Upload
dinhnhi
View
220
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Pou Prezante ti feyé sa a, se yon vèsyon ki realize Pou esPanyol, ki soti de yon ti feyé travay o Brezil ki gen Pou tit “ann Pale Potigé”. el Presente cuadernillo es una versión realizada Para el esPañol, a Partir de un cuadernillo elaBorado en Brasil titulado “ann Pale Potigé”.
orijinal nan Potigè a te realize ak moun sa yo: el original en Portugués fue elaBorado Por: rwolds augustin, miriam sPezia, emilio travieso sj.
Premye a te PiBliye Pa Pastoral moBilizasyon imen nan dyoséz ro solimoes taBatinga, Brezil, 2011. la Primera edición fue PuBlicada Por la Pastoral da moBilidade Humana da diocese do alto solimões taBatinga, Brasil, 2011.
dezyèm edisyon an te PiBliye Pa ministerio travay Brezil e entitisyon migrasyon ak dwa imen. Brazilya, Brezil, 2012. la segunda edición fue PuBlicada Por el ministério do traBalHo e emPrego do Brasil y el instituto de migraçoes e direitos Humanos, Brasília, Brasil, 2012.
Premye edisyon en esPanyol la realize nan cHili, PrePare nan sant inivèsite ansyen “cui” nan inivèsite alBerto Hurtado nan kolaBorasyon avek Pastoral ayisyen nan Pawas sent kwa nan santiago, nan ane dezyèm 2016. Primera edición en esPañol realizada en cHile fue PreParada en el centro universitario ignaciano (cