhdoanhkhôngtíchcực tìm kiếm công nhân ở tuổi thiếu niên như vậy. Harrison thường cókhoảng400họcsinhlớp9.Khoảngmộtnửasốnàysẽtốtnghiệpcấpbavàkhoảng50emsẽhọctiếplênđạihọc.

KhiTrogdonmớiđến làmviệc tạiHarrison,học sinhởđây rấtnhiệt tình.Ngàynay,bànhậnthấycómộtsựthờơphổbiếntrongtrườnghọc,tháiđộtích cực trước kia được thay thế bởi sự thờ ơ, buồn bã không có nguyênnhân.Trogdonnói:“Rấtnhiềuhọcsinhcủatôibịtrầmcảmnặng.Tôichưabaogiờthấynhiềuthanhniênbịchứngbệnhđónhưvậy”.

NhữngsuynghĩcủaTrogdonvềthanhthiếuniênvàcôngviệcsaugiờhọcđượckhẳngđịnhtrongbảnBảovệthanhniêntạinơi làmviệc,báocáovềlaođộng trẻemdoHọcviệnKhoahọcQuốcgiaxuấtbảnnăm1998.BáocáonàykếtluậnviệcthanhthiếuniênMỹlàmviệcnhiềugiờnhưhiệnnaysẽgâyảnhhưởnglớnđếnviệchọctậpvàtàichínhtrongtươnglaicủahọ.Nhiềunghiêncứuchothấytrẻemlàmviệcdưới20giờmộttuầntrongnămhọcthườngđượchưởnglợiíchtừtrảinghiệmnàyvàcóđượccảmgiáctráchnhiệmcũngnhưlòngtựtrọngcao.Nhưngtrẻemlàmviệcnhiềuhơn20giờthườngphảigiảmthờigianhọcvàbỏtrường.Cácthiếuniênnamlàmviệcnhiềugiờ thường sẽ lạmdụng thuốcvà liênquanđếnviệcphạm tội.Làmviệcquánhiềugiờcóthểgâynhiềuảnhhưởngtiêucực:khitrẻemđilàm,chúng khôngở nhà cũng khôngở trường.Nếu công việc nhàm chán, quánhiềukỷluậthoặcvônghĩa,nócóthểgâyracảmgiácchánnảnhoặcáccảmđốivớicôngviệcsuốtcuộcđời.Tấtcảnhữngxuhướngnàyđượcthểhiệnrõnhấtởthanhthiếuniênnghèovàthiệtthòi.Khinhấnmạnhlợiíchcủaviệclàmviệcđúngthờigianchophép,báocáocủaHọcviệnKhoahọcQuốcgiacũngcảnhbáorằngnhữngcânnhắcngắnhạnhiệnđanghạnchếnhữngthứmàhàngtriệutrẻemMỹcóthểhyvọngđạtđược.

Elisa Zamot là học sinh lớp 11, trườngHarrison.Ngoài những ngày cuốituầnlàmviệctạiMcDonald’s,côcònlàmởđóhaingàytrongtuầnsaugiờhọc.Tổngcộnglại,côlàmviệckhoảng30đến35giờmộttuầntạinhàhàng.

Côđượctrảmứclươngtốithiểu.Bốmẹcô,CarlosvàCynthia,yêuthươngcô nhưng rất khắt khe.Họ là người PuertoRico và chuyển từLakewood,NewJerseytớiColoradoSprings.HọyêucầuElisaphảiđảmbảolàmhếtbàitậpvềnhàvàra lệnhgiớinghiêmvàobanđêm.DùsaothìElisacũngquámệtmỏiđểcóthểđichơimuộn.Xebuscủatrườngđếnđónvào6giờsángvàlớphọcbắtđầutừ7giờ.

ElisamuốnlàmviệctạiMcDonald’skểtừkhicònrấtnhỏ-cảmgiácchungcủanhiềunhânviênMcDonald’sởColoradoSprings.Nhưnghiệnnay,côghétcôngviệccủamìnhvàrấtmuốnbỏviệc.Làmviệctạiquầytínhtiền,côthườngxuyênphảiđốimặtvớinhữnglờinhậnxétthôlỗvànhữngphànnàn.Nhiềukháchhàngcoithườngnhânviênnhàhàngđồănnhanhvàcảmthấycóquyềnđốixửthiếutôntrọngvớihọ.Elisathườngbịnhữngvịkháchlạhétvàomặtkhihọnhậnđượcđồănchậmhoặcsuấtăncủahọcóvấnđề.Mộtbàlãođãnémchiếchamburgervàocôbởitrongbánhcómùtạt.ElisahyvọngtìmđượcviệcởWal-mart,ởmộtcửahàngquầnáohaybấtcứnơiđâukhôngphải là nhà hàng đồ ăn nhanh. Một người bạn tốt của cô làm việc tạiFutureCall,côngtybánhàngtừxalớnnhấtColoradoSpringsvàtuyểndụngrấtnhiềulaođộngthiếuniên.Bạncôlàmviệckhoảng40giờmộttuần,đồngthờivẫnđihọcởtrườngHarrison.Mứclươngrấttốt,nhưngcôngviệccóvẻrấttồi.Kiểukỷluậtnơilàmviệcmàcácchuỗiđồănnhanhđitiênphongnayđãđượccáccôngtybánhàngtừxađẩylênnhữngtháicựcmới.

MộtquảngcáotuyểndụngcủaFutureCallghi:“ĐÃĐẾNLÚCSỬDỤNGNGƯỜI TRẺTUỔI! Thật nhiều người trẻ tuổi!”Quảng cáo này hứa hẹnmứclươngtừ10đến15đô-lamộtgiờchonhữngnhânviênlàmviệchơn40giờmộttuần.BạncủaElisa16tuổi.Saugiờhọc,côởlạitòanhàFutureCalltrênđạilộNorthAcademyđếnmườigiờtối.Côngviệccủacôlànhìnchằmchằmvàomànhìnhmáytính.MáytínhsẽtựđộnggọiđiệnđếncácsốtrênkhắpnướcMỹ.Khimộtngườinàođónhấcđiệnthoại,têncủahọsẽhiệnlêntrênmànhìnhcùngđối thoạibánhàngmà“đạiđiệndịchvụ từxa”(TSR)củaFutureCallphải thựchiệnvới tưcáchđạidiệnchocáccông ty thẻ tíndụng,côngtyđiện thoạivàcácnhàbán lẻcó tiếng.CácTSRđượchướngdẫn làkhôngbaogiờđểmộtngườinàođó từchốiđối thoạibánhàngmàkhônghỏilýdo.Mànhìnhmáytínhđưaranhiềuphươngán“chấtvấn”khácnhau.CácTSRcókhoảng15“bài thuyết trình” trongmộtgiờvàphải tìmmọicáchđểbánđượchàng,đưarahếtlýdochấtvấnnàyđếnchấtvấnkhácđểtránhbịkháchhàngtừchối.Cóthểsẽcóchíntrongmườingườitừchốimua hàng, nhưng chỉ cầnmột khách hàng đồng ý cũng sẽ đủ đem lại lợi

nhuậnchocôngty.Nhữngngườigiámsátđiđilạilạiquahàngtrămôbànlàmviệcgiốngnhau,cổvũnhânviên,nghetrộmcáccuộcđiệnthoại,gợiýcáchchấtvấnvàđảmbảorằngkhôngmộtnhânviêntrẻtuổinàođangtranhthủlàmbàitậpvềnhàtronggiờlàmviệc.LàmviệcởFutureCallthậmchícònbịkiểmsoátchặtchẽhơncảởMcDonald’s.

SaukhitốtnghiệptrườngHarrison,ElisahyvọngđượctớihọcởPrinceton.Vìvậy,côđangtiếtkiệmphầnlớnthunhậpcủamìnhđểmuamộtchiếcôtô.Phầncònlạiđượctiêuvàoquầnáo,giàydépvàcácbữatrưaởtrườnghọc.Rất nhiều học sinh ởHarrison không tiết kiệm đồng nào trong số tiền họkiếmđược từ công việc ở hàng đồ ăn nhanh.Họmuamáy nhắn tin, điệnthoạidiđộng,máynghenhạcvàquầnáohànghiệu.ỞHarrisonngàynay,họcsinhmặcđồTommyHilfigervàFUBU;CalvinKleinđã lỗi thời.Vănhóa hip-hop lên ngôi với những thương hiệu từ Bờ Tây được lọc quaComptonvàLosAngeles.

Trong các buổi phỏng vấn với học sinh trung học ở địa phương, tôi ngheđượcrấtnhiềuchuyệncủanhữngđứatrẻ15tuổilàmviệccácca12giờtạicácnhàhàngđồănnhanhvànhữnghọcsinhlớp10làmviệcđếnquánửađêm.ĐạoluậtTiêuchuẩnlaođộngbìnhđẳngcấmthuêtrẻemdưới16tuổiquábagiờmộtngàytrongngàyđihọchoặckhôngquá7giờtối.LuậtbangColoradocấmthuêtrẻemdưới18tuổilàmviệcquátámtiếngmộtngàyvàlàm các công việc liên quan đếnmáymóc nguy hiểm. Theo những côngnhântôiđãgặp,việcviphạmcácluậtlaođộngbangvàliênbangnàyhiệntương đối phổ biến trong các nhà hàng đồ ăn nhanh ở Colorado Springs.George, cựu nhân viên của TacoBell, cho tôi biết thỉnh thoảng anh giúpđóngcửanhàhàng,tứclàởlạiđóđếntậnhaihoặcbagiờsáng.Lúcđóanh16 tuổi. Robbie,một nhân viên 16 tuổi củaBurgerKing, nói anh thườngxuyên làm ca mười tiếng đồng hồ. Tommy, 17 tuổi và làm việc choMcDonald’s,khoáclácvềkỹnănglàmviệcvớichiếcmáytháicàchuachạyđiện,mộtchiếcmáyđánglẽphảiđượcloạibỏtừlâu.“Tôigiốngnhưchuyêngiatrongviệcsửdụngchiếcmáyđó,”anhnói,“bởivìtôilàngườiduynhấtbiếtnóhoạtđộngnhưthếnào.”Anhcũngsửdụngchảoránngậpmỡ,mộthànhđộngviphạmbộluật laođộng.Khôngai trongsốnhữngthanhthiếuniênnàybịépbuộcviphạmluật;ngượclại,họcóvẻrấthàohứnglàmviệcđó.

Phầnlớnhọcsinhcấpbatôigặpđềuthíchlàmviệcởnhàhàngđồănnhanh.Họphànnànrằngcôngviệcrấtnhàmchánvàđơnđiệu,nhưnghọthíchđược

kiếmtiền,đượcrờikhỏitrườnghọcvàgiađình,tụtậpvớibạnbètạinơilàmviệcvàrongchơi.Rấtítngườithíchlàmviệcởquầnthutiềnhoặclàmviệcvới khách hàng.Họ thích làm việc trong bếp hơn, vì ở đó, họ có thể nóichuyệnvàtrêuđùavớibạnbè.Cuộcchiếnđồăntrởnênphổbiến.TạimộtnhàhàngTacoBell,cácnhânviênmới,nhânviênsắpnghỉviệcvànhữngnhânviênkhôngđượcưathíchtrởthànhmụctiêucủanhữngchiếcsúngđạnkemchuavàhỗnhợpquảbơdầm.Mộtkẻtấncôngsaunàykhoáclác:“CáithằngLeoấy,nóbốcmùibơdầmcảthángtrời.”

Tínhcáchcủangườiquảnlýnhàhàngđồănnhanhquyếtđịnhmôitrườnglàmviệcvuivẻhaykhóchịu.Nhàquản lýgiỏi tạokhôngkhí tíchcựcvàcảm giác tự hào trong công việc. Họ cho phép thay đổi lịch làm việc vàkhuyếnkhíchbọntrẻlàmbàitập.Nhữngngườikháclạicưxửđộcđoán,soimói, quát tháo nhân viên và đưa ra những yêu cầu khó chịu.Cá nhân họchínhlàtácgiảcủatỷsuấtthayđổinhânviêncao.MộtphóquảnlýtạimộtnhàhàngMcDonald’sởColoradoSpringsluônmangđứacongáinămtuổiđếnnhàhàngvàyêucầunhânviên trôngcongiúp.Vịphóquản lýnày làmộtbàmẹnuôiconmộtmình.Mộtnhânviêntôigặprấtthíchtrôngđứatrẻđó;mộtngườikháclạicămghétviệcđó;nhưngcảhaiđềuthấytrôngmộtđứatrẻhànggiờlàviệcrấtkhógiữamộtnhàbếpbậnrộn,vớicácnhânviênđứngtínhtiềnvàkháchhàngởbànănvàvớibứctượngRonaldMcDonaldcỡngườithật.

Khôngmộtcôngnhânđồănnhanhnào tôigặpởColoradoSpringsnóivềviệcthànhlậpcôngđoàn.Ýnghĩnàychưabaogiờthoángquađầuhọ.Khinhữngđứatrẻnàykhôngthíchđiềukiệnlàmviệchoặcngườiquảnlý,chúngbỏviệc.Sauđó,chúngtìmviệcởmộtnhàhàngkhácvàchukỳđócứthếtiếpdiễn.

Nhữngvụcướp

TỷlệchấnthươngcủacôngnhântuổithiếuniênởMỹcaogấphailầncôngnhân trưởng thành.Thanh thiếu niên ít được đào tạo hơn vàmỗi năm, cókhoảng 200.000 người bị thương khi đang làm việc. Những chấn thươngthường gặp nhất khi làmviệc tại các nhà hàng đồ ăn nhanh là trượt, ngã,căngcơvàbỏng.Sựphát triển củangànhcôngnghiệpđồ ănnhanh trùnghợpvớisựgiatăngbạolựcnơilàmviệcởnướcMỹ.Mỗitháng,khoảngbốnhoặcnămcôngnhânđồ ănnhanhbị giết khi đang làmviệc, và thường làtrongmộtvụcướp.Mứcđộtộiphạmbạolựctrongngànhnàycaomộtcách

đángngạcnhiên.Năm1998,ởnướcMỹsốcôngnhânnhàhàngbịgiếtkhiđanglàmviệcnhiềuhơnsốcảnhsátbịgiết.

CácnhàhàngđồănnhanhcủaMỹhiệnđangcósứchấpdẫnđốivớinhữngtêncướpcóvũtrangnhiềuhơncáccửahàngtiệndụng,cáctrạmbánxăngvàngânhàng.Cácngànhkinhdoanhbánlẻkhácngàycàngdựavàocácgiaodịchbằngthẻtíndụng,nhưngcácnhàhàngđồănnhanhvẫnthựchiệnhầuhếtcácgiaodịchbằngtiềnmặt.Trongkhicácchuỗicửahàngtiệndụngđãcốgắngrấtnhiềunhằmgiảmsốlượngtiềntrongngănkéo(tạicáccửahàng7-Eleven,mộtvụ cướp trungbình chỉ lấyđượckhoảng37đô-la), cácnhàhàng đồ ăn nhanh thường có hàng nghìn đô-la trong nhà hàng. Các trạmxăngvàngânhàngchonhânviênngồiđằngsaunhữngtấmkínhchốngđạn,mộtbiệnphápanninhkhóthựchiệntạihầuhếtcácnhàhàngđồănnhanh.Vàchínhnhữngđặctínhgiúpcácnhàhàngnàytrởnêntiệnlợi-vịtrígầnđườnggiaovàlốirẽrakhỏiđườngcaotốc,thậmchícảnhữngcửasổdànhchokháchhàngngồitrênxe-lạigiúpnhữngtêncướpdễdàngtẩuthoáthơn.

Mộtvụcướp tạinhàhàngđồănnhanh thườngxảy rakhi chỉ cóvàinhânviêncómặttạicửahàng:sángsớmtrướckhikháchhàngtớihoặctốimuộnlúc sắp đóng cửa.Một hai nhân viên cùngmột vị trợ lý quản lý 20 tuổithườnglànhữngngườiđóngcửahàngsaunửađêm.Khimộtvụcướpdiễnra, các nhân viên thường bị dồn xuống phòng đông lạnh dưới tầng hầm.Nhữngtêncướpdốcsạchngănđựngtiềnvàphóngrađường.

Nhómdânsốđượcthuênhiềunhấtởcácnhàhàngđồănnhanh-ngườitrẻtuổivàngườinghèo-cũngchínhlànhữngngườigâyranhiềuvụphạmtộibạolựccủanướcMỹ.Theocácnghiêncứutrongngành,khoảnghaiphầnbasốvụcướptạicácnhàhàngđồănnhanhliênquanđếnnhânviêncũhoặcnhânviênhiện tại.Sựkếthợpgiữamức lương thấp, tỷsuất thayđổinhânviêncaovàlượngtiềnmặtdồidàotạinhàhàngchínhlànguyênnhândẫnđến tội ác.Một khảo sát năm 1999 củaHội đồngAn ninhDịch vụ ThựcphẩmQuốc gia,một nhómđược các chuỗi nhà hàng lớn tài trợ, cho thấykhoảngmộtnửanhânviênnhàhàngthamgiamộthìnhthứctrộmtiềnhoặctàisảnnàođó-khôngbaogồmtrộmđồăn.Mộtnhânviên trungbình lấytrộmkhoảng218đô-lamộtnăm;nhânviênmớilấytrộmthêmkhoảng100đô-la.CácnghiêncứucủaJeraldGreenberg,giáosưmônquảnlýtạiĐạihọcOhiovàchuyêngiavềtộiphạmnơilàmviệc,chothấykhiconngườiđượcđối xử đạo đức và được tôn trọng, họ sẽ ít lấy trộm đồ của chủ hơn.Greenbergnói:“Đócóthểlàđiềuhiểnnhiên,nhưngrõràngđókhôngphải

làđiềuđượcthựchiệnrộngrãi.”Sựtứcgiậngâyrahầuhếtnhữngvụtrộmnhỏvàmongmuốntấncôngôngchủbấtcôngcũngcóthểleothangthànhcácvụcướpcóvũtrang.Cácnhàquảnlýnhàhàngdùkhôngphảiluônluônnhưngcũngthườnglànạnnhâncácvụtộiphạmtrongngànhđồănnhanh.Cách đây không lâu, một nhà quản lý ban ngày của một nhà hàngMcDonald’sởMoorpark,Californianhậnramộtngườimangsúng,đeomặtnạđanglấytiềntrongkét.Đólàngườiquảnlýbanđêmcủanhàhàng.

Giữa thập niên 1990, Tổ chứcQuản lý sức khỏe và an toàn nghề nghiệp(OSHA)đãcốgắngđưaracácquyđịnhngănchặnbạolựctạicácnhàhàngvà cửa hànghoạt độngban đêm.OSHAquyết định hànhđộngvì thực tế,việcgiếtngườiđãtrởthànhnguyênnhânchủyếudẫntớithươngvongcủaphụnữtạinơilàmviệc.NhữngquyđịnhdoOSHAđềxuấthoàntoànmangtínhtựnguyệnvàcóvẻvôthưởngvôphạt.Vídụ,OSHAđềnghịcáccửahàngbán lẻmởcửađến tốimuộncần cải thiện tầmnhìnxungquanhcửahàngvàđảmbảo thắpsángđènởbãiđỗxe.HiệphộiNhàhàngQuốcgia(NRA)cùngcácnhómkhác trongngànhđãphảnứngbằngcáchvậnđộnghơnmộttrămthànhviênquốchộiphảnđốibấtcứquyđịnhnàocủaOSHAvềbạolựcởcáccửahàngbánlẻ.MộtnghiêncứucủatờLosAngelesTimechobiếtnhiềungườitrongsốcácnghịsĩquốchộinàytừngnhậntàitrợcủaNRAvàHiệphộiquốcgiaCáccửahàngtiệnlợi.JosephDear,cựuchủtịchOSHAphát biểu với phóngviênLosAngelesTime rằng: “Ai sẽ là ngườiphảnđốiviệc thiết lậpcácquyđịnhbảovệmạngsốngcủaphụnữ tạinơilàmviệc?Chínhlàcáccôngtythuênhữngphụnữđó”.

NgànhcôngnghiệpnhàhàngtiếptụcđấutranhchốnglạikhôngchỉcácquyđịnhvềbạolựcnơilàmviệcmàbấtcứquyđịnhnàokháccủaOSHA.Tại“cuộchọpthượngđỉnh”vềbạolựctrongngànhcôngnghiệpnhàhàngnăm1997,cácnhàđiềuhànhđạidiệnchocácchuỗinhàhànglớnlậpluậnrằngcácquyđịnhOSHAcóthểđượcbênnguyênđơntrongcácvụkiệnliênquanđếnphạmtộisửdụng,rằngcácquyđịnhnàyhoàntoànkhôngcầnthiếtvàkhôngcầncungcấpchochínhphủnhữngthốngkêtrộmcướp“cókhảnănggâyhại”nhưvậy.CuộchọpkếtluậnrằngOSHAchỉnênlànơilàmsángtỏthôngtinchứkhôngcóthẩmquyềnápđặtmứctiềnphạthayđưaracácbiệnphápanninh.Trongnhiềunămqua,mộttrongnhữngngườichỉtríchOSHAgaygắtnhấttrongQuốchộilàJayDickey,thànhviênĐảngCộnghòabangArkansas,người từngsởhữumộtnhàhàngTacoBell.Tháng1năm1999,Hộiđồngquốcgiacácchuỗinhàhànggiúp thành lậpmột tổchứcmớiđểvậnđộnghànhlangchốnglạicácquyđịnhcủaOSHA.Tổchứcnàycótên

“LiênminhvìAntoànnơilàmviệc”.

Cácchuỗiđồănnhanhhàngđầuđãcốgắnggiảmtộiácbạolựcbằngcáchchihàng triệuđô-lavàocácbiệnphápanninhmới -nhưcamera,nútbáođộng,kétsắt,chuôngbáotrộmvàđènbổsung.Nhưngngaycảnhữngnhàhàngđồănnhanhđượcbảovệchặtchẽnhấtvẫndễbị tấncông.Tháng4năm2000,mộtnhàhàngBurgerKingởtầngtrệttòanhàcăncứkhôngquânOffutởNebraskabịhaingườiđànôngđeomặtnạ trượt tuyết,mangsúngngắncướp.HọmặcáomàutímcủaBurgerKingvàcướpđihơn7.000đô-la.JosephA.Kinney,chủtịchViệnAntoànnơilàmviệcquốcgialậpluậnrằngngành công nghiệp đồ ăn nhanh cần tạo ra những thay đổi căn bản trongquanhệlaođộng.Tănglươngvàcónhữngcamkếtthậtsựđốivớilaođộngsẽgópphầngiảmthiểutộiphạmhơnlàđầutưvàocácmáycamerabímật.Kinneychobiết:“KhôngmộtngànhcôngnghiệpnàoởMỹthườngxuyênbịchínhnhânviêncướpnhưvậy”.

Rất ít người trong số các công nhân trẻ ngành đồ ăn nhanh tôi gặp ởColoradoSprings nhận thức được rằng làmviệc sáng sớmhoặc tối khuyakhiến họ gặp những nguy hiểm nhất định.Đặc biệt, Jose không hề có ảotưởngnào.Anh19tuổi,làmtrợlýquảnlývànhìncóvẻranhmãnh.Trướckhi làm việc ởMcDonald’s, Jose đã vận chuyểnma túy và bánma túy ởbang khác. Anh đã chứng kiến bạn thân củamình bị sát hại và có nhiềungườithânphảingồitùvìcáctộiliênquanđếnmatúy,bạolực.Josebỏlạiđằngsautấtcảnhữngđiềuđó;côngviệcởMcDonald’slàmộtphầntrongcuộcđờimớicủaanh;vàanhmuốntrởthànhtrợlýquảnlývìcôngviệcnàycóvẻkhôngkhókhăn.Tuynhiên,anhkhôngđịnhdựadẫmvàoMcDonald’svềcácvấnđềanninhchobảnthân.AnhchobiếtcáccamerachưađượclắpởnhàhàngcủaanhchođếnkhibúpbêTeenyBeanieBabiesxuấthiện.Josenói:“Trờiạ,ngườitathậtsựmuốncướpnhữngconbúpbênày.Bạnphảiđểmắtđếnchúng”.Josethườngđếmtiềnvàđóngcửanhàhàngvàotốimuộn.Anh luônmang theomột khẩu súng ngắn bất hợp pháp đi làm vàmột sốnhânviêncủaanhcũngmangtheosúngngắn.Anhkhôngsợđiềusẽxảyrakhimộttêncướpcóvũkhíbướcvàocửabuổitốinàođó.Josenói:“Khôngcóđiềugìhắncóthểlàmvớitôimàtôikhôngthểlàmvớihắn”.

Vụ giết năm nhân viênWendy’s vào tháng 5 năm 2000 trong vụ cướp ởQueens,NewYork thuhútnhiềusựchúýcủabáogiới.Vụgiếtngười rấtkhủngkhiếp,mộttrongsốnhữngkẻgiếtngườilànhânviêncũcủanhàhàngvàvụviệcdiễnratạithủđôbáochícủanướcMỹ.Nhưngtộiphạmvàđồăn

nhanhđãtrởnênphổbiếnởxãhộiMỹtớimứcngườitakhôngcònđểýđếnsựkếthợp thườngxuyêncủachúngnữa.Chỉvài tuần trướcvụ thảmsátởQueens, hai nhân viên cũ củaWendy’s ở South Bend, bang Indiana phảinhận án tù vì giết hai đồngnghiệp trongmột vụ cướp cógiá 1.400đô-la.Cũng trong năm đó, hai nhân viên cũ của Wendy’s ở Anchorage, bangAlaskabịkếttộigiếtngườiquảnlýbanđêmtrongmộtvụcướp.Mỗituầncóhàngtrămnhàhàngđồănnhanhbịcướp.FBIkhôngthốngkêcácvụtrộmcướpnhàhàngtrêncảnướcvàngànhcôngnghiệpnhàhàngkhôngtiếtlộvềchúng.Tuynhiên,báochíđịaphươngchínhlànơiđưarathôngtinvềcácvụcướpgiếtnày.

Trongnhữngnămgầnđây,nhữngtêncướpcóvũtrangtấncông19nhàhàngMcDonald’svàBurgerKingdọcđườngcaotốcInterstate85ởVirginiavàNorthCarolina.MộtđầubếpcũởnhàhàngShoney’sởNashville,Tennesseetrởthànhkẻgiếtngườihàngloạttạicácnhàhàngđồănnhanh,giếthainhânviênởnhàhàngCaptainD’s,banhânviênởMcDonald’svàhainhânviênởBaskinRobbins.MộtvịtrưởngkhoacủaĐạihọcNamTexasbịbắnvàgiếttrong vụ cướp xe ở phần đường dành cho khách ngồi trên xe ở nhà hàngKFCtạiHouston.MộtquảnlýcủaMcDonald’strongWal-martởDurham,NorthCarolinabịbắntrongvụcướpdohaingườiđeomặtnạthựchiện.MộtbégáichíntuổibịgiếttrongmộtvụđọsúnggiữamộttêncướpvàmộtviêncảnhsátngoàigiờtrựckhiđangxếphàngtạimộtnhàhàngMcDonald’sởBarstow,California.Mộtquản lý20 tuổicủaMcDonald’sbịgiết trongvụcướp cóvũ trangởSacramento,California; người quản lý nàyđãnhận ramột trongsốnhững têncướp lànhânviêncũcủaMcDonald’s;đó làngàylàmviệcđầutiêncủangườiquảnlýnày.MộtnhânviêncũcủaMcDonald’sởVallejo,Californiabắnbaphụnữlàmviệcởnhàhàngsaukhibịtừchốicôngviệcmới;mộttrongsốnhữngngườiphụnữnàybịgiếtvàkẻgiếtngườicườihảhêkhirờinhàhàng.VàởColoradoSprings,bồithẩmđoàntuyênbốmộtnhânviêncũcủaChuckE.Cheese’sphạmtộigiếtngườibậcmộtvìgiếttheo kiểu hànhquyết ba côngnhân thiếu niên vàmột nữ quản lý của nhàhàng.Vụviệcdiễnra tạiAurora,Coloradovào thờiđiểmđóngcửavàkhicảnhsátđếnchỉcònhiệntrườngvụthảmsát.Cácthithểnằmtrongmộtnhàhàngtrốngrỗng,chuôngbáođộngréovang,đènmáytròchơivẫnlóesáng,mộtchiếcmáyhútbụivẫnđangchạyvàcácconvậtcơkhícủaChuckE.Cheesevẫntiếptụctrìnhdiễncácbàiháttrẻcon.

Gâythíchthú

Tronghộithảolầnthứ38củacácnhàđiềuhànhdịchvụthựcphẩmtổchứccáchđâyvàinămtạiLosAngeles,chủđềcủahộithảolà:“Conngười:Điểmkhácbiệtduynhất”.Gầnnhưtoànbộ4.000kháchmờilàcácnhàđiềuhànhvàgiámđốcnhàhàngtheochuỗi.PhònghọpcủakháchsạnCenturyPlazachậtkínkháchmờitrongnhữngbộcompleđắttiền.Cácnhómthảoluậncónhữngcáitênnhư“Kếthợpthươnghiệu:Mộttrườnghợpthựctế”,“Hợptácmarketing:Tínhiệuđúngchothịtrườngđúng”và“Đúngcáchvàđúngmụctiêu:Cáckhíacạnhthayđổicủaviệcchọnđịađiểm”.Giảithưởngđượctraochocácđoạnquảngcáotrênsóngphát thanhvàtruyềnhìnhhaynhất.Cácnhàhàngđượcđưatênvàobảngdanhdự.CácchuỗinhàhàngcạnhtranhvớinhauđểtrởthànhNhàđiềuhànhcủanăm.Cáccôngtydịchvụthựcphẩmtrưngbàycácsảnphẩmmớinhấttrongphòngtriểnlãmgầnđó:đồchấm,đồănkèmrắcphíatrên,cácloạigiavị,lònướngcôngnghệcao,nhữngkỹthuậtxửlýsơsuấtcủanguyênliệumớinhất.Chủđềđốithoạiphổbiếnnhấttrongcácbuổithảoluậnnhóm,trongcáccuộcgặphànhlangvàtrongquánbarcủakháchsạnlàcáchtìmđượcnhânviêngiárẻtrongnềnkinhtếMỹvớitỷlệthấtnghiệpthấpnhấttrongvòng24năm.

JamesC.Doherty, khi đó là chủ tờNationalRestaurantNews, đưa ra bàiphátbiểuthúcgiụcngànhcôngnghiệpnhàhàngtránhdựavàolựclượnglaođộnglươngthấpvớitỷsuấtthayđổinhânviêncaovàthayvàođókhuyếnkhíchcácchínhsáchlaođộnggiúptạoracôngviệclâudàitrongngànhdịchvụthựcphẩm.Ôngđặtcâuhỏirằngtạisaonhâncôngcóthểtìmkiếmnghềnghiệptrongngànhnàykhihọchỉnhậnđượcmứclươngtốithiểuvàkhôngcóphúclợi.NhữnggợiýcủaDohertyhầunhưkhôngnhậnđượccáivỗtayxãgiaonào.

Bài phát biểu chủ đạo của hội thảo là củaDavid Novak, chủ tịch TriconGlobalRestaurants.Côngtyônghiệnđiềuhànhnhiềunhàhàngnhấtthếgiới- 30.000 cửa hàng PizzaHut, TacoBells vàKFC.Ông từng là giám đốcquảngcáo,vớikhuônmặtnhưtrẻthơvàphongcáchphátbiểunghiêmtúc,mangýnghĩađộngviên,Novakđãmêhoặcđượccảđámđông.Ôngnóivềsựcôngnhậnmàcôngtyôngđãcốgắngdànhchonhânviên,vềcácbuổitròchuyệnđộngviên,giảithưởngvàquàtặngđặcbiệtlànhữngquảớtnhựavàcongàbằngcaosu.Ôngtinrằngcáchtốtnhấtđểkhuyếnkhíchnhânviênlàtạosựthúvịtrongcôngviệc.Ôngnói:“Nhữngngườichỉbiếtnghingờnênlàm việc trongmột ngành công nghiệp khác”.Các phần thưởng dành chonhânviêntạoracảmgiáctựhàovàđượctôntrọng,chúngchothấybanquảnlý đang quan tâm và chúng cũng không quá tốn kém. Novak tuyên bố:

“Chúngtôimuốntrởthànhmộtcôngtyvĩđạichonhữngngườimuốnbiếncôngtythànhvĩđại.”Nhữngngườidiễnthuyếtkhácphátbiểuvềlàmviệcnhóm,traoquyềnchonhânviênvàlàmchocôngviệctrởnên“thúvị”.

Trongnhómcácchủtịch,cảmnghĩthậtcủacácnhàđiềuhànhvàgiámđốccác chuỗi nhà hàng trở nên rõ ràng. Norman Brinker - huyền thoại trongngànhcôngnghiệpnày,nhàsánglậpBennigan’svàSteakvàAle,hiệnđangsởhữunhàhàngChili’svàlànhàtàitrợlớnchoĐảngCộnghòa-phátbiểutạihộithảobằngthứngônngữđơngiản,trựctiếpvàkhôngchútnhàmchán.Ôngcảnhbáo:“Tôinhìn thấykhảnăngxuấthiệncôngđoàn”.Ýnghĩnàylàmông“ớnlạnh”.Ôngđềnghịmọingườitronghộithảogóptiềnnhiềuhơnnữachocácnhómvậnđộnghànhlangcủangành.Ôngnóitiếp:“VàThượngnghịsĩKennedyđangthúcđẩymạnhmẽchomứclươngcơbản7,25đô-la.Điềuđóthậtthúvịphảikhông?Tôithíchýtưởngđó.Chắcchắnlàrấtthích-tôichếtvìnómất!”Khiđámđôngcười,reohòvàtánthưởnglờikêugọichuẩnbị sẵn sàngđểchống lại côngđoànvàchínhphủcủaBrinker, cuộcthảoluậnvềlàmviệcnhómchuyểnsangchủđềmàmọingườithậtsựquantâm.

4.Thànhcông

MatthewKabonglướtchiếcBuickLesabređời1983quacácđườngphốcủaPueblo,Coloradovàobuổi tốiđể tìmkhunhàdiđộngMeadowbrook.HaichiếcpizzacủaLittleCaesarsvàmộttúibánhmỳCrazyBreadnằmtrênghếsau.“Chàomừngđếnvớivănphòngcủatôi”,anhnóivàcúixuống,mởtonhạc.Kobong sinh raởNigeriavà lớn lên tạiAtlanta, bangGeorgia.Anhhọckỹsưđiệnởmộttrườngđạihọcđịaphương,hyvọngmộtngàynàođósẽsởhữumộtcửahàngđiệntửRadioShackvàhiệnđangđigiaopizzachoLittleCaesarsbốnhoặcnămtốimộttuần.Anhđượctrảmứclươngtốithiểu,cộngmộtđô-lachomỗi lầngiaohàngvà tiềnboa.Mộtbuổi tối thuận lợi,anhkiếmđượckhoảng50đô-la.Chúngtôiđixuyênquatừngdãynhàkhiêmtốnquétvôitrắng,đượcxâydựngcáchđâynhiềuthậpkỷ,vớinhữngchiếcxe tải nhỏđậu trước cửavàđồ chơi của trẻ emvứt trênbãi cỏ.Pueblo làthànhphốcựcnamdọctheodãynúiRặngTrước,cáchColoradoSprings40dặmnhưngđốivớinhiềuthếhệ,nócáchColoradoSpringscảmộtthếgiới.DâncưởđâychủyếulàtầnglớplaođộngngườiMỹ-Latinh.Đâylàthànhphốvới những lò luyện sắt và không sành điệu nhưBoulder, khôngnhộnnhịpnhưDenverhaycóvẻquýtộcnhưColoradoSprings.Chưaaitừngxâymột sânchơipô-lôởPueblovànhữngkẻhợmhĩnh trênphíabắcvẫngọikhunàylà“xóxỉnhcủaColorado”.

ChúngtôirẽởgócđườngvàtìmthấyMeadowbrook.Tấtcảcácnhàdiđộngđều nhìn giống hệt nhau, hơi rách xung quanh các góc và xếp gọn thànhhàng.Kobongđỗxevàkhinhạcvàđènphatắt,conphốbỗngnhiêntrốngtrơnvàtốităm.Ởnơinàođó,mộtconchóđangsủa,cánhcửamộtnhàgầnđómởravàánhđènhắtralốiđirảisỏi.Mộtbégáitócvàng,khoảngbảytuổi,mỉmcườikhinhìnthấyanhchàngNigeriatolớnmangpizzatới,đưachoanhta15đô-la,nhậnđồănvàbảoanhgiữlạitiềnthừa.Đằngsaucôbé,cuộcsốngđangvậnđộngtrongngôinhàdiđộngnày,mộtphòngbếpngănnắpvàhình ảnh lập lòe củamột chiếc tivi.Cánhcửađóng lại vàKabongquayrachiếcBuick,vănphòngcủaanh,dướibầutrờiđầysao.Anhcó1,76đô-latiềnboatrongtúivàđâylàsốtiềnboalớnnhấtanhnhậnđượctrongtốinay.

Cách biệt giữaColorado Springs và Pueblo - khoảng cách lâu đời về văn

hóa,xãhội,chính trịvàkinh tế -đangbắtđầu thuhẹp lại.NếuláixequađườngphốcủaPueblo,chúngtacóthểcảmnhậnđượcnhữngthayđổiđanghìnhthành,mộtđiềugìđómơhồmàdườngnhưcóthểchạmtayvào.Trongnhữngnăm1980,tỷlệthấtnghiệpcủathànhphốdaođộngquanhmức12%và thànhphốhầunhưkhôngxâydựnggì thêm.Hiệnnay, những thứmớidườngnhưxuấthiệnhàngtháng,nhữngconđườngmớiquanhkhumuasắmPuebloMall,rạpchiếuphimmới,nhàhàngApplebee’smới,cửahàngOliveGardenmới,cửahàngHomeDepotvàkháchsạnMarriottlớn.CáckhuđôthịmớimọclêntừphíanamColoradoSprings,dọctheođườngcaotốcI-25,biến những đồng cỏ chăn nuôi gia súc thành từng dãy nhà đặc trưngMỹ.Pueblo vẫn chưa bùng nổ, nhưng thành phố này dường như đã sẵn sàng,chuẩnbịpháttriểnnhưphầncònlạicủaColorado.

QuánLittleCaesarsnơiKabonglàmviệcnằmởkhuvựcBelmontcủathànhphố,đốidiệnvớimộtcửahàngDunkin’Donutsbênkiađường,cáchkhuônviênĐạihọcNamColoradokhôngxa.TòanhànhỏhìnhvuôngcủaquánLittleCaesarstừnglàđịađiểmcủahàngGodfather’sPizzavàtrướcđónữalàDairyBar.Nhàhàngcósáuchiếcbànformicamàunâu, tườnggạchđỏ,mộtchiếcmáybánviênkẹocaosugầnquầytínhtiềnvàsànnhànâuđốm.Nơinàysạchsẽnhưngđãlâuchưađượctrangtrílại.Kháchhàngđếnmuahoặcgọiđiệnđặtpizza là sinhviênđạihọc,người laođộngvànhữnggiađìnhđôngngườivàngườinghèo.PizzacủaLittleCaesarstovàkhôngđắt,thườngtohơnmộtbữaănthôngthường.

Nămnhânviênlàmviệctrongnhàbếp,rắccácthànhphầnđikèmlênpizza,chopizzavào lònướng, lấyđồuống,nhậnđặthàngquađiện thoại. Julio,một thanh niên 19 tuổi với hai con nhỏ, nhấc chiếc pizza ra khỏi băngchuyềncủachiếc lòBlodgett cũ.Anhđược trả6,5đô-lamộtgiờ.Anh rấtthích làm pizza.Những chiếc lò nướng ở LittleCaesars và các chuỗi cửahàngpizzakhácđãđược tựđộnghóa,nhưngnhữngchiếcpizzavẫnđượclàmbằngtay.Chúngkhôngchỉđơnthuầnđượclấyratừtủđá.Scott,mộtláixegiaohàngkhác,đangđợiđếnlượtgiaohàngtiếptheo.AnhmặcchiếcáoLittleCaesarmàuvàngcódòngchữ“Suynghĩlớnlao!”.Anhlàmviệcởđâyđểtrảkhoảnnợsinhviênvàmónnợ4.000đô-latiềnmuachiếcxeJeepđời1988.AnhhọcởĐạihọcNamColoradovàmuốnhọctrườngLuật,sauđógianhậpFBI.DaveFeamster,chủsởhữunhàhàng,rấtthoảimáiđứngđằngsauquầytínhtiền,tròchuyệnvớinhânviênngườiMỹLatinhvàkháchhàng-nhưngdườngnhưanhhoàntoànkhônghợpvớinơinày.

Feamster sinh ra và lớn lên trong khu lao động ởDetroit. Anh từng chơitrong các liên đoàn khúc côn cầu trẻ và sau này học đại học ở ColoradoSpringsbằngtiềnhọcbổngdànhchovậnđộngviên.AnhlàvậnđộngviêntiêubiểucủanướcMỹtrongnămhọccuốivàlàcầuthủhậuvệdođộiDiềuhâu đen Chicago bình chọn để đưa vào giải chuyên nghiệp. Sau khi tốtnghiệp ngành kinh doanh tại Đại học Colorado, Feamster chơi trong giảiLiênđoànKhúccôncầuquốcgia(NHL)-mơướctừthuởbécủaanh.ĐộiDiềuhâuđenlọtvàogiảingoạihạngtrongbanămđầuanhchơitrongđộivàFeamsterđượcđấuvớimộtvàithầntượngcủamình,nhưWayneGretzkyvàMarkMessier.Feamsterkhôngphảilàmộtngôisaolớn,nhưnganhyêucáctrậnđấu,kiếmđượckhoảnthunhậpkhávàdulịchkhắpđấtnước;mộtđiềukhônghềtồiđốivớiđứatrẻxuấtthântừtầnglớplaođộngởDetroit.

Ngày14tháng3năm1984,FeamsterbịPaulHolmgrentấncôngtừphíasautrongmột trậnđấuvớiđộiCácngôi saophươngbắcMinnesota.Feamsterkhôngnhìnthấyđượccútấncôngvàvađầuvàobảng.Anhcảmthấychoángvángnhưngvẫnchơiđếnhếttrậnđấu.Sauđó,trongkhitắm,lưngcủaanhbắt đầu đau.Hình ảnhX-quang cho thấymột chiếc xương gần trụ xươngsốngbị nứt.Trongba tháng sau đó, Feamster phải đeo khungđỡ từ ngựcxuốngeo.Chiễcxươngnứtkhông liền lạiđược.Trongcácbuổi luyện tậpsauđó,anhcảmthấykhôngổn.ĐộiDiềuhâuđenmuốnanhtiếptụcchơi,nhưngbácsĩởphòngkhámMayoClinicxemxétvànói:“Nếuanhlàcontraitôi,tôisẽnóihãytìmmộtcôngviệckhácđểtiếptụcsống.”Feamsterđitậpthểlựcởphòngtậpmỗingàynhiềugiờđểnângcaosứckhỏecholưnganh.AnhsốngvớihaicầuthủkháccủaDiềuhâuđen.Mỗisáng,bangườicùngnhauănsáng,sauđó,bạnanhđếnchỗtậpvàFeamsterlại thấymìnhngồilẻloibênchiếcbànăn.

ĐộiDiều hâu đen không hề bắt tay tạm biệt anh hay chúc anhmaymắn.Thậmchí,anhkhôngđượcmờitớidựbữatiệcGiángsinhcủađội.Họthanhtoán phần còn lại của hợp đồng và thế là hết.Anh cảm thấymất phươnghướng trongmột năm.Anh có bằngkinh doanh, nhưngđã dànhphần lớnthờigianởđạihọcđểchơikhúccôncầu.Anhkhôngbiếtgìvềkinhdoanh.Anhthamdựkhóahọcđểtrởthànhđạilýdulịch.Anhlàngườiđànôngduynhấttronglớphọctoànnhữngcôgái18,19tuổi.Saubatuần,giáoviênđềnghịgặpanhsaubuổihọc.Anhđếnvănphòngcủacôgiáovàcônói:“Anhđanglàmgìởđâythế?Anhcóvẻlàmộtngườisắcsảo.Đâykhôngphảilàchỗchoanh”.Anhbỏ trườngdu lịchvàongàyđó, rồi láixevôđịnhhànggiờ,ngheBruceSpringsteenvàtựhỏianhnênlàmgì.

VàobuổihọpmặtlớpđạihọctạiColoradoSprings,mộtngườibạncũgợiýFeamstermởmộtcửahàngLittleCaesars.Feamstertừngchơitrongcácđộikhúccôncầu trẻởDetroitvớicáccon traicủanhàsáng lậpcông tyMikeIlitch.Anhngạinênkhônggọiđiện tớinhàIlitchđểđềnghịgiúpđỡ.Bạnanhđãquay sốđiện thoại.Trongnhiều tuần,Feamster rửabát đĩa và làmpizzaởcácnhàhàngLittleCaesarsởChicagovàDenver.ĐiềunàykhácxasovớigiảiNHL.Trướckhicócơhộisởhữumộtnhàhàngriêng,anhphảimấtnhiềuthánghọcmọikhíacạnhcủakinhdoanh.Anhđượcđàotạonhưcác trợ lý quản lý khác và kiếm được 300 đô-la một tuần. Ban đầu, anhkhôngchắcđâycóphảilàmộtýtưởnghayhaykhông.LệphínhượngquyềnthươngmạicủaLittleCaesarslà15.000đô-la,gầnbằngtổngsốtiềncònlạitrongngânhàngcủaanh.

Hiếndângchoniềmtinmới

Trở thành đại diện sử dụng quyền thươngmại là sự kết hợp không bìnhthườnggiữa làmchủcôngviệckinhdoanhcủamìnhvà làmthuêchomộtngườikhác.Trọngtâmcủamộthợpđồngsửdụngquyềnthươngmạilàcảhaibêncùngcóthểkiếmđượctiềnmàvẫntránhđượccácrủiro.Ngườiđithuêquyềnthươngmạimuốnbắtđầukinhdoanhriêngmàkhôngphảilàmmộtmìnhvàđầutưmọithứchoýtưởngmới.Mộtngườicungcấpthươnghiệu,kếhoạchkinhdoanh,chuyênmôn,trangthiếtbịvàsảnphẩm.Ngườikiađầutưtiềnvàthựchiệncôngviệc.Mốiquanhệnàycósẵnnhưngcăngthẳngbêntrong.Ngườichothuêquyềnthươngmạimấtđimộtphầnquyềnkiểmsoátvìhọkhônghoàntoànsởhữumọihoạtđộng;ngườiđithuêquyềnthươngmạihysinhtínhđộclậpvìhọphảituânthủcácquyđịnhcủacôngty.Mọingườiđềuvuivẻkhilợinhuậnchảyvào,nhưngkhicóvấnđề,hợpđồng này thường biến thành trận chiến giành quyền lực không cân sức.Ngườichothuêquyềnthươngmạiluônlàngườichiếnthắng.

CáckếhoạchnhượngquyềnthươngmạitồntạidướinhiềuhìnhthứctừthếkỷXIX.Năm1898,GeneralMotorsthiếuvốnđểthuêđạidiệnbánhàngchonhữngchiếcxeôtômới,dođóhọbánquyềnthươngmạichocácđạilýôtôcótriểnvọng,traođộcquyềnthươngmạiđốivớinhữnglãnhthổnhấtđịnhchohọ.Nhượngquyền thươngmại là cáchkhéo léođểphát triển công tythànhmộtngànhcôngnghiệpmới.StanLuxenberg,mộtsửgiavềnhượngquyềnthươngmại,giảithích:“Thayvìđểcôngtytrảtiềnchođạidiệnbánhàng,đạidiệnbánhànglại trảtiềnchocôngty”.Saunày,cácngànhcông

nghiệp ôtô, đồ uống soda, dầu khí và nhà nghỉ đều dựa vào việc nhượngquyềnthươngmạichonhữngpháttriểnbanđầucủahọ.NhưngchínhngànhcôngnghiệpđồănnhanhđãbiếnviệcnhượngquyềnthươngmạithànhmộtmôhìnhkinhdoanhnhanhchóngđượccácnhàbánlẻtheochuỗitrênkhắpnướcMỹbắtchước.

Nhượngquyềnthươngmạigiúpcácchuỗiđồănnhanhmớimởrộngnhanhchóngbằngcáchthúcđẩyniềmhivọngvàsửdụngtiềncủacácnhàđầutưnhỏ.Các phươngpháp tăng vốn truyền thốngkhông tồn tại nhiều đối vớinhữngnhàsáng lậpcácchuỗinày,bởihọchủyếu lànhữngngườibỏhọcgiữachừngvànhữngchủsởhữucáccửahàngphụcvụngườingồitrênxevàkhôngcó“đủ”uytínkinhdoanh.Cácngânhàngkhônghàohứngvớiviệcđầutưvàongànhcôngnghiệpmớinày;PhốWallcũngvậy.Dunkin’Donutsvà Kentucky Fried Chicken là hai trong số các chuỗi bắt đầu bán quyềnthươngmạiđầutiên.NhưngchínhMcDonald’slàhãnghoànthiệnhóacôngnghệnhượngquyềnthươngmại,giúptăngquymôcủachuỗitrongkhivẫnđảmbảokiểmsoátsảnphẩmmộtcáchchặtchẽ.

Tính kiên trì của RayKroc làmột trong những yếu tố góp phần tạo nênthànhcôngcủaMcDonald’s.Cácchuỗikhácyêucầunộpngaymộtkhoảnlệphílớn,bánđộcquyềnđốivớitoànbộcácvùnglãnhthổvàkiếmtiềnbằngcáchbán sản phẩmđầuvào trực tiếp tới các cửa hàng thuê quyền thươngmại.Krockhôngbịlòngthamchiphối;lệphínhượngquyềnthươngmạibanđầucủaMcDonald'schỉlà950đô-la.Dườngnhưôngquantâmtớiviệcbánđượchànghơnlàthỏathuậncácchitiếttàichính.MụctiêucủaônglàmởrộngMcDonald's chứ không phải là kiếm tiền nhanh. Trên thực tế, trongsuốt cuối thập niên 1950, các nhà hàng được nhượng quyền thương mạiMcDonald'sthườngkiếmđượcnhiềutiềnhơnchínhnhàsánglậpcôngty.

Saukhibánđượcnhiềuhợpđồngnhượngquyền thươngmạiđầu tiênchothànhviêncâulạcbộđồngquêcủamình,Krocquyếtđịnhtuyểndụngnhữngngườimuốn điều hành nhà hàng riêng của họ, thay vì những doanh nhângiàucó,nhữngngườichỉcoiMcDonald'slàmộttrongnhữngkhoảnđầutưkháccủahọ.Krocđềnghịmọingườitừbỏcuộcsốngtrướcđâyvàcốnghiếnhoàn toànchoMcDonald's.Đểkiểm tracamkếtcủacácđạidiệnsửdụngquyềnthươngmạicótriểnvọng,ôngthườngđềnghịhọmởnhàhàngcáchxanhàhọvàcấmhọthamgiacáccôngviệckinhdoanhkhác.CácđạidiệnsửdụngquyềnthươngmạimớiphảibắtđầulạimộtcuộcđờimớivớimộtnhàhàngMcDonald's duynhất.Nhữngngười làmsaihoặcphớt lờnhững

quy định của Kroc sẽ không bao giờ có cơ hội sở hữu một nhà hàngMcDonald's.MặcdùKroccóvẻđộctàinhưngôngvẫnlắngngheýkiếnvànhậnxétcủacácđạidiện.RonaldMcDonald,BigMac,EggMcMuffinvàbánhsandwichFilet-O-Fishđềulàsảnphẩmdocácđạidiệnđịaphươngpháttriển.Kroclàngườigiatrưởngnhưngbiếtcáchkhíchlệngườikhác.Ôngtìmkiếmnhữngngười “hiểu lẽ thường”, “canđảm, cóquyết tâm”và có “tìnhyêuđốivới côngviệc”.Ôngchobiết, để thànhcông,đại diện thuêquyềnthươngmạicủaMcDonald’skhôngcần“bấtcứnăngkhiếuhaytrítuệkhácthườngnào”.ĐiềuKrocthậtsựmongmuốnnhấtlàsựtrungthànhvàcốnghiếntốiđatừcácđạidiện-vàđổilại,ôngcamkếtsẽbiếnhọthànhngườigiàucó.

TrongkhiKrocchudukhắpđấtnướcđểquảngbávềMcDonald's,báncáchợpđồngnhượngquyềnthươngmạithìđốitáckinhdoanhcủaônglàHarryJ.Sonnebornlạivạchramộtchiếnlượckhéoléonhằmđảmbảothànhcôngtàichínhchocôngtyvàsựkiểmsoátlớnhơnđốivớicácđạidiện.Thayvìkiếmtiềnbằngcáchyêucầunộplệphínhượngquyềnthươngmạicaohaybánsảnphẩmđầuvào,tậpđoànMcDonald'strởthànhchủđấtcủahầuhếttấtcảcácnhàhàngsửdụngthươnghiệunàytrênđấtMỹ.Tậpđoànnàymuađấtvàchocácđạidiệnthuê,vàtiềnthuêđấtgópítnhất40%vàosựtănggiácủasảnphẩm.NếucácđạidiệnkhônglàmtheocácquyđịnhcủatậpđoànMcDonald's,điềuđóđồngnghĩavớiviệcviphạmcácđiềukhoảncủahợpđồngthuêđất,vàđiềunàycóthểkhiếnhọbịmấtquyềnđạidiệntrênmảnhđất đó. Phí thuê bổ sungđược tính dựa trên doanh thu hàngnămcủa nhàhàng.ChiếnlượcchothuêquyềnthươngmạimớinàyđãđemlạilợinhuậntolớnchotậpđoànMcDonald's.“Vềcơbản,chúngtôikhôngkinhdoanhđồăn,”Sonneborn từngnóinhưvậyvớimộtnhómcácnhàđầu tưPhốWall,thểhiệnquanđiểmvềMcDonald'smàKrockhôngbaogiờủnghộ.“Chúngtôiđangkinhdoanhbấtđộngsản.Lýdoduynhấtchúngtôibánnhữngchiếchamburger 50 xu là vì đó là nguồn thu nhập lớn nhất của người thuê đất,giúphọtrảtiềnthuêđấtchochúngtôi.”

Trong hai thập niên 1960 và 1970,McDonald's giống nhưMicrosoft củathậpniên1990khihọtạorahàngloạttriệuphú.Tronggiaiđoạnkhókhăncủa tậpđoànMcDonald's,khinguồn tiềncònhạnhẹp,Kroc trả lươngchothư ký của mình bằng chứng khoán. Mười phần trăm cổ phần trongMcDonald'scủaJuneMartinosaunàychophépcônghỉhưuvàsốngthoảimái trongdinh thự trướcbiểnởPalmBeach.Tài sảnmà thưkýcủaKrockiếmđượclớnhơnnhiềulầntàisảncủaanhemnhàMcDonald.Năm1961,

họtừbỏquyềnhưởng0,5%doanhthuhàngnămcủachuỗi.Saukhitrừthuế,vụmuabánnàyđemlạichoRichardvàMacMcDonaldmỗingườikhoảng1triệuđô-la.Nếuanhemhọtiếptụcgiữcổphầntrongdoanhthucủacôngty,thayvìbánhếtchoRayKroc,thunhậpcủahọcóthểđạttớihơn180triệuđô-lamộtnăm.

MốiquanhệcủaKrocvớianhemnhàMcDonaldkhôngđượcsuônsẻngaytừkhibắtđầu.Ôngrấtghéthaianhemnày,bởitheoôngkhiônglàmviệcvấtvả-“xâyxát,lảođảovàtoátmồhôinhưtênnôlệláitàu”-thìhọchỉởnhàhưởnglợi.ThỏathuậnbanđầucủaôngvớianhemMcDonaldchophéphọ có quyền ngăn cản bất cứ thay đổi nào trong hệ thống điều hành củachuỗi.Đến trước năm1961, anh emhọ có quyền tối cao đối với các nhàhàngmangtênhọvàthựctếnàykhiếnKrockhóchịu.Ôngđãvay2,7triệuđô-lađểmuahoàn toànMcDonald's;Sonneborn tìmkiếmnguồn tài chínhchovụmuabánnàytừnhữngcơquancótiềnđầutưdoĐạihọcPrincetonđứngđầu.Trongthỏathuậnmualại,anhemMcDonaldyêucầugiữlạinhàhàngcủahọởSanBernardino,nơikhaisinhrachuỗinhàhàng.“Cuốicùng,tôimởmột nhà hàngMcDonald's ngay phía bên kia đường, đối diện nhàhàngđượcđặtlại tênTheBigMcủahọ,”Kroctựhàonhắclại trongcuốnhồikýcủamình,“vànhàhàngcủatôiđãđẩyhọvàophásản”.

ThànhcôngtolớncủaMcDonald'stạoranhiềukẻbắtchướckhôngchỉriêngtrongngànhcôngnghiệpđồ ănnhanhmà trongcảnềnkinh tếbán lẻ củanướcMỹ.Nhượngquyềnthươngmạitrởthànhcáchthứcthànhlậpcôngtymớiđemlạinhiều lợinhuận trongmọingành, từkinhdoanhphụ tùngôtô(công tyMeineke DiscountMufflers) tới kinh doanh kiểm soát cân nặng(công tyJennyCraig International).Mộtsốchuỗiphát triển thôngquacáccửahàngmuaquyền thươngmại;mộtsốkhác thôngquacáccửahàngdocôngtysởhữu;vàcuốicùng,McDonald'spháttriểnnhờcảhaiphươngthứcnày.Vềlâudài,trongmôhìnhkinhdoanhcủaMcDonald’s,phươngthứctàichínhđểpháttriểnmộtcôngtydườngnhưlạiítquantrọnghơnsovớicáckhíacạnhkhác:việcnhấnmạnhtínhđơngiảnvàđồngnhất,khảnăngtạoramôitrườngbánlẻgiốngnhauởcácđịađiểmkhácnhau.Năm1969,DonaldvàDorisFisherquyếtđịnhmởmộtcửahàngởSanFranciscođểbánquầnbòxanhtheocáchMcDonald's,BurgerKingvàKFCbánđồăn.Họnhắmvàothịtrườngtrẻ,chọnmộtcáitêncósứchấpdẫnđốivớinhữngthanhniênđingược lạivănhóa truyền thống,nhữngngườibịxa lánhbởi“khoảngcáchthế hệ”. Ba mươi năm sau, có hơn 1.700 cửa hàng Gap, GapKids vàbabyGapdocôngtysởhữutrênkhắpnướcMỹ.Trongnhữngcảicáchsáng

tạocủamình,tậpđoànGapInc.đãthayđổicáchmayquầnáotrẻcon,điềuchỉnhthờitrangngườilớnđểphùhợpvớitrẻemtuổitậpđivàthậmchícảtrẻsơsinh.

KhicáccửahàngthuêquyềnthươngmạivàcửahàngchuỗimọclênkhắpnướcMỹ,việc láixedọcmộtkhubán lẻcũnggiốngnhưđimuasắmdọctheolốiđitrongsiêuthị.Kiếntrúcđặctrưngcủachuỗitrởthànhmôhìnhvàđượcluậtbảnquyềnbảovệchặtchẽ.TậpđoànMcDonald'sđiđầutrongviệctiêuchuẩnhóamôitrườngbánlẻcủanướcMỹ,kiểmsoátchặtchẽcảhìnhthứcbêntronglẫnbênngoàicủacácnhàhàngMcDonald's.Trongcuốithâpniên1960,McDonald'sbắtđầudỡbỏcácnhàhàngdoRichardMcDonaldthiếtkế,nhữngtòanhàvớihìnhcungvàngtrênmái.Cácnhàhàngmớicótườnggạchvàhaimái.Lolắngvềphảnứngcủakháchhàngđốivớithayđổinày, tậpđoànMcDonald's thuêLouisCheskin-nhàtưvấnthiếtkếvànhàtâmlýhọcnổitiếng-giúpđơngiảnhóaquátrìnhchuyểnđổinày.Ôngphảnđốiviệcloạibỏhoàntoànhìnhcungvàngvìchorằngchúngảnhhưởnglớnđếnnhậnthứccủakháchhàng.TheoCheskin,haivòngcungvànggiốngnhưmộtcặpvúlớn:“vúcủamẹMcDonald's”.Dovậy,khôngnênlàmmấtđisứchấpdẫncủahìnhảnhtượngtrưngtoàncầunhưnglạimangphongcáchMỹđó.CôngtyđãnghetheolờikhuyêncủaCheskinvàgiữlạihìnhảnhcungvàng,sửdụngchúngđểlàmthànhchữMtrongtừMcDonald's.

Kinhdoanhtựdovớicáckhoảnvaynợliênbang

Ngàynay,đểtrởthànhđạidiệnsửdụngquyềnthươngmạicủaBurgerKinghoặcCarl’sJr.phảimất1,5triệuđô-la;mộtđạidiệnmuaquyềnthươngmạicủaMcDonald'strảkhoảngmộtphầnbasốtiềnđóđểmởmộtnhàhàng(vìcôngtysởhữuhoặcthuêđấtmởnhàhàng).Đểmuaquyềnthươngmạicủamột chuỗi ít nổi tiếng hơn - nhưAugie’s,Buddy’sBar-B-Q,Happy Joe’sPizza & Ice Cream Parlor, Chicken Shack, Gumby Pizza, Hot Dog on aStick,hayTippy’sTacoHouse -cácđạidiệncó thểchỉmất50.000đô-la.Cácđạidiệnthườngchọnmuaquyềnđạidiệnthươngmạicủamộtchuỗilớnđểđảmbảoantoàn;mộtsốkháclạithíchđầutưvàocáchãngmớihơn,nhỏhơnvớihyvọngcácchuỗinhưBuck’sPizzahayK-Bob’sSteakhousesẽtrởthànhMcDonald'smới.

Nhữngngườiủnghộviệcnhượngquyềnthươngmạiluôncoiđâylàcáchtựkinh doanh an toàn nhất. Trong nhiều năm qua, Hiệp hội nhượng quyềnthươngmạiquốctế(IFA),tổchứcthươngmạiđượccácchuỗilớnủnghộ,đã

côngbốcácnghiêncứu“chứngminh”rằngcácđạidiệnmuaquyềnthươngmạilàmăntốthơncácdoanhnhânkinhdoanhđộclập.Năm1998,mộtkhảosátcủaIFAchobiết92%cácđạidiện thuêquyềnthươngmạinóirằnghọ“thànhcông”.Bảnkhảosátnàydựa trênmẫukhảosát tươngđốihạnchế:nhữngcửahàngmuaquyềnthươngmạicònđangkinhdoanh,cònlạinhữngđạidiệnđãphásảnkhôngđượcnghiêncứu.TimothyBates,giáosưkinhtếhọc,ĐạihọcbangWayne tin rằng IFAđãquácườngđiệucác lợi íchcủaviệcthuêquyềnthươngmại.MộtnghiêncứudoBatesthựchiệnchocơquanchovayliênbangpháthiệnrarằngtrongvòngbốnđếnnămnămmởcửa,38,1%cáccửahàngmuaquyền thươngmại sẽ thấtbại.Tỷ lệ thấtbạicủanhữngvụkinhdoanhđộclậptrongcùngkỳthấphơn6,2%.Theomộtnghiêncứukhác,baphần tưcáccông tyMỹbắtđầubánquyền thươngmạinăm1983bịphásảntrướcnăm1993.Bateslậpluận:“Tómlại,conđườngtớitựlàmchủthôngquacửahàngmuaquyềnthươngmạigắnliềnvới tỷ lệ thấtbạicaohơnvàmứclợinhuậnthấphơnsovớiviệckinhdoanhđộclập”.

Trongnhữngnămgầnđây,xungđộtgiữangườinhượngquyềnthươngmạivàngườiđượcnhượngquyềnthươngmạitrởnênngàycàngphổbiến.Khithị trườngđồănnhanhMỹtrởnênbãohòa,cácnhàhàng thuộccùngmộtchuỗi ngày càng được đặt gần nhau hơn.Các đại diện thuê quyền thươngmạigọiđâylà“sựbaovây”vàphảnđốimạnhmẽđiềunày.Doanhthucủahọgiảmxuốngkhicómộtcửahàngthuộccùngmộtchuỗimởgầnđóvàthuhút khách hàng của họ.Mặt khác, phần lớn các công ty cho thuê quyềnthươngmạithulợitừphínhượngquyềnthươngmạidựatrêntổngdoanhthu-vànhiềunhàhàngthườngđồngnghĩavớidoanhthulớnhơn.Năm1978,Quốchội thôngqua luật liênbangđầu tiênđiềuchỉnhviệcnhượngquyềnthươngmại.Vàothờiđiểmđó,mộtsốchuỗiđượcđiềuhànhtheomôhìnhkim tự tháp.Họkhôngnêu rõcác rủi ro tiềmẩn,nhậncáckhoảnphínộpngaycaovàlừađượchàngtriệuđô-latừcácnhàđầutưnhỏ.Hiệnnay,FTC(ỦybanThươngmạiLiênbang)yêu cầu các chuỗi cungcấp cácvănbảnthôngtindài, trongđónêurõcácquyđịnhchonhữngđạidiệnthuêquyềnthươngmại tương lai.Cácvănbảnnày thườngdài100 trangvới rấtnhiềudòngchữinnhỏ.

Luậtliênbangyêucầucungcấpthôngtinđầyđủtrướckhimuabánquyềnthươngmại, nhưng không quy định cách điều hành cửa hàngmua quyềnthươngmại.Khihợpđồngđượcký,cácnhàđạidiệnmuaquyềnthươngmạichủyếuhoạtđộngđộclập.Mặcdùphảichấphànhcácchỉthịcủacôngtynhưnghọkhôngđượccácluậtliênbangvềbảovệnhânviênbảovệ.Mặcdù

phải cung cấp vốn đầu tư cho công việc kinh doanh củamình nhưng họkhôngđượccácluậtbảovệdoanhnhânđộclậpbảovệ.Vàmặcdùphảitựmua các trang thiết bị của riêngmình nhưng họ không được luật bảo vệngười tiêu dùng bảo vệ. Luật liên bang không cấm việcmột chuỗi đồ ănnhanhnhậntiềnchiếtkhấutừcácnhàcungcấp,mởmộtnhàhàngmớingaycạnhmộtnhàhàngmuaquyềnthươngmạiđangtồntạivàđuổimộtđạidiệnmuaquyềnthươngmạimàkhôngđưaralýdohoặckhôngtrảtiềnđềnbù.

TheoSusanKezios,chủ tịchHiệphộinhượngquyền thươngmạiHoaKỳ,cáchợpđồngdocácchuỗiđồănnhanhsoạnthảothườngyêucầumộtđạidiệnđượcnhượngquyềnthươngmại từbỏquyềnkhiếunạihợppháptheoluậtbang;chỉđượcmuatừcácnhàcungcấpđãduyệt,bấtchấpgiácả;chỉđượcbánnhàhàngchongườiđượccôngtyduyệt;vàchấpnhậnchấmdứthợpđồngvớibấtcứlýdonàokhicôngtyyêucầu.Khimộthợpđồngđượcthanhlý,đạidiệnmuaquyềnthươngmạicóthểmấttoànbộvốnđầutưcủamình.Đôikhi,cácđạidiệnmuaquyềnthươngmạikhôngdámcôngkhaichỉtríchcôngtycủamình,họlongạinhữngbiệnpháptrảđũanhưtừchốichomởthêmnhàhàng,từchốigiahạnhợpđồngnhượngquyềnthươngmạikhihếtthờihạn20năm,hoặcngaylậptứcchấmdứthợpđồnghiệntại.Ralston-Purinatừngchấmdứt642hợpđồngnhượngquyềnthươngmạichuỗiJackintheBoxvàchỉchohọ30ngàyđểdọnđi.MộtnhómcácđạidiệnmuaquyềnthươngmạiMcDonald'sdokhônghàilòngvớichiếnlượcbaovâylãnhthổcủahọđãthànhlậpmộttổchứccótênConsortiumMembers,Inc.Nhómnàyđưa ra các tuyên bố thông qua Richard Adams, cựu đại diện mua quyềnthươngmạicủaMcDonald's,vìcácthànhviêncủanhómkhôngmuốnđểlộtêntuổicủamình.

Cácchuỗiđồănnhanhthườngbịcácđạidiệnmuaquyềnthươngmạikiệnvìhọkhônghàilòngvềsựbaovây,vềviệccácnhàcungcấptănggiá,vềcácvụphásảnvàchấmdứthợpđồngkhôngcôngbằng.Trongthậpniên1990,Subwaybịkéovàocácvụtranhchấppháplývớicácđạidiệnđượcnhượngquyền thương mại nhiều hơn bất kỳ chuỗi đồ ăn nhanh nào - nhiều hơnBurgerKing,KFC,McDonald's,PizzaHut,TacoBellvàWendy’scộnglại.DeanSager, cựu chuyêngia kinh tếỦybanKinhdoanhnhỏ củaHạnghịviệnMỹgọiSubwaylàcôngtynhượngquyền“tồitệ”nhấtnướcMỹ.Phátbiểuvới tạpchíFortunenăm1998,Sagernói:“Subwaylàrắcrối lớnnhấttrongviệcnhượngquyềnthươngmạivàmộttrongsốnhữngvídụđiểnhìnhvềmọihìnhthứclạmdụngnhượngquyềnmàngườitacóthểnghĩtới.”

SubwayđượcFrederickDeLucasánglậpnăm1965.Ôngđãvay1.000đô-latừmộtngườibạncủagiađìnhđểmởmộtcửahàngsandwichởBridgeport,Connecticut.DeLucalúcđó17tuổi.Hiệnnay,Subwaycókhoảng1.500nhàhàng,chỉđứngsauMcDonald's,vàmỗinămmởthêmkhoảngmộtnghìnnhàhàngmới.DeLucaquyếttâmdựnglênmộtchuỗiđồănnhanhlớnnhấtthếgiới.Nhiều lờiphànnànvềSubwayxuấtphát từhệ thống tuyểnchọnđạidiện được nhượngquyềnmới khôngbình thường.Chuỗi này sử dụng các“đại lýphát triển”đểbánquyền thươngmại củaSubway.Cácđại lýpháttriển này không nhận lương của Subway; trên lý thuyết, họ là những nhàthầuđộc lập,nhữngngườibánhàngvới thunhậpphụ thuộcvàosố lượngnhàhàngSubwaymở ra trên lãnh thổ củahọ.Họnhậnmộtnửa số lệphínhượngquyềnthươngmạimànhàhàngmớiphảitrả,cộngmộtphầnbamứcphínhượngquyềnthươngmạihàngnăm,vàmộtphầnba“phíchuyểngiao”khimột nhà hàng được bán lại.Các đại lý không đạt địnhmức doanh sốhàngthángcóthểbịbuộcphảitrảphầnthiếuhụtchocôngty.Họluônchịuáplựcphảimởthêmnhàhàngmới,bấtchấpđiềuđóảnhhưởngthếnàođếndoanhsốcủacáchàngSubwayđanghoạtđộnggầnđó.Theođiềutranăm1995củatờFinancialPostcủaCanada,toànbộhệthốngcủaSubwaydườngnhư “hướng tới việc bán quyền thương mại giống như việc bán bánhsandwich”.

ChiphíđểmởmộtnhàhàngSubwaylà100.000đô-la,mứcđầutưthấpnhấtmàcácchuỗiđồănnhanhlớnyêucầu.MứcphíhàngnămmàSubwaylấytừcácnhàhàngnhượngquyền-8%tổngdoanhthu-nằmtrongsốcáctỷlệcaonhất.MộtnhàđiềuhànhcấpcaocủaSubwaythừanhậnrằngkhoảng90%đạidiệnnhượngquyềnmớicủahọkýhợpđồngmàkhôngđọchợpđồngvàkhông nhìn vào hồ sơ của FTC. Khoảng 30-50% đại diện được nhượngquyềnmớicủaSubwaylàngườinhậpcưvànhiềungườitrongsốhọkhôngthôngthạotiếngAnh.Đểcóđượccuộcsốngtạmổn,họthườngphảilàm60đến70giờmộttuầnvàmuamộtvàinhàhàngSubway.

Tháng11năm1999,ĐạibiểuquốchộiHowardCoble,đạidiệnbảothủcủaĐảngCộnghòa, bangNorthCarolina, đưa ra dự luật yêu cầu các công tynhượngquyềnthươngmạichấphànhcácnguyêntắckinhdoanhcơbảnnhưcáccông tykhácởMỹ.Dự luậtcủaCoble lầnđầu tiênyêucầucácchuỗinhượng quyền thực hiện “niềm tin tốt đẹp”, yếu tố căn bản củaĐạo luậtthươngmạithốngnhất.Dựluậtnàycũngđặtracácgiớihạnvềsựbaovây,yêucầuphảicó“lýdotốtđẹp”đểchấmdứthợpđồng,chophépcácđạidiệnđượcnhượngquyềnthànhlậpcáchiệphộiriêngcủamình,chophéphọmua

từnhiềunhàcungcấpkhácnhauvàquyềnkiệnnhànhượngquyềnlêntòaánliên bang. Trước khi giới thiệu kế hoạch cải tổ quá trình nhượng quyềnthươngmại,Coblenói:“Chúngtôikhôngcốphạtaicả.Chúngtôichỉphấnđấuđemlạitrậttựvàsựlànhmạnhchomộtbộphậntrongnềnkinhtếđanglớnmạnhvàcóthểpháttriểnrangoàitầmkiểmsoát”.Năm1992,bangIowaápdụngcácquyđịnhtươngtựvềnhượngquyềnthươngmạimàkhôngđẩyBurgerKingvàMcDonald'srakhỏibang.Tuynhiên,IFAvàcácchuỗiđồănnhanhkịch liệtphảnđốidự luậtcủaCoble. IFAđã thuêAllenCoffey,Jr.,cựuluậtsưtrưởngcủaỦybanTưphápHạviệnvàAndyIreland,cựunghịsĩquốchội thuộcĐảngCộnghòavà là thànhviêncấpcaocủaỦybanKinhdoanhnhỏcủaHạviện,đểgiúpngăncảnviệcchínhphủliênbangcốgắngđiềuchỉnhcácvấnđềvềnhượngquyền thươngmại.Khicòn làmởQuốchội,Irelandđãchỉ tríchcácđạidiệnđượcnhượngquyềnvìhọđòihỏicáccảicáchvềluậtpháp.Ônggọihọlà“nhữngkẻthanphiền”vìhọchỉbiếtđòihỏi chínhphủ thayvì chịu tráchnhiệmvềnhững sai sót trongkinhdoanhcủamình.

SaukhiQuốchộiđiềutrầnvềdựluậtCoblenăm1999,IFAtuyênbốtrongmộtthôngcáobáochírằngcácquyđịnhliênbangvềnhượngquyềnthươngmạisẽcảntrở“nhữngthươnglượnghợpđồngkinhdoanhtựdo”vàgâytổnhạinghiêm trọng tớimột trongnhữngkhuvựckinh tếnăngđộngvàquantrọngnhất củanềnkinh tếMỹ.DonDeBolt, chủ tịch IFA tuyênbố: “Cácdoanhnghiệpnhỏvàviệcnhượngquyềnthươngmạithànhcônglàdựavàocácgiảiphápthịtrường”.Mặcdùcôngkhaiphảnđốisựcanthiệpcủachínhphủvàocơchếvậnđộngcủathịtrườngtựdo,nhưngtừlâuIFAđãluônủnghộcáckếhoạchmởrộngcácchuỗicửahàngđồănnhanhbằngcáchsửdụngcáckhoảnvaycủachínhphủ.

Tronghơnbathậpkỷqua,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhđãsửdụngCơquanquản lý doanhnghiệpnhỏ (SBA)để cung cấp tài chính cho cácnhàhàngmới-quađóbiếnmộtcơquanliênbangđượctạoravớimụcđíchgiúpđỡcácdoanhnghiệpnhỏ,độclậpthànhmộtcơquangiúploạitrừhọ.Mộtnghiêncứunăm1981củaVănphòngKếtoánchungchothấySBAđãgiúpđảmbảo18.000khoảnvaynhượngquyềntừnăm1967đến1979,quađótàitrợ sự ra đời của hàng loạt nhà hàng, trong đó có Burger King vàMcDonald's.Mườiphầntrămsốnàylàcáckhoảnnợkhôngtrảđược.Trongcùngthờikỳ,chỉ4%doanhnghiệpđộclậpkhôngthểtrảđượccáckhoảnnợđãvaycủaSBA.ỞNewYork,SBAhỗtrợ13khoảnvaychocácnhàhàngnhượng quyền của Burger King; 11 khoản là khoản vay không trả được.

TheomộtđiềutracủaQuốchội,cácchuỗinàyđang“thửnghiệm”sửdụngcáckhoảnvaydochínhphủhỗtrợđểmởcácnhàhàngởnhữngđịađiểmthứyếu.BurgerKingkhônghềmấttiềnkhiđóngcửacácnhàhàngnày.NgườiđóngthuếởMỹđãphảichitrảcáckhoảnphínhượngquyềnthươngmại,cácchiphínhàcửa,bấtđộngsản,trangthiếtbịvàhàngdựtrữ.

TheomộtnghiêncứugầnđâycủaQuỹDisản(HeritageFoundation),SBAvẫncungcấpvốnđầutưmiễnphíchomộtsốtậpđoànlớnnhấtnướcMỹ.Năm1996,SBAđảmbảogần1tỷđô-latiềnnợchocáccửahàngnhượngquyềnmới.Ngànhcôngnghiệpđồănnhanhnhậnđượcnhiều tiềnvaynợnhấttrongtấtcảcácngànhkinhdoanh.Năm1992,gần600nhàhàngđồănnhanhmới,đạiđiệncho52chuỗinhàhàngkhácnhau,đượcmởranhờcáckhoảnvaycủachínhphủ.ChuỗihưởnglợinhiềunhấttừcáckhoảnnaycủaSBAlàSubway.Trongsố755nhàhàngSubwaymởratrongnămđó,109nhàhànglàdựavàotiềncủachínhphủMỹ.

ThếgiớibênngoàiPueblo

ThỏathuậnnhượngquyềnthươngmạimàDaveFeamsterkýnăm1984chophép anh độc quyền mở các nhà hàng Little Caesars ở khu vực Pueblo.Ngoàiphínhượngquyền,anhphảihứatrảcôngty5%doanhthuhàngnămvà nộp thêm 4% vào quỹ quảng cáo. Hầu hết các đại diện được nhượngquyềncủaLittleCaesarsphảibỏtiềnrađểmuahoặcxâydựngnhàhàngcủahọ.VìFeamsterkhôngcótiền,côngtychoanhvaynợ.Trướckhibắtđầubánchiếcpizzađầutiên,anhđãnợ200.000đô-la.

MặcdùFeamsterđãhọcbốnnămđạihọcởColoradoSprings-nơichỉcáchPueblomộtgiờláixenhưnganhchưabaogiờtớiPueblo.Anhthuêmộtngôinhànhỏgầnnhàhàngmớicủamình,nơicónhiềucôngnhânthépsinhsống.Nó cũnggiốngnhưkhunhà của gia đình anh.Feamster dự định chỉ ở đótrong vài tháng, nhưng cuối cùng đã sống ở đó sáu năm và dồn hết nănglượngvàokinhdoanh.Anhtựmởnhàhàngvàomỗisángsớmvàđóngcửalúcbanđêm,tựlàmpizza,giaopizza,laudọnsànnhàvàlàmbấtcứviệcgìkhicần.Sựthiếuthốnkinhnghiệmtrongkinhdoanhnhàhàngđượcbùđắpbằngkhảnănggiaotiếpvớimọikiểungườicủaanh.Khimộtkháchhànggiàgọiđiệnchoanhvàthanphiềnvềchấtlượngmộtchiếcpizza,Feamsterkiênnhẫn lắng nghe và sau đó thuê bà phụ trách giải quyết các thắcmắc củakháchhàng.

Feamstermất ba năm để trả hết nợ.Hiện nay, anh sở hữu năm nhà hàngLittleCaesars:bốnởPueblovàmộtởthànhphốLamarbêncạnh.Doanhthuhàng năm của anh đạt khoảng 2,5 triệu đô-la.Anh có thu nhập tốt nhưngsốngrấtgiảndị.KhitôiđếnthămmộtnhàhàngởColoradocủamộtchuỗipizzađốithủ,côngtynàygửimộtnhânviênquanhệcôngchúngtừthànhphốNewYork tới để đi kèm tôi mọi lúc. Feamster lại cho tôi thoải máiphỏngvấnnhânviênriêngcủamìnhvàtìmhiểucôngviệccủaanhbaolâutùythích.Anhnóianhkhôngcógìphảigiấu.VănphòngnhỏcủaanhnằmsaucửahàngBelmonthết sức lộnxộnvớihàngchồnghộpđựngvănbản.Trongkhicácđối thủcủaanhsửdụngcáchệ thốngđiềuhànhvi tínhhóacaođộ,cóthểhiệnthịngaylậptứcđơngọimóncủakháchhàngtrênmànhìnhtivitrongnhàbếp,cácnhàhàngcủaFeamstervẫnnằmnguyêntrongkỷnguyênbútbivàhóađơngiấyvàng.

Feamster đã thiết lậpđược chỗđứngvững chắcởPueblo.Vợ anh là giáoviên,dânbảnđịathếhệthứnămcủathànhphốnày.Côngviệccộngđồngchiếmphầnlớnthờigiancủaanhvàanhlàmviệcđókhôngphảivìmụcđíchgâydanhtiếng.Anhgóptiềnchocácquỹtừthiệnđịaphươngvàphátbiểutạicáctrườnghọcđịaphương.Anhtrảmộtphầnhọcphíchocácnhânviênchínhthứccủamình,vớiđiềukiệnhọđạtđượcđiểmtrungbìnhthấpnhấtlà3,0.Gầnđây, anhhỗ trợ tổchứcđộikhúccôncầu trunghọcđầu tiêncủathànhphố, thuhút các cầu thủ trong cảquận.Feamster trả tiềnmuađồngphục, thiếtbịvà làm trợ lýhuấn luyệnviênchođội.Đa sốcáccầu thủ làngườiMỹLatinhvàxuấtthântừnhữngvùngkhôngcótruyềnthốnglâudàivà vẻ vang trên sân băng.Đội của anh thường xuyên đấu với các trườngtrunghọctừColoradoSprings,nhữngđộicócácchươngtrìnhkhúccôncầumạnh.Trongbagiảiđấuđầutiên,độikhúccôncầucủaPueblođãhailầnlọtvàogiảingoạihạng.

Mặcdù làmviệc vất vả, nhưng côngviệc kinh doanh trong tương lai củaFeamsterkhôngđượcđảmbảochắcchắn.LittleCaesarslàchuỗinhàhàngpizzalớnthứtưcảnước,nhưngđãbịmấtthịphầntừnăm1992.HàngtrămnhàhàngLittleCaesarsđãbịđóngcửa.Nhiềunhàhàngdokhônghàilòngvớibanquảnlýcủacôngtyđãthànhlậphiệphộiriêngcủamình.Mộtsốđạidiệnđượcnhượngquyềnrútkhoảnđónggópchoquỹquảngcáocủachuỗi.FeamsterrấttrungthànhvớigiađìnhIlitchvàvớicôngtyđãgiúpanhthayđổi, nhưng anh cũng rất lo lắng đến sự sụt giảm chi tiêu cho quảng cáo.ĐánglongạihơnlàsựxuấthiệncủanhàhàngPapaJohn’sởPueblo.PapaJohn’slàchuỗicửahàngpizzapháttriểnnhanhnhấtnướcMỹ,mỗithángcó

thêm30nhàhàngmới.Mùa thunăm1998,PapaJohn’smởnhàhàngđầutiênởPueblovànămsauđómởthêmbanhàhàngnữa.

SốphậncácnhàhàngcủaFeamsterhiệnphụthuộcvàocáchnhânviêncủaanhphụcvụkháchhàng.RachelVasquez,quảnlýnhàhàngLittleCaesarsởBelmontlàmviệcrấtnghiêmtúcvànỗlựchếtmìnhđểkhíchlệnhânviên.CôđãlàmviệcchoFeamstertừnăm1988.Lúcđó,cô16tuổivàkhôngaimuốnthuêcô.Nămsau,cômuamộtchiếcôtôbằngthunhậpcủamình.Hiệnnay,côkiếmđượckhoảng22.000đô-lamộtnămvới50giờ làmviệcmỗituần. Cô còn nhận được bảo hiểm y tế. Và hàng năm, Feamster góp vàinghìnđô-lavàoquỹlươnghưucủacô.RachelgặpchồngcôtạiquánLittleCaesarsnăm1991,khicôlàđồngquảnlýcònanhlàthựctậpviên.“Chúngtôikhôngchỉlàmpizza”,côcườinói.Hiệnnay,chồngcôđanglàmkếtoánchomộtcôngtycungcấphàngcôngnghiệp.Côcóhaiconvàmẹcôtrôngbọn trẻ khi Rachel đi làm. Ở phía sau nhà bếp, trong một nhà kho nhỏ,Rachelcómộtvănphòngđổica.Ởđó,cómộtchiếcbànđen,mộtchiếcghế,mộttủđựnghồsơcũ,mộtdanhsáchđiệnthoạinhânviêndántrênmộtchiếchộpvàmộttấmbiển“Hãymỉmcười”.

Hàngtháng,14nhânviêncủaFeamstergặpnhauởcửahàngBelmontvàobảy giờ một buổi sáng thứ Ba. Feamster có vé tham dự sự kiện “Thànhcông” ở trung tâm thể thaoMcNichols Sports Arena tại Denver. Chươngtrìnhbắtđầulúc8giờ50phútsáng,kếtthúclúc6giờchiềuvàcónhiềuđạibiểu danh dự nhưHenryKissinger, BarbaraBush và cựuThủ tướngAnhJohnMajor.Sựkiệnnàyđượcmộtnhómcótên“Chuyêngiathànhcông”tàitrợ.Feamsterphảitrả90đô-lachomộtvé.Anhthuêmộtchiếcxenhiềuchỗvàchonhânviênnàynghỉlàmmộtngày.Anhkhôngbiếtcógìởsựkiệnđó,nhưnghyvọngsẽcómộtngàyđángnhớ.Cóvẻđâylàcơhộikhôngnênbỏqua.Feamstermuốnnhữngnhânviêntrẻcủamìnhnhìnthấy“mộtthếgiớiởbênngoài,cảmột thếgiới rộng lớnbênngoài thànhphốphíanamPueblonày”.

BãiđỗxeởMcNicholsArenachậtcứng.Védựsựkiệnnàyđãbánhết từtrướcđórấtlâu.Mọingườigửixe,nhanhchânđitớitrungtâmvàthinhaudựđoánrằngnhữngnhânvậtnổitiếngcỡđósẽkhôngxuấthiệnởDenverhàngtuần.Trungtâmthểthaochậtkínvới18nghìnngườivàhầunhưtấtcảđềulàngườidatrắng,trôngsángsủavàphátđạt-dùcóthểkhôngphátđạtnhưhọmuốn.Nhữngngườinàymuốncónhiềuhơnnữa.Họlàđạidiệnbánhàng,cácnhàquảnlýbậctrungvàcácđạidiệnđượcnhượngquyềnthương

mại.Ởngoàihànglang,nơimọingườithườngmuaxúcxíchvàmũcủađộibóngDenverNuggets, cuốnNiên giámThành công củaPeterLowe đượcbán với giá 19,95 đô-la.Những điển hình bán hàng nướcMỹ - bảnCD -đượcbánvớigiá375đô-lavàZigZiglarbàybánKếtthúcbánhàng-đònquyết định (tuyển tập 12 băng) với giá 120 đô-la vàMọi thứ củaZig (57băng,bốncuốnsáchvà11băngvideo)vớigiákhuyếnmạilà995đô-latheochươngtrình“Ngàygiảmgiáđặcbiệtchohộithảo”.

PeterLowetổchứcnhữngsựkiệntầmcỡnhưthếnàytừnăm1991.Ônglà“chuyêngiavề thànhcông”42 tuổiởTampa,Florida.Chamẹông lànhàtruyền giáo người Anh và đã từ bỏ cuộc sống trung lưu sung túc ởVancouverđể làmviệcvớingườinghèo.Lowesinh raởPakistanvà theohọctrườngWoodstockởMussorie,ẤnĐộ,nhưngcuốicùng,ônglạichọnchomìnhmộtconđườngđikhác.Năm1984,ôngbỏnghềbánmáytínhvàtổchức“hộithảovềthànhcông”đầutiên.SựxuấthiệncủaRonaldReagantạimộtsựkiệnnàynhanhchóngkhuyếnkhíchnhữngngườinổitiếngkhácủng hộ công việc củaPeterLowe.Đổi lại, ông trả họ khoảng 30.000 đến60.000đô-lachomộtbàiphátbiểu-khoảngnửagiờlàmviệc.Nhữngngườigần đây tham gia thuyết trình trong chương trình của Peter Lowe gồm:GeorgeBush,OliverNorth,BarbaraWalters,WilliamBennett,ColinPowel,CharltonHeston,TiếnsĩJoyceBrothersvàMarioCuomo.

RachelVasquezkhôngthểtinrằngmìnhđượcngồigiữanhữngngườiđangsởhữucáccôngtyriêng,giữavôsốcácvịgiámđốcquyềnlực.NhânviênLittleCaesarschỉngồicáchsânkhấuvàithước.Họchưabaogiờnhìnthấyđiềugìtươngtự.Mặcdùhộitrườngrấtlớn,nhưngdườngnhư14nhânviênnhàhàngđồănnhanhnàycóthểvươnravàchạmtayvàonhữngngườinổitiếngxuấthiệntrênbụcthuyếttrình.

“CácanhlàgiớithượnglưucủanướcMỹ,”BrianTracy,tácgiảcuốnKinhdoanhbằngtâmlýphátbiểu.“Hãynóivớibảnthân:Tôithíchtôi!Tôithíchtôi! Tôi thích tôi!” Sau ông là HenryKissinger vớimột vài giai thoại vềchính sách đối ngoại. Và sau đó, người vợ hấp dẫn của Peter Lowe, bàTamara,hướngdẫnkhángiả thamgiamộtcuộc thikhiêuvũ;người thắngcuộcsẽnhậnđượcmộtchuyếnthămquanDisneyland.Bốnthísinhleolênsânkhấu,hàngchụctráibóngbãibiểnđượcnémxuốngđámđông,hệthốngâmthanhphát lênbàiSurfin’USAcủaBeachBoysvà18nghìnngườibắtđầunhảy.BarbaraBush làngười tiếp theo,nhạcbàiKèn lệnhchàomừngdânthườngnổilên,nụcườicủabàhiệnlêntrênhaimànhìnhtivikhổnglồ.

Bà bắt đầu bài diễn thuyết củamình: “Chúng tôi có cảmột nhóm bạn ởKennebunkport...”.

Khi Peter Lowe xuất hiện, pháo hoa nổ và rất nhiều hoa giấy nhiềumàuđượcthả từ trầnnhàxuống.Ôngtrôngmảnhdẻvớimái tócđỏvàmặcbộcomp-lêmàuxám.Ôngkhuyênkhángiảnênvuivẻ,tậpchomìnhtínhkiêncường,luôngiữtínhlạcquanvàkhôngbaogiờlùibước.ÔngkhuyênmọingườinênmuabộbăngNóichuyệnvềThànhcôngđangbàybántronghộitrường,trongđócócáccuộcphỏngvấnhàngthángvới“mộttrongsốnhữngngườithànhcôngnhấtthờiđại”.Saukhinghỉgiảilao,ôngtiếtlộđiềucầnthiếtnhấtđểđạtđượcthànhcông.PeterLoweđềnghịkhángiảncầunguyện:“ChúaGiê-su,concầnNgười.Conmuốnngườiđếnvớicuộcđờiconvàthathứchonhữngđiềuconđãlàm”.

LowetừbỏđạoTinlànhcủabốmẹ-mộttôngiáodườngnhưđãtrởnênlạchậu.Những người nhumì không còn được thừa kế trái đất; những ngườidámnghĩdámlàmsẽthừahưởngmọithứtrêntráiđất.Lowenóivớikhángiảvềtínhnhânđạo.Nhưngsựthờtụngviệcbánhàngvàsựnổitiếngảnhhưởngđếnnhữngbàiviếtcủaông,đếnnhữngdanhsáchkháchmờicủaông,đếncácchươngtrìnhphát thanhvàcácbàigiảngdạycủaông.“Đừngliênkếtngẫuhứng”,PeterLowethuyếtgiảngtrongcuốnNiêngiámThànhcôngcủaPeterLowetrịgiá19,95đô-la.“Hãyđặtmụctiêugặpgỡnhữngngườiquantrọng.Tưởngtượngracảnhbạnnóichuyệnvớihọ.Nghĩtrướccáccâuhỏisẽhỏihọ...Khibạnmuốnliênkếtvớimộtcánhânquantrọng,hãychuẩnbịđểnóiđiềugìđósâusắcvớihọđểthểhiệnrằngbạnbiếtđếnnhữngthànhcông của họ... Mọi người đều thích nhận được quà. Việc chống đối haykhôngcởimởvớingườivừatặngbạnmộtmónquàđẹpđẽlàđiềukhôngdễdàng... Thực hành thái độ củamột siêu sao...Mỉm cười.Một nụ cười thểhiệnvớimọingười rằngbạn thíchvàquan tâmđếnhọ.Thật làmột thôngđiệpcósứclôicuốn!”Đólànhữngtriếtlýtrongcẩmnangcủaông,nhữngtintứctốtđẹpgửitớicảhộitrườngvàgiúpbánđượcnhiềubăngcát-sét.

KhiloaphátlênbàihátchủđạotrongphimChariotsofFire(Vòngxelửa),Loweđẩyxe củaChristopherReeve lên sânkhấu.Khángiả vỗ tay cuồngnhiệt.MáitóchungdàiômlấykhuônmặtđiểntraicủaReeve.Mộtốngthởnốitừphíasauchiếcáomàuxanhcủaôngxuốngmộthộpvuôngtrênchiếcxelăn.Reevemiêutảcảmgiáccủamìnhkhinằmtrêngiườngbệnhlúchaigiờsáng,mộtmìnhvàkhôngthểdichuyểnvànghĩrằngánhsángbanngàysẽkhôngbaogiờtới.Giọngnóiôngrõràngvàmạnhmẽ,nhưngsauvàitừ,

ôngphảidừnglạiđểthở.Ôngcámơnkhángiảđãủnghộôngvàthúnhậnrằngsựđóntiếpnồnghậulàlýdokhiếnôngxuấthiệnởnhữngsựkiệnnhưthếnày;nógiúpônggiữvững tinh thần.Ôngtặngsố tiền thuđược từcácbuổithuyếttrìnhchocácnhómnghiêncứutủysống.

Reevenói:“Tôiđãphảirờibỏthếgiớivậtchất”.Cảhộitrườngnínlặngvàyênlặngcảkhiôngngừngnói.“Khitôi24tuổi,tôikiếmđượchàngtriệu,”ôngtiếptục.“Tôikháthỏamãnvớibảnthân...Tôiíchkỷvàsaonhãnggiađình...Kểtừkhigặptainạn,tôinhậnrarằng...ýnghĩacủathànhcôngrấtkhác”.Khángiảbắtđầuchảynướcmắt.Ông tiếp tụcnóibằngmộtgiọngnhẹđều:“Tôinhìnnhữngngườiđạtđượcnhữngmụctiêuthôngthườngnày,vàthấyrằngkhôngđiềugìlàquantrọngcả”.

Lờicủaôngxuyênthấumọinỗlựctiếpthịtrongnhữnggiờcuốiđiềmtĩnhvà chính xác. Tất cảmọi người trong hội trường, dù tham lam haymongmuốn thăng tiến đếnmức nào, trong sâu thẳm, tất cả 18 nghìn người đềuhiểurõ rằngnhữngđiềuReevevừanói làđúng.Nhữngmưuđồmớinhất,nhữngkếhoạchtiếpthị,phânchiavànhượngquyềnđểpháttriển,dùgiátrịbaonhiêu,toànbộtinhthầnbaotrùmlênColorado,trongnháymắtđãbiếnmất.Mọi người ngồi dọc lối đi đều đưa tay gạt nướcmắt. Họ xúc độngkhôngchỉvìnhữnggìngườiđànôngnổitiếngnàyđãtrảiqua,màcònbởibỗngnhiênhọnhậnthứcđượcvềmộtđiềugìđórỗngtuếchtrongcuộcsốngcủamình,mộtđiềugìđódaydứtvàchưađạtđược.

VàigiâysaukhiReevelănxerakhỏisânkhấu,JackGroppel,vịkháchmờitiếptheo,bướclênvàbắtđầubàidiễnthuyết:“Nhữngngườibạncủatôi,hãynóichotôibiết,trongsuốtcuộcđờicủamình,cácbạnđãănkiêngbaogiờchưa?”

PHẦN2:Thịtvàkhoaitây

5.Vìsaokhoaitâychiênlạingonđếnvậy?

ĐểđếnđượcxưởngchếbiếncủaJ.R.SimplotởAberdeen,Idaho,bạnphảiláixedọcAberdeen-mộtthịtrấnvớikhoảng2.000dânvàđithẳngvềphíaBắc,chạyquacáccửahiệutrênphốMainStreet.SauđórẽphảiởTigerHut-mộtnhàhàngHamburgerlâuđờiđượcđặttêntheotêncủađộibóngtrườngTrunghọcđịa phương, rồi bạn sẽ băngquamột đường raynơi nhộnnhịpnhữngchiếcxetảichởđầycủcảiđường,cuốicùng,bạnđithêmkhoảngmộtphầntưdặmnữathìsẽtớinơi.Phảngphấtmùithơmcủamộtgiađìnhđangnấumónkhoaitây.XưởngchếbiếncủagiađìnhSimplotthấpnhưngvuôngvắn,nhỏnhắnvàgọngàng.BãiđỗxecủanhữngngườilàmcôngchậtníchxetảivàphấpphớicờMỹ.ThịtrấnAberdeennằmgọngiữalòngBingham-vùngtrồngnhiềukhoaitâynhấtIdaho.XưởngchếbiếncủagiađìnhSimplothoạtđộngliêntục24giờmộtngày,310ngàymộtnăm,chếbiếnkhoaitâythànhmónkhoaitâychiênkiểuPhápnổitiếng.Tuycơsởvậtchấtkhiêmtốntheo tiêuchuẩnxâydựngcuốinhữngnăm1950,nhưngnóđãchếbiến tớikhoảngnămtrămnghìncânkhoaitâymỗingày.

Trongxưởng,mộtdâychuyềnbăngtảiđanxennhaubởicáccôngđoạnmáymócnhưrửasạch,phânloại,gọtvỏ,tháilát,chầnnóng,sấykhô,chiêngiònkhoai tây.Các côngnhân trongđồngphục trắngvới chiếcmũcứngchămchúthựchiệncôngviệccủamìnhđểđảmbảosựnhịpnhàngchodâychuyềnsảnxuất.Từbăngchuyềnđổrahàngloạtnhữnglátkhoaitâymỏng.Nơiđâytrànngậpkhôngkhínhộnnhịpvuivẻkhiếntấtcảmọingườiđềuhướngđếngiấcmơvềmộtnền côngnghệ tiên tiếnvới cuộc sốngvănminhhơnquanhữngthựcphẩmđônglạnhchếbiếnsẵn.ToànbộkhôngkhíởđâytoátlênhìnhảnhtinhthầncủaJohnRichardSimplot-ngườisảnxuấtkhoaitâylớnnhấtnướcMỹ,mộtconngườitrànđầysinhlựcvàsẵnsàngđốimặtvớimọikhókhănđểgâydựngđế chế “khoai tây chiên”.Điểmmấu chốtởđây làtrưởngthànhtrongmộtbangbảothủnhấtcủaquốcgia,Simplotđãbộclộđượcnhữngnét tươngphảnđãdẫndắtnên sựphát triểnkinh tếcủamiềnTâynướcMỹ,sựphatrộnlâuđờigiữachủnghĩacánhânvàsựphụthuộcvàođấtđaivàtàinguyêncôngcộng.TrongbứcchândungcủamìnhtreoởkhuvựclễtâncủanhàmáychếbiếnAberdeen,J.R.Simplotmangnụcườicủamộtkẻthắngbạclớn.

Simplotsinhnăm1909.Mộtnămsau,giađìnhôngrờiDubuque,bangIowavàđịnhcưtạiIdaho.DựáncảitạosôngSnakeRiverđượcchínhphủMỹtàitrợđãđemlạinguồnnướcgiárẻchohệthốngtướitiêuvàlàmthayđổidiệnmạovùngBắcIdahotừmộthoangmạckhôcằnthànhvùngnôngnghiệptrùphú.ChacủaSimplottrởthànhđịachủvớivôvànđấtcôngvàhaiđànngựa.Simplotnhọcnhằnlớnlênvớicôngviệcđồngáng.Ôngphảnđốingườichađộc đoán, hống hách củamình bằng cách bỏ học và trốn khỏi nhà lúc 15tuổi.TìmđượcviệclàmtạimộtkhochứakhoaitâyởthịtrấnDeclo,Idaho,hàngngày,ôngphânloạikhoai tâyvới“máysàng“vàdụngcụđiềukhiểnbằng tay, làm việc 9-10 tiếngmỗi ngày và được trả công 30 xumột giờ.Simplotthuêmộtcănphòngtrongkhunhànộitrú.Nơiđây,ôngđãgặpvàlàmquen vớimột nhómgiáo viên - những người được trả lương bằng cổphiếusinhlờithayvìtiềnmặt.Simplotmualạicổphiếucủahọvớigiá50xuvà bán lại cho ngân hàng địa phương với giá 90 xu.Với số tiền lãi kiếmđược,Simplotmuamộtkhẩusúng trường,mộtchiếcxe tảicũvà600chúcừunonvớigiá1đô-lamỗicon.Ôngdựngmộtcáibếpgiữasamạc,dùngcâyngảitrắngđểđốtlò,sănbắnngựahoang,lộtdabánđược2đô-lamỗibộ,cònthịtngựađượcdùngđểnấulênvàlàmthứcănchocừutrongmùađông.Mùaxuânnămsau,Simplotbánđàncừucủamìnhvớigiá12,5đô-lamộtconvàtrởthànhmộtchủtrạikhoaitâykhimới16tuổi.

NgànhcôngnghiệpkhoaitâyởIdahobắtđầutừnhữngnăm1920.Vớiđịahìnhcao,thờitiếtngàyấmđêmlạnh,đấtnúilửacựctốtvàhệthốngtướitiêudồidào,IdahoquảthựclàvùngđấtlýtưởngđểtrồnggiốngkhoaitâyRussetBurbank.Simplot thuê64hectađất làmđồnđiềnvàmua sắmcác thiếtbịcùngmộtđànngựa.ÔnghọcđượccáchtrồngkhoaitâytừôngchủLindsayMaggart.Năm1928,Simplot vàMaggartmuamộtmáy sàngkhoai tây tựđộngvàđólàphátminhmớimẻtrongthờiđạiđó.Simplotrấtsẵnlònggiúpbạnbè và xómgiềng phân loại khoai tây nhưngMaggart thì khôngmuốnchiasẻcôngnghệvớibấtkỳai.Vì thế,haingườiphát sinhmâu thuẫnvàcuốicùng,họphảisửdụngphươngántungđồngxusấpngửađểxácđịnhchủnhâncủachiếcmáy.Kếtquả,Simplotthắngcuộcvàđượcquyềnsởhữuthiếtbịđó.Ôngbántoànbộgiasảncủamìnhvàbắtđầusựnghiệpriêngtạimột hầm chứa khoai tây ở Declo. Ông đi khắp các vùng nông thôn củaIdaho, tậndụngnhữngchiếcmáythôsơđểphânloạikhoai tâychonhữngngườinôngdân.Sauđó,ôngbuônkhoaitâyvàmởnhàkho,tạodựngmốiquanhệvớicácláibuôn.KhiSimplotcầnxàgỗđểlàmnhàkhomới,ôngđãcùng những người làm chạy xuống tậnYellowstone để đốn gỗ. Suốtmột

thậpkỷ,Simplotbônbakhắpnơivà trở thành láibuônkhoai tây lớnnhấtmiềnTây,gâydựng33nhàkhoởOregonvàIdaho.

Simplotcònbuôncảhành.Năm1941,ôngbănkhoăntựhỏikhônghiểusaotậpđoànBurbankởCanadalạiđặtmuanhiềuhànhđếnvậy.Ôngđãbímậtđi theo xe tải đến đồn điền trồngmận ởVacaville, nơi tập đoànBurbankdùngnhữngchiếcmáyépkhôđểéphành.Ngaylậptức,Simplotmuamộtmáy ép khô sáu ống và thành lập xưởng ép khô riêng ởCaldwell, Idaho.Xưởngbắtđầuhoạtđộngtừngày8tháng10năm1941.Haithángsau,MỹthamgiaChiến tranhThếgiới thứhaivàSimplotbắtđầuchiếndịchcungcấphànhkhôchoquânđộiMỹ.Quảlàmộtthươngvụhời.Ôngưuáiđặttênchobộthànhkhôlà“nhữnghạtbụivàng”.

Sauđó,côngtyépkhôJ.R.Simplotxâydựnghoànthiệnphươngphápsấykhôkhoai tâymớivà trở thànhmột trongnhữngnhàcungcấp thựcphẩmchínhchoquânđộiMỹtrongsuốtChiếntranhThếgiớithứhai.Năm1942,công tycóhơn100côngnhânvàđếnnăm1944 là1.200người.NhàmáyCaldwelltrởthànhnhàmáychếbiếnépkhôcócơsởhạtầngvàquymôlớnnhấtthếgiới.J.R.SimplotdùnglợinhuậnkiếmđượctừhợpđồngvớiquânđộiMỹđểđầutưmuanhữngđồnđiềnkhoaitâyvàtrạichănnuôigiasúc,xâydựngxưởngphânbón,xưởngcưa,đầutưkhaithácmỏphốt-phátởFortHall IdianReservation.KhiChiếntranhThếgiới thứhaikết thúc,Simplotđãtựtrồngkhoaitây,chămbónkhoaitâybằngphốt-phátdomìnhsảnxuất,chếbiếnkhoai tâyởnhàmáy riêngvàxuất khoai tâyđónghộp từxưởngriêngcủamình.Phếphẩmtừchếbiếnkhoaitâyépđượcdùnglàmthứcănchođàngiasúc.Khiđó,ôngmớichỉ36tuổi.

Sauchiếntranh,Simplotđầutưồạtvàocôngnghệchếbiếnthựcphẩmđônglạnhvớiniềmtinrằngsảnphẩmnàysẽlànguồnthựcphẩmchínhchonhữngbữaăncủatươnglai.ClarenceBirdseyeđãphátminhramộtsốcôngnghệđônglạnhvàonhữngnăm1920.Nhưngviệctriểnkhaithươngmạiloạisảnphẩmmớiđóbịhạnchếbởinhiềuyếutốvìthựctế,nhữngcửahàngrauquảvàthậmchí,cácbànộitrợđềucótủlạnh.Nhucầuthịtrườngtủlạnh,tủđávànhữngdụngcụnhàbếpkhácbắtđầutăngmạnhsauChiếntranhThếgiớithứhai.Thậpniên1950có thểnói là“thờihoàngkimcủa thựcphẩmchếbiến”,nóinhư lờinhànghiêncứu lịchsửHarveyLevenstein,nóđãmởramột thờiđạimớivớinhiềucải tiến làm thayđổihoàn toàncuộc sốngcủanhữngbànộitrợ:nướccamép,bữatốichếbiếnsẵn,gàrán,“Salatkhoaitâytrọngói!”,PhomátWhiz, salat Jell-O,Jet-PuffedMarshmallows,Micracle

Whip.Sựkhanhiếmnguyênliệutrongbốicảnhsuythoáiđãmởrathờikỳlênngôicủanhữngkhohàngthựcphẩmdựtrữlớncủacácsiêuthị.Nhữngchiếndịchquảngcáođãkhiếnthựcphẩmchếbiếnsẵnđượcưachuộnghơnthựcphẩmtươi.Nóhiệnđạivàthờithượnghơn.TheoLevenstein,nhiềunhàhàngcònrấthãnhdiện trưngbàycácsảnphẩmđồhộpvàchuỗinhàhàngTad’s30VarietyofMealsđãmạnhdạnđưacácmónđồănsẵnvàothựcđơncủamình.ThựckháchcủanhàhàngTadhâmnóngđồăncủamìnhbằnglòvisóngngaycạnhbànăn.

J.R.Simplotđãtrăntrởrấtnhiềuvềnhữngloạithựcphẩmmàcácbànộitrợmuốnnhétvàotủlạnh.Ôngtậphợpmộtđộingũcácnhàphântíchhóahọc,dẫn đầu bởi RayDunlap để phát triểnmột sản phẩm rất tiềm năng:mónkhoai tây chiên chế biến sẵn. NgườiMỹ càng ngày càng ưa chuộngmónkhoaitâychiênvàgiốngkhoaiRussetBurbankvớihàmlượngtinhbộtcaoquảthựclànguyênliệutuyệtvờichomónkhoáikhẩunày.Simplotnungnấuýtưởngvềmónkhoaitâychiênchếbiếnsẵnvớigiácảphảichăngnhưnglạigiữ được hương vị thơm ngon không kém khoai tươi. Mặc dù ThomasJeffersonđãmuacôngthứcchếbiếnmónkhoaitâychiêncủaPhápchonướcMỹnăm1802nhưngtừsaunăm1920,mónkhoaitâychiênmớitrởnênphổbiếnvàđượcưachuộng.NgườiMỹvẫnquenvớicácmónkhoai tâyhầm,luộchoặcnướngtruyềnthống.CònmónkhoaitâychiênkiểuPhápmớibắtđầuđượcbiếtđếnởMỹdocáccựuchiếnbinhChiếntranhThếgiớithứnhất-nhữngngườiđãđượcthưởngthứcmónnàyởChâuÂu,dunhậpvànhờhệthốngcácnhàhàngphụcvụtậnxenởrộnhữngnăm1930và1940.Cácmónănnhanhnàykhôngcầndùngthìa,nĩahaydaovàcóthểănrấtnhanhgọnngaytạixe.Tuynhiên,nhữngmónnàyđềurấttốnthờigianchuẩnbị.CácchuyêngiahóathựcphẩmcủaSimplotđãtìmtòivàthínghiệmrấtnhiềuđểtìmraphươngphápsảnxuấthàng loạtmónkhoai tâychiênkiểuPháp,họchấpnhậnkhôngítthấtbạivớinhữnglầnthửnghiệmkhoaitâychìmxuốngđáy chảo và cháy đen. Bỗng một hôm, Dunlap chạy vào văn phòng củaSimplotvớisốkhoaitâyđônglạnhđãđượclàmnónglại.Simplotnếmthửmộtmiếngvàngaylậptứcnhậnrarằngvấnđềtrăntrởbấylâunayđãcólờigiảivànói:“Thậtlàmộtđiềuquỷquái”.

J. R. Simplot bắt đầu kinh doanhmón khoai tây chiên kiểu Pháp từ năm1953.Banđầu,việckinhdoanhkhôngđượcthuậnlợinhưmongmuốn.Vìdùmónkhoaitâyđãđượcchếbiếnsẵnvàchỉcầnnướnglênlàđượcnhưngmónnàysẽhấpdẫnhơnkhichiênnóngbằngdầuăn,chínhđiểmnàyhạnchếsứchấpdẫncủachúngđốivớinhữngngườinộitrợbậnrộn.Simplotcần

thuhútđốitượngkháchhàngcôngchức,chủnhàhàng-nhữngngườicóthểnhậnbiết lợiíchtolớncủaviệctiếtkiệmnhânlựctừmónkhoaitâychiênkiểuPhápcủaông.

“Mónkhoai tâychiênkiểuPháp[là]...đốivới tôimànóigầnnhưbấtkhảxâmphạm“,RayKrocđãviết tronghồikýcủamình.“Quá trìnhchuẩnbịcần được tuân thủ một cách có ý thức”. Thành công của các tiệm bánhhamburger nhà Richard vàMacMcDonald được quyết định phần lớn bởichất lượng các món chiên và hương vị của bánh. Anh em nhà MacMcDonaldđãphátminhrahệthốngchiênkhoaitâykiểuPhápmàsaunàytiếp tụcđượccải tiếnbởihệ thốngcácnhàhàngkhác.Những thanhkhoaitây Russet Burbank thái mỏng được chiên giòn trong lò chiên đặc biệt ởnhiệtđộtrên160oC.Saunày,khichuỗinhàhàngđượcmởrộng,việcduytrìsự nhất quán và chất lượng của cácmón chiênMacMcDonald càng khókhănhơn.Năm1965,J.R.SimplotgặpRayKroc.ÝtưởngchuyểnsangsửdụngnguyênliệukhoaitâychiênđônglạnhđãhấpdẫnKrocbởisựưuviệtcủaviệcduytrìđặctínhnhấtquánđồngbộcủasảnphẩmvàcắtgiảmchiphínhâncông.McDonaldphảithugomkhoaitâycủakhoảng175nhàcungcấpkhácnhauvàdànhphầnlớnthờigianchoviệccắtgọtvàtháilátkhoaitây.Vìvậy,Simplotđãchủđộngđưarađềxuấtxâydựngxưởngchếbiếnkhoaitây chiênmới cung cấp riêng choMcDonald.Kroc đồng ý dùng thửmónkhoaitâychiêncủaSimplot,nhưngkhôngđưarabấtkỳcamkếtlâudàinào.Cuộcgiaodịchđượcchốtlạichỉbởimộtcáibắttay.

Nhữngnămsauđó,McDonaldbắtđầubánkhoaitâychiênchếbiếnsẵncủaSimplot. Nhưng khách hàng không hề nhận biết được sự khác biệt tronghươngvịcủanó.Vàchiphígiảmdosửdụngkhoaitâychếbiếnsẵnđãđưalại lợi thế lợi nhuận không thể phủ nhận, thậm chí còn lãi hơn cả bánhHamburger.SimplotvìthếmànhanhchóngtrởthànhnhàcungcấpkhoaitâychiênchủđạochoMcDonald.Thờiđiểmbấygiờ,McDonaldcókhoảng725nhà hàng ởMỹ.Và trong vòngmột thập kỷ, con số đó đã lên tới 3.000.Simplotcũngtiếnhànhbánsảnphẩmchomộtsốchuỗinhàhàngkhác,đẩymạnhsựpháttriểntăngvọtcủangànhcôngnghiệpđồănnhanhvàthayđổithóiquenẩmthựccủangườidân.TrừnhữngsảnphẩmthiếtyếuhàngngàyvàbộtmỳthìkhoaitâylàthựcphẩmđượctiêuthụnhiềunhấtởMỹ.Theothốngkê,năm1960, trungbìnhmộtngườiMỹănkhoảng37kgkhoai tâytươivàxấpxỉ2kgkhoaitâychiênsẵn.Ngàynay,trungbìnhmộtngườiMỹănkhoảng22kgkhoaitâytươivàhơn13,5kgkhoaitâychiênsẵnmỗinăm.90%mónkhoaitâychiênđóđượcmuatừcáccửahàngănnhanh.Quảthực,

mónkhoai tâychiênkiểuPhápcó thểnói là loạiđồănđượcbán rộng rãinhấttrênnướcMỹ.

J.R.Simplotmộtngườichỉcótrìnhđộhọcvấnlớp8,nayđãtrởthànhmộttrongnhữngngườigiàunhấtnướcMỹ.Côngtyriêngcủaôngchuyêntrồngvàchếbiếncácnôngsảnnhưngô,đậu,súp-lơ,lê,càrốtvàkhoaitây;chănnuôivà chếbiếngia súc; sảnxuấtvàphânphốiphânbóncây trồng;khaithácmỏphốtphátvàsilic;sảnxuấtdầu,rượuvàkhíđốt.Năm1980,Simplottàitrợmộttriệuđô-lavàoquỹhỗtrợkhởinghiệpchocáckỹsưlàmviệctạivăn phòng nha khoa ở Boise, Idaho. Hai mươi năm sau, ông đầu tư vàoMicronTechnologymộtnhàmáysảnxuấtchipmáy tínhvà trở thànhôngchủtưnhânlớnnhấtIdahovớitổngtàisảntrịgiá1,5tỷđô-la.Simplotcònlàmột trongnhữngôngtrùmbấtđộngsảnlớnnhấtnướcMỹ.Ôngthườngnói đùa: “Suốt cuộc đời, tôi mãi là một con cừu”. Khi còn trẻ, ôngmua18.000mẫuđấtdọcsôngSnakeRivervớigiá50xuchomỗimẫubằngtiềnvaymượn.Vàhiệnnay,côngtycủaôngcó85.000mẫuđấtđượctướitiêutốtvàcánhânôngsởhữutrạichănnuôigiasúccódiệntíchgấpđôiconsốtrên.Ôngcòncómộtbiệt thự lớndưới chânđồiBoise.TrongkhuônviênnhàtreomộtlácờMỹkhổnglồtrêncộtcao.Ngoàira,Simplotcònthuêhơnhaitriệumẫuđấttừchínhphủliênbang.TrạichănnuôigiasúcZXởmiềnBắcOregan là trang trại lớnnhấtnướcMỹ, rộng65dặmvàdài163dặm.Tómlại,SimplotđiềuhànhmộtkhốilượngđấtđaiởmiềnBắcnướcMỹcònlớnhơncảbangDelaware.

Mặcdù là tỷphúnhưngJ.R.Simplotvẫnrấtgiảndị.Ôngmặcquần jeanxanhvàđibốt caobồi, ăn tạiMcDonaldvà lái chiếcLincolnContinental.Ôngrấtítkiênnhẫnvớinhữnggìgọilàtrừutượngvàcoitôngiáolàtròbịpbợm.Ôngmiêu tảvềđếchếkhoai tâycủamìnhnhưmộtđiềurất thực tế:“Nótotátvàcóýnghĩathậtsự,chứkhônghềviểnvông,vớvẩn!”GầnđâySimplotđãgiảmbớtcáchoạtđộng,mộtcúngãkhiếnôngtừbỏthúvuicưỡingựaởtuổi80;Năm1999,khibướcsangtuổi90,ôngquyếtđịnhbỏthúvuitrượttuyết.Năm1994,ôngrútkhỏichứcGiámđốcđiềuhànhđểnghỉngơinhưngvẫnmuathêmđấtvàtìmkiếm,pháthiệncácnhàmáymới.Khiđượchỏivềbíquyết thànhcông,Simplotchiasẻ:“Tôichỉ làmộtnôngdângặpmay.Điềuduynhấtkhiếntôikhácvớinhữngngườikhácđólà99%trongsốhọsẽbánhếtmọithứlúcđầukhiđãkiếmđược25hay30triệu,nhưngtôithìngượclại,tôichỉmuathêmchứkhôngbaogiờbánđi”.

Sailầmcủa"mộtmìnhmộtchiếntuyến"

TràolưukinhdoanhkhoaitâychiênkiểuPháptrởnênphổbiếndẫnđếnsựcạnhtranhgaygắt.MặcdùcôngtyJ.R.Simplotlànhàcungcấpsảnphẩmkhoai tây chiên chế biến sẵn chính choMc Donald ởMỹ nhưng trên thịtrường lạixuấthiện thêmhaiđối thủcạnh tranhnặngkýhơnđó là:LambWeston (doanh nghiệp sản xuất khoai tây chiên hàng đầu quốc gia) vàMcCain(mộtnhàmáyCanadađãtrởthànhcôngtylớnthứ2saukhimualạiOre-Ida năm 1997). Simplot, LambWeston vàMcCain hiện giữ 80% thịphầnthịtrườngkhoaitâychiên,đánhbậthầuhếtcácđốithủkhác.Baanhcảthịtrườngkhoaitâyđuanhaugiànhgiậtnhữngđơnhàngcógiátrịcungcấpchocácchuỗinhàhàngănnhanh.Khoaitâyđônglạnhchiênđượcsảnxuấtồạtvàlợinhuậnrấtthấp.Cácnhàsảnxuấtthinhaugiảmgiáđểlấyđơnhàng,thậmchícókhisựkhácbiệtchỉvàixumộtcâncũngcóthểquyếtđịnhsựthành bại của hợp đồng. Trong tình hình này, người được lợi duy nhất làchuỗicácnhàhàngkinhdoanhđồănnhanh,họcóthểgiảmđượcrấtnhiềuchiphímuanguyênliệuđầuvàovàđiềuđólàmtănglợinhuậnbánra.Họmuavàovớigiá30xumộtkg,chỉcầnchovàodầuănchiênnónglạilàcóthểbánravớigiá6đô-lamộtkg.

Cuốinhữngnăm1950,sảnlượngkhoaitâycủaIdahovượthơnhẳnMaine,người nông dân Idaho đã tạo ra sự tăng sản lượng lớn cho ngành côngnghiệpchếbiếnkhoaitây.Từnăm1980,cướcvậnchuyểnkhoaitâyởIdahotănggầnnhưgấpđôi,trongkhitỷsuấtlợinhuậntrungbìnhtrênmỗimẫuđấttăng khoảng 30%. Nhưng người nông dân vẫn chưa phải là người đượchưởng lợi nhiều nhất từ sự phồn vinh của thị trường khoai tây chiên này.PaulPattersonchuyêngiakinhtếnôngnghiệp,ĐạihọcIdahođãmiêutảthịtrườngkhoai tâyhiện tạigiốngnhư“sựđộcquyền thiểusốmua”nghĩa làmộtthịtrườngmàtrongđóítngườimuavànhiềungườibán.Nhữngcôngtychếbiếnlớnrasứcépgiángườinôngdân.VàchínhtìnhhìnhsảnlượngtăngcaođãkhiếngiákhoaitâyởIdahocànggiảmmạnh,gópphầntăngthêmlợinhuậnchonhữngcôngtychếbiếnvàchuỗicácnhàhàngănnhanh.Cứmỗi1,5đô-lachomộtsuấtkhoaitâychiênởcácnhàhàngthìchỉcókhoảng2xuđivàotúinhữngngườinôngdântrồngrachúng.

Trướctìnhhìnhđó,nôngdânIdahophảiđốimặtvớimộtsứcéprấtlớnđólàhoặclàquymôcanhtácthậtlớnhoặcbỏcuộc.Mởrộngdiệntíchđấttrồngđểtăngdoanhthuvàvốnđầutư;nhưngđiềuđócũngđồngnghĩavớitháchthức và rủi ro rất lớn. Việc đầu tư thiết bị máy móc hiện đại của hãngSpudnik cho thu hoạch đã tiêu tốn hàng trăm nghìn đô-la. Chi phí trồng

khoai tâyởBinghamlà1.500đô-la trênmộtmẫuđất.Vậynếumộtngườinôngdântrungbìnhtrồngkhoảng400mẫuđấtthìtrướckhibánramộtcủkhoai tây,họphảiđầu tưhơnnửa triệuđô-la rồi.Đểhòavốn,họcầnbánđượckhoaitâyvớigiáthấpnhấtlà5đô-la/tạ.Trongkhiđó,vàothờiđiểmvụmùa1996-1997,giákhoaitâyrớtxuốngchỉcòn1,5đô-la/tạ.NămđóquảlànămtaihọatồitệvàkinhkhủngnhấttronglịchsửcanhtáckhoaitâycủangườinôngdânIdaho.TìnhtrạngnhậpkhẩukhoaitâygiárẻtừCanadađãtạonênmộtcuộckhủnghoảngthừa.Vìthế,nhiềungườinôngdânchấpnhậnbỏ thốikhoai tây trên ruộngcònhơn làbánvớigiá rẻmạt.Tuynhiên,bỏthốikhoaitâytrênruộngkhôngphảilàlựachọnđúngđắnvìnhưthếsẽlàmhạiđấtmàu.Sauđó,giácảcónhíchlênmộtchútnhưngcũngkhôngđángkể.Giờđây,thunhậpcủangườinôngdânIdahophụthuộcrấtnhiềuvàocácyếutốnhưthờitiết,thịtrườngthếgiới,nhucầu“bấtthìnhlình”củacáccôngtychếbiến.“Giờđây,điềuduynhấtmàbảnthântôithậtsựcóthểkiểmsoátđượcđó là thờigian tôi thứcdậyvàrakhỏigiườngmỗisáng”,mộtngườinôngdâncayđắngchiasẻ.

Trongkhoảngthờigian25năm,Idahomấtđikhoảngphânnửasốnôngdântrồngkhoai tây.Cũngtrongthờikỳđó,diệntíchđấtdànhchotrồngkhoaitây tăng lên.Các trangtrạigiađìnhnhườngchỗchocác trangtrạihợptáctrải dài hàng nghìnmẫuđất.Những trang trạimênhmôngnày quyhoạchthànhnhữngnôngtrạinhỏđểtiệnquảnlý,vànhữngngườinôngdântrướcđâyđãtừbỏruộngđấtlạiđượcthuêvềquảnlýchúng.Mẫuhìnhquảnlýđấtđai của miền Tây nước Mỹ cũng giống như vùng nông thôn của Anh.“Chúngtalạitrởvềđúngvịtrí”.PaulPattersonnói:“Chúngtacóhainhómnông dân Idaho, nhóm người điều hành trang trại và nhóm người sở hữuchúng”.

TrụsởchínhcủaHiệphộinhữngngườitrồngkhoaitâycủaIdaho(viếttắtlàPGI)làmộtdãyvănphòngnằmcáchBảotàngkhoaitâyởBlackfootkhôngxa.PGIlà tổchứcphi lợinhuậnchuyêncungcấpthôngtin thị trườngchonông dân và giúp họ đàm phán hợp đồng với các công ty chế biến. BertMoultonthànhviênlâunămcủaPGIlàmộtngườiđànôngcaolớnvớikiểutóchúicuatrônggiốngmộtđảngviênĐảngCộnghòaGoldwaternhưnglạiăn mặc theo kiểu chủ nghĩa bình dân. Moulton nghĩ tới phương án hìnhthànhmột tổchứcđại loạinhưlàmột liênminh,hiệphộiđểđiềuphối thịtrườngvàsản lượngkhoai tây,điềunàycó thể làniềmhyvọngcuốicùngchonhữngngườinôngdân Idaho.Hầuhếtnôngdân thờiđiểmđóchỉdựavàonhucầuthumuakhoaitâycủamộthainhàmáychếbiến,vànhữngnhà

máynàyhầunhưkhôngcóýniệmgìvềviệcđấuthầukhoai tây.“Vềmặtpháplý,cácnhàmáychếbiếnkhôngđượcphépcấukếtvớinhauđểépgiá”Moultonnói,“Nhưngbạnbiếtchắcchắnhọđãlàmnhưthế”.Cáchđókhônglâu,nhữngcôngtychếbiếnkhoaitâyđônglạnhhàngđầuđượcnhữngngườicóquanhệmậtthiếtvớicộngđồngđịaphươngsởhữu.

J.R.SimplotrấtđượcnhữngngườinôngdânIdahokínhtrọng,ôngluônsẵnlònggiúpđỡhọthoátkhỏinămmấtmùađóikém.Moultonnhậnđịnhrằngcáccôngtychếbiếnhiệnnaydườngnhưđượcđiềuhànhbởinhữngngười“tốtnghiệpMBAtừtrườngHarvardnhưnglạikhôngbiếtcủkhoaitâymọctrêncâyhaynằmdướiđất.”Nhữngcôngtychếbiếnthựcphẩmđaquốcgiađiềuhànhcácnhàmáychếbiếnkhoai tâychiênởcácvùngkhácnhauvàluôntìmcáchnângcaonăngsuấtđểtậndụngtốiđakhoaitâygiárẻ.Chínhsự giàu có củamột số nông dân hoặc địa phương đã ảnh hưởng đến quyhoạchvĩmôtổngthể.

Cáchđâymấynăm,PGIcốgắngtạodựngmốiliênkếtchínhthứcvớihiệphộinôngdântrồngkhoaitâyởOreganvàWashingtonmộtnỗlựcđểđưacácnhàsảnxuấtcủababangxíchlạigầnnhaucùngpháttriểntrồngkhoaitâyvàđể trở thànhvựakhoai tâycungcấpchocảnước.Sự liênminhđóbịmộttrongnhữngcông tychếbiến lớnnhấtnướcMỹphábĩnh,họcắtmấthợpđồnglàmănvớimộtnhómtrồngkhoaitâycóvaitròhạtnhân.MoultonchorằngnôngdânIdahođángbịnhưthế.BởinhữngđạigiakhoaitâycủavùngIdahovẫntỏralànhữngnhàkinhdoanhđộclậpươngngạnhvàkhôngsẵnlòng thamgiahiệphội. “Nhiềungười trong sốhọđộc lậpđếnmứcnghèođói.”Ngàynay,cònlạikhoảng1.100nôngdântiếptụcnghềtrồngkhoaitây,consốítđếnmứcchỉđủngồivừakhítmộtgiảngđườngtrườngtrunghọc.Khoảng phân nửa trong số họ là thành viên PGI, nhưng PGI cầnmột sốlượngthànhviênítnhấtbằng¾consốđóthìmớicóthếmạnhđược.Kiểu“liêndoanh”nàygiúpngườinôngdânvữngvàngvềmặthạt giốngvà tàichính,đểhọthấyđượcsailầmcủasựđộclậpmanhmún.“Nếucácnôngdânkhôngkếthợpchặtchẽvớinhauthìvôhìnhchung,chínhhọsẽgiảithểcáigọilàliênminhhợptácxã“.BertMoultoncảnhbáo.

HànhvicủanhữngngườitrồngkhoaitâyởIdahođãđingượclạivớinhữngmôhìnhlýthuyếtđượcđềcậpởhầuhếtcácsáchgiáokhoakinhtếtrìnhđộcaođẳng.Khimộtngườiđứnglêngiữadànhòanhạc,khiđóanhtamớicóthểcóđượccáinhìntoànsânkhấu.Nhưngnếutấtcảmọingườiđềuđứnglênthì tầmnhìncủatấtcảmọingườisẽbịhạnchế.KểtừkhiChiếntranh

ThếgiớithứHaikếtthúc,nôngdânMỹliêntụcđượctiếpcậnvớikhoahọccôngnghệkỹthuậtmới,hyvọngrằngsẽcóthểcảithiệnlợinhuận,giảmchiphívàbánđượcnhiềuhànghơn.Đi theohướnghiệnđạihóanôngnghiệpnày,nôngdânsẽcảithiệnđượcsảnlượngvàtậptrungvàomộtmùavụ.Kỹthuậtmớiphụ thuộc rấtnhiềuvàophânbónhóahọc, thuốc trừ sâu, thuốcdiệtnấm,diệtcỏ,cácthiếtbịtướitiêuvàgặtháitiêntiến.NôngdânMỹđãđilênvàtrởthànhnhữngngườinôngdântạoranăngsuấtcaonhấtthếgiớitheocáchnhưvậy.Năngsuất tăngcaogiúpnôngdânMỹthoátđượccảnhchânlấmtaybùnvàđượcsựquantâmcủatừcảphíacácnhàcungcấpđầuvàolẫncácxưởngchếbiếnbaothầuđầura.WilliamHeffernan,giáosưxãhộihọcnông thôncủaĐạihọcMissouri chobiếtkinh tếnôngnghiệpMỹcũnggiốngnhưđồnghồcát.Trênđỉnhlàkhoảnghaitriệugiasúcvànôngdân;dướiđáylà275triệungườitiêudùngvàởđoạnthắtgiữalàhàngtátậpđoànđaquốcgiakiếmlờitừmỗigiaodịch.

Chếbiếnthựcphẩm

Hươngvịmónkhoai tâychiêncủaMcDonald từ lâuvẫn luônđượckháchhàng,đốithủcạnhtranhvàthậmchícácnhàphêbìnhthựcphẩmkhôngngớtlời ca ngợi.Hươngvị đặcbiệt đókhôngphải donguồngốckhoai tâymàMcDonaldmua,côngnghệmàMcDonaldchếbiếnhaythiếtbịchiênsấymàMcDonaldsửdụng.Cácchuỗinhàhàngkháccũngmuakhoaitâytừnhữngcôngtychếbiếnlớn,cũngsửdụngkhoaiRussetBurbank,cũngtrangbịthiếtbịchiênsấyyhệt.Bíquyếtđểcóđượchươngvịthơmngonởđâychínhlàởviệclựachọndầuchiên.Trảiquanhiềuthậpkỷ,McDonaldvẫnchiênkhoaitây tronghỗnhợpphachếkhoảng7%dầuhạtbôngvà93%mỡbò.Cáchpha chế này giúp cho đồ chiên trongmón hamburgerMcDonald có đượchươngvịrấtđộcđáo,đậmđà.

Từnăm1990,saukhibịdưluậncôngkíchvềhàmlượngcholesteroltrongcácmónchiên,McDonaldchuyểnsangsửdụngdầuthựcvật.Sựchuyểnđổinàyđặtratháchthứcchonhàhàng:làmthếnàođểmónkhoaitâychiêncóđượchươngvịbòmàkhôngphảichiêntrongmỡbò.Chúngtahãyxemquathànhphần trongnguyên liệucủamónkhoai tâychiên làcó thểhiểungaybài toánkhóđóđãđượcgiảiquyếtnhưthếnào.Ởcuốidanhsáchlàdòngchữvôthưởngvôphạt:“Hươngliệutựnhiên”.Điềunàylýgiảivìsaokhôngchỉmónkhoaitâychiênmàhầuhếtcácmónđồănnhanh-loạithựcphẩmphổbiếncủangườiMỹngàynaylạithơmngonđếnvậy.

Khinhìnvàonhãncủanhữngthựcphẩmbạnđãmua,trongbấtcứdanhmụcthành phần nào, bạn cũng sẽ dễ dàng tìm thấy dòng chữ “Hương liệu tựnhiên”và“Hươngliệuchếbiến”,nhưngthựcra,đâychỉlànhữngcáchdiễnđạtkhácnhau,cònvềbảnchất,chúnglàmột.Cảhaithànhphầnphụgiadoconngườichếbiếnnàyđềugiúptănghươngvịchocácloạithựcphẩmchếbiếnsẵn.Độngcơbanđầukhimuanhữngloạithựcphẩmchếbiếnsẵnnàylàvìsựbắtmắtcủabaobìvàđónggóitiệndụng,nhưngbạnkhôngthểphủnhậnđộngcơchínhlàvìhươngvịthơmngoncủachúng.Khoảng90%ngânsáchdànhchothựcphẩmcủangườiMỹlàdùngđểmuathựcphẩmchếbiếnsẵn.Tuynhiên, côngnghệđónghộp, đông lạnhvà ép sấy lạc hậuđãhủyhoạihươngvịcủathựcphẩm.TừkhikếtthúcChiếntranhThếgiớithứhai,ngànhcôngnghiệphương liệuđãkhởisắcvà tạo ranhiềusảnphẩmthơmngon.Nếukhôngcóngànhcôngnghiệpnày,côngnghiệpđồănnhanhngàynaykhôngthểnàotồntại.Danhtiếngcủacácchuỗinhàhàngkinhdoanhđồănnhanhvàthựcđơnđắthàngcủahọtrởnênnổitiếngkhắptoàncầu,ghidấu ấn vào nền văn hóa ẩm thực chung của nhân loại.Mặc dù vậy, rất ítngườibiếtđếncáccôngtysảnxuấthươngliệu,nơinghiêncứuhươngvịchođồănnhanh.

Ngànhcôngnghiệphươngliệuđòihỏitínhbảomậtrấtcao.Nhữngcôngtyhàngđầusẽkhôngbaogiờđểlộthôngtinvềcôngthứcthànhphầnhươngliệuhaydanhtínhkháchhàng.Sựbảomậtnàyvôcùngcần thiếtchoviệcbảovệdanhtiếngcủanhữngthươnghiệuđượcngườitiêudùngưachuộng.Mộtđiềurấtdễhiểulàcácnhàhàngđềumuốncôngchúngtinrằnghươngvịđặcthùsảnphẩmcủamìnhbắtnguồntừbếpnấuchứkhôngphảitừmộtnhàmáyxaxôinàođó.

ĐườngcaotốcNewJerseychạyxuyênquavùngtrungtâmcủangànhcôngnghiệpsảnxuấthươngliệu,nơibaogồmcácnhàmáytinhchếdầuvàhóachất lớn.InternationalFlavors&Fragrances(IFF)côngtyhươngliệusố1thế giới có cơ sở sản xuất tọa lạc tại Đường 8A, Dayton, New Jersey;Givaudan, công ty hương liệu lớn số 2 thế giới có nhà máy tại ĐôngHanover.Haarmann&ReimercôngtyhươngliệulớncủaĐứcđặtnhàmáytạiTeterboro,TakasagocôngtyhươngliệulớnnhấtcủaNhậtcũngcónhàmáyởđây;FlavorDynamicscónhàmáyởNamPlainfield;FrutaromởBắcBergen;ElanChemicalởNewark.VàrấtnhiềunhàmáychếbiếnhươngliệuởkhuvựcgiữaTeaneckvàNamBrunswick.Thựctế,2/3sảnlượnghươngliệucủanhữngnhàmáynàycungcấpchothịtrườngMỹ.

NhàmáyIFFởDaytonlàtòanhàlớnmàuxanhnhạtvớitổhợpvănphònghiệnđại.NónằmtrongcụmcôngnghiệpgầnnhàmáynhựaBASF,nhàmáyJollyFrenchToast và nhàmáy sản xuấtmỹphẩmLizClaiborne.Tôi đếnthămIFFvàomộtbuổichiều,quangcảnhởđâytấpnậpnhữngchiếcxecẩuhàngtrongbãi,trênốngkhóinhàmáy,nhữngđámhơibaynghingútlênbầutrời. Trước khi vào trong, tôi phải kýmột bản cam kết bảomật, cam kếtkhông tiết lộ những thương hiệu sản phẩmmà IFF đang cung cấp hươngliệu.NơinàygợichotôinhớđếnnhàmáySô-cô-lacủaWillyWonka(Ôngchủkỳdịcủanhàmáysảnxuấtsô-cô-latrongbộphimCharlievàNhàmáysảnxuấtsô-cô-la),mùihươngthơmngàongạtkhắphànhlang,nhânviênđilạivuivẻtrongbộbảohộtrắnggọngàng,hàngtrămchaithủytinhđặtngayngắntrênbànvàgiáthínghiệm.Trongnhữngchiếclọnàylàhóachấthươngliệu, được bọc kín bởimàng nhựa bao quanh.Những cái tên hóa học dàiloằngngoằngđượcviếttrênnhãnlọvớitôilúcnàythậthuyềnbí.Chúngnhưnhữnglọnướcphépđểphatrộnthànhnhữnghóachấtmới.

TôikhôngđượcphépđivàokhuvựcsảnxuấtcủaIFF,nơiaicũngbiếtrằngchứarấtnhiềubímậtkinhdoanh.Thayvàođó,tôiđượcdẫnđithămmộtsốphòngthínghiệmkhácvàcácnhàbếpchếbiếnthửnơiđâylànơithínghiệmvàđiềuchỉnhhươngliệuchokháchhàngvàcũnglànơitìmtòivàphátminhra tất cả những hương liệumới. Phòng thí nghiệm hương liệu thơm chịutráchnhiệmchếbiếnhươngliệuchocácloạisnack,bánhmì,bánhquy,bộtngũcốc...Phòngthínghiệmmứtkẹophụtráchchếbiếnhươngliệuchokem,quybơ,kẹo,thuốcđánhrăng,nướcsúcmiệng.Tạitấtcảnhữngnơitôithamquan,tôiđềunhìnthấyrấtnhiềusảnphẩmnổitiếngtrênmặtbàn.Phòngthínghiệm đồ uống ngổn ngang với các chai lọ đựng đủ loại dung dịch vớinhiềumàu sắc. Chỗ này cung cấp hương liệu cho các loại nước ngọt, đồuốngtănglực, tràđóngchai,cácloạinướcéphoaquả,bia,mạchnha.Tạimộtbếpthínghiệm,tôinhìnthấymộtngườiđànôngtrungtuổitrongđồngphụcthínghiệmthắtcàvạtgọngàng,mộtkỹsưhóaphẩmlanhlợihoạtbátđangcẩntrọngchuẩnbịnhữngmẹtbánhquyphếtđường.Tạimộtbếpkhác,tôi lại nhìn thấy lò nướng pizza, máy lắc sữa, bếp chiên khoai tây y hệtnhữnggìtôinhìnthấysauquầythungâncủacácnhàhàngănnhanh.

Làcôngtyhàngđầuthếgiớivềhươngliệuthựcphẩm,IFFcungcấphươngliệuchosáuloạinướchoabánchạynhấtnướcMỹnhưBeautifulcủaEstéeLauder, Happy của Clinique, Trésor của Lancôme và Eternity của CalvinKleinvàhươngliệuchocáchóaphẩmdùngchogiađìnhnhưchấtkhửmùi,nướcrửachénbát,xàphòngthơm,dầugộiđầu,nướcđánhbóng,nướclau

sàn.Tấtcảnhữngmùi thơmnàyđềuđượcchếbiếntheoquytrìnhcơbản:thao tác làmchochấthóahọcbayhơi tạo thànhmùi.Ứngdụngkhoahọcđằngsaumùithơmcủakemcạorâucũngkhôngkhácgìphốichếhươngvịcủamộtloạithựcphẩmđónghộp.

Mùithơmcủathựcphẩmquyếtđịnh90%hươngvịmónăn.Cácnhàkhoahọcngàynaytinrằngvịgiáccủaloàingườichínhlàphươngthứcđểtránhbịđầuđộc.Nhữngloạithựcphẩmănđượcthườngcóvịngọt,cònloạicóđộctốthìđắng.Vịgiácgiúpchúngtanhậnbiếtđượcthựcphẩmnàolàtốtchocơthểvàthựcphẩmnàokhông.Đầulưỡicủachúngtacóthểnhậnbiếtcácvịcơbảnnhưchua,cay,mặn,ngọt,đắng,chátvàumami(mộtvịđượcpháthiệnbởicácnhànghiêncứuNhậtBản,thườnglàcảmgiácrấtngontừaxitamin trong các loại thực phẩm như: sò, tôm, cua, nấm, khoai tây và tảobiển).Tuynhiên,sựnhậnbiếtcủađầulưỡicònkháhạnchếsovớihệkhứugiáccủaconngườikhứugiáccóthểnhậnbiếthàngnghìnmùithơm.Thựctế,"hươngvị"chủyếulàmùicủacácloạikhípháttántừcácchấthợpchấthóahọcbạnvừađưavàomiệngmình.

Hànhđộnguống,hớphaynhaimộtchấtđãphóngthíchkhíhơicủachúng.Chúngbayrakhỏimiệngvàlênmũihoặclênlốithôngđằngsaumiệng,đếnmộtlớptếbàothầnkinhgọilàbiểumôkhứugiác,nằmtạivịtrígiữamũivàmắt.Nãokếthợptínhiệumùihươngtổnghợptừbiểumôvớitínhiệunếmđơngiản từ lưỡi, tạonênhươngvị trongmiệngbạnvàquyếtđịnh thứcănbạnthích.

Trẻ con thích ăn đồ ngọt và ghét vị đắng; chúng ta biết điều này nhờ thínghiệmmàcácnhàkhoahọcđãlàm:họchotrẻsơsinhnếmrấtnhiềuvịvàquansátphảnứngtrênnétmặtcủachúng.Sởthíchkhẩuvịcủamỗingườicũngnhưcátínhcủahọđượchìnhthànhngaytừkhichàođời,vàtrảiquaquátrìnhxãhộihóa.Nhữngđứatrẻchậpchữngbiếtđicóthểtậpănnhữngmóncaynóng,thựcphẩmbổdưỡngnhưngkhôngngon,hoặcđồănnhanhtùythuộckhẩuvịcủanhữngngườixungquanh.Vịgiáccủaconngườivẫncònnhiềuđiềukhólýgiảivàbịảnhhưởngrấtlớnbởiyếutốtâmlý.Màusắccủathựcphẩmcóthểquyếtđịnhsựnhìnnhậnhươngvịcủanó.Tưduycủaconngườicóthểgiúpchọnlọcyếutốápđảocủacácmùihươngxungquanhđểtậptrunglựachọnmộtsốthứvàthờơvớimộtvàithứkhác.Mùithơmvàkýức thườnggắnbó chặt chẽvớinhau.Mùihươngquen thuộc rất dễ trởthànhkýứckhóquêntronglòngmộtngười.Hươngvịnhữngmónănthờithơấuluônđọnglạitrongkýứccủachúngtavàđếnkhitrưởngthành,tavẫn

mơhồnhớvềnómàkhônghiểunổitạisao.Những“mónăntuổithơ”nàyđãtrởthànhnguồncảmhứngvôtận,làđộngcơvàsựđảmbảochắcchắnđểchuỗicácnhàhàngkinhdoanhđồănnhanhnỗlựckhaithác.KýứctuổithơvềnhữngbữaăngiađìnhhạnhphúcđãgiúpMcDonaldthậtsựthuhútđượckháchhàng, thậmchí,cónhữnggiađìnhghé thămnhàhàngbốnđếnnămlầnmỗituần.

Khẩu vị của con người là yếu tố không thể hoàn toàn đánh giá và kiểmchứng được trong lịch sử.Các đế chế lớn đã hình thành, những vùng đấtchưaaiđặtchânđếnđãđượckhaiphá,cáctrườngpháitôngiáovàtriếthọclớn luônbị thay đổi và chi phối bởi ngànhkinh doanhgia vị.Năm1492,Christopher Columbus đã vượt biển để tìm kiếm gia vị. Ngày nay, ảnhhưởng của hương liệu trên thị trường thế giới vẫn khôngkémphần quyếtđịnh. Mức tiêu thụ sản phẩm nhiều hay ít của những đế chế thực phẩmchuyên sảnxuấtnướcngọt, chếbiếnđồănnhanh, cáccông ty thựcphẩmhoàntoànphụthuộcvàohươngvịsảnphẩmcủahọ.

Ngànhcôngnghiệphươngliệuthậtsựpháttriểnvàogiữathếkỷ19,khithịtrườngthựcphẩmchếbiếnsẵnbắtđầuđượcsảnxuấtvớiquymôlớn.Nhậnthấynhucầuthị trườngvềcácchấtphụgiahươngliệuvàvớibềdàykinhnghiệmnhiềunămlàviệcvớitinhdầuvàhươngkhí,cáccôngtychếbiếnthựcphẩmchuyểnsangsảnxuấtnướchoa.CáckhuchiếtxuấtnướchoaởAnh,PhápvàHàLanđãsảnxuấtrarấtnhiềuhợpchấthươnghoađầutiên.ĐầuthếkỷXX,ngànhcôngnghiệphóahọclớnmạnhcủaĐứcbắtđầuápdụngcôngnghệtiêntiếnvàosảnxuấthươngliệu.CácnhàkhoahọcĐứcđãtình cờ khám phá ra Methyl Anthranilate một trong những chất phụ giahương liệu nhân tạo đầu tiên khi pha chế các hóa chất trong phòng thínghiệm.Cănphòngđộtnhiênngàongạtmùihươngcủanho.Sauđó,MethylAnthranilate trở thành hợp chất chủ đạo tạomùi cho sản phẩmKoolAidhươngnho.SauChiếntranhThếgiớithứhai,nhiềungànhcôngnghiệpnướchoadịchchuyểntừchâuÂusangMỹ,địnhcưởthànhphốNewYorkgầnkhudệtmayvà thời trang. Sauđó chuyểnxuốngNew Jersey đểmở rộngcôngsuấtnhàmáy.Phụgiahương liệunhân tạođượcdùngchủyếu trongthựcphẩmnướng, kẹovà sô-đa chođếnnhữngnăm1950khi ngànhkinhdoanhthựcphẩmchếbiếnsẵnpháttriểnmạnh.Phátminhcủanhữngthiếtbịđosắcphổvàquangphổcóthểnhậnbiếthơigađãtăngsốlượnghươngliệucóthểtổnghợp.Giữanhữngnăm1960,ngànhcôngnghiệphươngliệuMỹsảnxuấtồạtcáchợpchấtđểcungcấpchoSandwichescủaPopTarts,Bac-Os,Tab,Tang,Filet-O-Fishvàhàngnghìncácloạithựcphẩmmớikhác.

Giờđây,doanhthuhàngnămcủangànhcôngnghiệphươngliệuMỹlêntớikhoảng 1,4 tỷ đô-la. Hàng năm, khoảng 10.000 sản phẩm thực phẩm chếbiếnsẵnđượcgiớithiệurathịtrường.Vàhầuhếtsốlượngthựcphẩmđóđềucần sử dụng đến chất phụ gia hương liệu.Và khoảng chín trênmười sảnphẩmmớiđượctungrathịtrườngsẽgặpthấtbại.TheodựbáocủacáctạpchínhưFoodChemicalNews(Tintứchóaphẩm),FoodEngineering(Côngnghệchếbiếnthựcphẩm),ChemicalMarketReporter(Điểmtinthị trườnghóachất)vàFoodProductionDesign(Thiếtkếsảnxuấtthựcphẩm),cácnhàsảnxuấthươngliệusẽ tiếnhànhcải thiệnvàchỉnhđốnmộtsốvấnđề.SựtăngtrưởngcủaIFFlàmộtminhchứng.IFFđượcthànhlậpnăm1958làkếtquảsápnhậpcủahaicôngtycon.Doanhthucủacôngtynàytăng15lầnkểtừđầunhữngnăm1970vàhiệntại,IFFđãxâydựngnhàmáyởkhoảng20quốcgia.

Chấtlượngmàngườitatìmkiếmchínhlàhàmlượnghươngliệutrongthựcphẩmcàng ít càng tốt.Ngàynay, các thiết bị hiện đại nhưmáyđo quangphổ,máyđosắcphổvàmáyphântíchnướccógacóthểcungcấpchitiếtcác thànhphầnhóachất,nhậnbiếthàm lượnghóachấthương liệuởmứcmộtphầntỷ.Tuynhiên,mũicủaconngườicònthínhnhạyhơnbấtkỳloạimáymócnào.Mũicóthểnhậnbiếtmùihươngởmứcmộtphầntỷtỷ,hàmlượng tương đương với khoảng 0.000000000003%. Hương tổng hợp nhưtrong cà phê hay thịt quay có thể được chiết xuất từ hàng nghìn hóa chấtkhácnhau.Hươngdâutâycũngđượcchiếtxuấttừítnhất350hóachấtkhácnhauchomộtđơnvịrấtnhỏ.Hàmlượnghóachấtdùngđểchếbiếnvịcaycủaớtởmức0,02phầntỷ;mộtgiọthóachấtcũngđủcấphươngliệuchohồbơidài5sải.Trongdanhmụcthànhphầncủathựcphẩmchếbiếnsẵn,phầnphụgiahươngliệuthườngđượcghiởcuốihoặcgầncuối.Vàtấtnhiên,chiphí cho phần hương liệu của thực phẩm thường rẻ hơn bao bì đóng gói.Trongcác loại thựcphẩm,đồuốngcógasửdụng tỷ trọnghương liệucaonhất,mộtlonCocatiêutốnkhoảng0,5xuchiphíhươngliệu.

Với thựcphẩmchếbiếnsẵn,ngoàihóachấthươngliệu,người tacònphảidùngphụgiamàu.Nhiềucông tyhương liệuởNewJerseycũngchếbiếnthêm cả phụ gia màu, giúp thực phẩm chế biến sẵn càng thêm hấp dẫn.Ngoàira,phụgiamàucònđượcsửdụngtrongsonmôi,chìkẻmắt,mascaravàthườngđượclàmtừchấtmàucùngloại.Chẳnghạn,TitanĐi-ô-xítđượccôngnhậnlàkhoángchấtđachứcnăng.Nómanglạimàutrắngsángchocácloạikẹo,bánhquyphếtđường,kem;nólàthànhphầnchungchocácloạimỹ

phẩmlàmđẹpcủaphụnữ;nócũngchính làchấtmàudùng trongsơndầumàu trắng và sơn nhà. Ở chuỗi các nhà hàng của Burger King, Wendy,McDonald,cácchấtmàucũngđượcđưavàosửdụngchonướcngọt,tươngsalat,bánhquy,giavị,gàrán,bánhsandwich.

Cácnhànghiêncứuchothấymàusắccủathựcphẩmảnhhưởngrấtlớnđếnhươngvịcủanó.Nhữngmónănmàusắcsángđẹpsẽtươingonhơnnhữngmóncómàusắctẻnhạtvàđơnđiệudùchúngcùngcómộtchấtlượnghươngvịnhưnhau.Thựcphẩmkhikhôngcòngiữđượcmàusắctươitắnluôncóvẻnhư không còn giữ được hương vị tươi ngon nữa. Thực tế cho thấy hàngngànnămnay,conngườichủyếudựavàothịgiácđểphánđoánmónngon.Màusắccủatráicâythểhiệnđộxanhchín,màusắccủathịtcáthểhiệntươiôi.Cácnhànghiêncứuvềhươngliệuđôikhiphảidùngđếnánhsángmàusắcđể thayđổi ảnhhưởngcủa thị giác trong suốtquá trình thửhươngvị.Trongmộtthínghiệmđầunhữngnăm1970,ngườitaphụcvụbữaăncómónbíttếtvớimàusắcrấtlạvàmónkhoaitâychiêntrôngcóvẻcũngrấtbìnhthườngdướiánhđènmàu.Mọingườiđềuthấyngonnhưngđếnkhiánhđènthayđổithìngườitanhìnthấyrõmồnmộtthịtbòvàkhoaitâyđềucómàuxanh,saubữaănđó,mộtsốngườiđãbịngộđộcthứcăn.

CơquanquảnlýThựcphẩmvàDượcphẩmMỹkhôngyêucầucáccôngtysảnxuấtvàcungcấphươngliệuliệtkêthànhphầnchấtphụgia,chỉcầncáchóachấtđượcxácđịnh“vềcơbảnlàantoàn”.Việcthiếutínhcôngkhainàygiúpcáccôngtyduytrìbảomậtnhữngcôngthứccủahọ.Nócũnggiúphọchegiấumộtsựthựclàđôikhimộthỗnhợphươngliệuđượcđưavàonhiềuthànhphầnhóachấthơnmứchươngvịthựctếmàmónăncần.Thuậtngữthông dụngở đâu chúng ta cũng có thể bắt gặp như “vị dâu tây” gợi chochúngtabíquyếtmathuậtvàkỹnăngphachếhóachấtmànhờđógiúpthựcphẩm chế biến sẵn có hương vị giống hệt như dâu tây.Hương vị dâu tâynhântạođiểnhình,nhưsữadâutâyBurgerKing,cóđếnhơn30thànhphầnhóahọc.

Chodùhươngvịthườnghìnhthànhtừhỗnhợpcácthànhphầnhóahọckhácnhau, nhưng nếumột đơn chất cung cấpmùi hương chủ đạo thì khi táchriêngra,mùihươngcủachấtđócũngsẽkhônglẫnvàođâuđược.Vídụ,chấtbu-ti-ratEthy-2-methylcóhươngvịgiốngmùitáoxanh.Ngàynay,cácloạithựcphẩmchếbiếnsẵnrất linhđộng,bạncho thànhphầnhóachấtgìvàođềucónhữnghươngvịriêng.Nhưchothêmmethyl-2-peridylketonesẽlàmcho thực phẩm có vị bắp rang bơ, cho thêm ethyl-3-hydroxiybutanoate sẽ

làmchothựcphẩmcóvịthụcquỳ.Bấtcứvịgìcũngcóthểchếbiếnđược,thậmchícòncóthểtạorahươngthơmnhưmùicỏtươi(chấthê-xan),mùimồhôi(chất3-methylbutanoicacid).

Nhữngnăm1960 là thời kỳ thịnhvượngnhất củangành côngnghiệp chếbiếnhươngliệunhântạo.Hơn20nămqua,cáccôngtychếbiếnthựcphẩmluôn cố gắng sử dụng thuật ngữ “hương vị tự nhiên” trong sản phẩm củamình.TheoFDA,nhữngchấtđượcgọilàhươngvịtựnhiênnàyphảihoàntoànđượcchiếtxuấttừnguyênliệutựnhiênnhưtừcácloạirauthơm,giavị,hoa quả, rau củ, thịt bò, thịt gà, men, vỏ cây, rễ cây... Người tiêu dùngthườngthíchnhìnthấychữhươngvịtựnhiêntrênnhãnmácvìhọtinrằngđiềuđósẽđảmbảosứckhỏehơn.Thựctế,ranhgiớigiữahươngliệunhântạovàhươngliệutựnhiênrấtmơhồvàkhôngtheonguyêntắcnào.TerryAcreegiáosưkhoahọcthựcphẩmtrườngĐạihọcCornellchiasẻ:“Hươngvịtựnhiênlàhươngvịđượcchiếtxuấttừloạicôngnghệlỗithời”.Thựcra,đôi khi hương vị tự nhiên và nhân tạo đều có thành phần hóa học giốngnhau,chỉcóđiềuchúngđượcsảnxuấtbằngnhữngphươngphápkhácmàthôi.NhưAmylacetatecungcấphươngvịchuối.Khinóđượcchiếtxuấttừchuốithìđólàhươngvịtựnhiên.Nhưngkhibạnphachếhỗnhợpgiấmvàrượu amilic thêm axit sunfuric như một chất xúc tác thì amyl acetate làhươngliệunhântạo.Mùivịcủachúngkhôngkhácgìnhau.Nhưngthuậtngữ“hươngvịthiênnhiên”vẫnđượcưuáiliệtkêtrongcácthànhphầncủacácloạithựcphẩmtừsữachuaStonyfieldFarmOrganicStrawberrytớinướcsốtTacoBellHotTaco.

Hươngliệutựnhiênthựcracũngkhônghoàntoànlànhmạnhvàbổdưỡnghơn hương liệu hóa chất.Chẳng hạn, hương vị hạnh nhân (benzaldehyde)đượcchiết xuất từnguồnhoaquả thiênnhiênnhưhạt đàovàmơ sẽ chứachấthydrocyanidemộtchấtđộcchếtngười.NhưngnếuBenzaldehydeđượcphachếthôngquaquátrìnhphahỗnhợptinhdầuđinhhươngvàvịchuốithìnólạikhôngchứađộctố.Tuynhiên,vềmặtpháplý,hợpchấtđóđượccoilàhươngvịnhân tạovàbánvớigiá thấphơnnhiều.Hương liệu tựnhiênvànhântạođềuđượcsảnxuấttạicùngmộtnhàmáyhóachất,nơikhôngaicóthểchorằngđólàmôitrườngthiênnhiênđược.Gọitênnhữnghươngliệunàylà“tựnhiên”thựcracũnglàsựvậndụngngônngữdídỏmvàhàihước.

Nhómnhữngnhàkhoahọcưutúnhữngngườitạorahầuhếtcácloạihươngliệu sử dụng trong thực phẩm đang được tiêu thụ ởMỹ được tôn vinh là“nhữngnhàhươngliệuhọc”.Họđặtrarấtnhiềunguyêntắctrongcôngviệc

củamình:sinhvậthọc,tâmlýhọc,vậtlýhọcvàhóahọchữucơ.Mộtnhàhương liệu học phải là người có cáimũi tinh tế và sự nhạy cảm cao độ.Hươngliệuđượctạorabởisựphatrộncủanhữnghóachấtkhácnhauvớimộtlượngrấtnhỏ,trảiquaquátrìnhtuânthủnghiêmngặtvớinhữngnguyêntắckhoahọcnhưngđòihỏiphảikếthợpmộtchútthănghoacủanghệthuật.Ởthờiđạimàrấtkhócósựhàihòagiữanhữngmùihươngtaonhã,hươngvịtinh tế với những thiết bị hiện đại như lò vi sóng, nhiệm vụ của các nhàhươngliệuhọclàtiếptụctheođuổinhữngảotưởngvềthựcphẩmchếbiếnvà theongônngữcủamộtcôngtyhươngliệu,đó làđảmbảo“nhiệthuyếttiêudùng”.Tôiđãtiếpxúcvớicácnhàhươngliệuhọcvànhậnthấyởhọsựlịchlãmvàdídỏmnhưngkhôngkémphầnthậntrọngvớinhữngnguyêntắcthươngmại.Họ là tuýpcácnhàkhoahọckhôngnhữngmê rượuvangmàcòncóthểkểchitiếtnhữngthànhphầnhóahọcđãmanglạihươngvịđộcđáochochúng.Mộtnhàhươngliệuhọcđãvícôngviệccủamìnhnhưcôngviệccủanhữngnhàbiênsoạnnhạc.Mộthợpchấthươngliệutuyệtvờicũngẩnchứatrongnónhữngcungbậcvàsắctháicaothấptrầmbổng.Mộtchútthayđổitrongphachếhươngliệucũngcóthểlàmthayđổihoàntoànhươngvịthựcphẩm.Mộtnhàhươngliệuhọcchobiết:“Mộtchútmùihươngcũngcóthểtỏangátmộtđoạnđườngdài.”

Đểchế tạođượcmộthươngvịhợp lýchomột loại thựcphẩm,nhàhươngliệuhọcphảinghiêncứukỹ“khẩuvị”củathựcphẩmđóphảikếthợpđộcđáocấutrúcvàphảnứnghóahọcnhưthếnàođểhươngvịđóđượcngườitađónnhận.Khẩuvịđượcđiềuchỉnhthôngquaviệcsửdụngcácloạichấtnhưchấtbéo,gôm,tinhbột,chấtkếtdính,chấtlàmổnđịnh,độgiòn.Hóachấtvềmùi hương có thểđượcphân tích chínhxác, nhưngkhẩuvị thì không.Vínhưmónkhoaitâychiên,làmsaotacóthểxácđịnhđượcđộgiòncủanó?Cácnhàkhoahọcthựcphẩmđangtiếnhànhthựchiệnnghiêncứucơbảnvềlưubiếnhọcmộtkhoahọcvậtlývềkiểmtrađộlưuđộngvàsựbiếndạngcủanguyênvậtliệu.Rấtnhiềucôngtychàobánnhữngthiếtbịphứctạpđểcóthểđođượckhẩuvị.ThiếtbịphântíchcấutrúcTA.XT2đượcsảnxuấtbởiTậpđoànCôngnghệCấutrúccóthểthựchiệntínhtoándựatrêndữliệulấytừ250cuộcthămdòđiềutra.Nógiúpđịnhrõnhữngđặctínhlưubiếncủathựcphẩmnhư:độnẩy,điểmgẫy,độđậmđặc,độcứnggiòn,độdai,độcaosu,độđànhồi,độtrơn,độmềm,độẩm,độdính...

Ngàynay,lĩnhvựccôngnghệsinhhọccũngcómộtsốthànhtựuquantrọngtrongsảnxuấthươngliệu.Hươngliệutổnghợpđượctạoratừquátrìnhlênmen,phảnứngenzyme,cấynấmvàcấytếbào.Tấtcảhươngliệuđượctạo

ra theonhữngphươngpháp trên(baogồmphươngpháp tổnghợp từnấm)đềuđượcFDAcoilàhươngliệutựnhiên.Quátrìnhchếbiếndựatrêncôngnghệenzymemớinàysẽchorađờinhữnghươngvịbơsữagiốngnhưthật.Mộtcôngtyhiệnnaykhôngchỉcungcấphươngvịbơthôngthườngmàcòncungcấpbơkemtươi,bơpho-mát,bơsữa,bơthơm,bơmặn,bơcôđặc,cóthểởdạnglỏngcũngcóthểởdạngbột.Sựpháttriểncủacôngnghệlênmenmới,cũngnhưcôngnghệđunnónghợpchấtđườngvàaxit-aminđãtạoranhiềuhươngvịthịtrấtthậtvàgầngũivớitựnhiên.TậpđoànMcDonaldsẽkhông tiết lộnguồngốcchínhxáchương liệu tựnhiêncủamónkhoai tâychiên. Tuy nhiên, khi trả lời Vegatarian Journal (Tạp chí ăn chay),McDonaldđãthừanhậnmộtsốhươngvịđặctrưngcủamónkhoaitâychiêncủahọđượcchiếtxuất từđộngvật.Thực tế, cácnhàhàngănnhanhkháccũngsửdụnghương liệuphachế từnhữngnguyên liệukhông rõxuấtxứ.NhưbánhsandwichgàcủaWendycóvịbò,bánhkẹpthịtgàBKcủaBurgerKingcó“vịxôngkhóitựnhiên”.CôngtythựcphẩmRedArrowchuyênsảnxuấthươngliệuhunkhóilàmgiavịchonướcsốtbarbecurevàthịtchếbiếnsẵn.RedArrowsảnxuấthươngliệunàybằngcáchđốtmùncưavàthuchấtthơmphóngthíchtrongkhôngkhí.Vịkhóinàyđượcgiữtrongnướcvàđựngvàolọ.Khichohóachấtnàyvàothựcphẩm,chúngcómùinhưxôngkhóithậtsự.

Gầnđây, tổchứcMạnglướihànhđộnghợpphápnhữngngườiănchayđãyêucầuFDAđặtranhữngyêucầuvềnhãnmácđốivớicácloạithựcphẩmchứahương liệu tựnhiên.Tổchứcnàymuốncácnhàchếbiến thựcphẩmphảiliệtkêcácthànhphầnhóahọccơbảncủahươngliệutrênnhãnmác.Vìthôngthường,nhữngngườiănchaykhôngbiếtcáchnhậnbiếtliệuchấtphụgiachứavịbòhay lợnhaygiacầmhaycá.Một trongnhữngchấtphụgiamàuđược sửdụng rộng rãi nhất dưới hình thức “thêmmàu”vàkhông cónguồngốc rõ ràngđãđụngchạmsựhạnchếcủanhữngngườiănchayvềmặttôngiáo,rấtdễgâytổnthươngvềvấnđềtínngưỡng.Phẩmmàuđỏ(còngọi là carmine hay carmine axit) được làm từ thân con khuẩn cầu cáiDactlyopiousmộtloạicôntrùngnhỏsinhsôinảynởchủyếuởđảoPeruvàCanary.Consâukýsinhtrêncâyxươngrồngvàchấtmàutừtrứngsâutíchtụ ở con cái và ấu trùng của nó.Côn trùng được thu gom lại, sấy khô vànghiềnnhỏthànhmàu.Đểsảnxuấtđược1kgcarminephảicầnđếnsốlượngkhoảng70.000con, chấtnàyđược sửdụngđể tạomàuhồng,đỏhoặc tímcho thực phẩm. Sữa chua dâu tâyDannon cũng lấy chấtmàu từ carmine,ngoàira,mộtsốthựcphẩmkhácnhưnướchoaquả,kẹovàcácloạinướcépđềusửdụnghóachấtnày.

TrongmộtphònghọpởIFF,BrianGraingerđãchotôinếmthửmộtsốvịcủacôngty;đâyquảlàmộtlầnthửvịrấtlạ,khôngcómónănnàođểthử.Grainger làchuyêngiahương liệugiàukinhnghiệmở IFF,ănnói rấtnhẹnhàngvớigiọngAnhchuẩnvàmáitócmàuxám,ôngđặcbiệtthíchnóigiảmnóitránh.Cũngnhưnhiềungườitrongngànhnghiêncứuvàchếbiếnhươngliệu,Graingerdườngnhư rấtbảo thủvàcóvẻkhóbắtnhịpvớixuhướngthờiđạichútrọngthươnghiệuvàcoitrọngbảnngãnhưhiệnnay.KhitôiđềxuấtIFFnênin logotrênbaobìsảnphẩmsửdụnghươngliệu thayvìchophépcáccôngtykhácthoảimáikhaithácsựtrungthànhvàưachuộngcủangườitiêudùngđốivớisảnphẩm,Graingerđãkhéoléophảnđốivàtinrằngđiềuđósẽkhôngbaogiờxảyra.

Vìthờiđiểmbấygiờsựthừanhậnvàtônvinhcủacộngđồngchưaphổbiến,chỉmộtnhómnhỏcácnhàkhóahọchươngliệucùngnhaunghiêncứu,phátminh và ca ngợi các công trình khoa học của nhau. Grainger rất thích điquanhcácsiêuthịđểxemnhãnmácbaobìcácsảnphẩmcósửdụngnhữnghươngliệudoôngphachếhaykhông,chodùkhôngaibiếtđượcđiềunày.

Graingerđãmuarấtnhiều lọ thủy tinh trongphòng thínghiệm.Cứmỗi lọthủy tinhôngmởra, tôi lạinhúngque lọc thửhươngđược thiếtkếđểhúthươngliệu.Trướckhiđưaquelọclênmũiđểngửi,tôinhắmmắtlại,hítsâuvàcáchươngvị thựcphẩmnhưđượcphùphép trongcác lọ thủy tinhkia.Tôingửithấymùianhđào,ô-liu,hành,tômvàcảhươngthơmquyếnrũcủabánhhamburger.NhữngthànhtựucủaGraingerthậtsựkhiếntôiđitừngạcnhiênnàyđếnngạcnhiênkhác.Tấtcảđềuthậtkìdiệu.Cảmgiácnhưnhữngchiếchamburgerđangđượctunglênthậtđiệunghệtronglònướngkhinhắmmắtlạivàmiênmanchìmđắmtrongmùihương.Nhưngđếnkhimởmắtra,trướcmắttôichỉlàmộtquelọcvànụcườicủanhànghiêncứuhươngliệuGrainger.

Hàngtriệumónkhoaitâychiên

Vào thời điểm đỉnh cao củamùa vụ khoai tây, tôi đã đến thăm nhàmáyLambWestonởAmericanFalls,Idaho.Đólàmộttrongnhữngnhàmáysấykhô lớn nhất thế giới và cung cấp khoai tây chiên chế biến sẵn choMcDonald.CôngsuấtcủanógấpbalầnnhàmáySimplotởAberdeen.Đâylànhàmáycócơ sởchếbiến theo tiêuchuẩncôngnghệ tiên tiếnkếthợpnguồnnguyênliệuthôvàcácchấtphụgianhântạocungcấpcácloạithực

phẩmphổbiếnchothịtrườngMỹ.

LambWeston được thành lập năm 1950 bởi F.Gilbert Lamb, người phátminhracôngnghệcắt látkhoai tây.LambWaterGunKnifeđượccấu tạobằngốngcaoápđểquăngnhữngcủkhoaitâyvàođóvàlưỡidaothépsắcbénđãtạonênnhữnglátkhoaitâyhoànhảo.Saukhixâydựngýtưởngnày,họđãthửnghiệmthànhcôngsảnphẩmcủamình.Sauđó,năm1988,LambbáncôngtychoConagra.Hiệntại,ôngsảnxuấthơn130loạikhoaitâychiêngồm:SteakHouseFries,CrissCut Fries,Hi-fries,Mor-Fries,Burger-Fries,Taterbabies, Taterboy Curley, QQQ Fries, và Rus-Ettes Special DryShoestrings.

BudMandevillegiámđốcnhàmáy,dẫn tôi lênmộtcầu thanggỗhẹpbêntrongmộtnhàkho.Cầuthangdẫntớimộtlốiđihẹp,dướichântôilàmộtnúikhoai tâycaokhoảng6m, rộnghàng trămmétvà trảidàibằnghaicái sânbóngđá.Khoaitâyđượcbảoquảnvớinhiệtđộổnđịnhquanhnămlà46độvàmôitrườngánhsángrâmtối.Trongánhsánglờmờ,nhữngcủkhoaitâylấplánhnhưnhữnghạtcáttrênbãibiển.Đâylàmộttrongbảycáikhobảoquảncủacôngty.

Phía bên ngoài, xe chở khoai tây vừa thu hoạch từ cánh đồng về đổ từngđốngkhoailênthanhxoayđểchọnnhữngcủkhoaitâytochovàonhàkhovàloạinhữngcủbévàđấtđáxuốngmặtđất.Thanhxoaynốivớimộtthùngnướclớnmàkhiđổvàokhoaitâysẽnổicònđấtđásẽchìmxuốngdưới.Nhàmáynàyđãsửdụnghệthốngnướcnhưthếđểrửasạchkhoaitây.Phíabêntrongnhàmáylàmộtkhônggianrộngvàthoángmátvớinhữngchiếcốngkhổnglồchạydọcbứctường,độingũcôngnhângọngàngtrongbộđồbảohộvàrấtnhiềumáymócxungquanh.Nếukhôngcónhữngcủkhoaitâynổilênnhấpnhô,chắcchắnbạnsẽnghĩđâylànhàmáytinhchếdầu.

Băng tảiđưanhữngcủkhoai tâyđã rửasạchvàomộtcáimáyvàhấpquatrongvòng12giây,rồichầnlạivàlàmsạchvỏ.Sauđó,khoaitâyđượcđưavàothùngvàchuyểnquabộphậntháilát.Cóbốnchiếccameragiámsáttừnhiềugóckhácnhauđểpháthiệnsảnphẩmlỗi.Khipháthiệnsảnphẩmlỗi,máysàngquanghọcsẽpháttiếngkêuvàtựđộngchuyểnmiếngkhoaitâylỗiđóvàomộtbăngtảikhác,băngtảinàysẽđưamiếngkhoaitâylỗiđếnmộtchiếcmáyvớilưỡidaotựđộngbéhơnđểsửalạivàchuyểnmiếngkhoaitâyđótrởlạibăngchuyềncũ.Sauđó,khoaitâyđượcchầnquanhữngtianướcnóngvàsấykhôbởikhínóng.Bướctiếptheo,cứmỗimẻ11.250kgkhoai

tâyđượcđổvàochiênthànhnhữngmiếngkhoaitâyvàngrộm.Saukhichiênxong,chúngđượcđưavàolàmlạnhvàđónggói,sauđórô-bốtnhặttừngtúikhoaitâyxếpvàohộpvàxếpcáchộpđólênpalletgỗ.Xenângsẽnângcácpallet chovàomộtnhàkhođông lạnh.Bên trong, tôinhìn thấy9 triệukgkhoaitâychiên,phầnlớnsốlượngnàyđềucungcấpchoMcDonald.Hàngngày,xetảitấpnậpravàochởkhoaitâytừnhàmáyđếnchuỗicácnhàhàngMCDonald ở khắp nơi như Boise, Pocatello, Phoenix, Salt Lake City,Denver,ColoradoSprings...

Gần chỗ khođông lạnh là phòng thí nghiệm, nơi các nhânviên phân tíchnghiêncứukhoaitâylàmviệcsuốtngàyđêm,côngviệccủahọlàđolượngđường, hàm lượng tinh bột, lượng màu. Thông thường, LambWeston sẽthêmvịđườngvàomónkhoaitâynhưngmùaxuânthìlạilọcđườngra,mụctiêucủahọlàđểgiữđượchươngvịvàmàusắcsuốtnăm.Cũnggiốngnhưbếpcủacácnhàhàngănnhanh,ởđâycứnửagiờlạichoralòmộtmẻkhoaitâychiên.MộtngườiphụnữtrungtuổiđưachotôimộtđĩakhoaitâychiêngiốngnhưđượcbánởMcDonald,kèmtheomột ít sốtcàchuavà lọmuốitiêu.Tôiănhếtđĩakhoaitâyvàngrộmvàvẫncảmthấythòmthèm.

6.Trênthảonguyên

HanklàngườiđầutiêntôigặpởColoradoSprings.Anhlàmộtchủtrạigiasúccótiếngtrongvùng.Tôiđãgọichoanhđểtìmhiểusựpháttriểncủađồănnhanhcóảnhhưởngnhưthếnàođốivớiviệckinhdoanhchănnuôigiasúccủakhuvực.Tháng7năm1977,anhmờitôithamquanmộtchinhánhtrangtrạimới.Chúngtôigặpnhauởhànglangcủakháchsạn.Hank42tuổivàtrôngđẹptrainhưmộttài tửHollywood,dángngườicaototrongchiếcquầnjeans,chânđiủngvàđầuđộichiếcmũtrắng.ChiếcxetảinhỏDodgekhônghềănnhậpvớianhchútnào,cólẽanhquáđẹptraiđểcóthểtìmđượcmộtkhuônmẫunàotươngxứng.Hankchứngtỏđẳngcấpcủacôngtymìnhngay từcáibắt tayđầu tiên.Anhrấtcó lập trườngvớinhữngýkiếnriêngnhưngluôntỏrakhiêmtốnvàđiềmđạm.ChúngtôiđãdànhhànggiờđồnghồláixedọcColoradoSprings,chiêmngưỡngMiềnTâymớiđãphủđịnhcáicũnhưthếnào.

Khi xe qua vùng lân cận nhưBroadmoorOak vàBroadmoorBluffs, giữachânđồicủaCheyenneMountain,Hankđãchỉchotôithấynhữngngôinhàmớimọc lên sau nhiều lần bị thiêu cháy. Những ngôi nhà này được baoquanhbởinhữngđámcỏxanhmướtvàbụisồirậmrạp.CũnggiốngnhưởmiềnNamCalifornia,nhữngngọnđồinàydễbốccháyđếnmứcnhữngtialửahaytànthuốclávứtratừcửaxecũngcóthểgâynênhỏahoạn.Nhưngnhữngngôinhànàylạihiệnravớimộtvẻchắcchắn,thịnhvượngvàphongcảnhđẹpmàkhônghềcódấuhiệucủasựmongmanhdễvỡ.

Trang trại củaHankcáchphíaNam thị trấnkhoảng32km.Khichúng tôiđếnđó,phongcảnhcủamộtmiềnTâythựcthụthoánghiệnratrướcmắt.Làlãnhđạocủanhiều tổchứcquymôđịaphươngvàcảnước,Hankđangcốgắngthungắnkhoảngcáchgiữanhữngchủtrangtrạivàcácnhàmôitrường,nhằmthiếtlậptiếngnóichunggiữahaithếlựcđốiđầunhiềunămnay.Anhkhôngphải là tuýpngườigiàucóhay taychơi thờiđạimới.Thunhậpcủaanhchỉlàtừ400congiasúctrongtrangtrại.Anhrấtdịứngvớinhữngnhàmôitrườngthànhthịnhữngngườiluônmangýniệmphỉbángngànhcôngnghiệpchănnuôigiasúc.Theoquanđiểmcủaanh,dâncưsốngởthànhphốgâyảnhhưởngvàthiệthạinhiềuđếnmôitrườnghơnnhữngchủtrangtrại.Anhnói:“Thiênnhiênkhôngphảilàchỉcủariêngtôi,giađìnhtôicũngsống

vớinóhàngngày.”

Khi chúng tôi đến trang trại, Susan vợ củaHank, đang dẫn ngựa ra khỏichuồng.Côấycódángngườicao,khỏevàhấpdẫnvớimáitócxoănvàng.Congáicủahọ,Allie6tuổivàKris8tuổi,vuimừngchạylạichàochúngtôi.Chúngvuivìbốvềvàdẫn thêmmộtngườikhách.Chúngnhảyvàoxevàcùngchúngtôidạoquanhtrangtrại.Hankmuốnchotôithấyđượcsựkhácbiệtgiữamôhìnhtrangtrạicủaanhvàkiểu“chiếmđoạtđấtđai”màngườita thườngđề cậpđến.Khi chúng tôi đi xuốngmột conđường rất nhỏ, tôingoảnhlạinhìnngôinhàcủaHank,vàbỗngthấynóthậtbénhỏgiữakhungcảnhthiênnhiênnày.

Hankđang thửnghiệmmộtmôhìnhquản lý trang trại chăn thảnaivàbòsữa.Trang trại của anh chia thành35bãi táchbiệt.Gia súc cứ10đến11ngàymộtlầnsẽdichuyểntừbãinàysangbãikhácđểchocỏcóthờigianphụchồi.Hankdừngxevàchỉchotôithấydòngsuốibêncạnh.Nếunơinàochănthảquámứcthìbờsuốithườnglànơibịhủyhoạiđầutiênvìgiasúcsẽtụtậpởchỗrâmngaycạnhdòngnướcvàgặmcỏởđó.DòngsuốicủaHankđượcngănbởihàngràodây thépgai,haibênbờcỏmọcsumsuêvàxanhmướt.Sauđó,anhdẫntôiđixemconkênhFountainchạydọctrangtrạivàtôipháthiệnrarằngnhữngngườikháchkháccũngđượcHankdẫnđithamquantheotrìnhtựnhưthếnày.

ConkênhFountainlàmộtvếtcắtdàivàxấucóchiềurộngkhoảng18mvàsâu4,5m.Haibênbờsạtlởvìxóimòn,lácâyrụngđầythânkênh,mộtdòngnướcnhỏleolắtchảygiữakênh.Hankgiảithích:“Đâylàhậuquảcủamưabão từ Colorado Springs”. Colorado Springs đã phát triển quá nhanh màkhôngcóquyhoạchtổngthểvàkhôngcóđầutưchohệthốngthoátnước.Đôthịhóavớinhữngvỉahèđườngphốkhiếnnướckhôngthểngấmxuốnglòngđấtmà chảy thẳng về con kênhnày.Nướcmưa từColoradoSpringslàm xói mòn bờ đất hai bên, mang theo phù sa và cặn vữa chảy xuốngKansa.Hàngnăm,Hankđềubịmấtđấtdomưalũtừthànhphốchảyvề.Mộttrang trại gần đó có lần đãmất 10mẫu đất trongmột ngày domưa lũ từColoradoSpringschảyvềcuốntrôi.TrongkhiHankđứngtrênbờkênhsaysưakểvềnhómbảovệcáclưuvựcsôngdoanhấyhỗtrợtổchứcđãgiữaohồnhưthếnào,làmxanhsạchmôitrườngnhưthếnàovàsựhợplýcủaviệctrải sỏinhữngbãiđỗxeđểđấtcó thể thẩm thấuđượcnhư thếnào, tôi lạimiênmantrongýnghĩ:“Chưabiếtchừng,mộtngàynàođó,anhchàngnàysẽlàngườicầmquyềncủaColorado”.

Khihoànghônbắtđầutrảixuống,chúngtôinhìnthấymộtđànlinhdương.Chiếc xe chết tiệt nhảy chồm lên đám cỏ cứ như con ngựa phi nước đại,Allie và Kris ngồi phía sau kêu ré lên. Chúng tôi có động cơ Chrysler,chuyểnhướngđộnglựcvàphanhđĩanhưngnhữngchúlinhdươngthìlạicóthểdi chuyển rấtnhanhvà tấncôngbất thình lình.Khoảngmấychụcconnhảybổvềphíachúngtôivàvàhúcvàoxe.Saumộtcuộcrượtđuổikhôngthànhcông,Hankđãlừađượcchúng,ngoặtxesangphảivàchạymentheođườngđồi.HìnhnhưHankvẫncònđiềugìđókhácmuốnkhoevớitôi.HaicôcongáicủaHankmônglungnhìnracủasổ,chanchứaniềmvuinhưtìmkiếmmột cái gì đó huyềnbí của cuộc sốnghoangdại.Khi chúng tôi đếngiữasườnđồi,tôinhìnxuốngvàthấymộtcấutrúcrộngmênhmônghìnhô-vantrongánhnắnglunglinhvàtươimới.Nótrônggiốngmộtquầnthểđượctạorabởimộtnềnvănminhngoạilainàođóvànhưlọtthỏmgiữakhoảngkhông.“Trườngđuaxe.”Hanknói.Khánđàivàcácbãiđỗxexungquanhđườngđuađềurấtrộng.Trảidàithảonguyênlànhữngdảiđườngđuađượcrảinhựavàkẻvạchtrắng,hàngnghìnchỗtrốngchonhữngchiếcxeđua.

Trườngđuanàykhámớivàvàomùahè,nhữngcuộcđuaxediễnraởđâyhàngtuần.TừnhàHank,bạncóthểnghethấyâmthanhđộngcơcủanhữngchiếc xe đua và tiếng hò reo của khán giả.Nhưng vớiHank vàSusan thìnhữngcuộcđuakhôngphảilàvấnđềchínhmàđiềuphiềntoáinhấtlànhữngcuộcdiễntập.Họthườngphảiđốimặtvớinhữngtiếngrúgầmcủađộngcơtrongkhungcảnhthanhbìnhvàtươiđẹpnhưthếnày.Chúngtôidừngxevàngồi xuống trên đỉnh đồi, ngắm nhìn đường cao lộ chạng vạng trong ánhhoànghôn.Hankdừnglạiởđâymộtlúckhálâu,điềuđógiúptôigiảinghĩađượcmột chút gì đó trong nỗi niềm của anh. Rồi chúng tôi lên xe và đixuốngchânđồi.Chúngtôiquaytrởlạitrênđườngđuavàchẳngmấychốcmọicáiđãlùidầnvềphíasau.Haicôbévẫnhồnnhiênvuivẻngồiphíasauxe,tíutítvớinhữngcâuchuyệnphiếmvàmặttrờikhuấtdầnsaudãynúi.

Liênminhđộcquyềnmới

Nhữngôngchủtrangtrạivànhữngchàngcaobồi từ lâuđã trở thànhbiểutượngcủamiềnTâynướcMỹ.Nhữngngườitheochủnghĩatruyềnthốngtônvinhhọnhưbiểutượngcủatựdovàtựchủ.Pheđốilậpthìchỉtríchhọlànhữngkẻphânbiệt chủng tộc,vậtký sinhkinh tếvà tướcđoạt ruộngđất.Sứcmạnhcủanhữngngườichănnuôigiasúcđãphảnánhquanniệmđốilậpcủađặctínhdântộc:cốgắngchấpnhậncáicũhaytạoracáimới.Tuynhiên,

phảithừanhậnmộtthựctếvềnhữngôngchủtrangtrạinhưsau:họlànhữngngườithoắtẩnthoắthiện.Trongsuốthơn20nămqua,khôngbiếtbaonhiêuông chủ trang trại đã bán hết gia súc của mình và từ bỏ sự nghiệp kinhdoanh.Sốkhácthìnằmtrongtìnhtrạngthualỗ,nghèođói.Vàhọphảikiếmthêmnghềkhác,chấpnhậnbángiasúccủamìnhvớigiáhòavốnhoặcthậmchílỗvốn.Họchậtvậtvớiđàngiasúckhoảng300đến400convàsốngchủyếunhờvàothunhậptừbánruộngđấtvàcủacải.Hìnhảnhvềnhữngôngchủtrangtrạitừlâuđượclýtưởnghóatronghuyềnthoạicaobồilạichínhlànhữngngườidễđiđếnphásảnnhấttrongthờiđạingàynay.Khônghềnhậnđượcmộtchútquantâmcủacộngđồngvàxãhội,nhữngngườichănbòđộclậpởmiềnTâyBắcnướcMỹbịghẻlạnhvàtrởnênnguyhiểm.

Cácôngchủtrangtrạigiờđâyphảiđốimặtvớirấtnhiềuvấnđềkinhtế:giáđất tăng,giá thịtbòchững lại, cungvượt cầu,việcnhậpkhẩu thịtbò tươisốngtừCanadavàMehicotăngmạnh,áplựcpháttriển,thuếtàisảnthừakế,nỗisợvềantoànthựcphẩmvớithịtbò...Nhưngnổibậthơntấtcảlàsựpháttriểncủachuỗicácnhàhàngđồănnhanhđãkhuyếnkhíchpháttriểnngànhcôngnghiệpchếbiếnvàđónggóithịt.McDonaldlàchuỗinhàhàngcósứcmuathịtbòlớnnhấtcảnước.Năm1968,McDonaldthumuathịtbòtừ175nhàcungcấpđịaphương.Vàinămsau,đểduytrìsựthốngnhấttrongchấtlượng sảnphẩm,McDonaldđãgiảmcon sốnhàcungcấpxuốngcònnămnhà.Cũng như ngành công nghiệp chế biến khoai tây, sự chuyển đổi củangànhcôngnghiệpchếbiến thịtdiễn ra tương tựvới sự sápnhậpvà thôntínhtrongsuốt20nămqua.Nhiềuôngchủtrangtrạiđãtranhcãirằngmộtsốtậpđoàn lớnđã làmlũngđoạn thị trường,sửdụngnhữngchiêubàikhôngđẹpđểlàmgiảmgiágiasúc.Ngườitagiậngiữtrướcsựpháttriểncủacácnhàmáychếbiếnthịtquymôlớn,đedọabùngnổmộtcuộcchiếntranhthiếtlậptrậttựmớivàquyếtđịnhcơcấukinhtếxãhộicủanôngthônmiềnTây.

Cáchđâymột thếkỷ,nhữngôngchủ trang trạicủaMỹcũng từng rơivàotìnhcảnhkhókhăntươngtự.Bộphậnlãnhđạokinhtếquốcgiabịkhốngchếbởinhữngtổchứcliênminhhợptácgọilà“Liênminhđộcquyền”nhưLiênminhđộcquyềnĐường,LiênminhđộcquyềnThép,LiênminhđộcquyềnthuốclávàLiênminhđộcquyềnThịtbò.Tổchứcnàyđịnhgiáchogiasúc.Nhữngôngchủtrangtrạinàocóýchốnglạisựđộcquyềnnàythườngbịđàothảivàkhôngthểbángiasúccủahọvớibấtkỳgiánào.Năm1917,thờikỳđỉnhcaocủaliênminhđộcquyềnthịtbò,nămcôngtychếbiếnthịtlớnnhấtlàArmour, Swift,Morris,Wilson vàCudahyđã khống chế 55% thị phần.Những nămđầu thế kỷXXvẫn tồn tại liênminh độc quyền và xuất hiện

thêmthếlựcchốngđộcquyềntừphíađảngviênĐảngTiếnbộ,họtinrằngsứcmạnhnềnkinhtếtậptrungchínhlàsựđedọađốivớinềndânchủMỹ.TổchứcHànhđộngchốngliênminhđộcquyềnShermanđượcthôngquavàthành lậpnăm1980saumộtcuộcđiều traquốchộivềhoạchđịnhgiácủangànhcôngnghiệpchếbiếnthịtvàhaithậpkỷtiếptheo,chínhphủliênbangnỗlựcphávỡliênminhđộcquyềnthịtbòvàđãgặtháiđượcnhữngthànhcôngnhấtđịnh.Năm1917,Tổng thốngWoodrowWilsonyêucầuỦybanmậudịch liênbang tiếnhành thanh tra ngành côngnghiệpnày.Thanh traFTCkếtluậnrằngnămnhàmáychếbiếnlớnnàyđãngấmngầmgiữgiásuốtnhiềunăm, cấukếtvớinhauđểphânchia thị trường,họ chia sẻvớinhauthôngtinvềthịtrườnggiasúcđểđảmbảorằngnhữngchủtrangtrạichỉcóthểbángiasúccủahọvớimứcgiáthấpnhất.Losợsẽxảyrakiệntụngvớinhữngphánquyếtkhôngcólợi,nămcôngtychếbiếnthịtđãkýhiệpđịnhthỏa thuậnnăm1920đểbuộccácchủ trang trạibánhết chohọ.Mộtnămsau,QuốchộithànhlậptổchứcQuảnlýtrạichănnuôivàchếbiến(P&SA),tổchứcliênminhvớiphạmviquyềnlựclớnđểngănchặncáchànhviđộcquyềntrongngànhcôngnghiệpthịtbò.

Nămmươi lămnămsau, cácchủ trạiđãcóđượcmột thị trườngkhácạnhtranh để bán gia súc.Giá gia súc đều thông qua đấu thầu để đi đến thỏathuận.Nhữngnhàmáychếbiếnthịtcạnhtranhvớihàngtrămnhàmáynhỏcủađịaphương.Năm1970có4nhàmáychếbiếnthịtlớnnhấtnhưngcũngchỉcóđược27%thịphầngiasúccảnước.Mộtthậpkỷsau,4nhàmáynàyđượcphépsápnhậpvàkếthợpvớinhauđểchốnglạisựthúcépcủathếlựcchốngpháđộcquyền.PhòngTòaánvàbộphậnthanh traP&SA(GIPSA)đứng đằng sau đỡ đầu cho các nhà chế biến thịt lớn khống chế được thịtrường gia súc của địa phương này đến địa phương khác. Ngày nay,ConAgra,IBP,ExcelvàNationalBeefchiếm84%thịtrườnggiếtmổgiasúccảnước.Từnhữngnămđầuthếkỷ20trởđi,ngànhcôngnghiệpthịtbòthậtsựlênngôi.Mứcđộtậptrungcủathịtrườngnàyđãgiúpgiảmgiágiasúctừnhữngôngchủtrangtrạiriênglẻ.Hơn20nămqua,giábánlẻcủamỗiconbòđãgiảmtừ63đô-laxuốngcòn46đô-la.Bốncôngtychếbiếnlớnkhốngchếkhoảng20%thịphầnthịtrườnggiasúcMỹthôngqua“nguồncungcấptrongtầmkiểmsoát”,tứclàloạigiasúcđượcchănnuôibởicáccôngtychănnuôigiasúchoặcđượcmuatrướcquacáchợpđồngdàihạn.Khigiágiasúcbắt đầu tăng, những công ty lớn này lại chiếm lĩnh thị trườngbởi “nguồncungcấptrongtầmkiểmsoát”nàyvàgiúpbìnhổngiácả.Họcũngcóthểcóđượcgiasúc thôngquanhữnghợpđồngbímậtvớicácôngchủ trang trạigiàucó,đươngnhiênlàkhôngbaogiờhọtiếtlộgiáthanhtoánthựctếlàbao

nhiêu.ConAgravàExcelđiềuhànhmộtcơsởchănnuôigiasúckhổnglồ,trongkhiđó,IBPcónhữngthỏathuậnriêngvớicácchủtrạilớncủaMỹnhưanhemnhàBass,PaulEnglervàJ.R.Simplots.Nhữngôngchủtrangtrạinàyrấtkhóđánhgiáđượcgiátrịthậtsựcủagiasúctrongtrangtrạicủamình,tấtcảchỉphụthuộcvàoviệcngườimuatựđưaramộtmứcgiáhợplý.Vàđếnmộtngàynàođó,80%thịtrườngsẽđềuchuyểnđổithành“nguồncungcấptrongtầmkiểmsoát”vàgiácảcủaloạigiasúcnàysẽkhôngbaogiờđượctiếtlộ.

Đểbiếtđượcnhữngtháchthứccũngnhưnguycơmànhữngchủtrạiđộclậpđangphảiđốimặt,chúngtahãyhìnhdungSàngiaodịchchứngkhoánNewYorkcóchứcnăngnhưthếnàokhicácnhàđầutưlớnđềugiữbímậttấtcảnhữnggiaodịchthươngmạicủahọ.Nhữngnhàđầutưbìnhthườngkhôngthểnàobiếtđượcgiátrị thựccủacổphiếucủamìnhmộtthựctếrấtcólợichocácnhàgiaodịchlớnlợidụngvàkhaithác.“Mộtthịtrườngtựdođòihỏinhiềungườimuacũngnhưnhiềungườibán,đềucóquyềnbìnhđẳngtiếpcậnvớinhữngthôngtinchínhxác,thamgiagiaodịchvớinhữngđiềukhoảncôngbằngnhưnhauvàkhôngaicóquyềnlựcvàsựảnhhưởngquálớnđểcóthểcanthiệpyếutốgiácả.Hiệnnay,trongthịtrườnggiasúc,khôngcóaiđủnhữngđiềukiệnnhưthếnàycả.”(TheoBáocáocủaTrungtâmNebraskavềvấnđềnôngthôn.)

Bởivậy,chođếnnay,cácnhàmáychếbiếnthịthầunhưkhôngbaogiờxemxétviệcmuagiasúcvềtựchănnuôi.“Tạisaohọlạilựachọngiảiphápphứctạpnhưthế?”LeePitts-chủTậpsanthịtrườnggiasúc,phântích:“Nuôigiasúclàhìnhthứckinhdoanhđòihỏichiphíquảnlýcaovàphầnlớnvốnbịtróibuộctrongđấtđai”.Thayvìtựcungcấpnguồngiasúc,nhữngcôngtychếbiếnthịtnàycóthểhỗtrợtàichínhchorấtnhiềuchủtrạichănnuôithuêtrangtrạivàchănnuôigiasúcchohọ.“Đâycũnglàcáchkhốngchếgiácảthôngquanguồncungcấptrongtầmkiểmsoát“.

NguồnsốngcủaMr.McDonald

Nhiềuchủtrạichănnuôibòengạirằngngànhcôngnghiệpthịtbòcũngđangbịcơcấulạivàđitheovếtxeđổcủacôngnghiệpgiacầm.Họkhôngmuốngánh chịukết cụcnhưnhững chủ trại gà: bị tê liệt, chồng chất nợnầnvàkhốnđốnvớinhữnghợpđồngtróibuộccủacáccôngtychếbiếnlớn.Ngànhcôngnghiệpgiacầmcũngchuyểndịchcơcấubởinhữnglànsóngsápnhậptừnhữngnăm1980.Támcôngtychếbiếnlớnkhốngchế2/3thịtrườngMỹ.

NhữngnhàmáychếbiếnnàychuyểnhếtcơsởsảnxuấtcủahọvềnôngthônmiềnNamvùngcókhíhậuônhòa,giánhâncôngrẻ,tổchứcđoànthểyếuvànôngdâncóquáítcơhộimưusinhvớiđấtđaicủamình.TạithịtrườnggànuôicủaMỹ,Alabama,Arkansas,GeorgiavàMississipiđangchiếmgiữhơnphânnửa thịphần.Mặcdùcó rấtnhiềuyếu tốcó thểcáchmạnghóangànhcôngnghiệpgiacầmvàtăngsứcmạnhcủacácnhàchếbiến,mộtsựđổimới đóng vai trò đặc biệt quan trọng.Món gàMcNugget đã thay đổicáchthứcchếbiếnbằngcáchchặtgàthànhtừngmiếngtođểngườitacóthểdễdàngngồiănsauxe.Sựthayđổinàyđãbiếnsảnphẩmnôngnghiệpthànhnhữngsảnphẩmcôngnghiệpchếbiếncógiátrị.Nókhuyếnkhíchhệthốngsảnxuấtcóýnghĩathayđổisốphậncủanhữngngườinôngdânchănnuôigiacầm.

“Tôicóýkiến”,FredTurnerchủtịchtậpđoànMcDonaldnóivớimộttrongnhữngnhàcungcấpcủamìnhnăm1979.“Tôimuốnmộtmóngàănbằngtayvàkhôngcóxương,kíchcỡkhoảngbằngngóntaycái.Anhcólàmđượckhông?”Nhà cung cấp đó đã tập hợpmột nhóm chuyên gia kỹ thuật tậptrungnghiêncứuởphòng thínghiệm.Thờiđiểmbấygiờ, sức tiêu thụgiacầmởMỹđangtrongđàpháttriển,mộtxuhướngmangtínhcảnhbáolàcácnhàhàngănnhanhhầunhưchỉbánbánhhamburger,cònthịtgàthìchủyếulànhữnggàmáigiàđẻhếttrứngdainhằng;sauChiếntranhThếgiớithứhai,ngành công nghiệp gia cầmmới ởDelware vàVirginia đã tìm cách giảmthiểuchiphínuôigà,đồng thờicácnghiêncứuy tếkhoahọccũngchỉ rađược những lợi ích vềmặt sức khỏe của thịt gà. Sau sáu thángmiệtmàinghiên cứu, phòng thí nghiệmKeystone phát triểnmột giải pháp kỹ thuậtmớiđểchếbiếnmónMcNuggetsmộtcongàđượcxếptừnhữngmiếngnhỏvàchủyếulàthịtlườn,đượckếtdínhvớinhaubởibộtmìvàbộtchiên,sauđólàmnónglại.Thịtrườngthửnghiệmbanđầucủamónnàyrấtthànhcông,vì thế,McDonaldđãkéothêmđượcsựthamgiacủaTysonFoodsđểđảmbảonguồncungđủđápứngchothịtrường.TysoncónhàmáyởArkansas,làmộttrongnhữngnhàchếbiếnthịtgàhàngđầu,họđãpháttriểnmộtgiốnggàrấtthuậnlợichosảnxuấtchếbiếnmónMcNugget.Giốnggàmớinàythịtlườnrấtnhiềuvàđượcđặttênlà“Mr.McDonald”.

Năm1983,móngàMcNuggetsđượctungrathịtrườngcảnước.Trongvòngmộttháng,tậpđoànMcDonaldtrởthànhcôngtythumuathịtgàlớnthứhaiởMỹ,chỉđứngsauKFC.McNuggetscóhươngvịthơmngon,thịtmềmvàbổ dưỡng hơn các món khác trong thực đơn của McDonald. Tuy nhiên,nhữnglợiíchvềmặtsứckhỏeđócũngchỉlàảotưởng.Mộtphântíchhóa

họcvềmónMcNuggets củamộtnhànghiên cứuở trườngYHarvard chothấyđặctínhaxitbéotrongmónnàygiốngvịbòhơnlàvịgiacầm.Chúngđượcchiên trongmỡbònhưmónkhoai tâychiên.Vì thế,McDonaldphảichuyểnsangsửdụngdầuthựcvậtnhưngvẫnchothêmvịchiếtxuấttừbòđểgiữhươngvị truyền thốngvàđảmbảo tính thốngnhấtcủachất lượngsảnphẩm.Hiệnnay,gàMcNuggetsđang rấtđượcgiới trẻưachuộngvàcũngchứanhiềuhàmlượngchấtbéonhưhamburger.

MónMcNuggetskhôngchỉtácđộngtớithóiquenănuốngcủanhữngngườiănchayMỹmàcònlàmthayđổicảhệthốngchănnuôivàchếbiếngiacầm.“Ảnh hưởng củaMcNuggets lớn đếnmứcmà nó thay đổi cả bộmặtmộtngànhcôngnghiệp”, chủ tịchHĐQTcông tyGia cầmConAgra - công tychếbiếngàlớnthứbanướcMỹthừanhận.Cáchđây20năm,thịtgàhầuhếtđềuđượcbáncảcon,nhưngbâygiờ90%gàđượcbánởMỹđềuđượcchặtthànhmiếnghoặcthànhkhúc,lát.Năm1992,lầnđầutiên,sứctiêuthụthịtgà ởMỹ vượt xa thịt bò. Lấy được hợp đồngMcNuggets đã giúp TysonFoods trở thành công ty chế biến gà lớn nhất thế giới. Phân nửa thị phầncungcấpgàchoMcNuggetslàdoTysonđảmnhiệm,khôngnhữngthế,họcòncungcấpgàcho90%cácchuỗinhàhànglớn.Côngtynàyđãkếthợplàmcảbacôngđoạn:pháttriểngiốnggà,giếtmổvàchếbiến.Tuynhiên,cómộtcôngđoạnmàhọmuốnnhườngcơhộichiphívốnvàrủi ro tàichínhchohàngnghìn“nhàthầuriênglẻ”khácđólànuôigà.

Cũngnhưnhiềucôngtychếbiếnhàngđầukhác,cáccơsởchănnuôigàcủaTysonkhôngbaogiờgiữgàtrongkhoquámộtngày.Giữakhoảngthờigianmộtngàykhinhữngchúgàđượcsinhravàkếtthúccuộcđời,chúnglàtàisảncủanhữngcơsởnuôigà.NhưngquyềnsởhữulạithuộcvềTysonvìhọcungcấpgàgiống,dịchvụthúyvàhỗtrợkỹthuật.Họquyếtđịnhkếhoạchgàgiống,yêucầunângcấpthiếtbịvàthuêngườiquảnlýgiámsátđểđảmbảomọihướngdẫnchỉđạođược thựchiệnsát sao.Họ thuêxe tảichởgàgiốngvàquaylạisau7ngàyđểmangnhữngchúgàđãlớnđigiếtmổ.Ởnhàmáychếbiến,hàngngày,nhânviênTysonđếmsốlượngvàcântrọnglượngnhữngchúgà.Thunhậpcủacáccơ sởnuôigàchínhphụ thuộcvàocôngthứctínhcácconsốcânđođongđếmnày.

Cáccơsởchănnuôicungcấpđấtđai,sứclaođộng,trạichănnuôivànhiênliệu.Hầuhếthọđềuphảivaytiềnđểmởtrangtrại,phảibỏrasốvốnkhoảng150.000đô-lavàđầutư25.000congàgiống.Theokhảosátnăm1995củatrườngĐạihọcKỹthuậtLouisiana,nhữngcơsởchănnuôiđiểnhìnhđãtheo

đuổisựnghiệpnuôigà trongsuốt15năm,cókhisởhữuba trạigànhưngvẫn ngập đầu trong nợ nần và kiếm được chỉ khoảng 12.000 đô-la/năm.Khoảngphânnửasốlượngcơsởchănnuôigàbỏcuộcsau3năm,hoặcbánhếthoặcmấthết.ConđườngphụchồicủanôngthônArkansachỏngchơvớinhữngtrạigàbỏhoang.

Đaphầncáccơsởnuôigàđềukhôngthểvayvốnngânhàngnếukhôngkýđượchợpđồngvớimộtcôngtychếbiếnlớn.“Chúngtôiphảitiếnhànhxácminh trước.”Mộtnhânviên tíndụngchobiết.Mộtcơsởchănnuôigàdùcảmthấyhạnhphúchayđaukhổvớicôngtychếbiếnđốitáccủamìnhthìcũngkhôngcónhiềuquyềnlựcđểlựachọnhaylàmbấtcứđiềugì.Tấtcảcácbảnhợpđồngđềungắnhạn.Nhữngcơsởchănnuôinàotỏrabấtmãnsẽnhanh chóng trống trơn và ngập đầu trong nợ nần.Cách đây 25 năm, khinướcMỹcórấtnhiềunhàmáychếbiếngiacầmthìcáccơsởchănnuôigàcòncónhiềucơhội tìmkiếmđối tácvớinhữnggiaodịchkinhdoanhhậuhĩnh.Cònbâygiờ,nhữngcơsở“gặpkhókhăn”khôngcòncáchnàokháclàđitìmmộtcôngviệckhác.Mộtcôngtychếbiếncóthểchấmdứthợpđồngvớicơsởchănnuôibấtcứkhinàohọmuốn.Họsởhữunhữngchúgà,họcóquyền kéo dài khoảng cách giữa thời gianĐI vàĐẾN của chúng.Nhữngngườinuôigàlúcđóchỉcònbiếtthẫnthờvớivườnkhôngnhàtrống.

Nhữngcôngtychếbiếnlớnsẽkhôngtiếtlộcôngkhaithờihạnhợpđồngcủahọ.Trongquákhứ,nhữnghợpđồngnhưvậykhôngchỉcósứcmạnhbuộccáccơsởchănnuôiphảinhượngbộtấtcảcácquyềnđệđơnkiệncáomàcònngăncấmhọthamgiacáchiệphộicótínhchấtliênkếtđồngminhgiữacáccơsởchănnuôi.Nhữngcôngtychếbiếnđươngnhiênkhônghềcảmthấydễchịuvớicácýtưởngliênkếtđồngminhđểbảovệquyềnlợicủacáccơsởchănnuôi.“Quanhệvớinhữngcơsởchănnuôilàquanhệhợpđồng1-1...”,mộtgiámđốccủaTysonchiasẻvớiphóngviênnăm1998.“Chúngtôichỉmuốnđitheocáchnhưthế.”

Tróibuộc

Bốnnhàmáyanhcảtrongngànhchếbiếnthịtphànnànrằngthịtrườngthịtbòcungvượtcầumàkhônghềcómộtsựhợptácnàocả,vìthế,họphảichấpnhậnmứcgiárẻmạtdocácnhàcungcấpđưara.NhiềunghiêncứucủaBộNôngNghiệpMỹ(USDA)đềuđiđếnkếtluậnnhưvậy.LượngtiêuthụthịtbòhàngnămởMỹđạtmứcđỉnhcaonhấtnăm1976,khoảng42kg/người.Cònbâygiờ,ngườiMỹănkhoảng38,7kg/năm.Dùdânsốcảnướctăngtừ

nhữngnăm1970,nhưngcon sốnàycũngchỉ tăngđủnhanhđểbùđắp sựgiảmsúttronglượngtiêuthụthịtbò.

Nhữngôngchủ trang trạiđangcốgắngổnđịnh thunhậpcủamình lại rơivàoảotưởngkhấtnợ.Họnghetheolờikhuyêncủanhữngxínghiệpnôngthựcphẩmvàtiêmhócmôntăngtrưởngvàogiasúccủamình.Kếtquảlàgiasúcngàycàngtobéohơnnhưnglạiếẩmhơn;đaphầnthịtbòMỹđềukhôngxuấtđượcvàothịtrườngChâuÂunơiđặtratiêuchuẩnnghiêmngặtvàcấmmọithựcphẩmcósửdụnghócmôntăngtrưởng.

Cáccông ty chếbiến thịtphànnàn rằng“nguồncungcấp trong tầmkiểmsoát”vàhệthốngcôngthứcgiálàphươngtiệnđểđạtđượchiệuquảhơnchứkhôngphảilàđểkhốngchếgiácả.Cáclògiếtmổcầnmộtlượnggiasúclớnvàổnđịnhđểhoạtđộngcólợinhuận;“nguồncungcấptrongtầmkiểmsoát”chínhlàconđườngtincậynhấtđểgiữđượcsốlượngđó.Cáccôngtychếbiếnnóirằnghọchínhlànhữngngườigiơđầuchịubángchonhữngôngchủtrangtrại,khivấnđềcốtlõiởđâylàgiágiacầmthấp.Mộtcângàchỉbằngnửatiềnmộtcânthịtbò.Nhữnghợpđồngthươngvụdàihạnmànhữngchủtrạikýkếtđượcmiêutảnhưmộtsựđổimớisẽcứusốngngànhcôngnghiệpthịtbò.Năm1998,phảnứngtrướcmộtcuộcđiềutracủaBộNôngNghiệpMỹvề“nguồncungcấptrongtầmkiểmsoát”ởKansas,IBPđãbiệnhộrằng“phương án lựa chọn đó là để phục vụ bán bò giống”. Các công ty cũngtranh luận rằngcách làmnày“tương tựnhững thayđổi từngxảy ra..., khibánnhữnghànghóanôngnghiệpkhác”,khôngkhácgìngànhcôngnghiệpgiacầm.

Nhiềuchủtrạitinrằng“nguồncungcấptrongtầmkiểmsoát”bướcđầulàđểkiểm soát thị trường, chứ không phải là để đạt được hiệu quả gì đó nhưngười tanhấnmạnh.Họkhôngphảnđốinhữnggiaodịchquymô lớnhaynhữnghợpđồngdàihạn;họphảnđốivấnđềbảomậtgiágiasúc.Hầuhếthọđềukhôngtinnhữngcôngtychếbiếnlớnkia,nhữngngườinôngdânvàcácôngchủ trang trại thừabiết rằngcáccông tynày luôncónhữngđộng tháingấmngầmvớiđốithủcạnhtranhcủamìnhvềviệcđịnhgiávàphânchiathịtrườngtrongnhiềunăm.

Ba nhân vật chủ chốt củaArcherDanielsMidland bao gồmPhó chủ tịchHĐQTMichaelAndreasđềubịđitùnăm1999vìthỏahiệpvớiđốithủnướcngoàiđểkhốngchếthịtrườngquốctếvềsảnphẩmlysine(mộtchấtphụgiathứcănchănnuôiquantrọng).Kếtquảđiềutrachothấykếhoạchđịnhgiá

hàng loạt tập trung vào thời kỳ giữa tháng 8 năm 1992 và tháng 12 năm1995.Trongkhoảng thờigianbanămrưỡiđó,ArcherDanielsMidlandvànhữngngườiđồngmưuđãkiếmlợicủanôngdânhơn180triệuđô-la.Trongcùngthờigianđó,ArcherDanielsMidlandđãgặpgỡđốithủnướcngoàiđểbànmứcgiáthốngnhấttoàncầuchosảnphẩmcitricacid(chấtphụgiathựcphẩmphổbiến).TrongcuộchọpvớiđạidiệnNhậtBảnđượcbímậtghiâmlại, chủ tịchcủaArcherDanielsMidlandđã thuyếtgiáovề lợi íchvàhiệuquảcủasựhợptác,ôngnói:“Chúngtôithườngnóitrongcôngtyrằng,đốithủ cạnh tranh là bạn và khách hàng là kẻ thù”. Archer DanielsMidlandchính làcông tysảnxuất lysinevàcũng làhãngchếbiếnđậunànhvàbộtngôlớnnhấtnướcMỹ.HọlàcổđônglớnnhấtcủaIBP.

Kết quả điều tra năm 1996 của BộNông nghiệpMỹ về sự tập trung củangànhcôngnghiệpthịtbòchothấynhiềuchủtrạisợkhôngdámlàmchứngbuộctộicáccôngtychếbiến,sợsựtrảđũavànguycơphásản.Nhưngnămđó,một chủ trại tên làMikeCallicrateđến từSt.Francis,Kansasđãquyếtđịnhnóirahếtnhữnghànhvihợptácmàtheoanhlàbấthợppháp.Anhnóivớitôi:“Mộthôm,tôiláixexuốngphốvàtựhỏikhôngbiếtkhinàosẽcóaiđólàmgìvềđiềunày?Vàtôichợtnhậnrarằngsẽkhôngaiđịnhlàmgìcả,vìthếtôisẽthửxem.”AnhấykểrằngsaukhiđưarabằngchứngvớiỦybanBộnôngnghiệpMỹ,cáccôngtychếbiếnngaylậptứcdừngmọihoạtđộngđấu thầu với gia súc của anh. “Tôi không bán được gia súc. Họ chạy xengangquanhàtôivàmuagiasúccủamộtanhchàngcáchchỗtôihơn200km.”Cũngmay sauđó,việckinhdoanhcủaanhcũngđãđượckhôiphụcphần nào. ConAgra và Excel bây giờ đã đấu thầu mua bò của anh. Trảinghiệmđóđãhướnganhtrởthànhmộtnhàhoạtđộng.Anhtừchối“đổimớithànhchiếmhữunô lệ”.Anhphátbiểu trongcáccuộc tiếp thuýkiếncủaQuốchộivàthamgiarấtnhiềuvụkiệnIBPvềviệcIBPđãnhiềunămđưaranhững chiến lược chống cạnh tranh. IBPphủnhậnnhững lời buộc tội đó.MộtquanchứccaocấpIBPphátbiểuvớiphóngviên:“Chẳngcólýdogìmàchúng tôi lại làm tổnhạiđếncácđối táccủamìnhkhimàchúng tôihoàntoànphụthuộcvàonguồncungcấpcủahọ.”

Mốilocủanhữngngườihàngxómgiàucó

Hiệphộinhữngchủ trạiColoradođãnộpcáo trạngchống lại IBP,đòihỏiphảicómộtsânchơicạnhtranhcho thị trườnggiasúcvàngừngmọihoạtđộngmuabánbấthợppháp.Tuynhiên,nhữngchủtrạiColoradongàynayđangđốimặtvớinhữngđedọavềsựmưusinhkhôngliênquanđếnsựbiến

độngvềgiágiasúc.Trongsuốt20nămqua,Coloradođãmất1,5triệumẫuđấtđểpháttriển.Sựtăngtrưởngdânsốvàbùngnổthịtrườngnhàởđãlàmtănggiánhàđất.Nhữngnăm1960,nhiềukhuđấtchỉcógiádưới200đô-la/mẫunhưnggiờđâymứcgiáđóđãtănggấptrămlần.Giáđấtmớikhiếncácchủtrạibìnhthườngkhôngthểmởrộnghoạtđộngkinhdoanh.Mỗiconbòphảicầnđếnkhoảng30mẫuđấtđểtrồngcỏchobògặmnênrấtkhóđểduytrìviệcchănnuôibòvớigiáđấtđắtnhưvậy.Cáchộdâncưởvùngnàyđềucóxuhướnggiàuđấtđainhưngnghèotiềnmặt.Thuếthừakếcaohơnnửagiá trị đất.Thậmchí, nếumột gia đình cókhảnăngxoayxởvàkinhdoanhcólãinhưngkhitruyềnlạichoconcháuthìhọlạikhôngtiếptụcduytrìđược.Thựctếnàygâyhạnchếrấtnhiềuđếnnăngsuấtsảnxuất.

Nềnvănhóa trang trại củaColoradovì thếmàbịmaimột rất nhanh.Giờđây,bạnsẽbắtgặpnhiềukiểungônngữănnóithờithượngnhư:“kẻsùngbái găng-tơ”, “cao thủ trượt tuyết”, “tên nghiện hút”, “quân dãman”, hay“đồvôdụng”trongđámsinhviênởHarrisonHighchứkhôngcònnhìnthấyhìnhảnhcủanhữngngườiănmặckiểucaobồinữa.Năm1959,támchươngtrình truyềnhìnhnổibật nhấtđều làvềnhữngngườiMiềnTây.Mỗi tuầnquayvềMiềnTâytrongthờikỳhoàngkimvớihìnhảnhcủanhữngcaobồichânchínhthậtsựlàgiấcmơtuổitrẻtronglòngrấtnhiềungười.Nhưnggiờđây,tấtcảdườngnhưđãlùivàodĩvãng,trongsốhàngtrămhọcsinhsinhviênởColoradoSpringsthìchỉcóduynhấtmộtngườiđộichiếcmũcaobồi.Tên cậu bé là Philly Favorite, cậu chơi ghita trong ban nhạcDeadites, vàchiếcmũcủacậuđượclàmtừlôngngựavằn.

TuổithọtrungbìnhcủanôngdânColoradolàkhoảng55tuổi,vàphânnửasốđấttrốngsẽđượctraotaytrongsuốthaithậpkỷtớimộtmốilợibéobởcho những người làm nghề bất động sản. Nhiều tổ chức tín thác đất đaiColoradođangcốgắnggiúpnhữngchủtrạiởđâycóđượcquyềnsửdụngđấtbảotồn.Khitrảlạichomộttrongnhữngtổchứctínthácnày,cácchủtrạisẽnhậnđượckhoảnmiễnthuếvàcơhộigiảmthuếthừakế.Đấtvẫnthuộctàisảntưnhân,nênkhôngbaogiờbịquyhoạchthànhsângolfhaytrungtâmthươngmại hoặc các tòa cao ốc văn phòng.Năm1995,Hiệp hộiGia súcColoradothànhlậpbộphậntínthácđầutiênởMỹvàđãcócốnghiếnrấtlớntrongviệcduytrìđấttrangtrại.Chođếnnay,tổchứcnàyđãđạtđượcthànhtựuđángkểđólàgiữđượckhoảng40.000mẫuđất.ChodùnỗlựcnhưvậynhưngColoradovẫnphảiđốimặtvớithựctếlàmỗinămmấtkhoảng90.000mẫudiệntíchđấttrangtrại.

Quyềnsửdụngđấtbảotồnthườnglàmốilợibéobởđốivớinhữngôngchủtrangtrạigiàucónhữngngườigiàulênvìcácnguồnthunhậpkhác.Nhiềubácsĩ,luậtsưvàmôigiớichứngkhoánđangđiềuhànhnhữngkhutrangtrạiđẹpnhấtColorado,họcóquyềnsửdụngđấtvớinhữngđiềukhoảnrấtmởvàđượchưởngthêmnhiềuưuđãivềthuế.Nhữngôngchủtrạichănnuôiđơnthuầnkhôngthểnàocóđượcnhữngđiềukiệnưuđãiđó.Vàgiátrịđấtđaicùngáplựcphảibánđấtthườngsẽtănglênkhimộtngườihàngxómgiàucóxoayxởđượcquyềnsửdụngđấtbảotồn.

Đối tượnggặpkhókhănnhất ởColorado lúc bấy giờ chính là những chủtrangtrạivớicơngơikhoảngvàitrămconbò,nhữngngườilàmtrênđấtcủamình,nhữngngườikhôngcóbấtcứthunhậpgì thêm,nhữngngườikhôngthểxoayxởđểhưởngưuđãi thuế.Họphảicạnh tranhvớinhữngquýônggiàucómàlợinhuậntừcôngviệcchănnuôiđốivớihọkhôngphảilàvấnđềđặt lênhàngđầuvànhữngôngchủ trạicoiviệcchănnuôichỉ lànghề taytrái.Quảthực,gặpkhókhănvềtàichínhlớnnhấtchínhlànhữngngườisốngcuộcsốngđíchthựcvàlàhiệnthângiátrịcủanhữngngườiMiềnTâynướcMỹ.Họđộclập,tựchủ,nângniutựdo,tintưởngvàosựchămchỉlàmviệcnhưnglạiđangphảitrảgiáchonhữnggìđangxảyravàđangbịmaimột.

Đứtđoạn

Hankmấtnăm1998,mộttuầntrướclễGiángsinh,lúcđóanhmới43tuổi.

Khinghetin,tôikhônghiểunổichuyệngìđãxảyra.Ngườiđànôngnàylàngười đầy nhiệt huyết. Anh tham gia các hoạt động cộng đồng, phục vụkhôngbiếtbaonhiêubanngành.Anhlàngườirấthàihướcvàyêugiađình.Cáchanhrađidườngnhưtráingượchoàntoànvớicuộcsốngvàcáchsốngcủaanh.

SẽlàsaikhinóirằngcáichếtcủaHanklàbởisựảnhhưởnghợpnhấtcủachuỗi các nhà hàng ăn nhanh, bởi sứcmạnh độc quyền trong ngành côngnghiệpchếbiếnthịt,bởitìnhtrạngxuốnggiácủathịtrườnggiasúc,bởiyếutốtàichínhdẫnđếnsựphásảncủanhữngôngchủtrạiđộclập,bởinhữngưuđãicủaluậtthuếchỉcólợiđốivớinhữngôngchủtrạigiàucó,bởisựthúcépbứcbáchcủanhữngnhàbấtđộngsản.NhưngnócũngsẽkhônghẳnlàsaivìHankcũngđãphảichịuquánhiềusứcépvàothờiđiểmtrướckhiquađời.Anhđãcốgắngtìmcáchcóđượcquyềnsởhữuđấtbảotồnđểgiữđấtmàkhôngphảiđộngđếnnguồnđảmbảotàichínhcủagiađình.Giágiasúcđã

rơixuốngđiểm thấpnhất trongsuốtmột thậpkỷ.Đangcómộtdựánxâydựngđườngcao tốcngangqua trang trại củaanh.Nhữngáp lựcđókhiếnanhnhiềuđêmmấtngủvàsứckhỏegiảmsúthoàntoànchođếnkhiquađời.

TỷlệtựtửcủangườinôngdânvàcácchủtrangtrạiởMỹcaogấpbalầnsovớinhữngngườibìnhthường.Vấnđềnàycũngrấtđượcquantâmtrongsuốtnhững năm 1980 khi xảy ra các cuộc khủng hoảng nông thôn trang trạinhưngsauđóbịlờđirấtnhanh.Cuộcsốngtruyềnthốngcủanhữngchủtrạicùngtínngưỡngcủahọbịhủyhoại.Lốisống,quanniệmcủanhữngchủtrạichănnuôikhôngthểhòanhịpvớicáchnghĩcủanhữngngườiMỹhiệnđại.ỞSiliconValley,cácdoanhnghiệpvàcácnhàtưbảnchorằngthấtbạichỉlàbướcđệmđểtiếnđếnthànhcông.SaubalầnkhaitrươngmạngInternetthấtbại,sẽcócơmaythànhcôngcủalầnthứ4.Nhưngtrongngànhchănnuôitrangtrại,thấtbạicóthểđượccoilàdấuchấmhết.Mấtđấtkhôngphảinhưmấtmộtthứhànghóa.Nókhôngthểđượcđođếmbằngtiền.Nólàsựkếtnốihữuhìnhvớiquákhứ,mộtcáigìđócóýnghĩatruyềnlạichoconcháuvà không thể bán được. NhưOshaGrayDavidson đã từngmiêu tả trongcuốnBrokenHeartland(năm1996):“Mấtbaonhiêuthếhệ thânthích...đểnhìnthấychínhmìnhlàmộtgiọtnướcnhỏgiữađạidương...quảlàmộtgánhnặngkinhkhủngvàkhókhăn”.

KhiHanktròn8tuổi,anhđãlànhânvậtchínhcủamộtcuốnsáchthiếunhi.Bàiviếtcókèmcảhìnhảnhvàkểvềcâuchuyệnlùagiasúccủamộtcậubé.HìnhảnhHanktrongcuốnsáchlàmộtcậubémặcbộjeanxanh,đầuđộimũđen,cưỡichúngựatrắngvàđôimắtxaxămnhìnđàngiasúc.Khixembứchình,bạnsẽhiểuvìsaohìnhcủaHankđượcchọnđểđưavàosách.Khuônmặtcủaanhrấtlanhlợivàbiểucảm.Nhânvậtcậubétrongcâuchuyệnlúcđầurấtsợđộngvậtnuôinhưngcuốicùngđãchinhphụcđượcnỗisợhãiđó.MộtkếtthúcrấtcóhậuvàhìnhảnhcuốitruyệnlàhìnhảnhmiềnTâytheokiểuHollywoodcổđiển,lộnglẫyvớitinhthầnđộclậptựdo.Vâyquanhbởiđàncừu,hìnhảnhHankthờiniênthiếucưỡichúngựatrắnglaovútquathảonguyênđồngcỏxanhrờnvàrộngmênhmôngtậnchântrời.

Nhưngcuộcđờianhđãkhôngkếtthúctheocáchcóhậunhưthế.Thithểanhđượcchôncấttạitrangtrạicủamìnhtrongmộtchiếcquantàibằnggỗgiảndịđượcnhữngngườibạncủaanhđóng...

7.Hạtcátnhỏgiữađạidươngmênhmông

Dù chưa vào đếnGreeley của bangColorado nhưng từ xa, bạn đã có thểphảng phất cảm nhận thấymùi đặc trưng của nó.Một cái mùi khó quênnhưngkhôngdễmiêutả,mùitanhnồngphatạpbởimùiđộngvậtsống,mùiphânbónvàmùithứcănchochóđượclàmtừthịtđộngvậtchết.Đặcbiệt,vàonhữngngàyhèoibức,mùinàylạicàngtrởnênkinhkhủngvàbaotrùmkhắp Greeley nhưmột màn sươngmù, đến mức những người dân ở đâykhôngcòncócảmgiácvềnónữa.Nónhưmộtcáigìđóhiệnhữuvôthức,ngườitadầnquenvớinónhưcáchngườidânNewYorkquenvớinhữngâmthanhcủacácphươngtiệngiaothông.Nhữngngườikhácthìkhôngthểquênđượcchodùlàcáchbaonhiêunămsauđó.Nótỏakhắpmọithứkhiếnhọđauđầu,buồnnônvàmấtngủ.Greeleylàthịtrấnsảnxuất,đónggóigiasúchiệnđại.Nơiđây,nhữngngườicôngnhânvàmáymócngàyđêmchorađờikhôngbiếtbaokiệnthịtđónggói.HàngtriệuchiếcHamburgermàngườiMỹđang tiêu thụhàngnămcũngđềucóxuấtxứ từnơinày.Côngnghiệphóangànhchănnuôigia súcvàchếbiến thịt suốthơnhai thậpkỷquađã làmthayđổicôngnghệsảnxuất thịtbò.Đểcóthểđápứngnhucầuthị trườngcủacácchuỗinhàhàngănnhanhvà siêu thị, các công ty chếbiến thịt đãphảigiảmchiphíbằngcáchgiảmlương.Họđãbiếnmộttrongnhữngcôngviệctừlâuvốnđượctrảlươnghậuhĩnhthànhmộtcôngviệccótiềncôngrẻmạtnhất,gâynêntìnhtrạngdichuyểnlựclượnglaođộng,tỷlệtainạnlaođộngcao, hình thànhnênnhiềukhucư trú củangườidađen trongxãhộiMỹ.Tộiphạm,nghèođói,nghiệnhút,tìnhtrạngvôgiacưngàycàngnhiềuởcácthịtrấn.Cóthểnóiđâylàhậuquảtấtyếucũngnhưthựctếônhiễmcủanhữngtrạichănnuôigiasúcvàcáchồnướcthảitừnhữnglògiếtmổ.

CôngtythịtbòConAgrađiềuhànhmộthợpthểchếbiếnthịtcáchGreeleyvàikmvềphíaBắc.ỞMỹ,huyệnWeldlàvùngthuđượcrấtnhiềulợinhuậntừsảnphẩmgiasúc,trongđóđặcbiệtphảikểđếnthịtrấnGreeley.ConAgracũnglàdoanhnghiệptưnhânlớnnhấtvớicơsởgiếtmổbò,cừuvànhiềucơsởchănnuôichếbiếnkhác.

Đểcónguồngiasúccungcấpcho lògiếtmổbò,ConAgrađãmởhai trạichănnuôilớn.Mỗitrạichứakhoảnghàngtrămnghìnconbò.Khicảđànbòquây vào với nhau, trông nhưmột biển bò, chúng ngoe nguẩy chiếc đuôi

trắnghoặcvàngchạynhảy,rốnglênnhữngâmthanhvuitaivàngộnghĩnh.Thứcănchođànbòkhôngphảilàcỏgramavàcỏchotrâuăntrênđồngcỏ.Trongthờigian3thángtrướckhigiếtmổ,chúngđượcchoăncámtrộntrongmángbêtông.Loạicámnàyvỗbéogiasúcrấtnhanh,ngoàirachúngcònđượctiêmchấtkíchthíchpháttriểncơbắpvàotai.Mộtchúbêđiểnhìnhsẽtiêu thụ khoảng hơn 1.350 kg cám trong suốt thời gian được nuôi ở trạinhưngchúngchỉnặngcó180kg.Quátrìnhnàycònliênquanđếnmộtlượnglớnphếthải.Mộtconbòsẽthảikhoảng22,5kgphânmỗingày.Cũngnhưphânngười,phânbòkhôngđượcđưađếncácnhàmáyxửlýmàtrựctiếpxảvào hố, thuật ngữ công nghiệp gọi những hố phân lớn này là “lagoon”.LượngthảicònlạicủađànbòchảyquahuyệnWeldthậtsựrấtkinhkhủng.HaitrạichănnuôiphíangoàiGreeleythảiralượngphânnhiềuhơncảcủamấythànhphốnhưDenver,Boston,AtlantavàSt.Louishợplại.

Trước khiGreeley trở thành thị trấn chế biến thịt gia súc, nó chỉ là cộngđồngnhỏnhữngngườinôngdân theochủnghĩakhông tưởng.Năm1870,NathanMeeker-chủbiêntậpmộttòabáoởNewYorkđãpháthiệnrathịtrấn này. Ông muốn tạo dựng một thành phố ở Miền Tây nước Mỹ vớinhữngcốnghiếnvềnôngnghiệp,giáodục,hỗtrợcộngđồngvànhữnggiátrịtinhthầncaocả.Meekerđặttênchovùngđấtmớinàytheotêncủaôngchủ tòa báo New York Tribute đó là Horace Greeley - người đưa ra lờikhuyênvềđịnhhướngnghềnghiệpđãlàmnêntruyềnthuyết“Anhbạntrẻơi,Tâytiếnnào!”.ThịtrấnGreeleycủaColoradongàycàngtrởnêngiàucóvà trở thành nhà sản xuất chính về sản phẩmđậu tương và củ cải đường.NhưngNathanMeekerđãrađiquásớmnênkhôngchứngkiếnđượcnhữngthànhcôngcủanó.Năm1879,MeekerdínhlíuvàomộtvụtranhchấpvớinhómUteIndianvàbịgiếthại.

Trongnhiềunăm,nhữngngườinôngdânGreeleyđãtáchdầnvớinhữngchủtrạiđịaphương,làmmộthàngràodàigần80kmquanhthịtrấnđểngănđámgia súc. Trong suốt cuộc đại suy thoái thập niên 1930, khi chỉ số vật giáxuốngđếnmứcthấpnhất,mộtgiáoviênởGreeleycótênWarrenMornfortbắtđầu tiếnhànhmuacámcủanhữngngườinôngdân trongvùngđể làmthức ăn chogia súc.Thời đó, bòởMỹđềunuôi bằng cỏ chứkhôngphảibằngcám.Nhữngchúbòđượcthảrônggặmcỏhoặcnuôitrongtrangtrạivàăncỏkhô.Vìthế,vớimôhìnhmới,sauđó,Monfortđãtrởthànhmộttrongnhững ông chủ nuôi bò có quymô lớn đầu tiên, anh thumua ngô, củ cảiđườnggiárẻtừnhữngngườihàngxómđểlàmthứcănchogiasúccủamình.ViệckinhdoanhtrangtrạicủaanhcàngphátđạthơnkểtừsauChiếntranh

Thếgiới thứhai.Bằngcáchnuôigiasúcquanhnăm,Monfortcó thểkiểmsoátđượcthờiđiểmxuấtchuồnggiasúccủamìnhđểcóđượcgiátốtnhất.Thịtcủanhữngconbònuôibằngcámbéohơn,mềmhơnvànăngsuấthơn,có lợi thếhơnhẳnbò cỏ.Hình thức chănnuôi trang trại bắt đầu lan rộngkhắpcácvùngnôngthônmiềnTây,vìvậy,nguồncungcấpcámchobòtrởnênquánhiềuđếnmứcchínhphủMỹphảicóchínhsáchhỗtrợvềgiá,cungcấpnhữngthựcphẩmrẻchogiasúcvàđặtranhữngtiêuchuẩnchănnuôigiasúc cho ngành công nghiệp chăn nuôi bò.Warren khởi nghiệp vào nhữngnăm1930với80conbònhưngđếncuốinhữngnăm1950,ôngđãcótrongtaykhoảng20.000conbò.

Năm 1960, Monfort và con trai Kenneth mở một lò giết mổ gia súc ởGreeley, gần trang trại của mình. Họ ký hợp đồng công đoàn vớiAmalgamatedButcherWorkmen,camkếtđảmbảođầyđủphúclợichocôngnhânnhưquyềnlợithâmniêncôngtácvàtiềnthưởngchonhữngailàmviệccađêm.CôngnhânlàmviệcởlògiếtmổMonfortđượctrảlươngcaonhấtvùngGreeley,vìthếluôncóngườixếphàngdàiđểxincơhộiviệclàmtạinhàmáynày.Greeleytrởthànhmộtthịtrấndoanhnghiệp,làmchủbởigiađình Monfort và theo nguyên tắc chủ nghĩa gia đình giàu nhân ái. KenMonfort luôncómặt tại lòmổvàcôngnhânởđâyđềucảmthấyrất thoảimáikhimuốnđềđạtýkiếnhaygópývớianh.MặcdùrằnganhkhôngphảilàmộtchuyêngiavềngànhchếbiếnthịtmàlàđảngviênĐảngdânchủtựdovàđãphụcvụhainhiệmkỳchocơquan lậppháp, làmột thànhviêndámthẳngthắnphảnđốicuộcchiếntranhViệtNam,làmộttronghaingườivùngColoradocótêntrong“danhsáchkẻthù”củaTổngThốngNixonnhưngviệccómặttrongdanhsáchnàytheoquanđiểmcủaMonfortlạilàmộtvinhdựlớn.SaukhibỏphiếuởlògiếtmổGreeleynăm1970,KenMonfortgửichongười quản lýmới được bổ nhiệmmột lá thư riêng rất ấm áp tình người.“Nếutôicóthểgiúpgìchoanh,tôiluônsẵnlòng.”Tuynhiên,chẳngbaolâusau,sựthịnhvượngvàquanhệlaođộnghàihòaởGreeleybịđedọabởixuthếthayđổi trongngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtphongtràomớidấylênđượcgọilà“cáchmạngIBP”.

Tâytiến

KhinhữnglògiếtmổởGreeleyđầutiênmởra,dườngnhưvịtríđịalýnôngthônởđâykhônghềthíchhợp.Vìthôngthường,cácnhàmáychếbiếnthịtđặtcơsởtạicáckhuvựcthànhphốđôthị.HầuhếtcácthànhphốlớnởMỹđềucónhữngphốchuyênlàmnghềchếbiếnthịtvớinhữngcơsởchănnuôi

vàgiếtmổriêng.Bòđượcvậnchuyểnquađườngtàuhỏa,saukhigiếtmổvàchặt thành từng súc đem bán cho các hàng thịt lẻ và các hàng buôn sỉ.OmahavàKansaslànhữngthànhphốchếbiếnthịtnổitiếngvàvịtrímàtoànhàLiênhợpquốchiệnđangtọalạctrướcđâyvốnlàtrạilưugiữgiasúccủathànhphốNewYorkmột thời.Tuynhiên, trongsuốthơnmột thếkỷqua,Chicagođã trở thànhcáinôi chếbiến thịt của thếgiới.TổchứcTínThácThịtbòcũngrađờiởđây,cácnhàmáychếbiếnthịtquymôđềuđặttrụsởtạinơinàyvàhìnhthànhnênLiênđoàngiasúc thuhútmột lực lượnglaođộngvớiconsốlà40.000người.ThịtbòđônglạnhcóxuấtxứtừChicagokhôngchỉcấpchothịtrườngMỹmàcònchocảthịtrườngChâuÂu.CuốithếkỷXX,UptonSinclairxemChicagolà“khốitậphợplaođộngvàvốn”.Theoquanđiểmcủaông,đâycũnglàthànhtựuquantrọngcủachủnghĩatưbảnMỹ.

Những lògiếtmổkiểucũởChicago thườngđượcxâybằnggạch,cao4-5tầng.Giasúcđượcdồnvàomộtthanhgỗởtrêntrầnvàcôngnhânsẽđánhgiập đầu, giếtmổ và phanh gia súc thành từng tảng thịt to. Thịt bò đượcchuyểnrangoàitòanhàtheotừngtảng,thùnghoặchộpsẵnsàngđểxếpvàonhữngchiếcxelửavậnchuyểnđikhắpnơi.

Điềukiệnlàmviệctrongnhữngnhàmáynàycóthểnóilàrấtkinhkhủng.TheocuốnTheJunge(1906),UptonSinclairmiêutảđiềukiệnlàmviệcởđónhưsau:đãxảyrakhôngbiếtbaonhiêuvụbịthươngởlưng,vaihoặccụttaycụtchân,ráchdaráchthịt,chạmphảihóachấtnguyhiểm,vàđángnhớhơncảlàmộtvụtainạnlaođộngcủamộtngườicôngnhânngãvàothùngtovàbịđuntrongmỡ.Nhàmáyvẫnhoạtđộng,thậmchí,sốmỡvẫnđượcbánđichonhữngngườitiêudùngkhôngaihaybiếtcâuchuyệnđó.Sinclairđauxót:“Loàingườiđược tạo ranhưnhữnghạtcátnhỏgiữađạidươngmênhmông,dễbị thay thếvàhoàn toàn có thểbỏđikhông thương tiếc”.TổngthốngTheodoreRooseveltđãyêucầumộtcuộcđiềutrariêngvềnhữngchitiếtnhạycảmgiậtgântrongcuốnTheJungevàkếtquảcủacuộcđiềutrađãchứngminhtínhxácthựccủathôngtintrên,cácđiềutraviênthừanhậnrằngnhữngcôngnhânlàmviệctrongcácnhàmáychếbiếnthịtởChicagothậtsự“làm việc trong điều kiện hoàn toàn không thể chấp nhận được,mộtmôitrườngkhôngchỉđedọasứckhỏecủachínhnhữngngườicôngnhânmàcònđốivớisứckhỏecủanhữngngườisửdụngthựcphẩmdohọlàmra”.

NhữngviphạmđượctiếtlộtrongTheJungekhiếnQuốchộiphảibanhànhluật định an toàn thực phẩmnăm1906.Cho dù rất nhỏ, nhưng ít nhất nó

cũnggópphầncảithiệncuộcsốngcủanhữngngườicôngnhântrongcácnhàmáyđónggóithịtnhữngconngườitừngphảichịunhiềubấthạnhvàcũnglàcơ sở cảmhứng củaUptonSinclair khi viết cuốn sách.Ông chia sẻ trongcuốntựtruyệncủamình:“Tôimuốnthứctỉnhtráitimcộngđồng.”Suốt30nămsauđó,côngđoànluônđấutranhđểđượclàđạidiệnchonhữngngườilaođộngcủacácnhàmáychănnuôivàchếbiếngiasúcởChicago,họchủyếulàdândicưĐôngÂu.Nhữngnhàmáychếbiếnlớnđãphảithànhlậpmạnglướigiánđiệp,cácdanhsáchđenvàhiệphộinhữngngườiphảnđốiđìnhcôngPhi-Mỹđểngănchặnnhữngphongtràođoànthể.Tuynhiên,hầuhếtngườilaođộngởChicagođãcóđượcsựbảotrợcủađạidiệncôngđoànvàocuối thờikỳsuy thoáinhữngnăm1930.SauChiến tranhThếgiới thứhai,tiềncôngcủahọđãđượccảithiệnđángkể,chẳngmấychốcđãtăngcaohơnmứclươngbìnhquâncủacôngnhâncảnước.Chếbiếnđónggóithịtvẫnluôn làmột côngviệcnặngnhọc,vấtvảvànguyhiểmnhưng trongnhiềunămgầnđây,nó lại là côngviệc có thunhậphậuhĩnhvànhiềungười aoước.Những người lựa chọn công việc này đều rất ổn định và có kinh tế.Swift&Companylànhàmáylớnnhất trongngànhcôngnghiệpnàyvà làmộttrongnămnhàmáychếbiếnlớnchođếntậnnhữngnăm1960vẫngiữmôhìnhtưnhân.NhưKenMonfort,HaroldSwiftđiềuhànhcôngtycủabốvớiphongcáchquảnlýmangtínhchấtgiađìnhvàrấtquantâmđếnđờisốngcôngnhân.Swift&Companylàdoanhnghiệptrảlươngcaonhấtthờikỳbấygiờ,họkýhợpđồngdàihạnvàluônsátcánhcùngcôngđoànđểluônlắngnghe,thấuhiểunhữngbấtbình,phànnàncủangườilaođộng,côngtycòncónhiềuchếđộthưởng,lươnghưuvàcácphúclợikhác.

Năm1960,CurrierJ.HolmanvàA.D.AndersonhaicựugiámđốcđiềuhànhcủaSwiftquyếtđịnhmởcôngtyriêngvớiniềmtinrằngchỉcầncắtgiảmchiphí là có thể cạnh tranhđượcvới những công ty lớn.Nhữngnăm sauđó,IowaBeefPackersmởmộtnhàmáygiếtmổvậnhànhtheophongcáchriêngvà có ảnh hưởng giống như Speedee Service McDonald đầu tiên ở SanBernardino.Ápdụngnhữngđiềukhoảnvànguyên tắc laođộnggiốnghệtcáchanhemMcDonaldtừngápdụngvàocôngnghiệpsảnxuấthamburger,HolmanvàAndersonđãthiếtkếmộthệthốngsảnxuấtchonhàmáygiếtmổcủahọởDenison,Iowađểcóthểgiảmthiểutốiđanhânlựclaođộngcótaynghề.NhàmáyIBPmớivớikếtcấumộttầngvàcácdâychuyềnriêngbiệt.Mỗicôngnhânđứngởmộtvịtrítrêndâychuyền,thựchiệncácthaotácđơngiảnlặpđilặplạitrongsuốtcalàm8tiếngcủamình.Điềuđángchúýcủahệthốngsảnxuấtmớinàylànógópphầncắtgiảmgiáthànhnhânlực.Vàothờiđiểmchớmnởrộcủakỷnguyênđồănnhanh,IBPtrởthànhbiểutượng

tinhthầnvềnăngsuất,hiệuquả,sựtậptrungvàđiềuhànhcủangànhcôngnghiệp ăn nhanh.A.D.Anderson tự hào kể về những thành tựu củamình:“Chúngtôicốgắnghếtsứcđểgiảmthiểuchuyênmônhóataynghềởmỗicôngđoạn”.

Đểtạorahệthốngsảnxuấthàngloạtvàkhôngcầntuyểnnhiềulựclượnglaođộngtaynghềcao,IBPxâydựngcáccơsởgiếtmổmớitạicáckhuvựcnôngthôngầncáctrạichănnuôivàcáchxacăncứđịacủacáctổchứccôngđoàn quốc gia. Hệ thống đường cao tốc xuyên quốc gia đã tạo điều kiệnthuậnlợichoviệcvậnchuyểnthịtbằngphươngtiệnxe tải thayvì tàuhỏanhư trước đây. Năm 1967, IBP xây dựng một nhà máy lớn ở thành phốDakota,Nebraskađểgiếtmổgiasúcvàchặt thịt thànhtừngsúc,phânloạitheothịtthủ,thịtthănvàsườn.Thayvìvậnchuyểnnửaconnhưtrướcđây,IBPđónggóitừngsúcnhỏ,bọcthùngnhựavàdánchânkhônghaycòngọilà“bòhộp”.Cáchkinhdoanhmớinàygiúpcácsiêuthịcóthểtẩychaycáchàngthịt liênhợp.IBPcũngcóthểkiếmthêmlợinhuậnnhờtậndụngcácloạixươngxẩuthừalạiđểlàmthànhthứcănchochó.Sauđó,IBPcònnhậpthêmmáynghiềnđểlàmhamburgervớisốlượnglớn,khiếncáccơsởchếbiếnnhỏlẻvàcáccửahàngbánsỉlaođao.Mứctiềncôngthấpvàcôngnghệsảnxuấtmớiđãthayđổihoàntoànbộmặtngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtbò,từcơsởchănnuôiđếnnhữngquầybánthịt.

Cuộccáchmạngcủa IBPđi theoxu thếchungvớinhữngcạnh tranhkhốcliệt và rất tỉnh táo của thế giới. Giữa sự cứng rắn khốc liệt đó, CurrierJ.Holmanluôntựhàorằngônglàngườicóđườnglốicứngrắnhơnaihết.Ôngkhônghềthíchkiểuđoànthểvàsẵnsàngđưarabiệnpháphànhđộngcầnthiếtđểngănchặnhoặcphávỡchúng.Holmannóirằng,IBPđiềuhànhkinhdoanhcũngnhưthựchiệnmộtcuộcchiến.Năm1969,khinhữngngườilaođộngcủanhàmáyIBPởthànhphốDakotađìnhcông,Holmanđãthuêngaynhữngngườikhôngthamgiađìnhcôngđểthaythế.NhữngngườicôngnhânthamgiađìnhcôngđãphảnứnglạibằngcáchbắnđạnvàocửasổvănphòngHolman,giếtnghiphạmgiánđiệpcủacông tyvàchonổbomngôinhà của luật sư IBP.Đối đầu vớimột cuộc chiến thật sự,Holman đã tìmkiếmsựhỗtrợtừphíalựclượngliênminhcóthếmạnh.

Mùaxuânnăm1970,HolmanvàbagiámđốcđiềuhànhhàngđầucủaIBPbímậttổchứcmộtcuộchọpkíntạithànhphốNewYorkvớiMoeSteinman,một“cốvấnlaođộng”cóquanhệrấtmậtthiếtvớiLaCosaNostra.Hiệphộicáccửahàngthịt liênkếtvớinhữngcôngnhânđìnhcôngđãphảnđốigay

gắtsảnphẩmbòđónghộpcủaIBP.NhưngIBPlạitiếnhànhxuấtsảnphẩmcủamìnhtớicáckhuvựcnộithànhNewYorkthịtrườngtiêuthụthịtbòlớnnhất cảnước.MoeSteinmannhận lờigiúpgiảiquyết sự tẩychaycủacáchàng thịt nhưngvớiđiềukiện cứmỗi10kg thịt bòbán ra trên thị trườngNewYork,IBPphảichichoôngta5xutiềnhoahồng.VìIBPdựđịnhmỗinăm xuất hàng triệu kg thịt bò vào thị trường New York nên Currier J.HolmanđãđồngývớiđiềukiệntrênvàlãnhđạocủahiệphộiquầythịtcủaNewYorkngaylậptứcrútlờiphảnđốithịtbòđónghộpcủaIBP.Ngaysauđó,lôthịtbòcủaIBPđãđượcxuấtdỡtạicảngManhattan.

Saumột thời gian dài điều tra về vụ liên quan đến kinh doanh thịt ở thịtrườngNewYork,năm1974,CurrierJ.Holmanbịxétxửvàbuộctộihốilộlãnhđạocôngđoànvàcácnhàbuôn thịt.TòaánBurtonRobertsphạt IBP7.000đô-lanhưngkhônghềphạtHolmanántùhaytiềnphạt,chỉchorằngsốtiềnhốilộđôikhiđượcxemlàmộtphầntấtyếutrongcôngviệclàmănkinhdoanhởNewYork.Tuynhiên,nhữngmốiquanhệcủaHolmanvớitộiphạmcótổchứccóthểnóicònvượtxacáikiểuchitiềnhốilộkia.ÔngbổnhiệmmộttrongnhữngngườibạncủaMoeSteinmanvàobangiámđốcIBP(ngườiđànôngnàycáchđâymộtthậpkỷcũngtừngbịngồitùvìtộihốilộthanhtravàvìbánthịtôichoquânđộiMỹ)vàtuyểnconrểcủaSteinmanlàmPhóTổngGiámđốcIBP,điềuhànhmộtchinhánhcủacôngty(mặcdùcậuconrểnàytheolờicủaJudgeRobertthì“chẳngbiếtmộtchútgìvềnghềkinhdoanhthịt”).Holmanđãđuổiviệc4giámđốcđiềuhànhhàngđầucủaIBP vì những người này phản đối việc giao dịch với những nhân vật tộiphạmcó tổchức.Cuộcđiều tra saucùngdo tạpchíForbesvàWall streetJournalđãđưaIBPratòanhưmộtminhchứnghàngđầuvềmộttậpđoànlớnđãbịthâmnhậpbởixãhộiđennhưthếnào.

CuộccạnhtranhchiphíkhốcliệtcủaIBPđãphảnánhthựctếcủacáccôngtychếbiếnthịtởChicagothờibấygiờ,họchỉcóthểlựachọnhoặclà“Tâytiến”hoặclàbỏnghề.Thayvìbiểutượngcủadânchủvàtựdo,“Tâytiến”ởđâyđồngnghĩavớicôngcuộcđitìmthịtrườngnhâncônggiárẻ.Vìthế,ởChicagocácxưởngchếbiếnlầnlượttheonhauđóngcửavànhữngcơsởgiếtmổđượcxâydựngởcácvùngnôngthônxacáctổchứccôngđoàn.NhữngnhàmáymớiởIowa,Kansas,Texas,ColoradovàNebraskacũngtheochânIBPtrảlươngthấphơnkhoảng50%sovớimứcthuthunhậpcủanguờilaođộngởChicago.

Gầnđây,tôicùngRubenRamizes-chủtịchHiệphộicôngnhânthươngmại

vàthựcphẩmLiênhợp(UFCW)láixequaChicago.Ramizesnămnaytrạctuổilụctuầnnhưngtrôngvẫnrấtphongđộvớiđôivaivạmvỡ.RamirezđếnChicagonăm1956,khiđóanh17 tuổi,đến từGuanajuato,Mehico,khôngbiết tiếngAnhvàxin làmviệc tạimộtnhàmáycũ củaSwift&Company.AnhlàmộttrongsốítngườiMehicolàmviệcởđây,cònlạithìchủyếulàngườiBồĐàoNha,LithuanianvàPhiMỹ.Họkhinh rẻ ngườiMehico, vìthế,Ramirezkhônghềđượcđộngvàodaohaylàmbấtkỳcôngviệcchuyênmônnào.Chủquảnchỉgiaochoanhnhữngviệcđầytớlặtvặtthấpkémnhấttrongnhàmáy.Anhphảikhiêngnhữngthùngthịtnặng,ngườidínhđầyvếtmáukhôcứngtrênquầnáosuốtmùađông.Mấynămsau,anhchuyểnsangmộtcôngtychếbiếnGlenn&Andersongầnđóvàlàmviệctrongmộtmôitrườngvệsinhsạchsẽ.Banămsau,Ramirezđượcthăngchứcvàđượcphépthamgiacôngđoạnchặtthịt.Anhchứngkiếnnhiềubạnbèđồngnghiệpbịthươngnặngbởitainạnlaođộng,cóngườiđứtcảngóntaykhidùngcưa,cóngườithìbị thịtbòrơivàođầungãlănbất tỉnh.Rồianhcướivợ,sinhsáuđứacon.Hàngngày,anhdậy lúc4giờsáng, làmviệc8 tiếngmộtngàyởGlenn&Andersonvàhọc tại chứcbuổi tối.Cuộcsốngcũngkhônghềdễdàngnhưngvớiđồnglươngkiếmđược,anhcũngđủnuôivợởnhàchămsócconcáihọchành.

RubenRamirezrấtnăngđộngtrongcáchoạtđộngđoànthể,thờigianđầu,anhđượccửlàmquảnlýcửahàng,sauđólàmgiámđốcđiềuhành.AnhtrởthànhcôngdânMỹ,anhyêuđấtnướcnàyvàrấtcảmkích,trântrọngnhữngcơhộimànơinàydànhchoanh,anhcũngrấttựhàovềthànhtíchhọctậpcủaconcái.Năm1993,anhtrởthànhngườiMỹLaTinhđầutiênđứngđầuhiệphộichếbiếnthịtđịaphương(UFCW)ởMỹ.Nhưngkhianhtrèolênđếnđỉnhcaocủadanhvọngthìcũnglàlúcmọithứsụpđổtrướcmắtanh.Niềmsungsướngvềthànhcôngcủamìnhbịdậptắtbởimộtthựctếlạnhlùngvàchuaxót.Lúcnghe câu chuyện cuộcđời củaRubenRamirez, tôi đưamắtnhìnrangoàicửaxe,thậtxótxakhitấtcảgiờđâychỉcòntrơtrọinhữngnhàkhovàlògiếtmổbỏhoang,thànhphốchếbiếnthịtmộtthờinaychỉcònlạinhữngbãirácbẩnthỉu,khuổchuộtráchnátvànhữngbãiđỗxehoangtàn.

Mộthuyềnthoạiđãbiếnmất.Khucôngnghiệpchếbiếnthịtvớiquymôlựclượng lao động hơn 40.000 người naymay chăng chỉ còn sót lại khoảng2.000người.95%cơhộiviệc làmđãchuyểndịch sangnơikhác.KhogiasúccuốicùngcủaChicagođóngcửanăm1971.Ngàynay,chỉcònmộtcơsởgiếtmổduynhấtvàmộtnhàmáycũ.Khinhữngnhàmáychếbiếnthịtquymôlớnrađi,nókéotheosựrađicủahàngloạtcơsởchếbiếnnhỏnhưthịt

muối,xúcxích,thịtkẹphamburgervàcácsảnphẩmănkiêngkhác.

ChúngtôirakhỏixevàđitheolốivàoKhogiasúcliênhợpxâydựngnăm1875,mộtkiến trúccổngvòmvà thápnhỏVictoriaởhaibên.Đã từngcóhàngtriệungườiđànông,nhữngconngựa,conbòđãchạyqualốinày.Mộtdấutíchtừnglàtrungtâmcủasựnáonhiệt,ồnàogiờđâychỉthậtlặnglẽvàubuồn.Cỏdạimọcumtùm,bềmặtcổngvòmvớinhữngvếtnứtbámđầyrêuphong.Nơiđâygiờnhưmộtdi tíchkhảocổ,mộtvết tíchcủanềnvănminhMỹđãbịlãngquên.

Túitiền

Giaiđoạnnhữngnăm1970lànămthángđánhdấusựchấmdứtmốiquanhệthânáihàihòagiữaMonfortvàngười laođộngtạicơsởgiếtmổGreeley.Gốc rễ sâuxacủaxungđộtnày là sự thẳng thắn.Monfortmuốngiảmgiáthànhnhâncông,nhưngngườilaođộngthìlạichorằngcôngtykhôngnêncắtgiảmlươngkhiđangcólợinhuậnvàtrongtìnhhìnhchỉsốlạmphátquốcgiađangởmứctănggấpđôi.TrongmộtlầnđàmphánkýhợpđồngvớicôngnhânGreeleynăm1979,KenMonfortchiasẻrằnghọđãmualògiếtmổởGrand Island,Nebraska từ công tySwift&Company.Trướckhibàngiaonhàmáy,Swiftđãđóngcửavàchotấtcảcôngnhânnghỉviệc.Sauvàituần,khiMonfortnắmgiữquyềnquảnlýnhàmáy,anhđãkýmộtthỏathuậnvớiNationalMaritimeUnion-mộttổchứcchưabaogiờlàmđạidiệncôngđoànchocôngnhânngànhchếbiếnthịtvàhọnhanhchóngđồngýthựchiệnviệccắtgiảmlươnglớn.

Tháng11năm1979,côngnhânởGreeleyđìnhcông.Monfort từchốiđápứngyêucầucủahọ,vìthếmâuthuẫncàngtrởnêngaygắt.Côngtybắtđầuthực hiện chính sách thuê những đối tượng không tham gia đình công vềlàm.KenMonfortbịđedọađếntínhmạng.Támtuầnsaukhidiễnrađìnhcông,côngnhânquyếtđịnhtrởlạilàmviệcmàkhôngkýhợpđồng,nhưngcảnhsáttrậttựkhuvựcđãngăncảnhọbướcvàocổngnhàmáy.Khicôngtychophépcôngnhântrởlạilàmviệc,đaphầnhọđềutỏrarấtngangbướng,khôngtuânthủcấptrênvàcónhữnghànhvingấmngầmpháhoại.Saumấytháng trong tình trạnghỗn loạn,MonfortđóngcửanhàmáyGreeleyvàsathảitấtcảcáccôngnhân.NhữngnămthángcủachủnghĩagiađìnhđãchấmhếtởGreeley.KenMonfort không còn là thànhviênĐảngdân chủ tựdonữa.Anh trở thànhđảngviênĐảngCộnghòavớiphongcáchkinhdoanhchuyênnghiệp.

Năm1982,lògiếtmổởGreeleyhoạtđộngtrởlại,khôngcôngđoàn,lươngcông nhân bị cắt giảm đến 40%.Những công nhân cũ không được tuyểndụng.Thayvàođó,MonfortchuyểnmộtsốcôngnhânởbênnhàmáyGrandIslandsanglàmviệcvàtuyểnthêmcôngnhânmới.DùKenMonfortquyếtđịnhđitheochínhsáchcứngrắncủaIBPvềvấnđềcôngđoàn,nhưnganhvẫn luônkêugọi sựkếthợpchặtchẽ trongngành.Trongsuốtnhữngnămđầuthậpniên1980,nhiềucơsởchếbiếnliêntiếpthualỗ,phásảnhoặcbịcáctậpđoànlớnmualại.Năm1983,MonfortkiệnExcelnhàmáychếbiếnthịtbòlớnthứ2nướcMỹvềviệchọđãthôntínhSpencerBeef-nhàmáychếbiếnthịtbòlớnthứ3nướcMỹ.MonfortchorằngExcellàmthếlàđểcóthểthamgiaviệchạgiáthànhvànângcaochấtlượngdịchvụđểđánhbậtđốithủcạnhtranh.MộtnhómcácthanhtradânchủủnghộquanđiểmcủaMonfortnhưngExcelkhángcáolạiquyếtđịnhcủaTòaantốicaoHoaKỳ.BanThanhtracủaTổngthốngReaganđạidiệnchoExcelđệđơntrìnhbàyvàkhẳngđịnhExcelcóquyềnmualạiđốithủ.

ChínhquyềnReagankhôngphảnđối sựbiếnmất củahàng trămnhàmáychếbiếnquymônhỏmàngượclại,chỉphảnđốiviệcápdụngluậtchốngđộcquyềnđểdừnghoạtđộngcủacácnhàmáy lớn.Năm1986, tòa án tối caoHoaKỳ thayđổiquyđịnh trướcđóvềviệckýduyệt sựhợpnhất củanhàmáylớnthứhaivàthứbanướcMỹ.Nhữngnămsauđó,MOnfortchấpnhậngiaodịchbáncông ty choConAgra.Anhgiải thích: “Với tôi, ngànhcôngnghiệpnàydườngnhưsẽđược tập trunghóa,phảicó ítnhất3ngườichơilớn thay vì con số 2 như hiện nay.“ Như một phần của cuộc giao dịch,Monfort trở thành giám đốc điều hành của công ty, trưởng chi nhánhConAgraRedMeatvàgiađìnhanhđãthuđược270triệuđô-latừConAgra.

Bằngcáchmua lạiMonfort,ConAgra trở thànhnhàmáychếbiến thịt lớnnhấtthếgiới.Ngàynay,nólànhàcungcấpdịchvụthựcphẩmlớnnhấtBắcMỹ.Ngoài thương hiệu hàng đầu vềmón khoai tây chiên (thông qua chinhánhLambWeston),ConAgracũnglànhàchếbiếnthịtcừuvàgàtâylớnnhấtnước,nhàphânphốilớnnhấtvềhóachấtnôngnghiệp,nhàsảnxuấtlớnthứhaivềthựcphẩmđônglạnh,nhàmáynghiềnbộtmìlớnthứhai,nhàmáychếbiếnthịtgàvàthịtlớnthứbacũngnhưlànhàsảnxuấthạtgiống,thứcănchănnuôigiasúcvàthươnggiahànghóahàngđầu.CôngtytungsảnphẩmrathịtrườngvớihàngtrămthươnghiệukhácnhaunhưHunt’s,Armour,LaChoy,CountryPride,SwissMiss,OrvilleRedenbacher’s,Reddi-Wip,TasteO’Sea,Knott’sBerry Farm,HebrewNational vàHealthyChoice.Mặc dù

ngườiMỹítbiếtđếnhayngheđếncáitênConAgranhưnghàngngàyhọđềusửdụngđếnítnhấtmộttrongsốsảnphẩmcủanó.

Cáchđây20năm,ConAgra-sựkếthợpgiữahai từLa-tinhcóýnghĩa là“Làmbạnvớiđấtđai”,làmộtcôngtyítngườibiếtđếnvớidoanhthuhàngnămkhoảng500triệuđô-la.Nămngoái,doanhthucủaConAgrahơn25tỷđô-la.SựpháttriểnxuấtchúngcủacôngtytrongsuốthaithậpkỷqualànhờsựchèoláidàihơicủaTổnggiámđốcđiềuhànhCharlesMikeHarper.KhiHarperbắtđầutiếpquảnConAgranăm1974,côngtyđangtrongtìnhtrạngthualỗ,giátrịthịtrườngcủacổphiếulúcnàylà10triệuđô-lavàtổngnợlà156 triệuđô-la.Theo thông tin lịchsửchính thốngcủaConAgraConAgraWho?(1989),Harpernhanhchóngquántriệttưtưởngtậpđoànmới,Harpernóivớicácgiámđốccủamìnhrằnganhấyđượcphátchomộttúitiềnvàhyvọngrằngđếncuốinăm,anhấysẽlấylạiđượcnócộngthêmmộtchútsốdư.“Anhấyđưachomỗivịgiámđốcđiềuhànhmộttấmbàicátínhvàtinhthần,ởtrênđólàmộtbứctranhbiếmhọavềhaikẻtrụclợiđangngồiởgốccây.Mộttênnóivớitênkia:‘Ngồiyênđấy,tênlừangudốt!Taosẽđigiếtmộtaiđó!’”

Áp lực rất lớn củaviệcphải kiếmđược túi tiền to hơnmỗi nămđãkhiếnnhânviên củaConAgra tìmcách lách luật.Năm1989,ConAgrabị tòa ánliênbangkết tội lừađảomộtcáchcóhệ thốngnhữngnôngdânnuôigàởAlabama.Trongsuốttámnăm,45.256xetảichởgàđãcốtìnhcânsaitrọnglượngtạimộtnhàmáychếbiếncủaConAgra.Nhânviêncôngtyđãtìmcáchchỉnh cân để làm giảm bớt trọng lượng của gà. Vì vụ xi-căng-đan này,ConAgrabịbuộcphảibồithường17,2triệuđô-la.

Năm1995,ConAgrađồngýtrả13,6triệuđô-lađểgiảiquyếtổnthỏavụkiệntập thểbuộc tộicông tyđã thôngđồngvớibảynhàmáychếbiếnkhácđểkhốngchếgiácá trê.Suốthơnmộtthậpkỷqua, lãnhđạocủaConAgrađã“thậmthụt”trênđiệnthoạihoặclénlútgặpgỡđốithủởcáckháchsạn,nhànghỉ để thống nhất khống chế giá cả toàn quốc. Theo lời khai của bênnguyêntrongvụkiện,kếhoạchkhốngchếgiácủaConAgrađãlừadốitấtcảnhữnghộbánbuôn,bánlẻcáthểvàngườitiêudùng.

Năm1977,ConAgrađãphảitrả8,3triệuđô-latiềnphạtvìliênquanđếnvụlừađảochothêmhàmlượngnướcvàocám.TheokếtluậncủaBanthanhtra,ConAgrađãlừađảonôngdânởIndianasuốtbanămliềnkhilàmgiảmẫuthuhoạchđểgiảm trọng lượng của cámnhằmgiảmgiá trị thanh toánkhi

mua.Saukhimuaxonghànggiábèonhưvậy,nhânviênConAgralạivẩynướclênđểtăngtrọnglượngvàbánlạichongườitiêudùng.

Nhữngngườinhậpcưcôngnghiệpmới

SaukhigiảitáncáctổchứccôngđoànởlògiếtmổGreeley,Monfortbắtđầutuyểnmộtkiểucôngnhânkháclàdânmớinhậpcưbấthợppháp.Vàothờiđiểmnhữngnăm1980,rấtđôngthanhniênnamnữtừMehico,TrungMỹvàBắcÁlầnlượtđổvềColorado.CôngviệcchếbiếnthịtmộtthờitừngmangđếnchonhiềungườicuộcsốngtrunglưuởMỹbâygiờchỉcóthểmanglạimộtmức lươngkhákhẩmhơnmứcnghèođóimộtchút.Nhàmáy luôncómộtdanhsáchchờviệctrongtayđểchuchuyểnliêntục,vìMonfortchỉcầntuyểnmột lượngcôngnhânmớichokhoảng900côngviệc.Trongsuốt18tháng, hơn5.000người đã được tuyển vào nhàmáy thịt bòGreeley, tỷ lệdoanhthuhàngnămkhoảng400%.Trungbìnhcứ3thángmộtlầnsẽcómộtlượngcôngnhânbỏviệchoặcbịsathải.

Ngàynay,khoảng2/3côngnhânởGreeleykhôngnóiđượctiếngAnh.HầuhếthọlàdânnhậpcưMehicosốngdọctheoRiverParkMobileCourt,cáchnhàmáykhoảnghơn20km.Họthuêchungnhàtrọ,ngủtrênchiếu.Lươngcơbảntheogiờởđâylà9,25đô-la/giờ.Đểđiềuchỉnhlạmphát, tiềncônggiờbâygiờcònthấphơn1/3mứcMonforttrảcáchđây40nămkhinhàmáybắtđầukhai trương.Côngnhânsaukhi làmviệc6 thángđượchưởngbảohiểmy tế và saumột nămđược hưởngphụ cấp nghỉmát.Nhưnghầu hếtcôngnhân khôngbao giờ được lĩnh khoản này.Một người phát ngôn củaConAgragầnđâythừanhậnrằngtỷlệdịchchuyểnlaođộngởlògiếtmổlàkhoảng40%mộtnăm.Consốđóthậtsựđãnóilênsựsụtgiảmtừđầunhữngnăm1990.

MikeCoanđãthẳngthắnthảoluậnchủđềnàytrongsuốtbuổiphỏngvấnvớitạp chí thươngmại công nghiệp Business Insurance. Lúc bấy giờ, anh làgiámđốcquảnlýantoàncủaConAgraRedMeat.“Cónhữngnăm,tỷlệdịchchuyển là 100%.”Coan phát biểu trongmột bài báo ca ngợi bí quyết giữđượcmứcchiphíbảohiểmthấpcủaMonfort.Mộtgiámđốcđiềuhànhcủachi nhánhConAgra khác cũng rất đồngý với ý kiến củaCoan, còn lưu ýthêmlà“sựdịchchuyểnlaođộngcủadoanhnghiệpchúngtôilàtươngđốilớn”.TrongkhiMonfortcóchủtrươnggiữmộtsốnhânviênvớihợpđồngdàihạnthìhàngnămcũngcónhiềucôngviệccầnthayđổivàtuyểnmớiliêntục.“Mộttìnhtrạngchunglàtỷlệmùchữkhácao,ởmộtsốnhàmáycóđến

1/3sốngườikhôngbiếtđọcvàviếtbấtcứloạingônngữnào.”

ArdenWalker-trưởngbanquanhệlaođộngcủaIBPđãphântíchmộtsốưuđiểmcủatỷlệchuyểndịchlaođộngcaonhưsau:

Cốvấn:Vềvấnđềdịchchuyểnlaođộng,rõràngIBPrấtcókinhnghiệm.Liệutìnhtrạngnàycólàmôngđauđầukhông?

ÔngWalker:Cũngkhônghẳnnhưthế.

Cốvấn:Tạisaokhông?

ÔngWalker:Chúngtôitìmthấyrấtítsựtươngquangiữatỷlệdịchchuyểnlao độngvà lợi nhuận.Chẳnghạn, như anhbiết, chi phí bảo hiểm rất tốnkém.Nguờilaođộngchỉđượchưởngbảohiểmkhilàmđủmộtnămhoặccómộtsốtrườnghợplà6tháng.Còntrợcấpnghỉmátđếnnămthứ2mớiđượctính.Quả thực là,phươngán tuyểnngườimớicũngmang lạinhiều lợi íchkinhtếchodoanhnghiệp.

Khôngnhữngkhôngphảigánhchịutráchnhiệmpháplý,tỷlệdịchchuyểnlao động trong ngành công nghiệp chế biến thịt đặc biệt là ngành côngnghiệpđồănnhanhcòngiúpdoanhnghiệpduytrìmộtlựclượnglaođộngdễquảnlývàkhóliênkếtđoànthể.

Hơnmột thếkỷqua,nôngnghiệpCaliforniahoàn toànphụ thuộcvào lựclượngcôngnhândicư,lựclượngnamnữthanhniêntừcácvùngnôngthônởMehicođếnmiềnBắcđểxin làmcôngviệchái lượmtráicâyvàraucủ.Công nhân di cư từ lâu đã có vai trò quan trọng trong nền kinh tế nôngnghiệpnhưháicàphêởOregon,háitáoởWashington,háicàchuaởmộtsốbangnhưFlorida.Ngàynay,lầnđầutiêntronglịchsử,nướcMỹbắtđầuđặtniềmtinvào lực lượng laođộngcôngnghiệpdicư.HàngnghìndândicưmớiđếnmiềnBắcđểtìmviệcởcácnhàmáychếbiếnthịtvàgiếtmổgiasúccủaHighPlains.Mộtsốthìcốgắngdànhdụmtiềnrồitrởvềquêhương,mộtsốthìổnđịnhgiathấttrongcộngđồngnày,sốkhácthìlangthanglàmhếtbangnàyđếnbangkhácđểtìmkiếmmộtnhàmáycóchếđộđãingộtốtvớicôngnhân.ĐaphầnsốdândicưnàyđềuđếntừMehico,GuatemalavàElSalvador.NhiềungườitrướcđâytừnglàmruộngởCalifornia,nơirấtkhócóthểtìmđượcmộtcôngviệcổnđịnh.Đốivớinhữngngườinôngdântừngbánmặtchođấtbánlưngchotrờisuốt10tiếngmộtngàyvớimứclươngrẻmạt,

côngviệcchếbiếnthịtquảthậtsựlýtưởnghơnrấtnhiều.CôngnhânháinhoởCaliforniađượctrảkhoảng5,5đô-lamộtgiờtrongkhiđócôngnhânchặtthịtởcácnhàmáygiếtmổgiasúcColoradohoặcNebraskađượctrảlươngcaogấpđôi.Đặcbiệt,côngviệcđócàngthuhútnhâncôngkhimàởnhiềuvùngnôngthônMehicovàGuatemala,côngnhânchỉkiếmđượckhoảng5đô-lamộtngày.

Cũngnhưnhiềulĩnhvựckháctrongngànhchếbiếnthịt,IBPcũnglàdoanhnghiệp tiên phong trong việc tuyển dụng lao động di cư.Họ làmột trongnhữngdoanhnghiệpđầutiênnhậnthấyrằngđốitượnglaođộngdicưnàysẽchấpnhậnlàmviệcvớimứclươngthấphơncôngdânMỹvàkhôngthathiếtvớiviệcthamgiađoànthể.Đểduytrì lượngnhâncôngchonhàmáy,IBPphảicửđội tuyểndụngđếncácvùngnông thônnghèokhắpnướcMỹ.HọtuyểnnhữngngườidântỵnạnhoặcnhữngđốitượngtỵnạnchínhtrịtừLàovà Bosnia cũng như những người vô gia cư ở New York, New Jersey,Califonia,BắcCarolina vàRhode Island.Công ty còn thuê cả xe buýt đểtuyểncôngnhântừnhữngvùngcáchxahàngnghìndặm.Bâygiờ,IBPvẫnduytrìvănphònglaođộngởMehico,quảngcáotuyểndụnglaođộngtrêncácphươngtiệntruyềnthanhvàcungcấpdịchvụxebuýttừcácvùngnôngthônMehicođếncáckhutrungtâmcủaMỹ.

TrungtâmDịchvụnhậpcưvànhậptịchdựbáorằngkhoảng¼côngnhânchếbiếnthịtởIowavàNebraskađềunhậpcưbấthợppháp.Tỷlệđócòncaohơnởmột số lò giếtmổ.Đại diệnphát ngôn cho IBPvàConAgra cươngquyết phủ nhận việc họ tìm kiếm đối tượng dân nhập cư bất hợp pháp.“Chúngtôikhôngcốtìnhtuyểndụngnhữngcôngnhânkhônggiấytờ.”Tuynhiên,họlạinhắmmụctiêutuyểndụngvàonhómnhữngngườinghèokhóvàyếuthếởmiềnTâyHemisphere.Năm1998,mộtgiámđốcđiềuhànhđãnóiđùa:“Nếuhọcónguyệnvọngthìchúngtôisẽtuyểndụng.”

Thực tế, lực lượng laođộngcôngnghiệpdicưnàykhôngchỉsinh lợichocácnhàmáychếbiếnthịtquymôlớnmàcònchocảcộngđồngchếbiếnthịttrêntoànnướcMỹ.Nhữngcôngnhânnghèokhôngbảohiểmytếđãkhiếnchiphíytếđịaphươngtănglên.Dânbuônthuốcphiệncũngsốngnhờvàođó.Trênthựctế,dânsốđông,ngắnngàythườnglànguồngốccủanhiềutệnạn.Thếnhưng,nhiềunhàmáychếbiếnthịtđãtrơtráokhẳngđịnhrằngquỹcôngsẽlohếtđượccácchiphíkinhdoanhthườngnhậtcủahọ.Tháng9năm1994,GFIAmerica,Inc-nhàcungcấphàngđầuvềthịtkẹphamburgerchoDairyQueen,CrackerBarrelOldCountryStorevàchươngtrìnhăntrưacủa

các trường học cần tuyển công nhân làm việc cho nhà máy của họ ởMinneapolis,Minnesota.HọđãcửnhânviêntuyểndụngđiđếnEaglePass,Texas,vùnggầnbiêngiớiMehicovàhứahẹnsẽmangđếnchohọcôngviệcvàchỗănởổnđịnh.Họđãtuyển35người,thuêxebuýtchởcôngnhânmớinàytừTexassangMinnesotavàđưahọđếnkhuphốPeopleServingPeople-khusinhhoạtcủanhữngngườivôgiacưởMinneapolis.Vìnhữngcôngnhânnàykhôngcóđồngnào trongngườinênđãđượcnhữngngườiởđâyđồngýchoở.GFIAmericađềxuấtrằnghọsẽtrảchiphícơsởhạtầng17đô-la/ngườivàquyêngópmộtsốbánhhamburgermiễnphíchonhữngngườisống ở đây nhưng lời đề nghị đó bị từ chối.Kế hoạch dùng khu nhà củangườivôgiacưnàylàmnơiởchocôngnhânhoàntoànđingượcvớimongmuốncủanhữngngườicôngnhânmới.Vìkhituyểndụng,họđượchứahẹnlàsẽởtrongnhữngcănhộchothuênênhọcảmthấynhưbịlừa.Chẳngmấychốc,câuchuyệnđóđượcthôngtinrộngrãitrênđàibáođịaphương.NgườibiệnhộchonhữngngườivôgiacưvôcùngtứcgiậnvềviệcGFIcốtìnhlạmdụngkhunhàdànhchongườivôgiacư lớnnhấtMinneapolis.“Côngviệccủachúngtôikhôngphải làcungcấpnhàởchonhữngtậpđoànđangtiếpnhậnlaođộnggiárẻ”.Mộtquanchứcđãphátbiểunhưvậy.

Tỷlệdịchchuyểnlaođộngcaotrongngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtbịchiphốibởimứclươngthấpvàđiềukiệnlàmviệckém.CôngnhânbỏviệcvàtrôinổitừthànhphốnàyđếnthànhphốkhácởHighPlainsđểtìmkiếmmộtđiềugìđótươisánghơn.Việcdichuyểnthườngxuyênnàyảnhhưởnglớnđếnkhôngchỉcuộcsốngcánhânhọmàcònvớichínhcảgiađìnhhọ.Hầuhếtnhữngngườimớinhậpcưđềumongmuốnlàmviệclâudàiổnđịnhmộtchỗnếucôngviệcđóđảmbảomứclươngvàđiềukiệnlàmviệctốt.Nhưngmặtkhác,cácnhàmáylạichứngtỏrằnghọkhôngcóýđịnhcamkếtmộtđiềugì.Họthànhcôngvớiviệcđọsứctừvùngnghèonàysangvùngnghèokhác,sửdụngchiêubàiđedọađóngcửanhàmáyvàhứahẹnđầutưtươnglaiđểcóđượcnhữngkhoản trợcấp từphíachínhphủ.Người laođộngsẽkhôngcòncảmthấyphảicósựtrungthànhvớibấtcứnơinào.

ThángMộtnăm1987,MikeHarpernóivớiKayOrr-ngườicầmquyềnmớiđượcbổnhiệmcủaNebraskarằngConAgramuốncómộtsốưuđãivềthuếhoặcnếukhông,họsẽdichuyểntổnghànhdinhrakhỏiOmaha.Côngtynàyđã đóng đô ở đây suốt một thời gian dài gần 70 năm và tỷ lệ thuế củaNebraskasovớicảnướcởmứcthấpnhất.Tuynhiên,mộtnhómgiámđốcđiềuhànhcủaConAgrađãnhanhchónghọpkíntạinhàcủaHarpervàomộtbuổi sáng thứ Bảy, đưa ra ý tưởng sẽ viết lại mã số thuế của Nebraska.

NhữnghóađơnđaphầnđượcConAgraphácthảođãlàmgiảmthuếquốcgiakhôngchỉ từ cáckhoản thucủa tậpđoànmàcòn từ thunhậpcánhâncủanhữnggiámđốcgiàucó.RiêngMikeHarpercũngcóđượcmứclờikhoảng295.000đô-latừkhoảngiảmtrừ30%thuếthunhậpcánhân.Nhưngnếubanhànhluậtgiảmtrừthuế,erằngNebraskasẽmấtđimộttrongnhữngdoanhnghiệptưnhânlớnnhất.HarpernóirằngviệcConAgrachuyểnđếnmộtnơinàokhácdễnhưtrởlòngbàntay.“MộttốithứSáunàođó,chúngtôitắtđèn,chỉtíchtắcsauthìsángthứHaichúngtôiđãđikhỏirồi”.

IBPcũngđượchưởnglợirấtnhiềutừluật.TổnghànhdinhcủacôngtyđặttạithànhphốDakotacủaNebraska.Mộtnghiêncứuchothấysausựthayđổicủa luật thuếmới,mỗicôngviệcmớidoConAgravàIBPtạorađãcó trợcấpchongườiđóngthuếtừ13.000đô-lađến23.000đô-la.Nhờbộluậtnăm1987,IBPkhôngphảitrảthuếthunhậpdoanhnghiệpởNebraskasuốtmộtthậpkỷsauđó.Còncáccánbộquảnlýcủahọchỉphảitrảthuếthunhậpởmức tốiđa là7%.Nhưngdùđượchưởng tất cảnhữngđiều lợivềmặt tàichínhnày, IBPvẫnchuyển tổnghànhdinh rakhỏiNebraskanăm1997vàđặtđịađiểmmới tạiBắcDakotabangnàykhông thu thuế thunhậpdoanhnghiệpvàthuếthunhậpcánhân.RobertL.Peterson-chủtịchIBPnóirằngsựdịchchuyểnsangBắcDakotađồngnghĩaviệcvới tăng thêm7%lươngchonhânviên.CònDoWeseleythượngnghịsĩbangNebraskachuaxótbàytỏ:“ĐộngtácđócủaIBPchothấyrằngnhữngngườihưởnglợitừviệcgiảmthuếthậtvôơn!Họnhậntấtcảnhữnggìbạnchohọvàsauđó,nếucómộtđềnghịnàohayhơn,họsẵnsàngbỏrơibạnvàtìmkiếmcơhộigiaodịchhậuhĩnhhơn”.

IBPđóngđôởNebraskatừnăm1967.Ngaytừkhikhởiđầu,côngtyđãbắtđầumột cuộc cáchmạng trongngànhcôngnghiệp chếbiến thịt bởiquyếttâm triệt tiêu các đoàn thể lao độngvà giànhđược thắng lợi nhất định vềhiệuquảcôngviệc trên thị trường.Khôngnhững thế,họcònbiếtcách tậndụng triệt để nguồn trợ cấp chính phủ. Năm 1960, Curier J. Holman vàA.D.AndersonthànhlậpnhàmáyIowaBeefPackervớikhoảnvay300.000đô-latừBanquảnlýdoanhnghiệpvừavànhỏcủaliênbang.

Hươngvịngọtngào

SựthayđổiđóđãlantỏakhắpGreeley,ColoradovàcảHighPlainsnơicórấtnhiềunhàmáychếbiếnthịtlớn.CácthànhphốnhưGardenCity,Kansas,GrandIsland,NebraskavàStormLakecủaIowamọclênnhữngkhucưtrú

củangườidađenvớiđầyrẫytệnạnxãhộinhưnghiệnhút,nghèođói,vôgiacưvàtộiphạmhìnhsự.SựthayđổinhanhchóngnhấtdiễnraởLexingtoncủaNebraskamột thị trấnnhỏcáchphía tâyOmaha3giờđồnghồ láixe.Lexington trônggiốngnhưhìnhảnhmàNormanRockwell thườngvẽ:câycaobóngcả,ngôinhàthờiVictoriavớinhữnghàngràoxungquanh,nhữngchiếcghếtựathưgiãnđạtởsânvòm.Khungcảnhthậtbìnhyênnhưngtấtcảđềuchỉlàvẻbênngoài.

Năm1990, IBPmởcơsởgiếtmổởLexington.Mộtnămsau, thị trấnnhỏvới khoảng 7.000 dân này đã có tỷ lệ phạm tội cao nhất bang Nebraska.Trongvòngmộtthậpkỷ,consốphạmtộitănggấpđôi;Lexingtontrởthànhtrungtâmphânphốibuônlậumatúy;xuấthiệnnhiềucácbăngđảngxãhộiđen trong thị trấnvàchúngngangnhiênbắngiếtngườiđiđường;sốđôngdândatrắngcưtrúởđâyphảichuyểnđinơikhácvàtỷlệdânMỹLa-tinhtănggấpmườilần,chiếmhơn50%.“Mexington”ngườithìgọicáitênnàyvớisựtrìumến,kẻthìgọinóvớisựdèbỉumỉamailàthịtrấnkiểumớicủaMỹvàđãbịbiếndạngđểđápứngnhucầucủamộtnhàmáygiếtmổgiasúchiệnđại.Bạnsẽkhôngthểngờ,nhàmáyIBPởLexingtonvớinhữngvườnnhà trẻmàu sắc rực rỡ, với những siêu thịWal-Mart và những nhà hàngBurgerKingdọcđườngphố,nhữngtòanhàcókiếntrúclạmắtlạiphảichịusựthayđổivàthahóanhanhchóngnhưvậy.

Ở Lexington, tôi gặp hội chữ thập đỏ của những người công nhân IBP,nhữngngườiẤnđộGuatemalankhôngbiếtmộtchút tiếngAnhvàchỉnóitiếngTâyBanNhasốngởnhữngkhunhàẩmthấptốităm,nhữngnôngdânngườiMehicocốgắngthíchnghivớimùađôngdàicủaNebraska,hầuhếtcôngnhânIBPtrướcđâyđềutừnglàmquảngiaởSantaMonicahoặctừngđilượmphânbónởnhữngcánhđồngcácvùngnôngthônMehicođểbánlạikiếmtiền,nhữngngười theođạoítchữnhưngvôcùngchămchỉ,sẵnsàngchấpnhậnrủirovàđauthươngđểđấutranhchoquyềnlợicủangườithântronggiađình.

CáimùitỏakhắpLexingtoncònkinhkhủnghơnmùiởGreeley.MộtcưdânLexingtonnóivớiphóngviên:“Chúngtôicóbaloạimùi.Mùicháykhétcủatócvàmáu,mùidầumỡvàmùi trứng rán.”Hidrosunfat làkhíga từmùitrứngrán.Nóbắtnguồntừcácốngnướcthảicủacácnhàmáygiếtmổgiasúc,gâynênnhiềuvấnđềvềhôhấpvàcácchứngbệnhđauđầu,thậmchínghiêm trọng hơn là gây nguyhiểm tới hệ thần kinh.Tháng1 năm2000,BanThanh trakhởi tố IBPvìviphạmquyđịnhHànhđộngvìmôi trường

sạchởnhàmáyDakotanơihàngtấnhydrosunfatđượcphóngthảirakhôngkhímỗingày.Nhưmộtphầncủathỏathuận,IBPđồngýlotrọntoànbộhệthốngxửlýnướcthảicủamình.“Thỏathuậnnàyđánhdấunhiềuvấnđềcóýnghĩa,Nebraskasẽkhôngcònphảihít thởđộctốthảiratừIBPnữa.QuanchứcBanThanhtranói.Trongvănbảnnày,IBPcũngchuẩnbịsẽlotoànbộhệthốngxửlýnướcthảicủaLexington.

Ngày7/7/1988,IBPtổchứchộithảotạimộttrườngtrunghọcởLexington,tạocơhộichongườidânđịaphươngđặtcâuhỏivềdựánxâydựngcơsởgiếtmổmới ở đây.Biên bản cuộc hội thảo đã nhấnmạnh rất nhiều quanđiểmcủaIBPvềnhữngvùngnôngthônmàcôngtyđanghoạtđộng.KhimộtsốngườihỏirằngliệutỷlệdịchchuyểnlaođộngcủanhàmáyIBPmớinàycócaokhông,giámđốcIBPđãtrảlờirằngmộtkhiIBPđivàohoạtđộngthìlực lượng laođộng sẽ rất ổnđịnh từ80đến90%.Khi đượchỏi rằng liệunhữngngườidânđịaphươngcóđược tuyểnvào làmnhữngcôngviệcnhưvậykhông,họtrảlời:“Chúngtôisẽkhôngtuyểnnhữngngườilàmtheogiờ.”Một quan chứcđịa phươngngười vừa thamquan các nhàmáy của IBPởEmporia,Kansasđãphátbiểurằngsẽkhôngphảilolắngnhiềuvềvấnđềthuhúttuyểndụnglaođộngvàkhảnăngtiềmẩntệnạnxãhội.ÔngấykểrằngnhữngcôngnhânIBPởEmprorialàmviệcchămchỉđếnmứchọquámệtvàcứvềđếnnhàlănrangủ.ĐạidiệnquanhệcôngchúngcủaIBPcũngkhẳngđịnhđiềuđólàsựthực.CònđạidiệngiámđốckỹthuậtcủaIBPthìđảmbảovới đámđông rằng nhàmáymới ởLexington sẽ không gây ô nhiễmmôitrường. Ông ta còn cam kết rằng sẽ không có bất cứ mùi gì thậm chí ởkhoảngcách“cáchnhàmáyvàimét”.Chodùthếnào,mùiphátratừcácnhàmáygiếtmổgiasúccũngsẽrất“ngọtngào”và“khôngkhácgìmùihươngthơmphát ra từbếpnấu củagiađìnhbạn”Phó tổnggiámđốc IBPkhẳngđịnh.

8.Côngviệcnguyhiểmnhất

Mộtbuổi tối, tôi đến thămcơ sởgiếtmổcóquymô lớnnhấtnướcMỹởHighPlains.Mỗingày,cókhoảng5.000chúbòđượcđưavàonhàmáy.Cómộtngười từngvào thămnhàmáyvàvôcùngngạcnhiên trướcđiềukiệnlàmviệcởđâynênđãbảotôithamquannơiđâymộtvòng.Đólàmộtxưởngrộngmênhmôngmàuxámvàvuôngvắn,caokhoảngbatầng,khôngcócửasổđằngtrướchaymộtdấuhiệuchothấynhữnggìđangdiễnrabêntrong.Anhbạnđưachotôiáogiápvàgăngtaybảohộđểmặc.Côngnhântrêndâychuyềnđềuphảiníchchiếcáogiápnặng36kgđódướiáochoàngtrắng,bàntay,khuỷutay,bụngvàlưngđềuđượctrangbịbởicácmiếnggiápthépsángbóng.Loạigiápbảohộnàyđểbảovệcôngnhânkhỏibịthương.HọcònđưachotôimộtsốWellingtonmộtloạiủngcaosumàcácquýôngngườiAnhhayđiởcácvùngđồngquê.“Anhhãyđiủngvào,chúngtasẽphảilộiquamộtvàichỗđầytiếtgiasúc.”Tôiđộilênđầumộtcáimũcứngvàtrèocầuthang.Tiếngồncànglúccàngrõhơn,âmthanhcủanhàmáy,âmthanhcủadụngcụmáymócvà tiếngnổcủamáyđiềuhòakhôngkhí.Chúng tôibắtđầuđitừcuốidâychuyền,phònglắpghépnhântạo.Côngnhânthườnggọinơiđây là“Fab”.Khichúng tôibướcvào trong,mộtkhungcảnh rấtquenthuộchiệnratrướcmắt:sànthép,cácốngdàidọctường,mộtphòngrộng,mộtdâychuyềnbăngtải.NócũnggầngiốngvớinhàmáyLambWestonởIdaho,cóđiềuởgiữabăngchuyềnlànhữngsúcthịtđỏtươichứkhôngphảinhữngmiếngkhoai tâychiên.Mộtsốmáyphụtráchđónghộp,sốkháccónhiệmvụdánchânkhôngvàocácthùngnhựasạch.Côngnhânởđâyluôntấtbật,nhưngbạnkhônghềnhậnthấybấtcứđiềugìbấtanởbộphậnnàycủanhàmáy.Nhữngmiếngthịtmàbạnnhìnthấyởđâycũnggiốnghệtnhưkhibạnnhìnthấyởkhuvựcđằngsaumộtsiêuthị.PhòngFabcónhiệtđộkhoảng7oC,khibạntiếnđếngầndâychuyền,cảmgiácbắtđầuthayđổi.Từngsúcthịtnhưtohơn.Côngnhânởđâyđaphầnlàcôngnhânnữđangdùngnhữngcondaodàiđểtháilátthịt.Họđứngbêncạnhmộtcáibàncaongangngực,chờlấynhữngsúcthịttrênbăngchuyền,lọcmỡravàlạinémvàobăng chuyền, quăngnhữngmiếngbèonhèo thừa lênmột cái băng tảitrênđầuvàcứtiếptụcnhữngđộngtáclầnlượtnhưthế,tấtcảchỉtrongvòngvàigiây.Tôirấtấntượngbởihàngtrămcôngnhânnhưthế,đứngcạnhnhauvàlặpđilặplạicôngviệccủamình.Họđượcbảohộkínmítvớimũcứng,áogiápsắt,khôngaicườihaybuônchuyệnvìhọbậnrộnvớicôngviệccủa

mìnhvàrấtsợbị tụt lạiphíasau.Mộtngườiđànôngđứngtuổiđiquatôi,đẩymộtthùngnhựamàuxanhđầynhữngmẩuthịtthừa.Nhữngsúcthịtđượccông nhân dùng dao điện có lưỡi vòng quay để chặt thành từng miếng.Những chiếcWhizzards trông giống như chiếc dao cạomàÔng già tuyếtdùng trongcácđoạnquảngcáo truyềnhình.Tôinhận thấy thấynhữngnữcôngnhâncạnhtôimồhôinhễnhại,mặcdùhọlàmviệctrongphònglạnh.

Hainửaconbòđượctreolơlửngtrênđầuxeđẩychuyềnvềphíamộtnhómcôngnhânnam.Mỗicôngnhânmộttaycầmdaolớn,mộttaycầmmócthép.Họdùngmócmóc thịt và dùngdao chémmạnh.Nhìn cách họ chém thịt,gồnglênvớitoànbộsứcmạnh,nơiđâybỗngchotamộtcảmgiácrấtkháclạ,nhưtrởvềthờinguyênthủy.Giờđây,máymóckhôngcònlàtâmđiểmnữa,màtâmđiểmlànhữnggìđangdiễnratrướcmắttôivàđãđangdiễnrasuốthàngngànnămnay -đó là thịt,móccâu,nhữngchiếcdao,vànhữngnamcôngnhânngàyđêmchặtthịt.

Trênsàngiếtmổ,nhữnggìmởra trướcmắt tôikhôngcòn theomột logicnàonữa,mà là nhữnghình ảnh lạ lùng tiếp nối nhau.Một côngnhân vớichiếcmáycưacắtconbòthànhhainửamặcdùchúngcònrấtbé,vàsauđó,nhữngnửanàyđượcchuyểnvàophònglạnh.Hàngtrămconbòbịlộtdatreolơlửngtrêndâyxích.Ngườibạncủatôidừnglạivàhỏitôicảmthấythếnàovàcómuốnđi tiếphaykhôngvìđaphầnnhữngngườiđếnđâythamquanđềuthườngcảmthấynônnao.Tuynhiên,tôivẫncảmthấybìnhthườngvàquyếtđịnhđitiếpđểxemtoànbộquátrìnhcủamộtthếgiớidườngnhưcốtìnhbịchegiấu.Sàngiếtmổnóngnực,ẩmướtvàđầyphân.Nhữngconbòcóthânnhiệtkhoảng38oCvàđứnglúcnhúctrongphòng.Xácgiasúcđượcchuyểnrấtnhanhtrênbăngchuyền,vìthế,bạnphảithậttậptrungtheodõi,nếukhôngbạnsẽbịchóngmặtvàngãranềnximăngđầymáu.Chuyệnnàythườngxuyênxảyravớinhữngngườicôngnhân.

Tôinhìn thấymộtngườiđànôngchạm tayvàobên trongconbòvàdùngbàntayđểlôinộitạngrangoàivànémvàomộtcáithùngkimloạigầnđó.Anh ta lặpđi lặp lại côngviệcđóvớimỗi convật được chuyểnđến;mộtthanhrăngcưathépkhôngrỉ;mộtlưỡidaođiệnđểchặtđầugiasúcvàlấybộóc.Chúngtôilộiquavũngmáucaođếnmắtcáchânvàchảycuồncuộndướichân.Khichúngtôiđếnđượcđiểmđầucủadâychuyềnthìcũnglàlầnđầutiêntôinghethấytiếngrêncủađộngvậtsốngkhichọctiết.Nhữngconbòtreotrênđầutôikhôngkhácgìnhữngconbòmàtôithườngnhìnthấyởcáctrangtrại.Cóđiềulàchúnglạibịtreongượctrênmóccâu.Trongphútchốc,

cảnh tượngdườngnhưkhôngcó thực;hầuhếtnhữngconbòđóđềuđangthoithópvàchânđạpgiãygiụa,mộtphảnứngcuốicùngtrướckhisựthậtácnghiệtxảyrachấmhếtcuộcđờichúng.

Trong suốt tám tiếng rưỡi đồng hồ, người công nhân với nhiệmvụ “chọctiết”khôngphảilàmgìkhácngoàiviệcđứnggiữavũngmáuvàcứ10giâylạicứacổmộtconbòđểcắtđộngmạchcủanó.Anhtadùngdaodài,phảibắtđúngmạchvàcứađicứalạinhiềulầnđểgiếtconbò.Chúngtôiđilênmộtlốicầuthanglátbằngthépmỏngtrơnvàđếnmộtcáisânnhỏ.Đóchínhlàđiểmđầucủadâychuyềnsảnxuất.Mộtngườiđànôngquaylạivàmỉmcườivớitôi,anhấymặcđồbảohộlaođộngvàđộimũcứng.Khuônmặtanhấylấmtấmmáu.Anhấylàm“knocker”ngườicónhiệmvụđónchàonhữngconbòvàonhàmáy.Nhữngconbòđidọctheolốiđihẹpvàdừnglạitrướcmặtanhtabịbuộcvàomộtcáicổng.Sauđó,anhtadùngmộtkhẩusúngápkhíbắnvàođầulàmchochúngbấttỉnh.Chúnglănlộnvàanhtalạitiếptụcbắn.Côngviệccủaanhtatrong8tiếngrưỡiđồnghồchỉlàbắnnhữngphátsúng.Vàkhitôiđứngđó,anhtađãnhỡmấtmấylần,vìthế,anhtaphảibắnlạihaiphát.Khinhữngconbòđổvậtxuống,mộtcôngnhânsẽtúmlấychânnó thòngvàoxíchvàsợixíchđósẽnângnhữngconvậtkhổng lồnày lênkhông trung. Tôi đứng quan sát anh “knocker” làm việc trong vòngmấyphút.Nhữngconvậtvốnđầysứcmạnhnhưngchỉtrongphútchốcđãđivàocõivĩnhhằngtreolơlửngtrênbăngchuyềnđểsẵnsàngchocôngđoạnchặtthànhtừngtảng.Mộtconbòbịtuộtxíchrơixuốngđấtvàđầucủanóbịmắcvàođiểm cuối của băng tải.Dây chuyền sản xuất phải dừng lại và nhữngngười côngnhânphải cốgắng lôi conbò rakhỏimáymóc.Tôiđãchứngkiếntấtcảnhữngcảnhđóvàcảmthấythếlàquáđủ.

Tôibước rakhỏi tòanhà trongkhôngkhí trờiđêmmátmẻvàđidọc theoconđườngdẫngiasúcvàolòmổ.Mộtchiếcxeđingangquachúngtôi.Mộtconbò,cólẽnhưtheobảnnăngcảmnhậnđượcsựnguyhiểmrìnhrập,quayđầulạivàcốchạy.Nhưngnhữngngườicôngnhânkéonólạiđểđưanóvàođànbòđangđượcđưađếnxưởng.Conbòchậmchạplêtừngbướcvềphíacánhcổngnhàmáyđangmởvớinhữngâmthanhrêngừcủađộngvật.

Nhữngkhúcquànhcủaconđườngngoằnngoèođãngăncản tầmnhìncủanhững chúbòvềnhữnggì đangdiễn ra trongxưởngvàkhiến chúng cảmthấythoảimáihơn.Cóthểchúngsẽnghĩrằngchúngđangđượcđưađếnmộtchiếcxetảikhácvớimộtchuyếndungoạnkhác.Vàthậtsựthìcũnglànhưthế,cóđiềuconđườngmàchúngđikhônghềgiốngnhưchúngmongđợi.

Khiđiđếnmộtcondốc rộnghơndẫn tớimộtcáichuồngbòvớihàng ràobằnggỗthìcómộtbãiquâysúcvật.Khitôiđidọchàngrào,mộtđànbòđãtiếnđếntôi,nhìnthẳngvàomắttôinhưnhữngconcúnmongmuốnđượcsựđốixửtửtếtừngườichủcủanókhiếntôicómộtsựthôithúcthậthuyềnbí.Tôidừnglạivàcốgắngthutoàncảnhvàotầmmắt.Mộtlàngióthoảngnhẹ,nhữngchúbòrốngvang,mộtbầutrờikhôngmây,mộtdòngsuốichảyquanhàmáy lấp lánhdướiánh trăngvà tôinhìn thấy trên tòanhàmộtcửasổ,mộtđốmsánglấplótrêntầnghai.Nógợichotasựtòmòvềnhữnggìđangdiễnrasaubứctường.Quacánhcửanhỏbéấy,bạncóthểnhìnthấynhữngconvậtcòntươimáuđượcchuyềnđichuyềnlạitrênmóccâu.

Daosắc

Ngườidẫngiasúc,ngườichọctiết,ngườimóchàm,ngườilộtda,ngườichặtchântrước,ngườixửlýkhuỷuchân,ngườixửlýxương...Đólàtêngọicủanhữngcôngđoạntrongmộtnhàmáygiếtmổhiệnđạichứađựngnhữngyếutốdãmantrongcôngviệc.Hiệnnay,nghềchếbiếnthịt làcôngviệcnguyhiểmnhấtởMỹ.Tỷlệthươngtậttrongcáclògiếtmổcaogấp3lầnsovớicácnhàmáythôngthườngởMỹ.Hàngnăm,hơn¼côngnhânlàmnghềgiếtmổ củaMỹ (khoảng gần 40.000 người phải chịu thương tật hoặc bị bệnhnghềnghiệp liênquan,đòihỏiphảicósự trợgiúpđặcbiệtvềy tế.Nhiềuchứngcứchothấy,sốliệuthốngkêtừPhònglaođộngvàthươngbinhxãhộihoàntoànthấphơnsovớiconsốthựctế.Cóhàngnghìnvụtainạnlaođộngvàbệnhnghềnghiệpkhácgầnnhưkhôngđượcđưavàoghichép.Mặcdùcáccông tygiếtmổđềucóbăng tải,xenâng,máymócvànhiềudụngcụkhácnhưnghầunhư côngviệcvẫnđòi hỏi phải được thựchiệnbằng tay.Cácnhàmáygiếtmổgiacầmđượccơkhíhóarộngrãihơnnhờsựđồngbộvềkíchcỡtrongchănnuôigiacầm.NhữngcongiacầmởnhàmáyTysonđược giếtmổ và chế biến bằng robot vàmáymóc.Nhưng những chú bòkhôngđồngnhấtvềkíchthướcvàhìnhdạng.Trọnglượngcủachúngcũngchênhlệchnhaurấtnhiều.Sựkhôngđồngbộnàylàmcảntrởtiếntrìnhcơkhíhóacủacácnhàmáychếbiếngiasúc.Côngviệcchếbiếngiasúcvìthếmàcũngkhôngcónhiều thayđổi lớn trong suốthàng trămnămqua.VàođầuthếkỉXXI,giữakỷnguyêncủacácthànhtựukhoahọckỹthuậtnổitrội,côngcụquantrọngbậcnhấttrongngànhgiếtmổhiệnđạichínhlàcondaosắc.

Thươngtậtphổbiếnnhất thườngxảyravớingườichếbiến thịtđó làráchtay,ráchchân.Cóthể,họtựlàmmìnhbịthươnghoặccũngcóthểdonhững

người đứng cạnh.Bonggân, trật khớp cũng là nhữnghiện tượngkhá phổbiến.Ngoàira,nhữngngườilàmnghềnàycònhaybịbệnhvềlưng,vaihoặcbịthoáihóacộtsống.Trongthựctế, tỷlệthươngtậtkiểunàytrongngànhchế biến thịt cao hơn rất nhiều so với ngành khác (cao hơn gấp 33 lần ).Trongmộtcalàm8tiếng,ngườicôngnhânphảisửdụngdaođểcắtcókhitớihàngmườinghìnlầncắt.Nếucondaobịcùn,đóchínhlàáplựclớnchongườicôngnhân.

Côngnhân thườngmangvềnhàvàdành ítnhất40phútmộtngàyđểmàidao.MộtcôngnhânnhàmáyIBPlàmộtphụnữGuatemalavớidángngườinhỏbévàmáitócxámđãnóichuyệnvớitôitronggócbếpcănlềudiđộngcủacôấy.Mộtnồiđậuđangnấu trên lò, côấyngồi trênghếgỗvàkể lạicuộcđời,hànhtrìnhtiếnvềphíaBắcđểtìmviệccủamìnhvàvềcảquãngthờigianmàidaocủamình.“CuộccáchmạngIBP”phảichịutráchnhiệmtrựctiếpvềnhiềuthảmhọamànhữngcôngnhânchếbiếnthịtđangphảiđốimặt.Ngàynay,mộttrongnhữngyếutốquyếtđịnhhàngđầucủatỷlệtainạnlaođộngởcáclògiếtmổchínhlàtốcđộcủacácdâychuyềnsảnxuất.Dâychuyềnvậnhànhcàngnhanhthìkéotheocàngnhiềucôngnhânbịthương.NhữngnhàmáychếbiếnthịtcũởChicagogiếtmổkhoảng50conbòmộtgiờ.Cáchđây20năm,mộtnhàmáymớiởHighPlaniesgiếtmổkhoảng175conbòmộtgiờ.Ngàynay, con sốđó là400.Cứnửaphút,mộtnửa tábòđượcchuyểnxuốngdâychuyềnsảnxuất.Nếuchỉcầnlơlàmộtphút,ngườicôngnhânđósẽbịtụthậu.Đểbắtkịpvòngquaycủabăngtải,họkhôngcònthờigianđểmàisắcdaovàáplựcđốivớihọlạicàngcaohơn.Khinhịpđộtăngnhanh,rủirolaođộngxảyracànglớn.MộtytálâunămcủaMonfortnóivớitôi:“Tôichorằngnguyênnhânchínhlàởtốcđộcủadâychuyềnsảnxuất, số lượngcôngnhânđếnphòngy tếcủa tôivớinhữngvết thươngđãchứngminhđiềuđó”.Tuynhiên,khimộtaiđóbịthương,nhữngngườicònlại trêndâychuyềnsẽ trởnêncảnhgiáchơn.Nhữngcôngnhân làm trongngànhnàythườngchỉđứngcáchnhaucóvàicmkhilàmviệctrongkhitrêntayhọluônlàmộtcondaolớn.Vìvậy,chỉcầnmộtsơsuấtnhỏcũngcóthểgâynênnhữngtainạnnghiêmtrọng.MộtcựucôngnhânIBPđãkểchotôicâuchuyệnmộtcondaochặtxươngđộtnhiêntuộtkhỏitayvàrơivàomáymócgâynênnhữngtổnthấtvôcùngtolớn.

Cũngnhưcácnhàmáychếbiếnkhoaitâychiên,nhàmáygiếtmổvậnhànhkinhdoanhvớimứclãiròngchỉvàixumộtcân.BanhàmáychếbiếnthịtlớnConAgra,IBPvàExelluôncốgắngtăngthunhậpcủamìnhbằngcáchtốiđahóakhối lượngsảnxuấtởmỗinhàmáy.Khimộtnhàmáygiếtmổ

đượcxâydựngvàđivàohoạtđộng,tuyểnđủnhânlựcthìlợinhuậncủanóliênquantrựctiếpđếntốcđộcủadâychuyềnsảnxuất.Tốcđộcàngnhanhthìlợinhuậncàngcao.Áplựcthịtrườngảnhhưởngrấtlớntớiviệcquảnlýcácnhàmáy,mộtsốyếutốkhiếnnhữngnhàmáynàyhoạtđộngkhônghiệuquả,vídụnhưviệc thiếu sựcơkhíhóavàphụ thuộcquánhiềuvàonhâncôngcànglàđộnglựcthúcđẩycáccôngtymạohiểmhơn(bằngcáchđẩynhanhtốcđộsảnxuất).

Sức ép này ngày càng cao khiến các doanh nghiệp phải nghĩ đến việc sửdụngrộngrãicácchấtkíchthích.Nhữngcôngnhânsửdụngchấtnàycảmthấycótráchnhiệmvàluôntựtinsẵnsànglàmbấtcứviệcgì.Cácchủquảntrongnhàmáythậmchícònbánchấtnàychocôngnhânhoặccungcấpmiễnphínhưmộtânhuệđốivớinhữngngườilàmviệctăngca.Khisửdụngchấtnày,họcảmthấykhỏemạnh,dồidàonănglượngvàhưngphấn.Nhưngthựctế,họđangđặtmìnhvàovòngvâynguyhiểmvớinhiềurủirovềtainạnlaođộng. Những điều trên cho thấy các nhà máy giết mổ hiện đại quả thựckhôngphảilànơiantoànđểpháttriển.

Đếnmộtngàynàođó,khicôngđoàncó tiếngnóihơn,nhữngngườicôngnhân có thểmạnh dạn lên tiếng về gánh nặng công việc quá tải và tỷ lệthương tật lớnmà không sợ bị sa thải.Ngày nay, chỉ 1/3 công nhân IBPthuộc tổchứccôngđoàn,còn lạihầuhếtđều làdânnhậpcưmới,bấthợpphápvàđượcthuêmướnngẫuhứng.Điềuđócónghĩalàhọcóthểbịsathảibất cứ lúc nào với bất cứ lý do gì.Vì thế, họ không thể đệ đơn kiện đòiquyềnlợichomình.Nhữngngườicôngnhânphải lặn lội từnơixađếnđểtìmkiếmcôngviệc,họcòncócảmộtgiađìnhđang trôngđợihọ,họphảikiếmgấpmười lần trongmộtgiờở cácnhàmáyđể có thể có tiềngửivềnhà...Vìthế,họrấtthậntrọngtronglờiăntiếngnóiđểkhôngbịmấtviệcvàmấttấtcả.TốcđộdâychuyềnsảnxuấtvàchiphínhâncôngởcácnhàmáyphiđoànthểcủaIBPgiờđâyđãtrởthànhhìnhmẫuchocácnhàmáycònlạicủangànhcôngnghiệpnày.CáccôngtykháccũngphảinỗlựchếtsứcđểsảnxuấtthịtbònhanhvàrẻnhưIBP.Việclàmchậmlạinhịpđộsảnxuấtđểbảovệcôngnhânđồngnghĩavớiviệc tự loạimìnhrakhỏi thếmạnhcạnhtranh.

Rấtnhiềucôngnhânkểvớitôirằnghọbịgâysứcépkhôngđượcbáocáovềnhữngvụtainạnlaođộng.Tiềnthưởnghàngnămthườngdựatrêncơsởsốliệu tỷ lệ thương tật của nhữngngười côngnhân.Thayvì tạo ramộtmôitrườnglàmviệcantoànhơn,kếhoạchtiềnthưởngđãkhuyếnkhíchnhững

ngườiquảnlýphảiluônđảmbảođượcrằngtainạnlaođộngluônđượcgiấukín.Việcmấttay,gãychân,bịthươngnặng,cụtchâncụttaykhócóthểgiấuđượcchínhquyền,nhưngnhữngbệnhnghềnghiệpnghiêmtrọngởcácnhàmáygiếtmổnhưcácbệnhsuynhược,đứtdâychằng,đứtgân,đauthầnkinhlạirấtkhónhậnbiết...

Nếumộtcôngnhânđồngýkhôngbáocáothươngtậtlênchínhquyền,chủquảncủahọsẽchuyểnhọsangmộtcôngviệckhácnhẹnhànghơntrongmộtthờigianđểdưỡngthương.Nếuvếtthươngtrởnênnghiêmtrọnghơn,ngườicôngnhânđósẽcócơhội trởvềquêvà trở lại làmviệcsaukhisứckhỏephục hồi. Những công nhân nào tuân thủ đúng luật bất thành văn này sẽđượcđốixửtôntrọngcònnhữngaikhôngtuânthủcóthểsẽbịphạtđểlàmgương.Thậmchí, các cựu côngnhân IBPcònkể rằng: “Họ luôn cốgắngngăncảnchúngtôiđikhámbácsĩ”.

Chỉđơnthuầntừgócđộkinhtế,chúngtacũngcóthểhiểurằngnhữngngườicôngnhânbịthươngsẽlànhântốảnhhưởngđếnlợinhuậnvìhọsẽlàmviệckémnăngsuấthơn.Loạibỏvàthaythếhọlàbàitoánkinhtếhợplývàhiệuquả,đặtbiệtlàkhiviệctuyểnnhữngcôngnhânkhôngtốnchiphíđàotạovànhữngngườiđócũngluônsẵnsàngchocôngviệc.Nhữngngườicôngnhânbịthươngthườngđượcgiaochomộtsốcôngviệcchánngắtởcácnhàmáygiếtmổ, lương giờ của họ cũng sẽ bị cắt giảm. Tóm lại, họ sẽ dùngmọiphươngthứcđểkhiếnnhữngngườicôngnhânđótựcảmthấychánnảnvàbỏviệc.

Thựcra,khôngphảitấtcả,nhưngcũngrấtnhiềuchủquảncủacácnhàmáygiếtmổhànhxửnhưSimonLegree:quátnạtcôngnhân,chửirủa,coithườngnhữngvếtthươngcủahọvàlúcnàocũngthúcgiụchọphảilàmviệcnhanhhơn.Trongcácnhàmáysảnxuất,chủquảnthườnglànhữngngườiđànôngcóđộ tuổi từ30 trở lên.Hầuhết làngườiCanadavàkhôngnói tiếngTâyBanNha,nhưngngàycàngcónhiềungườiMỹLaTinhđượcbổnhiệmvàovịtrínày.Mỗinăm,họkiếmđượckhoảng30nghìnđô-lacùngvớithưởngvàcácphúclợikhác.Ởnhiềuvùngnôngthôn,trởthànhchủquảntrongcácnhàmáychếbiếnthịtđượccoilàmộttrongnhữngcôngviệctốtnhất.Nhưngnócũngkéotheorấtnhiềuáplực:phảiđápứngđượcmụctiêusảnxuất,giữđượcconsốthươngtậtđưavàobáocáothấpvàquantrọnghơncảlàphảiluônduytrìđượchoạtđộngcủadâychuyền.Côngviệcnàycũngmanglạicho họ quyền lực nhất định.Mỗi chủ quản thường có quyền hành rất lớntrongcôngviệchoặcbộphậnmàhọphụtráchtrongnhàmáy,luôntrongtư

thế sẵn sàngchờ lệnh sếp, giải quyết sa thải, khiển tráchhoặc sắpxếp lạicôngviệcchocôngnhân.Kiểuquyền lựcđó rấtdễkhiếnhọ trởnên lộnghành,đặcbiệtkhinhữngcôngnhândướiquyềnquảnlýcủahọlànữ.

Nhiềunữcôngnhânkểchotôivềviệchọbịquấyrốiởdâychuyềnsảnxuấtvà hành vi của những chủ quản này vẽ đường cho những công nhân namkhác.Tháng2năm1999,BồithẩmđoànliênbangởDeMoinesđãxửthắngkiện2,4triệuđô-lachomộtcôngnhânnữởnhàmáyIBP.Theolờikhaicủacôấy:“Đồngnghiệptrongxưởngđãcónhữnghànhviquấyrốitụctĩutrongkhi những người quản lý của cô ấy đứng nhìn và cười tán thưởng”. Bảythángsauđó,Monfortđãthaymặt14namcôngnhânởTexasđứngragiảiquyếtvụkiệnvà thỏathuậntrả900nghìnđô-lachongườicôngnhânnày.Anhấycònhứasẽlàmcácthủtụcchínhthứcđểgiảiquyếtnhữngphànnànvềvụquấyrốitìnhdụcnày.Trongvụkiện,nhữngcôngnhânđókhẳngđịnhrằngnhữngchủquảnởnhàmáyMonfortCactuf,bangTexasđãéphọhẹnhò,quanhệvànhữngđồngnghiệpnamthì sờsoạng,hônhítvàcónhữnghànhviquấyrốitìnhdụcrấtthútính.Quanhệtìnhdụcgiữachủquảnvàcácnữcôngnhândướiquyềnhầuhếtđềulàtựnguyệntừhaiphía.Nhiềucôngnhânnữchorằngviệccómốiquanhệtìnhdụcvớichủquảncủahọcũnglàmột cáchđể cóđược chỗđứng an toàn trongxãhộiMỹ.Nónhư tấm thẻxanhcủasựthăngtiếnhoặclàtiềnđềchochồnghọcóthểchuyểnsangmộtcôngviệcnhẹnhànghơntrongnhàmáy.Mộtsốchủquảnđãthamgianhiềumốiquanhệđachiều.Tìnhdục,matúyvàlògiếtmổtrênthựctếlànhữngkháiniệmhoàntoàntáchbiệtnhưng“ẩngiấutrongnhữngbứctườngđólàmột thế giới hoàn toàn khác với những quy luật thông thường”,một cựunhânviêncủaMonfortđãbộcbạchvớitôi.Vàotầmkhuyacủacađêm,khibênngoàibaophủbởimànđêmthìnhữnghoạtđộngtìnhdụccũngdiễnratrongcácphòngthayquầnáo,phòngnhânviên,trongcácxeđỗởbãixevàthậmchítrênsàndướimộtgóctốinàođócủanhàmáy.

Điềutồitệnhất

Ngàynay,hầuhếtnhữngcôngviệcnguyhiểmnhấtcủangànhchếbiếnthịtđược thực hiện bởi những người làm nhiệm vụ vệ sinh lau dọn về đêmkhuya.Đaphầnhọđều là thànhphầnnhậpcưbất hợppháp.Họbị coi lànhững“nhàthầuđộclập”.Nhữngngườinàykhôngthuộcbiênchếnhàmáymàthuộccáccôngtydịchvụvệsinh.Thunhậpcủahọđượctínhtheogiờvàchỉbằng1/3mứclươngcủanhữngcôngnhânbìnhthường.Côngviệccủahọvôcùngvấtvảvàkinhkhủngđếnmứckhôngcóngôntừnàotảxiết.Đây

đượccoilàcôngviệctồitệnhấtnướcMỹ.“Phảilàngườirấttâmhuyếthoặcvìbướcđườngcùngmớitìmđếncôngviệcđó”.Mộtcựuthànhviênđộivệsinhchiasẻ.

Khiđộivệsinhđếnlàmviệctạimộtnhàmáy,thườnglàvàolúcnửađêm,họphảiđốimặtvớitìnhtrạngngổnngangkhủngkhiếptrongnhàmáy.Bađếnbốnnghìnconbò,mỗiconnặngkhoảng500kgđượcgiếtmổmỗingày.Nơinàyphảiđượcdọn sạch sẽ trướckhimặt trờimọc.Chỉmột số côngnhânmặcquầnáochốngthấm,cònlạihầuhếtthìkhông.Dụngcụdọnvệsinhchủyếulàkhẩusúngcaoápđểphunhỗnhợpnướcvàclođunnóngởnhiệtđộ180oC.Khiphunnước,cảnhàmáymùmịtnhưchìmtrongmộtmànsươngdày.Băngchuyềnvàmáymócđanghoạtđộng,côngnhânđứngcạnhbăngchuyềnphunxịtmáymócvàphảitrèothangphunxịttrêncáclốiđi.Họphảibòtrườndướinhữngchiếcbànvàbăngchuyền,lộivàonhữngvũngmáuđểdọnsạchchấtmỡbéo,phânthảivànhữngmẩuthịt thừa.Cáccánhcửavàkínhbảohộbịhơinướclàmmờ.Bêntrongnhàmáy,nhiệtđộtănglênmứchơn38oC.“Khôngkhínóngnực,bốchơimờmịtvàchẳngnhìnthấygìcả”,một cựucôngnhânvệ sinhkể.Các thànhviênđộidọnvệ sinhkhông thểnhìnhaynghethấytiếngcủanhaukhimáymóchoạtđộng.Thậmchí,cólúchọ còn phun những tia nước nóng và đầy hóa chất vào nhau. Vì thế, họthườngbịốmbởiđộctốcủanhữnghóachấtnày.Jesus,mộtcôngnhâncôngtyquảnlývệsinhDCSmàIBPthuêdịchvụtrongrấtnhiềunhàmáyđãkểchotôirằnganhtabịchứngđauđầutrầmtrọngvàomỗibuổitốilàmviệc.“Bạnsẽcảmthấynóngaytrongđầu,trongdạdàycủamìnhvàbạnchỉmuốnném tungnóđi”.Bạncủaanh ta thườngbịnônmửakhi laudọnkhuvựcchănnuôigiasúc.Nhữngngườicôngnhânkhácnhìnthấythếthìtrêuchọcanhta.Jesusnóirằngmùihôithốiđókinhkhủngđếnmứckhôngthểnàorửasạchđược,chodùsauđóbạndùngrấtnhiềuxàphòngthơmthìkhivềđếnnhà,mùiđóvẫnámảnhvàthấmđếntừnglỗchânlôngcủabạn.Mộtđêm,khiJesusđanglaudọn,đồngnghiệpcủaanhquêntắtmáy,vìthếanhbịđứthaingón tayvàngấtxỉu.Xecứu thươngđếnđưaanh tavàoviệncấpcứutrongkhinhữngngườikhác tiếp tục làmviệc.Một tuầnsau,anh ta trở lạicôngviệc,chủquảncủaanhtanóirằng:“Mộttaykhônglàmđượcthìdùngtaykia”.Mộtcôngnhânkhácthìbịmáynghiếnmấtcảmộtcánhtay.Vàbâygiờ,anhtachỉlàmcôngviệcgấpkhăntrongphòngvệsinh.NhưJesus,côngviệckinhhoàngnhấtlàlauchùiốngthoátkhítrênmáixưởng.Ốngkhíbịtắcvìcáucặnmỡvàmáukhô.Mùađông,khimọithứđóngbăngvàcónhữngcơngiólốcthổi,Jesuschỉlorằngkhicómộtcơngiómạnhbấtngờ,nósẽthổibayanhxuốngkhoảngkhôngtốiom.

Dùkhôngcónhữngsốliệuchínhthứcnhưngtỷlệtửvongtrongcácthànhviênđộidọnvệsinhcủacácnhàmáygiếtmổlàrấtcao.Họlànhữngcôngnhâncóítràngbuộcnhất:bấthợppháp,mùchữ,nghèođói,khôngđượcđàotạo.Côngviệctồitệnàycóthểkếtthúcbấtcứkhinàotheocáchkinhkhủngvàdãmannhất.

Hơnbấtkỳsưutậpsốliệunào,chỉcầnmộtmôtảngắnvềnhữngvụtainạnlaudọnvệsinhsuốthơnmộtthậpkỷquacũngđãnóilênnhiềuđiềuvềcôngviệc và tính chất nguy hiểm của nó. Tại một nhà máyMonfort ở GrandIsland,Nebraska,mộtngườitênlàRichardSkalađãbịmáylộtdanghiếncụtđầu.CarlosVincentemộtnhânviêncôngtydịchvụT&G,28tuổi,chỉvừađến Mỹ một tuần đã bị băng chuyền trong một nhà máy Excel ở FortMorgan,Coloradokéonátngười.LorenzoMarin,Sr.,nhânviêncôngtyvệsinhDCSkhiđanglauchùimáylộtdavớimộtvòicaoápđãbịngãbậtđầuđậpvàonềnximăngởnhàmáycủaIBPởColumbusJunction,Iowavàchếttạichỗ.MộtcôngnhânkhácbịvađầuvàomáychếbiếnthịtlợnởmộtnhàmáyIBPtạiMandison,Nebraska.Cáchđómấynăm,cũngchiếcmáynàyđãgâyratainạntươngtựđốivớicôngnhânBenBarone.TạinhàmáythịtbòQuốcgiaởLiberal,Kansas,HomerStulltrèovàothùngchứamáucao9mđểlauchùivàđãbịngạtthởbởikhíhydrosunfat.Haiđồngnghiệptrèovàocứuanhtacũngbịchết.Támnămtrướcđó,cũngxảyramộtvụtươngtựvớihai công nhân ở nhà máy đó và Cơ quan quản lý An toàn và sức khỏe(OSHA)đãphạtnhàmáyvìsựbấtcẩnnày.Tiềnphạtlà480đô-lađốivớicáichếtcủamỗicôngnhân.

Đừngđểbịbắt

Trongnămđó,khi thực trạngvàđiềukiện làmviệc của cácnhàmáychếbiếnthịtởMỹngàycàngtrởnênnguyhiểm,khitốcđộdâychuyềnsảnxuấttăngnhanhhơnvàtìnhtrạngdânnhậpcưtráiphépđượcđưavàothaythếlực lượng lao động có tay nghề trở nên phổ biến hơn, khi chính phủ liênbangrasứcđẩylùihiệulựccủanhữngquyđịnhphápluậtvềsứckhỏevàantoàn,OSHAđãbịcácnhàmáysảnxuấtxemnhẹvàghẻlạnh,họchorằngcơquannàylàkhơinguồncủanhữngquyđịnhnhiễunhươngvàlềlốiquanliêuvớ vẩn.KhiRonaldReagan trúng cửTổng thống năm 1980,OSHAđangtrongtìnhtrạngthiếuvốnvànhânlực:1.300thanhtracủacơquannàyphảichịutráchnhiệmquảnlýhơnnămtriệunhàxưởngkhắpcảnước.ĐểcóthểtiếnhànhthanhtraOSHAđốivớimộtchủdoanhnghiệpđiểnhìnhởMỹthì

chắcchắnphải tiếnhànhtámnămmột lần.Tuynhiên,bộmáyhànhchínhcủaREAGANđãquyếttâmthuhẹpquyềnlựccủaOSHAvàthậmchícònthúcđẩybãibỏnhữngquyđịnh.SốlượngthanhtraOSHAbịcắtgiảm20%vànăm1981, họđưa ramột chính sáchmới về “Tựnguyện tuân thủquyđịnh”.Thayvì thanh trabấtngờcácnhàmáy,nhânviênOSHAđượcyêucầu kiểm tra hồ sơ tai nạn lao động và thương tật trước khi đặt chân vàotrongnhàmáy.Nếusổsáchgiấytờchothấytỷlệtainạnlaođộngvàthươngtậtcủanhàmáyđóthấphơnmứctrungbìnhcủatoànquốc,thanhtraOSHAphảirờikhỏivàquayvềngaylậptứcchứkhôngđượcvàonhàmáykiểmtrathiết bị hay chuyện trò với công nhân.Những sổ sách giấy tờ đưa ra chothanhtraxemđềuđượcnhânviêncủacôngtygiữ.

Suốt thời kỳ những năm 1980, mối quan hệ giữa OSHA với ngành côngnghiệpchếbiếnthịtlàmộtmốiquanhệtỷlệnghịch.Trongkhisốlượngtainạn lao động và thương tật nghiêm trọng tăng lên thì số lượng thanh traOSHAlạigiảmđi.Nếumộtcôngnhântửvongvìtainạnlaođộngthìnhàmáychỉbịphạtsốtiềnvàitrămđô-la.Trongmộtcuộctriệutậpcáclãnhđạocông tychếbiến thịtvào tháng10năm1987, trưởngbanan toànOSHA-BarryWhiteđãhứahẹnsẽ thayđổi tiêuchuẩnantoànliênbangcònchứađựngnhiềuđiều“ngớngẩn”hoặcgâyquánhiềusứcéphoặckémhiệuquả.Theo biên bản cuộc họp được phát hành sau đó trên tờ Chicago Tribute,giámđốcantoàncủaOSHAphảichịutráchnhiệmđốivớiviệcbảovệmạngsốngcủanhữngngười côngnhânchếbiến thịt, thừanhậnnhững thiếu sótcủamìnhtrongcôngviệc.“Tôibiếtrõrằnghơnaihếtrằngbạnlàngườihiểurõthựctrạngvấnđềantoànvàsứckhỏetrongngànhchếbiếnthịtvàthậmchí,bạncònbiếtrõhơnbấtcứnhânviênnàocủaOSHA”.Whiteđãnóivớilãnhđạocáccôngtynhưvậy.

Thực tế, chính sách tự nguyện tuân thủ củaOSHA đã làm giảm được sốlượngthươngtậttrêngiấytờcủacácnhàmáychếbiến.Tuynhiên,nókhônglàmgiảmđượcsốngườibịthươngtrongthựctế.Nóchỉđơnthuầnkhuyếnkhíchcáccôngty,theongônngữcáccuộcđiềutrathườngniênquốchội,đólà“bưngbítcácvụ tainạn laođộng, làmgiảsổsáchgiấy tờ”.ỞmộtnhàmáyIBPtạiDakotaCity,bangNebraska,côngtygiữ2bộhồsơtainạnlaođộng,mộtbộghilạitoànbộsốtainạnvàthươngtậtxảyrathựctếtrongnhàmáy,cònmộtbộkhácthìđểcungcấpchonhữngthanhtraOSHAvànhữngnhànghiên cứu từSởLaođộngThươngbinhXãhộiđếnkiểm tra.Trongvòng3 thángcủanăm1985,bộhồ sơ thứnhấtghi lại con số là1.800vụthươngtậtvàtainạnlaođộngtrongnhàmáy,trongkhibộhồsơkiachỉghi

lại160vụ,nghĩalàtỷlệgianlậnhơn1.000%.Trongmộtcuộcchấtvấnquốchộivềvấnđềcácnhàmáychếbiếnthịtnăm1987,giámđốcđiềuhànhIBPphủnhậnhoàntoànvấnđềhaibộhồsơtrênvàluônmiệnghuênhhoanghồsơantoàncủaIBPlà“trêncảtuyệtvời”.Sauđó,thanhtraquốchộiđãlấyđượchaibộhồsơđóvàpháthiệnrarằngtỷlệtainạnlaođộngcủanhàmáynàychiếm1/3tỷlệtrungbìnhcủatoànngànhchếbiếnthịt.HọcònpháthiệnrarằngIBPđãsửahồsơởcácnhàmáyvùngEnponia,bangKansas.MộtcôngtychếbiếnhàngđầukháccótênlàJohnMorrellđãbịbắtvìdốitráconsốthươngtậtcủanhàmáySiouxFallsởSouthDakota.Kếtquảđiềutracủaquốchộikếtluậnrằngnhữngcôngtynàyđãbáocáosailệchthựctrạngtainạn lao động nghiêm trọng như gãy xương, chấn thương, xây xước nặng,bệnhthoátvị,nhữngbệnhđòihỏiphảiđiềutrịởbệnhviện,cácphẫuthuậtvàthậmchílàtậtnguyền.

ĐạibiểuquốchộiTomLantos,ngườichịutráchnhiệmđiềuhànhmộttiểubanthanhtracácnhàmáychếbiếnthịtđãgọiIBPlà“mộttrongnhữngđốitácvôtráchnhiệmvàẩunhấtnướcMỹ”.NhânviênBộLaođộngThươngbinhXãhộiđánhgiánhữnghànhxửcủacôngtynàylà“vídụtồitệnhấtvềviệcbáocáosailệchnhữngtainạnlaođộngvàốmđaucủacôngnhântrongsuốt 16 năm hoạt động củaOSHA”. Tuy nhiên, giám đốc điều hành IBPkhôngbaogiờthừanhậnsaiphạmtrướcquốchội.Cácthanhtrachorằngsẽrấtkhóđểchứngminhmộtcáchthuyếtphụcrằngvịgiámđốcnàyhoàntoànnóidối.Năm1987,IBPbịOSHAphạt2,6triệuđô-lavìbáocáosailệchvàsauđóthêm3,1triệuđô-lavìtỷlệchấnthươngcaoởnhàmáyDakota.Saukhicôngtygiớithiệuchươngtrìnhantoànmớiởđâythìsốtiềnphạtgiảmxuốngcòn975nghìnđô-la,mộtconsốrấtlớnthờibấygiờnhưngchỉbằng1%doanhthuhàngnămcủaIBP.

BanămsauvụphạtcủaOSHA,mộtcôngnhâncótênKevinWilsonđãbịthươngởlưngtạimộtnhàmáycủaIBPởCounsilBluff,bangIowa.WilsonđếngặpDianeArndt-mộtytátrongnhàmáy,ngườinàyđãđưaanhtađếngặp bác sĩ được chỉ định của công ty. Bác sĩ nói vết thương củaWilsonkhôngnghiêm trọngvàsauđóchuyểnanh ta sangmộtcôngviệcnhẹhơntrongnhàmáy.Wilsontìmgặpthêmmộtbácsĩkhác,ngườinàykhámxongnói rằnganhbị thươngphầncứngvàcầnphải cómột thờigiannghỉngơihoàn toàn. KhiWilson ngừng làm việc, bộ phận an toàn của IBP đã tiếnhànhgiámsátnhàanhta.Sau11ngày,bácsĩmớicủaWilsonnóivớiIBPrằngWilsonsẽcầnphảiphẫuthuậtlưng,côytáDianeArndtgọichobácsĩvànóirằngIBPđãgiữcuốnbăngquaycảnhWilsonsaysưatậpthểhìnhtại

nhà.Vịbácsĩcảmthấybịlừadối,ôngđãgặpWilsonvàbuộctộianhlàmộtngườinóidối,ôngtừchốiđiềutrịtiếpchoanhvàbảoanhquaytrởlạilàmviệc.TinchắcrằngkhôngcócuốnvideonàonhưthếtồntạivàIBPđãdựnglêntoànbộcâuchuyệnđểphủnhậnviệctrịliệucủaanh,KevinWilsonđãđệđơnkiệncôngty.

Cuối cùng, hồ sơ vụ kiện cũng đến được tòa án tối cao Iowa. Trongmộtquyết định với rất ít sự chú ý của giới truyền thông, tòa án tối cao đã xửthắngkiện2 triệuđô-lachoWilsonvàvạch trầnnhữngsaiphạmđạođứccủaIBP.TòaáncònpháthiệnrarằngnhữngcôngnhânbịthươngnặngđượcyêucầuphảicómặttạinhàmáyhàngngàyđểcôngtytránhđượcviệcbáocáosốngàynghỉviệctớiOSHA.Thậmchí,còncónhữngcôngnhânbịbuộctớinhàmáyvàochínhngàyhọphẫuthuậthoặcngaysaungàybịcụttay,cụtchân.TheoghichúcủatòaántốicaoIowa,“bộmáyquảnlýcủaIBPhoàntoànýthứcđượcnhữnghànhđộngnàyvàchủđộngthamgiathựchiệnsaiphạm”.CácytácủaIBPthườngnhậpnhữngthôngtinsailệchvàohệthốngmáytínhcủanhàmáy,“chếbiến”sốliệuthươngtậtđểkhôngphảibáocáovớiOSHA.Nhữngcôngnhânbị thươngcó tháiđộbấthợp tác sẽbịphâncông làmnhữngcôngviệcnhưgiámsátmáng trongcácnhàmáy thứcănchănnuôigiasúc.Ởđây,họphảichịumùirấtđộctừcácđồthừađunsôinấuthànhphânhóahọcvàtừnhữngthùngchứamáu.Theobằngchứngcủatòaán,côytáDianeArndtkhônghềcóýkiếngìvềthươngtậtcủanhữngngườicôngnhânmàcôđiềutrị.Côytánàycòngọihọlà“đồđầnđộnvàđồđiên”,bảovớibácsĩrằng“tênnàylàđồtrẻcon”hoặc“tênnàythậtvớvẩn”.Sauđó,côtathừanhậnrằngnhữngvếtthươngởlưngcủaWilsonlàcóthật.Tòaán tốicao Iowakết luận rằngnhững lờinóidốicủacôy tánàycũngnhưnhữngngườikhácđềunằmtrongsựchỉđạocủaIBPbằngcáchthưởngchohọnếuhọlàmgiảmđượcconsốngàynghỉcủanhữngcôngnhânbịthương.Theonhậnđịnhcủatòaán,chươngtrìnhnàybịbiếntướngbởimộttêngọilà“chếđộthưởngantoàn”.TháiđộcủaIBPđốivớisựantoàncủacôngnhânkhôngphải làđộcnhấtvônhị trongngànhcôngnghiệpnày.TheolờikhaicủaAdwardMurphytrướcQuốchộinăm1992,vớicươngvịlàgiámđốcantoàncủanhàmáychếbiếnbòMonfortởGrandIsland.Sauvụtainạnlàmhai côngnhân tử vongvào năm1991,Monfort đã sa thải anh ta.MurphykiệnrằnganhtađãgâydựngchonhàmáysuốtbaonămquavềvấnđềantoànnhưngMonfortđãđốixửvớianhtathậttệvàdẫndắtanhtavàoconđườngphipháp.Sauđó,công ty trảchoanh tamột số tiềnbímậtđểgiảiquyếtnhanhgọnvụkiệntụng.MurphytườngtrìnhvớiQuốchộirằng,trongsuốtthờigianlàmviệcởnhàmáytạiGrandIsland,Monfortcũngđãlàmhai

bộhồsơbáocáotainạnlaođộng,trongđócómộtbộhồsơsốliệugiảđểgửichoOSHA.AnhấymuốnQuốchộibiếtrằngnhữngsaisótvềantoànlaođộngtrongnhàmáykhônghềmangtínhngẫunhiênmàchúngđềuthấmnhuầntừ triết lý tậpđoàncủaMonfort.Murphymiêutảnhữngtừnàynhưsau: “Câumệnh lệnh đầu tiên đó là sản xuất là trên hết... Nhiệm vụ củangườilàmcônglàlàmtheocácmệnhlệnh”.Nhưchínhtôivẫnthườngnhắcđinhắcđinhắclạinhiềulần:“Hãylàmtheonhưnhữnggìtôinói,thậmchínólàphipháp,miễnlàđừngđểbịbắt”.

Mộtvụkiệntháng5năm1998chothấyđãcómộtchútthayđổikểtừkhiIBPbịbắtvìlàmhaibộhồsơbáocáotainạnlaođộngcáchđóhơnmộtthậpkỷ.MichaelD.Ferrell,cựutổnggiámđốcIBPchorằngbảnchấtlỗilầmcủanhữnglờinóidốivềtỷlệtainạnlaođộngcaocủacôngtykhôngliênquanđếnnhữngngườicôngnhân,chủquản,ytá,giámđốcantoànhaygiámđốcnhàmáymàđiểmmấuchốtlàởtầnglớplãnhđạocấpcaocủaIBP.Ferrellđãcónhiềucơhộiquansátquátrìnhđưaraquyếtđịnh.ỞIBP,mộttrongnhữngnhiệmvụchủyếucủaôngchínhlàphụtráchchươngtrìnhantoànvàsứckhỏe.

Saunhiềunămlàmviệcởnhữngnhàmáykhácvớivịtríkĩsưcôngnghiệp,năm1991khiFerrellchấpnhậncôngviệcnày,ôngvẫnluôntintưởngrằngmongmuốnchânthànhcủaIBPlàcảithiệnmôitrườnglàmviệcantoànchocôngnhân.Nhưngsauđó,ôngpháthiệnrarằnghồsơgiấytờantoàncủaIBPđềuđượclàmgiảvàcôngtychỉchămlođếnnăngsuấtsảnxuấthơnbấtcứvấnđềgìkhác.Năm1997,FerrellbịIBPsathải.Khônglâusauđó,hàngloạt vụ việc về an toàn lao động đã xảy ra tại các nhà máy giết mổ ởPalestine, bang Texas. Bối cảnh xung quanh vụ sa thải của ông chính lànguyên nhân của vụ kiện. Ngày 4 tháng 12 năm 1996, OSHA tiến hànhthanhtranhàmáyPalestine,pháthiệnrarấtnhiềusaiphạmnghiêmtrọngvàphạtnhàmáy35.125đôla.Khôngđầymộttuầnsau,mộtcôngnhâncótênClarenceDupreeđãbịmáychặtxươngnghiếnmấtmộtcánhtay.Haingàysauđó,mộtcôngnhânkháclàWillieMorrisbịchếtbởivụnổkhíga.Morrisnằmbấttỉnhtrênsànnhàchỉcáchcánhcửamấybướcchântrongsuốtmấytiếngđồnghồ,nhưngvìkhôngaiđượchướngdẫnsửdụngmặtnạvàdụngcụbảohộnênđãkhôngcứuđượcanhta.Sauvụtainạn,Ferrellbaytớiđó,kiểmtrađiềukiệnlàmviệcởnhàmáyvànhậnthấythựctrạngcơsởhạtầngkhủngkhiếpởđây:hệthốnglàmlạnhkhôngđúngtiêuchuẩncủaOSHA,hệthốngcácđườngdâyđiệnvớinhiềusaiphạmđedọanguycơxảyrahàngloạtvụđiệngiậtchếtngười,máymóccơkhívớihệthốngtừtrườngkhông

đảmbảoan toàn.Ôngyêucầuđóngcửanhàmáyngay lập tức.Hai thángsau,Ferrellbịsathải.

Trongvụkiệnđòi thanh toánbồi thườnghợpđồngnày,Ferrellđòisố tiềnbồithườngmàcôngtypháhợpđồngvớiông.FerrellchorằngôngbịsathảivìnguyênnhânralệnhđóngcửanhàmáyPalestine.Ôngchorằngtừtrướctớinay,IBPchưabaogiờđóngcửanhàmáyvìlýdoantoànlaođộng.IBPbiệnhộ rằngFerrellkhông thíchứngđượcvớivănhóa tậpđoàn IBP,ôngquálạmquyềnvàtrênthựctế,ôngkhônghềđưaraquyếtđịnhđóngcửanhàmáymà theo họ quyết định đóng cửa nhàmáy được đưa ra sau cuộc bỏphiếunhấttrígiữacáclãnhđạocấpcao.

Tháng1năm1997,nhàmáyPalestinehoạtđộngtrở lạinhưngsauđómộtnămlạibịđóngcửa.LầnđóngcửanàylàdoyêucầutừphíaUSHA.Thanhtra liênbangđãkiệnnhàmáyvì “giếtmổbấtnhân”vàyêucầudừngsảnxuất trongmột tuầnvớisố tiềnphạt rất lớn.Năm1999,IBPđóngcửanhàmáyvàchotớinay,nóvẫnìmlìmtrongtìnhtrạngđó.

Giátrịcủamộtcánhtay

Năm1997,khilầnđầutiêntôiđếnthămGreeley,JavierRamirezđanglàchủtịchcôngđoàncủatổchứcUFCW-tổchứcđạidiệnchongườilaođộngcủanhàmáychếbiếnbòMonfort.ỦybanquanhệlaođộngquốcgiaralệnhchoMonfort phải thừa nhận những sai phạmvề luật lao động sau khi tái hoạtđộngnhàmáychếbiếnbòGreenlynăm1982,phânbiệtđốixửvớinhữngđối tượngvốn là thànhviên côngđoàn cũ khi tuyểndụnghọ và hămdọanhững côngnhânmới trongquá trìnhbỏphiếubầu cử côngđoàn.Nhữngnhânviêncũbịđốixửbấtcôngđượcbồithườngmộtkhoảntiền10,6triệuđô-la.Saumộtthờigiangiannan,năm1992,côngnhânnhàmáyMonfortđãbỏphiếu thamgiaUFCW.Khiđó,JavierRamirez31 tuổivàcũngcómộtchúthiểubiếtvềngànhthịtbò.BốanhlàRubenRamirezmộtlãnhđạocôngđoàn Chicago. Ravier lớn lên trongmột vùng công nghiệp với nhiều nhàmáygiếtmổvàđãchứngkiếnngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtbịbỏhoangnơi quê nhà High Plans. Thay vì tìm kiếmmột công việc khác, anh đếnColorado và tiếp tục theo đuổi ngành công nghiệp này, cố gắng tìmkiếmcôngviệccómứclươnghậuhĩnhhơnvàmôi trườnglàmviệctốthơncholựclượnglaođộngngườiMỹLatinh.

UFCWđã tiếp thêmsứcmạnhchocôngnhânGreenlyđứng lênđấu tranh

vớinhữngvụsathảibấtcông, tốcáonhữnghànhvisai tráicủachủquản,báocáonhữngsaiphạmvềantoànlaođộngmàkhôngsợbịtrảthù.Nhưngsứcmạnhcủacôngđoànbịhạnchếbởitỷlệdịchchuyểncôngviệcrấtcaocủacácnhàmáy.Hàngnăm,tổchứcUFCWcầnmộtlượngcôngnhânhỗtrợnhưngsựquayvòngdịchchuyểnnhânlựccủacácnhàmáykhônghềcólợiđốivớisựđoànkếtcủacôngnhân.Lúcbấygiờ,nhữngvấnđềbứcxúcnhấtđốivớiUFCWđềuliênquanđếntỷlệtainạnlaođộngcaocủacácnhàmáygiếtmổ.Vìvậy,đâylàcuộcđấutranhdàivàgiannan,khôngchỉđểđảmbảovấnđềantoànlaođộngchocôngnhânmàcòngiúphọđòihỏiquyềnlợivàphúclợiytếkhixảyratainạnlaođộng.

Coloradolàbangđầutiênthôngqualuậtbồithườngthiệthạichocôngnhân.Ý tưởng tiềnđềđược lấy từbộ luậtbanhànhnăm1919,đượcsửdụngđểcungcấpdịchvụchămsócytếnhanhchóngvàmộtkhoảnthunhậpổnđịnhchocôngnhânbịtainạnlaođộng.Luậtbồithườngnàycóýnghĩanhưmộtloạihìnhbảohiểmvànókhôngquantâmđếnbênnàocólỗi.Vớihìnhthứcbảohiểmnày,côngnhânkhôngcầnphảikhởikiệnchủsửdụnglaođộngmàvẫncóthểnhậnđượcphúclợitrongthờigianngắnnhất.Kếhoạchluậtbồithường công nhân này đã được nướcMỹ thông qua. Tuy nhiên, đến năm1991,Coloradobắtđầuđi theoxuhướngkhác, trở thànhmột trongnhữngbangđầutiênquántriệtviệchạnchếthanhtoánbồithườngchocôngnhân.Đểgiảmphúclợichonhữngcôngnhânbịtainạn,luậtmớicủaColoradochophépngườichủsửdụnglaođộngcóquyềnlựachọnmộtbácsỹtrịliệuđểquyếtđịnhmứcđộnghiêmtrọngcủacáctainạn.Quyềnkhiếukiệnluậtbồithườngcủacôngnhângiờđâyrơivàotaycácbácsĩcủacôngty.

CácbangkháccũnghọctheođườnglốicủaColoradovàcắtgiảmphúclợibồi thường của công nhân. Dự luật Colorado được TomNorton Chủ tịchThượngnghịviệnbangColoradovàlà thànhviênĐảngcộnghòabảothủ,giớithiệuvớicơquanlậpphápnhưmộtbước”cảicách”.Nortonđứngrađạidiện cho Greeley quê hương của vợ anh. Vợ Norton nguyên là phó tổnggiám đốc phụ trách mảng pháp luật và quan hệ chính phủ của công tyConAgraRedMeat.

Tỷlệtainạnlaođộngcaothườnglànhântốthúcđẩycáccôngtybảohiểmgâysứcépyêucầudoanhnghiệpcảithiệnmôitrườnglàmviệc.NhưngvớiIBP,ConAgravànhữngdoanhnghiệplớnkhác,họlựachọnphươngthứctựbảohiểm.Họkhôngphảichịubấtcứáplựcnàovềvấnđềbảohiểmvàluôncốgắnggiữchomứcthanhtoánbồithườngcủacôngnhânởmứctốithiểu.

Mỗixudànhchokhoảnthanhtoánnàytănglênđồngnghĩavớisựgiảmđicủadoanhthutậpđoàn.

JavierRamizesbắtđầuphổcậpgiáodụcchocôngnhânMonfortvềquyềnlợihợpphápđểhọbiếtđòihỏiphúclợikhixảyratainạnlaođộngtạinơilàmviệc.Nhiềucôngnhân thậmchíkhônghềbiếtđếnsự tồn tạicủakháiniệmbảohiểm.Mẫuđơnxinbồithườngcóvẻmangtínhđedọa,đặcbiệtlàvớinhữngngườikhôngbiếttiếngAnhhaymùchữ.Vớimộtngườimớinhậpcư,đệđơnkiệnđồngnghĩavớiviệcđốiđầuvớicôngtyvàđặtniềmtinvàohệthốngluậtphápcủaMỹ,điềunàykhônghềđơngiảnvàđòihỏiởhọmộtdũngkhívôcùngtolớn.

Cáccôngtythườngchỉđồngýthanhtoánbồithườngvớinhữngvụkiệnvềtainạnlaođộngliênquanđếnnhữngthươngtậtkhôngthểbácbỏhaychốicãi (chẳnghạnnhư cụt tay, cụt chân tại nơi làmviệc), cònđối với nhữngthươngtậtkhóxácđịnhhơn(nhưchấnthương)thìcácdoanhnghiệpthườngtìmcáchtrìhoãnthờigiankiệntụng,yêucầuchấtvấn,thẩmtrathêmvàliêntụcgửikhángán.Trongthựctế,cómộtsốrủirothươngtậtmangtínhchấtđauđớnvàsuynhượcrấtkhóđểđưarachứngminhrõràngnhất.

Ngàynay,một côngnhânbị thương có thể phải đợi nhiều nămmới nhậnđượctiềnbồithường.Trongthờigianđó,họkhôngnhữngphảitrangtrảivôvànchiphíđiềutrị,màcònphảilokiếmnguồnthunhậpchonhữnghóađơnđiều trị đó.Nhiều người phải tìm đến sự trợ giúp của cộng đồng.Nhữngcông nhân bị thương này quá mệt mỏi với việc trì hoãn thanh toán bồithườngcủacácdoanhnghiệpnênnhiềukhiđểcótiềntrangtrảiviệnphí,họđànhchấpnhậnsốtiềnđàmphándùnóthấphơnhẳnmứcthựctếmànhữngcôngtynàylẽraphảitrả.Rấtnhiềucôngnhânthấthọc,khôngtaynghềphảichấpnhậnnhữngkhoảnbồithườngrẻmạtchonhữngthươngtậtmàsẽgâytrởngạirấtlớnchocuộcsốngsaunàycủahọ.Hầunhưkhôngaithắngkiệnvànhậnđủtiềnbồithườngcũngnhưphúclợiđángđượchưởng.TrêntinhthầnluậtmớicủaColorado,tiềnthanhtoánchothươngtậtmấtmộtcánhtaylà36.000đô-la,cụttaythìtừ2.200đô-lađến4.500đô-latùyvàovịtrí.Cònnhữngthươngtậtnặnghơnởđầu,mặthaycácbộphậnkháctrêncơthểnếubịtiếtlộracôngchúngsẽđượchưởngmứctốiđalà2.000đô-la.

Khivấnđềthanhtoánbồithườngchocôngnhâncàngkhókhăn,nhữngvấnđềvềantoànlaođộngcàngtrởnênnghiêmtrọng.TrongsuốthainămđầucủachínhquyềnClinton,OSHAdườngnhưcótiếngnóitrởlại.Nhữngtiêu

chuẩnkhoahọc laođộngđầu tiênchocácnhàmáysảnxuấtbắtđầuđượchìnhthànhđểgiảmbớtchấnthươnglaođộng.Tuynhiên,cuộcbầucửnăm1994đãđưaOSHAsangmộtbướcngoặtkhác.ĐảngCộnghòacầmquyền,điều đó không những chỉ gây trở ngại cho việc thông qua các tiêu chuẩnkhoahọclaođộngmàcòntỏranghingờtươnglaicủaOSHA.SaukhithiếtlậpđượcmốiquanhệchặtchẽvớiPhòngthươngmạiMỹvàHiệphộicácnhàsảnxuấtquốcgia,cácthànhviênĐảngCộnghòatìmmọicáchhạnchếảnhhưởngvàquyềnhạncủaOSHA.CassBellenger-thànhviênĐảngCộnghòathuộcNorthCarolina,đưarayêucầuOSHAphảidànhítnhấtmộtnửangânsáchđể“đàmphán”thayvìcưỡngépcácdoanhnghiệp.Sựđòihỏicáckhoảnngânsáchmớinàylàmgiảmđirấtnhiềukhốilượngcáccuộcthanhtra,đếncuốinhữngnăm1990,consốnàygiảmhẳn.BallengerphảnđốiviệcthanhtracủaOSHAtrongmộtthờigiandài,mặcdùnăm1991,ngaygầnđịahạtcủaanhta,vụhỏahoạnởmộtxưởngchếbiếngiacầmđãlàmchết25côngnhân.NhàmáyđóchưahềbịOSHAđiềutra,lốithoáthiểmcủanóbịbịtkínvàxáccủanhữngngườicôngnhânđược tìm thấyngaygầnnhữngcánh cửa đã bị khóa. Nghị sĩ Joel Hefley, đảng viên Đảng Cộng hòaColoradođãđưaramộtdựluậtkhiếnluậtcủaBallengercóvẻônhòahơn.“PháplệnhcảicáchOSHA”vềcơbảnsẽbácbỏ“PháplệnhSứckhỏevàAntoàn laođộng”năm1970.LuậtnàycấmOSHAtiếnhành thanh trabấtcứnhàxưởngnàohaytiếnhànhbấtcứhìnhphạtnào

Kenny

Trong suốt chuyến tham quan thị trấn công nghiệp chế biến thịt ở HighPlains,tôiđãgặprấtnhiềucôngnhânbịthương.Mỗingườimộtcâuchuyện,nhưngđềucómộtđiềurấtquenthuộcvàđượckếtnốibởinhữngnhântốrấtchung-cuộcđấutranhđòihỏiquyềnlợichămsócytếchínhđáng,nỗisợhãi khi vạch trần sự thật, phải chịu đựng thái độ bàng quan của công ty.“Chúngtôilàconngười,nhưnghọđốixửvớichúngtôichẳngkhácgìnhữngconvật”,nhiềungườinóivớitôinhưvậy.Nhữngngườicôngnhântôigặpmuốntấtcảmọingườicùngbiếtđếncâuchuyệncủamình,biếtnhữngđiềuđangxảyra.MộtngườicôngnhânnữbịthươngởlưngvàtayphảitạinhàmáyGreeleyđãnóivớitôi:“Tôimuốntrèolênnócnhàvàhétthậttochotấtcảmọingười cùngnghe thấy”.Giọngnóivàkhuônmặt củanhữngngườicôngnhânnàykhôngthểphaimờtrongtôi,cũngnhưhìnhảnhnhữngcánhtay,nhữnglàndanâurắnchắcchằngchịtnhữngvếtsẹotrắng.Raoulsinhratại Zapoteca, Mehico và làm xây dựng ở Anaheim trước khi chuyển tớiColorado.AnhấykhôngnóiđượctiếngAnh.Saukhinghethấymẩuquảng

cáocủaMonforttrongmộtkênhRadiotiếngTâyBanNha,anhnộpđơnxinviệc vào nhàmáyGreeley.Một hôm,Raoul chạm vàomột cáimáy đanghoạtđộngđểchuyểndịchsúcthịt.Chẳngmay,máyvẫnchạyvàtaycủaanhbịkẹtở trongđó,phảimất20phútnhữngngườicôngnhânkhácmớikéođượctayra.Chiếcmáyđãbịhỏng.MộtchiếcxecấpcứuđưaRaoultớibệnhviệnđểkhâuvếtthươngdàivàsâutrênvaianhấy.Gânbịđứt.Saukhikhâumấymũinữavàkêmộtđơnthuốcgiảmđaumạnh,anhấyđượcđưatrởvềlòmổvàtrởlạidâychuyềnsảnxuất.Loạngchoạng,khậpkhiễngvàđauđớnvớimộtcánh taybóbột,Raouldành thờigiancòn lại trongngày lauchùinhữngvếtmáukhỏinhữnghộpcác-tôngbằngcánhtaylànhlặncònlại.

RenaldolàmộtcôngnhânđứngtuổicủaMonfort,cómáitócxámvàkhôngnóiđượctiếngAnh.Ôngấybị thoáihóaxươngcổtaytrongthờigianlàmcôngviệcchặtthịt.Cănbệnhđótrởnêntồitệđếnnỗichỗbịđauởtayđãănlan lên cả vai.Mỗi buổi tối, ông ấy đau đến nỗi không thể ngủ nổi trêngiường.Thayvàođó,ôngphảinằmtrênmộtcáighếbànhcạnhchiếcgiườngcủavợ.Ôngđãnằmtrongtưthếnhưvậysuốtbanămtrời.

KennyDobbinslàmộtcôngnhânlàmthuêchoMonfortsuốt16năm.AnhsinhratạiKeokuk,bangIowavớimộttuổithơdữdộivàmộtôngbốdượngđộcác.Năm13tuổi,anhbỏnhàrađi,anhcũngđãđihọcnhiềulầnnhưngvẫn không biết đọc.Anh đã làm rất nhiều công việc lặt vặt và bị thươngtronglúclàmviệctạilòmổMonfortởGrandIslan,Nebraska.Anhbắtđầulàmviệcởđótừnăm1979ngaykhicôngtyđượcmualạitừSwiff.Nămđóanh24tuổi.Đầutiên,anhlàmởbộphậnchởhàng,chuyênchởnhữnghộphànghóanặngtầm54kg.Dùvậy,Kennyvẫncóthểxửlýđượchết.Anhấycao lớn,vạmvỡ,khỏemạnhnhưngcuộcđời lạivôcùng lậnđậnvàkhốnđốn.

Mộthôm,Kennynghethấyaiđóthétlên“Coichừng”,anhgiậtmìnhquaylạivàthấymộtthùnghàng40kgrơitừtrênnócxechởhàngxuống.Theophảnxạ,Kennybắtchiếc thùngvớimột tay,nhưngđà rơimạnhvớixunglượnglớnđãđẩyanhvăngra,đậpvàomộtbăngtải,vàcáivànhkimloạicủabăngtảiđãchọcthủnglưnganh.BácsĩcủacôngtybăngbólưngchoKennyvànóivếtthươngchỉbịgiãncơ.Kennykhônghềđòibồithường,chỉởnhànghỉngơimấyngày,rồilạitrởlạilàmviệc.Anhcònmộtgiađìnhnhỏvớingườivợvàbađứaconđangchờđợi.Trongnhữngthángsauđó,vếtthươngtrởnênrấttồitệ.“Anhkhôngtưởngtượngnổinóđaukinhkhủngthếnào”,anhấynóivớitôi.Anhấyđãtìmgặpmộtbácsĩkhácvànhậnđượcmộtkết

luậnhoàntoànkhác.VịbácsĩmớinàynóirằngKennybịthoátvịđĩađệmnghiêmtrọng.Kennyphảiđượcphẫu thuật lưng,phảinằmviệnmột thángtrướckhiphẫuthuật.Cuộchônnhâncủaanhtanvỡtrongsựcăngthẳngvàkhókhănvềtàichính.Mườibốnthángsautainạn,Kennytrởlạilòmổ.“TỪBỎ TẤT CẢ SAU CUỘC PHẪU THUẬTƯ? ĐẤYKHÔNG PHẢI LÀKEN!!”,một lá thư được gửi đếnMonfort. “Ken đã học được cách xử lýnhữngkhókhăngiankhổkhilàmviệcởmộtnhàmáychếbiếnvàđangcốgắnggiúpnhữngngườikhácđiềuđó.CảmơnKen,vàhãytiếptụclàmtốtcôngviệccủamình.”

KennycảmthấytrungthànhmãnhliệtvớiMonfort.Anhkhôngbiếtđọc,anhcó tay nghề hơn sức khỏe và công ty vẫn cho anh cơ hội làm việc. KhiMonfort quyết định mở lại nhà máy Greeley nơi không có tổ chức côngđoàn,Kenny tình nguyện tới đó để hỗ trợ.Anh không đánh giá cao côngđoànlaođộng.Nhữngngườichủquảnnóivớianhrằngcôngđoàncótráchnhiệmđóngcửanhàmáychếbiếnthịtkhắpđấtnước.KhitổchứcUFCWcốgắngcơcấu lại nhàmáygiếtmổGreely,Kenny trở thànhmột thànhviênnăngnổvàthẳngthắntrongnhómchốnglạiCôngđoàn.

ỞGrandIsland,Kennyđượcgiớihạnchỉlàmnhữngviệcnhẹtừsaulầnbịtainạn.NhưngchủquảncủaanhtaởGreeleyđãnóisựgiớihạnđókhôngđượcápdụngtrongcôngviệcmới.Kennyphảibắttayngayvớicôngviệclaođộngnặngnhọcmộtlầnnữa,mộttaynắmchắccondaovàxửlý40đến50kg thịt bò ra khỏi bàn.Khi vết thương trở nên trầm trọnghơn, anhđãđượcthuyênchuyểnsangbộphậnkhácvàcuốicùnglàvềbộphậnchănnuôigiasúc.TheomộtngườiquảnlýởnhàmáyGreeley,MonfortlúcđóđangcốlàmmọicáchđểđuổiKenny,cốlàmchocôngviệccủaanhtatrởnênkhóchịuđếnmứcanhphảitựbỏviệc.NhưngKennykhôngnhậnrađiềuđó.“Từtrongsâuthẳmtrái tim,anhấyvẫntinrằnghọlànhữngngườitốtvàchânthật”,ngườiquảnlýđãnóivềKenny.“Nhưnganhấyđãnhầm”.

Trong công việc ở bộ phận chăn nuôi, thỉnh thoảng Kenny phải trèo lênnhữngbểchứamáukhổnglồvàtháonắp,thọctayvàotậnđáybểvàmởnắpcống.Một hôm, vào ngày cuối tuần, người ta bất ngờ gọi anh ấy tới làmviệc.DịchlâynhiễmSalmonellađãxảyratạinhàmáy.Nhàmáycầnđượctẩyuếvànhữngcôngnhânbảotrìđềutừchốilàmviệcđó.Trongbộquầnáothườngngày,Kennybắtđầulaudọnnơiđó,trèolênbểchứavàphundungdịchclovàotrong.Clolàmộtchấthóahọcnguyhiểm,nếuchúnghấpthuquadavàocơthểsẽgâyảnhhưởngnghiêmtrọngtớisứckhỏeconngười.

Nhữngngườicôngnhânphunclocầnđeogăngtaybảohộ,đeokínhbảohộvàmộtchiếcmặtnạphòngđộcvớibộquầnáoliềnbảohộ.NgườichủquảncủaKennyđưachoanhấymộtmặtnạbằnggiấyđầybụinhưngchẳngmấychốcđãbịmủnhết.Sautámgiờlàmviệcvấtvảvớiclotrongkhuvựckhôngcókhôngkhí,Kennytrởvềnhàvàđổbệnh.Anhấynhanhchóngđượcđưatớibệnhviệnđểlàmxétnghiệm.Toànthânanhấybịbỏngnặngvàphảinằmviệnmộttháng.

Cuốicùng,Kennycũngphụchồi,nhưngnóchỉđánhlừacảmgiáccủaanh.Sứcđềkhángcủacơthểanhsuygiảmtrầmtrọngvàanhtrởnênnhạycảmvớinhữngmùithơmhóahọc.AnhtrởlạilàmviệcởnhàmáyGreeley.Anhlạitáihôn,khôngbiếtphảilàmviệcgìnhưngvẫncảmthấytrungthànhvớicông ty.Anh được phân công làm ca sáng sớm.Hàng ngày, anh phải láichiếcxetảicũtừkhuvựcnhàxưởngnàytớikhuvựcnhàxưởngkhác.Chiếcxetảichấtđầythịtthừabỏđi.Đènphaôtôvàcầngạtmưakhônghoạtđộng.Kínhchắngióthìbẩnthỉuvàrạnnứt.Mộtbuổisángsớmmùađônglúctrờivẫncòntốivàlạnh,Kennybịmấtphươnghướngkhiláixe.Anhdừngxelại,mởcửabướcrangoàiđểxemmìnhđangởđâuthìbịmộtchuyếntàuđâmvào.Sựvachạmlàmvỡvụnkínhxe,némanhvăngrakhôngtrungvàlàmvăngcảđôiủngcủaanh.Tuynhiên,dopháthiệnrachiếcxenênchuyếntàuđãchuyểnđộngchậmdần,nếukhôngcólẽanhấyđãtửnạn.Kennyvẫncóthểquaytrởlạinhàmáy,đichânđấtvàmáurỉrabebéttừnhữngvếtthươngdài,sâuởlưngvàmặt.Anhấyđãphảinằmviệnhaituần,sauđómớitrởlạilàmviệc.

Mộtngày,Kennyđangđigiaohàngthìnhìnthấymộtcôngnhânbịmắcđầuvàocáimáynghiền,mộtthiếtbịsửdụnghàngtrămcáibúanhỏđểnghiềnsụnvàxương thànhbộtmịn.Người côngnhânđóđã cốgắng tắt cáimáynhưngKennybiếtrõrằngnhữngcáibúabêntrongvẫntiếptụcđập.Mất15phútchiếcmáymớitắthoàntoàn.Kennythétlên“Ngừnglại”,nhưngngườicông nhân không nghe thấy tiếng anh. Vì thế, Kenny chạy đến, túm lấyngườiđànôngđangthởhổnhểntrênghếvàđẩyanhrakhỏichiếcmáyngaylậptứctrướckhinónghiềnnátanhta.Đểbiểudươnghànhđộngdũngcảmnày,MonforttraochoKennymộtphầnthưởngcho“Thànhtựuxuấtsắccủacôngnhân”.Phầnthưởngnàylàmộtgiấychứngnhận,đượcngườichủquảncủaanhấyvàngườiquảnlýantoànlaođộngcủacôngtyký.

Sauđó,Kennybịgãychânkhisachânxuốngmộtcáihố trênsànbê tôngcủalòmổ.Mộtdịpkhác,anhấyvỡmắtcáchân,mộtvếtthươngcầnđược

phẫu thuật và phải nẹp xương bằng 5 cái đinh. Bây giờ, Kenny phải đeonạngkimloạiđểđilại,mộtchiếcnạngxịncólòxogiátận2.000đô-la.Tuynhiên,anhkhôngthểđứnglâubởichiếcnạngsẽlàmanhbịđau,dođó,anhđượcgiaochocôngviệcmàilạidaocũởnhàmáy.Mặcdùtrênngườiđangmangrấtnhiềuvếtthương,nhưngcôngviệcvẫnđòihỏianhphảilênxuốngnhữngbậcthangchậthẹpcủabatầngcầuthangđểlấyvàchuyểnnhữngtúiđầydao.Tháng12năm1995,Kennybịđaunhóiởngựctronglúcđangnângmột số thùng hàng.Anh ấy tưởng rằng đấy làmột cơn đau tim.Đại biểucôngđoànđưaanhấytớigặpytá,côtanóirằngchỉlàbịchuộtrútvàchovềnhà.MộtngườibạnđãvộivãđưaKennytớimộtbệnhviệngầnđó.MộtvậtgìđóchènvàotimanhvàbácsĩnóirằngKennyđãrấtmaymắnkhivẫncònsốngsót.

TronglúcKennyDobbinsđangdầnhồiphụcsứckhỏe,Monfortsathảianh.MặcdùKennyđãgắnbóvớicôngty16năm,dùlàngườicóthâmniênnhấtởnhàmáyGreenly,đãrửadọnnhữngthùngchứađầymáuvớiđôitaytrần,đấu tranh với công đoàn, làm bất cứ việc gì công ty yêu cầu, chịu đựngnhữngvếtthươngmàlẽramộtngườiđànôngbìnhthườngkhôngthểchịuđựngnổi, nhưngkhôngmột ai ởMonfort báo cho anh tin này.Thậmchí,khôngmộtaiđếnhỏi thămanh.Kennyhiểu rằnganhấyđãbị sa thảikhikhoảnthanhtoánbảohiểmsứckhỏecủacôngtyđượcbưuđiệntrảlại.Rấtnhiều lầnanhgọiđếnMonfortđể tìmhiểuxemchuyệngìđangxảyra,vàcuốicùng,mộtnhânviênphòngkhiếunạithươngcảmnóivớianhấyrằnghóađơnchitrảbịtrảlạivìanhấykhôngcònlàcôngnhâncủaMonfort.KhitôiđềnghịngườiphátngôncủanhàmáyđưaralờibìnhluậnchínhxácvềcâuchuyệncủaKenny,họchẳngxácnhậnhayphủnhậnbấtcứchitiếtnào.

Bâygiờ,sứckhỏecủaKennyđangrấtyếu.Anhấymắcbệnhtim.Hệmiễndịch của anh dường như không còn. Lưng bị đau,mắt cá chân bị đau vàthườngxuyênhoramáu.Anhấykhôngthểlàmđượcbấtcứcôngviệcgì.Vợanhấy,Clara-ngườiphụnữmangnửadòngmáuLatinhvàCheyenne,giốngnhưmộtcôemgáinhỏcủaCher’s-đanglàmytátạinhàkhiKennybịthươngởlưng.Giữalúcbệnhtìnhanhấytrầmtrọng,côấyvừatrảiquacacấyghépthậnvàđangthấtnghiệp.

KhitôingồitrongphòngkháchcănnhàởGreelycủahọ,nhữngbứctườngđượctrangtrívớihìnhvẽnhữngconchósói,chândungDenverBroncos,vàmộtlácờMỹ,KennyvàClarakểvớitôivềđiềukiệnkinhtếcủahọ.Sau16nămlàmviệc,Kennychẳnghềđượcnhậnmộtđồngtrợcấplươnghưunào

từMonfort.Anhđệđơnkiệncôngtyvàcuốicùngnhậnđược35.000đô-lasau3nămkiệntụng.MườilămphầntrămsốtiềnđórơivàotúiluậtsưcủaKennyvàphầncònlạichẳngmấychốccũngđộinónrađi.Nhiềuthángsau,KennyphảicầmcốmọithứđểcótiềnthuốcmenchoClara.Họcóhaiđứacon nhỏ và sống nhờ trợ cấp xã hội. Bảo hiểm sức khỏe củaKennymộtthángđược600đô-la,cũngchẳngđủđể trangtrảicuộcsốngcủagiađình.SựcămphẫncủaanhvớiMonfort,sựđauđớnvìbịphảnbộiđãdằnvặtanhsuốtbaonămqua.

“Họđãvắtkiệt tôiđếnmứctôichẳngcòngìđểcốnghiếnnữa,sauđó,họnémtôivàothùngrác.”Giờđây,khimới46tuổi,sứckhỏecủaanhhếtsứctồitệvàcảmthấymìnhvôdụngnhưthểcuộcđờiđãchấmhếtđốivớianh.

9.Nhữngthứcótrongthịt

Ngày11thángBảynăm1997,LeeHardinggọimóngàmềmchiêngiòntạimộtnhàhàngMehicoởPueblo,Colorado.Harding,22tuổi,làquảnlýcủaSafewayvàStacey,vợanh,làquảnlýcủaWendy’s.TốithứSáu,họrangoàiăn.Khimóngàchiênđượcđemra,Hardingcảmthấymónănnàycógìđókhôngổn.Anhcảmthấydườngnhưthịtgàbịôi.Khinếmnhữngmiếnggàchiên,anhthấynhớtnhầyvàcómùikhóchịu.Saukhirờinhàhàngkhoảngmộttiếng,Hardingbắtđầubịđauquặnbụng.Anhcócảmgiácnhưcóthứgìđóđangănmòndạdàymình.Vốn làngườikhỏemạnhvới thânhìnhcânđối,cao1,86métvànặng90kg.Leechưabaogiờbịđaudữdộinhưthế.Cơncorútcàngtrởnêndữdội,Hardingnằmtrêngiườngsuốtđêm,ngườicuộntrònnhưquảbóng.Sauđóanhbịtiêuchảyvàtiêuchảyramáu.Anhcảm thấynhưmìnhđang chết dần, nhưng anh sợnếu chết sẽ khôngđượcchếtởnhànênkhôngđếnbệnhviện.

Suốtnhữngngàycuốituần,anhđaudữdộivàtiếptụcbịtiêuchảy.TốithứHai,Hardingquyếtđịnhđikhámbácsĩ.Cơnđauđãđỡhơnnhưnganhvẫnđingoàirakhánhiềumáu.AnhchờbatiếngởphòngcấpcứucủabệnhviệnSt.Mary-CorwintạiPueblo,lấymẫuphânđểkiểmtra,cuốicùnganhcũnggặpđượcbácsĩ.Bácsĩnói,cóthểanhchỉbị“cảmcúmmùahè”.Hardingbịtrảvềnhàvớimộtđơnthuốckhángsinh.ChiềuthứBa,anhnghethấytiếnggõcửavàkhimởcửa,anhnhậnđượcmộtbứcthưngắndoSởYtếPueblogửitới,trongđóchobiếtmẫuxétnghiệmcủaanhdươngtínhvớivikhuẩnEscherichiacoliO159:H7,tácnhângâyngộđộcthựcphẩmcókhảnănglàmchếtngười.

Sánghômsau,HardinggọichoSandraGallegos,y tácủaSởYtếPueblo.Cô yêu cầu anh cố gắng nhớ xem đã ăn những gì trong năm ngày qua.HardingnhắctớibữatốitạinhàhàngMehicovàmùivịkinhkhủngcủamóngàchiên.Anhchắcchắnđóchính lànơianhkhiếnbịngộđộc thựcphẩm.NhưngGallegoskhôngnghĩ thế,khuẩnE.coliO159:H7hầunhưkhôngcótrongthịtgà.CôấylạihỏixemHardingcóănchútthịtbòxaynàokhông.Harding nhớ lại anh đã ăn một lát bò băm ngày trước khi tới nhà hàngMehico.Nhưnganhkhôngtinmónbòbămcóthểgâybệnhchoanh.Cảvợvàchịvợanhđềucùngănmónđótrongbữatiệcnướngngoàitrời,vàkhông

aibịlàmsaocả.Anhvàvợcũngđãănnhữnglátbòbămtrongcùngmộthộpđótừtuầntrướctrongbuổinướngthịtmàkhôngbịlàmsao.Cuốicùnganhnghĩcóthểđólàdohộp12látbòbămanhmuaởSafeway.Anhnhớđiềuđórấtrõvìđólàlầnđầutiênanhmuanhiềuthịtbònhưthế.Gallegoshỏixemcócònlạiphầnthịtnàokhông.Hardingchobiếtcóthểcòn,anhkiểmtratủlạnhvàtìmthấyhộpthịtbò.Đólàmộtchiếchộpcómàuđỏ,trắngvàxanhghi“BòbămlátHudson”.

NhânviênytếPueblotớinhàHarding,lấynhữngphầnthịtbòcònlạivàgửimộtmẫutớiphòngthínghiệmUSDAđểphântích.NhânviênytếcủabangđãchúýtớisựđộtbiếnlượngngườinhiễmE.coliO159:H7trongthờigianđó.Khiđó,ColoradolàmộttrongsáubangduynhấtởnướcMỹcókhảnăngthựchiệncáccuộckiểmtraANDtrêncácmẫunhiễmE.coliO159:H7.CáccuộckiểmtraANDchothấyítnhấtđãcó10ngườibịbệnhdovikhuẩnnàygâyra.Cácnhànghiêncứuđangtìmkiếmmốiliênhệchunggiữanhữngcabệnh rải rác ở Pueblo, Brighton, Loveland, Grand Junction và ColoradoSprings.Ngày28 thángBảy,phòng thí nghiệmUSDA thôngbáovớiy táGallegos rằngmónbòbăm lấymẫu từnhàcủaLeeHardingnhiễmkhuẩnE.coliO159:H7.

NhữngthôngsốtrênhộpbòbămcủaHardingchothấy12látbòbămviênnày được sản xuất ngày 5 tháng Sáu tại nhà máy của Hudson Foods ởColumbus,bangNebraska.Khôngainghĩnhàmáynàylạilànguồngốclàmbùng phát những vụ ngộ độc thực phẩm.Mới đi vào hoạt động được hainăm, nhàmáy được xây dựng chủ yếu để cung cấp thịt bò băm viên chochuỗinhàhàngBurgerKing.Nhàmáy sửdụng thiết bị tân tiếnvàdườngnhưvôcùngsạchsẽ.Thếnhưng,cóđiềugìđókhôngổn.Mộtnhàmáyhiệnđạiđượcthiếtkếđểsảnxuấtthựcphẩmsốlượnglớnđãtrởthànhtrunggianlantruyềncănbệnhchếtngười.HộpbòbămtrongtủlạnhcủaLeeHardingvàcôngviệcđiều tranghiêncứu tỉmỉcủanhânviêny tếColoradonhanhchóngdẫnđếnvụthuhồithựcphẩmlớnnhấttronglịchsửnướcMỹ.Tháng8năm1997,Công tyHudsonFoods tựnguyện thuhồikhoảng15 triệukgthịtbòxaysảnxuấttạinhàmáyởColumbus.Mặcdùnhânviênytếđãlàmrấttốtviệctruytìmnguồngốcgâybùngphátdịch,nhưngviệcthuhồinàyvẫnkhôngthậtsựthànhcông.Khicôngtynàycôngbốviệcthuhồi,trênthịtrườngđãcóhơn11triệukgthịtbòxayđượctiêuthụ.

Hệthốnglýtưởngchonhữngtácnhângâybệnhmới

ỞMỹ,mỗi ngày có khoảng 200.000 người bị bệnh có nguồn gốc từ thựcphẩm,900ngườiphảinhậpviệnvà14ngườitửvong.TheoTrungtâmKiểmsoátvàPhòngngừaDịchbệnh(CDC),mỗinămcóhơn¼dânsốMỹbịngộđộc thực phẩm. Phần lớn các ca ngộ độc thực phẩmkhông được báo cáochínhquyềnhoặckhôngđượcchẩnđoánchínhxác.Sựbùngphátlanrộngđượcpháthiệnvànhậnbiếtchỉlàmộtphânsốnhỏcủaconsốthựctế.Vàcómộtbằngchứngmạnhmẽchothấy,trongvàithậpkỷqua,khôngchỉlàviệcgiatăngcáccabệnhliênquanđếnthựcphẩm,màhậuquảảnhhưởnglâudàitới sứckhỏenghiêm trọnghơnnhiều sovới nhữnggì người ta từngnghĩ.Giaiđoạnnghiêmtrọngcủamộtvụngộđộcđólàmộtvàingàyđầubịtiêuchảyvàbịđaubụng,dạdày.Cácnghiêncứugầnđâypháthiệnnhiều tácnhângâybệnhcó thểgây ra sựđauđớn lâudàinhưbệnh tim,bệnhviêmruột, cácvấnđềvề thầnkinh,bệnh rối loạnhệ thống tựmiễndịchvàsuythận.

Mặcdùcácbệnhdothựcphẩmgâyrangàycàngtăngdonhiềunhântốphứctạp, nhưng chính sựgia tăngnày cũngđãgópphầnđángkể làm thayđổiphươngthứcsảnxuấtthựcphẩmcủaMỹ.RobertV.Tauxe,TrưởngPhòngCácbệnhxuấtpháttừthựcphẩmvàbệnhtiêuchảycủaCDCchorằngcácloạinguycơbùngphátbệnhmớiđangxuấthiện.Ởnhữngthếhệtrước,cácvụ ngộ độc thực phẩm thường xuất phát từ bữa tối trong nhà thờ, tiệc dãngoại của gia đình hay tiệc cưới... Việc vận chuyển hoặc bảo quản thựcphẩmkhôngđúngcáchsẽgâybệnhchomộtnhómnhỏnhữngngườisốngởmộtkhuvựcđịaphươngnàođó.Tuynhiên,hệ thốngchếbiến thựcphẩmđượctậptrungvàcôngnghiệphóangàynayđãtạoramộtloạinguycơbùngphát bệnh hoàn toànmới,một loại có thể gây bệnh chohàng triệu người.Ngàynay,mộtcănbệnhởmộtthịtrấnnhỏcóthểchỉxuấtpháttừmónsaladkhoaitâyhỏngtrongbữatiệcnướngngoàitrờicủatrườnghọc-nhưngchínhnó có thể là dấu hiệu đầu tiên của nguy cơ bùng phát dịch bệnh lan rộngkhắpbang,khắpđấtnướcvàthậmchíratoàncầu.

Cũnggiốngnhưvirusgâysuygiảmmiễndịchởngười(HIV)dẫnđếnbệnhAIDS,vikhuẩnE.coliO157:H7làtácnhângâybệnhmớimàchínhnhữngthayđổixãhộivàcôngnghệgầnđâyđã“tạođiềukiện”chonó lan rộng.Năm1982, lần đầu tiên khuẩnE.coliO157:H7được tìm ra, vàHIVđượcpháthiệnvàonămsauđó.NgườinhiễmHIVcóthểkhỏemạnhtrongnhiềunăm,nhưnggia súcnhiễmE.coliO157:H7 sẽ nhanh chóngbộc lộmột sốdấuhiệubệnh.MặcdùnhữngtrườnghợpmắcAIDSbắtxuấthiệntừcuốinhữngnăm1950,nhưngcănbệnhnàyvẫnkhông trở thànhđạidịchởMỹ

chođếnkhiđườnghàngkhôngpháttriển,việcdichuyểntrởnênthuậntiệnvàquanhệtìnhdụcbừabãitănglên.Cáchđây30,40năm,E.coliO157:H7làthủphạmchínhgâyramộtsốbệnhdịchởngười.Chuồngnuôigiasúc,lòmổvànơichếbiến thịtbòxaygia tăngchính làphương tiệngiúpcác tácnhângâybệnhnàygieo rắc rộngkhắp lêncácnguồncung thựcphẩmcủaquốcgia.NgànhcôngnghiệpchếbiếnthịtởMỹchưabaogiờtậptrunghóanhưvậy:13côngtychếbiếnthựcphẩmlớngiờđãđảmnhậnviệcchếbiếnphầnlớnlượngthịtbòtiêuthụtạiMỹ.Hệthốngchếbiếnthịtnàycungcấpcho các chuỗi cửa hàng bán đồ ăn nhanh trên cả nước -một ngành côngnghiệpđược“đoni”đểphụcvụnhucầucủahọ,cungcấpsốlượnglớnthịtbò băm viên cùngmột kiểu để tất cả bánh hamburger củaMcDonald’s -chứngtỏlàmộthệthốngcựckỳhiệuquảđểlantruyềnbệnh.

MặcdùE.coliO157:H7đượccholàlànguyênnhânchínhgâyranhiềucatửvongdongộđộcthựcphẩm,nhưngtronghaithậpkỷqua,cácnhàkhoahọcđãpháthiệnrahơnmộttátácnhângâybệnhxuấtpháttừthựcphẩm,trongđó có Campylobacter jejuni, Cryptosporidium parvum, Cyclosporacayetanensis,ListeriamonocytogenesvàcácvirusgiốngnhưNorwark.CDCướctínhcóhơn¾sốcabệnhvàtrườnghợptửvongxuấtpháttừthựcphẩmtạiMỹdocáctácnhântruyềnnhiễmchưaxácđịnhgâyra.Trongkhicácnhànghiêncứuyhọcđãthuđượcnhữngsựhiểubiếtquantrọngvềmốiliênhệgiữaviệcchếbiếnthựcphẩmhiệnđạivớisựlanrộngcácbệnhnguyhiểm,cáccôngtynôngphẩmhàngđầunướcMỹvẫnkiênquyếtphảnđốitấtcảcácquyđịnhvềviệcthựchiệnantoànthựcphẩmcủahọ.Trongnhiềunăm,cáccông tychếbiến thịt lớnxoayxởđể trốn tránh tráchnhiệmpháp lýđặt rachocácnhàsảnxuấtvềhầuhếtsảnphẩmtiêudùng.Ngàynay,chínhphủMỹcóthểyêucầuthuhồigậyđánhbóng,giàychơiquầnvợt,thúnhồi,vànhữngconbòđồchơicaosuxốpbịlỗitrêntoànquốcnhưnglạikhôngthểđòihỏimộtcôngtychếbiếnthịtloạibỏsốthịtbòxaynhiễmbệnh,cókhảnănggâychếtngườikhỏicácnhàbếpchếbiếnđồănnhanhvàcácgiáhàngtrongsiêuthị.Cáchãngchếbiếnthịtlớncóđượcquyềnhạnbấtbìnhthườngđónhờnhữngmối liênhệchặtchẽvàcáckhoảntài trợ lớnchođảngviênĐảngCộnghòa.ĐócóthểcũngdosựthiếuýthứcrộngrãicủacộngđồngvềsốlượngngườiMỹbịngộđộcthựcphẩmhàngnămvàmứcđộlanrộngcủacácbệnhnày.

Các tác nhângâybệnhxuất phát từ thựcphẩmmớiđượcphát hiện cóxuhướngtruyềnnhiễmtừcácđộngvậtkhỏemạnh.Thựcphẩmbịnhiễmbệnhdocácsinhvậtnàycókhảnăngtiếpxúcvớinhữngthứtrongdạdàyđộng

vậtnhiễmbệnhhoặcphân,trongquátrìnhgiếtmổhayquátrìnhchếbiếnsauđó.MộtnghiêncứutoànquốcdoUSDAcôngbốnăm1996pháthiện7,5%cácmẫuthịtbòxaylấytừcácnhàmáychếbiếnnhiễmkhuẩnSalmonella,11,7% nhiễmListeriamonocytogenes, 30% nhiễm Staphylococcus aureus,và53,3%nhiễmClostridiumperfringens.Tấtcảcáctácnhânnàyđềucóthểgâybệnhchoconngười;cáctrườnghợpngộđộcthựcphẩmdoListeriagâyrathườngphảinhậpviệnvàthựctếchothấycứnămcacómộtcatửvong.TrongnghiêncứucủaUSDA,78,6%sốthịtbòxaychứavikhuẩnchủyếulâylandotiếpxúcvớiphân.Tàiliệuyhọcvềnguyênnhângâyngộđộcthựcphẩmchứađầynhữnguyểnngữvàcácthuậtngữkhoahọckhôkhan: trựckhuẩnruộtgià,visinhvậthiếukhí,sorbitol,agaMacConkey,v.v...Ẩnsaunhững thuậtngữnày là lờigiải thíchgiảnđơnchoviệc tại saogiờđâyănmộtchiếchamburgercóthểlàmbạnbịbệnhnghiêmtrọng,đólà:Cóphânởtrongthịt.

Quốchồnquốctúy

Trong những năm đầu thế kỷXX, hamburger bắt đầu bịmang tiếng xấu.TheonhàsửhọcDavidGerardHogan,hamburgerđượccoi là“thựcphẩmcho người nghèo”, nhiễm bệnh và không an toàn. Các nhà hàng hầu nhưkhôngphụcvụmónhamburger;hamburgerđượcbántrêncácxengựaphụcvụ bữa trưa đỗ gần các nhàmáy, tại các rạp xiếc, các lễ hội và hội chợ.Ngườitatinrằngthịtbòxayđượclàmtừthứthịtcũ,ôithiu,chứanhiềuhóachất bảo quản. Một nhà phê bình thực phẩm cảnh báo: “Thói quen ănhamburgerantoànnhưviệcbạnlấythịttừthùngrácra”.Trongnhữngnăm1920,WhiteCastle,chuỗinhàhànghamburgerđầu tiênởnướcMỹđãcậtlực xóa bỏ hình ảnh xấu củamón hamburger.NhưHogan ghi chép trongcuốnlịchsửcủachuỗinhàhàngnàycótênSelling‘EmbytheSack(1997),những người sáng lậpWhite Castle đã đặt nhữngmón thịt nướng của họtrongtầmnhìntrựctiếpcủakháchhàng,tuyênbốthịtbòxaytươiđượcgiaohailầnmộtngày,lựachọnmộtcáitênhàmýsựnguyênchấtvàthậmchítàitrợchomộtphòngthínghiệmcủatrườngĐạihọcMinnesota,nơimộtsinhviênykhoađãsống13tuần“khôngăngìngoàihamburgerWhiteCastlevàuốngnước”.

ThànhcôngcủaWhiteCastleởmiềnĐôngvàvùngtrungtâmphíaBắcnướcMỹđãgiúpphổbiếnmónhamburgervàxóabỏđiềutiếngxãhộicủamónănnày. Tuy vậy, chuỗi nhà hàng này không thu hút được nhiều thực khách.PhầnlớnkháchhàngcủaWhiteCastlelàdânthànhthị,tầnglớplaođộngvà

là nam giới. Trong suốt những năm 1950, số lượng các quầy ăn phục vụkháchngồitrênôtôvàcácnhàhàngbánđồănnhanhởNamCaliforniatănglêngiúpbiếnhamburgermộtthờibịcoilàthứđồănthấpkémthànhmónăndân tộc củaMỹ.Quyết định đẩymạnhMcDonald’s thànhmột chuỗi nhàhàngphụcvụcácgiađìnhcủaRayKrocđãảnhhưởngsâusắctớithóiquenănuốngcủađấtnướcnày.Hamburgerdườngnhưtrởthànhmónănlýtưởngchotrẻnhỏ-tiệnlợi,rẻtiền,cóthểcầmtayvàdễnhai.

TrướcChiếntranhThếgiớithứhai,thịtlợnlàloạithịtphổbiếnnhấtởMỹ.Sauđó,khithunhậptăng,giágiasúcgiảm,sựtăngtrưởngcủangànhcôngnghiệpđồănnhanhvàsứchútlớncủamónhamburgerđãđẩylượngtiêuthụthịt bòởMỹ cao hơn thịt lợn.Đầunhữngnăm1990, gầnmột nửa số laođộng trongngànhnôngnghiệpMỹ làmcôngviệc chếbiến thịt bò, và thunhậphàngnămtừthịtbòcaohơnbấtcứmặthàngnôngnghiệpnàokhácởMỹ.Một ngườiMỹ trung bình ăn ba chiếc hamburgermột tuần.Các nhàhàngđồănnhanhbánhơn2/3sốhamburger.Trẻtrongđộtuổitừ7đến13ănnhiềuhamburgerhơnbấtcứaikhác.

ThángMộtnăm1993,cácbácsĩ tạimộtbệnhviệnởSeattle,Washington,cảnh báo về con số bất thường trẻ bị tiêu chảy ramáu.Một số trẻ bị hộichứng tăngUremáu,mộthộichứngrối loạnhiếmthấy trướcđâydẫnđếnsuythận.Cácnhânviênytếsớmtruytìmnguyênnhângâybùngphátdịchngộđộcthựcphẩmtừmónhamburgerchưachínđượcphụcvụởchuỗinhàhàng Jack in the Box tại Seattle. Khi xét nghiệm những chiếc hamburgerngười ta phát hiện có khuẩnE.coliO157:H7.Chuỗi nhà hàng Jack in theBoxlậptứccôngbốthuhồisốthịtbòxaynhiễmbệnhdoVonsCompanies,Inc., tạiArcadia,California cungcấp.Tuynhiên,hơn700ngườiở ít nhấtbốnbangđãbịbệnhdohamburgercủanhàhàngJackintheBox,hơn200ngườiphảinhậpviệnvàbốnngườiđãtửvong.Hầuhếtnạnnhânlàtrẻem.LaurenBethRudolph,mộttrongnhữngtrẻđầutiênbịbệnh,mộttuầntrướcGiángsinhđãănmộtchiếchamburgertạinhàhàngJackintheBoxởSanDiego.ĐêmGiángsinh,côbénhậpviện,chịuđựngcơnđaukhủngkhiếp,đãlêncơnđautimbalầnvàchếttrêntaymẹmìnhvàongày28tháng12năm1992.Côbémớichỉ6tuổi.

Vụngộđộc tại nhàhàng Jack in theBoxđượcgiới truyền thôngvôcùngquan tâm, cảnh báo công chúng về mối nguy hiểm của E.coli O157:H7.Chìmtrongcơnbãodưluậnxấu,chuỗinhàhàngJackintheBoxgầnnhưbịphásản.Nhưngđâykhôngphải làvụngộđộcđầutiêndoE.coliO157:H7

gây ragắnvớiđồ ănnhanh.Năm1982,hàng tá trẻ embịbệnhdonhữngchiếchamburgernhiễmbệnhbántạichuỗinhàhàngMcDonald’stạiOregonvàMichigan.McDonald’sâmthầmhợptácvớicácđiềutraviêncủaCDC,cungcấpcácmẫuthịtbòxaynhiễmE.coliO157:H7-cácmẫulầnđầutiênchỉ ra tácnhânnàychính là trunggian truyềnnhữngcănbệnhnguyhiểm.Tuynhiên,trướccôngchúng,tậpđoànMcDonald’sphủnhậnhamburgercủahọgâybệnhchobấtkỳai.Ngườiphátngôncủachuỗinhàhàngnày thừanhậnchỉcó“khảnăngliênquanvềmặtthốngkêgiữamộtsốítcatiêuchảytronghaithịtrấnnhỏvàcácnhàhàngcủachúngtôi”.

TrongtámnămtừkhixảyravụngộđộcởnhàhàngJackintheBox,xấpxỉnửa triệu người Mỹ, đa số là trẻ em, bị bệnh do nhiễm khuẩn E.coliO157:H7.Hàngnghìntrườnghợpphảinhậpviện,vàhàngtrămcatửvong.

Chủngvikhuẩngâytửvongởtrẻem

E.coliO157:H7làbiếnthểcủaloạivikhuẩncónhiềutronghệtiêuhóacủangười.Phần lớnvi khuẩnE.coli giúp chúng ta tiêuhóa thức ăn, tổnghợpvitamin,vàphòngcácsinhvậtnguyhiểm.Trái lại,E.coliO157:H7có thểtiếtramộtđộctốcựcmạnhgọilàđộctố“verotoxin”hay“Shiga”-tấncôngniêmmạcruột.MộtsốngườinhiễmE.coliO157:H7khôngbịbệnh.Mộtsốkhácbịtiêuchảynhẹ.Tronghầuhếttrườnghợp,saukhibịnhữngcơncorútcơbụng,cácbệnhnhânbị tiêuchảyranước,sauđóramáu, trongkhoảngmộttuầnmớiđỡ.Đôikhitiêuchảykèmtheonônmửavàsốtnhẹ.

Trongkhoảng4%sốcanhiễmE.coliO157:H7đượcbáocáo,độctốShigaxâmnhậpvàomáu,gâyrahộichứngUremáu(HUS),có thểdẫnđếnsuythận, thiếumáu,chảymáutrongvàhủyhoạicáccơquannội tạng.ĐộctốShigacóthểdẫnđếntaibiến,tổnthươngthầnkinhvàđộtquỵ.Khoảng5%trẻnhiễmchứngHUStửvong.Nhữngtrẻsốngđượcthìcũngchịudichứngtàntậtsuốtđời,nhưmùhaytổnthươngnão.

Trẻdướinămtuổi,ngườigiàvànhữngngườicóhệmiễndịchkémdễnhiễmcácbệnhdoE.coliO157:H7nhất.Tácnhânnàyhiệnlànguyênnhânhàngđầugâysuy thậnở trẻemnướcMỹ.NancyDonley,ChủtịchTổchứcƯutiênantoàntrênbànăn(SafeTablesOurPriority-STOP),mộttổchứchoạtđộngvìantoànthựcphẩm,nóirằngthậtkhóđểdiễntảhếtđượcsựđauđớnmàE.coliO157:H7gâyrachotrẻ.ThángBảynăm1993,Alex,cậucontrai6tuổicủacôbịnhiễmvikhuẩnnàysaukhiănmộtchiếchamburgerhỏng.

Bệnhcủacậubébắtđầuvớinhữngcơncorútcơbụng,đauđớndữdội.Sauđólàmộttrậntiêuchảykhiếnnhàvệsinhcủabệnhviệnđầymáu.CácbácsĩđãnỗlựchếtsứcđểcứusốngAlex,khoancáclỗtrênnãocủacậubéđểlàmgiảmáp lực,chèncácốngvàongựccậubéđểgiúpcậu thở,vìcácđộc tốShigađãhuỷhoạicáccơquannộitạng.Donleykể:“Tôichấpnhậnlàmbấtcứviệcgìđểcứusốngcontraimình,thậmchíchạytrướcđầumộtchiếcxebuýt”.Nhưng,côchỉcóthểngồiđóvàbấtlựcnhìnkhicontraicầucứucô,hoảngsợvàđauđớn.AlexbịbệnhvàođêmthứBa,mộtđêmsausinhnhậtmẹ,vàcậuchếtvàotrưaChủnhật.Nhữngphútcuối,Alexbịchứngảogiácvàmấttrí,khôngcònnhậnrabốmẹ.Cậubébịchảymáunão.Donleynói:“Cănbệnhquáiácđãcướpđimạngsốngcủacontôithậtkinhkhủng”.

NhưLeeHardingtừngnếmtrải,ngaycảngườitrưởngthànhtrongtìnhtrạngsứckhoẻtốtnhấtcũngcóthểbịảnhhưởngmạnhbởitácnhângâybệnhnày.SáuthángsaukhihồiphụckhỏibệnhngộđộcthựcphẩmdoE.coliO157:H7gây ra,Harding bắt đầu bị đi tiểu ramáu.Anh được chẩn đoán bị nhiễmtrùng thận,một căn bệnhmà anh tin rằng đó là sự tổn thương do độc tốShigagâyra.MặcdùđãkhỏibệnhnhưngbanămsaukhiănmónbòbămHudsonBeef,thỉnhthoảngHardingvẫnbịđau.Tuyvậy,anhvẫncảmthấymìnhthậtmaymắn.

NgườitachứngminhrằngkhángsinhkhôngcótácdụnggìtrongđiềutrịcácbệnhdokhuẩnE.coliO157:H7gâyra.Thựctế,việcsửdụngkhángsinhcóthểcònkhiếncáccănbệnhtrởnênnghiêmtrọngdolàmtăngsựphóngthíchđộctốShiga.Hiệntại,canthiệpytếcóhiệuquảrấthạnchếđốivớingườibịkhuẩn E.coli O157:H7 đe dọa sự sống, ngoài việc cho người bệnh uốngnhiềunước,truyềnmáu,vàlọcmáu.

CácnỗlựctiêudiệtE.coliO157:H7trởnênphứctạpbởisựthậtnólàloạivikhuẩncựcmạnh,dễdàngtruyềnbệnh.E.coliO157:H7chịuđượcaxit,muốivàclo.Nócóthểtồntạitrongnướcsạchhoặcnướcbiển.Nócóthểtồntạitrên bềmặt bếp trongnhiều ngàyvà sống trongmôi trường ẩmướt trongnhiềutuần.Nóchịuđượckhílạnh,nócũngcóthểsốngkhibịđunởnhiệtđộ160 độ F. Khi bị nhiễm bệnh do tác nhân gây ngộ độc thực phẩm nhưSalmonella,bạnphảinhiễmmộtlượngrấtlớn-ítnhấtlàmộttriệuvikhuẩn.CònbệnhlâynhiễmdoE.coliO157:H7gâyracóthểchỉcầnkhoảngnămvikhuẩn.Mộtmiếngnhỏhamburgerchưachíncóthểchứađủmầmbệnhkhiếnbạntửvong.

LượngnhiễmE.coliO157:H7nhỏnhưngmạnhchophéptácnhângâybệnhnàylanrộngtheonhiềucách.Mọingườicóthểbịnhiễmbệnhdouốngnướcnhiễm khuẩn, bơi trong hồ bơi nhiễm khuẩn, chơi ởmột công viên nướcnhiễmkhuẩn,bòtrênchiếcthảmnhiễmkhuẩn.Nguyênnhânphổbiếnnhấtgâybùngphátbệnhngộđộcthựcphẩmlàănthịtbòviênchưachín.NhưngnguyênnhângâynênsựbùngphátdịchbệnhE.coliO157:H7còncógiáđỗ,saladrauxanh,dưađỏ,xúcxíchItalia,sữanguyênchấtnhiễmbệnhvànướctáochưađượctiệttrùng.Tấtcảnhữngloạithựcphẩmnàycókhảnăngtiếpxúcvớiphângiasúc.

MộtphầnđángkểcácbệnhdonhiễmE.coliO157:H7 lây truyền từngườisangngười.Khoảng10%sốngườibịbệnh trongvụngộđộc tạinhàhàngJackintheBoxkhôngănhamburgernhiễmbệnh,nhưnglạibịlâynhiễmtừnhữngngườiđãăn.E.coliO157:H7rơivàophânvàmọingườibịnhiễmvikhuẩnnày,thậmchímộtsốngườikhôngbiểuhiệnbệnhrabênngoài,cóthểdễdànglantruyềnvikhuẩndokémvệsinh.Cácthànhviêntronggiađìnhcóngườinhiễmbệnh,nhữngngườicómặttạicáctrungtâmchămsócytếbanngày,sốngtrongcáckhunhàởcaocấpdễcónguycơlâytruyềnnhất.Trungbình,một người nhiễmbệnh có khả năng lây bệnh cho người kháctrong khoảng hai tuần,mặc dù trongmột số caE.coliO157:H7 trong cácmẫuthửphântồntạitừhaiđếnbốnthángsaucabệnhđầutiên.

Cách đây nhiều thập kỷ, một số đàn gia súc ở Mỹ đã bị nhiễm E.coliO157:H7.Tuynhiên,nhữngthayđổigầnđâytrongcáchchănnuôi,giếtmổ,chếbiếngiasúcđãtạoraphươngtiệnlýtưởngchotácnhângâybệnhnàylanrộng.Vấnđềbắtnguồn từcácchuồngnuôigiasúc lớnngàynay.Mộtnhânviênytếcủachínhphủ(giấutên),đãsosánhđiềukiệnvệsinhtrongmộtchuồngnuôigiasúchiệnđạivớinhữngchuồngnuôigiasúctrongmộtthànhphốchâuÂuđôngđúc thờiTrungcổ,khimọingườiđổbôrangoàicửasổ,rácthảikhắpđườngphốvàdịchbệnhhoànhhành.Ngàynay,giasúcđược nhốt trong các chuồng trại tù túng và sống giữa những vũng phân.Ngườinhânviênnóivớitôi:“Bạnkhôngănthứcănbẩnvàuốngnướcbẩn.Nhưngchúngtavẫnnghĩrằngcóthểmangchogiasúcđồănbẩnvànướcuốngbẩn”.Cácchuồngnuôigiasúctrởthànhmộtcơchếcựckỳhiệuquảđể“luânchuyển lạiphân”, thậtđáng tiếc,khiE.coliO157:H7có thểsinhsảntrongcácmángăncủagiasúcvàtồntạitrongphântớitận90ngày.

Khácvớimôi trườngsống tựnhiên,gia súcnuôi trongchuồng trạicókhảnăngnhiễmbệnhrấtcao.Vàthứmàngườitađangchochúngănthườnggóp

phầnkhiếnbệnhcủachúnglanrộng.Giá thóc lúa tăngcàngkhuyếnkhíchngườitachogiasúcănnhữngthứrẻtiềnhơn,đặcbiệt làcácchấtcóhàmlượng protein cao để giúp tăng trọng nhanh. Cho đến tháng 8 năm 1997,khoảng75%giasúcởMỹđượcchoănxácchếtvậtnuôi-xáccừuchếtvàgiasúcchết.Ngườitacònchochúngănhàngtriệuxácchó,mèochếthàngnăm,muatừcácchuồngđộngvật.FDAngăncấmnhữngviệclàmnhưvậysaukhicóbằngchứngởnướcAnhđềnghịhọphảichịutráchnhiệmvềcácvụbùngphátbệnhvềnãoởbò(BSE),cònđượcbiếtđếnvớitêngọi“bệnhbòđiên”.Tuynhiên,cácquyđịnhhiệnhànhcủaFDAlạichophéplợnchếtvàngựachết,cùngvớigiacầmchếtđượcđưavàolàmthứcănchogiasúc.Nhữngquyđịnhnàykhôngchỉchophépngườitađưathịtgiacầmchếtvàolàmthứcănchogiasúcmàcònlàmthứcănchogiacầm.NhữngngườiMỹđãtừngởAnhhơnsáuthángtrongnhữngnăm1980naybịcấmhiếnmáu,đểphòngngừa sự lan rộngcủabiến thế cănbệnhbòđiênởngười - bệnhCreutzfeldt-Jakob.Nhưngmáugia súcvẫnđượcđưavào làm thức ăn chogiasúcởMỹ.StevenP.Bjerklie,nguyênbiêntậpviêntạpchí thươngmạiMeat&Poultry,kinhhoàngtrướcnhữngthứđượcđưavàolàmthứcănchogiasúcngàynay.Bjerkliethốtlên:“Chếttiệt,nhữnggiasúcnàylàloàinhailại.Chúngđượccấutạođểăncỏvàcóthểlà thóclúa.Theotôi,chúngcóbốndạdàyvìlýdođểănnhữngthứcólượngxenlulozacao.Cơthểchúngkhôngđượccấutạođểtiêuhóathịtcácđộngvậtkhác”.

Phếphẩmtừcácnhàmáychănnuôigiacầm,gồmcómùncưavàgiấybáocũdùngnhưrácrưởicũngđượcđemchogiasúcăn.Cáchđâyvàinăm,mộtnghiên cứu công bố trên tạp chí Preventive Medicine ghi lại, trong năm1994,chỉriêngởArkansas,khoảng1,4triệukgphângàđượcmanglàmthứcănchogia súc.TheoTiến sĩNealD.Bernard,ngườiđứngđầuPhysiciansCommitteeforResponsibleMedicine(ỦybanYsĩchodượcphẩmđángtincậy), phân gà có thể chứa những vi khuẩn nguy hiểm như Salmonella vàCampylobacter, những ký sinh trùng như giun sán vàGiardia lamblia, dưlượngkhángsinh,asen,vàkimloạinặng.

Cáctácnhângâybệnhtừcácgiasúcnhiễmbệnhlanrộngkhôngchỉtrongcácchuồnggiasúc,màcòntrongcáclòmổvàmáyxaythịtlàmhamburger.Nhữngkhâucôngviệctrongcáclòmổdễlàmthịtbịnhiễmbệnhnhấtlàviệclộtdavàloạibỏnộitạngcủađộngvật.Ngàynay,ngườitasửdụngmáymóclàm công việc lọc da, nếumộtmiếng da chưa đủ sạch, những thứ bẩn vàphâncóthểrơitừdavàothịt.Ngườitavẫndùngtayđểmoidạdàyvàruộtgiasúc;nếucôngviệcnàykhôngđượcthựchiệncẩnthận,nhữngthứtrong

ruộtcó thể rơi rakhắpnơi.Tốcđộcủacácdâychuyềnsảnxuấtngàynaytăngkhiến côngviệc này trở nên khókhăn hơnnhiều.Một côngnhân tại“bànmổ”cóthểmoiruột60giasúcmộtgiờ.Đẻthựchiệnchínhxáccôngviệcnày,ngườicôngnhâncầnphảicórấtnhiềukỹnăng.Một“thợmổ”cũcủaIBPnóivớitôirằnganhtaphảimất6thángđểhọccáchmoidạdàyvàruộtmàkhôngbịrơithứgìra.Lúc“phongđộ”nhất,anhtacóthểmổruột200giasúcliêntụcmàkhôngbịrơirabấtkỳthứgì.Tuynhiênnhữngthợmổthiếukinhnghiệmthườngxuyênlàmrơirớtphânrangoài.TạilòmổcủaIBPtạiLexington,Nebraska,tỷlệnhữngthứbịrơirahànggiờtạibànmổlàkhoảng20%,cứ5giasúcđượcmổlạicó1conbịrơinhữngthứtrongdạdàyra.Hậuquảcủamộtsaisóttănglênnhiềulầnkhihàngtrămxácgiasúcnhanhchóngđượcluânchuyểnquadâychuyền.

Theoquyđinh,cứvàiphút,côngnhânphảilàmsạchvàtẩytrùngdaonhưngnhững trong lúc vội vã, họ lại thường quên việc này.Một con dao nhiễmbệnhlàmlanrộngmầmbệnhtớimọithứnóđụngvào.Nhữngcôngnhândốtnát,làmviệcquásứctrongnhữnglòmổởđấtnướcnàythườngkhônghiểuđượctầmquantrọngcủaviệcvệsinhtốt.Đôikhi,họquênmấtrằngthịtnàycuốicùngsẽđượcăn.Họlàmrơithịtxuốngsànnhàrồisauđólạiđặtnólênbăngtải.Họnấunhữngmiếngthịtnhỏtrongmáykhửtrùng,nhưnhữngbữaănnhanh,dođó,làmmấthiệuquảcủamáykhửtrùng.Chúngtrựctiếpđưanhữngtácnhângâybệnhvàotrongthịt,làmlâybệnhvàvôtìnhlàmlanrộngbệnhtật.

MộtnghiêncứugầnđâycủaUSDApháthiệntrongmùađông,khoảng1%giasúctrongcácchuồngnuôigiasúcchứakhuẩnEcoliO157:H7trongruột.Consốnàytănglên50%trongmùahè.Dùbạngiảsửrằngchỉ1%bịnhiễmbệnhthìđiềuđócũngcónghĩalàtạimộtlòmổlớnmỗigiờngườitalạimoiruột3hoặc4giasúcchứavikhuẩnnày.Tỷlệnhiễmbệnhlanrộngtăngtheocấp lũy thừakhi thịtđượcchếbiến thành thịtbòxay.Cácđâymột thếhệ,nhữnghàngthịtvànhữngnơibánbuônđịaphươnglàmhamburgertừnhữngmiếngthịtthừa.Thịtbòxayđượcphânphốitrongvùngvàcũnglàthứthịtcủanhữnggiasúcgiếtmổtrongvùng.Ngàynay,cáclòmổvàcácnhàmáyxaythịtlớnthốngtrịviệcsảnxuấtthịtbòxaytrêncảnước.Mộtnhàmáychếbiếnhiệnđạimộtngàycóthểsảnxuấtra363.200kgthịtlàmhamburger,sốlượngthịtnàysẽđượcvậnchuyểnkhắpnướcMỹ.MộtgiasúcnhiễmEcoliO157:H7cóthểlàmcho14.500kgthịtbòxaynhiễmbệnh.Đểlàmchovấnđềtồitệhơn,độngvậtđượcsửdụngđểlàmrakhoảng¼sốthịtbòxaycủanướcnày-lànhữngconbòsữaốmyếu-nhữngconvậtcókhảnăngbịbệnh

nhấtvàcódưlượngkhángsinhcao.

Áplựccủangànhsảnxuấtsữacôngnghiệpkhiếnnhữngconvậtnàythậmchíyếuhơncảnhữnggiasúcnuôitrongchuồngtrạilớn.Bòsữacótuổithọ40năm,nhưngthườngbịgiếtmổkhimớiđược4nămtuổi,khi lượngsữacủachúngbắtđầugiảm.McDonald’sphụthuộclớnvàobòsữachonguồncunghamburgercủahọ,vìthịtnhữngconvậtnàytươngđốirẻ,chứalượngchấtbéothấpvàcóthểkhiếnchuỗinhàhàngnàykhoáclácrằngtấtcảthịtbòcủahọlàtừnhữngconbònuôiởMỹ.Đãqualâurồicáithờimónthịtlàmhamburgerđượcxayởngayphíasaucửahàngthịt, từnhữngtảngthịtmộthayhaibênsườnbò.GiốngnhưviệcquanhệtìnhdụcbừabãilàmlâylanđạidịchAIDS,sựphatrộnsốlượnglớnthịttrongquátrìnhchếbiếnởhầuhếtcácnhàmáysảnxuấtthịtbòxayởMỹđóngvaitròchủchốtlàmgiatăngviệclâylankhuẩnEcoliO157:H7.Mỗichiếchamburgergiờđâylàmộthỗnhợpthịttừhàngtá,thậmchíhàngtrămgiasúckhácnhau.

Tấtcảnhữngthứchúngtaphảitrảphí

UptonSinclairnăm1906đãviếttrongtácphẩmTheJungle(Rừngxanh)củamình:“Đâykhôngphảilàmộtcâuchuyệnhưcấuvàcũngkhôngphảimộtcâuchuyệnđùa.Thịtđượcxúclênxebòvànhữngngườilàmcôngviệcnàykhôngbậntâmđếnviệccóthểnhấctheomộtconchuột,thậmchícảkhianhtanhìnthấy-đólànhữngthứlàmramónxúcxíchmànếusosánhvớimộtcon chuột thì nó hẳn làmộtmón ngon. Sinclairmô tảmột danh sách dàinhữngcôngviệctrongngànhchếbiếnthịtđedọasứckhỏengườitiêudùng:giếtmổgia súcbịbệnhhàngngày, sửdụngnhữnghóachấtnhưboracvàglyxerinđểchegiấumùicủa thịtôi, cốýgắnnhãn sai cho thịthộp, côngnhân thường đi vệ sinh ngay trên sàn nhà ở nơi giếtmổ. Sau khi đọc tácphẩmTheJungle,TổngthốngTheodoreRooseveltyêucầumộtcuộcđiềutrađộclậpvềnhữnglờibuộctộicủaSinclair.Khicuộcđiềutrakhẳngđịnhtínhchínhxáccủacuốnsách,Rooseveltyêucầuluậtphápbắtbuộcphảithanhtraởcấpliênbangtấtcảlượngthịtđượcbánthôngquahoạtđộngthươngmạigiữacácbang,dánnhãnvàghihạnsửdụngchínhxácchocácsảnphẩmthịtđónghộp,vàmộthệthốngquyđịnhbuộccácnhàmáygiếtmổgiasúcphảitrảphíđểlàmsạchngànhcôngnghiệpcủachínhhọ.

NhữngngườicóquyềnthếcủaBeefTrust(LiênđoànthịtbòMỹ)phảnứnggay gắt việc này bằng cách phỉ bángRoosevelt vàUpton Sinclair, gạt bỏnhững lời buộc tội của họ và phát động chiến dịch PR nhằm thuyết phục

ngườidânMỹrằngchẳngcógìkhôngổncả.

J.OgdenArmour khẳng định trongmột bài báo trên tờ SaturdayEveningPost:“Nóichung,cácsảnphẩmthịtvàthựcphẩmđượcxửlýtrongcáccơsởgiếtmổvàchếbiếnthịtcũngcẩnthậnvàkỹcàngnhưtạicácbếpgiađìnhvậy”.XácnhậntrướcQuốchội,ThomasWilson,mộtgiámđốccủaMorris& Company, đã nói rằng, trách nhiệm về những vi phạm vệ sinh thỉnhthoảng xảy ra không thuộc về chính sách của những nhà điều hành trongngànhnàymàlàsựthamlamvàlườibiếngcủanhữngcôngnhânnhàmáygiếtmổgiasúc.Wilsonlậpluận:“Họlàconngười,vàrấtkhóđểkiểmsoáthọ”.Saucuộctranhluậnlậpphápgaygắt,năm1906,QuốchộiMỹđãthôngquaLuậtkiểmđịnhthịt,làmdịuđiđềnghịcủaRooseveltbuộcngườiđóngthuếphảitrảtiềnchonhữngquyđịnhmới.

PhảnứngcủangànhcôngnghiệpgiếtmổvàchếbiếnthịtđốivớitácphẩmTheJungleđãtạonênmộtmôhìnhđượclặplạitrongsuốtthếkỷXX,bấtcứkhinàomốilongạivềsứckhỏelạitănglênvềthịtbòcủanướcnày.Ngànhcông nghiệp này liên tục phủ nhận những vấn đề đang tồn tại, công kíchđộngcơcủanhữnglờichỉtrích,kịchliệtchốnglạisựgiámsátcủaliênbang,tìmcáchtrốntránhtráchnhiệmvềviệcbùngphátngộđộcthựcphẩm,vàtìmmọicáchchuyểncáckhoảnphíđểđảmbảoan toàn thựcphẩmchongườitiêu dùng chi trả.Chínhmối ác cảm sâu sắc với bất cứ quy định nào củachínhphủcóthểlàmgiảmlợinhuậnđãthúcđẩychiếnlượccủangànhnày.“Khôngcógiớihạnnàovớichiphímàchúngtôicóthểphảichịu”,WilsonmộtthànhviêncủaBeefTrustnóinăm1906,tranhluậnchốnglạikếhoạchkiểmđịnhcủaliênbangcóthểkhiếncácnhàmáychếbiếnthịtphảitrảchưađầy10xucho1giasúc.“Vớisựhợplývàcôngbằng,luậnđiểmcủachúngtôilàchúngtôichỉtrảphíchonhữngthứchúngtôicầnphảitrả”.

Trongsuốtnhữngnăm1980,khinhữngnguycơnhiễmbệnhbùngphátvàlanrộng,ngànhgiếtmổvàchếbiếnthịthạnchếsửdụngkiểmtravikhuẩntrongchương trìnhkiểmđịnh thịt liênbang.Năm1985,mộtnhómchuyêngiadoViệnKhoahọcQuốcgiaHoaKỳchỉđịnhđãcảnhbáochươngtrìnhkiểmđịnhthịtcủanướcnàylạchậu,vẫnchỉdựavàonhữngcáchđánhgiáchủquanbằngthịgiácvàkhứugiácđểpháthiệnbệnhtậttrongkhicáctácnhângâybệnhnguyhiểmhoàntoàncóthểlọtquamàkhôngbịpháthiện.Banămsauđó,mộtnhómkháccủaViệnKhoahọcquốcgiaHoaKỳcảnhbáorằngcơsởhạtầngytếcôngcộngcủanướcnàyđangtrongtìnhtrạnglộnxộnnghiêmtrọng,hạnchếkhảnăngpháthiệnhoặcngănngừatácnhângây

bệnhmới lâylan.Docáccơsởy tếcôngcộngkhôngđượctài trợđầyđủ,cácbệnhdịchmớithậtsựkhôngthểtránhkhỏi.Ngườiđứngđầunhómnàynói:“Aibiếtđượckhủnghoảngnàosẽdiễnrakếtiếp”.

Tuynhiên,chínhquyềnReganvàBushđãcắtgiảmchitiêuvàcácphươngtiệnytếcôngcộngvàcungcấpcánbộchoBộNôngnghiệpMỹ(USDA)-cơquannàyvốnquantâmđếnviệcbãibỏquyđịnhhơnlàvấnđềantoànthựcphẩm.USDAkhôngthểphânbiệtđượcnhữngngànhmàcơquannàycóýđịnhgiámsát.BộtrưởngNôngnghiệpđầutiêncủaTổngthốngReagankinhdoanhlợn.BộtrưởngNôngnghiệpthứhaivốnlàChủtịchViệnnghiêncứuvềThịt(trướcđâylàHiệphộicácnhàchếbiếnthịtMỹ).ÔnglựachọnngườiđiềuhànhTổchứckiểmđịnhvàmarketingthựcphẩmcủaUSDAlàmộtPhóChủtịchcủaHiệphộinhữngngườichănnuôigiasúc.Sauđó,TổngthốngBushchỉđịnhChủtịchcủaHiệphộinhữngngườichănnuôigiasúcđảmtráchcôngviệcnày.

HaithángsaumốiđedọabùngphátdịchmớigâychếtngườidoViệnKhoahọcQuốcgiaHoaKỳpháthiện,USDAgiớithiệumộthệthốngkiểmđịnhthịtchuyênnghiệp.Chươngtrìnhnàyđượcthiếtkếnhằmgiảmlàmsựxuấthiệncủacácthanhtraliênbangtạicácnhàmáygiếtmổ,chophépnhânviêncác công ty thực hiện hầu hết các nhiệm vụ về an toàn thực phẩm. TheochínhquyềnReagan,hệthốngkiểmđịnhthịtchuyênnghiệpgiúpUSDAthắtchặtngânsáchvàkhaithácnguồnnhânlựchiệuquảhơn.Thoátkhỏinhữngđiềuphiềnnhiễukhi liên tụcbị thanh tra, hệ thốngkiểmđịnh thịt chuyênnghiệpcòngiúpcáccôngtychếbiếnthịttăngtốcđộdâychuyềnsảnxuất.Dùtrênthựctế,cáchđómộtnăm,IBPvàMorrellbịbắtquảtanglàmgiảhồsơ an toàn thực phẩmngành công nghiệp chế biến thịt và bị chính quyềnkiểmđịnhsốthịt.Hệthốngkiểmđịnhthịtchuyênnghiệpđượcđưaranăm1988đượccoilàchươngtrìnhthửnghiệmtại5nhàmáygiếtmổlớncungcấpkhoảng1/5sốthịtbòtiêuthụởMỹ.USDAhyvọngrằngtrongmộtthậpkỷ,hệthốngmớinàysẽđượcmởrộngtrênphạmvicảnướcvàsốnhânviênthanhtravệsinhthựcphẩmcấpliênbangsẽbịcắtgiảmmộtnửa.

NghiêncứucủaUSDAvềhệthốngkiểmđịnhthịtchuyênnghiệpnăm1992kếtluậnrằngthịtbòđượcsảnxuấttrongchươngtrìnhnàysẽsạchhơnthịtbòsảnxuấttạicácnhàmáygiếtmổvớihàngloạtthanhtraviênliênbanggiámsát.Tuynhiên,độchínhxáccủanghiêncứunàybịnghingờdomộtvàihãngchếbiếnthịtbịphátgiáclàthỉnhthoảngđãđượcthôngbáotrướckhi thanh tracủaUSDAđếncáccơsởgiếtmổcóhệ thốngkiểmđịnh thịt

chuyênnghiệp.NhàmáychếbiếnthịtbòcủaMonfortởGreelay,Colorado,làmộttrongnhữngnơiđầutiênthamgiachươngtrìnhnày.Theocácthanhtra liên bangở đây, thịt sản xuất dưới hệ thống kiểmđịnh chuyên nghiệp“khôngbaogiờbẩn”.Tạicácnhàmáygiếtmổcóhệ thốngkiểmđịnh thịtchuyênnghiệp,ngườitacóthểdễdàngtìmthấycácgiasúcnhiễmbệnhnhưbệnhsởivàgiunsán,đầyvếtápseđượcđưavàogiếtmổ.Cácthanhtracủacáccôngtykhôngđượcđàotạotốtchophépvậnchuyểnthịtbònhiễmđầyphân,lông,côntrùng,vỏbàokimloại,nướctiểuvàchấtóimửa.

Hệ thốngkiểmđịnh thịtchuyênnghiệpbịdừngnăm1993sauvụngộđộcthực phẩmở nhà hàng Jack in the box.Việc cắt giảm thanh tra liên bangdườngnhưkhóbiệnminhkhihàngtrămtrẻemđãbịbệnhnghiệmtrọngdoăn hamburger nhiễm khuẩn. Mặc dù nguồn chính xác lây nhiễm E.coliO157:H7khôngbaogiờđượcxácđịnh,mộtsốthịtbònhàhàngJackintheboxsửdụngcónguồngốc từmộtnhàmáycóhệ thốngkiểmđịnhchuyênnghiệp-nhàmáygiếtmổMonfort.Phảnứngtứcthìcủangànhchếbiếnthịttrướcvụngộđộclànỗlựcchuyểnlờibuộctộisangbấtcứnơinàokhác.KhitrẻtiếptụcbịnhậpviệnsaukhiănhamburgercủanhàhàngJackintheboxthìJ.PatrikBoyle,ngườiđứngđầuViệnnghiêncứuvềthịtnói:“Bùngphátngộđộcthựcphẩmgầnđâylàmsángtỏmộtvấnđềquốcgiađólàthôngtinmâuthuẫnvềnhiệtđộchếbiếnmónhamburger.NhữngngườiủnghộngànhgiếtmổvàchếbiếnthịttạiUSDAdườngnhưkhôngcanthiệpvàoviệccủangườikhác,lưuýrằngnhữngmiếnghamburgernhiễmbệnhkhôngviphạmtiêuchuẩn liênbang.TheoTiếnsĩRussellCross,ngườiđứngđầucơquankiểm định và an toàn thực phẩm củaUSDA, “sự xuất hiện của vi khuẩntrong thịt sống, trong đó có E.coli O157:H7 là không thể tránh khỏi, dùkhôngmongmuốn và đó không phải là nguyên nhân để quy tội cho sảnphẩmnày.CácthànhviêncủachínhquyềnClintonmớiđượcbầucửkhôngtánthànhýkiếnđó.TiếnsĩCross,ngườiđượcBushbổnhiệm,đãtừchức.Ngày29tháng9năm1993,ngườithaythếông,MichaelR.Taylor,côngbốE.coliO157:H7từnayđượcxemlàchấtđểlàmgiảbấthợppháp,thịtbòxaynhiễmE.coliO157:H7khôngthểđượcbánvàUSDAsẽbắtđầukiểmtravikhuẩnđộtxuấtđểthuhồithịtnhiễmbệnh.ViệnthựcphẩmMỹngaylậptứcđệtrìnhmộtvụkiệnlêntòaánliênbangđểngănUSDAkiểmtrathịtbòxaynhằmphát hiệnE.coliO157:H7.Thẩmphán JamesR.Rowlin,một ngườibảothủvàcũnglàngườichănnuôigiasúc,gạtbỏnhữnglýlẽcủangànhchếbiếnthịtvàchophéptiếnhànhcuộckiểmtra.

Sựquyếttâm

Trongkhingànhchếbiếnthịttìmcáchcảntrởviệctriểnkhaihệthốngkiểmđịnhdựa trênkhoahọc,chuỗinhàhàngJack in theBox,Foodmaker, Inc.,khómàxóabỏdanhtiếngxấuxungquanhvụngộđộcthựcphẩm.

RobertNugent,Chủ tịchFoodmaker đã đợimột tuần trước khi thừa nhậnJackintheBoxphảigánhchịutráchnhiệmvìgâybệnhngộđộcthựcphẩm.Hànhđộngbảnnăngđầutiêncủaôngtalàđổlỗichonhàcungcấpthịtbòxaychochuỗinhàhàngcủamìnhvàcácnhânviêny tếbangWashington.Ông takhẳngđịnh rằng, Jack in theBoxchưabaogiờnhậnđược lời giảithíchcặnkẽvề lýdocầnnấuchínhamburger.Nugentnhanhchóng tuyểnJodyPowell,cựuthưkýbáochícủaTổngthốngJimmyCarter,trợgiúpcảithiệnhìnhảnhcôngtyvàtuyểnDavidM.Theno,nhàkhoahọcthựcphẩmgiỏiđểngănnhữngvụngộđộcthựcphẩmtrongtươnglai.Theno,trướcđâytừngtrợgiúpFosterFarms,côngtychếbiếngiacầmgiađìnhởCalifornia,loại trừhầuhếtSalmonellarakhỏigiacầm.ÔngủnghộmạnhmẽchươngtrìnhHazardAnalysisandCriticalControlPoints(HACCP-Hệthốngphântíchmốinguyvàkiểmsoátđiểmtớihạn),tuântheomộttriếtlýantoànthựcphẩmmàViệnKhoahọcQuốcgia đã thúcđẩy trongnhiềunăm.ChươngtrìnhHACCP đóng vai trò phòng ngừa.Chương trình này nỗ lực kết hợpphântíchkhoahọcvớinhậnthứcchung.Nhữnghạnchếnhấttrongmộthệthốngsảnxuấtthựcphẩmđượcxácđịnhvàtừđó,đượcgiámsát.Ngườitagiữlạisốlượnglớnbăngđĩađểtheodõinhữnggìdiễnra.SaukhiđếnlàmviệcởJackintheBox,Thenonhanhchóngnhậnrathayvìđặtranhữngtiêuchuẩnriêng,chuỗinhàhàngnàylạitintưởngvàotiêuchuẩnantoàncủacácnhà cung cấp củamình. Ông lập kế hoạchHACCP đầu tiên trong ngànhcôngnghiệpđồănnhanh,mộtchínhsách“từnôngtrạiđếnbànăn”,xemxétkỹ lưỡngcácmốinguyhiểmđốivớian toàn thựcphẩmởmọicấpđộsảnxuấtvàphânphối.ViệccamkếtvớikháchhàngcủaJack in theBoxrằngthựcphẩmcủahọantoànkhôngchỉ làđiềuđángphải làmmàcònthậtsựcần thiếtchosự tồn tạicủachuỗinhàhàngnày.TrongnhữngnămsauvụngộđộctạiJackintheBox,DavidThenoxuấthiệnnhưmộtchínhkháchphiđảng phái trong lĩnh vực đồ ăn nhanh, được người tiêu dùng tán thưởng,nhưng, nhưôngnói, lại bị nhiềungười trongngành côngnghiệp chếbiếnthựcphẩmcoilà“kẻthùcủaChúaJesus”.

ThenoyêucầutấtcảcácquảnlýcủachuỗinhàhàngJackintheBoxthamdựkhóahọcvềantoànthựcphẩm,mọixetảigiaohàngướplạnhphảiđượctrangbịmộtchiếcnhiệtkế,mọivỉnướngtrongbếpphảiđượcđođộchính

xácđểđảmbảonhiệtđộnấuchínhoàn toànvànhânviênkhinướngphảidùng kẹp để cầm hamburger thay vì dùng tay. Trung thành với việc xétnghiệmvikhuẩnđãtrởthànhđiểmthenchốttrongchươngtrìnhantoànthựcphẩm củaTheno.Ông khámphá ra rằng các công ty chế biến thực phẩmkhácnhaucungcấpthịtbòxaycómứcđộnhiễmbệnhkhácnhau.Mộtsốlòmổlàmviệcrấttốt,mộtsốkháclàmkhátốt,cònmộtsốítthìthậtđángsợ.KhitiếnhànhkiểmtrathịtbòcủanhữngcôngtycungcấpchonhàhàngJackin theBox, người ta thấy rằng cứ 15 phút lại phát hiệnmột lượng lớn vikhuẩnnguyhiểm,trongđócóE.coliO157:H7.Cũngnhưcácnhàcungcấp,nhữnglòmổtiếptụcvậnchuyểnthứthịtkémchấtlượngđềubịloạibỏ.

Hiệnnay,JackintheBoxmuatoànbộsốthịtbòxaytừhaicôngtylàSSI,côngtyconcủaJ.RSimplotCompany,vàTexas-American,côngtyconcủaAmerican Food ServiceCorporation (Tập đoànDịch vụ Thực phẩmMỹ).Thenođưa tôiđến thămquannhàmáyTexas-AmericanởFortWorth làmchảbòbămviênchonhàhàngJackintheBox.Đicùngchúngtôilàgiámđốcnhàmáy,TimBiela.PhầnlớncôngviệccủaBielaliênquanđếnkiểmtramọithứvàlưulạihồsơcáccuộckiểmtra.Ôngnói:“Bạnkhôngthểquảnlýcáigìmàbạnkhôngdựliệuđược”.Nhữnghồsơcủaôngkhôngchỉgồmngàyvàthờigiansảnxuấtmộthộpchảbòbămviênmàcònghitêncủacôngnhânlàmviệccađó,lòmổcungcấpthịtbòđóvàchuồngtrạiđưagiasúctớilòmổhômđó.Nhàmáysảnxuấtchảbòbămviêntrôngmớivàsạchsẽ.Tôitrôngthấynhữngthùngđựngthịtbòlớn-mộtsốđượcchuyểntừAustraliatới-đượcxếpcaotrongmộtchiếcmáyướplạnh.Thịtbòđượcdỡtừnhữngchiếcthùngđóđưavàotrongnhữngchiếcmáylàmbằngthépsạchbóng.Nóđượcxaythànhnhữngmiếngnhỏbằngmáyxayto,phatrộntỷlệthịtnạcvàmỡ chính xác, nghiền thành những miếng chả, làm đông, được đưa quanhữngchiếcmáydòkimloạivàsauđóđượcđónggóikín.Nhữngmiếngchảbòbămviên đông lạnh ra khỏimáy trông nhưnhững chiếc bánhquế nhỏmàuhồng.

DavidThenomuốnngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtsửdụnghệthống“phânloạidựatrênnănglực”.LòmổluônluônsảnxuấtthịtsạchsẽđượcxếphạngA. Nhàmáy thực hiện khá tốt sẽ được xếp hạng B, v.v... Xét nghiệm vikhuẩnsẽxácđịnhthứhạng,vàthươngtrườngsẽthưởngchonhữngcôngtyxếphạngcaonhất.CácnhàmáychỉgiànhđượchạngChoặchạngDphảilàmtốthơn-hoặcphảigắnbóvớiviệcsảnxuấtthựcphẩmchochó.

MộtvàingườitrongngànhcôngnghiệpđồănnhanhgửilạiýkiếnrằngJack

intheBox,dínhlíuvàovụbùngphátngộđộcthựcphẩmlớn,chorằngcósựchegiấulãnhđạovềvấnđềantoànthựcphẩm.ViệcThenoủnghộluậtantoàn thựcphẩmnghiêmkhắcởCalifornia khiếnôngkhôngđượchiệphộikinhdoanhnhàhàngcủabangnàyưathích.Ngànhchếbiếnthịtcũngchẳngưagìông.Thenonóirằng,sựkhángcựlâudàicủangànhnàyđốivớiviệcxétnghiệmvikhuẩnlàmộthìnhthứcphảnđối.Ônglýgiải:“Nếubạnkhônghiểumộtvấnđề,bạn sẽkhôngphảigiảiquyếtnó”.Ôngnghĩ rằngvấnđềnhiễmbệnhdoE.coliO157:H7trongthịtbòxaycóthểđượcgiảiquyết.Ôngcóniềmtinlạcquanvàosứcmạnhcủakhoahọcvàlẽphải.Thenonói:“Nếubạn đặt những công ty này vàomột hệ thống ghi điểm vàmô tả sơ lượcchúng,bạncóthểgiảiquyếtđượcvấnđề.Thậmchí,bạncóthểxửlývấnđềnàytrongsáutháng...Đâylàvấnđềýchí,chứkhôngphảicôngnghệ”.Giảiphápchovấnđềnàykhôngđòihỏinhiềuchiphí.ToànbộchươngtrìnhantoànthựcphẩmcủaJackintheBoxlàmtăngchiphícủathịtbòxaytrongchuỗinhàhàngnàylênkhoảng1xuchogầnnửagamthịt.

Thiếusựthuhồi

Nỗ lực của chính quyền Clinton nhằm thực hiện hệ thống thanh tra thựcphẩmkhoa học và nghiêm khắc thất bại khiĐảngCộng hòa giành quyềnkiểmsoátQuốchộivàotháng11năm1994.CảngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtvàngànhcôngnghiệpđồănnhanhđềutrởthànhngườiủnghộtàichínhlớnchophecánhhữuĐảngCộnghòa.PhátngônviêncủakếhoạchKhếướcvớinướcMỹcủaNewtGingrichyêucầubãibỏquyđịnhcủachínhphủvàphảnđốiviệctănglươngtốithiểu,hoàntoànphùhợpvớichươngtrìnhnghịsựlậpphápcủacácnhàchếbiếnthịtlớnvàchuỗiđồănnhanh.Mộtnghiêncứu về những đóng góp cho cuộc vận động giữa năm 1987 và 1996, doTrungtâmliêmchínhcôngcủaMỹthựchiện,pháthiệnrarằngGingrichđãnhậnnhiều tiền từngànhcôngnghiệpnhàhàngnhất trongsốcácđạibiểuquốchộiMỹ.Trongsố25thànhviênQuốchộinhậnnhiềutiềnnhấttừcácquỹcủangànhcôngnghiệpnhàhàng,chỉcóbốnngườilàđảngviênĐảngDânchủ.NgànhcôngnghiệpchếbiếnthịtcũngchủtrươngđónggópphầnlớnchocuộcvậnđộngcủacácthànhviênđảngCộnghoàbảothủ,ủnghộmạnh mẽ trong Thượng viện tới Mitch McConnell của Kentucky, JesseHelmscủaBắcCarolina,vàOrrinHatchcủaUtah.Giữanhữngnăm1987và1996, PhilGramm, đảng viênĐảngCộng hoà bangTexas, là người nhậnnhiềutiềnnhấttừngànhcôngnghiệpchếbiếnthịt.GrammlàthànhviênUỷbanNôngnghiệpcủaThượngviện,vàvợông,WendyLee,làthànhviênhộiđồngIBP.

Trongnhữngnăm1990,nhữngngườiủnghộngànhcôngnghiệpchếbiếnthịttrongQuốchộinỗlựccảntrởviệchiệnđạihóahệthốngkiểmđịnhthịtcủanướcnày.Họnỗlựcphảnđốimọiquyềnthuhồithịtnhiễmkhuẩnhoặcxử phạt các hãng vận chuyển sản phẩm nhiễm khuẩn của chính phủ liênbang.Dướiluậthiệnhành,USDAkhôngthểyêucầuviệcthuhồi.USDAchỉcóthểtưvấnchomộtcôngtyvậnchuyểnthịtkhôngđảmbảochấtlượngvàgợiýnênthuhồisốthịtđangkinhdoanhgiữacácbang.Trongnhữngtrườnghợpphải sửdụngbiệnphápmạnh,USDAcó thể rút các thanh traviên rakhỏimộtlòmổhoặcnhàmáychếbiến,vớimụcđíchđóngcửacơsởnày.Biệnphápnàyhầunhưkhôngđược thựchiện, tuynhiên,họvẫncó thểbịmộtcơsởchếbiếnthịtnàođókiệnra tòaánliênbang.Tronghầuhếtcáctrườnghợp,USDAtiếnhànhđàmphánvớimộtcôngtychếbiếnthịtvềthờigianvàphạmvicủacuộcthuhồimàhọđãđềnghị.Vìlợiíchkinhtếlớnnêncôngtynàythuhồicàngítsốthịt trênthị trườngcàngtốt(đặcbiệtnếusốthịtnàykhópháthiện)vàhạnchếsốlượngcôngchúngbiếtđếnvụthuhồi.VàcứmỗingàyUSDAvàcôngtydànhđểthảoluậnvềvấnđềnàylàthêmmộtngàyngườiMỹcónguycơănphảithịtnhiễmkhuẩn.

Vụbùngnổngộđộc thựcphẩmdoHudsonFoodsgây rahémở rấtnhiềuthiếusóttrongcácchínhsáchthuhồithựcphẩmhiệnhànhcủaUSDA.Cuốitháng7năm1997, cácnhânviêncủaHudsonFoodsđược thôngbáo rằngnhữngmiếngchảbòbămviênđônglạnhcủahọđãlàmLeeHardingnhiễmkhuẩnE.coliO157:H7.VìHardingcòngiữlạichiếchộpnênHudsonFoodsbiếtrõsốlôsảnxuấtvàmãsảnphẩmcủathứthịtbịnhiễmkhuẩn.Trongbatuầnsauđó,côngtynàykhôngcảnhbáocôngchúnghoặcthuhồisốchảbòđông lạnh, cho đến khi USDA phát hiện hộp chả bò thứ hai củaHudsonFoods nhiễmkhuẩnE.coliO157:H7.Ngày 12 tháng 8, công ty này thôngbáohọđangtựnguyệnthuhồi9.000kgthịtbòxay,mộtsốlượngđượcxácđịnhthôngquađàmphánvớiUSDA.Sốlượngthuhồiítđếnmứcđángngạcnhiên, trong khi một ca làm việc trong nhà máy của Hudson Foods ởColumbus,Nebraskacóthểsảnxuấtkhoảng180.000kgthịtbòxay-vàtheomãsảnphẩmghitrênhộp,sốchảbòbịnhiễmkhuẩnnàyđãđượcsảnxuấtítnhất là vào ba ngày riêngbiệt trong tháng6.Khi nhữngngười ủnghộ antoànthựcphẩmvàcácphóngviênbắtđầuđặtcâuhỏivềquymôcủavụthuhồi,Hudson Foodsmới tăng quymô thu hồi, đạt 18.000 kg vào ngày 13tháng8,700.000kgvào15tháng8và11triệukgvàongày21tháng8.Cuốicùng,quymôthuhồitănglêntới16triệukgthịtbòxay,tuynhiênphầnlớntrongsốđóđãđượctiêuthụ.

USDAkhôngchỉbịépphảiđàmphánvớiHudsonFoodsvềvụthuhồi,màcònphảidựavàocácnhânviêncủacôngtynàyđểcóđượcthôngtinvềsốthịtcầnđượcthuhồi.Haitrongsốcácnhânviênchorằngchỉcómộtsốítlôsảnxuấtthịtbòxaybịnhiễmkhuẩn.Trênthựctế,trongnhiềutháng,HudsonFoodssửdụng“táisảnxuất”sốthịtbòcònlạitừngàysảnxuấthômtrước-nhưmộtphầncungcấpchochếbiếnhàngngày.CôngtynàyvậnchuyểnsốthịtlàmhamburgercónguycơnhiễmE.coliO157:H7từtháng5năm1997chođến tuần thứ3 của tháng8, khi công ty này tự nguyệnđóng cửa nhàmáy.Tháng12năm1998,BrentWolke,giámđốcnhàmáyHudsonFoodsởColumbusvàMichaelGregory,giámđốcquanhệkháchhàngvàkiểmsoátchấtlượngcủacôngtynàybịbuộctội.CáccôngtốviênliênbangbuộctộihaingườinàyđãcốýđánhlừacácthanhtraviêncủaUSDAvàlàmgiảcáctài liệucủacông tynhằmgiảm thiểuquymôcuộc thuhồi.Sauđó,cảhaiđượcchứngminhlàvôtội.

Khimộtcôngtyquyếtđịnhtựnguyệnthuhồisốthịtnhiễmkhuẩnkhỏithịtrường, không có luật nào buộc họ phải thôngbáovới công chúng - hoặcthậmchílàthôngbáovớicácnhânviênytếbang-rằnghọthựchiệnmộtvụthuhồi.TrongsuốtthờigianxảyravụngộđộcthựcphẩmtạinhàhàngJackintheBox,nhânviênytếởNevadakhôngbiếttingìtừcôngtycósốthịtlàmhamburgernhiễmkhuẩnđượcvậnchuyểnđếnđó.HọnhậnđượctinkhimọingườichúýtớinhữngchiếcxetảikéotớicácnhàhàngJackintheBoxởLasVegasvàthuhồisốthịt.KhicácthanhtraviênnhậnrasốthịtbòxaynhiễmkhuẩnđãđếnNevada,thìchắcchắntrướcđómộtsốvụngộđộcthựcphẩmnghiêmtrọngliênquantớiE.coliO157:H7đãbịchẩnđoánsai.Năm1994,côngtyWendy’snỗlựcthuhồikhoảng115.000triệukgthịtbòxaymàkhônghềthôngbáochínhthứcchonhânviênytếbang,choUSDAhaychocôngchúng.SốthịtđượcvậnchuyểntớicácnhàhàngcủaWendy’sởIllinois,Michigan,Minnesota,Missouri,vàWisconsin.Khithôngtinvềvụthuhồibịròrỉ,Wendy’sđưaramộtthôngcáobáochíkhẳngđịnhrằnghọchỉthuhồi3.600kgthịtdosốthịtnày“chưađượckiểmtrađầyđủ”.Thôngcáobáochínàykhônghềđềcậpđến số thịtbòxaycùng lô sảnxuất trênthựctếđãđượckiểmtravàpháthiệndươngtínhvớiE.coliO157:H7.

Sauđó,haiphóngviêncủa tờCoxNewsService làElliot JaspinvàScottMontgomery đã tiến hành một cuộc điều tra, phát hiện USDA không hềthông báo với công chúng khi các nhà hàng đồ ăn nhanh thu hồi số thịtnhiễmkhuẩn.PhátngônviêncủaUSDA,JacqueKnight,giảithích:“Chúng

tasốngtrongmộtxãhộithíchkiệntụng,nếumỗivụthuhồithịtđềuđượcthôngbáocôngkhaivớicôngchúng,cáccôngtysẽphảiđốimặtvớinhữngvấnđềrắcrốiđếntừ‘nhữngngườibịđaudạdày’”.Giữanhữngnăm1996và1999,USDAđãkhông thôngbáovớicôngchúngvềhơn1/3sốvụ thuhồi hạng nhất, những vụ thu hồi khiến người tiêu dùng phải đốimặt vớinhữngmốiđedoạnghiêmtrọngvàcónguycơchếtngười.Hiệntại,USDAthôngbáovớicôngchúngvềtừngvụthuhồihạngNhất,nhưngsẽkhôngtiếtlộchínhxácđịađiểmmàsốthịtbịnhiễmkhuẩnđangđượcbán(trừkhinóđượcphânphốidướitênmộtthươnghiệutạimộtcửahiệubánlẻ).Cácnhânviêny tếbangcôngkíchchínhsáchcủaUSDA,cho rằngviệc làmnàysẽgâykhókhănchoviệctìmranguồngốcbùngphátdịchbệnhvàkhiếnnhiềungườicónguycơtrởthànhnạnnhâncủacácvụngộđộcthựcphẩmhơn.KhimộtngườinàođóbịnhiễmE.coliO157:H7,họkhôngbiếtchắcchắnđiềugìgâynêncáctriệuchứngcủamìnhvàkhôngýthứcđượcrằngsẽcómộtvụngộđộcthựcphẩmbùngphátởđịaphương,họcóthểsẽuốngnhữngloạithuốctựmuađượcởcáccửahàngthuốcmàkhôngcầnbácsĩkêđơnkhiếnbệnhtrởnêntồitệhơn.

CảUSDAlẫnngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtđềuchotranhluậnkhôngnêntiếtlộthôngtinchitiếtvềđịađiểmmộtcôngtyphânphốithịtđểbảovệ“bímậtkinhdoanh”củacôngtynày.Tháng2năm1999,khiIBPthuhồi4.500kgthịtbòxaycódínhnhữngmảnhcốcvỡnhỏ,côngtynàychỉtiếtlộrằngsốthịtnàyđãđượcvậnchuyểntớicáccửahiệuởFlorida,Indiana,MichiganvàOhio.CảIBPvàUSDAđềukhôngcungcấptêncủacáccửahiệu.“Điềuđókhiếnchúng tôi rất tứcgiận”,mộtnhânviêny tếbang Indiananóivớiphóng viên. “Nếu họ không cung cấp thông tin cho chúng tôi, chúng tôikhôngthểlàmđượcgìnhiều”.

Trongnhiềunăm,ngoàiviệcđểchogiámđốccủacáccôngtychếbiếnthịtxácđịnh thờigian thuhồi thịt bòxay, số lượng thịt cần thuhồivànhữngngườinênđượcbiếtcuộcthuhồi,USDAcònchophépnhữngcôngtynàytựviếtthôngcáobáochívềvụthuhồi.SauvụbùngphátngộđộcthựcphẩmdoHudsonFoodsgâyra,BộtrưởngBộNôngnghiệpDanGlickmanxóabỏchínhsáchđưanhữngthôngbáovềvụthuhồicủaUSDAtớinhữngcôngtychếbiếnthịt.Tuynhiên,hainămsauđó,cácnhânviênUSDAđềnghịrằnghọsẽkhôngbanhànhbấtkỳ thôngcáobáochínàovềcácvụ thuhồi thịtnữa,màchuyểnhoàn toànnhiệmvụnàychongànhcôngnghiệp chếbiếnthịt.Đềnghịnàykhôngbaogiờđượcchấpthuận.Tháng1năm2000,USDAquyếtđịnhthôngbáomọivụthuhồithịtbằngmộtthôngcáobáochíchính

thức;cácvụ thuhồinàycũngđược thôngbáo trên trangwebcủacơquannày.Tuynhiên,chínhsáchmớinàycũngkhônggiúphọtìmrađịađiểmsốthịt nhiễm bệnh được bán dễ dàng hơn. Chính sách của USDA ghi rõ:“Thôngcáobáochísẽkhôngxácđịnhcụthểnơinhậnsảnphẩmtrừkhinhàcungcấpmuốnđưathôngtinnàyratrướccôngchúng”.

MộtthôngcáobáochígầnđâycủaIBP,thôngbáoviệcthuhồihơn¼trong450.000kgthịtbòxaycókhảnăngnhiễmE.coliO157:H7,chorằngnhucầucủangànhcôngnghiệpnàyvànhucầucủangườitiêudùngkhôngphảilúcnàocũnggiốngnhau.Thôngcáongày23 tháng6năm2000viết:“Vớisựthận trọng lớn, IBPđang tiếnhànhvụ thuhồi tựnguyệnnày”,ngụý rằngđộngtháinàyđượcthúcđẩynhờtinhthầnrộnglượngcủatậpđoànvàthiệnchí.Thịtlàmhamburgercónguycơnhiễmtácnhângâychếtngườiđượcvậnchuyểntớinhữngnơibánbuôn,cácnhàphânphốivàcáccửahàngthịtở25bang.Lúcnày,thôngcáobáochínghegiốngmộtquảngcáochoIBPhơnlàmộtcảnhbáokhẩnvềsứckhoẻ.Nómiêu tảvềchương trìnhan toàn thựcphẩmcủacôngtynày-hệthốnglòmổ“Sạchgấpbalần”và“cácphòngthínghiệmđãđượcchứngnhận”-hơnlàviếtvềnhữngchitiếtchothấycáchIBPxoayxởđểphânphốisốthịtnghingờnhiễmkhuẩntrêntoànnướcMỹđủđể làmra ítnhất làmột triệuchiếchamburgerđedoạ tínhmạngngườitiêu dùng. Thông cáo báo chí không đề cập đến địa điểm nào, chẳng hạnnhư,E.coliO157:H7trongthịtbòxaycủaIBPlầnđầutiênđượcpháthiệnkhôngphảibởimộttrongsốnhữngphòngthínghiệmđãđượcchứngnhậncủa chính công ty này, cũng không phải bởi các công nhân tại Geneseo,Illinois,nhàmáycủaIBP,nơisảnxuấtsốthịtnày,cũngkhôngphảibởicácthanhtraviêncủaUSDA,màbởinhữngđiềutraviêncủaSởYtếArkansas,nhữngngườiđãpháthiệnratácnhângâybệnhtrongmộtgóithịtbòxaycủaIBPtạinhàhàngTigerHarry’sởElDorado,Arkansas.36ngườiđãăn tạinhàhàngTigerHarry’sđãnhiễmbệnhdokhuẩnE.coliO157:H7gâyra.Dùpháthiệnthịtbòxaynhiễmkhuẩntrongtủlạnhcủanhàhàngnày,SởYtếArkansascũngkhôngthểkếtluậnthịtcủaIBPliênquantớivụngộđộcdoE.coliO157:H7gâyratạiElDorado.ThôngcáobáochícủaIBPquảquyếtđầyxấcxược:“Khôngcóbệnhtậtnàoliênquantớisảnphẩmnày”.Sáutuầnsau ngày sản xuất số thịt bò xay đó, IBPmới thông báo về vụ thu hồi tựnguyệncủahọ.Khiđó,phầnlớnsốthịtbịnghingờđãđượctiêuthụ.

Sau vụ bùng phát ngộ độc thực phẩm ở nhà hàng Jack in theBox, chínhquyềnClintonủnghộluậtpháp,cungcấpchoUSDAquyềnthựchiệnhoặcyêucầucácvụthuhồithịtvàxửphạtdânsựcáccôngtychếbiếnthịt.

Trongnămtừ1996đến1999,ĐảngCộnghoàkhôngnhữngkhôngbanhànhđạo luật đómà cònkhôngbanhành cảnhữngđiều luật tương tựđãđượccôngbốtrướcđó.Năm1997,BộtrưởngBộNôngnghiệpDanGlickmanlêntiếngphànnàn:“Chúngtôicóthểxửphạtcácrạpxiếcvìngượcđãinhữngchúvoi,nhưnglạikhôngthểphạtcáccôngtyviphạmcáctiêuchuẩnantoànthựcphẩm”.

Nhữngngườibạnnguyêntửcủachúngta

Tháng7năm1996,bịvâyquanhbởichamẹcủanhữngđứatrẻbịchếtsaukhi ăn hamburger nhiễm E.coli O157:H7 Tổng thống Clinton đã công bốrằngUSDA sẽ thực hiệnmột hệ thống kiểm định thịt dựa trên khoa học.Cuốithậpkỷnày,dướiquyđịnhmới,mọilòmổvànhàmáychếbiếnởMỹsẽ phải triển khai kế hoạch HACCP đã được chính phủ thông qua và đểUSDAkiểmtravikhuẩnthịt.LờituyênbốcủaClintonmiêutảnhữngthayđổinàynhưsựcảicáchcóảnhhưởngsâurộngnhấttrongchínhsáchantoànthực phẩm của chính phủ liên bang từ sau thời củaTổng thốngTheodoreRoosevelt.Tuynhiên,kếhoạchcủaUSDAđãbịcắtbớtđángkểkhiđàmphánvớingànhcôngnghiệpchếbiếnthịtvàcácthànhviênĐảngDânchủtrongQuốchội.Hệthốngmớinàysẽchuyểncácnhiệmvụliênquanđếnantoànthựcphẩmchocôngnhâncủacáccôngty.Nhữngcôngnhânnàysoạnhồsơ,khônggiốngbáocáotrướcđâycủathanhtraliênbang,sẽkhôngcungcấpchocôngchúngcácthôngtinthôngquaĐạoluậtTựdoThôngtin.CácnhàmáychếbiếnthịtsẽkhôngbịyêucầukiểmtraE.coliO157:H7,mộttácnhânnếubịpháthiệnngaylậptứcsẽkhiếnthịtcủahọbịlênán.Thayvàođó,họcóthểkiểmtravikhuẩnkhácnhưmộtthướcđocácmứcnhiễmphân;họ cũng sẽ không phải thông báo kết quả của các cuộc kiểm tra này chochínhphủ;vàcácloạithịtchứavikhuẩnvẫncóthểđượcbánrộngrãi.

Nhiều thanh tra thịt liên bang phản đối quy định mới của chính quyềnClinton,tranhcãirằngquyđịnhnàysẽlàmhạthấpquyềnpháthiệnvàthuhồithịtnhiễmkhuẩncủahọ.Hiệnnay,CơquanKiểmđịnhvàAntoànthựcphẩmcủaUSDAđangmấtdầntinhthầnvàthiếunhânviêntrầmtrọng.Năm1978, trước khi vụ ngộ độc đầu tiên do E.coli O157:H7 được biết đến,USDA có 12.000 thanh tra viên thực phẩm, hiện nay con số này chỉ còn7.500.CácthanhtraliênbangtôiphỏngvấnphảichịuáplựclớntừcấptrêncủahọởUSDAđểkhônglàmchậmtốcđộcủadâychuyềnsảnxuấttạicáclòmổ. “Nhiều người trong chúng tôi cảm thấy như đã bị đánh gục”,một

thanh tra viên nói với tôi. Trong suốtmột thời gian dài, cơ quan này vẫnkhôngtuyểnđượcđủnhânviên.CácthanhtraliênbangcảnhbáorằngcáckếhoạchHACCPmớicũngchỉtốtđẹpnhưnhữngngườithựchiệnchúng-vàviếtsai,HACCPlàviếttắtcủaHaveaCupofCoffeeandPray(Uốngmộttáchcàphêvàcầunguyện).NhàmáyHudsonFoodsởColumbus,Nebraskađanghoạt độngdướimột kếhoạchHACCPnăm1997khi vận chuyển16triệukgthịtcónguycơnhiễmkhuẩn.

Mộtthanhtraviênliênbanglâunămnóivớitôi:“Chúngtôikhôngcấpphépchonhữnghồsơdocáccôngtytạora.Họvẫntiếptụclàmgiảrấtnhiềuhồsơ”.Cácthanhtraviênkhác,nhữngngườitrướcđâylàmcôngnhânchocácnhàmáychếbiếnthịttừngchịutráchnhiệmkiểmsoátchấtlượng,cũngxácnhậnquanđiểmcủaông.TheoJudy,một“nhânviênkiểmsoátchấtlượng”từng làm việc tạimột trong những lòmổ lớn nhất của IBP, chương trìnhHACCPtạinhàmáycủacôthậtsựnghiêmtúctrêngiấytờnhưngtrênthựctếthìkhông:quảnlýcấpcaoquantâmtớiviệcsảnxuấtnhiềuhơnlàantoànthực phẩm. Phòng kiểm soát chất lượng thiếu nhân viên trầm trọng.Mộtnhân viên kiểm soát chất lượng phải chịu trách nhiệm kiểm soát hai dâychuyềnsảnxuấtsongsong.“Tôiphảikiểmtranhiệtđộcủamáykhửtrùng,nhiệtđộcủaCryovac,quansátviệcđónggói,chúýtớinhữngchiếcthùngtođểxemcóvậtlạgìtrongđókhông,đểmắttớicôngnhân,đểđảmbảorằnghọ không làm ăn dối trá”, Judy cho biết. “Tôi ngập trong công việc, vàkhôngthểhoànthànhmọiviệc”.Côthườnglàmgiảbảngkênhữngmụccầnkiểm tra,vàcácnhânviênkiểmsoátchất lượngkháccũngvậy.KếhoạchHACCP sẽ thật “ngoài sức tưởng tượng” nếu có ba người được làm côngviệccủaJudy.Khôngcócáchnàođểmộtngườicóthểhoànthànhtốttấtcảcácnhiệmvụcùngmộtlúc.

Mặcdùngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtđãchốnglạihầuhếtmọinỗlựcliênbangnhằmủythácvấnđềantoànthựcphẩm,nhưngngànhnàycũngđầutưhàng triệuđô-lavàocác thiếtbịmớinhằmhạnchế sự lây lancủacác tácnhângâybệnhnguyhiểm.ChẳnghạnnhưIBPđãlắpđặtnhữngchiếctủtiệttrùngchạybằnghơinướcđắt tiềntại tấtcảcáclòmổbòcủahọ.Ngườitađưacácmiếngthịtbòvàonhữngthiếtbịmớinày,sấykhô,đuntrongmáy104°Ctrong8giây,vàsauđóxịtnướclạnh.Khiđượcsửdụngđúng,nhữngchiếcmáytiệttrùngchạybằnghơinướcnàycóthểtiêudiệtphầnlớnE.coliO157:H7vàgiảmđến90%vikhuẩn trênbềmặt thịt.NhưngmộtbảnghinhớtrongnộibộtậpđoànIBPnăm1997chobiết,việcđầutưlớnnhấtcủacông tynàyvàonhữngcôngnghệnhưvậykhôngphảiđược thúcđẩybởi

mốilongạithậtsựđốivớisứckhoẻvàhạnhphúccủangườitiêudùngMỹmàbởicácmốiquantâmkhácnhiềuhơn.

MộtbảnghinhớcủaIBPghi:“Chúng tôiđược thôngbáorằngnhữngxácgiasúcởnhàmáycủacácôngthỉnhthoảngbịlưulạiquálâutrướckhiđượcxửlý(hơn6tiếng)”.BảnghinhớnàydophóchủtịchkiểmsoátchấtlượngvàantoànthựcphẩmgửichogiámđốcnhàmáyởLexington,Nebraska,nơicólòmổ.Bảnghinhớnàycảnhbáorằngxácgiasúclưulạicànglâu,nhàmáycàngkhóđể làmsạch.Mỗiphút trôiqua,vikhuẩn sẽ càngbámchặthơnvàkhótiêudiệthơn.Bảnghinhớnhấnmạnh:“Việcxửlýxácgiasúcchậmtrễrấtđánglongạivàsẽdẫnđếnnhữngviệclàmbấtthườngđốivớinhữngxácgiasúcnhiễmkhuẩnnhưthế”.Khinhữngxácgiasúcbịlưulạinửa tiếng, các nhà quản lý cấp cao sẽ phải tìm kiếmnguyên nhân của sựchậmtrễ.Khixácgiasúcbịlưulạimộttiếng,cácquảnlýcấpcaođượcyêucầuphunvàothịtmộtchấttẩyrửaaxitđặcbiệt.Xácgiasúclưulạilâuhơn2tiếngcónguycơcaonhiễmvikhuẩn,khôngtiêudiệtđượcvàđượcđưađếntáchmỡ,hoặcđểriêngramộtbênđểchếbiếnthànhthịtnấutáihoặcchín.MộtgiámđốcantoànthựcphẩmđứngđầuIBPkhuyên:“NhữngxácgiasúcnhưthếsẽđượcđểriêngrađểbánmàkhôngghinhãnmácIBP”.Nhữngthứthịtbẩnthỉunhấtđượcvậnchuyểnrangoàivàbánchocôngchúng-nhưngkhôngdánnhãnIBP.

Thayvìtậptrungvàonguyênnhânchínhkhiếnthịtbịnhiễmvikhuẩnnhưnhững thứ người ta đưa vào làm thức ăn cho gia súc, sự quá tải tại cácchuồngtrại, tìnhtrạngvệsinhtồitệởcáclòmổ,dâychuyềnsảnxuấtquátải, côngnhânkhôngđượchuấn luyện tốt, thiếu sự giám sát chặt chẽ củachínhphủ,ngànhchếbiếnthịtvàUSDAlạiủnghộmộtgiảiphápcôngnghệchocácvấnđềvềcáctácnhângâybệnhliênquanđếnthựcphẩm.Họmuốnchiếubứcxạvàothịt.Chiếubứcxạlàhìnhthứchạnchếsựsinhsôicủavikhuẩn,doQuânđộiMỹvàNASAphátminhratrongnhữngnăm1960.Khicác vi sinh vật bị chiếu bằng những tia gamma và tia X ởmức độ thấp,chúngkhôngbịtiêudiệt,nhưngANDcủachúngbịphávỡ,vàchúngkhôngthểsinhsản.Phươngphápchiếubứcxạđượcsửdụngnhiềunămđốivớimộtsốloạigiavịnhậpkhẩuvàgiacầmtrongnước.Phầnlớncáccơsởhạtầngđểchiếubứcxạcónhữngbức tườngphủbê tôngdàygần2mét, sửdụngcoban60hoặcxê-di137(phếphẩmtừcácnhàmáyvũkhíhạtnhânvàcácnhàmáynănglượnghạtnhân)để tạoranhữngtiaphóngxạ tíchđiệncao.TậpđoànTitanpháttriểnmộtcôngnghệmới,sửdụngđiệnthườngvàmộtmáygiatốcđiệnthayvìsửdụngchấtđồngvị.Trongnhữngnăm1980,khi

tiếnhànhnghiêncứuchochươngtrìnhtênlửađánhchặnChiếntranhcácvìsao,TitanphátminhracôngnghệchiếubứcxạSureBeam.

HiệphộiY tếMỹvàTổchứcY tếThếgiới tuyênbốrằngcác thựcphẩmchiếubứcxạantoànchongườisửdụng.Tuynhiên,việcgiớithiệurộngrãiphươngthứcnàykhôngđượcthànhcôngnhưmongđợi,bởingườitiêudùngkhôngsẵnlòngănnhữngthứthựcphẩmđượcchiếubứcxạ.TheocácquyđịnhhiệnhànhcủaUSDA,thịtđượcchiếubứcxạphảiđượcnhậndạngbằngmộtnhãnmácđặcbiệtvàbằngmộtbiểutượngvềsựbứcxạđượcthừanhậntrêntoànthếgiới.NhữngthànhviêncủaỦybanAntoànThựcphẩmngànhcôngnghiệpthịtbògồmcảnhữngônglớntronglĩnhvựcchếbiếnthịtvàđồănnhanhyêucầuUSDAthayđổiquyđịnhvàkhiếnviệcdánnhãnthịtđượcchiếubứcxạhoàntoàntựnguyện.Ngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtcũngnỗlựcloạitrừtừ“chiếubứcxạ”vàchủyếusửdụngcụmtừ“sựtiệttrùnglạnh”.

Mộtkỹsưtạimộtlòmổtôiphỏngvấn,ngườiđãgiúpphátminhramộtsốthiếtbịantoànthựcphẩmtinhvinhấthiệnđangđượcsửdụng,đãnóivớitôirằng,từquanđiểmkhoahọcthuầntúy,việcchiếubứcxạantoànvàhiệuquả.Nhưng anh ta lo ngại về việc đưa công nghệ hạt nhân và điện tử vôcùngphứctạpvàonhữnglòmổ,nơicóđôngđảolựclượnglaođộngmùchữvàkhôngbiếttiếngAnh.Anhnói:“Đókhôngphảilànhữngngườimàbạnmuốnlàmviệcvớinhữngthiếtbịcôngnghệcao.Anhtacũnglongạiviệcchiếubứcxạđượcsửdụngrộngrãicóthểkhuyếnkhíchcáccơsởchếbiếnthịt “tăng tốc độ giết mổ và làm bắn tung tóe phân ra mọi nơi”. StevenBjerklie,nguyênbiêntậpviêntạpchíMeat&Poultry(ThứcănvàGiacầm),phảnđốiviệcchiếubứcxạvớinhữnglýdotươngtự.Ôngchorằngviệcnàysẽgiảmáplựcchongànhcôngnghiệpchếbiếnthịtnhằmtạoranhữngthayđổicầnthiếtvàcănbảntrongphươngthứcsảnxuấtcủahọ,nhưnglạichophépnhữnghànhvithiếuvệsinhtiếpdiễn.Bjerklienói:“Tôikhôngmuốnđượcphụcvụthứphânđượcchiếubứcxạđikèmvớimónthịt”.

Bọntrẻănnhữnggì

Trongnhiềunăm,USDAvẫnmuasốthịtbòxayđángngờ,sauđóphânphốitới cácquán ăn tựphụcvụ trênkhắpnướcMỹ.Suốt nhữngnăm1980và1990,USDAlựachọnnhàcungcấpthịtchochươngtrìnhBữatrưaTrườnghọcQuốcgia(NationalschoolLunchProgram)dựatrêncơsởmứcgiáthấpnhất,màkhôngđặtrathêmnhữngyêucầuantoànthựcphẩm.Loạithịtbòxaycógiárẻkhôngchỉcókhảnăngnhiễmcáctácnhângâybệnhnhất,mà

còndễchứatủysống,xương,xươngsụncònsótlạidocáchệthốngtựđộngràsoát/tìmlạithịt(AutomatedMeatRecoverySystems)(nhữngloạithiếtbịlọc nhữngmiếng thịt nhỏ từ xương).Một cuộc nghiên cứu do kênhNBCNewsthựchiệnnăm1983chobiếttạithờiđiểmđó,côngtyđónggóiCattleKing,nhàcungcấpthịtbòxaylớnnhấtchocácbữatrưatạitrườnghọcvàmộtnhàcungcấpchoWendy’s, thườngchếbiếngiasúcđãchết trướckhiđượcđưatớinhàmáycủahọ,chegiấuthanhtraviênnhữnggiasúcnhiễmbệnhvàphatrộnthứthịthỏngdokháchhàngtrảlạithànhnhữnggóithịtlàmhamburger.CơsởcủaCattleKinglúcnhúcchuộtvàgián.RudyStanko,chủcôngtynàysauđóbịxétxửvàbuộctộiđãbánthịtnhiễmbệnhchochínhphủliênbang.Trướcđóhainăm,ôngtacũngbịkếtánchonhữngtộitươngtự.Việctừngbịkếtánkhôngkhiếnôngtaphảidừngcungcấp¼sốthịtbòxayphụcvụchochươngtrìnhbữatrưatạitrườnghọcdoUSDAtổchức.

Tháng4năm1998,mộtcậubé11 tuổibịbệnh trầm trọngsaukhiănmộtchiếchamburgertạitrườnghọcởDanielsville,bangGeorgia.CáccuộckiểmtrathịtbòxaydoCôngtythịtBauerchếbiếnkhẳngđịnhcóE.coliO157:H7trongthịtbò.NhàmáychếbiếncủacôngtythịtBauerởOcala,Floridabẩnthỉuđếnmứcngày12tháng8năm1998,USDAđãrútthanhtraviêncủahọkhỏiđó,mộthànhđộngvôcùngbất thường.Ngàyhômsau,FrankBauer,chủ công ty này, đã tự tử. Sau đó,USDA công bố các sản phẩm thịt củaBauer “không thíchhợpchoconngườidùng”,yêu cầugiữ lại khoảng2,5triệukgthịt.Gần1/3sốthịtđóđượcvậnchuyểntớicáckhuvựctrườnghọcởBắcCarolinavàGeorgia,cáccăncứquânsựMỹvàcácnhàtù.Cũngtrongcùng thời gian đó, 12 trẻ em ở Finley,Washington, bị bệnh do vi khuẩnE.coliO157:H7.11emđãănmónbánhlàmbằngthịtbòchưanấuchíntạiquánăn tựphụcvụở trường,emhọcsinh thứ12,mớichỉ2 tuổicónhiềukhảnăngbịnhiễmbệnhtừcácemkhác.CôngtyđãcungcấpchoUSDAthứthịt làm bánh thịt chiên giòn là Northern States Beef, công ty con củaConAgra,18 tháng trướcđãbịhầu tòavì171viphạman toàn thựcphẩm“nghiêm trọng” tại cơ sở sản xuất. Vi phạm lớn nhất chính là đã gây ranhữngsựnhiễmbệnhtrầmtrọngvàlàmhạingườitiêudùng.NorthernStatesBeef còn liên quan đến vụ bùng phát dịch do E.coli O157:H7 gây ra ởNebraskalàm18ngườibịbệnh.Tuynhiên,USDAvẫntiếptụclàmănvớicôngtyconnàycủaConAgra,muakhoảng9triệukgthịtcủahọđểsửdụngtạicáctrườnghọcởMỹ.

Mùahèvàmùathunăm1999,mộtnhàmáythịtbòxayởDallas,Texas,doSupremeBeefProcessorssởhữuđãkhôngđạt tiêuchuẩn trongcuộckiểm

traSalmonellacủaUSDA.Cáccuộckiểmtrachothấy47%thịtbòxaycủacông tynàychứaSalmonella -một tỷ lệcaohơn5 lần tỷ lệchophépcủaUSDA.Hàngnăm,thựcphẩmởMỹnhiễmSalmonellagâybệnhchokhoảng1,4triệungườivàkhiến500ngườitửvong.Hơnnữa,Salmonellacótrongthịtbòxaychứngtỏthịtbòđóbịnhiễmphânlớn.Dùnhữngkếtquảkiểmtrađángbáo động,USDAvẫn tiếp tụcmuahàngnghìn tấn thịt củaSupremeBeef để phân phối cho các trường học. Trên thực tế, Supreme BeefProcessorslàmộttrongnhữngnhàcungcấplớnnhấtnướcnàychochươngtrình bữa trưa ở trường học, mỗi năm cung cấp 45% số thịt bò xay chochươngtrìnhnày.Ngày30tháng11năm1999,cuốicùngUSDAcũnghànhđộng,tạmthờingừngmuathịtcủaSupremeBeefProcessorsvàrútcácthanhtraviênrakhỏinhàmáycủacôngtynàyvàthậtsựđóngcửanó.

Ngàyhômsau,SupremeBeefphảnứngbằngcáchkiệnUSDAratòaánliênbang,quảquyếtrằngSalmonellalàmộtsinhvậttựnhiên,khôngphảilàmộtchấtlàmgiả.VớisựhậuthuẫncủaHiệphộiThựcphẩmQuốcgia,SupremeBeeftháchthứctínhhợpphápcủahệthốngkiểmtradựatrênkhoahọccủaUSDAvàchorằngchínhphủkhôngcóquyềnrútcácthanhtraviênkhỏinhàmáy.A.JoeFish,thẩmphánliênbangởTexas,biếtđượcviệctranhcãicủaSupremeBeef lập tứcyêucầu thanh traUSDAtrở lạinhàmáy,chờquyếtđịnhcuốicùngcủavụkiện.Việcđóngcửanhàmáy-nỗlựcđầutiêndướihệthốngdựatrênkhoahọcmớicủaUSDA-kéodàichưađầymộtngày.Sauđóvàituần,cácthanhtracủaUSDAlạipháthiệnE.coliO157:H7trongmộtmẫu thịt của nhà máy Supreme Beef và công ty này tự nguyện thu hồi81.000kgthịtbòxayđãđượcvậnchuyểnđitámbang.Tuynhiên,chỉsáutuầnsauvụthuhồi,USDAlạitiếptụcmuathịtcủaSupremeBeef,mộtlầnnữachophépcôngtynàycungcấpthịtbòxaychocáctrườnghọc.

Ngày25 tháng5năm2000, thẩmphánFishphánquyết rằngsố lượng lớnSalmonellatồntại trongthịtbòxaycủanhàmáynàykhôngchứngtỏđiềukiệnởđó“mấtvệsinh”.FishđãtánthànhmộttrongnhữnglậpluậnchínhcủaSupremeBeef:cơsởchếbiếnthịtbòxaykhôngphảigánhtráchnhiệmvềcácmứcđộvikhuẩntrongthịtchắcchắnđãbịnhiễmSalmonelletạimộtlòmổ.PhánquyếtnàyxóatannghingờkhảnăngrútcácthanhtraviênkhỏimộtnhàmáynơicáccuộckiểmtratiếtlộmứcđộnhiễmphânquámứccủaUSDA.DùSupremeBeefđãtựvẽchândungmìnhtrongvụkiệnnàylàmộtnạnnhânvô tộicủanhữnglực lượngnằmngoài tầmkiểmsoátcủahọ, thìthựctế,đasốthịtbòđượcsửdụngởnhàmáycónguồngốctừnhữnglòmổcủachínhhọtạiLadonia,Texas.Lòmổđóliêntụckhôngđạttrongcáccuộc

kiểmtraSalmonellacủaUSDA.

Khônglâusauphánquyếtđó,SupremeBeeflạikhôngđạttiêuchuẩntrongmộtcuộckiểmtraSalmonella.USDAtiếnhànhchấmdứthợpđồngvớicôngtynàyvàthôngbáonhữngquyđịnhmớiđầynghiêmngặtchocáccơsởchếbiếnđanghyvọngcungcấpthịtbòxaychochươngtrìnhbữatrưaởtrường.Cácquyđịnhnàynhằmápđặtnhữngyêucầutươngtựvềantoànthựcphẩmmàcácchuỗiđồănnhanhđòihỏiởcácnhàcungcấp.Nămhọc2000-2001,thịtbòxaydựkiếnphânphối tớicác trườnghọcsẽđượckiểmtrađểpháthiện các loại tác nhângây bệnh; thịt khôngđạt tiêu chuẩn trong các cuộckiểmtranàysẽbịloại,vàcácgiasúcquágiàvàbịbệnhđểkhôngđượcphépđưavào lòmổ - có thể sẽkhôngcònđược chếbiến thành thịt bòxaymàUSDAmuachohọcsinh.Ngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtngaylậptứcphảnđốinhữngquyđịnhmớinày.

Bồnrửabátcủabạn

Trongsuốtnhữngnăm1990,nhữngtiêuchuẩncủachínhphủliênbang(cơquanđượccholàđảmbảoantoànthựcphẩm)ápdụngđốivớithịtmuachocáctrườnghọccònítnghiêmngặthơnsovớinhữngtiêuchuẩncủangànhcôngnghiệpđồănnhanh(chịutráchnhiệmchophầnlớncácmốiđedọađốivớiantoànthựcphẩmhiệnnay).Mặcdùlàtrungtâmtrongviệctạoramộthệ thống chếbiến thịt có thể làm lâynhiễmvi khuẩn rộng rãi, nhưng cácchuỗiđồ ănnhanhhiệnnay có thể tránhnhữnghậuquả tồi tệnhất.CũnggiốngnhưJackintheBox,chuỗinhàhànghàngđầugầnđâyđãbắtbuộccácnhàcungcấpcủahọthườngxuyêntiếnhànhkiểmtraE.coliO157:H7vàcáctácnhângâybệnhkhác.Quantrọnghơncả,sứcmualớncủacácônglớnđồănnhanhkhiến họ có thể quyền có được thứ thịt bò sạch nhất.Hiện nay,ngànhcôngnghiệpchếbiến thịt sẵn sàng thựchiệncuộckiểm tranghiêmngặt chocácchuỗinhàhàngnhưng lại từ chối thựchiệnkiểm travì côngchúngnóichung.

Ngàynay,bấtcứaimangthịtsốngvàotrongbếpcủamìnhđềuphảicoinólàmộttácnhânsinhhọcnguyhiểmtiềmtàng,cóthểmangmộtvikhuẩncựckỳnguyhiểm,cónguycơlâybệnh.Mứcđộnhiễmbệnhcaohiệnnaycủathịtbòxay,kếthợpvớimứcđộnhiễmbệnhcủagiacầmthậmchícòncaohơn,dẫnđếnmộtsốpháthiệnkỳlạ.CharlesGerba,nhàvitrùngcủaĐạihọcArizona, thực hiện hàng loạt các cuộc kiểm tra, phát hiện số vi khuẩn từphântrongbồnrửabátcaohơnnhiềusovớichỗngồitrongnhàvệsinhcủa

mộtgiađìnhngườiMỹ.TheoGerba:“Bạnnênănmộtmẩucàrốtrơiởtoaléthơnlàrơiởbồnrửabát”.

Vìchuỗiđồănnhanhưutiênchovấnđềantoànthựcphẩmkhámuộnmàng,nênhệthốngsảnxuấtvàphânphốicủahọrấtdễbịcáctácnhângâybệnhliênquantớithựcphẩmmớixuấthiệntấncông.MộtvirutcóthểmanggensinhrađộctốShigahiệntạiđangảnhhưởngđếnloạivirusE.colivốnvôhạitrướcđây.TiếnsĩDavidAcheson,PhóGiáosưYkhoatạitrườngYcủaĐạihọcTufts,tinrằngviệclâylanvirusnàyđangđượckhuyếnkhíchvìviệcsửdụngbừabãikhángsinhtrongthứcăngiasúc.BêncạnhE.coliO157:H7,cókhoảng 60 đến 100 sinh vật E.coli biến thể khác hiện sản sinh ra độc tốShiga.Khoảng1/3sốđógâybệnhchoconngười.TrongsốnhữngbiếnthểnguyhiểmnhấtcóE.coliO103,O111,O26,O121vàO145.NgườitadùngcáccuộckiểmtratiêuchuẩnđểpháthiệnE.coliO157:H7lạikhôngtìmrasựtồntạicủacácvitrùngtruyềnbệnhkhác.Hiệnnay,CDCướctínhkhoảng37.000ngườiMỹbịngộđộc thựcphẩmmỗinăm từ các loại vi rútE.colikhôngphảiO157,khoảng1.000ngườinhậpviệnvà25ngườitửvong.

DùkếhoạchHACCPđượcthựchiệntốtthếnào,cácvỉnướngtựđộngcaothếnào,phóngxạgammavàothịtnhiềuthếnào,sựantoàncủathựcphẩmtạibấtcứnhàhàngnàorốtcụccũngphụthuộcvàonhânviêntrongbếpcủanhà hàng đó. Tiến sĩ PatriciaGriffin,một chuyên gia hàng đầu củaCDCchuyên nghiên cứu về E.coliO157:H7, cho rằng nhân viên trong các nhàhàngđồănnhanhbắtbuộcphảihọccáclớpvềantoànthựcphẩm.Cônói:“Chúngtađặtcuộcsốngcủamìnhvàotayhọ,cũngnhưchúngtagiaophótínhmạngmìnhchocácphicôngmáybay”.Griffinlongạirằnglựclượnglaođộngkhôngcókỹnăngvàđượctrảlươngthấpbaogồmthanhthiếuniênvànhữngngườivừamớinhậpcưcóthểkhôngquenxửlýthựcphẩmđúngcách.

TiếnsĩGriffincólýdođểlongạivềđiềuđó.Mộtcuộcđiềutrabímậtnăm1997dokênhtruyềnhìnhKCBSởLosAngelesquaybăngvideocácnhânviênởmộtnhàhàngđịaphươngđanghắthơivàotaykhiđangchuẩnbịđồăn,nếmnướcsốtsaladdínhởtay,ngoáymũivàbúngthuốclávàonhữngmónănsắpđượcphụcvụ.Tháng5năm2000,banhânviênởđộtuổithanhthiếuniêntạimộtnhàhàngBurgerKingởScottsville,NewYork,bịbắtvìtội cho nước bọt, nước tiểu những sản phẩm tẩy rửa như East-Off OvenCleaner và Comet with Bleach vào thực phẩm. Họ được chứng minh lànhữngkẻlàmxáotrộnđồăncủanhàhàngBurgerKingtrongtámthángvà

đồănđãđượcphụcvụchohàngnghìn thựckhách,chođếnkhimộtnhânviênlàmcùngbáocáovớibanquảnlý.

Cácnhânviên thanh thiếuniên trongnhàhàngđồ ănnhanhmà tôi gặpởColorado Springs, Colorado đã kể cho tôi nghe những câu chuyện kinhhoàngkhác.An toàn thựcphẩmđượcquyếtđịnhbởichínhnhâncáchcủangườiquản lýđang thựchiệnnhiệmvụchứkhôngphảidocácchínhsáchcủachuỗinhàhàng.Nhiềunhânviênkhôngănbấtcứthứgìtrongnhàhàngcủahọtrừkhimónđódohọtựlàm.MộtnhânviêncủaTacoBellnóirằng,đồănrơixuốngsànnhàthườngxuyênđượcnhặtlênvàđượcmangraphụcvụkháchhàng.MộtnhânviêncủaArbynóivớitôirằngmộtnhânviêntrongbếpkhôngbaogiờrửatayđểlàmviệcsaukhisửachữaxeôtô.VàmộtvàinhânviêncủanhàhàngMcDonald’sởColoradoSpringscũngcungcấpchitiếtvềsựpháhoạicủagiántrongmáyđánhsữavàvềnhữngđộiquânchuộtpháhoạivàonhữngổbánhhamburgercònthừanémrathùngrácmỗitối.

10.Thựchiệntrênphạmvitoàncầu

BấtcứkhinàonóivớiaiđóởBerlinvềkếhoạchđithămPlauencủamình,tôiđềunhậnđượccùngmộtphảnứng.Bấtkểđólàngườinhưthếnào-giàhaytrẻ,hiệnđạihaycổđiển,đồngtínhhaybìnhthường,lớnlênởTâyhayĐôngĐức-tấtcảđềucườinhạo,kèmtheocáinhìnđầyngạcnhiên.Họsẽhỏi:“Plauenà?TạisaoanhlạimuốnđếnPlauennhỉ?”CáchhọphátâmchữPlauen,nhấnmạnhvàkéodàiâmtiếtthứhai,đủnóilênrằngđâylàmộtýtưởngnựccười.NằmgiữaMunichvàBerlin,thuộcvùngSaxonyđượcbiếtđếnvớicáitênVogtland,Plauenlàmộtthànhphốnhỏđượcbaoquanhbởicáckhurừngvàđồidốc.ĐốivớingườidânBerlin, thànhphốcủahọhiệnđanglàthủđôcủanướcĐứcvàtrongtươnglaicóthểtrởthànhthủđôcủachâuÂu,vìthế,Plauenchỉlàmộtvùnghẻolánhvàbuồntẻnằmnhầmbêncủa Bức tường Berlin. Cách người Berlin nhìn nhận về Plauen cũng nhưcáchngườiNewYorknhìnnhậnvề thànhphốMuncie,bangIndiana,Mỹ.Nhưng tôi lại thấy Plauen rất thú vị.Vùng quê bao quanh thành phố nàyxanhmơnmởnvớinhữngtòanhàcổcónétduyêndángriêng.Conngườinơiđâyrấtcởimở,thânthiện,khôngphôtrương-nhưnglạicóchútbựctứcnàođó.

Nhiềuthậpkỷqua,Plauennằmbênlềdòngchảylịchsử,cáchxacáctrungtâmquyềnlực;tuynhiên,điềukỳlạlàcácsựkiệndiễnraởđâythườnglàđiềmbáovềsựthịnhsuycủacácphongtràoxãhộilớn.LầnlượtcácýthứchệhàngđầucủachâuÂuhiệnđại-phongtràoxãhộicôngnghiệp,phátxít,cộngsản,phongtràoxãhộitiêudùng-đềuđiquaPlauenvàđểlạidấuvếtriêng.Khôngmộtýthứchệnàohoàntoànchiếnthắnghaybịxóabỏ.Nhữngnhánhnhỏcủacácthếgiớiquannàyvẫncùngtồntại,dùkhônghềdễdàng,nhưngxuấthiệnởnhữngnơikhôngngờtới,từnhữngbứctranhgraffititrêntườngmộttòanhàchungcưđếngiọngđiệucủamộtlờibìnhlơđễnh.Chưacógìổnđịnhvàcũngkhôngthểsuyđoánđiềugì.Mọithứ,tốthayxấu,đềucóthểdiễnra.NằmngaytrungtâmVogtlandnhưnghầunhưkhôngđượcaiđểýtới,thànhphốnhỏPlauentừngbịtrừngphạt,rồilạiđượctrọngthưởng,bịpháhủy,rồilạiđượcchuyểnđổidonhữngcơchếthốngnhấtcủathếkỷXX, bởi những nỗ lực điều hành khác nhau. Plauen từng là chiến trườngtranhchấpcủacácýthứchệkhácnhau,vớicácbiểutượngđặctrưngđượctrưngbàyđầytựhào:ốngkhóicôngnghiệp,chữthậpngoặcPhát-xít,hình

búaliềmvàhaihìnhcungvàng.

Trong nhiều thế kỷ, Plauen là thị trường nhỏ cho nông dânVogtland đếnmuabánhànghóa.CuốithếkỷXIX,truyềnthốngdệtnhỏlẻởđịaphươngđãtạorangànhcôngnghiệpdệtnăngđộng.Từ1890đến1914,dânsốcủathànhphố tăng lêngấpba, đạt con số118.000vào thời điểm trướcChiếntranhThếgiớithứnhất.Cácxưởngdệtchuyênsảnxuấtvảiren,vảicóhọatiếtthêuxuấtkhẩuphầnlớnsảnlượngsangMỹ.HầuhếtkhăntrảibànthêurenởmiềnTrungnướcMỹ,kểcảcáctấmvảirenkỳcônglàvậttrangtríchủđạotrongnhữngngôinhàcókiếntrúcthờiVictoriacủacácgiađìnhthượnglưu, đều có xuất xứ từ Plauen. Những tấm bưu thiếp đen trắng từ vùngPlauentrướcthờikỳĐạichiếncóhìnhcáctòanhàthiếtkếtheodòngkiếntrúcNghệthuậtmớihayRomanmớilànguồncảmhứngchocácconphốởParis, các công viên và quán cà phê sang trọng, những chiếc xe điện vànhữngchiếctàubayZeppelintrênkhôngtrung.

Sau thấtbạicủanướcĐức,cuộc sốngởPlauenkhôngcòn thanhbìnhsauthấtbạicủanướcĐức.KhithờiđạiphongcáchVictoriavàcácgiátrịđikèmsụpđổ, thị trườngvải rencũngđổ theo.NhiềuxưởngdệtcủaPlauenphảiđóngcửa,hàngnghìnngườimấtviệc.NhữngbấtổnxãhộimàcảnướcĐứcsauđótrảinghiệmlạixảyđếnởPlauensớmnhất.Trongnhữngnăm1920,Plauen có số triệu phú chia bình quân đầu người cao nhất nướcĐức - vàcũngcósốvụtựtửlớnnhất.Thànhphốnàycũngcótỷlệ thấtnghiệpcaonhất.Trongcảnhbầncùngnày,chủnghĩacựcđoansinhsôinảynở.PlauenlàthànhphốđầutiênbênngoàiBavariathànhlậpchinhánhđảngĐứcQuốcxã. Tháng 5 năm 1923, phong trào thanh niênHitler ra đời tại Plauen vàtrongnămsauđó,thànhphốnhỏnàytrởthànhtrụsởcủaĐứcQuốcxãphụtrách vùng Saxony. Trước khi các hoạt động khủng bố củaĐứcQuốc xãxuất hiệnở nhữngnơi khác, các nhà lãnh đạo côngđoànvà nhữngngườithuộcphecánhtảđãbịsáthạitạiPlauen.Hitlerđếnthànhphốnàynhiềulầnvàđềuđượcđóntiếpnồngnhiệt.HermannGoringvàJosephGoebbels,hailãnhđạocấpcaotrongĐảngQuốcxã,cũngđếnthămPlauenvàthànhphốnàytrởthànhđiểmđếnmangnhiềuýnghĩatinhthầnchogiớilãnhđạoQuốcxã.Tốingày9tháng11năm1938,đámđôngmangtênKristallnachtđãpháhủynhà thờDoTháiduynhấtởPlauen,một tòanhàđậmnéthiệnđạidokiến trúc sư người Bauhaus, Fritz Landauer thiết kế. Sau đó không lâu,PlauenchínhthứckhôngcònsựtồntạicủangườiDoThái.

TrongsuốtthờikỳChiếntranhThếgiớithứhai,Plauenbìnhlặnglạthường,

nólàmộtốcđảovớimộtcuộcsốngbìnhthường.ThànhphốnàylànơitrúẩnantoànchohàngnghìnngườitỵnạnĐứcchạytrốnkhỏicácthànhphốbịđánhbom.NgườitathinhauđồnthổicáclýdotạisaoPlauenlạithoátkhỏicảnhtànphánhưcácthànhphốkhácởSaxony.Ngày19tháng9năm1944,máybaynémbomcủaMỹlầnđầutiênxuấthiệnởthànhphốnày.Thayvìlao đi tìm kiếm chỗ trú, người dân nơi đây đứng ngay giữa đường, ngạcnhiênnhìnngắmbomrơivàogaxelửavàvàomộtnhàmáychuyênsảnxuấtxe tăng cho quân đội Đức. Vài tháng sau đó, Plauen xuất hiện bên cạnhDresdentrongdanhsáchđánhbomcủaquânĐồngminh.

Plauengầnnhưbịbỏhoangvàongày10tháng4năm1945,khihàngtrămmáybaynémbomhiệuLancastercủaAnhxuấthiệntrênbầutrờithànhphố.Cưdânnơiđâykhôngcòncảmthấyđượcbảovệbởimộtthếlựcbíẩnnàođónữa;họbiếtDresdenđãbịbompháhủyhoàntoàn.Chỉtrongmộtđợttấncông, lực lượngKhôngquânHoànggiađãném2.000 tấn thuốcnổxuốngPlauen.Bốnngàysau,QuânđộiMỹchiếmđóngphầncònlạicủathànhphố.NơirađờiphongtràoThanhniênHitler,thànhphốQuốcxãhóanhiềunhấtởSaxony,chỉvàituầntrướckhicuộcchiếnkếtthúc,Plauenlạicóthêmmộtđiểmkhácbiệt.SốlượngbomthảtrênmộtdặmvuôngởPlauencaohơnbấtkỳthànhphốnàokhácởmiềnđôngnướcĐức-gấpkhoảngba lầnsovớilượng bom thả ởDresden.Mặc dù thương vong ởDresden nghiêm trọnghơn,nhưngsốcáctòanhàbịpháhủyởPlauencaohơn.Khichiếntranhkếtthúc,khoảng75%Plauenbịpháhủy.

KhiquânĐồngminhphânchiaphạmviảnhhưởngởĐức,nhữngnguycơtiềmẩncủaPlauenvẫntiếpdiễn.SaukhiQuânđộiMỹrútkhỏithànhphố,quânđộiLiênXôkéovào,PlauentrởthànhphầnđấtcủaCộnghòaDânchủĐức(CHDC),nhưngcũngkhônghoàntoànnhưthế.BiêngiớimớivớiTâyĐứcchỉcáchPlauen15km.PlauensuysụpdướichếđộCộngsản.Thànhphốnàymấtđimộtphầnbadânsố.NằmởmộtgócxaxôicủaCHDCĐức,Plauenhầunhưkhôngnhậnđượcsựquan tâmhayđầu tưgì từ trung tâmĐảngCộng sản ởĐôngBerlin. Plauen hầu như không được tái thiết; nơitừnglàcáctòanhàtranghoànglộnglẫynaylàcácbãiđỗxevàcácbãiđấttrống.Mộttrongsốítnhữngnhàmáythànhcôngởđây,mộtxưởngsảnxuấtlentổnghợp,biếnPlauenthànhmộttrongsốnhữngthànhphốĐôngĐứcônhiễmnhất.TheonhàsửhọcJohnConnelly,khôngkhíônhiễmlànguyênnhânkhiến chất lượng cuộc sốngở thànhphốnày thấp đếnmứcbất bìnhthường,kểcảkhisovớitiêuchuẩncủaCHDCĐức.

Ngày7tháng10năm1989,cuộcbiểutìnhđầutiênchốnglạichếđộCộngsảnởĐôngĐứcdiễnratạiPlauen.CáccuộcbiểutìnhnhỏlẻcũngdiễnracùngngàytạiMagdeberg,ĐôngBerlinvàcác thànhphốkhác.NhưngtầmcỡcuộcbiểutìnhởPlauenlàngoạilệ.Hơn¼dânsốthànhphốbỗngnhiênđổrađường.Mứcđộbấtổnnàygâyngạcnhiênlớnchocácquanchứcđịaphương.ĐộiStasi(cảnhsátmậtcủaĐôngĐức)trướcđóướcđoánkhoảng400ngườisẽxuấthiệnởtrungtâmthànhphốtrongngàykỷniệmlầnthứtưngàythànhlậpCHDCĐức.Trênthựctế,khoảng20.000ngườiđãtụtậplại,bất chấp thời tiết u ámvàmưaphùn.Cuộcbiểu tìnhnàykhông cóngườilãnh đạo, không người tổ chức, không có chương trình hành động chínhthức.Nódiễnrahoàntoànbộcphátvàlanrộngnhờtruyềnmiệng.

TạicácthànhphốkhácởĐôngĐức,nhữngngườibiểutìnhchủyếulàsinhviênđạihọcvà thànhviêngiới trí thức;nhưng tạiPlauenchủyếu làcôngnhânvàdânthường.NhữngngườibiểutìnhcuồngnhiệtlàngườithuộctầnglớplaođộngnhưngđểtócdàivàsaymênhạcrockMỹ,nhữngngườichuyênláimô-tôkhắpthànhphốrảitruyềnđơnphảnđốichínhphủ.Đámđônglớndần lên và người ta bắt đầu hô vang tên hiệu của Mikhail Gorbachev“Gorby!Gorby!”tánthưởngchínhsáchcôngkhaivàcảitổcủanhàlãnhđạoLiênXônày,đồngthờiđòihỏicáccảicáchtươngtựtạiĐôngĐứcvàlahétphảnđối“Stasivềnhàđi!”.Một tấmbiển lớnghi lại lờicủanhà thơĐứcFriedrich von Schiller: “Chúng tôimuốn tự do, tự do như ông cha chúngtôi”.

CảnhsátvàđộiStasitrongcốgắngdẹpđoànbiểutìnhđãbắtgiữhàngchụcngười,phunvòirồngvàođámđôngvàlượntrựcthăngngaysátcácnócnhàPlauen.Nhưngđoànbiểutìnhkhôngchịugiảitán.Họdiễuhànhtớitòathịchính,yêucầuthịtrưởngxuấthiệnvàgiảiquyếtcácđòihỏicủahọ.ThomasKuttler,GiáohạttrưởngnhàthờdòngLutherởPlauentìnhnguyệnđứngralàmtrunggian.Bêntrongtòathịchính,ôngthấycácquanchứccấpcaocủaPlauen lùi bước sợ sệt. Không ai chịu đứng ra đối diện với đám đông.Phươngtrìnhquyềnlựcthayđổivềcơbảnvàongàyđó.Mộthệthốngthốngtrịchuyênchếhùngmạnh,đượcdựnglêntrongsuốtbốnthậpkỷ,đượcbảovệbởixetăng,súngốngvàhàngnghìnngườichỉđiểmcủaStasi,nayđangvỡratừngmảnhtrướcmắtông,khinhữngngườithốngtrịđangngồihoangmangtrongvănphòngliêntụcrítthuốc.Rốtcuộc,ngàithịtrưởngcũngđồngýphátbiểutrướcđámđông,nhưngmộtquanchứcStasikhôngchoôngtarakhỏitòanhà.Vìthế,Kuttlerđứngtrênbậcthềmtòathịchính,nóiquachiếcloaphóngthanh,yêucầuquânđộingừngbắnvàthôngbáovớingườibiểu

tìnhrằngýkiếncủahọđãđượclắngnghe,đãđếnlúcmọingườivềnhà.KhichuôngtrênđỉnhnhàthờdòngLuthervanglên,đámđôngbắtđầugiảitán.

Mộtthángsau,bứctườngBerlinsụpđổ.Vàithángsausựkiệnvôcùngđặcbiệt, cuộc chiến tranh lạnh kết thúc, tập đoàn McDonald’s thông báo kếhoạch khai trương nhà hàng đầu tiên của họ ởĐôngĐức. Tin này khiêukhíchtinhthầnchủnghĩatậpthểyếuớtcủaErnstDoerfler,thànhviênlỗilạccủa Quốc hội Đông Đức, người kêu gọi lệnh cấm chính thức đối với“McDonald’s và những nơi tạo ra rác rưởi khác thường tương tự”. Tuynhiên,McDonald’skhôngbịngăncấm;BurgerKingcũngmởmộtxebánhamburgerdiđộngởDresden.Suốtmùahènăm1990,côngcuộcxâydựngnhà hàngMcDonald’s đầu tiên ởĐôngĐức được bắt đầu.Nhà hàng nàyđượcxâydựngtạimộtkhuđấthoangởtrungtâmPlauen,cáchtoàthịchínhkhông xa.McDonald’s trở thành tòa nhàmới đầu tiên được xây dựng tạiPlauentừkhinướcĐứcmớixuấthiện.

ChúMcDonald

KhingànhcôngnghiệpđồănnhanhpháttriểnmangtínhcạnhtranhhơnởnướcMỹ,cácchuỗinhàhàng lớnkỳvọngvàocác thị trườngnướcngoài.Gần đây, tập đoànMcDonald’s sử dụngmột cụm từmới đểmô tảmongmuốnchinhphụcnướcngoàicủahọ:“Hiệnthựchóatrênphạmvitoàncầu”.Một thập kỷ trước,McDonald’s đã có khoảng 3.000 nhà hàng bên ngoàinướcMỹ; ngày nay, tập đoàn này có khoảng 17.000 nhà hàngở hơn 120quốcgia.Hiệntại,mỗingày,McDonald’smở5nhàhàngmới,vàtrongđócóítnhất4nhàhangởnướcngoài.JackGreenberg,Giámđốcđiềuhànhtậpđoàn,hyvọng trong thậpkỷ tới sẽ tănggấpđôi sốnhàhàngMcDonald’s.PhầnlớnlợinhuậncủachuỗinhàhàngnàyđếntừbênngoàinướcMỹ,KFCcũngvậy.Hiệnnay,McDonald’sgiữvịtrílàthươnghiệuđượcnhiềungườibiếtđếnnhấtthếgiới,cònquenthuộchơncảCoca-Cola.Nhữnggiátrị,mùivị,thóiquencôngnghiệpcủangànhđồănnhanhcủaMỹđãđượcxuấtcảngtớikhắpmọinơi trênthếgiới,giúptạonênmộtnềnvănhoáquốctếđồngnhấtmà nhà xã hội họcBenjaminR.Barber gọi là “McWorld” (Thế giớiMc).

NhữngchuỗinhàhàngđồănnhanhđãtrởthànhbiểutượngcủasựpháttriểnkinhtếphươngTây.Chúngthườnglànhữngnhàhàngđaquốcgiađầutiênxuất hiện khimột quốc giamở cửa thị trường, tiên phong trong lĩnh vựcnhượngquyềnởMỹ.Cáchđây15năm,khiMcDonald’smởnhàhàngđầu

tiên tạiThổNhĩKỳ,khôngcóđơnvịnhượngquyềnnướcngoàinàokhácthựchiệncôngviệckinhdoanhởđây.ThổNhĩKỳhiệncóhàngtrămcửahàng nhượng quyền, trong số đó có 7-Eleven, Nutra Slim, Re/Max RealEstate,MailBoxesEtc.,vàZiebartTidyCar.ỦnghộchosựpháttriểncủahìnhthứcnhượngquyềnthậmchícòntrởthànhmộtphầntrongchínhsáchđốingoạicủaMỹ.BộNgoạigiaoMỹhiệnpháthànhnhữngtàiliệuchitiếtvềcáccơhộinhượngquyềnởnướcngoàivà thựchiệnchương trìnhChìaKhoáVàng tại nhiềuđại sứquánMỹởnướcngoàiđểgiúpnhữngđơnvịnhượngquyềnMỹtìmkiếmđốitác.

NhànhânloạihọcYunxiangYanghichéprằngtrongmắtngườitiêudùngBắcKinh,McDonald’sđạidiệncho“bộsưutậpvănminhMỹvàtriểnvọnghiệnđạihoá”.Năm1992,hàngnghìnngườikiênnhẫnchờđợiđểăntạinhàhàngđầutiêncủaMcDonaldởthànhphốnày.Hainămsauđó,khimộtnhàhàngMcDonaldđượcmởởKuwait,nhữnghàngxeôtôxếpdàiđến11km.Cũngtrongkhoảngthờigianđó,mộtnhàhàngKFCởthánhđịaMeccacủaArabiaSaudilậpkỷlụcbánhàngmớichochuỗinhàhàngKFCtrêntoànthếgiới,thu200.000đô-lamộttuầntrongthángRamadancủangườiHồigiáo.ỞBrazil,McDonald’strởthànhnhàtuyểndụngtưnhânlớnnhất.Chuỗinhàhàngđồănnhanhgiờ lànhữngmảnhđấtuyquyền,cửnhữngsứ thầncủamình tới những nơi xa xôi hơn. Những lớp học tại Đại học HamburgerMcDonald’sởOakBrook, bang Illinois đượcdạybằnghơn24ngônngữ.Tuynhiên,vẫncómộtsốnơitrêntráiđấtdườngnhưquáxaxôi,hẻolánhđốivớinhữngcánhcungvàng.Năm1986,BanxúctiếndulịchTahitithựchiệnmộtchiếndịchquảngcáocóhìnhảnhnhữngbờbiểnhoangsơvàkhẩuhiệu “Xin lỗi, KhôngMcDonald’s”. Sau đó một thập kỷ, một chiến dịchđượcmởởPapeete,thủđôcủaTahiti,manghamburgervàkhoaitâychiênđếnbênkiaTháiBìnhDươnghàngnghìndặm, từnhững trạinuôigia súcgầnnhấthoặcnhữngcánhđồngkhoaitây.

Khi các chuỗi nhà hàng đồ ăn nhanh tiến ra nước ngoài, chúng kéo theonhữngnhàcungcấplớn.ĐểgiảmbớtsựphụthuộcvàoMỹ,cácchuỗinhàhàngnày cốgắngmua thật nhiều thựcphẩmởnơihọhoạtđộng.Thayvìnhập khẩu thực phẩm, họ nhập khẩu toàn bộ các hệ thống sản xuất nôngnghiệp.BảynămtrướckhiMcDonald’smởnhàhàngđầutiênởẤnĐộ,tậpđoànnàybắt đầu thiết lậpmộtmạng lưới cungcấpởđây, hướngdẫncácnôngdânẤnĐộcách trồngraubắpcảivớinhữnghạtgiốngđặcbiệtpháttriểnnhờkhíhậucủanướcnày.MộttrongnhữngđốitácẤnĐộcủacôngtynàynóivớimộtnhàbáonướcngoài:“MộtnhàhàngcủaMcDonald’schỉlà

cửasổcủamộthệthốnglớnhơnnhiềubaogồmmộtchuỗithựcphẩmrộnglớn,chạythẳngtớinhữngtrangtrại”.

Năm1987,ConAgratiếpquảnAustraliaMeatHoldings,côngtythịtbòlớnnhấtởnướcnàyxuấtkhẩunhiềuthịtbònhấtthếgiới.Trảiquamộtthậpkỷ,CargillvàIBPđãgiànhquyềnkiểmsoátngànhthịtbòởCanada.CargillxâydựngnhữngcơsởchếbiếngiacầmquymôlớnởTrungQuốcvàTháiLan.Tyson Foods cũng dự định xây dựng những nhà máy chế biến thịt gà ởTrung Quốc, Indonesia và Philippines. Chi nhánh Lamb Weston củaConAgrahiệnchếbiếnnhữngmónkhoaiđông lạnhởHàLan,ẤnĐộ,vàThổNhĩKỳ.McCain,nhàsảnxuấtkhoai tâychiên lớnnhất thếgiới,điềuhành50nhàmáychếbiếntrênkhắpbốnlụcđịa.Đểcungcấpnguyênliệucho McDonald’s, J. R. Simplot bắt đầu trồng giống khoai tây RussetBurbank ởTrungQuốc,mở nhàmáy chế biến khoai tây chiên đầu tiên ởnướcnàynăm1993.Cáchđâyvàinăm,Simplotmua11nhàmáychếbiếnởAustralia, nhằmmục đích tăng doanh số ở thị trườngĐôngÁ.Ông cũngmuamộttrangtrạirộng1,2triệuhectaởAustralia,nơiôngmuốnnuôigiasúc,trồngrauvàkhoaitây.Simplotnói:“Đólàmộtđấtnướcnhỏbétuyệtvờivàkhôngcóaiởđó”.

CũngnhưởMỹ,việcxúctiếnkinhdoanhvàquảngbáởnướcngoàicủacáccông ty kinh doanh đồ ăn nhanh nhằmvào nhóm tiêu dùng ít gắn bó vớitruyềnthốngnhất,đólà:Thiếuniên.“Trẻemcũngnhưnhữngvấnđềcóảnhhưởngđếnmọigiaiđoạnphát triểnquan trọngcủachúng”,mộtgiámđốccấpcaocủaGepettoGroupnóivớikhángiảtạimộthộithảoKidPowergầnđây, “và chúng thích hợp với bất cứ đứa trẻ nào ở Berlin, BắcKinh hayBrooklyn”.ThamdựbuổihộithảoKidPowerđượctổchứcởDisneylandbênngoàiPariscócácgiámđốcmarketingcủaBurgerKingvàNickelodeon.ỞAustralia,trongnhữngnăm1990,sốlượngnhàhàngđồănnhanhtănggấpba.Mộtcuộckhảosátchothấymộtnửasốtrẻem9-10tuổiởnướcnàynghĩrằngRonaldMcDonaldbiếttrẻnênănthứgì.TạimộttrườngtiểuhọcởBắcKinh,YunxiangYanpháthiệnrarằngtấtcảtrẻemđềungưỡngmộhìnhảnhcủaRonaldMcDoanald.

BọntrẻnóivớiYanrằngchúngyêumến“chúMcDonald”vìchúấyrất“vuivẻ,lịchthiệp,tốtbụngvà...chúấyhiểuđượctráitimtrẻem”.ĐốivớitrẻemTrungQuốc,Coca-ColagiờlàđồuốngưathíchvàMcDonald’slàmónănưathích.ĐơngiảnlàăntạimộtnhàhàngMcDonald’sởBắcKinhdườngnhưnângcaovịthếxãhộicủamộtngười.DenFujita,tỷphúlậpdịđãmang

McDonald’stớiNhậtBảncáchđâybathậpkỷ,trongnhiềunămnhiệttìnhquảngbáýtưởng“thứbạnănphảnánhbảnthânbạn”.Fujitatừnghứahẹnvớinhữngngườidânnướcmình:“NếuchúngtaănhambugervàkhoaitâyMcDonald’strong1.000năm,chúngtasẽtrởnêncaohơn,dasẽtrắngvàtócsẽvàng”.ĐồănnhanhdầndầncóảnhhưởngrõrệtởĐức,nơiđangtrởthànhmột trongnhững thị trườngnướcngoàimang lại lợinhuận lớnnhấtchoMcDonald’s.ĐứckhôngchỉlànướclớnnhấtởchâuÂumàcònlànướcbịMỹhóanhiềunhất.MặcdùcóbốncườngquốcđồngminhchiếmđóngĐứcsauChiếntranhThếgiớithứhai,nhưngngườiMỹđãđểlạiảnhhưởnglâudàinhấtởđây,cólẽbởivìchủnghĩadântộccủahọquáphứctạpvàđấtnướchọlạiquáxaxôi.TrẻemtrongcáctrườnghọcTâyĐứcbắtbuộcphảihọctiếngAnh,tạođiềukiệnchovănhóanhạcPopcủaMỹlanrộng.Thanhniên tìm cách tránhxa cách cưxử thời chiến của chamẹ, họ tìm thấy lốithoáttrongphimảnh,âmnhạcvàtiểuthuyếtcủaMỹ...”Đốivớimộtđứatrẻlớn lên trong thờikỳhỗn loạncủaBerlin (hậuchiến)... ngườiMỹ là thiênthần”,ChristaMaerker,mộtnhàsảnxuấtphimởBerlinviếttrongbàiluậnvềsựđammêcủangườiĐứcthờihậuchiếnđốivớinướcMỹ.

“BấtcứthứgìởMỹđềulớnhơnvàtuyệtvờihơnbấtcứthứgìtừngcótrướcđó”.

TrongthếkỷXX,MỹvàĐứctừnghailầnxảyrachiếntranh,nhưngsựthùđịchgiữahọdườngnhư íthơnsự thùđịchvớicácdân tộckhác.ViệccáccôngtyĐứctiếpquảnnhữngtậpđoànMỹxuấtsắcnhưChrysler,RandomHousevàRCARecordskhônghềkhiếncôngchúngphẫnnộtrongkhicáchãng củaNhậtmua lại những tài sản không đáng kể củaMỹ những năm1980lạigâyraphảnứngdữdộitừcôngchúng.Mặcdùcó“mốiquanhệđặcbiệt”trongmộtthờigiandàivớiAnh,mốiquanhệvănhóacơbảngiữaMỹvàĐức,dùítrõrànghơnnhưngcũngbềnchặtnhưnhau.NgườiMỹcótổtiênlàngườiĐứcđônghơnnhiềusovớingườiMỹcótổtiênlàngườiAnh.Hơnnữa,trongsuốtthếkỷqua,cảvănhóaMỹvàĐứcđềuchứngtỏniềmđammêmạnhmẽkhácthườngđốivớikhoahọc,côngnghệ,kỹthuật,chủnghĩakinhnghiệm,trậttựxãhộivànăngsuất.ChiếchộpgiấybằngđiệntôitrôngthấytrongmộtphòngnamởMunichcùngchủngloạivớichiếchộpxịtnướcsốtcàchuanấmchạybằngga tạinhàhàngMcDonald’sởColoradoSprings.SốlượnglớnnhàhàngĐứctruyềnthốngphụcvụmóncốtlếtbêránvớibơtrêncóphủvụnbánhmỳ,brantwurst(xúcxíchlàmtừthịtheovàthịtbòbămnhỏ),knackwurst(xúcxíchđượcchếbiếntừnhiềuloạithịtbò,hìnhdạng ngắn và dầy, có gia vị có gừng), sauerbraten (món thịt quay với sốt

chua)vàsốlượnglớncácnhàhàngbiađangbiếnmấtnhanhchóngởĐức.Nhữngcơsởkinhdoanhnàyhiệnchỉchiếmchưađầy1/3thịtrườngdịchvụthựcphẩmởĐức.Nguyênnhân làdochiphínhâncôngcao, cùngvới sựphổ biến của món cốt lết bê rán giảm sút. Ngày nay, Mc Donald’sDeutschland, Inc làcông tykinhdoanhnhàhàng lớnnhấtởĐức, lớnhơngấphai lần sovớiđối thủcạnh tranhgầnnhất.Công tynàymởnhàhàngMcDonald’sđầutiênởĐứcnăm1971.Đầunhữngnăm1990,họđãcó400nhà hàng và hiện nay là hơn 1.000.Món ăn chính của công ty này ngẫunhiênđượcđặttheotênHamburg,mộtthànhphốcủaĐứcnơimónthịtbòbămviênphổbiếntừnhữngnămđầuthếkỷXIX.HamburgerrađờisaukhingườiMỹchothêmnhânvàobánh.McDonald’sDuetschlandsửdụngkhoaitâyĐức làmmónchiênvàbòsữaBavarian làmchảbòbămviên.HọđưaRonaldMcDonaldtớicáctrườnghọcvàbệnhviện.HọđặtcácnhàhàngMcDonald’smớitạicáctrạmxăng,nhàgavàsânbay.

Họđấu tranhvới côngđoàn laođộngvà, theoSiegfriedPater, tácgiả củaZumBeispielMcDonald’s-liêntụcsathảinhữngngườiủnghộcôngđoàn.ThànhcôngcủaMcDonald’s,PizzaHutvàT.G.IFridaysởĐứcđãlàmbùngnổhoạtđộngnhượngquyềnthươngmại.Từnăm1992,sốlượngnhàhàngđượcnhượngquyềnởĐứctănggấpđôi,vàmỗinămcóthêmkhoảng5.000nhàhàng.Tháng8năm1999,McDonald’sDuetschlandthôngbáohọsẽđặtcácnhàhàngởchuỗicửahàngcủaWal-MartmớikhaitrươngởĐức.MộtnhàphântíchtàichínhngườiĐứcnóivớitờEveningStandardcủaLondon:“Kếhoạchhợptácnàychắcchắnsẽthànhcông”,“Chỉriêngnhântốtrẻem-trẻemđòibốmẹđimuasắmởWal-MartvìtạiđâycónhàhàngMcDonald’s-cóthểkhiếnlượngkháchtănglênđộtngột”.

NhữngcánhcungvàngtrởnênbìnhthườngởĐứcđếnnỗichúngdườngnhưtànghìnhhoàntoàn.Thôngthường,ngườitasẽkhôngchúýđếnchúngtrừphihọđangtìmkiếmchúnghoặcđangcảmthấyđói.Tuyvậy,mộtnhàhàngMcDonald’sởĐứcluônnổibậthơncácnhàhàngcònlại.Nótrụtrênmộtcon phố không có gì nổi bật trong một tổ hợp mua sắm mới không xaDachau,trạitậptrungđầutiêndoĐứcQuốcxãdựnglên.Cáccửahiệuđượcxâydựngtrêncáccánhđồng,nơinhữngtùnhâncủaDachautừnglaodịch.MặcdùkiếntrúccủakhutổhợpmuasắmtrôngrấtĐứcvàmangphongcáchcủa tương lai,nhưngnhững tòanhàkhôngđượcquyhoạch trênmảnhđấtnàylạidườngnhưrấtMỹ.Chúngcóvẻgiốngnhưmộtnơigầnđườngphụcủa đường cao tốc I-25 ở Colorado. Phía bên kia đường nhà hàngMcDonald’scómộtsiêuthịgiảmgiá.Mộtcửahiệuphụtùngôtôđứngcách

xacácnhàhàngkháchvài trămmét,ngăncáchbởinhữngcánhđồngvẫnchưabiếnmất dưới các lớp bê tông.Năm1997, nhiều người tổ chứcmộtcuộcphảnđốiviệckhaitrươngmộtnhàhàngMcDonald’squágầnmộttrạitậptrungnơidândumục,ngườiDoThái,nhữngngườiđồngtínhvàcácđốithủ chính trị củaĐứcquốcxãbị cầm tù, nơi cácnhàkhoahọcLuftwaffethựchiệnnhữngthínghiệmyhọctrêntùnhânvàkhoảng30.000ngườichết.TậpđoànMcDonald’sphủnhậnhọđangcốgắngkiếmlờitừHolocaustvànóirằngnhàhàngnàycáchtrạiítnhấtkhoảng2km.SaukhingườiquảnlýBảotàngDachaulêntiếngphànnànrằngMcDonald’sđangpháthàngnghìntờrơichokháchdu lịch tạikhuđỗxecủa trại,công tynày tạmthờidừngviệclàmnày.Tờrơighi:“ChàomừngquýkháchtớiDachauvàchàomừngtớiMcDonald’s”.

McDonald’s ởDachau cách lối vào trại tập trung khoảng 500m.Ngày tôiđến đó, nhà hàng này đang tổ chức một chiến dịch quảng bá mang tên:“WesternBigMac”(MacởphíaTây).Nhàhàngnàythuhútđôngđảocácbà mẹ và trẻ nhỏ. Thiếu niên mặc đồ Nikes, Levis và áo phông TommyHilfiger(T-Shirt)đứngthànhcácnhómvàhútthuốc.NhữngngườinhậpcưThổNhĩ Kỳ làm việc trong bếp, bật nhạc disco của những năm 1970 vànhữngchiếccốcgiấymàuđỏ trênkhaycủamọingườighi: “Luôn luôn làCoca-Cola”.NhàhàngMcDonald’snàyởDachau,nhưngđócũngcóthểlànhữngđiềuxảyraởbấtcứđâubấtcứđâutrênđấtMỹhaytrênthếgiớinày.Hàngtriệungườikhácvàokhoảnhkhắcđócũngđangđứngtạigóctươngtự,gọicùngmónăntừcùngthựcđơn,mónăncóhươngvịgiốngnhauởmọinơi.

Tạirạpxiếc

Trong suốtbanămnghiêncứuđồănnhanh, trảinghiệmkỳ lạnhất tôi cóđượckhôngphảitừcơsởkhônglựcbímậthàngđầuđượcphânphốipizzacủaDomino, cũng không phải tại nhàmáy hương liệu bên đường cao tốcNew Jersey, cũngkhôngphải nhàhàngMcDonald’sởDachau.Đó là vàongày1-3-1999,tạikháchsạnMirageởLasVegas.GiốngnhưsựkiệnchúaGiesurađời,nóhémởthứquyềnlựclạlùngcủađồănnhanhtrongtrậttựthếgiớimới.KháchsạnMiragevớinúilửanămtầng,hồcámập,hồcáheo,rừng mưa nhiệt đới bên trong, hội trường Lagoon, cửa hiệu DKNY andSecretGardencủaSiegried&Roy-làmộtnơituyệtvờichotrảinghiệmkỳlạ.

Thậmchí,cái têncủanócũnggợi rachiến thắngcủaảogiácđốivớihiệnthực,hứahẹnrằngbạnsẽkhôngtinvàođôimắtmình.VàongàythángBađó, như thường lệ, Las Vegas rất đông khách và các diễn viên tên tuổi.GeorgeCarlinsđếnBally’s,DavidCassidyđếnMGMGrand,đóngvaichínhtrong bộ phim EFX, được quảng cáo là hành trình công nghệ cao xuyênkhônggianvàthờigian.TheHistoryofSex(Lịchsửtìnhdục)đangchiếuởGoldenNugget,TheNumberOneFoolContest(Cuộctranhluậnngớngẩnnhất) đang chiếu ởComedy Stop, JoacquinAyala (nhà ảo thuật nổi tiếngnhấtMehico)đangởHarrah’s,bannhạcTheRadioCityRockettesđangởFlamingoHilton,“TheDreamKing”(ngườiđóngvaiElvis-TrentCarlini)đangởBoard-walk.VàMikhailGorbachev(cựuchủtịchLiênXôcũ,ngườigiànhhuânchươngLênin,huânchươngCờđỏvàgiảiNobelhòabình)đangởGrandBallroomcủaMirage,cóbàiphátbiểuquantrọngtrướchộinghịvềđồănnhanh.Hộinghịnàyvàbối cảnh củanó là sựhòahợp lý tưởng.Ởnhiềuphươngdiện,LasVegascóđủcácxuhướngxãhộivàkinhtếhiệnbaoquáttừmiềnTâynướcMỹtớinhữngvùngxaxôitrêntráiđấtnày.

LasVegaslàthànhphốlớnpháttriểnnhanhnhấtnướcMỹhoàntoàndoconngườitạonên,mộtthànhphốsốngchohiệntại,ítgắnbóvớimảnhđấtxungquanhnó,ítquantâmtớiquákhứcủachínhmình.KhôngcógìởLasVegasđượcxâydựngđểtrườngtồn,cáckháchsạntheolệthườngbịpháhủyngaykhitrởnênlỗithời,nhữngquyđịnhcủathànhphốnàycũngtùytiệnnhưvịtrícủanó,vớinhữngtúinhựavàrácvứtbừabãitrênđất,cuốinhữngbãicỏ,khuđấthoangcáchĐạilộLasVegaskhôngxa.

Las Vegas ban đầu giống như một trại qua đêm cho du khách đi đếnCaliforniatrênđườngmònTâyBanNhacũ.Sauđó,đầunhữngnăm1940,nótrởthànhthànhphốnôngtrại,nổitiếngnhờnhữngtrạitậptrungvậtnuôiđểđóngdấu,sựhấpdẫndulịchmiềnTâyhoangdãvàmộtcâulạcbộđêmcótêngọi:QuánbarApache.Dânsốcủathànhphốnàykhoảng8.000người.SựpháttriểntiếpsaucủaLasVegascóthểdoChínhphủLiênbangtạora,chihàngtỷđô-lađểdựnglênĐậpHoovervàxâydựngcáccăncứquânsựgần thànhphố.Đậpnàycungcấpnướcvàđiện trongkhicáccăncứcungcấpkháchhàngchocácsòngbàisớmmọclên.SauChiếntranhThếgiớithứhai, khi chính quyền ở NamCalifornia trừng phạt việc đánh bạc bất hợppháp, các con bạc chuyển tới Nevada. Cũng như ở Colorado Springs, sựbùngnổdânsốthậtsựởLasVegasbắtđầutừcuốinhữngnăm1970.Hơn20nămqua,dânsốởLasVegastănggầngấpba.

Ngàynay,chỉcònlạimộtvàidấuvếtcủaquákhứcaobồitạithànhphốnày.Thựctế,tìnhtrạngcânbằngtrêntoàncầuđangđượcduytrì.TrongkhiphầncònlạicủathếgiớixâydựngWal-Mart,Arby’s,TacoBellsvànhữngvùngxanướcMỹkhác,LasVegasdànhcảthậpkỷquađểtáitạophầncònlạicủathếgiới.CáctiệmđồănnhanhdọcĐạilộLasVegasdườngnhưtầmthườngso với những công trình cao hơn hẳn: công trình mô phỏng tháp Eiffel,TượngđàiTựdo,TượngNhân sư, các toànhàkhổng lồgợi chongười tanghĩ đếnVenice, Paris,NewYork,Tuscany, nướcAnh thờiTrung cổ,AiCậpvàRomecổđại,TrungĐônghayBiểnNam.Giờđây,LasVegasnhântạođếnnỗinótrởthànhmộtthứgìđóđíchthực,mộtnơikhônggiốngbấtkỳnơinàokhác.Nhưngchínhnhữngcông trình tươngđồngvớinhững thànhphốkháclạikhiếnLasVegastrởnênđộcđáohơn.

TrungtâmcủaLasVegaslàcôngnghệ:máymóclàmmátkhôngkhí,phunnúilửavàtạoranhữngánhsánglunglinh.Quantrọnghơncả,đólàmáytạoratiềnchocácsòngbạc.MặcdùLasVegastựhọanhưmộtthànhphốphóngkhoáng, thànhphốkinhdoanh,nơibấtcứaicũngcó thểđếnvà làmgiàu,nhưngcuộcsốngnơiđâyđượclạikiểmsoátrấtchặtchẽvàđượcđiềukhiểnbởicácmáycamerangầmnhiềuhơnbấtcứnơinàokhácởMỹ.

Ngànhcôngnghiệpchínhcủathànhphốnàyđượcphápluậtbảovệchốnglạisựvậnhànhcủa thị trường tựdovàhoạtđộng theonhững luật lệnghiêmngặtdobangnàyđặtra.BankiểmsoátcờbạcNevadakhôngchỉquyếtđịnhai làngườicóthểsởhữumộtsòngbạcmàcảaicóthểvàomộtsòngbạc.Trongmộtthànhphốcờbạc,nơingườitacóthểkiếmđựợccảmộtgiatàichỉnhờnhữngconxúcxắc, thậtngạcnhiênkhimàgiờđây,nhữngcơhộinhư thế còn lại quá ít ỏi. Cho đến cuối những năm 1960, khoảng 3/4 lợinhuậncủamộtsòngbạcđiểnhìnhđếntừcáctròchơibàitrênbàn,bàipoker,tròđánhbàiblackjack,bàicàovàbàiroulette.Trongsuốt25năm,tròchơibài trênbànđượcngườichiabàigiámsátvàmờingườichơibàiđặtcượclớn,nayđượcthaythếbằngnhữngchiếcmáyđánhbài.Ngàynay,khoảng2/3 lợinhuậncủamột sòngbạcđiểnhìnhđến từcácmáyđánhbàivà tròchơivideopokernhữngloạimáymócđượccàiđặtchínhxácđểlấytiềncủabạn.Chúngđảmbảochosòngbạctỷlệlợinhuận20%,gấp4lầnmộtvòngquaybàiroulettemanglại.

Nhữngchiếcmáyđánhbàimớinhấtđượckếtnốiđiệntửvớimáytínhtrungtâm,chophépsòngbạctheodõiquymômỗilầnđặtcượcvàkếtquả.Nhữngchiếcmáynàyphátraâmnhạc,ánhđènnhấpnháyvàhiệuquảâmthanh,

giúpcheđậysựthựclàmộtbộvixửlýbêntrongchúngđangquyếtđịnhvớisựchínhxáctoánhọcbạnsẽchơibaolâutrướckhithuasạch.Đâylàcôngnghệtiêudùngtântiến,đượcthiếtkếđểtạorakhôngchỉmộtsảnphẩmhữuhìnhmàlàthứgìđókhónắmbắthơnnhiều;mộtniềmhyvọngngắnngủi.ĐólàthứLasVegasthậtsựbán,minhhoạxuấtsắcnhấttrongtấtcả,ngườichơithuamàcócảmgiácnhưthắng.

MikhailGorbachevcómặtởthànhphốnàyđểphátbiểutrướccuộcgiaolưugiữacácnhàđiềuhànhchuỗinhàhàngthườngniênlầnthứ26doHiệphộicácnhàsảnxuấtcungứngthựcphẩmquốctế tài trợ.Cácgiámđốctừcáccôngtykinhdoanhđồănnhanhgặpgỡđểthảoluậnnhiềuvấnđề,trongđócóvấnđềvề loạimáy tiết kiệm laođộng tân tiếnnhất và triểnvọng thuêđượcmộtlựclượnglaođộngkhôngcầnđếnđàotạo.Đạidiệncủacácnhàcungứnghàngđầu trongngànhnhưConAgra,Monfort,Simplotvànhữngcông ty khác đã đến để bán các sản phẩmmới nhất của mình. Đại sảnhđường củakhách sạnMirage chật kínvới hàng trămngười da trắng trungniênmặcnhữngbộquầnáođắttiền.Họngồitạinhữngchiếcbàndàidướichùmđènpha lê, uống càphê, chàohỏi bạn cũvà chờ chương trìnhbuổisángbanđầu.MộtsốngườiđangcốgắngđềlấylạisứcsaunhữnggìđãlàmtạiLasVagasđêmhômtrước.

Nhìnbềngoài,MikhailGorbachevdườngnhưlàmộtlựachọnkỳquặcchoviệcphátbiểutrướcmộtnhómphảnđốicôngđoàn,mứclươngtốithiểuvànhữngquyđịnhan toànnơi làmviệc.Gorbachevđãviết trongPerestroika(Chínhsáchcảitổ)năm1987khicònởđỉnhcaoquyềnlực:“Nhữngngườihy vọng chúng ta sẽ rời xa con đườngXHCNhẳn sẽ rất thất vọng”.ÔngkhôngbaogiờmưutoanlàmLiênXôtanrãvàkhôngbaogiờtừbỏsựtrungthànhvớichủnghĩaMacLênin.Ôngvẫntinvàocuộcđấutranhgiaicấpvà“Chủnghĩaxãhộikhoahọc”.NhưngsựsụpđổcủabứctườngBerlinđãtướcđiquyềnlựccủaGorbachevvàkhiếnônglâmvàotìnhtrạngtàichínhbấpbênh.Ôngđượcyêumếnởnướcngoài,nhưnglạibịkhinhmiệttạichínhđấtnướccủamình.TrongsuốtcuộcbầucửTổngthốngNganăm1996,ôngchỉnhận được 1% phiếu bầu.Năm sau đó, ông bày tỏ sự tán thưởng đối vớichuỗi đồ ănnhanhhàngđầu củaMỹ. “Vànhững anhhềvui nhộn, nhữngbiểnhiệuBigMac,những trang trí độcđáođầymàu sắcvà sự sạch sẽ lýtưởng”GorbachevviếttronglờitựacuốnToRussiawithFries(ĐếnNgavớimónkhoaitâychiên),hồikýcủamộtgiámđốcMcDonald’s,“Tấtcảnhữngđiềuđógópphầnkhiếnchiếcbánhhamburgertrởnênđượcưachuộngrộngrãi”.

Tháng12năm1997,GorbachevxuấthiệnởbuổiquảngcáocủahãngbánhPizzaHut cùngCindyCrawford và IvanaTrump .Một nhómkhách hàngthânthiếttạimộtnhàhàngPizzaHutởNgađãcảmơnôngtrongviệcquảngcáo, đưa chuỗi đồ ăn nhanh tới Nga và sau đó hét vang “Chào đónGorbachev”.Ôngchàođáplạibằngcáchgiơmiếngpizzalên.Ôngchobiếtđãkiếmđược160.000đô-lakhixuấthiệntrongquảngcáo60giây,sốtiềnnày dành riêng cho quỹ phi lợi nhuận của ông.Một năm sau, Pizza HutthôngbáohọrútkhỏiNgakhinềnkinh tếnướcnàysụpđổvàGorbachevnóivớiphóngviênĐứcrằng“Tấtcảtiềncủatôikhôngcònnữa”.Ngườitahứasẽtrảchoông150.000đô-lachobàiphátbiểuởMiragevàôngđượcsửdụngmáybayphảnlựcriêng.

Cuộc giao lưu các nhà điều hành chuỗi nhà hàng thường niên lần thứ 26chínhthứckhaimạcvớibàntrìnhchiếubàiquốcca.KhibàihátphátratừnhữngchiếcloakhắpĐạisảnhđường,haimànhìnhlớntrênsânkhấutrìnhchiếumộtloạthìnhảnháiquốc:TượngđàiTựdo,ĐàitưởngniệmLincoln,nhữngcánhđồngngũcốcmàuhổphách.Trongbàiphátbiểuđầutiênvàobuổi sáng,một giámđốc hết lời khen ngợi cácmức lợi nhuận kỷ lục củangànhcôngnghiệpnhàhàngnhưthểmọithứkháckhôngcònđủtốtđẹpvàngườitiêudùngkhôngcònđòihỏithựcphẩmlànhmạnh.Mộtcuộckhảosáttrongngànhcôngnghiệpchothấycácmốilongạicủacôngchúngvềmuối,chấtbéovàcácchấtphụgia thựcphẩmởmức thấpnhất từnăm1982khicuộcđiềutrabắtđầu-thêmmộtchútthôngtinlýgiảicho“tìnhtrạngsungsướnghiệntại”củangànhcôngnghiệpnày.Mộtnhàquảnlýkháctựmiêutảmìnhlà“chuyêngiađánhgiágiácquan”nhấnmạnhvaitròcủanhữngmùidễchịu.ÔnglưuýrằngtạicáckhunghỉdưỡngLasVegashiệnđangđượcthửnghiệmnhững“mùihươngđặcbiệt”trongcácsòngbạc,hyvọngnhữngmùihươngkhótảsẽkhiếnmọingườitrongtâmthứcbỏnhiềutiềnđánhbạchơn.RobertNugent,ngườiđứngđầuchuỗinhàhàngJackintheBoxvàlàChủ tịch danh dự của Cuộc giao lưu các nhà điều hành chuỗi nhà hàngthườngniênlầnthứ26,phávỡkhôngkhívuivẻbằngbàiphátbiểuđầyđedọa,gâyhoangmang.Thựcchất,ôngbuộctộinhữngngườiphêbìnhngànhcôngnghiệpđồănnhanhlàkhôngphảingườiMỹ.Nugentcảnhbáo:“Ngàycàngcónhiềunhómngườiđạidiệnchonhữngmốiquantâmchínhtrịvàxãhộithiểncậnđãquyếttâmchiếnthắngngànhcôngnghiệpcủachúngtabằngnỗlựclàmluậtchosựthayđổihànhvi.Thưởngthứcmộtbữaăntuyệtvờitạimộtnhàhàng“thựcchấtlàsựtựdo”,ôngtuyênbố,mộtthóiquenhiệnbịđedọabởi cácnhómvới chương trìnhnghị sựphảnđối thịt, chất cồn, cà

phê,phụgiahóahọc,củcảingựavàkemkhôngsữa.Truyềnthôngđóngvaitròquan trọng trongviệcgiúp“nhữngngườigâyhoangmangchocácnhàhoạtđộngxãhội”,nhưnggầnđây,HiệphộinhàhàngQuốcgiađãphátđộngmộtcuộcphảnđòn,làmviệcmậtthiếtvớicácnhàbáođểxuatannhữngngộnhậnvàcóđượcdưluậntốthơn.Nugentkêugọicácnhàquảnlýcáccôngtykinhdoanhđồănnhanhphảnứngmạnhmẽhơnđốivớicácnhàphêbình,những người gây ra “mối nguy hiểm thật sự cho ngành công nghiệp củachúng tavànói rộnghơn làcho lối sốngcủachúng ta.Không lâusaukhiMikhailGorbachevxuấthiện trên sânkhấuvànhậnđược sựhoannghênhnhiệt liệt.Ở tuổi69,Gorbachev trôngkhông thayđổinhiềusovới thờikỳtrướcđó.Tócôngđãbạcnhưngôngvẫnsôinổivàmạnhmẽ,vẫncókhảnăngđiềuhànhmộtđếchếlớn.ÔngnóitiếngNgarấtnhanhvàsauđókiênnhẫnchờđợingườiphiêndịchbắtkịp.Bàiphátbiểucủaôngtrànđầykhíthếvànhiệthuyết.Gorbachevcười lớnvànói:“Tôi thíchnướcMỹ;và tôithíchngườidânMỹ”.ÔngmuốnchokhángiảhiểuđượcnhữnggìđangdiễnraởNgangàynay.Tuynhiên, cómột thực trạngđáng longại là có rất ítngườiMỹquantâmtớicácsựkiệnởNga.Ôngmuốnmọingườibiếtvềđấtnước của ông, tạo nên các mối quan hệ đối tác và tiến hành đầu tư.Gorbachevnói:“Chắcchắnrằngcáccónhiềutiền;hãyđầutưởnướcNga”.

VàiphútsaukhiGorbachevbắtđầubàiphátbiểu,khángiảbắtđầumấthứngthú.Ôngđãđánhgiásaikhángiả.BàiphátbiểucủaôngcólẽsẽthànhcôngtạiHộiđồngQuanhệQuốctếhoặctạiĐạihộiđồngLiênhợpquốc,nhưngtạiĐạisảnhđườngcủakháchsạnMirage thìđódườngnhưlại làmộtquảbom.KhiGorbachev giải thích tại saoMỹ ủng hộmạnhmẽ những chínhsáchcủaYevgenyPrimakov(ThủtướngNgabịmấtchứcsauđókhônglâu),rấtnhiềungườidườngnhưbắtđầurơivàotrạngtháibuồnngủ.ÔngsốtsắnghỏitạisaoPrimakovlạikhôngđượcyêumếnởđấtnướcnàymàkhôngnhậnrarằngrấtítngườiMỹbiếtYevgenyPrimakovlàai.Tôiđếmđượcítnhấtmột nửa tá người ngồi gần tôi trong phòng đại sảnh ngủ gật khi ngheGorbachevphátbiểu.MộtgiámđốcngồicạnhtôichoàngtỉnhdậygiữamộtgiaithoạidàilêthêvềviệcxâmchiếmMôngCổđãảnhhưởngđếntínhcáchcủangườiNgatrongthờitrungcổnhưthếnào.Vịgiámđốcnàydườngnhưbịgiậtmìnhvàkhôngýthứcđượcxungquanh,sauđóliếcvềphíabụcmộtlát,cảmthấyantâmvàtiếptụcngủ,cằmgậpxuốngngực.

Gorbachevdườngnhưgiốngmộtchínhtrịgiaởmộtkỷnguyênxaxôi.Ôngnghiêmnghị,dàidòngvàđôilúckhiếnngườitakhótheodõi.SựxuấthiệncủaôngởkháchsạnMiragequantrọngvớiđámđônghơnbấtkỳđiềugìông

nói.Ýnàyậpđếnvớitôikhitôinhìnxungquanhtấtcảcácnhàđiềuhànhchuỗiđồănnhanh,mộtbiểnnhữngbộđồsọcvàcàvạtlụa.ThờiRomecổđại,cácnhàlãnhđạocủacácquốcgiabịchinhphạtđượcđưaratrìnhdiễntạirạpxiếc.SựxuấthiệncủaGorbachevtạiMiragedườngnhưlàphiênbảnMỹhóacủaphongtụcđó,mộtcơhộicôngkhaigiúpngườichiếnthắnghảhê -mặcdùnósẽphùhợphơnnếuhộinghịvềđồănnhanhnàyđược tổchứcdướiđườngtạikháchsạnCaesar’sPalace.

LàmộtnhàlãnhđạoLiênXônhưngMikhailGorbachevkhôngbaogiờbiếtkhi nào nên rời sân khấu, đó cũng chính làmột trong những nhược điểmkhiếnôngthấtbạinhụcnhãtrongcuộctranhcửnăm1996.ÔnglạilặplạisailầmtươngtựởLasVegas,mọingườiđứngdậyvàrờikhỏiphòngđạisảnhtrongkhiôngvẫnđangphátbiểu.“MargaretThatchernóihayhơnnhiều”,mộtvịgiámđốcnóivớingườiđibêncạnhkhihọbướcracửa.Thatcherđãphátbiểutạicuộcgiaolưugiữacácnhàđiềuhànhchuỗinhàhàngnămtrướcđó.

SaungàyGorbachevphátbiểutạiMirage,BobDylantrìnhdiễntạibuổikhaitrương quan trọng của sòng bạcMandalayBay. Các tấm bảng quảng cáokhổng lồ được đặt dọc các xa lộ nối liền các thành phố lớn của các bangthôngbáoSuccess1999(Thànhcôngnăm1999)củaPeterLowesắptớiLasVegas,vớisựxuấthiệnđặcbiệtcủaElizabethDolevàTướngColinPowell.

Đếchếcủangườibéo

TrongsuốtthếkỷXX,LiênXôlàtrởngạilớnnhấtđốivớisựphổbiếntoàncầunhữnggiá trị vàphongcách sốngcủangườiMỹ.Chủnghĩa cộng sảnLiênXôsụpđổdẫnđếnphongtrào“Mỹhóa”trêntoànthếgiới.Phimảnh,âmnhạc,băngđĩa,chươngtrìnhtruyềnhìnhvàquầnáocủanướcMỹngàycàngđượcưachuộng.Khônggiốngnhưnhữnghànghóakhác,đồănnhanhlàloạihìnhvănhóaMỹmàngườitiêudùngnướcngoàitiêuthụ.BằngviệcăngiốngngườiMỹ,ngườidântrêntoànthếgiớibắtđầutrônggiốngngườiMỹhơn,ítnhấtlàtrongmộtkhíacạnhnàođó.Hiệnnay,nướcMỹcótỷlệngườibéophìcaonhất trong tấtcảcácquốcgiacôngnghiệphóa trên thếgiới.Hơnnửasốngười lớnởMỹvàkhoảng1/3sốtrẻemhiệnbịbéophìhoặcthừacân.Trongnhữngthậpkỷgầnđây,tỷlệnàytăngvọtcùngvớisứctiêuthụđồănnhanh.Ngàynay,ởMỹ,tỷlệngườilớnbéophìcaogấphailầnsovớiđầunhữngnăm1960.Tỷlệtrẻembéophìcũngtănggấpđôisovớiđầunhữngnăm1970.TheoJamesO.Hill,nhànghiêncứudinhdưỡng

nổitiếngcủatrườngĐạihọcColorado:“Chúngtađangcóthếhệtrẻembéonhấtvàítkhỏemạnhnhấttrongcácthờiđại”.

Cáctàiliệuyhọccoimộtngườilàbéophìkhianhtahoặccôtacóchỉsốkhốicơthểlà30hoặccaohơn-hệthốngđolườngtínhcảchiềucaovàcânnặng tiêu chuẩn.Vídụ,mộtphụnữcao1,68métvànặng60kgcó chỉ sốkhốicơthểlà22,thìđượcxemlàbìnhthường.Nếucôấytăngthêm8kgthìchỉsốkhốicơthểcủacôấysẽtănglên25vàcôấysẽbịxemlàthừacân.Nếucôấytăngthêm22kg,chỉsốkhốicơthểcủacôấysẽlà30vàcôấysẽbị coi là béo phì.Ngày nay, ởMỹ có khoảng 44 triệu người lớn béo phì.Thêm6triệungười“siêubéophì”;họnặnghơnkhoảng45kgsovớitrọnglượnghọnêncó.Khôngcóquốcgianàotronglịchsửcóngườidântrởnênbéophìnhanhnhưthế.

MộtcuộcnghiêncứugầnđâydosáunhànghiêncứucủaTrungtâmKiểmsoátvàPhòngngừaBệnhtậtchothấyngườiMỹbéophìcóởmọibangvàtrongcảhaigiới,bấtkểtuổitác,chủngtộcvàtrìnhđộhọcvấn.Năm1991,chỉcó4bangcótỷlệngườibéophìlà15%hoặccaohơn;hiệnnay,consốnày là37bang.CácnhàkhoahọccủaCDCsaukhiquan sátđãkết luận:“Hiếmcóbệnhnàonhưbệnhbéophì, lanrộngvới tốcđộvà tínhchất lantruyền của một bệnh dịch có khả năng lây nhiễm”.Mặc dù hiện nay, sốlượngngườibéophì tăngdomột sốnguyênnhânphức tạpnhưngnguyênnhândi truyềnkhôngnằm trongsốđó.ToànbộgencủangườiMỹkhôngthayđổi trongvài thậpkỷqua.Chínhphongcách ănuốngvàphongcáchsốngcủanướcnàyđãvàđangthayđổingoạihìnhcủahọ.Nóingắngọn,khimọingườiănnhiềuvàdichuyểnít,họsẽbéolên.ỞMỹ,mọingườingàycàngngồinhiềuhơn, lái xeđi làm thayvì đi bộ, ít làmcác côngviệc taychân,láixeđểđigiảiquyếtmọiviệc,xemtivi,chơiđiệntửvàsửdụngmáytínhthayvìtậpluyện.Họcắtgiảmngânsáchloạibỏcácchươngtrìnhđàotạothểchấttạinhiềutrườnghọc.Ngànhcôngnghiệpđồănnhanhpháttriểnkhiếnnhiềumónănrẻtiềnvàchấtbéocaođượcphổbiếnrộngrãi.

Khimọingườithườngxuyênrangoàiăn,họtiêuthụnhiềucalo,ítchấtxơvà béo lên. Giá hàng hóa giảm thấp đến mức ngành công nghiệp đồ ănnhanh,đểthuhútkháchhàngđãtăngkhẩuphầnthứcănmàkhônghềgiảmlợinhuận.Kíchcỡcủamộtchiếchamburgertrởthànhmộttrongnhữngđiểmhấpdẫncủanó.Wendy’schàobánmónbánhTripleDecker(Bánhbatầng);Burger King, Great American và Hardee’s bán chiếc bánh có tên gọiMonster(Bánhkhổnglồ).CâukhẩuhiệucủaLittleCaesars:“Lớn,lớn”hiện

khôngchỉthíchhợpvớikhẩuphầnthứcăncủangànhcôngnghiệpnàymàcònvớithựckhách.40nămqua,mứctiêuthụcácloạinướcngọtcógatrênđầungườiởMỹ tănghơnbốn lần.Cuốinhữngnăm1950,nướcngọtđiểnhìnhmuaởnhàhàngđồănnhanhchứakhoảng220gramsoda;ngàynay,mộtcokecho“trẻem”ởnhàhàngMcDonald’schứa340gram.Mộtcoke“lớn” chứa hơn 900 gram và khoảng 310 calo. Năm 1972, Mc Donald’sthêmvàothựcđơnsuấtkhoaitâychiênlớn,20nămsau,chuỗinhàhàngnàybổsungsuấtkhoaitâychiêncỡsiêulớn,mộtsuấtkhoaitâychiênlớngấpbalầnsovớisuấtkhoaitâyMcDonald’scungcấpchothếhệtrước.Suấtkhoaitâychiêncỡsiêulớncó610calovà29gramchấtbéo.TạinhàhàngCarl’sJr,mộtsuấtkhoai tâychiênvàmộtcặphamburgerphômai thịtxôngkhóiphươngTâychứatới73gramchấtbéo- lượngchấtbéonhiềuhơngấp10lầnsữalắccủachuỗinhàhàngnày.

Một số nỗ lực giới thiệu cácmón ăn có lợi cho sức khỏe (nhưMc LeanDeluxe,mộtloạibánhhamburgerchứatảobiển)đượcchứngminhlàkhôngthànhcông.Sởthíchđồbéođượchìnhthànhtừkhicònlàtrẻconsẽkhómấtđikhitrưởngthành.Tạithờiđiểmnày,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhđangquảngcáomạnhmẽnhữngmónăntrongthựcđơnchứathịtxôngkhói.TờAdvertisingAgeghi:“Ngườitiêudùngthưởngthứcmónyêuthích,trongkhicácnhàđiềuhànhnắmlấybiênlợinhuận”.Cáchđâymộtthậpkỷ,cácnhàhàng bán khoảng 20% số thịt xông khói tiêu thụ ởMỹ, ngày nay, họ bánkhoảng 70%. “Make it Bacon” (Biến thành thịt xông khói) là một trongnhữngkhẩuhiệumớicủaMcDonald’s.NgoạitrừSubway(nơiđẩymạnhđồăn có lợi cho sức khỏe), các chuỗi nhà hàng lớn gần đây quyết định rằngtăngkíchcỡvàlượngchấtbéotrongcácsuấtăndễhơnnhiềuvàcólãihơnnhiềusovớiviệcđấutranhvớithóiquenănuốngđượchìnhthànhrộngrãinhờviệctiếpthịđạichúngtrongnhiềunăm.

CáigiáphảitrảchonạnbéophìcủaMỹlớnhơnnhiềusovớisựtổnthươngvềmặtcảmxúcvàlòngtựtrọngthấp.Hiệnnay,béophìlànguyênnhânthứhai gây tử vong ởMỹ, chỉ sau hút thuốc lá. CDC ước tính mỗi năm cókhoảng280.000ngườiMỹtửvongdomộthậuquảtrực tiếpcủaviệc thừacân.Hiệnnay,chiphíchămsócsứckhỏehàngnămởMỹchocácbệnhliênquanđếnbéophìlàkhoảng240tỷ

đô-la; thêm vào đó, ngườiMỹ tiêu tốn hơn 33 tỷ đô-la cho các kế hoạchgiảmcânvàcácsảnphẩmănkiêng.Béophìdẫnđếnbệnhtim,ungthưruột,ungthưdạdày,ungthưvú,tiểuđường,viêmkhớp,huyếtápcao,lãohóa,và

độtquỵ.Mộtnghiêncứunăm1999doHiệphộiUngthưMỹchothấynhữngngười thừa cân có tỷ lệ chết sớm cao hơn nhiều.Người thừa cân nghiêmtrọng dễ có khả năng chết trẻ hơn gấp bốn lần người có cân nặng bìnhthường.Người thừacânvừaphảidễcókhảnăngchết trẻhơngấphai lần.Một trong những tác giả chính của nghiên cứu này nói: “Thông điệp làchúngtaquábéovàsựbéophìđanggiếtchếtchúngta”.Nhữngngười trẻtuổibéophìkhôngchỉphảiđốimặtvớinhữngmốiđedọađốivớisứckhỏetrong lâu dài mà còn ngay trước mắt. Ngày nay, ở Mỹ, trẻ em béo phìnghiêm trọng từ độ tuổi 6 đến 10 có nhiều nguy cơ chết vì bệnh tim cónguồngốctừcânnặngcủachúng.

Cuốinhữngnăm1970,dịchbéophìbắtđầuxuấthiệnởMỹvàhiệnđãlanrộngracácquốcgiacònlạitrênthếgiớivàđồănnhanhlàmộttrongnhữngsinhvậtlâybệnh.Giữanhữngnăm1984và1993,sốnhàhàngđồănnhanhởAnhtănggấpđôivàtỷlệngườilớnbéophìcũngvậy.Hiệnnay,ngườiAnhănnhiềuđồănnhanhnhấtởchâuÂu.Họcũngcótỷlệngườibéophìcaonhất.Tuynhiên,béophìkhôngphải làmộtvấnđềquá lớnởItalyvàTâyBanNha,nơisốtiềnchichođồănnhanhtươngđốithấp.Mốiquanhệgiữaviệctiêuthụđồănnhanhcủamộtquốcgiavàtỷlệngườibéophìởnướcđókhôngđượcchứngminhrõràngthôngquabấtkỳnghiêncứudịchbệnhdàihạnnào.Đồănnhanhngàycàngđượcưachuộngchỉlàmộttrongnhiềuthayđổivănhóadotoàncầuhóagâyra.CómộtđiềudườngnhưchắcchắnlàkhicácchuỗiđồănnhanhcủaMỹđiđếnđâu,cácvòngeobắtđầuphồngrađếnđó.

ỞTrungQuốc,trongthậpkỷqua, tỷlệthanhthiếuniênthừacântănggấpba.ỞNhật,ănhamburgervàkhoai tâychiênkhôngkhiếnngười tacó tócvàng, dù nó làm cho người ta béo hơn. Thức ăn cơm, rau, cá và các sảnphẩmđậunànhtruyềnthốngcủanướcNhậtđượccholàcólợichosứckhỏenhất trên thếgiớinhưngngườiNhậtđãnhanhchóng từbỏ thựcđơnhàngngày này. Lượng tiêu thụ thịt đỏ ởNhật tăng từ khiMỹ chiếm đóng sauChiếntranhThếgiớithứhai.McDonald’sxuấthiệnnăm1971nhanhchónglàm thay đổi thói quen ăn uống của người Nhật. Trong suốt những năm1980,doanhsốđồănnhanhởNhậttănghơngấpđôi,tỷlệtrẻbéophìcũngnhanh chóng tăng gấp đôi.Ngàynày, khoảng1/3 số ngườiNhật trong độtuổi30-cácthànhviêncủathếhệđầutiêncủađấtnướcnàyđượcnuôibằngHappyMeals và “Bi-guMa-kus” (BigMac) - bị thừa cân.Bệnh tim, tiểuđường,ungthưruộtvàungthưvú“nhữngbệnhchínhcủangườigiàu”đượcgắnvớinhữngkhẩuphầnănítchấtxơvàcólượngchấtbéođộngvậtcao.

PhổbiếnkhálâuởMỹ,nhữngbệnhnàycóthểtrởnênlanrộngởNhậtnhưchính sự lan rộng của đế chế đồ ăn nhanh. Hơn một thập kỷ trước, mộtnghiên cứu về người trung niênNhậtBản định cư ởMỹ cho thấy khi họchuyểnsangkhẩuphầnănphươngTây,nguycơmắcbệnhtimtănggấpđôivànguycơđộtquỵtănggấpba.Vớinhữngngườitrongnghiêncứunày,đitheophongcáchsốngcủangườiMỹnghĩalàtăngkhảnăngchếtsớm.

Bệnhbéophìlàcănbệnhkhóchữa.Tronghàngnghìnnămkhanhiếmthựcphẩm,conngườitạoranhữngcơchếsinhlýhọchiệuquảđểtíchtrữnănglượngnhưchấtbéo.Chođếngầnđây,cácxãhộihầunhưkhôngcònthíchthúvớisựthừamứanhữngthựcphẩmrẻtiền.Kếtquảlà,cơthểcủahọtăngcânhiệuquảhơngiảmcânrấtnhiều.Cácnhânviênytếkếtluậnrằng,phòngngừa,chứkhôngphảiđiềutrị,manglạihyvọngchấmdứtdịchbệnhbéophìtrêntoànthếgiới.NhómtiêudùngchâuÂuđangthúcđẩymộtlệnhcấmtriệtđểmọiquảngcáotruyềnhìnhnhắmđếntrẻem.Năm1991,ThụyĐiểncấmmọiquảngcáotruyềnhìnhnhắmđếntrẻdưới12tuổi.HyLạp,Na-uy,ĐanMạch,AustraliavàHàLanđặtranhữngquyđịnhcấmquảngcáotrongcácchươngtrìnhcủatrẻem.ThóiquenănuốngcủatrẻemMỹđangđượcxemlàminh chứngđiển hình cho nhữnggì các quốc gia khác nên tránh.Hiệnnay,trẻemMỹcókhoảng¼khẩuphầnrautrongcácloạikhoaitâychiên.Khảo sát về quảng cáo cho trẻ em tạiLiênminh châuÂu (EU) phát hiện95%quảng cáo thực phẩmở đó khuyếnkhích trẻ ăn thực phẩmcó lượngđường,muốivàchấtbéocao.TậpđoànđangthựchiệnnhiềuchươngtrìnhquảngcáonhắmđếntrẻemnhấtchínhlàMcDonald’s.

PhỉbángMcDonald’s

Một băng rôn tại trường Đại học Bắc Kinh tháng 5 năm 1999 có viết:“ChốnglạinướcMỹbắtđầubằngCola”.“TấncôngMcDonald’s,độtchiếmKFC”. Không quân Mỹ ném bom Đại sứ quán Trung Quốc ở Belgrade,Yugoslavia và những cuộc biểu tình phản đối nước Mỹ nổ ra trên khắpTrungQuốc.Ítnhất12nhàhàngMcDonald’svà4nhàhàngKFCbịnhữngngười phản đối củaTrungQuốc phá hủy. Tuy nhiên, vì lý do nào đómàkhôngnhàhàngPizzaHutsnàobịthiệthại.PhátngônviêncủaPizzaHutsởThượngHảinóirằng:“CóthểhọnghĩđólànhàhàngItalia”.

Cáchđâymộtthếhệ,cácđạisứquánMỹvàcáccôngtydầumỏdễtrởthànhmục tiêucủacáccuộcbiểu tìnhnướcngoàichống lại“đếquốcMỹ”nhất.Ngày nay, các nhà hàng đồ ăn nhanh nhận lấy vai trò tượng trưng, với

McDonald’sđặcbiệt đượcưa thích.Năm1995,mộtđámđông400ngườitheo chủ nghĩa vô chính phủ ở Đan Mạch cướp phá một nhà hàngMcDonald’sởkhu thươngmạiCopenhagen,đốtđồđạc củanhàhàngnàytrênphốvàđốtcháyhoàntoànnhàhàngnày.Năm1996,nôngdânẤnĐộcướpphámộtnhàhàngKFCởBangalora,lấylýdolàchuỗinhàhàngnàyđedọanhữnghoạtđộngnôngnghiệptruyềnthốngcủahọ.Năm1997,mộtnhàhàngMcDonald’strongthànhphốColombiacủaCalibịbompháhủy.Năm1998,bomđãpháhủymộtnhàhàngMcDonald’sởSt.Petersburg,Nga,hai nhàhàngMcDonald’sởngoại ôAthens,một nhàhàngMcDonald’sởtrungtâmRiodeJaneirovàmộtnhàhàngPlanetHollywoodởCapeTown,NamPhi.Năm 1999, những người ăn chayBỉ đã thiêu rụimột nhà hàngMcDonald’s ởAntwerp, vàmột năm sau đó, nhữngngười phản đốiNgàyQuốctếLaođộnghạtấmbiểncủamộtnhàhàngMcDonald’strênQuảngtrườngTrafalgarởLondon,pháhủynhàhàngnàyvàpháthamburgermiễnphíchođámđôngcôngchúng.Losợbạolựcdiễnranhiềuhơn,McDonald’stạmthờiđóngcửatoànbộ50nhàhàngcủahọởLondon.

TạiPháp,mộtnôngdânngườiPhápnuôicừuvàcũnglànhàhoạtđộngxãhội, chính trị tên là JoseBove dẫn đầumột nhóm phá hủymột nhà hàngMcDonald’s đang trong quá trình xây dựng ở quê hươngMillau của ông.Tháiđộchốngđốicôngkhai,án tùngắnvànhữngbàiphátbiểuxúcđộngmạnh chống lại “thứ đồ ăn tệ hại” củaBove đã biến ông trở thành ngườihùngởPháp,đượcnhữngngườitheochủnghĩaxãhộivànhữngngườibảothủtándương,đượcmờitớinhữngcuộcgặpgỡTổngthốngvàThủtướng.ÔngđãviếtmộttácphẩmbánchạyởPhápcótựađềTheWorldIsNotforSale - And Nor Am I! (Thế giới không phải để bán và Tôi cũng vậy!).McDonald’shiệnlàngườimuanôngphẩmlớnnhấtởPháp.ThôngđiệpcủaBove-ngườiPhápkhôngnêntrởthành“nôlệphụcvụchokinhdoanhnôngnghiệp”-đánhđúngvàotâmlýcủangườidânPháp.Tháng7năm2000,ướctínhkhoảng30.000ngườibiểutìnhtụtậptạiMillaukhiJoseBovebịđưaraxétxử,mộtsốngườiđeonhữngtấmbiểnghi“NonàMcMerde”.

Những nhà chỉ trích đồ ăn nhanh nước ngoài đa dạng hơn nhiều so vớinhữngkẻthùkhốiLiênXôcũcủaMỹ.Nôngdân,ngườitheopháicánhtả,ngườitheochủnghĩavôchínhphủ,chủnghĩadântộc,cácnhàmôitrườnghọc, nhữngngười ủnghộngười tiêudùng, nhàgiáo, nhânviêny tế, côngđoànlaođộngvànhữngngườibảovệquyềnđộngvậtcùngcóchunglýdotrongchiếndịchchống lại trào lưuMỹhóa trên thếgiới.Đồănnhanh trởthànhmụctiêuvìcómặtởkhắpmọinơivàbởivìnóđedọakhíacạnhcơ

bảncủadiệnmạoquốcgia,đólà:ngườitachọnăngì,ởđâuvànhưthếnào.

CuộctấncôngđồănnhanhởnướcngoàicóhệthốngnhấtvàđượcthựchiệnlâudàinhấtdohainhàhoạtđộngxãhộingườiAnhliênkếtvớiTổchứcHòabìnhXanhởLondonthựchiện.Vớitổchứclỏnglẻo,nhómđượchìnhthànhnăm1971đểphảnđốicácvụthửvũkhíhạtnhâncủaPhápởBiểnNam.Sauđó, nhóm này thực hiện những cuộc biểu tình ủng hộ quyền động vật vàcôngđoànAnh.HọphảnđốinănglượnghạtnhânvàChiếntranhmiềnNamĐạiTâyDương.Thànhviêncủanhómnàylàsựkếthợpnhữngngườitheochủnghĩahòabình,nhữngngườitheochủnghĩavôchínhphủ,nhữngngườiăn chay và những người tự do chủ nghĩa với cam kết đấu tranh chính trịkhôngbạolực.Họđiềuhànhtổchứcmàkhôngcóbấtcứsựlãnhđạochínhthứcnào,vàhọcũngtừchốithamgiaphongtràoHòabìnhxanhQuốctế.

MộtcuộchọpđiểnhìnhcủatổchứcHòabìnhxanhLondonđềuthuhúttừ3đến36người.Năm1986,nhómnàyquyếtđịnhchọnMcDonald’slàmmụctiêu,sauđó lýgiải rằng tậpđoànnày“đạidiệnchobấtcứ thứgìchúngtakhinhmiệt: nềnvănhóapha tạp, sự tầm thườnghết sức của chủnghĩa tưbản”.CácthànhviêncủaTổchứcHòabìnhxanhLondonbắtđầurảitruyềnđơn6trangkêugọi:“CógìkhôngổnvớiMcDonald’s?Tấtcảnhữnggìhọkhôngmuốnbạnbiết”.Trongtờtruyềnđơn,họbuộctộichuỗinhàhàngnàylàmtăngthêmsựđóinghèoởThếgiớithứba,bánnhữngđồăncóhạichosứckhỏe,bóclộtcôngnhânvàtrẻem,hànhhạđộngvậtvàpháhoạirừngmưanhiệtđớiAmazon...Mộtsốcâuchữtrongtờtruyềnđơncócơsởthựctế và thẳng thắn, một số câu thuần túy là tuyên truyền cổ động. Trên tờtruyềnđơncómộtloạthìnhcánhcungvàngnhấnmạnhvớinhữngcâukhẩuhiệu như “McDollars (đô-la của Mc), McGreedy (lòng tham của Mc),McCancer (ung thư do Mc), McMurder (Mc giết người), McProfits (lợinhuận củaMc),McGarbage (Rác rưởi củaMc). Tổ chứcHòa bình xanhLondonrảinhữngtờtruyềnđơntrongsuốtbốnnămmàkhôngthuhútđượcnhiềusựquantâm.Sauđó,tháng9năm1990,McDonald’skiệnnămthànhviêncủanhómnàyvìtộiphỉbángvàkhẳngđịnhrằngmọituyênbốtrongtờtruyềnđơnlàsai.

LuậtphỉbángởAnhbấtlợichobịcáonhiềuhơnluậtnàyởMỹ.DướiluậtphápMỹ,ngườicáobuộcphảichứngminhrằngcác luậnđiệucủamộtvụphỉbángkhôngnhữngsaivàlàmmấtdanhdựmàcònđượccốýlantruyền.DướiluậtphápAnh,tráchnhiệmđưarachứngcớthuộcvềbịcáo.Cácluậnđiệucó thể làm tổnhạidanh tiếngcủangườinàođóđượcgiảđịnh là sai.

Hơnnữa,bịcáotạimộttòaáncủaAnhphảisửdụngnhữngnguồnđầutiên,như nhân chứng trực tiếp và các tài liệu chính thức, để chứngminh tínhchínhxáccủamộttuyênbốđượcđưara.Nguồnthứhai,baogồmnhữngbàibáođãđượcchuyêngiađánhgiátrêncáctạpchíkhoahọc,đượcchorằngkhôngthểchấpnhậnnhưbằngchứng.Vàmụcđíchcủabịcáolàkhôngthíchđáng-mộtvụphỉbángởAnhcóthểbịthuabởinhữngsaiphạmthậtsựvôtội.

Trongnhiềunăm, tậpđoànMcDonald’s tậndụng luậtvề tội phỉbángcủanướcAnhđểbuộcnhữngngườichỉ tríchphải imlặng.Riêng trongnhữngnăm1980,McDonald’sđedọakiệnítnhất50ấnphẩmvàtổchứccủaAnh,trongđócóKênh4,SundayTimes,Guardian,Sun,cácấnphẩmdànhchosinhviên,mộthiệphộingườiănkiêngvàmộtnhómcakịch trẻScotland.CácthủđoạncủaMcDonald’shiệuquả,buộcnhữngngườichỉtríchphảihủybỏlờituyênbốvàxinlỗihọ.Chiphíchomộtvụkiệnvềtộiphỉbángthuacuộccóthểrấtlớn,gồmcảchiphíluậtphápvànhữngthiệthại.

Việc những nhà hoạt động xã hội củaTổ chứcHòa bình xanhLondon bịMcDonald’skiệnđãkhôngviếttờtruyềnđơnvẫnđangbịnghingờ;họchỉphânphátnóchomọingười.Tuynhiên,việclàmcủahọcóthểbịphánxửtộiphỉbáng.Losợnhữngphítổnvềtiềncókhảnănglớn,batrongsốnhữngnhàhoạtđộngxãhộibấtđắcdĩxuấthiệntrướctòavàxinlỗiMcDonald’s.Haingườikhácquyếtđịnhđấutranh.

HelenSteel,25tuổi,làmộtngườilàmvườn,tàixếxebuýtnhỏvàlàngườiphục vụ củamột quầy rượu, đã được thu hút vào tổ chứcHòa bình xanhLondon vì cô trung thành với thuyết ăn chay và quyền động vật. DaveMorris,36tuổilàmộtôngbốđộcthân,từnglànhânviênbưuđiện,rấtquantâmđếncácvấnđềvềlaođộngvàquyềnlựccủacáctậpđoànđaquốcgia.Haingườibạnnàydườngnhưcórất ítcơhội thắngchuỗinhàhàngđồănnhanhlớnnhấtthếgiớitrướctòa.Steelbỏhọcnăm17tuổi,cònMorrisbỏhọcnăm18tuổi,cảhaiđềukhôngđủtiềnthuêluậtsư.Tráilại,McDonald’scóthểthuêmộtđoànluậtsưvàhọcódoanhthuhàngnămtạithờiđiểmđólà18 tỷđô-la.MorrisvàSteel khôngnhậnđược sự trợgiúpvề luật phápvàphảitựbàochữachomìnhtrướcmộtquantòa,thayvìmộthộithẩmđoàn.Nhưngvớimột số sựgiúpđỡ của thưkýHội luật sưxãhộiHaldane, haingườinàyđãbiến“vụkiện tộiphỉbángMcDonald’s” thànhmộtphiênxửkéodàinhấttronglịchsửnướcAnhvàlàmchoMcDonald’sthấtbạitrongquanhệcôngchúng.

Tập đoànMcDonald’s không bao giờmuốn đưa vụ này ra phòng xử án.Gánhnặngđốivớibịcáorấtlớn:MorrisvàSteelphảithuthậpnhânchứngvàcáctàiliệuchínhthứcđểủnghộnhữngđiềukhẳngđịnhrõràngtrongtờtruyềnđơn.Haingườinàychứngtỏhọlànhữngnhànghiêncứukhôngbiếtmệtmỏi,đượcchiếndịchủnghộvụphỉbángMcDonald’s,mộthệ thốngcácnhàhoạtđộngxãhộitrêntoànthếgiớitrợgiúp.Cuốivụxử,hồsơcủatòagồmcó40.000trangtàiliệuvàlờikhaicủanhânchứng,cùngvới18.000trangbảnghilại.

McDonald’sđãphạmmộtsailầmchiếnlượctolớnvìđãquảquyếtrằngmọiđiềutrongtờtruyềnđơnlàphỉbáng-khôngchỉnhữngtuyênbốcựcđoan(“McDonald’s và Burger King đang... sử dụng những chất độc gây chếtngườiđểpháhủymộtdiệntíchlớnrừngmưanhiệtđớiTrungMỹ”)màcảnhữngtuyênbốvôthưởngvôphạt(mộtchếđộăncólượngchấtbéo,đường,sảnphẩmđộngvậtvàmuốicao...dẫnđếncácbệnhungthuvúvàungthưruộtvàbệnhtim).NhữngsailầmnàygiúpSteelvàMorrisgiànhlạiưuthế,đưaMcDonald’sratòavàđòihỏimộtcuộckiểmtracôngkhaiđốivớicácchínhsáchlaođộng,tiếpthị,môitrường,dinhdưỡng,antoànthựcphẩmvàbảovệđộngvậtcủachuỗinhàhàngnày.Mộtsốgiámđốccấpcaocủachuỗinhà hàng này bị buộc phải ra làm chứng và kéo dài những ngày kiểm trachéo. Báo chíAnh chộp được khía cạnh “David và gã khổng lồGoliath”trongcâuchuyệnnàyvàđăngtinvềvụxửántrêntrangnhất.

Sau nhiều năm tranh luận ầm ĩ, tháng 3 năm 1994, vụ xử tội phỉ bángMcDonald’schínhthứcbắtđầuvàhơnbanămsaumớikết thúc,khi thẩmphánRodgerBelltrìnhlênmộtbảnándài800trang.MorrisvàSteelbịbuộctội phỉ bángMcDonald’s. Quan tòa phán xử hai người này không chứngminhđượcphầnlớncáclýlẽcủahọnhưngtrênthựctế,họđãchứngminhđượcmột số lý lẽ.Theo phánquyết của thẩmphánBell,McDonald’s đã“khai thác”trẻemthôngquaquảngcáocủahọ,gâynguyhại tớisứckhỏecủacáckháchhàngthườngxuyên,trảlươngthấpbấthợplýchongườilaođộng và phải chịu trách nhiệm cho hành động tàn ác gây tổn thương chođộngvậtcủanhiềunhàcungcấpcủahọ.MorrisvàSteelbịphạt60.000bảngAnh.Haingườinàynhanhchóngthôngbáolàhọsẽkhángcáođốivớiphánxétnày.HelenSteelnói:“McDonald’skhôngđángmộtxuvàtrongbấtkểnhưthếnàothìchúngtôicũngđềukhôngcótiền”.

NhữngbằngchứngđượcđưaratrongvụxửtộiphỉbángMcDonald’stiếtlộ

nhiềuthôngtinvềnhữnghoạtđộngbêntrongtậpđoànMcDonald’s.Trongnhiềunăm,nhiềuhànhđộngđốivớilaođộng,antoànthựcphẩmvàquảngcáo của tập đoàn đã bị chỉ trích công khai ởMỹ.Tuy nhiên, những bằngchứngtrongphòngxửánLondonđãchothấypháthiệnmớivềtháiđộcủatậpđoànnàyđốivớiquyền tựdocôngdânvà tựdongôn luận.MorrisvàSteelkinhngạckhipháthiệnMcDonald’sđãcàimậtthámvàotổchứcHòabìnhxanhLondon,nhữngngườinàythườngxuyênthamgiacáccuộcbiểutìnhcủanhómvàbímậttheodõicácthànhviêncủatổchứcnày.

Hoạtđộnggiánđiệpnàybắtđầutừnăm1989vàmãiđếnnăm1991mớikếtthúc,gầnmộtnămsaukhivụkiệntộiphỉbángđượcđệtrình.McDonald’sđãsửdụngnhữngthủđoạndothámkhôngchỉđểpháthiệnngườirảitruyềnđơnmàcònđểbiếtcáchMorrisvàSteelđịnhsửdụngđểbiệnhộtrướctòa.Tậpđoànnàyđãthuêítnhấtbảymậtthám.TrongcáccuộcbiểutìnhcủatổchứcHòabìnhxanhLondon,cókhoảngmộtnửasốngườithamgialàgiánđiệpcủatậpđoànnày.MộtgiánđiệpđãđộtnhậpvàovănphòngcủatổchứcHòabìnhxanhLondon,chụpảnhvàđánhcắptàiliệu.Mộtgiánđiệpkháccósáu thángcùngmột thànhviêncủa tổchức làmcôngviệckhaibáonhữnghoạt động của ông.Gián điệp củaMcDonald’s vô tình do thám lẫn nhau,khôngbiếttậpđoànnàysửdụngítnhấthaicơquandothámkhácnhau.HọthamgiamộtcuộcbiểutìnhchốnglạiMcDonald’svàrảicáctờtruyềnđơnphảnđốiMcDonald’s.

Trong suốt phiên xử án, Sidney Nicholson, Phó chủ tịch tập đoànMcDonald’s, người giám sát hoạt động gián điệp, cựu sĩ quan cảnh sát ởNamPhi,cựusĩquancảnhsátởCảnhsátMetropolcủaLondon-đã thừanhậntrướctòalàMcDonald’ssửdụngmốiquanhệvớicơquanthihànhluậtphápđể thu thập thông tinvềSteelvàMorris từTổnghànhdinhcảnhsátScotland.Trên thực tế,cácnhânviêncủacơquanđặcvụ,mộtđơnvị tinhnhuệcủaAnh,theodõi“nhữngngườitìmcáchlậtđổ”vàcácnhânvậtphạmtộicó tổchứcđểgiúpgiánđiệpcủaMcDonald’sdo thámSteelvàMorristrongnhiềunăm.Sauđó,mộttrongnhữngmậtthámcủatậpđoànnàythayđổi thái độ và làm chứng cho những bị cáo của vụ kiện tội phỉ bángMcDonald’s.“Tôikhôngbaogiờnghĩhọlànhữngngườinguyhiểm”,FranTillernóikhi tròchuyệnvớimộtngười theo thuyếtănchay.“Tôinghĩhọthậtsựtinvàonhữngvấnđềhọđangủnghộ”.

ĐốivớiDaveMorris,cólẽkhoảnhkhắckhóchịunhấttrongphiêntòalàkhibiếtcáchMcDonald’scóđượcđịachỉnhàriêngcủaanh.Mộttrongnhững

gián điệp thừa nhận trước tòa làmột gói quà quần áo trẻ em là thủ đoạnnhằmpháthiệnchỗởcủaMorris.Morrisđãkhôngchủtâmnhậnmónquà,nghĩrằngđólàhànhđộngtìnhbạn-ghêtởmkhibiếtrằngcậucontraibébỏngcủaanhtrongnhiềuthángđãmặcquầnáoMcDonald’scungcấpnhưmộtphầntrongkếhoạchgiámsátcủahọ.

Vàomộttốitháng2năm1999,tôiđếnthămDaveMorriskhianhsửasoạnđểngàyhômsautrìnhdiệntrướctòaphúcthẩm.Morrissốngtrongmộtcănhộnhỏ trênmộtcửahiệubán thảmởBắcLondon.Cănhộ thiếuhệ thốngsưởiấm, trầnnhà thìvõngxuốngvà trongnhàđầysách,hộp, tài liệu,bảnsao,truyềnđơnvàápphíchthôngbáonhiềucuộcbiểutìnhkhácnhau.CănphòngcócảmgiácgiốngmọithứmàMcDonald’skhôngcó-sựsốngđộng,phóngtúng,đậmphongcáchriêngvàđượctổchứctheomộthệthốngcựckỳphứctạpmàchỉmộtngườiduynhấtcóthểhiểuđược.Morrisdànhchotôikhoảngmộtgiờ,khi cậucon trai củaanhdừngviệc tập leocầu thang.AnhhùnghồnnóivềMcDonald’snhưngnhấnmạnhrằnghànhvingạomạncủatậpđoànnàychỉlàbiểuhiệncủamộtvấnđềlớnhơnnhiềumàthếgiớiđangphảiđốimặt:các tậpđoànđaquốcgia lớn luânchuyểnvốnquacácbiêngiớimàkhônglongạinhiều,cảmthấykhôngcóbổnphậnvớibấtkỳquốcgianào,không trung thànhvớibấtkỳnhómnôngdân,côngnhânvàngườitiêudùngnào.

Nhà báo Anh, John Vidal, trong cuốn sách viết về vụ xử tội phỉ bángMcDonald’scủamìnhđãviếtvềmộtvàiđiểmtươngđồnggiữaDaveMorrisvàRayKroc.KhiMorrisđưaranhững lờichỉ tríchmạnhmẽđốivớiviệctoàncầuhóa,sựsosánhchothấy-cảhaingườiđànôngnàyđềulànhữngngười ủnghộ chân chính, có sức lôi cuốn công chúng, được thúcđẩybởinhữngýtưởngbênngoàitràolưuthôngthường,chodùchiếnthắngnhữngquan điểm đối lập. Trong suốt vụ kiện tội phỉ báng McDonald’s, PaulPreston,ChủtịchcủaMcDonald’sởAnhnói:“McDonald’ssắpđưavàosửdụngmộtmáymóctinhvi”.VàMorris,trongphòngkháchcănhộcủaanhởBắcLondonđượcsưởiấmbởimộtlòsưởichạybằngkhíđốtởchỗlòsưởi,xungquanhcónhiềugiấyvàtàiliệu,khôngquantâmtớitiềnbạc,quyếttâmtìmcáchđậpvỡchiếcmáyrathànhtừngmảnh.

Ngày31tháng3năm1999,bathẩmphánTòaphúcthẩmbácbỏnhữnglờiphánquyếtbanđầucủavụphỉbángMcDonald’s,ủnghộnhữnglờikhẳngđịnhtrongtờtruyềnđơnrằngănthựcphẩmcủaMcDonald’scóthểgâybệnhtimvàcôngnhâncủatậpđoànnàybịđốixửtồitệ.Quantòagiảmmứcbồi

thường thiệt hại mà Steel vàMorris phải chịu xuống còn khoảng 40.000bảng.TậpđoànMcDonald’s trướcđâythôngbáorằnghọkhôngcóýđịnhlấysốtiềnnàyvàkhôngcòncốgắngbuộctổchứcHòabìnhxanhLondonchấmdứtviệcrảitruyềnđơn(truyềnđơnnàysauđượcđượcdịchra27thứtiếng).McDonald’smệtmỏitrướcnhữngtiếngxấuvàmuốnkếtthúcvụnày.NhưngMorrisvàSteelvẫnchưachấmdứtvớiMcDonald’s.HọkhángcáophánquyếtcủaToànPhúcthẩmlênThượngNghịviệnAnhvàkiệncảnhsátvìdothámhọ.TổnghànhdinhcảnhsátScotlandđưavụnàyrakhỏitòaán,xin lỗi hai người này và bồi thường thiệt hại cho họ 10.000 bảng. KhiThượngNghịviệnAnhtừchốixétxửvụkiện,MorrisvàSteelđệtrìnhđơnkhángcáolênTòaánNhânquyềnchâuÂu,tháchthứcgiátrịpháplýkhôngchỉcủalờiphánquyếtmàcònvềtộiphỉbángởAnh.Khitôiviếtcuốnsáchnày,vụkiệntộiphỉbángMcDonald’sbướcsangnămthứ12.Saukhihămdọa những nhà chỉ trích ở Anh trong nhiều năm, dường như tập đoànMcDonald’slựachọnnhầmhaingườinày.

Trởlạinôngtrại

Khi nhà hàngMcDonald’s đầu tiên đượcmở ở ĐôngĐức tháng 12 năm1990,tậpđoànnàykhôngbiếtchắcchắnđồăncủaMỹsẽđượctiếpnhậnởđó như thế nào.Ngày khai trương nhà hàngMcDonald’s ở Plauen, kháchhàngđượcphụcvụmónbánhkhoai tây,mónưa thích củaVogtlandcùnghamburgervàkhoai tâychiên.Ngàynay,hàngtrămnhàhàngMcDonald’smọcrảiráctrêncácmảnhđấtởmiềnĐôngnướcĐức.Ởnhiềuthànhphố,tượngđàiLê-ninbịhạxuốngvàtượngđàiRonaldMcDonaldmọclên.MộttrongnhữngtượngđàilớnnhấtnằmởBitterfeld,Ronaldrạngrỡ,caobatầngkhiếnngườidânđitrêncácxalộởĐứccáchxanhiềudặmcũngcóthểnhìnthấyđược.

Trong chuyến thăm đầu tiên của tôi tới Plauen, tháng 10 năm 1998,McDonald’slàdoanhnghiệpduynhấtcómặttạitrungtâmthươngmại.ĐólàNgàyhợpnhất(ReunificationDay),mộtngàylễquốcgiavàmọithứđềurấtgầngũi,nhữngcửahiệunhỏbánquầnáovàđồđạcđãquasửdụng,mộtquán rượuAiLengiảhiệunằm trênmộtgóc, tiệmpizzaởmộtgóckhác.NhàhàngMcDonald’snằmcắtngangthànhphố,chậtkínngười,khôngchỉđôngtrẻemvàchamẹ,màcòncácthanhthiếuniên,ngườicótuổivàcặpvợchồngtrẻ.Nhàhàngnàytrôngsángsủavàsạchsẽ.Nhữngphụnữtrungniênvuivẻnhậnđơnhàngsauquầy,làmviệctrongbếp,mangđồănrabàn,lauchùi cửa sổ.Hầuhết họđều làmviệc tại nhàhàngMcDonald’snày trong

nhiềunăm.Mộtsốngườilàmởđâytừngàykhaitrươngnhàhàng.BênkiađườngcómộttòanhàbỏhoangmộtthờibịmộtnhómquânđộiĐôngĐứcchiếmđóng;mộtvàingôinhàđổnátvàphủđầyhìnhvẽtrêntường, trôngnhư thể bức tường thành chưa bao giờ bị sụp đổ. Ngày đó, nhà hàngMcDonald’slànơiđẹpđẽnhất,sạchsẽnhấtvàsángsủanhấttrongtấtcảcácnhàhàngởPlauen.TrẻemchơiđùavớiHotWheelsandBarbiesđếncùngvớiCácbữaănvuivẻ(HappyMeals)vànhânviêncửahàngluôntươicườirótđầynhữngcốccàphêmiễnphí.Bênngoàicửasổ,balácờmàuđỏtươimanghìnhnhữngcánhcungvàngtungbaytronggió.

CuộcsốngsauchủnghĩacộngsảnkhôngdễdàngởPlauen.Banđầu,ởđâytrànđầy sự lạcquanvàhứngkhởi.Nhưởcác thànhphốĐôngĐứckhác,ngườidânsửdụngquyềntựdomớiđạtđượccủahọđểđidulịchnướcngoàilầnđầu tiên.Họvay tiềnđểmuaxehơimới.TheoThomasKüttler,ngườianh hùng trong cuộc nổi dậy của Plauen năm 1989, những tư tưởng vềFriedrichvonSchillervànềntựdocủatổtiênđãchịuthuahammuốntiêudùnghànghóaphươngTây.Küttler thấtvọngkhichủnghĩaduy tâmbiếnmấtnhanhchóng,nhưngcảmthấyluyếntiếcĐôngĐứccũ.KhichủnghĩacộngsảncòncóảnhhưởnglớnởPlauen.Mộtngườicóthểbịbắtgiữvìxemcác chương trình truyền hình phươngTây hoặc nghe nhạc rock’n’roll củaMỹ.Ngàynay,ởPlauen,bạncóthểcóhàngtákênhtruyềnhìnhcápvàthậmchícònnhiềukênhhơnquavệtinh.Ởđó,ngườitaưachuộngMTVvàphầnlớncácbàihátpháttrênđàilàbàiháttiếngAnh.Tuynhiên,trởthànhmộtphầntrongthếgiớirộnglớnhơncũngcócáigiácủanó.NềnkinhtếPlauentrởnêntồitệkhilầnlượtcácnhàmáysảnxuấtcũvàkhônghiệuquảbịđóngcửa, khiến nhiều người mất việc làm. Từ khi bức tường Berlin sụp đổ,Plauenmấtkhoảng10%dânsố,vìnhiềungườiđãchuyểnđinơikhácđểtìmkiếmcuộcsống tốtđẹphơn.Thànhphốnàydườngnhưkhông thểxóabỏquá khứ.Hàng năm, người ta vẫn phát hiện và tháo ngòi nổmột vài quảbom,tàndưcủacuộcChiếntranhThếgiớithứhai.

Ngàynay, tỷ lệ thất nghiệp củaPlauen làkhoảng20%,gấpđôi tỷ lệ toànnướcĐức.Bạncóthểbắtgặpnhữngngườiđànôngởđộtuổi40,mộtthếhệthấtbại,quátrẻđểnghỉhưunhưnglạiquágiàđểphùhợpvớimộtkếhoạchmới,uốngrượusay loạngchoạnggiữabanngày.Cáccôngnhânnhàmáy,nhữngngườidũngcảmtháchthứcvàhạbệchếđộcũlànhómlàmviệctệnhất,nhómcókỹnăng tệvàcó íthyvọngnhất.Nhữngnhómngườikháclàmviệckhátốt.

Manfred Voigt, người được McDonald’s nhượng quyền kinh doanh ởPlauen,hiệnnaylàmộtdoanhnhânthànhcông,hàngnăm,ôngcùngvợlàBrigitteđinghỉlễởFlorida.TrongmộtphỏngvấnvớiWallStreetJournal,ManfredVoigtchorằngthànhcônggầnđâycủaônglàdonhữngthếlựcbênngoàikiểmsoát.“Đólàsựmaymắntìnhcờ”.Voigtlýgiải:“Đólàsốphận”.ÔngvàvợkhônghềcótiềnvàkhônghiểutạisaoMcDonald’slạichọnhọđểsởhữunhàhàngđầutiênởĐôngĐức,tạisaotậpđoànnàyđàotạovàtàitrợhọ.Một lýgiải, thậtsựkhôngbaogiờđượckhámphá tronghồsơcủaWallStreetJournal,cóthểvợchồngnhàVoigt làmộttrongnhữngcặpvợchồngquyềnlựcnhấtởPlauendướichếđộcũ.HọlãnhđạochinhánhcủaKonsumtạiđịaphương,độcquyềnvềdịchvụthựcphẩmdonhànướckiểmsoát.Ngàynay,vợchồngVoigt làmột trongnhữngcặpvợchồnggiàucónhấtPlauen,họsởhữuhainhàhàngMcDonald’skhácởcácthànhphốlâncận.KhốicộngsảnĐôngÂucũ,cácthànhviêncủachủnghĩacộngsảncũđãcóthờiđiểmthuậnlợinhấtđểthíchnghivớichủnghĩatiêudùngphươngTây.Họ cónhữngmối quanhệ tốt đẹpvànhiềukỹnăng thíchhợp.Hiệnnay,họsởhữumộtvàicơsởnhượngquyềnmanglạilợinhuậnlớnnhất.

Tỷ lệ thất nghiệp cao ở Plauen tạo ra sự bất ổn chính trị và xã hội.Điềudường như đang thiếu là sự dung hòa ổn định. Khoảng 1/3 thanh niên ởĐôngĐứchiệnnaythểhiệnsựủnghộcácnhómngườitheochủnghĩadântộcvànhómngười ủnghộ chủnghĩa quốcxãmới.Nhữngngười cóquanđiểmcựcđoancánhhữutuyênbốnhữngvùngrộnglớnởphíaĐônglàkhuvực “không dành cho người nước ngoài”, nơi người nhập cư không đượchoannghênh.CácconđườngdẫnđếnPlauenđượctrangtrívớinhữngtấmbiểndoLiênhiệpcácdân tộcĐức,đảngcánhhữu treo lên.Các tấmbiểnghi: “Nước Đức dành cho người Đức”. “Việc làm dành cho người Đức,khôngdành chongười nướcngoài”.Nhữnggã trọcđầuủnghộ chủnghĩaquốcxãmớikhônggâyranhiềurắcrốiởPlauen,dùmộtngườidađenngàynayvẫncầnphảithậtsựcanđảmkhiđitrêncácconđườngcủathànhphốnàyvàobanđêm.NhiềunhàmôitrườnghọcvàcácnhómcánhtảlêntiếngphảnđốiđồănnhanhcủaMỹdườngnhưkhôngđượccácnhómĐứcphecánh hữu chia sẻ. Khi tôi hỏi một người làm công tại một nhà hàngMcDonald’sởPlauenliệunhàhàngnàycótừnglàmụctiêucủanhữngkẻủnghộchủnghĩaquốcxãmớihaykhông,côấycườivànói,khôngbaogiờcó bất kỳ mối đe dọa nào kiểu đó. Người ở khu vực này không coiMcDonald’slà“ngườinướcngoài”.

Xungquanh thờiđiểmnhàhàngMcDonald’sđầu tiênxuấthiện tạiPlauen

năm1990,mộtcâulạcbộđêmmớiđượcmởtrongmộttòanhàxâygạchđỏbênlềthànhphốnày.“TheRanch”(Nôngtrại)cómộtlácờMỹvàcờcủaphemiềnNamthờinộichiếnHoaKỳtreoởphía trước.Bêntrongcómộtquầyrượudàivànhữngbứctườngtrangtrínhữngnôngcụlỗithời,nhữngchiếcyênngựa,nhữngchiếcdâycươngvànhữngchiếcbánhxebò.FriederStephan,chủnhâncủaTheRanch,lấycảmhứngtừnhữngbứcảnhvềmiềnTâynướcMỹ,nhưngđãtậphợptấtcảcácvậtdụngtừnhữngnôngtrạigầnđó trên những bức tường. Nơi này trông giống một tiệm rượu ở CrippleCreek- thànhphốởColoradovà trungtâmhànhchínhcủahạtTeller,vàokhoảngnăm1895.Trướckhibức tườngBerlin sụpđổ,FriederStephan làngườigiớithiệuđĩaháttrênmộtchiếcphàdulịchĐôngĐức.ÔngâmthầmlắngngheCreedanceClearwater,theStonesvàtheLovin’Spoonful.Giờđây,ông49tuổivàlàôngbầuhàngđầutrênsânkhấumiềnTâydãđangrấtpháttriển,đặtchỗtrướcchocácbannhạcđịaphương(nhưMidnightRamblersvàC.C.Raider) tại câu lạc bộ của ông. Những người hâmmộmiền Tây củathành phố này tự gọimình là “cao bồiVogtland”, đi những đôi giày ốngmiềnTâyvàđộinhữngchiếcmũ10gallon,đếnthànhphốnày,uốngrượutại“Nôngtrại”hoặcgianhậpcâulạcbộkhiêuvũđiệusquare(điệunhảycóbốnđôicùngnhảyởbốnphía,mặthướngvềphíatrongkhibắtđầu)tạimộtquánbarcó tênWhiteMagpie.Câu lạcbộkhiêuvũđiệusquaređượccửahiệuởmiềnTâytrênĐạilộFriedrichEngelscủaThommytàitrợ.Hiệnnay,PlauencómộtsốcửahiệunhỏbánquầnáomiềnTâygiốngnhưcửahiệucủaThommybánnhữngđôigiầyốngcaobồinhậpkhẩu,nhữngbức tranhlớninhìnhcaobồi,nhữngchiếckhóathắtlưnglạmắt,sơmicôngsở,quầnjeanWrangler.Ngàynay,trẻemởPlauencũngchưngdiệndâyđeocổthắtbằngmóckiểuvàmũcaobồi.

Đêmthứtưhàngtuần,mọingườilạitụtậpởquánbarTheRanchđểkhiêuvũ.ThànhviêncâulạcbộôtôMỹởPlauendừnglạitrênnhữngchiếcxetảiChevyvàxeFordtocủahọ.Nhữngngườikhácởxanhiềudặm,ănvậnđồmiềnTâyđẹpnhất,sẵnsàngkhiêuvũ.Hầuhếthọthuộctầnglớplaođộngvànhiều người thất nghiệp.Độ tuổi của họ từ 7 cho đến 70.Nếu người nàokhôngbiếtkhiêuvũtheohàng,mộtphụnữtrẻtênlàPetrasẽdạyhọ.Nhữngngườimặc áo phông lưu niệm đến từUtah.Họ hút thuốc láMarlboro vàuốngbia.HọngheWillieNelson,GarthBrooks,JohnnyCash-vàhọkhiêuvũ,nhấcnhữngđôigiàyốnglên,xoaynhanhbạnnhảycủamình,vẫynhữngchiếcmũcaobồi trongkhông trung.Và trongmộtvàigiờ, tinh thầnmiềnTâynướcMỹkhiếnquánbarsôinổinàytrởnênsôiđộngởgiữatrungtâmcủa bang Saxony,một bang đã chứng kiến quá nhiều lịch sử, giấcmơ cũ

sốngdậy,giấcmơtựdokhônggiớihạn,sựtựlựcvàmộtbiêngiớimởrộng.

Lờikết:CHỌNMỘTCONĐƯỜNGRIÊNG

Sốngtrongtrangtrạivàđểcảthếgiớinàylùivàodĩvãng,DaleLasaterđứngchođànbòăncỏ.Xaxaphíasauanh,chodùđangtrongnhữngngàyxuânấmápnhưthếnày,miềnTâyBắcMỹphủđầytuyếttrắng.Lasatertrạctuổi50vớibộrâuquainónvàcặpkínhgọngvàng.Anhmặcquầnjeanmàivàđiđôiủngcũnhưnglạisơvinvớiáosơmilà lượtphẳngphiu.CáchănmặccủaanhthểhiệnmộtchútgìđóphongtrầncủanhữngchàngcaobồinhưngcũngmangnétchỉnchucủanhữngsinhviêntrườngIvyLeaguer.

Nhữngchúbòvâyquanhanh trông thậthiền lànhvàdịudàng,anhkhôngbaogiờphảicưasừnghaybuộcdâychúng.TrangtrạiLasaterrộngkhoảng30.000mẫuđấtgầnthịtrấnMatheson,Colorado.Đâylàmộttrangtrạilàmănrấthiệuquảvàkinhdoanhcólãi,suốtmấychụcnămnay,anhchưahềdùngđến thuốc trừsâu, thuốcdiệtcỏhayphânbón thươngmại,chưagiếtmột con thúnào, cũngkhônghề sửdụngđếnhooc-môn tăng trưởng, chấtkích thích tăng trọnghaychấtkhángsinhchobò.Đâychưahẳn làmô típtrangtrạiđiểnhìnhnhưngđãnỗlựctạoranhữngthayđổitrongngànhchănnuôibòởMỹ.Triếtlýcủahọvềnghềchănnuôirấtđơngiản:“Tựnhiênlàgốcrễ”.

Lasaterđượcmaymắnsinhratrongmộtgiađìnhtruyềnthống,ôngnộianhlàngườiđứngđầuhiệphộinhữngngườichănbòcủabangTexastrongthờikỳđầunhữngnăm1900vàđãchủtrươngđấutranhchốnglạiHiệphộithịtbò,cungcấpbằngchứngtrướcquốchộivàyêucầu thựchiện triệtđểhơnluậtchốngđộcquyền.Để trảđũa, trongnhiềunăm,Hiệphội thịtbòđã từchốimua bò củaLasater. Tombố củaLasater rời Princeton sau cuộcĐạikhủnghoảngnăm1929đểtrởvềđâyvớithiênnhiênbaolavàlàmmộtchủtrangtrại.Ôngnuôibòthảtựnhiênvàkhôngcầnquantâmđếnviệcchúngtrôngcóđẹpmãhaykhông.ÔngkếthợpbagiốngbòHerefords,ShorthornsvàBrahmanđể tạo thànhmộtgiốngmớivà làgiốngbòmới thứhaiđượcđăngkýởMỹ.Vàôngđặt tênchogiốngbònàymộtcái têncũngrấtMỹ:giống bò Beefmaster. Năm 1948, Tom Lasater chuyển gia đình từ Texas

sangmiềnĐôngColorado.Mặcdùbịhàngxómtứctốivàghétbỏ,ôngvẫnkiên quyết từ chối săn bắn thú dữhay chophép săn bắn trên đất của ôngnhưnglạichophépgiasúcănthịtrắnchuông,chósói,conlửng,consóchaychuộttúi.Ôngchorằngđểnhữngchúbòđượcsốngvàchinhphụchệsinhtháitựnhiêntốthơnlàkiểmsoátmôitrường.

Nămnay,TomLasater90tuổi,khôngcònminhmẫnnhưngởôngvẫntoátlênmộtniềmtựhàogiatộc.KhiDaleláichiếcxeSuburbanCustomDeluxemàukemcũdọcconđườngnhỏvừaxấuvừabẩn,ôngngồiđằngsau,độimột chiếc mũ cao bồi và đeo cặp kính đen dày. Ông lặng lẽ ngắm nhìnnhững chú bò Beefmasters ăn cỏ trên thảo nguyên, rồi thỉnh thoảng, ôngquaysanghỏiDalevềmộtconvậtđặcbiệtnàođó.TrangtrạiLasaterlàkhubảotồnđộngvậthoangdãvớiđồngcỏtươitốt,nhữnghàngcâycaomendọcbờsuối,từngđàntêgiáctungtăngnôđùacùngđànbò.Daledừngxevàtôirảobướcđếnmộtmỏmđácáchđókhôngxa.Trướcmắttôi,thịtrấnhiệnranhư một chấm nhỏ giữa thiên nhiên mênh mông. Ngọn núi Pike vàCheyennebắtnguồn từhướngTây,vìvậy,nhìn từmọiphía, thảonguyênnơiđâynhưtrảidàiđếntậnchântrờivớithảmcỏxanhdậpdờntronggió.

Từ khuôn viên trang trại Lasater trở ra, đất đai có vẻ không trù phú lắm.Nhữngtrangtrạinhỏtrongkhuvựcnàyđãbiếnmấttrongnhiềunăm.Nhữngnăm 1950, dân số của khu vực này giảm đi rất nhiều.Nhiều thị trấn nhỏdườngnhưkhôngcònbóngdángcủaconngười.TrênconphốthươngmạiMatheson,nốidọcđườngBroadwaybẩnthỉulànhữngcửahàngthựcphẩm,cửahàngbáchhóabịbỏhoanglâungày.Nhữngtòanhàsơntrắnggiờđâyđãbạcmàuvàtrốngrỗng.TrườnghọclátgạchrộngrãimộtthờilàmáitrườngtuổithơcủaLasaterđượcxâydựngtừđầuthếkỷvớilốikiếntrúcmangđậmchủnghĩalạcquancủaMỹgiờđâyđượcdùnglàmkhongũcốcchocácchủtrạiđịaphương.

Trước khi tiếp quản trang trại gia đình, Dale Lasater đã học một năm ởArgentina,điềuhànhmộtcôngtychănnuôigiasúcởKansasvàquảnlýcáctrangtrạichănnuôibòởTexas,FloridavàNewMehico.Anhcũngtinrằnghệ thống công nghiệp hóa ngành sản xuất chăn nuôi bò sẽ không thể trụvững.Giángũcốcngàycàngtăngvàmộtngàynàođókhôngxasẽđánhgụccácchủtrạichănnuôi.Hơnnữa,điềucốtlõihơnhếtởđâylàkhócóthểtìmthấysựcânbằngkhihàngtriệutấnngũcốcđượcđưaralàmthứcănchobòởMỹtrongkhihàngtriệungườitrênthếgiớiđangcónguycơchếtđói.Anhrấttôntrọngquyếtđịnhtrởthànhnhữngngườiănchaynhưngrấtkhóchấp

nhận sự cao siêu tâm hồn đồng hành cùng nó. Sống và lớn lên giữa thảonguyênbaolakhiếnanhcócáinhìnưuáivềsựhuyềnbícủathếgiớiđạitựnhiên, nó khác hẳn với những công trìnhDisney nhân tạo. Bò được nuôikhôngphảiđểchongườiănthịtmàchỉđơnthuầntheoquyluậtcuộcsống,chúngsẽgiàvàyếuđi,tấtnhiên,chúngvẫnbịnhữngconthúdữănthịt,chỉcóđiềucảnhtượngđóthậtkhôngđẹpmắtchútnào.

Gầnđây,DaleLasatermởmộtcôngtybánbònuôithả.Bòtrongtrangtrạianhkhôngcóconnàonuôinhốt.Vì thế, thịtcủachúngkhôngbéonhưbònuôibằngbộtngũcốcvàcóvịthơmđặcbiệt.LasaternóirằnghầuhếtngườiMỹgầnnhưquênmấthươngvịthơmngoncủamiếngthịtbòthậtsự.ThịtbòArgentinađượccoilà“vuasànhđiệu”,chỉxuấthiệntrongthựcđơncủacácnhàhàngsang trọngvàhầuhếtđều là thịtbòđượcnuôi thảăncỏ.Nhữngpháthiệngầnđâycho thấybònuôi thảsẽ ítcónguycơnhiễmdịchE.coliO157:H7 càngkhiếnLasater nungnấu quyết tâmđi theo con đường chănnuôicủamình.CùngvớimộtsốchủtrạichungchíhướngcảitổởColorado,anhcốgắngnuôibò theocáchkhông làmhạiđếnđấtđaivà lợi íchngườitiêudùng.Hanklàbạnthâncủaanhvàcũngcócùngniềmtinvàýchíđó.Lasater không cho rằng công ty bénhỏ củamình lại có thể làmnên cuộccáchmạngthayđổingànhcôngnghiệpthịtbòởMỹnhưnganhtinrằngđâylàbướckhởiđầuchocuộccáchmạngđó.

Cách đó 100 km, ở South Nevada Avenue của Colorado Springs, RichConwaycũngđangđiềuhànhmộtmôhìnhkinhdoanhgiađìnhmangtínhcáchmạng.NhàhàngRedTopcủaConwaylàmộttòanhàkhiêmtốnnằmtrênconphốcórấtnhiềukháchsạnphươngTâykiểucũvớinhữngbiểnhiệuđènneoncóhìnhđầubếpẤnĐộ.RichConwaycũngtừngtrảiquarấtnhiềuthăngtrầmcuộcsống.Anhbị tạinạnxemáyvàxehơi,sauđóbịngãgãylưng khi trượt băng. Ở tuổi 50, anh phải dùng nạng để di chuyển nhưngConway lại có khuônmặt rất điển trai và phong trần với nét rắn rỏi lạnhlùng,quyếnrũ.Khi tôihỏivìsaogiađìnhConwaylạiđóngbảohiểmytếcho tất cả nhân viên trong nhà hàng, anh lịch thiệpmỉm cười và trả lời:“Chúngtôimuốntấtcảnhânviêncủamìnhđềuluônkhỏemạnh.”

BốmẹRichConwaybắtđầulàmviệcởRedTopngaytừkhinókhaitrươngnăm1944vàmualạinhàhàngnàynăm1961.Anhlàmviệcvàlớnlênởđâycùngchínanhchịem.NhàhàngRedTopvớichópđỉnhxoaytrênbiểnhiệumàu vàng đã trở thành địa điểm yêu thích của người dân địa phương vớinhữngchiếcbánhhamburgertrònto,vớimónkhoaitâychiêntựlàmvàbầu

khôngkhíấmáp.Nhàhàngvẫntiếptụctồntạiđếnnhữngnăm1970dùsựthâmnhậpcủacácnhàhàngănnhanhđãlàmđiênđảocảmiềnBắcNevada.Nhưng kể từ sau cái chết của cha Rich đầu những năm 1980, nhà hàngConwayhầunhưđóngcửa.Nhữngnhàcungcấpđịaphươngcủanhàhàngcũngrấtcốgắnggiúpđỡhọtồntạichođếnkhinhữngchínhsáchtàichínhmớirađời.Hiệnnay,ConwayRedTopđãpháttriểnbốncơsởởColoradoSprings.RichConwaylàmchủtịchtậpđoànđếnnăm1999vàsauđógiaovịtrínàydoJimemtraiđảmnhiệm.Dananhtraicả,làmgiámđốctàichính,MaryKaye-chịgái,làmgiámđốckinhdoanh;Mikeanhtraithứ,làmgiámđốcđiềuhành,chịgáithứPattyJolàmtrợlýgiámđốcvànhiềuthếhệconcháu Conways làm việc ở nhiều nhà hàng Red Top khác nhau. Gia đìnhConwayluôncamkếtcốnghiếnhếtmìnhchosựnghiệpnhàhàngvàhọđãlàmđượcđiềuđó.TheohainhàphêbìnhthựcphẩmJanevàMichaelStern,Conway Red Top đã bán ra thị trườngMỹmón bánh hamburger có chấtlượngtốtnhất.

Hàngngày,nhữngchiếcbánhhamburgerởnhàhàngcủaConwaytạiSouthNevadavẫnđượclàmngaybằngtayvàsửdụngthịtbòtươichứkhôngphảithịtbòđônglạnh.ThịtđượclấytừGNCmộtcơsởchếbiếntưnhânnhỏởColoradoSprings.BánhmìđượclấytừmộtlònướngởPueblo.Haitrămkgkhoaitâyđượcgọtvỏmỗisángtạibếpcủanhàhàngvàtháilátbằngmáytựchế.Nhữngđầubếpđượcmờilàmmónkhoai tâychiênvớimứclương10đô-la/giờ.Họđộinhữngchiếcmũđầubếp toát lênniềmtựhào“ConwaysRedTopnhữngbữaăn!”Côngnhânởđâyđượcđiềuhànhtheophầnmềmmáytính,ởnhàhàngchỉphụcvụmangđichứkhôngphụcvụtạixevàgiáthứcănởđâynhỉnhhơnchútítsovớihiệuWendydọcđườngphố.

GiađìnhConwaysđangcânnhắcviệcmởrộngkinhdoanhnhưngphảiđảmbảođểkhôngbịchiphốibởigiátrịlợinhuậnvàthànhcông.Việcmởnhữngnhà hàng mới có thể tạo ra nhiều cơ hội tài chính cho thế hệ con cháuConwaysnhưngđiềuđócũngđồngnghĩavớiviệcsẽphảiđónnhậnnhiềurủirovàtháchthức.Tuynhiên,thờiđiểmnàycũngkháphùhợpđểmởthêmmộtsốnhàhàngRedTop.CácnhàhàngcònlạicủaColoradocũngvẫnpháttriểnnhịpnhàng,ngườidânColoradoSpringsdườngnhưcàngngàyđộclậpvàcởimởtrongnếpnghĩhơn..

Trong cuộc chạy đua giành chức thị trưởng Colorado Springs năm 1999,MaryLouMakepeaceđượcbổnhiệmlàmthịtrưởngnhiệmkỳthứhai,đánhbạiđốithủứngviêncánhhữubởiquanđiểm“Tậptrungvàogiađình”.Thị

trưởngMakepeacethuyếtphụcnhữngngườibỏphiếucủaColoradoSpringshầuhếtđềuủnghộđảngCộnghòabỏphiếuchoviệctăngthuế.Doanhthuvượttrộiđượcdùngđểbảovệnhữngvùngđấtđaimởrộngsaukhikhaithácphát triển.Bà cũngnhằmvàonhữngdự ánđầu tưmới của các côngviêncôngcộng.Bàđưarachươngtrìnhtáiquyhoạch58mẫuđấtgầnkhutrungtâmthươngmại,mộtkhuvựcđãbịbỏhoangtrongnhiềunăm.Mụctiêucủadựánlànhằmxâydựngmộtkhuđôthịmớihoàntoànkhácvớikiểupháttriểnbừabãivàkhôngdụngý.Dựánnàysẽquyhoạchdựatrênmôhìnhkếthợp giữa khu chung cư nhà ở với các dịch vụ đi kèmnhư khu trung tâmthươngmạibánlẻvớicáccửahiệubánlẻhaibên,nhằmkhuyếnkhíchngườiđibộvàhạnchếxeôtô.Mụcđíchcủaviệcđókhôngphảilàđểloạibỏôtômàlàđểxecộđượcsắpxếpcótrậttựbằngcáchđưavàogửitạicácbãiđỗxe.

MặcdùphongcáchkinhdoanhtruyềnthốnglỗithờicủanhàhàngRedTopcủa Conway giờ đây đã lùi vào dĩ vãng nhưng xét cho cùng, một trongnhữngchuỗinhàhànglàmănkinhdoanhphátđạtnhấtnướcMỹcũngphảibước tiếpconđườngcủaConway’s.Năm1948,anhemnhàMcDonaldđãgiớithiệuhệthốngdịchvụSpeedee,HarryvàEstherSnyderkhaitrươngnhàhàngIn-N-OutBurgerđầutiêncủahọtrênconđườnggiaogiữaLosAngelesvàPalmSpring.ĐólàcửahiệuHamburgerphụcvụtạixeđầutiêncủanướcMỹ.Ngàynay,cókhoảng150nhàhàngIn-N-OutởCaliforniavàNevada,manglạidoanhthuhơn150tỷđô-lamộtnăm.HarrySnydermấtnăm1976,cònEsthertuyđãởtuổi80nhưngvẫngiữchứcchủtịchHộiđồngquảntrịcủacôngty.GiađìnhSnyderđãtừchốirấtnhiềuđềnghịbánhoặcnhượngthươnghiệuchuỗinhàhàngvàđãthànhcôngtrongviệckhôngđitheovếtxeđổcủangànhcôngnghiệpđồănnhanh.

In-N-Outđi theoconđường riêngcủanó:hoạtđộngdựa trênKinh thánh.Điềuquantrọnghơn,chuỗinhàhàngnàytrảlươngchonhânviêncaonhấttrongngànhcôngnghiệpđồănnhanh.MứclươngkhởiđiểmcủacôngnhânlàmbánthờigianởIn-N-outslà8đô-la/giờ.Nhữngcôngnhânkýhợpđồngchínhthứcđượchưởngđầyđủcácphúclợinhưbảohiểmytế,bảohiểmnhakhoa,bảohiểm thị giácvàbảohiểmnhân thọ.Mức lương trungbìnhcủamộtquảnlýnhàhànglàhơn80.000đô-la/năm.Nhiềucánbộquảnlýđãgắnbóvớinhàhàngsuốthơn13năm.MứclươngcaocủanhânviênởIn-N-Outkhônghề làmđộigiásảnphẩmhaylàmgiảmchất lượngthựcphẩm.Mónđắtnhấttrongthựcđơncủanhàhàngcũngchỉcó2,45đô-la.TrongbếpcủacácnhàhàngIn-N-Outkhônghềcóbóngdángcủalòvisóng,đèntỏanhiệt

haytủlạnh.Tấtcảnguyênvậtliệutừthịtbòchođếnkhoaitâyhaysữađềusửdụngđồtươingontrongngày.

Tháng3năm2000,khảosátbìnhchọnhàngnămvềcácnhàhàngchothấytrong số các chuỗi nhà hàng hamburger đồ ăn nhanh, In-N-Out xếp vị tríđứngđầubởichất lượng thựcphẩm,giá trị,dịchvụ,bầukhôngkhívà sựsạchsẽvệsinh.Đặcbiệtlàvềchấtlượng,In-N-Outluônxếpvịtríthứnhấttrongcáccuộckhảosátthườngniên.Theoýkiếnngườitiêudùngnăm2000,chấtlượngthựcphẩmtệnhấtchínhlàcủanhàhàngMcDonald.

Nhữngnhàchủnghĩaxãhộikhoahọc

Khôngcógì làkhông thểngănchặnvàphòng tránhđốivớinhữnggì liênquanđếnngànhcôngnghiệpthựcphẩmănnhanhđangdiễnraquanhta,từchiếnlượcthịtrường,chínhsáchlaođộng,kỹthuậtnôngnghiệpchođếnsựbươn chải không ngừng của các doanh nghiệp để hướng tới việc tuân thủphápluậtvàcóđượcgiáthànhrẻ.ChiếnthắngcủaMcDonaldvànhữngmôhìnhbắtchướchọkhônghềđượcđịnhtrước.Trongsuốthaithậpkỷqua,tàihùngbiệnvề“thịtrườngtựdo”đãchegiấunhữngthayđổitrongnềnkinhtếquốcgiamàcómốiliênquantớisựcạnhtranhthậtsựvàtựdolựachọn.Từngànhcôngnghiệphàngkhôngchođếnngànhxuấtbản,từngànhđườngsắtcho đến ngành bưu chính viễn thông, các tập đoànMỹ đều phải vật lộnkhôngngừngđểtránhsựtrừngphạtkhốcliệtcủathịtrườngbằngcáchvừaloạitrừvừasápnhậpđốithủ.Bộmáytăngtrưởngkinhtếvữngmạnhnhấtnhữngnăm1990củaMỹnhưngànhcôngnghiệpmáytính,phầnmềm,vũtrụvàvệtinhđềuđượcLầuNămGócbảotrợtrongsuốtmộtthờigiandài.Thựctế,ngânsáchquốcphòngcủaMỹtừlâuđãđượcsửdụngnhưmộthìnhthứcchínhsáchcôngnghiệp,mộthệthốngkếhoạchkiểuxãhộichủnghĩađã gây ra nhiều hậu quả khôn lường.Mạng Internet của “New economy”ngàynaykhởiđầuchínhlàmạngARPANET,mộthệthốngmạnglướiviễnthôngquânđộiđượchìnhthànhvàonhữngnăm1970.Dùthếnàođichăngnữa,hơnbấtcứnhântốlựclượngthịtrườngtựdonào,nhữngquyđịnhphápluậtđượcQuốchội thôngquachínhlànhântốcóvai tròquantrọngtrongviệcđịnhhìnhlịchsửkinhtếcủathờihậuchiến.

Thịtrườngquảthựclàmộtcôngcụhữuích.Nhưngnếuquátônthờcôngcụnàythìlạilàmộtniềmtintrốngrỗng.Điềucốtlõiởđâylàbạnlàmgìvớicông cụ đó.Nhiều thành tựu lớn lao của nướcMỹ cũng phải đốimặt vớinhữngtháchthứccủathịtrườngtựdo:nghiêmcấmlaođộngvịthànhniên,

xâydựngmứclương tối thiểu,quyhoạchnhữngkhuvựcbỏhoangvàcáccông trình công viên công cộng, xây dựng cầu cống, đường sá, nhà thờ,trườnghọcvàcáctrườngđạihọc.Nếutấtcảnhữngvấnđềtrêncũngđặtraquyềntựdomuavàbánthìvấnđềthứcănôithiucũngkhôngthểnàođượcbỏtừcácgiáhàngsiêuthịcũngnhưvấnđềchấtthảimàudacamcũngcóthểnémvàongaycạnhcửacáctrườngtiểuhọc,vàcácgiađìnhởMỹcũngcóthểnhậpkhẩungườigiúpviệcvàchỉtrảcôngchohọbằngnhữngbữaănthayvìbằngtiềnlương.

Cũngnhư sự vận hành của thị trường, côngnghệ khôngphải làmột cáchthứcđểđitớisựdiệtvong,cũngkhôngphảilàcáiđượctạorađểthựchiệnchính mục đích ban đầu của nó. Tàu vũ trụ Titan II đặt tại nhà máyLockheedMartinởphía tâyColoradospringsđượcthiếtkếnguyênbảnđểchởđầuđạnhạtnhân.Ngàynay,chúnglạichởnhữngvệtinhkhítượngđểđưa vào quỹ đạo. Tất nhiên là con tàu này có thể thực hiện hiệu quả hainhiệmvụtrên.Vàcũngchẳngcógìlaychuyểnđượcviệckhaithácsửdụngcôngnghệnhưthế.Chúngtacũngkhôngthểđánhgiágiátrịmàkhôngquantâmđếnmụcđíchhaynhữnghiệuquảcủanó.ViệcphóngtàutênlửaTitanIIlàđiềutuyệtvờihaylàkinhkhủngcònphụthuộcvàomụcđíchvànhữnggìđượcchuyênchởtrongcontàuđó.

LịchsửcủathếkỷXXngựtrịbởicuộcđấutranhchốnglạihệthốngchuyênquyềncủaquyềnlựcnhànước.ThếkỷXXIrõràngsẽlàcuộcđấutranhđểloạibỏquyềnlựctậpđoàn.Tháchthứclớnnhấtmàcácquốcgiatrêntoànthếgiớiđangphảiđốimặthiệnnay là làm thếnàođể tìm rađược sựcânbằnghợplýgiữatínhhiệuquảvàsựphiluânlýcủathịtrường.Hơn20nămqua,nướcMỹđãđiquáxatrongmộthướng,vìthếkhôngcóchỗchonhữngquyđịnhpháp luật bảovệ côngnhân, người tiêudùngvàmôi trường.Hệthốngkinhtếvớiquánhiềuhứahẹntựdođãtrởthànhphươngtiệnphủnhậnchínhnó,nhưnhữngquyluậtchậthẹpcủathịtrườngđãđánhbạinhữnggiátrịdânchủquantrọng.

Ngànhcôngnghiệpđồănnhanhhiệnnaylàđỉnhcaocủaxuhướngkinhtếvà xã hội. Giá thành thấp của chiếc bánh hamburger không thể phản ánhđượcchíphíthựctếcủanómặcdùnênphảinhưthế.Cácchuỗinhàhàngănnhanhtạoralợinhuậntrongkhiđó,nhữnghậuquảcủanólạidoxãhộigánhchịu.Chỉriêngchiphíchocănbệnhbéophìđãgấpđôitổngdoanhthucủangànhcôngnghiệpđồănnhanh.Phongtràomôitrườngđãbuộccáccôngtygiảmbớtônhiễmvànhữngchiếndịchtươngtựphảikhiếncácchuỗiđồăn

nhanh thừanhận tráchnhiệmđốivớicáchoạtđộngkinhdoanhcủahọvàgiảmthiểunhữngảnhhưởngxấu.

Nhữngviệccầnlàm

Năm1995,HộiNhikhoaMỹtuyênbố“quảngcáonhằmtrựctiếpvàotrẻemvốnlàlừabịpvàlợidụngtrẻdưới8tuổi”.Hiệphộinàykhôngđềnghịcấmnhữngquảngcáokiểunàybởivìdườngnhư lệnhcấmnàykhông thể thựchiệnvàsẽxâmphạmquyềntựdongônluậncủangườiquảngcáo.Ngàynay,trẻemởquốcgianàyphảiđốimặtvớinhữngnguycơvềsứckhỏelớnhơnnhiềusovớinhucầucủanhữngngườilàmmarketing.Quốchộinêncấmcácloạiquảngcáonhắmvàotrẻemđểxúctiếnbáncácthựcphẩmcólượngchấtbéovàđườngcaongaylậptức.Cáchđây30năm,Quốchộicấmquảngcáothuốclátrênđàivàtrêntruyềnhìnhnhưmộtbiệnphápchămsócytếcôngchúng.Hútthuốclábịphảnđốitừđó.Việccấmquảngcáothựcphẩmkhôngcólợichotrẻemsẽgiúploạibỏnhữngthóiquenănuốngkhótừbỏvàcónguy cơđe dọa tínhmạng conngười.Hơnnữa,một lệnh cấmnhư thế sẽkhuyếnkhíchcácchuỗinhàhàngđồănnhanhthayđổicôngthứcchếbiếncác món ăn cho trẻ. Chẳng hạn, giảm lượng chất béo trong món HappyMealscóthểmanglạitácdụngngaylậptứcđốivớichếđộăncủatrẻemởnước này. Mỗi tháng có hơn 90% trẻ em ở Mỹ ăn ở các nhà hàngMcDonald’s.

Quốchộikhôngthểyêucầuchuỗinhàhàngđồănnhanhcungcấpcáckhóahuấnluyệncôngviệcchonhữngcôngnhâncủahọ.Nhưngviệcnàycóthểchấmdứtviệcgiảmthuếdànhchochuỗinhàhàngvìduytrìcáckỹnănglàmviệcởmứctốithiểu.Chínhphủliênbangtrợcấpcáckếhoạchđàotàonghềyêucầucáccôngtythuênhânviênítnhấttrongmộtnămvàphảithậtsựđàotạochohọ.Cácquyđịnhnghiêmkhắcvềmứclươngtốithiểu,giờlàmthêmvàluậtlaođộngtrẻemsẽcảithiệncuộcsốngcủanhânviêntrongcácnhàhàngđồănnhanhnhưquyđịnhOSHAvềbạolựcnơilàmviệctạicácnhàhàng.Luậtmớinàyđượcthôngquasẽkhiếntổchứccôngđoàncóthểkhôngdẫndắtnhữnghàngngườibiểu tình trướccửamỗinhàhàngMcDonald’s,nhưngsẽkhuyếnkhíchngànhcôngnghiệpđồănnhanhđốixửvớinhânviêntốthơnvàlắngnghenhữngphànnàncủahọ.Vớiquyếtđịnhđilàmsaugiờhọc,thanhthiếuniênnênđượcthưởng,chứkhôngđángbịthiệthại.Vànếuquốcgianàythậtsựquantâmtớitươnglaicủamình,họsẽtàitrợđúngmứcchogiáodục,thayvìmờinhữngnhàquảngcáovàocáctrườnghọc.

Đồănđượcphụcvụ trongcáccăng tin trườnghọcnênan toànđểănhơnnhữngthứđượcbántạicácnhàhàngănnhanh.USDAnênđặtranhữngtiêuchuẩn an toàn thực phẩm đối với mọi công ty cung cấp thịt bò xay chochươngtrìnhăntrưatạitrường,hoặcnênngừngmuathịtbòxaytạinhữngcôngtykhôngđạttiêuchuẩnnày.NhữngngườiđóngthuếởMỹkhôngnêntrảtiềnchonhữngthứthựcphẩmcóthểgâynguyhiểmchoconemmình.Gần đây, USDA quyết định thực hiện các cuộc kiểm tra E.coli O157:H7trong thịt bòxayhọmuacho trườnghọc.Dùđiềuđó rất đángkhenngợi,nhưngnócũngchỉđượcthựchiệnsauvụngộđộcthựcphẩmtạinhàhàngJackintheBoxhơn7năm.Ngườitathựchiệncáccuộckiểmtranàysaukhiđãcórấtnhiềutrẻembịnhiễmbệnh.Trongnhiềunăm,ngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtđãcóthểbánnhữngthứthịtđángngờ,phảichịutráchnhiệmtrướcchínhquyềnliênbangvềviệcđảmbảothựcphẩmantoànchỉlàbiểuhiệnchomộtvấnđềlớnhơnnhiều,đólàvấnđềvềhệthốngantoànthựcphẩmđượctổchứctồitệcủachínhphủ,tàitrợkhôngđúngmứcvàkhôngthểpháthiệnraphầnlớncácvụngộđộcthựcphẩmlớn.

Các quan chức liên bang và các nhà điều hành các công ty chế biến thịtthườngkhẳngđịnhnướcMỹcónguồncungcấpthựcphẩmantoànnhấtthếgiới.Tuynhiên,có rất ítbằngchứngchứngminhcho luậnđiểmnày.Cácquốcgiakhácđãđềranhiềuquyđịnhvềan toàn thựcphẩmnghiêmkhắchơnnhiềuvàthựchiệnnhữnghệthốngkiểmđịnhthựcphẩmkỹlưỡnghơnnhiều.Cáchđâyhơn40năm,ThụyĐiểnđãbắtđầuthựchiệnchươngtrìnhloạitrừSalmonellarakhỏivậtnuôi.Ngàynay,chỉcókhoảng0,1%giasúcởThụyĐiểnchứaSalmonella,mộttỷlệthấphơnnhiềusovớinướcMỹ.Năm1989,HàLanbắtđầukiểm traE.coliO157:H7 trong thịtbòxay.Chươngtrình an toàn thực phẩm củaHàLan không chỉ được các nhân viên trongngànhnôngnghiệpmàcòncảnhânviêny tếcôngcộng thựchiện.Nhữngquyđịnhnghiêmkhắcbaotrùmmọilĩnhvựccủangànhsảnxuấtthịt,ngăncấmcảviệcchogiasúcănrácthảiđộngvật,cấmsửdụnghoocmonnhưchấtkíchthíchtăngtrọng,hạnchếsựépbuộcgiasúcphảichịutrongvậnchuyển(chínhvìthếgiảmlượngvikhuẩnrơivàophân),thuhồithịtnhiễmkhuẩn.TạimộtlòmổởHàLan,tốcđộcủadâychuyềnsảnxuấtphụthuộcvàoviệcxemxétantoànthựcphẩmởđó.

Tại thời điểm này, rất nhiều cơ quan của chính phủ liên bang ởMỹ chịutráchnhiệmchovấnđềantoànthựcphẩmvà28ủybancủaquốchộigiámsáthọ.Tìnhtrạngrốiloạncủabộmáyquanliêuđangganhđuadẫnđếnsựmậpmờ,tạoranhiềukẽhởtrongviệcthựchiệncácquyđịnhvànhiềuviệc

vôlývềantoànthựcphẩm.USDAcóquyềntiếnhànhcáccuộckiểmtravikhuẩntrêngiasúcđãđượcgiếtmổ,nhưngkhôngthểkiểmtragiasúccònsốngđểngănchặnnhữnggiasúcnhiễmbệnhởbênngoàilòmổ.FDAquyđịnhviệc sảnxuấtpizzaphomátđông lạnh,nhưngnếupizzacóxúcxíchItaliacay,USDAcóquyềnkiểmtraantoànthựcphẩm.FDAcóquyđịnhvềtrứng,nhưnggàlạidoUSDAquyđịnhvàhaicơquannàythiếusựphốihợpcảntrởnhữngnỗlựcgiảmSalmonellatrongtrứnggàởMỹ.Salmonellagầnnhư được loại trừ hoàn toàn khỏi trứng gà ởHà Lan và ThụyĐiển. Tuynhiên,mỗinămởMỹ,cóhơnmộtnửatriệungườibịbệnhsaukhiăntrứngnhiễmSalmonellavàhơn300ngườitửvong.

Quốchộinênlậpramộtcơquanantoànthựcphẩmriêngcóđầyđủquyềnbảovệsứckhỏecôngchúng.Hiệntại,USDAđượcgiaohainhiệmvụchínhlàthúcđẩynôngnghiệpMỹvàkhốngchếngànhnàymâuthuẫnvớinhau.CơquanhàngđầuvềantoànthựcphẩmkháclàFDAdànhnhiềungânsáchđểquyđịnhvềthuốcphânphốitheotoa.MộtcơsởchếbiếnthựcphẩmMỹcóthểtrôngđợichuyếnviếngthămcủamộtthanhtraviênFDA,trungbình10nămmột lần.Cơquanan toàn thựcphẩmmớinênđược traoquyềnđểtheodõihànghóatrongsuốtchukỳsảnxuất,từkhigiasúcđượcnuôiởcáctrạigiasúc tớikhichúngđượcbán tạicácnhàhàngvàsiêu thị.Hiệnnay,khoảng200.000nhàhàngđồănnhanhcủaMỹkhôngphảichịusựgiámsátcủacáccơquany tế liênbang.Cuộcchiếnvềcác tácnhângâybệnh liênquantớithựcphẩmxứngđángnhậnđượcsựquantâmcủaquốcgianhưngcácnguồnlựclạiđượcdànhchocuộcchiếnvềthuốc.Hàngnăm,sốngườiMỹphảichịuthươngtổndongộđộcthựcphẩmnhiềuhơndosửdụngthuốcbấthợppháp.Vànhữngtáchạidongộđộcthựcphẩmgâyrathườngkhôngcốývàbấtngờ.Nhữngngườihút thuốcbiếtnhữngnguyhiểm tiềm tàng,nhưnghầuhếtnhữngngườiănhamburgerlạikhôngbiết.ĂnuốngởMỹthậtsựẩnchứarấtnhiềunguycơ.

Cácbiệnphápnhằmcảithiệnđiềukiệnvệsinhtạicáclògiếtmổcủanướcnày có thể có thêm lợi ích là làmgiảm tỷ lệ thương vong trong các côngnhângiếtmổvàchếbiến thịt.Tốcđộdâychuyền tạicác lòmổởHàLantrungbìnhlàdưới100giasúcmộtgiờ;tốcđộtrungbìnhtạiMỹcaogấpbalần.CáccôngnhânIBPởLexington,NebraskakểvớitôirằnghọrấtthíchnhữngngàynhàmáycủahọchếbiếnthịtbòđểvậnchuyểnsangchâuÂu,đặtnhữngtiêuchuẩnnghiêmkhắcchoviệcnhậpkhẩuthịt.HọnóiIBPgiảmtốcđộdâychuyềnđểcôngviệcđượcthựchiệncẩnthậnhơn.CôngnhânIBPrấtthíchnhữngngàynàyvìtốcđộítđiêncuồnghơnvàcóít thươngvong

hơn.

Cácđiềukiệnlàmviệcvàtiêuchuẩnantoànthựcphẩmtrongcácnhàmáychếbiếnthịtkhôngnênchỉđượccảithiệntrongnhữngngàychếbiếnthịtbòđểxuấtkhẩu.Côngnhânvàngười tiêudùngMỹxứngđángnhậnđượcsựquantâmtươngtựkháchhàngnướcngoài.Cácquyđịnhantoànthựcphẩmchặtchẽhơncũnggiúpgiảmsốlượngcôngnhânởcáclògiếtmổbịthương.Tuynhiên,sựgiatăngantoànchongườilaođộnglớnnhấtsẽđếnkhinhànướcvà chính quyền liên bangnhìn vào tỷ lệ thương tật trong ngành chếbiếnthịttừmộtgócnhìnmới.Hầuhếtmọithươngtậttạinơilàmviệcđềuđượcxemxétđộclậpcóthểđượcmiêutảnhưmột“tainạn”.Cáccôngnhânthườngtựphảichịutráchnhiệmchothươngtậtcủamình,thựctếcũngcórấtnhiềucôngnhânphạmlỗitrongquátrìnhlàmviệc.Nhưngkhimỗinămcóítnhất1/3sốcôngnhântrongngànhchếbiếnthịtbịthươngthìngườitabiếtrõnhữngnguyênnhângâynên thương tật,khinhữngphương tiệnngănngừathươngtậtcósẵnnhưngkhôngđượcápdụng,khôngcósựngẫunhiênnàovề những vết rách, cụt tay, thương tích chồng chất, những cái chết trongngànhcôngnghiệpchếbiếnthịt.Nhữngthươngvongđókhôngxuấtpháttừnhữngsailầmcánhân.Chúngcóhệthốngvàdolòngthamgâynên.

OSHAxửphạtcáccôngtychếbiếnthịtvìkhôngcóbấtcứđộngtháinàođểthayđổithựctếantoàntrongngànhcôngnghiệpcủahọ.Hiệnnay,mứcphạttốiđacủaOSHAđốivớiviệcgâytửvongchomộtngườidosựcẩuthảcốýcủangườisửdụnglaođộnglà70.000đô-la.Sốtiềnnàykhôngkhiếnnhữngngườiđiềuhànhkinhdoanhnôngnghiệp,nhữngngườicódoanhthucôngty10 tỷđô-lamỗinăm, lo sợ.Chínhphủcầnđặt ranhữngquyđịnhnghiêmkhắchơnvìlợiíchcủahàngnghìncôngnhânchếbiếnthịt.Nhữngthươngtậtnàykhôngphảilàkhôngthểđoántrướchayngănngừa.OSHAnêntăngmứcphạt,bắtbuộcđóngcửacácnhàmáyvàphảichịutráchnhiệmhìnhsựvìsựcẩuthả.Việctruytốmộtsốnhàđiềuhànhcôngtychếbiếnthịtvìđãgây tửvongvà thương tật chocôngnhânđượcxemnhưhồi chuôngcảnhtỉnhchongànhcôngnghiệpnày.NósẽtruyềnđimộtthôngđiệprõràngđólàhầuhếtngườiMỹsẽcoiviệcđểnhữngngườivôtộibị thươngtậtvàtửvonglàmộttộiác.

ĐiềukiệnlàmviệctrongcáclòmổcủaMỹchothấynhữnggìcóthểxảyrakhingườisửdụnglaođộngcóquyềnhạntuyệtđốiđốivớingườilaođộng.Khicáccôngđoànlaođộngcónhiềuảnhhưởng,họcóthểthamnhũngvàlàmviệcthiếuhiệuquả.Nhưngvắngmặtcáccôngđoàncóthểkhiếncáctập

đoànliêntụcphạmtội,viphạmluậtlaođộngmàkhôngbịtrừngphạt.Nếungànhcôngnghiệpchếbiếnthịtđượcphéptiếptụctuyểndụngnhữngngườinhậpcưbấthợpphápnghèokhổvàmùchữ,thìnhiềungànhkháccũngsẽsớmtheo“gương”họ.Lựclượnglaođộngcôngnghiệpdicưtănglênđặtramốiđedọanghiêmtrọngđốivớichếđộdânchủ.Nhữngngườilaođộnglàngườinhậpcưbấthợpphápkhôngcóquyềnbỏphiếuvàcórấtítkhảnăngbảo vệ các quyền hợp pháp củamình. Thiếu những ảnh hưởng của côngđoàn lao động, các công ty sẽ ngày càng gia tăng tìm kiếm và lợi dụngnhữngthànhviêndễbịhạinhấttrongxãhội.Nhưtrongngànhcôngnghiệpchếbiếnthịt,nhữngbướctiếndongườilaođộngMỹtạoratrongsuốtmộtthế kỷ sẽ biến mất chỉ qua một đêm. Khu nhà ổ chuột nông thôn củaLexington vàGreely khôngnên đại diện cho tương lai của khu trung tâmnướcMỹ.

Bấtcứsựcảitiếnnàotronghệthốngnôngnghiệpcôngnghiệphóahiệntạisẽphảigiảiquyếtcácyêucầucủanhữngnông trạiđộc lậpvàngườinôngdân.HọkhôngchỉcómốiliênhệcảmtínhvớiquákhứnôngthôncủanướcMỹmàcònlànguồnđổimớiduynhấtvàgiữcươngvịquảnlýmảnhđấtnàylâudài.TrongsuốtChiếntranhlạnh,hệthốngnôngnghiệpphitậptrunghóacủanướcMỹ,dựavàohàngtriệunhàsảnxuấtđộclập,đượcmiêutảnhưhệthốnghiệuquảnhấtthếgiới,làbằngchứngchothấytínhưuviệtvốncócủachủnghĩatưbản.MùamàngthấtbátquanhnămởLiênXôbịquychomộthệthốngtậptrunghóacaodonhữngngườiquanliêuđiềuhành.Ngàynay,mộtsốíthãngkinhdoanhnôngnghiệpthốngtrịngànhsảnxuấtthựcphẩmMỹđangchiếnthắnghệthốngsảnxuấttậptrunghóa,mộthệthốngtrongđógiasúcvàđấtcanhtácthuầntúyđượcxemlàhànghóa,nhữngngườinôngdânbiến thànhngười làmcôngvànhữngquyếtđịnhvềvụmùadonhữngnhàđiềuhànhởcáchxanhữngcánhđồngthựchiện.Mặcdùcuộccạnhtranhgiữanhữngnhàmáychếbiếnlớntrênthựctếgiúpgiảmchiphíchongườitiêudùng,bìnhổngiánhưngsựcấukếtgiữanhữngnhàmáynàyđãđánhbạinhững nông trại độc lập và người nông dân. Luật chống độc quyền cấmnhữnghànhvinhưthếcầnđượcthựcthiquyết liệt.Cáchđâyhơnmột thếkỷ,trongsuốtcuộctranhcãicủaquốchộivềluậtchốngđộcquyềnSherman,HenryM.Teller,mộtthượngnghịsĩđảngCộnghòaởColoradogạtbỏluậnđiểm cho rằng giảm giá cho người tiêu dùng chứng minh sức mạnh độcquyềnvẫn liên tụcđượcsửdụng.Teller lập luận:“Tôikhông tinmục tiêulớnnhấttrongcuộcsốnglàkhiếnmọithứtrởnênrẻmạt”.

Khi nông nghiệpMỹ tập trung hóa, các hãng kinh doanh nông phẩm lớn

đangnỗ lực,nhưcácbộ trưởngXôviết,gạtbỏnhững lờichỉ tríchvềcácchínhsáchcủahọ.Trongthậpkỷqua,“luậtphỉbángngườiănchay”docáccôngtynôngphẩmhậuthuẫnđãđượcthôngquaở13bang.Luậtnàyquyđịnhviệcchỉtríchcácmặthàngnôngnghiệptheocáchmâuthuẫnvớibằngchứngkhoahọc“cócơsở”làbấthợppháp.Toànbộkháiniệmvề“phỉbángngườiănchay”cóthểtráiphápluật;tuynhiên,nhữngluậtnàyvẫncòntrênsáchvở.OprahWinfreyđãbịkiệnvìcónhữngnhậnxétchêbaiđồăn.ỞTexas,mộtngườibịmộtcôngtytrồngcỏkiệnvìchỉtríchchấtlượngbãicỏcủahọ.ỞGeorgiavàAlabama,luậtphỉbángngườiănchayđượcxâydựngtheoluậtphỉbángởAnh,đặt tráchnhiệmdẫnchứngchongườibịkiện.ỞColorado,hiệnnay,viphạmluậtphỉbángngườiănchaylàmộttội.ChỉtríchthịtbòxaysảnxuấttạilòmổGreeleycóthểkhiếnbạnbịđitù.

Cáchthựchiện

Quốchộinêncấmnhữngquảngcáodụdỗtrẻem,dừngtrợcấpchonhữngcôngviệckhôngcótriểnvọng,đưaranhữngquyđịnhvềantoànthựcphẩmchặtchẽhơn,bảovệngườilaođộngMỹkhỏinhữngtổnhạinghiêmtrọng,chốnglạisựtậptrungthếlựckinhtếđầynguyhiểm.Quốchộinênlàmtấtcảnhữngđiềuđó.ẢnhhưởngchínhtrịcủangànhcôngnghiệpđồănnhanhvànhữngtranhluậncủacácnhàcungcấpnôngphẩmvềđiềuQuốchộinênlàmchỉlànhữnglýthuyếtsuông.Hàngnăm,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhchihàngtriệuđô-lavậnđộnghànhlangvàhàngtỷđôlađểthựchiệnmarketingrộng rãi. Sự giàu có và thế lực của các chuỗi đồ ăn nhanh lớn khiến họdườngnhưkhôngthểthấtbại.Tuynhiên,nhữngcôngtynàyphảituântheonhữngnhucầucủangười tiêudùng-nhữngngườihọhămhởtângbốcvàtheođuổi.KhithịtrườngđồănnhanhởMỹtrởnênbãohòa,cácchuỗiđồănnhanhphảicạnhtranhdữdộivớinhauđểgiànhkháchhàng.TheoWilliamP.Foley II, chủ tịch công ty sởhữuCarl’s Jr., nhu cầu cơbản củangànhcôngnghiệpđồănnhanhngàynaylà“TăngtrưởnghaylàChết”.Thịphầncủamột chuỗi nhà hàng đồ ăn nhanh giảm nhẹ có thể dẫn đến sự tụt giákhủngkhiếpcủacổphiếu.Ngàynay, tậpđoànMcDonald’sdễbị tácđộngkhi sở thích của người tiêu dùng thay đổi. Tập đoàn nàymở ít nhà hàngMcDonald’sởMỹhơnvàmởrộngchủyếunhờcácnhàhàngpizza,gàvàchuỗiđồănMehicokhôngmangtêntậpđoànnày.

ÁplựcthíchhợpđặtlênngànhcôngnghiệpđồănnhanhcóthểtạorathayđổinhanhhơnbấtkỳhànhđộngnàocủaQuốchội.HiệphộisinhviênPhảnđốinhữngxínghiệpbóclộtsứclaođộngcủacôngnhânvàcácnhómhoạt

độngxãhộikhácđãkhiếnđôngđảocôngchúngquantâmtớilaođộngtrẻem,mứclươngthấpvàđiềukiệnlàmviệcnguyhiểmởcácnhàmáychâuÁlàmgiàyđếmềmchoNike.Trướctiên,Nikephủnhậntráchnhiệmđốivớinhữngnhàmáynày,họkhẳngđịnhnhữngnhàmáynàydocácnhàcungcấpđộclậpsởhữu.Sauđó,Nikethayđổicáchgiảiquyết,buộccácnhàcungcấpchâuÁ cải thiện điều kiện làm việc và trảmức lương cao hơn cho côngnhân.Chiếnthuậtmàcácnhómphảnđốicácxínghiệpbóclộtsứclaođộngcủacôngnhânsửdụngcũngcóthểgiúpcôngnhângầngiađìnhhơn-cáccôngnhântrongcáclòmổvànhàmáychếbiếnởvùngđồngbằng.

Làcông ty thumua thịtbò lớnnhấtnướcMỹ,TậpđoànMcDonald’sphảichịutráchnhiệmchoviệclàmcủacácnhàcungcấp.KhiMcDonald’syêucầuthịtbòxaykhôngcónhữngtácnhângâybệnhchếtngười,nămcôngtysảnxuất thịt làmhamburgerđãtăngđầutưvàothiếtbịmớivàkiểmtravikhuẩn.NếuMcDonald’s đòi hỏimức lương cao và điều kiện làmviệc antoànchocáccôngnhânchếbiếnthịtthìcácnhàcungcấpsẽthựchiệnđiềuđó.Làcông ty thumuakhoai tây lớnnhấtnướcMỹ,McDonald’scũngcóthểsửdụngquyềnlựccủamìnhvìlợiíchcủanôngdânIdaho.VàcũnglàcôngtythumuagiacầmlớnthứhainướcMỹ,McDonald’scóthểđòihỏinhữngthayđổitrongcáchnhữngngườinuôigiacầmđượccácnhàmáychếbiếnđềnbù.Giáthịtbò,thịtgàvàkhoaitâytănglênmộtchútsẽtănggiácácmónăntrongthựcđơncủanhàhàngđồănnhanhlênvàixu.Cácchuỗinhàhàng đồ ăn nhanh yêu cầu các nhà cung cấp tuân thủ những tiêu chuẩnnghiêmkhắcnhưlượngđường,lượngchấtbéo,kíchcỡ,hìnhdạng,mùivịvàkếtcấusảnphẩmcủahọ.Cácchuỗinhàhàngđồănnhanhcóthểdễdàngtuân theoquyđịnhnghiêmngặtảnhhưởng tớiviệcđốixửvớicôngnhân,nôngtrạivànôngdân.

McDonald’s cho thấyhọ sẵn sànghànhđộngnhanhchóngkhiđươngđầuvới sựphảnđốicủangười tiêudùng.Cuốinhữngnăm1960,nhữngnhómPhi-Mỹ tấn công tập đoànMcDonald’s khimởnhà hànggần nhữngvùngdântộcthiểusốmàkhôngtạocơhộichonhữngdoanhnhânngườidântộcthiểusốtrởthànhngườiđượcnhượngquyền.TậpđoànnàyphảnứngbằngcáchchủđộngtuyểnnhữngngườiđượcnhượngquyềnPhi-Mỹ,độngtháixoadịusựcăngthẳngvàgiúpMcDonald’sthâmnhậpthịtrườngthànhthị.Mộtthậpkỷtrước,cácnhàhoạtđộngmôitrườngchỉtríchchuỗinhàhàngđồănnhanhnàyvìsốlượngrácthảipô-li-xti-rendocácnhàhàngnàytạora.Khiđó,McDonald’sphụcvụhamburger trongcáchộpnhỏbằngchấtdẻo,đượcsửdụngtrongthờigianngắnsauđóvứtbỏ,khiếnhọtrởthànhnơimua

pô-li-xti-renlớnnhấtnướcnày.Đểchốnglạilờichỉtríchnày,tháng8năm1990,McDonald’s tạo nênmối liên kết bất thường với Quỹ Bảo vệMôitrường và sau đó thông báo chuỗi nhà hàng này không còn phục vụhamburgertrongcáchộpPolixtiren.Báochímiêutảquyếtđịnhnàynhưmộthành động “Xanh” củaMcDonald’s và chiến thắng to lớn của phong tràomôitrường.Tuynhiên,sựthayđổitừhộplàmbằngchấtdẻosanghộpgiấykhôngthểhiệnsựthayđổisâusắcvàbấtngờtrongtriếtlýcủatậpđoàn.Đólàmộtphảnứngtrướcdưluậnxấu.McDonald’skhôngcònsửdụngnhữnghộplàmbằngpô-li-xti-renởMỹnhưngtiếptụcsửdụngchúngởnướcngoài,nơinhữngtáchạimôitrườngkhôngcógìkhácbiệt.

Thậmchí,đểđềphòngngười tiêudùng tứcgiận,McDonald’sđòihỏi cácnhàcungcấpphảithayđổi.Mùaxuânnăm2000,McDonald’sthôngbáochoLambWeston và J.R. SimplotCompany rằng họ sẽ khôngmua khoai tâychiênlàmtừgiốngkhoaisửdụngkỹthuậtditruyềnhọc.Kếtquảlà,hainhàmáy chế biến lớn này yêu cầu những người trồng khoai tây ngừng trồnggiốngkhoaisửdụngkỹthuậtditruyềnhọc-vàdoanhsốcủaNewLeafcủaMonsanto,giốngkhoaisửdụngcôngnghệsinhhọcduynhấtcủanướcnày,lậptứcgiảmsút.Mộtnămtrước,McDonald’sđãngừngsửdụngloạikhoaisửdụngkỹthuậtditruyềnhọcởTâyÂu,nơivấnđề“thứcănđượcsảnxuấttheocôngnghệditruyền”tạoradưluậnlớn.ỞMỹ,rất ítngườitiêudùngphảnứngmạnh đối với công nghệ di truyền.Tuy nhiên,McDonald’s vẫnquyếtđịnhhànhđộngbởihọlosợnhữngtranhluậnsẽdẫnđếnsựthayđổitrongviệcmuabánvớinhữngchinhánhquantrọng.

Tháchthứcvượtquanhữnggãkhổnglồđồănnhanhcóthểkhiếnngườitanảnchí.Nhưngđiềuđódườngnhưkhôngđángkểsovớinhữnggìnhữngngườidânbìnhthường,nhữngcôngnhânnhàmáyvànhữngngườihâmmộnhạcrockởPlauentừngphảiđốimặt.Họđươngđầuvớichếđộđượcyểmtrợbởi súng,xe tăng, dây thépgai, truyền thông, cảnh sátmật, vô sốmậtthám,mộtchếđộkiểmsoátmọikhíacạnhquyềnlựcchínhquyền,ngoạitrừsựđồngthuậncủacôngchúng.Khôngcómộtnhàlãnhđạohaymộttuyênngônnàobảovệhọ,cưdânĐôngĐứcnhỏbéquyếtđịnhtìmkiếmsựtựdochochínhmình.Vàsauđó,bứctườngdườngnhưbấtkhảxâmphạmđãsụpđổ.

KhôngaiởMỹbịbuộcphảimuađồănnhanh.Chínhvìthế,hànhđộngđầutiênđểtạorasựthayđổicóýnghĩađólàkhiếnngườidânngừngmuađồănnhanh.Cácnhàđiềuhànhtrongngànhcôngnghiệpđồănnhanhkhôngphải

ngườixấu,họcũnglànhữngdoanhnhân.Họsẽbánnhữngchiếchamburgerlàmtừgiasúcchănnuôitrongđiềukiệntựnhiên,đượcchoăncỏnếubạnđòihỏiđiềuđó.Họsẽbánbấtcứthứgìcó lãi.Sựhữuíchcủathị trường,hiệu quả của thị trường làmột công cụ. Sứcmạnh thực tế của người tiêudùngMỹvẫnchưađượcgiảiphóng.NhữngngườichủBurgerKing,KFC,McDonald’ssẽcảmthấynảnchítrướcnhữngyêucầucủangườitiêudùngbởihọluônđônghơn.Cácđếchếđồănnhanhcóbangườinhưngcácbạncógần300triệungười.Việctẩychay,từchốimuacủahọthểhiệnsựmạnhmẽhơnnhữnglờinói.Đôikhi,thếlựckhóchốnglạinhấtlạitầmthườngnhất.Kéo cửa vào, cảm thấy luồng không khí lạnh, bước vào trong, đứng vàohàngvànhìnxungquanhbạn,nhìnnhữngtrẻemđanglàmviệctrongbếpvànhìnnhữngkháchhàngđangngồiởghếcủahọ,nhìnnhữngquảngcáochothứđồchơimớinhất,nhữngbứcảnhmàusắctrêncácquầyhàng,nghĩvềxuấtxứcủathứđồănnày,vềcáchnóđượcchếbiếnvànơichếbiếnnó,vềđiều mà mọi vụ mua bán trong ngành đồ ăn nhanh thúc đẩy, những ảnhhưởnggầnvàxa,hãysuynghĩvềđiềuđó,sauđóhãygọimónhoặcthayđổivàbướcracửa.Thậmchí,trongmộtđếchếđồănnhanh,bạnvẫncóthểlàmtheocáchcủamình.

Ýnghĩacủabệnhdịchbòđiên

Củkhoaitâyngồighếbànhđượcxuấtbảnngày17tháng1năm2001,khichínhquyềnchâuÂuchuẩnbị thiêuhủyhàng trămhàngnghìnconbòcónguycơnhiễmbệnhbòđiên (BSE).Một tháng saukhidịch lởmồm longmóngbùngnổkhắpnướcAnh,truyềnhìnhđãđăngtảirấtnhiềuhìnhảnhvềnhữngconcừuvàbòbị thiêuhủy.Haiđạidịchnàyrõ ràngđã thuhút rấtnhiềusựchúýcủadưluậnvànhữnglờiphêbìnhvềvấnđềcôngnghiệphóanềnnôngnghiệp.Tuynhiên,mặcdùsauđóbáochíđăngtinầmĩvềvụbòđiênvàbệnhlởmồmlongmóng,Củkhoai tâyngồighếbànhvẫn tiếp tụcthuhútđộcgiả.Sựthànhcôngcủanókhôngphảichỉbởigiọngvănhaykhảnăngthuậtchuyệncủatácgiảhaytínhtiểuthuyếtcủanhữngtranhcãi.Cũngcó những cuốn sách tương tự được xuất bản cách đây một thập kỷ, vớinhữnglờilẽtươngtựtrongmộtkhuônkhổtươngtựnhưngchưachắcchúngđãthuhútđếnvậy.KhôngchỉởMỹmàởkhắpTâyÂu,ngườitabắtđầuđặtcâuhỏivớikiểuhệthốngsảnxuấtphânphốithựcphẩmhàngloạt.BảnthântôitinrằngsựphổbiếnbấtngờcủaCủkhoaitâyngồighếbànhẩnchứamộtlờigiảiđápđơngiảnnhưngvôcùngsâusắc,đólàthờiđạiđangthayđổi.

Khitôibắtđầuviếtcuốnsáchnàycáchđâyvàinăm,dịchbệnhbòđiênởMỹchưa xuất hiện. Nhưng, dịch bệnh E. coli O157: H7 đã khiến hàng chụcnghìnngườiMỹbịbệnhmỗinăm.Nhữngcănbệnhnàyđềucónguồngốctừlượng tiêu thụ thịtbòôivàviệc từchốigiảiquyết triệtđểcácvấnđề liênquantớibệnhlâynhiễmcủangànhcôngnghiệpchếbiếnthịt-điểnhìnhvềsựyếukémcủahệthốngantoànthựcphẩmcủaMỹ.NhữngảnhhưởnggâyrabởiE.coliO157:H7khônghềthuyêngiảmtừkhicuốnsáchCủkhoaitâyngồighếbànhđượcpháthành.Nhưnghiệnnay,bệnhbòđiênđãđặtramộtmốiđedọatiềmẩnlớnvớinhữngngườithíchănhamburger-vàvớinhữngcôngtykinhdoanhsảnphẩmnày.Lờibạtcuốisáchcòncungcấpmộtbảntómtắtnhữngnguyhiểmcủabệnhbòđiên,cùngnhữngnỗlựccủaliênbangnhằm làmgiảmbớt rủi ro này, và ảnhhưởng lớn của cácdây chuyền sảnxuất thức ănnhanhđangvậnhành trongngànhcôngnghiệp chếbiến thịt.Ngàynay,bệnhbòđiên làmột trongnhữngcănbệnhnguyhiểmnhất, nókhôngchỉgâychếtngườimàcònlàmộtminhchứngrõrệtchotấtcảnhữngđiềusaitráiđãvàđangdiễnratrongngànhcôngnghiệpchănnuôigiasúc.

Ngày29tháng3năm1996,CơquanquảnlýthựcphẩmvàdượcphẩmtuyênbốrằngđểchốnglạisựbùngnổdịchbệnhbòđiênởMỹ,hãngthôngtấnsẽ“xúctiến”luậtmới,cấmsửdụngthànhphầnđạmđộngvậttrongthứcăngiasúc.Hiệphộingười tiêudùngMỹđãyêucầuhạnchếđạmđộngvật trongnhiềunămvàlênkếhoạchkiệnFDAnếuhọtừchốithựchiệnyêucầuđó.Chínngàytrướcđó,StephenDorrellBộtrưởngBộYtếAnhbấtngờtriệutậpnghịviệnvàlầnđầutiênxácnhậnrằngbệnhbòđiêncóthểsẽbịbiếnthểvàảnhhưởngtớiconngười-mộtthựctếmàchínhphủđãkịchliệtphủnhậntrongnhiềunămqua.CảnướcAnhchìmtrongtrạngtháihoangmangsợhãivềbệnhbòđiên.Mườithanhniênđãbịmắcmộtcănbệnhlạtrướcđó,gọilàbiến thểmới củabệnhCrewtzfedt-Jakob (vCJD), cănbệnhnàycó sức tànphákhủngkhiếpđốivớibộnãocủaconngườivànócómộtmốiliênhệtrựctiếpvớiviệcsửdụngthịtbòôithiu.Giasúcănphảithứcănchứathànhphầncủađộngvậtnhiễmbệnhlànguyênnhânchínhcủahiệntượngtruyềnvisinhgây bệnh sang con người. Một số thanh niên mắc bệnh vCJD chính là“nhữngngườinghiềnmónhamburgerbò”,tạpchíScienceđưatin.TậpđoànMcDonaldngaylậptứcthôngbáođìnhchỉviệcnhậpthịtbòAnh.

LờituyênbốcủaFDAgặpphảisựphảnđốitừngànhcôngnghiệpchănnuôigiasúc,chếbiếnthịthộp,chếbiếnthựcphẩmvàsảnxuấtthứcăngiasúcởMỹ.Đạmđộngvậtlàthànhphầnthựcphẩmcógiáthànhrấtrẻđượcthêmvàotrongthứcăngiasúcđểkíchthíchsựtăngtrưởngnhanhcủađộngvật.Ngoàira,docáclòmổthảiramộtlượngthịtvàxươngvụnrấtlớnnênrấtcầnđượcxử lý.Thờiđiểmđó,gia súcởMỹ tiêu thụkhoảng900 triệukgđạmđộngvậtmỗinăm-chủyếulàthịtvàxươngvụnthừatừcácloạigiasúckhác.Khoảng¾sốlượngbòởMỹđượcchoănđạmđộngvật,trongkhiđósữabòlàthứcuốngưathíchvớisốlượngtiêuthụkhổnglồ.Nhưngtươnglaicủathứcuốngkhoáikhẩunàyđếnmộtngàynàođócũngsẽcómộtkếtcụcảmđạmnhưmónhamburger.

Hiệp hội những người chăn nuôi gia súc quốc tế, Hiệp hội ngành côngnghiệp thức ăn gia súc Mỹ, Tổ chức nghiên cứu Chất béo & Protein vàNgànhcôngnghiệpSảnxuấtđạmđộngvậtphảnđốilệnhcấmFDA.Ngườiphátngôncủahiệphộichănnuôiquảquyết rằngsự liênkếtgiữabệnhbòđiên và dịch bệnh ở người là “hoàn toàn bất khả kháng theo bằng chứngkhoahọc”.Họcho rằng lệnhcấmchogiasúcăn thứcănđược làm từ thịtđộngvậtchếtlà“vôlý,khôngthựctếvàkhôngkhảthi”.Lẽra,việcthayđổithứcănnênlàsựtựnguyện,pháplệnhFDAmớiquáhàkhắcsẽkhôngmang

lại lợi ích thực tếvàgây tổn thấtnặngnề tớinềnkinh tế.Hiệphộinhữngngườichănnuôibòquốctếphảnđốitấtcảlệnhcấmvềđạmđộngvậtvàđưaralờigợiýthayvìcấmtoànphần,FDAnêngiớihạnmộtvàibộphậnnhấtđịnh dễ có khả năng truyền vi rút của bò điên như óc, tủy vàmắt. ViệnnghiêncứuthịtcủaMỹkêugọibãibỏlệnhcấmFDAđốivớicácphầnthịtkhác,mỡ,tiếtvàngũtạng.Hộiđồngsảnxuấtthịtlợnquốcgiathìchorằnghoàntoànkhôngcócóhạigìkhichophépbòănnhữngconlợnchết.

Hiệp hội người tiêu dùng và các chuyên viên về sức khỏe cộng đồng rấtmuốncóđượcsựquảnlýnghiêmngặtđốivớithànhphầnthứcăngiasúc.Họyêucầulệnhcấmhoàntoànviệcchoăn“nhữngphầnthừa”củađộngvật.LệnhcấmnhưvậybâygiờđangđượcápdụngtạiAnh;năm1990,cácnhàkhoahọcđãchỉ ra rằng, lợnbịnhiễmdịchqua tiêmphòngdẫnđếnvôsốdịchbệnhbòđiên.Hơnnữa, lệnhcấmcủaAnhvềvấnđềđộngvậtănthịtcủađộngvậtnhailại(dê,cừu,bò,hươu,nai)đãkhônghoàntoànthànhcôngtrongviệckhốngchếsựlanrộngcủadịchbệnhbòđiên.Nhữngnguyênliệubịcấmsửdụnglàmthứcănchogiacầmvàngựathìrốtcuộccũngsẽbịcấmđối với cả bò. Trung tâm kiểm soát và ngăn chặn dịch bệnh đưa ra lờikhuyênrằngítnhấtlànênthựchiệncấmsửdụngthịtđộngvậtlàmthứcănchođộngvậtnhằmngănchặnsựbùngnổcủadịchbệnhbòđiên.

Ngày4tháng8năm1997,suốtmộtnămrưỡikểtừkhiFDAđưaralờicamkếtnhanhchóngcóbiệnphápđốivớimốinguyhiểmcủabệnhbòđiên,lệnhcấmthứcănchănnuôimớisẽcóhiệulực.HọtuyênbốrằngMỹkhôngcódịchbòđiên,họđưaramọibiệnphápcầnthiếtđểkiểmsoátdịchbệnhbòđiênmàlẽrađãxảyraởMỹ.FDAmiêutảlệnhcấmmới“Độngvậtcóvúsangđộngvậtnhai lại,cóngoạilệ”.Dê,bò,cừu,hươu,nai,chó,mèochếtcũngkhôngđược làm thứcănchobònữa.Cácnhàmáychănnuôivàchếbiếnthứcăngiasúcquántriệtviệcngừngsửdụngcác thànhphầnnguyênliệubị cấmở trên trongviệc chếbiến thức ăn chobònhưngvẫn sửdụngnguyên liệu từngựachết, lợnchếtvàgiacầmchết, tiếtbò,mỡbò,cácđồthừatừcácnhàhàngbấtkểlàloạithịtgì.Ngàynay,nhữnghồsơvềviệctùyýsửdụngcácchấtbéođộngvậtkhácnhauvàdanhsáchcácthứcănbịcấmchobòcũngphảiliệtkêrõràngtrênnhãnmác.Tuynhiên,cũngkhôngcógiớihạnnàomớimẻđốivớinhữnggì làmthứcănchogà,ngựa, thúnuôitrongsởthúvàconvậtnuôi trongnhà.Trênthựctế,HiệphộicácnhàsảnxuấtthịtcủaMỹ,hiệphộichếbiếnthứcănquốcgiavàViệnthứcănđộngvậtnuôiđãvậnđộnghànhlangthànhcôngquyđịnhnhãnmácmớicủathứcăndànhchođộngvậtnuôi.Các tổchứcnày longại rằngvới lờicảnhbáo

FDAđưa ra: “Thứcănkhôngdànhchođộngvật nhai lại” sẽkhiếnngườitiêudùngcảnhgiácvớinhữnggìđangđượcsửdụngđểlàmthứcănchothúnuôi.Dựbáothảmkhốcvềngànhcôngnghiệpthịt,chếbiếnthứcăn,chănnuôigiasúcchothấynhữngquyđịnhmớicủaFBAđãgâynênsứcépkhủngkhiếpvàtốnkémhàngtrămtriệuđô-lanhưngđượcchứngminhlàkhônghềcócăncứ.Đồthừatừthịtbòmàtrướcđâyđượcsửdụnglàmthứcănchobògiờlạilàmthứcănchothúnuôi,ngựavàgiacầm.Ngoàivấnđềchiphívậnchuyểncóhơicaomộtchútthìhạnchếmớivềvấnđềthựcphẩmnàycũngchỉ tácđộng rấtnhỏđếnnềnkinh tế.Mộtnhàcungcấp trongngànhcôngnghiệpchănnuôiđãchiasẻvớitạpchíMeatMarketing&Technologyrằngtoànbộquátrìnhđưaraluậtlàmộtminhchứngrõràngvềsựhợptácgiữangànhchănnuôi,chếbiếngiasúcvàFDA.Sựphốihợpđó,theomộtgiámđốc điều hành của nhàmáy chăn nuôi gia súc khác, “có tác dụng bảo vệngành công nghiệp thịt bò và ngành công nghiệp chăn nuôi gia súc” màkhôngphảitạora“mộtvũngbùntáichếbiếncácthànhphầnproteincóhại”.TờtạpchíthươngmạinàychỉrõrằngmộtsốtừngữtrongquyđịnhmớicủaFDAđượctríchnguyênvăn từchínhnhữngbàigiới thiệucủangànhcôngnghiệpchănnuôigiasúc.

Tháng1năm2001,ởMỹ,vấnnạnbòđiêndầnđãbịđẩylùikhỏicáctíttrêntrangnhấtcácbáo.Tronghơnmộtthậpkỷ,HiệphộicácnướcchâuÂuđãcamkếtvớicôngchúngrằngdịchbệnhbòđiênkhôngcòntồntạitronggiasúccủahọ.Nhưngthựctế,đâychỉ làmộthìnhthứcbưngbítsựthậtvìsốlượngbòđượclàmxétnghiệmlàrấtít.TrongmộtlầnmởrộngtiếnhànhxétnghiệmlạiởchâuÂu,consốthựctếvềthảmhọadịchbệnhnàybắtđầurõrànghơn.ThụyĐiểnlàđiểmxétnghiệmđầutiên,sốbòđiênởđâytănggấpđôi,sauđóĐanMạchtiếnhànhxétnghiệmpháthiệnconbòbịnhiễmbệnhđầutiên,tiếptheođólàTâyBanNhavàĐức,vàđếnPhápthìconsốlêntớigấp5lần.Ngày1tháng1năm2001,HiệphộicácnướcchâuÂuyêucầutấtcảcácnướcphảitiếnhànhxétnghiệmBSEchobòcótuổiđờihơn30tháng.Những tưởng chương trình này làm dịu đi nỗi lo sợ về căn bệnh bò điênnhưngngượclại,nóđãpháthiệnrangàycàngnhiềusốlượngbòbịnhiễmbệnh.Ngày15 tháng1,conbòđầu tiênnhiễmbệnhởItalia tạimột lòmổgầnModenađượcpháthiện.Lòmổnàychuyêncungcấp thịt bò chonhàhàngMcDonald’sởcácnướcchâuÂu.Nỗisợhãivềdịchbệnhbòđiênđãkhiếnngànhkinhdoanh thịtbòởchâuÂutụtdốcnhanhchóng,giảmmộtnửadoanh thu.Dùnỗ lực thế nào, những tin tứcởMỹvẫnkhó lòng làmngườitiêudùngởđâyyêntâm.MộtcuộcđiềutraliênbangđốivớicácnhàmáychếbiếnthứcănvàchănnuôigiasúcởMỹchothấy,nhiềucôngtyđã

xemnhẹmốiđedọacủacănbệnhbòđiêncũngnhưnhữngquyđịnhmớivềantoànthựcphẩmcủaFDA.Hơn¼cácnhàmáysảnxuấtnhữngmặthàngliênquanđếnthựcphẩmbịcấmđãcốtìnhlờđiviệcdánnhãnmácvềnhữngthànhphầnthứcănbịcấmđốivớigiasúc.1/5nhàmáyxửlýcácthựcphẩmbịcấmvànhữngthựcphẩmđượcchophépsảnxuấtvàlưuhànhcũngkhôngcóhệthốngphùhợpđểngănchặnviệctrộnlẫnvàlâynhiễm;vàcứxácsuất10nhàmáythìcóítnhấtmộtnhàmáyhoàntoànkhôngnhậnthứcđúngđắnđượcquyđịnhmớimàFDAthôngquanhằmngănchặnsự lan truyềncủabệnhbòđiên.ỞColorada, thậmchíhơn¼cácnhà sảnxuất thứcănchănnuôigiasúccònchưahềngheđếnquyđịnhmớinày.Chínhquyềnliênbangtỏrayếukémtrongviệcthựchiệnchínhsáchcấmcácthànhphầnthứcănchogiasúc,buộcMcDonald’sphảihànhđộng.DoanhthucủatậpđoànởchâuÂugiảm10%,sựlanrộngcủacănbệnhbòđiênởMỹdấylênnỗinghingờvềmốinguyhiểmcủasởthíchănbánhhamburger,trừbánhBigMacs.CácquanchứcFDAvàUSDAcũngnhưnhữngđạidiệntừcáccôngtychếbiến thịtvàchănnuôigiasúchàngđầuđượcbímậtmờiđến thảo luậnvềvấnđềthứcănchogiasúctạitrụsởchínhcủaMcDonald’sởOakBrook,Illinois.Ngày13tháng3, tậpđoànMcDonald’s thôngbáorằngtấtcảcácnhà cung cấp thịt bò cho tập đoàn đều phải nộp hồ sơ chứng tỏ rằng sảnphẩm của họ tuân thủ nghiêm ngặt những quy định mới của FDA, nếukhông,McDonald’ssẽkhôngnhậpthịtbòcủahọ.

IBP, Excel và ConAgar lập tức đồng ý tuân thủ hướng chỉ đạo của McDonald’s,McDonaldcamkết rằng tấtcảgia súccủahọsẽđược thumuanếucóđầyđủchứngnhậnđúngtiêuchuẩn.Tấtcảtrạichănnuôiphảicungcấpcáctờkhaicókýduyệtvàcamkếtrằnggiasúccủahọkhôngănnhữngthứcănnằmtrongdanhsáchcấm.ViệnnghiêncứuthịtgiasúccủaMỹtrướcđâythườngphảnđốibiệnphápantoànthựcphẩmbắtbuộccủachínhquyềnliênbangnhưngcũngkhônghề cóýkiếngì vềnhữngquyđịnhmớinày.“NếuMcDonaldđặtrayêucầugìđóvớinhữngnhàcungcấp,điềunàysẽcótácdụngtíchcực.”NhữnggìFDAđãkhônglàmđượcsuốtgần5nămquavớinhữngtưvấnvàquyđịnhnửavờithìgiờđâyMcDonaldđãhoànthànhchỉtrongmộtvàituần.“Vìchúngtôicócáncânthịtrườnglớnnhấtthếgiới,chúngtôicóthểvậndụngkhảnănglãnhđạođóđểcóđượcsựtậptrungchỉđạoxuyênsuốthệthốngngànhcôngnghiệpthịtbò.”MộtphátngônviêncủaMcDonaldchiasẻ.

Đúngsainhữnggócnhìn

Tronglầnxuấtbảncuốnsáchnày,HarperCollinsđãđưaranhữngđoạntríchdẫncótínhchấtủnghộCủkhoaitâyngồighếbành.Nhưnglàngườithíchsựcânbằng,tôicũngmuốntríchdẫnmộtsốýkiếntráingược.“MaGarbage”đãviếtmộtbàibáođăng trên tờNationReviewOnline:“Schlosserđãđội rấtnhiềukiểumũ,màtrongđócórấtítmũhìnhchópvàchứađựngtừ‘Ngốc’.Khôngnhữngthế,họcònmiêutảtôilà’phầntửphátxítvềsứckhỏe’,’mộtngườingudốtvềkinhtế’,’mộtkẻchơibanjotrongĐộicứutrợnôngdân’,vàlà‘mộtnhânvậtkhoemẽcủamộtnhànướcchuyênquyền’...Cuốnsáchđược đánh giá trênWall Street Journal không phải bởi một trong nhữngphóngviênđiềutraưutúcủatòabáomàbởimộtthànhviêncánhtayphảicủanhânviêntòasoạn.Côấybuộctộitôiđãtạoramộtmớhỗnhợpnhữngcảmnghĩ,số liệu,giai thoạivà thànhkiến.MộtngườiphátngôncủaViệnnghiêncứuthịtgiasúcđãnóirằngnhữngchứngcứcủatôivềvấnđềantoànlaođộngtrongngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtlà“bịađặt,hưcấu”vàrằngtôiđã“phỉbángngànhcôngnghiệpmộtcáchrấtvôlý”.Ngànhcôngnghiệpnhà hàng không hề giống như đượcmiêu tả trongCủ khoai tây ngồi ghếbành.“Hànhđộngkiểunhư‘cảnhsátthựcphẩm’vàcốépbuộcngườitiêudùngởMỹkhôngbaogiờănđồănnhanh,Schlosserđãlàmmấtuytíncủamộtngànhcôngnghiệpcóđónggóp to lớnđốivớiđấtnước” -một thànhviênHiệphộinhàhàngquốcgialêntiếngchỉtrích.

TậpđoànMcDonaldcũngcónhữngýkiếnphảnđốiCủkhoaitâyngồighếbành:“MCDonaldthựctếkhônggiốngnhưnhữnggìmiêutảtrongsách.Tácgiảđãnhìnnhậnsaivềconngười,côngviệcvàthựcphẩmcủachúngtôi.”NhưnglãnhđạocủaMcDonaldlàmsaocóthểhiểurằng,chínhsựđammêtìmtòisựthậtđãthôithúctôitìmkiếmsốliệuthựctếđểcóthểđủcơsởđưaranhữnglờikhẳngđịnhtrongcuốnsáchnày.ChodùCủkhoaitâyngồighếbànhphảichịurấtnhiềusựcôngkíchnhưngchođếnnay,nhữngngườiphêbìnhđóvẫnkhôngthểchỉrađượclỗisainàotrongcuốnsách.Ngườiphátngôncủangànhcôngnghiệpchếbiếnthịtvàđồănnhanhđãnétránhcácsốliệucụthể,đưaranhữnglờihămdọađốivớicôngviệccủatôi.Nhưngthúthực,tôilạivôcùngcảmkíchtrướcnhữngđónggópcủanhữngđộcgiảdànhthờigianchỉchotôithấytừnglỗiđánhmáy,lỗichínhtảvàmộtsốlỗinhỏkhác.MikeCallicratemộtchủtrạiởKansaingườiđãchỉrachotôisựnhầmlẫntrongsốliệuvềphânbóngiasúc.Nhữnglỗisainhưthếsauđóđãđượcchỉnhsửangay.

Tuynhiên, cũngcómột sốngườicho rằng tôiđãquá thànhkiếnvềĐảngCộng hòa đếnmức khiến cho không khí thành kiến dường như bao trùm

khắpcuốnsách.Củkhoaitâyngồighếbànhthựctếkhônghềcheđậymộtnộidungđảngpháinào;nhữngvấnđềmàcuốnsáchđềcậpcókhicònvượtquácảvấnđềchínhtrịđảngphái.Thựctế,tôicóchỉtríchsựtróibuộccủachính quyền Clinton đối với thươngmại nông nghiệp. Thất bại của FDAtrong vụ điều tra nguy cơ sức khỏe của thực phẩm sinh học và những cốgắngyếuớtcủahọ trongviệcquán triệt thànhphần thứcănchănnuôigiasúccũngdiễnradướithờicủaClinton.

Tuynhiên,mộtthựctếđángbuồnvàkhôngthểphủnhậntrongsuốthaithậpkỷquađólàcánhtayphảicủaĐảngCộnghòađãkếthợpchặtchẽvớingànhcôngnghiệpđồănnhanhvàcôngnghiệpchếbiến thịtđểphảnđốinhữngquyđịnhphápluậtvềvệsinhantoànthựcphẩm,antoànlaođộngvàtăngmức lương tối thiểu.Một trongnhữnghànhđộngđầu tiên của tổng thốngGeogeW.BushtrongvănphòngQuốchộilàbãibỏtiêuchuẩnkhoahọclaođộngOSHAmới,trongkhiđótiêuchuẩnnàycóýnghĩavôcùngtolớnđốivớiviệcbảovệhàng triệu côngnhânkhỏi thương tật.HiệphộiNhàhàngquốcgiavàViệnnghiêncứuthịtcủaMỹđãcổvũnhiệt liệtchođộngtháinày.CharlesNorwoodChủtịchmớibổnhiệmcủatiểubanBảovệlựclượnglaođộng,có tráchnhiệmgiámsátchặtchẽ tấtcảnhữngluậtđịnhgắn liềnvớiOSHA,làmộtđảngviênĐảngCộnghòacủaGeorgia.Trongsuốtnhữngnăm1990,NorwoodđãủnghộnhữngluậtđịnhcótínhchấtngăncảnOSHAtrongviệc thanh tramôi trường làmviệckhôngan toànhoặc tiếnhànhxửphạtnhữngchủlaođộngcẩuthảhờihợt.Ôngtacòncôngbốrộngrãirằngmộtsốcôngnhâncóthểbịthươngtậtdotrượttuyếtvàchơitennisquánhiềuchứkhôngphảilàdonguyênnhântừcôngviệc.

MộttrongnhữngquyếtđịnhvềantoànthựcphẩmđầutiêncủachínhquyềnBushlàngừngtiếnhànhkiểmdịchtrongthịtbòcủachươngtrìnhBữatrưatạitrườnghọc.Cácnhàvậnđộnghànhlangcủangànhcôngnghiệpchếbiếnthịttỏrarấtvuimừng;họtìmmọicáchđểkếtthúcphongtràonàyvìhọchorằngnótốnkém,bấttiệnvàkhôngcầnthiết.Nhưngquyềnlợicủangườitiêudùng thì bị vi phạm trắng trợn. Trong vòngmười thángUSDA tiến hànhkiểmdịch,cóđến2,3triệukgthịtbòbịnhiễmSalmonella.Quyếtđịnhdừngviệckiểmdịchnàyđãgâynênsựbấtbình trongcôngchúng.Bangàysaukhi côngbố,ThưkýHội nôngnghiệp -AnnM.Venemannói rằng cô ấychưabaogiờkýduyệtchínhsáchmớinàyhaycốýbãibỏchươngtrìnhvàhứarằngchươngtrìnhkiểmdịchbữatrưatrườnghọcvẫnsẽtiếptục.

Lýtưởngnhấtlàvấnđềantoànthựcphẩmsẽkhôngbịnhìnnhậnthànhmột

vấnđềđảngphái.ThànhviêncủaĐảngDânchủvàCộnghòađềuphảiăn.Trongnhữngnămgầnđây,thànhviênđảngDânchủđãcóthiệnchíủnghộvớinhữngluậtđịnhcứngrắnvềantoànthựcphẩmhơnĐảngCộnghòa.Tuynhiên, cũng không phải tất cả thành viên Đảng Cộng hòa đều thế. NhưTheodore Roosevelt Tổng thống Đảng Cộng hòa đã can đảm đấu tranhchốnglạisự tập trungquyềnlựckinhtế,đấutranhvớingànhcôngnghiệpchếbiến thịt vàđã chấp thuận thôngquaquyđịnhpháp luật an toàn thựcphẩmđầutiêncủaquốcgia.

TrongcácphảnứngđốivớiCủkhoai tâyngồighếbành,điềungạcnhiênnhất là những phản ứng đối với các sự kiện quốc tế được đề cập trongchương 5: “Tại sao khoai tây chiên lại ngon đến vậy?”Vài tháng sau khicuốn sách xuất bản, Hitesh Shah chuyên gia thiết kế phần mềm ở LosAngelesđãliênlạcvớiMcDonaldđểkiểmtraxemliệuthựctếcóphảimónkhoaitâychiêncủahọchứanhiềusảnphẩmđộngvậtnhưvậykhông.AnhlàkháchhàngruộtcủaMcDonaldđồngthờilạilàngườiănchayvàsùngđạoJain. Tín ngưỡng Jain cấm tín đồ ăn thực phẩmvàmặc đồ liên quan đếnđộngvật.Hòa thượng củađạo Jainphải dùngvải đểbịtmũi vàmiệngđểtránh côn trùngxâmnhập.HiteshShah đã rất buồnvì nội dung emailmàPhòngchămsóckháchhàngcủaMcDonaldgửichoanhvàongày28tháng3: “Để tăng hương vị thơm ngon, các nhà cung cấp khoai tây chiên củaMcDonald có sử dụng một lượng nhỏ hương vị thịt bò làm thành phầnhươngliệuchosảnphẩm.Chúngtôirấttiếcnếuđiềunàyđãgâynênnhữngphiềnphứckhôngđángcó.”MónkhoaitâychiêncủaMcDonaldthựctếđãcósửdụnghương liệu thịtbò, thảonàochúng lạicóhươngvị thơmngonđếnvậy.ShahđãgửilạiemailđóchoVijiSundaram,phóngviêntờIndia-West tuầnbáoCalifornia, tờbáocóphần lớnđộcgiả là tínđồđạoHindu.Vớinhữngngười theođạoHindu,bòđượccoi làđộngvật thiêng liêngvàkhôngđượcphépgiếtmổởẤnđộ.Sundaramnhanhchóng thựchiệnmộtcuộc điều tra riêng, xác nhận từng chi tiết nhỏ trong chương 5 của tôi vàemail củaHitesh Shah, sau đó viếtmột bài phóng sự đăng trên tờ India-West(“Thịtbòởđâu?Chínhlàtrongmónkhoaitâychiêncủabạn”),bàibáonàyđãgây tổn thươngcho rấtnhiều tínđồđạoHinduvànhữngngườiănchaytrêntoànthếgiới.

Saukhiđọcbàibáo,HarishBharti luậtsưSeattleđãkiệnMcDonaldvìtộilừadốinhữngngườiănchay,gâytổnthươngvềmặttinhthầnvàtínngưỡngđốivớingườitiêudùngtheođạoHindu.“ĐốivớitínđồHindu,ănthịtmộtconbògiốngnhưănthịtchínhmẹmình.”Khitintứcvụkiệntruyềnđếntai

ngườiẤnĐộ,một đámđôngkhoảng500 tín đồHinduđãdiễuhànhbiểutình trướcmột nhà hàngMcDonald ở ngoại ôBombay và có những hànhđộng phá hoại nhà hàng. Cũng tại một nhà hàng khác của McDonald ởBombay,mộtđámđônggiậngiữđậpphábiểutượngconbòtrêntượngcủaRonaldMcDonald.ỞNewDelhi,nhiềutínđồđảngpháiShivsenatậphợpbiểutìnhtrướctrụsởchínhcủaMcDonaldởẤnĐộ.“Chúngtôicảnhcáohọphảiđóngcửanhàhàng.”MộtngườicầmđầuShivSenađãnóivàyêucầutậpđoànMcDonaldphảirờikhỏiẤnđộngaylậptức.Thờigianđóquảlàkhôngmayđốivớicôngty.McDonaldđãvàđangnungnấuýđịnhmởrộnggấpbalầnsốlượngnhàhàngởẤnĐộtrongvàinămtớivàvừakhaitrươngmộtnhàhàngphụcvụtạixeđầutiênởgầnTajMahal.

“NếubạnđếnthămbấtcứcơsởnàocủaMcDonaldtrênthếgiới,hươngvịtuyệt vời củamón khoai tây chiên kiểu Pháp vàmónBigMac đều giốngnhau.ỞMcDonaldchúngtôicómộtcâunói‘Mộthươngvịchungchotoàncầu’”.Website của công ty đã côngbố nhưvậy.Nếu theo đúng tinh thầnphươngchâmlờituyênbốđó,sựtổnthươngcủanhữngtínđồHindudườngnhưlàhoàntoàncócơsở.Tuynhiên,khônglâusaukhicuộcchiếnvềvấnđề thịt bò trongmón khoai tây chiên người ta đã chứngminh được rằngMcDonald đã sử dụng thành phần khác nhau ở mỗi nước khác nhau.McDonaldởẤnĐộkhẳngđịnhvớingười tiêudùngvànhữngngườiphảnđốirằngmónkhoaitâychiêncủahọchưabaogiờsửdụngdầuchiêncóchứamỡđộngvật,thựctếnàyđãđượcchứngminhsaukhicơquanytếthànhphốBombaytiếnhànhphântíchhóahọc.KhoaitâychiêncủaMcDonaldởAnhcũngvậy,vìởđâycó rấtnhiều tínđồđạoHindu.Công tyđãbímậtđiềuchỉnhthựcđơnkhoaitâychiênđểphùhợpvớiđặcđiểmvànhữngkiêngkỵvăn hóa củamỗi địa phương. ỞCanada, Nhật Bản,Mehico vàAustralia,McDonaldvẫnchếbiếnmónkhoaitâychiêntheocáchtruyềnthốngvàvẫnchiênbằngmỡbò.

ỞMỹ, tậpđoànMcDonaldđãphảixin lỗikháchhàng.“Chúngtôi rất tiếcnếukháchhàngcảmthấynhữngthôngtinvềmónkhoaitâychiênchưađủđểđápứngnhucầu.Chúngtôivôcùngxinlỗivềsựnhầmlẫnnày.”LờiphátngônnàytừphíađạidiệncôngtyvẫnchưalàmhàilòngHarishBhartihaynhữngluậtsưđãthaymặtmộttriệutínđồđạoHinduvà15triệungườiănchayởMỹtiếnhànhvụkiện.BhartichorằngMcDonalddùngtừ“nhầmlẫn”làkhôngđúng.McDonaldđãlừadốinhữngngườitheođạoHinduvànhữngngườiănchaysuốtnhiềunămnay,thôngbáorằnghọsửdụng“dầuthựcvậtnguyênchất100%”trongkhitrênthựctếkhôngphảinhưvậy.Bhartikhông

rútđơnkiệnvàhyvọngrằngMcDonaldsẽphảibịxửphạtvìsựvôtâmđốivớitínngưỡngtôngiáovàcũngsẽlàbàihọcđắtgiáchonhữngcôngtykhácởMỹ. “Chúng tôi thành thật xin lỗi về sự nhầm lẫn, nhưngmột lần nữa,chúngtôixinkhẳngđịnhrằngchúngtôichưabaogiờnhậnđượcbấtcứmộtlờiphànnànnàotừnhữngngườiănchayvềmónkhoaitâychiêncủachúngtôichưabaogiờ!”Đạidiệncôngtyphátbiểu.

Khônglâusauđó,BhartinhậnđượcthưtừmộtngườiphụnữởFlorida.Láthư được viết vào ngày 5 tháng 5 năm 1993 bởi trưởng phòngChăm sóckháchhàngcủaMcDonald,nộidung thư làphúcđápnhững thắcmắccủangườiphụnữđónhưsau:“Cảmơnbàvìđãliênlạcvớichúngtôivềvấnđềlựa chọn thực đơn chongười ăn chay.Chúng tôi đánh giá cao những suynghĩcủabàvàhyvọngthôngtindướiđâysẽlàmbàquantâm...Hiệnnay,chúngtôiphụcvụrấtnhiềuhạngmụcthựcđơnđểnhữngngườiănchaycóthể thưởng thức tạiMcDonald như salad vườn, khoai tây chiên, khoai tâybăm(đượcnấubằngdầuthựcvật100%nguyênchất)...”

Tụtdốc

Năm2000cóthểnóilàdấumốclịchsửquantrọngcủangànhcôngnghiệpđồănnhanh.Nóđượccoi là thờikỳtụtdốcảmđạmcủanhữngchuỗinhàhànglớn.TheoNPDFoodworldviệnnghiêncứuthịtrường,trongsuốtnăm2000,ngànhcôngnghiệpđồănnhanhởMỹkhônghềcó thêmmộtkháchhàngmớinào.Dịchbệnhbòđiênđăngtảitrêncáctítbáođãkhiếndoanhthucủangànhđóngbăng.Kháchhàngkhôngchỉquay lưngvới cácnhàhànghamburgermà còn thờơ với cả nhữngnhà hàngpizza và chuỗi nhà hàngMehico.Chođến tận6 thángđầunăm2001, tìnhhìnhvẫnchưakhảquanhơn.LợinhuậncủaMcDonaldởChâuÂu,ChâuÁ,MỹLatinhvàMỹtụtdốcnhanhchóng.LượngkháchravàonhàhàngBurgerKinggiảmhẳntrêntoàn cầu.Món khoai tây chiênmới của BurgerKing đã chứngminhmộtthảmhọathịtrườngvàvụnàykhiếnhọtiêutốnhơn70triệuđô-la.CôngtymẹcủahọlàDiageoPLC,đãdànhhàngtriệuđô-lađểcứuđặcquyềnkinhdoanhcủamộtsốnhàhàngBurgerKinglớntrongthờigiantìmkiếmmộtlốiđikhác.

TacoBellthươnghiệuđượcưachuộngtrongnhiềunămvềưuthếsảnphẩmthựcphẩmcôngnghiệphóacao, sảnxuấthàng loạtvàgiá thành thấpgầnđây cũng gặp phải khó khăn tài chính. Năm 1989, Taco Bell giới thiệuchươngtrình“ChươngtrìnhKtíhon”.Kcónghĩalàkitchen(bếp).Phương

thứcnấusẵnmónthịtbòvàmónđậutậptrungởbếpchínhgiúpchoTacoBellgiảmgiáthànhcácmónăn,vìvậy,mỗimóntrongthựcđơnchínhcủahọcóthểbánvớigiáthấphơn1đô-la.Chiếnlượckinhdoanhnàyđãthànhcông trongsuốtnhữngnăm1990,nhưngdầndầnbị tẩychayvìđồăncủaTacoBell được cho là rẻ tiền nhưng không ngon.Doanh thu của công tygiảm9%vàoquý4năm2000,gâynênkhókhănvềtàichínhđốivớihàngnghìncơsởkinhdoanhđộcquyềncủaTacoBell.NhàhàngTriconGlobal,côngtymẹcủachuỗinhàhàngnàyđãdànhrahàngtriệuđô-lađểcứucáccơsởcủamìnhvàTậpđoànPepsicũnghỗtrợrấtnhiềuphiếugiảmgiásodatrịgiáhàngtriệuđô-lađểduytrìmảngkinhdoanhnướcgiảikhátPepsi.MónbánhmìngôcũngsửdụngthươnghiệuTacoBellđểbánởsiêuthịnhưngdocó chứa thành phần bột ngô không được phép dùng làm thức ăn cho conngườinênsảnphẩmnàycũngđãpháhủydanhtiếngcủathươnghiệu.

Tuynhiên, vấn đề củaTacoBell không chỉ dừng lại ở đómàđiều khủngkhiếp nhất đối với khách hàng là sự sợ hãi về bánh thiu. “Chúng tôi đãkhôngchútrọngđếnvấnđềchấtlượng,tốcđộhayvệsinhtrongcửahàng.”EmilBrolick-chủtịchmớicủatậpđoànđãthúnhận.TốcđộtụtdốcvềmặttàichínhcủaTacoBell,cùngsựgiảmsútvềdoanhsố,đedọasựđóngcửacủacácnhàhàngchothấysựmongmanhdễvỡcủanhữngchuỗinhàhàngcóquymônhấtnhìthếgiới.Sựgiảmsút2%trongdoanhthucũngđủkhiếngiácổphiếucủahọđixuốngtheohìnhxoắnốc.

Thờikỳhuyhoàngnhấtcủanhữngchuỗinhàhàng lớnnàydườngnhưđãđến hồi kết thúc.Khi ngày càng nhiều công ty lớn đứng bên bờ vực khókhăn,mấthếtkháchhàngthìchínhthờiđiểmđólạimởracơhộichonhữngcông ty kinh doanh nhà hàng địa phương quymô nhỏ.Mặc dù tập đoànMcDonaldvẫn tiếp tục tìmkiếmnhữngmiềnđấthứaởMỹ (nhưmộtnhàhàng McDonald vừa được khai trương ở Brentwood Baptist Church ởHouston), nhưng vấn đềmà những chuỗi nhà hàng lớn này đang đốimặtchínhlàsựlặplạilịchsửcủaĐếchếAnhcáchđâymộtthếkỷ.SựvươntầmquánhanhcủaĐếchếAnhkhôngphảilàdấuhiệucủasứcmạnhkinhtếmàlàsựyếukémvềmặtnền tảng.Mộtđếchế rấthoành trángvàkhócó thểđánhbại trênbảnđồ thếgiớinhưnglại rấtmongmanhdễvỡ,chìmnhanhhơn nổi. Trong suốt những năm 1990,McDonald đã vươn tầm phát triểnmạnhmẽởhảingoại,đếnmứchọkhôngquantâmđếnthựctếrằngkháchhàngởMỹcủahọngàycànggiảmsút.ThảmhọabòđiênởChâuÂuđãdấylênhàngloạtnghingờcủangườiMỹvềchiếnlượcmởrộngcủađếchếrahảingoại.TậpđoànMcDonaldvẫncólợinhuậnnhưnggiờđây,họcóýđịnh

sẽtăngtrưởnggấpđôimứcdoanhthuhiệntạiởMỹtrongvòngnhữngthậpkỷ tới.Mục tiêunàycóchútgìđóhãohuyền.Cuộckhảosátgầnđâychothấy sự bất mãn rõ rệt của người tiêu dùng Mỹ đối với McDonald.McDonaldxếphạnghaitừdướilêntrongsốhaitrămdoanhnghiệptổchứctrong danh sách xếp hạng. Vị trí cuối hạng chính là Internal RevenueService.

Kểtừsaukhithuakiện,McDonaldđãkhôngngừngcốgắngcảithiệnhìnhảnhdoanhnghiệpvàđôikhicũngđãcónhữngđộngtháitỏrarấtcótráchnhiệm xã hội. Suốtmùa xuân năm 2001, công ty bắt đầu thanh toán bảohiểmytếvànhữngphúclợikhácchonhânviênlàmviệctạicácchinhánhnhàhàngcủacôngtyởMỹ.Mùahènăm2001,họđãtiếtlộthànhphầncơbảncủahươngliệutựnhiên(vàcólẽđểdànhsựkhácbiệtchongườiHindu,họđãkhôngthêmhươngliệubòvàomónMcNuggets.)ĐểphùhợpvớiquyđịnhcủaFDAvềvấnđềantoànthựcphẩm,McDonaldđãyêucầucácnhàcungcấpxửlývấnđềgiếtmổtheocáchnhântínhhơn.Suốtnhiềunăm,thựctếtốcđộdâychuyềnsảnxuấtquánhanhvàtìnhtrạnggiếtmổgiasúckhôngđúng quy trình đã khiến hàng loạt con bò, ngựa bị chặt chân khi vẫn cònsống.ChínhsáchmớicủaMcDonaldvềchủtrươnggiếtmổnhântínhkhôngphải làdo tácđộng từnhân tốbênngoàinàokhác.TổchứcbảovệquyềnđộngvậtcũngnhưtổchứcđốixửnhânđạovớiđộngvậtvẫntiếptụcphảnđốiMcDonald,yêucầucôngtynàybuộccácnhàcungcấpphảicósựthayđổi.ChodùđộngcơlàgìthìMcDonaldcũngđãhànhđộngrấtquyếtđoánvàmờiTempleGrandinmột trongnhữngchuyêngiahàngđầucảnướcvềphúclợiđộngvậtvàxửlývấnđềliênquanđếngiasúc,giúphọthiếtlậphệthốngkiểm tracác lògiếtmổchuyêncungcấp thịtbòvà thịt lợnchocácchuỗi nhà hàng. Theo Grandin, lời cảnh cáo củaMcDonald đối với việcdừngnhậpthịttừcáccôngtysẽcótácdụnglàmthayđổibộmặtcủangànhcông nghiệp này trong thời gianmột năm.Mặc dù các đánh giá viên củaMcDonaldđều lànhânviêncủacông tynhưng theo lờiGrandin,họcóvẻnghiêmtúccamkếttuânthủchínhsáchmới,thựchiệnkiểmtrabấtngờtớicáclògiếtmổvàquansátxemgiasúcởđâycóđượcxửlýđúngthaotácvàquytrìnhhaykhông.Nhữngchươngtrìnhkiểmtrađánhgiánhưvậyđượccác tổ chức bảo vệ động vật, ngành công nghiệp chế biến thịt và ViệnNghiêncứuthịtcủaMỹủnghộ.

Thựctế,tậpđoànMcDonaldcũngnênthểhiệnsựquantâmđúngmựcđếnviệcđốixửnhânđạovớinhữngconngườilàmviệctrongnhàmáygiếtmổ.SaukhiCủkhoaitâyngồighếbànhđượcxuấtbản,nhànhiếpảnhEugenevà

tôiđãđếnthămcộngđồngcácnhàmáychếbiếnthịtởTexasđểlấytưliệuchotờtạpchíMotherJohn.Vàchúngtôikhôngkhỏingỡngàngtrướcnhữnggì trước mắt: điều kiện làm việc thậm chí còn tồi tệ hơn Nebraska hoặcColoradolàmtôigợinhớđếnthờikỳtồitệnhấtvàothếkỉXIXcủaHiệphộithịtbò.

ỞTexas,cáccôngtychếbiếnthịtlớnkhôngphảithaotúnghệthốngphúclợichocôngnhân, thậmchíhọcònkhôngphải thamgiaviệcđó.Texaslàbangduynhấtchophépcáccôngtytựthiếtlậpquytrìnhgiảiquyếtchếđộtainạnlaođộng.Lợidụngcơhộihiếmcónày,IBPđãtạoramộthệthốngrất đáng chú ý.Đó là khi người công nhân bị thương tại nhàmáy IBP ởTexas,ngườiđósẽphảixemxétvớimộtbảnthỏathuận.Kývàobảnthỏathuậnnày,đồngnghĩavớiviệctừbỏhoàntoànquyềnkiệnIBPvìbấtcứlýdogì.Những côngnhânký bản thỏa thuận này sẽ được thamgia chươngtrìnhchămsócytếcủaIBPvớitêngọi:Chươngtrìnhgiảiquyếttainạnlaođộng.Cònkhông,họsẽkhôngđượchưởngquyềnlợinày.Mộtkhingườilaođộngđặtbútký thì IBPvàcácbácsĩchỉđịnhcủacông tycóquyềnkiểmsoáttoànbộquátrìnhđiềutrịytếchohọsuốtcảđời.Trongđiềukiệncủachương trìnhnày,nếubạnđiđiều trịởmộtbác sĩ trị liệuđộc lậpnàođó,điềuđócónghĩa làbạn sẽmấthết cácphúc lợivềy tế.Nhữngngười laođộng từ chối ký bản thỏa thuận của IBP không những có nguy cơ khôngnhậnđượcbấtkỳsựchămsócytếnàotừcôngtymàcòncónguycơbịsathảingaylậptức.TòaántốicaoTexasđãquyđịnhrằngnhữngcôngtyhoạtđộngngoàihệthốngphúclợicôngnhâncóthểsathảicôngnhânchỉvìhọbịthươngtật.

Ngàynay,nếumộtcôngnhânIBPbịtainạnlaođộngởTexas,điềuđócónghĩa làhọphảiđốimặtvới tình thế tiến thoái lưỡngnan:hoặc làkýbảnthỏathuậnthìsẽnhậnđượccácdịchvụchămsócytếvàđượcgiữlàmviệctạiIBP,hoặctừchốivàmấtviệc,vôvọngvớinhữnghóađơnđiềutrị,mệtmỏivớiquátrìnhkiệntụngvớiniềmhyvọngthắngkiệnmongmanh.Hầuhếtnhữngngườilaođộngbịthươngđềukýbảnthỏathuậnnàyvìsứcépđốivớihọvôcùnglớn.MộtgiámđốcchuyêngiảiquyếtcácvấnđềytếcủaIBPsẽcầmtờthỏathuậntớiphòngcấpcứubệnhviệnđểlấychữkýcủanhữngngười laođộngbị thương.LonitaLeal bị thươngở cánh tayphải bởimộtmáynghiềnhamburgertạinhàmáyởAmagillo,vịgiámđốcởđâyđãthuyếtphụccôkývàobảnthỏathuậnbằngtaytráivàongaytạithờiđiểmngồiđợiphẫuthuậtởbệnhviện.KhiDuaneMullinbịthươngcảhaitaythìđạidiệnIBPthuyếtphụcanhtakývàobảnthỏathuậnbằngcáchkẹpbútvàomiệng

đểký.

Gầnđây,côngtyTysonFoodmualạiIBPgâydựngnênmộtnhàmáychếbiếnthịtlớnvàmạnhnhấtthếgiới,đứngđầuvềthịphầnthịtbòvàgiacầm,đứngthứhaivềthịphầnthịtlợn.SựsápnhậpgiữaTysonvàIBPcàngthểhiệnmạnhmẽhơncơnácmộngcủanhữngngườichủtrangtrạivềviệcgiảmsốlượngnhữngngườichănnuôigiacầmvàcótínhchấtdựbáomộtsựpháttriểnkinhkhủngvềtốcđộdâychuyềnsảnxuấtởcácnhàmáychếbiếnthịt.Đểhoàntấtviệcmuabánnày,côngtyTysonFoodđãphảivay1,7tỷđô-la,vìthếnhàmáychếbiếnthịtmớinàycànggặpáplựclớnhơnvìhọcốgắngtiêuthụthậtnhiềusảnphẩm.

Trong những năm qua, tập đoànMcDonald đã chứngminh rằng họ hoàntoàncóthểlàmnênsựthayđổicơbảnđốivớicácnhàcungcấp,chếbiếnthịt củamình.NếuMcDonald yêu cầu các nhà chế biến thịt lớn cải thiệnđiềukiệnlàmviệcvàgiảmtỷlệthươngtậtthìnhữngcôngtynàyphảituânthủ.Đểkhôngbịmấtđimộtkháchhànglớn,họkhôngcòncáchnàokhácngoài việc chấp nhận tốn kémkhi giảm tốc độ dây chuyền sản xuất.NếuMcDonaldcóthểgửinhữngđánhgiáviêntớicáclòmổđểkiểmsoát tìnhtrạngđốixửnhânđạođốivớibòthìchắcchắn,họcũngcóthểlàmnhưthếđốivớinhữngngườilaođộngdicưnghèo.Vớikhảnăngảnhhưởnglớncủacôngtynhưthế,tôihoàntoànđồngývớiquanđiểmcủaviệnnghiêncứuthịtgiasúccủaMỹ:“NếuMcDonaldyêucầuđiềugìtừphíanhàcungcấpcủamình thìđiềuđócũng rấtcóýnghĩa”.NếuMcDonaldkêugọi tốcđộdâychuyềnphảichậmlạihayphòngtránhvôsốcáctainạnvàrủirothìđiềunàysẽđượchoànthànhngaytrongphútchốc.

Cạnhtranhkhốcliệt

Nhưđãđềcập,khoảng100ngườiđãtửvongvìdịchbệnhvCJD(loạidịchbệnhbòđiêndiễnraởngười).Dẫurằngnhữngcáichếtnàythậtsựlànhữngthảmhọanhưngchúngtacũngnênnhìnnhậnnódướigócđộrộnghơnvàvịthahơn.Điềuđócũngtươngtựviệchàngngàycóhàngtrămngườibịchếtvìtainạngiaothông,nhưngchúngtacũngkhôngthểvìthếmàsốngtrongnỗisợhãi vềxe cộ.Hiệnnay, vẫn chưa cóphương thuốcnào có thể chữa trịvCJDvàkhôngthểđoántrướcđượcsẽcóbaonhiêungườisẽbịnhiễmbệnhnàykhiăn thịtôi thiu.Bản thânkhoahọccũngrấtmơhồvềnhững thuộctínhkhácnhaucủavisinhvậtgâybệnhcũngnhưmứcđộlâylangiữangườivàkhốilượnglâynhiễm.Ngườitacũngkhôngthểthốngkêđượcsốlượng

ngườitiêuthụthịtcủakhoảng800.000conbòbịdịchởAnhsẽkinhkhủngđến mức độ nào.Một yếu tố cũng vô cùng quan trọng là người ta cũngkhôngdựtínhđượcthờikỳủbệnhtrungbìnhcủacănbệnh.Nếuthờigianlà10nămthìcóthể5nămnữa,thảmhọadịchbệnhnàysẽkhiếnkhoảng1.000người sẽbị chết.Nếu thờikỳủbệnh là20năm,30nămhay40nămnhưkhoahọcmớinhấtđưaradựđoánthì thảmhọanàymớichỉ làbắtđầuvàconsốsẽlênđếnhàngtrămnghìnngườibịchết.Chỉcóthờigianmớinóilênđượcđiềunày.

Sựbấtchấpkhảnăngbệnhbòđiêncóthểgâyralànsóngphảnứngcủamọingười hay gây nênmột dịch bệnh chết ngườimới, sẽ ám ảnhngành côngnghiệpthịtbòtrongnhiềunăm,nhưthảmhọađảoThreeMilevànhàmáyhạtnhânChernobyltừngthayđổicáchnhìnđốivớivấnđềhạtnhân.SựlantràncủabệnhbòđiênởChâuÂuđãvénbứcmànbímậtvề sự liênminhgiữangànhcôngnghiệpthựcphẩmvàchínhphủcóthểgâynguyhiểmtớisức khỏe cộng đồng như thế nào. Nó cũng bộc lộ niềm khao khát về lợinhuận khiến con người ta có thể bất chấp tất cả. Quan chức ngành nôngnghiệpcủaAnhtỏralolắngrằngvàothờiđiểm1987,nếuaiănphảithịtbòbịnhiễmdịchsẽgặpnguyhiểmlớnđốivớitínhmạng.Nhữngthôngtinnàyđãbịbưngbíttrongnhiềunăm,vàkhảnăngvềnguycơsứckhỏenàyđãbịphủnhậnkịch liệtnhằmmụcđíchbảohộchongànhxuấtkhẩubòởAnh.Cácnhàkhoahọcrấtbấtbìnhvớiviệcnhữngkênhthôngtinchínhthốngđềubịngănchặnvàcósựcanthiệpđốivớidiễnbiếnđiềutravềdịchbệnhbòđiêncủavănphòngquốchội.Nhữngthủđoạnphủnhậnsựthậtnàythậtlàngớngẩnvàvôhìnhtrungđãlàmchậmlạigiảiphápantoànsứckhỏekịpthời.NgườiAnhquyếtđịnhloạibỏmộtsốbộphậncủabòdễbịnhiễmbệnhnhất (óc, lá lách, tủy, ruộtnonvàruộtgià) rakhỏi thứcăncủaconngười.Hànhđộngnàykhôngphảidocácquanchứcngànhnôngnghiệphayngànhytếquántriệtthựchiệnmàdocácnhàmáychếbiếnthứcănchođộngvậtnuôitiếnhành.Lolắngrằngnhữngchứngcớvềviệcdịchbệnhbòđiênsẽcókhả năng bị lộ và lan truyền rộng rãi, công ty thực phẩmPedigreMasterquyếtđịnh loạibỏ tất cảcácphần thịtxươngvụn thừacủabò rakhỏi sảnphẩmcủamìnhvàbáocáovớiBộnôngnghiệprằngđólàgiảipháprấttốtđốivớithựcphẩmdànhchoconngười.Trongkhiđó, trẻconAnhphảiănmónhamburger, xúcxích, bánhkẹp thịt với loại thịt rẻ tiềnnhất.Từnăm1980,Ủybanhànhđộnggiáodụcđãhủybỏtrợcấpcủachínhphủđốivớibữatrưacủacáctrườnghọc.

NhiềuđộngvậtnuôiởAnhcònđượcănloạithứcănantoànhơncảthứcăn

củaconngười,đếntháng11năm1989,chínhphủcấmbáncácloạithịtvụnthừavàcấmsửdụng trongngànhcôngnghiệpsảnxuất thịtbò.Bảy thángsauđó, sựkinhhoàngcủacông ty thựcphẩmPedigremastermột lầnnữađượckhẳngđịnh;mộtconmèoSiamesecótênMaxởBristolđãchếtdoănphải thựcphẩmnhiễmdịch.Cái chết ( củamèođiênMax),như trongcácbáo lácảiđưa tin,chứng tỏ rằngbệnhbòđiêncó thểbiến thểsangnhữngloàikhác.Tuynhiên,chínhphủAnh trongsuốt6 thángsauđókiênquyếtphủnhậnthựctếdịchbệnhbòđiênnguyhiểmđốivớiloàingười.

Đểbảovệkinhdoanhnôngnghiệp,chínhquyềncácnướcChâuÂuđãtỏravô tâm trước lợi ích của người tiêu dùng.Một báo cáo gần đây củamộtthượng nghị viện Pháp cho thấy từ năm 1988 đến năm 2000, Bộ NôngnghiệpPhápđãtốithiểuhóanguycơnguyhiểmcủabệnhbòđiênvà“luônphảnđốiviệcngănngừavàtrìhoãn”việcgiớithiệuphươngánphòngtránhdịchbệnh.Nhằmngănchặnnhữngquyếtđịnhcóthểgâytácdụngngượcđốivớisựcạnhtranhcủangànhnôngnghiệpthựcphẩm,chínhphủthậmchícònlờđiýkiếncủanhữngquanchứcytế.Năm1988,nướcAnhthựchiệnviệccấmđộng vật ăn thực phẩm làm từ thịt động vật nhưng vẫn tiếp tục xuấtkhẩu thức ăn động vật có tiềm ẩn bệnh BSE trong suốt 8 năm, họ xuấtkhoảng68triệukgthựcphẩmtớinhiềuquốcgiavàcànglàmbùngnổdịchbệnhbòđiênvốnchỉmangtínhđịaphươngratoàncầu.Nhữngnướckhácthuộc liênminhChâuÂunhậpkhẩu thựcphẩmrẻcủaAnh,xuấtkhẩu tớiBắcMỹ và TrungĐông.Ngày nay, châuÂu không chỉ phải đốimặt vớinguycơgiếtmổhàngtriệuconbònhiễmbệnhmàcònphảiđauđầuvớiviệcphảitìmcáchgiảiquyếtrácthảicủanó.ỞAnh,khoảng1tỷkgrácthảitừchănnuôibòđangchờthiêuhủy.ỞĐanMạch,mộtcôngtyđangxâydựngnhàmáy hạt nhân lớn nhất thế giới để sản xuất điện bằng cách thiêu hủyphânbò.NhờcótậpđoànMcDonald,việchạnchếthứcănchănnuôigiasúccủaFDAcũngđượcthựchiệnkhátốtởMỹ.NhưngnhữnglệnhcấmđóchưađủsứcmạnhđểngănchặnsựlanrộngcủadịchbệnhBSE.ỞchâuÂu,cácnôngtrạichănnuôibịngăncấmchogiasúcănđạmđộngvật.Lệnhcấmđóchẳngqua chỉ làgiải phápđểgiúpngựavàgia cầmkhỏibị kết thúc theocách như bò. Tuy nhiên, lệnh cấm đó cũng có tác dụng kìm hãm sự lantruyền của dịch bệnh. John Collinge, giáo sư đầu ngành, trường DượcLondonvàlàthànhviênưutúcủaỦybantưvấnEncephalopathyAdvisoryCommittee-tinrằngdịchbệnhBSEnàycóthểdễdàngbiếnthểquacácloàikhác và tồn tại trong động vật dù bên ngoài không hề có biểu hiện triệuchứnggì.NếutapháthiệndấuhiệubòđiêntronglợnvàgàthìsựhạnchếvềthựcphẩmcủaFDAcuốicùnglàvôích.Việctiếptụcsửdụngtiếtbòtrong

chănnuôibòthậtsựlàđiềusai lầm.“Tấtcảnhữnghànhđộngtáisửdụngthứcăntừthịtđồngloạiđềutiềmtàngnhữngnguycơdịchbệnhnguyhiểm.Vàtôiđãnhắcđinhắclạiđiềunàyrấtnhiềulần”,Collingecảnhbáo.

USDA,FDAvàViệnnghiêncứuthịtgiasúcMỹphảnđốilệnhcấmbổsungthànhphầnthứcănchogiasúc.Họchorằngsựgiớihạnmớinàylàkhôngcầnthiết.Vìthựctế,cănbệnhbòđiênchưaxuấthiệnởMỹ.Sựtranhcãicủahọvềvấnđềtiếptụcchogiasúcănđạmđộngvậtlàmộthìnhthứcphủnhậnliều lĩnh,một sự tập dượt trong cách nghĩ rất khôn ngoan.Khi nướcAnhpháthiệnrahaiconbòđầutiênbịnhiễmthìđãcóítnhất60.000conbòkhácnhiễmdịch.Theobàiviết này, dịchbệnhbòđiên chưaxuấthiệnởMỹ làchínhxác.Tuynhiên,USDAcũngchưa thậtsựnỗ lựcđể tìmranó.“Nếubạnkhôngnhìn,bạnsẽkhôngtìmthấy.Nếuchúngtakhôngtiếnhànhkiểmtra nhiều hơn, chúng ta sẽ không bao giờ biết được là nó có xảy ra haykhông?”MộtgiáosưnghiêncứuđầungànhvềBSEcủa trung tâmnghiêncứudịchbệnhquốcgiacủa trườngđạihọcCaseWesternReserveđãphátbiểuthẳngthắnnhưvậy.Từnăm1990,khoảng375triệuconbòđãbịgiếtmổởMỹ,chỉkhoảng15.000conđượcđưaratiếnhànhkiểmdịchbòđiên.ỞBỉ,sốlượnggiếtmổchỉbằng1/30nhưthếnhưngcóđến400.000conđượcđưarakiểmdịchhàngnăm.

NhữngquyđịnhhiệnhànhcủaFDAbướcđầuchỉnghiêngvềkhíacạnhhiệuquảvàtiệníchchứchưaquantâmđếnvấnđềsứckhỏecộngđồng.Họchophépngườitasảnxuấtthứcăncholợnlàmtừthịtbò,thứcănchobòtừthịtlợn,thứcănchogiacầmtừthịtbòvàthứcănchobòtừthịtgiacầm...Họchophépsảnxuất thứcănchochóvàmèolàmtừchínhthịtđồngloạicủachúng.Cho dù các nhà sản xuất hàng đầuởMỹ luôn hứa hẹn rằng họ sẽkhôngbao giờ cho thịt thú nuôi vào thành phần thức ăn chăn nuôi nhưngthực tế, điều đó cũng không có gì là trái pháp luật. Hàng tuần, công tySanimal Inc.ởCanadavẫnchếbiến18.000kg thịtchóvàmèochết thànhthứcănchochóvàmèo.Đếntháng6năm2001,họmớibịpháthiệnvàchỉtrích. “Thức ăn này hoàn toàn đảm bảo sức khỏe, chỉ là vìmột số ngườikhôngthíchnhìnthấythịtthúnuôibịđưavàolàmthànhphầnthứcăn.”Phótổnggiámđốccôngtytrảlờitrướcnhữngchỉtríchcủadưluận.

CólẽhànhđộnghiệuquảnhấtcủachínhphủliênbangđểngănchặndịchbệnhBSElantruyềnvàoMỹlàlệnhcấmnhậpkhẩugiasúcvàthứcănchănnuôigia súccủaAnhnăm1989 -HànhđộngnàykhônghềđedọagìđếnngànhcôngnghiệpchếbiếnthịtởMỹ.Lệnhcấmnhậpkhẩucũngnhưmọi

giải pháp bảo vệ khác, giúp ích rất lớn cho các nhà sản xuất ởMỹ. Tuynhiên,lệnhcấmhoàntoànđạmđộngvậttrongthứcănchănnuôigiasúccủaFDAsẽgiảm lợi nhuận củangànhnôngnghiệpMỹ.Lúcnày, nguồnđạmđộngvậtphổbiếnnhấttrongthứcănchănnuôigiacầmkhôngphảilàngựavàbòmàlàlợn.TysonFoodlấytoànbộthịt,dathừavàruộtgàtừcáclògiếtmổchuyểnđếncácnhàmáychếbiếnthứcănchănnuôigiasúclàmthứcănchogàvàmangđếnchocôngtynuôigiốnggàcủaTysonđểnhữngcongàgiốngcóthể“thưởngthứcmónthịtcủatổtiênchúng”.Cácnhàmáythứcănchăn nuôi gia súc của Tyson ở Buzzard bluff, Arkansas đã chế biến rakhoảng1,5triệukgmỗituần.

ThảmhọabòđiênđãlàmgiảmđángkểlượngtiêuthụthịtbòởChâuÂuvàhủyhoại rấtnhiều trang trạichănnuôibò.Ngànhchănnuôigiasúc tưởngchừngpháthuyrấthiệuquảvềmặtkinhtếgiờđâylạicótácdụngngượclại.NỗigiậngiữvàcảmgiácbịphảnbộicủangườitiêudùngđãkhiếnEUphảinhanhchóngkiểmđiểmlạivềnhữngchínhsáchnôngnghiệp.Antoànthựcphẩm,phúclợiđộngvậtvànhữngmốiquantâmvềmôitrườngdầnlấylạiđượcsựquantâm,ưutiênhàngđầuthayvìquanniệmtruyềnthốngchỉnhấnmạnhvềphươngdiệntiếnđộvàhiệuquảsảnxuất.CácquốcgianhưĐức,ÝvàÁo đang nỗ lực tìm kiếm sự thay đổi gốc rễ cho ngành sản xuất thựcphẩmChâuÂu.Chính phủĐức đã kêu gọi sự phi công nghiệp hóa nôngnghiệpvàdựkiếnđếnnăm2010sẽdành20%quỹđấtchonôngnghiệpquốcgia.“Mọithứsẽthayđổi”-RenateKuenast,bộtrưởngbộnôngnghiệpĐứcđãhùnghồntuyênbốnhưvậyđểbảovệlợiíchngườitiêudùng.KuenastnóirằngĐứcsẽdànhsựquantâmđặcbiệtđếnthựcphẩmnhưhọtừnglàmvớithịtbò.TheoquyđịnhphápluậtcủaĐứcbắtđầutừđầuthếkỷXVI,cáccơsởsảnxuấtkhôngđượcphépchovàothịtbòbấtkỳthànhphầnphụgianàomàchỉmàchỉđượcsửdụngnước,đạimạch.Phảnđốisựlạmdụnghóachấtvàcácthànhphầnphụgiakháctrongthứcăngiasúc,Kuenastđưaramộtsựlựachọnđólà“Bònênđượcchoănbằngnước,ngũcốcvàcỏ.”

Tôihyvọngnhữngnhàlịchsửtươnglaisẽxemxétngànhcôngnghiệpđồăn nhanh củaMỹ nhưmột di chứng của thế kỷXX -một hệ thống quanđiểm,tháiđộ,niềmtinnổilêntừsauhậuchiếnmiềnbắcCanada,baogồmcảniềmtintuyệtđốivàocôngnghệ,sựlanrộngnhanhchóngtrêntoàncầu,phúthuyhoàngngắnngủiđểrồinhanhchóngđivàoquênlãng.Khigiátrịthựccủanótrởnênrõràngthìsuynghĩcủaconngườilạitrởthànhlạchậuvà không cònbắt kịp với thời đại.Chúng ta không thể làmngơ trước đạidịchbòđiên.Đóchínhlàlờicảnhbáovềnhữnghậuquảkhônlường,vềsự

ngạomạn của con người và sựmù quáng của khoa học. Người ta đã cónhữngcáchnghĩthậtngờnghệchrằngchomiếngthịtbòvàobánhnuggetsgà thìcũngnhưlấy thịt lợn làmthứcănchănnuôibò.Khi thay thếngànhcông nghiệp đồ ăn nhanh, chúng ta nên xét đến góc độ tôn giáo, sự khácnhau, tính xác thực, sự thay đổi khó lường, sự cân bằng, lợi nhuận và sựkhiêmnhường.Mọicáinênphảicógiớihạncủanó.Thếkỷmớimởravớinhiều điềumớimẻ: con người tỏ ra ít kiên nhẫn hơn với những điều rậpkhuônvà lề lối, tẩy chaynhữngmờám trongbóng tối, đỡ tham lamhơn,nhiềucảmthônghơn, tốcđộchậmhơn...Mọithứsẽkhôngcòngiốngnhưtrướcđây.Tuynhiên,tôivẫnluôncóniềmtinvàonhữngđiềutốtđẹptrongtươnglai.

HẾT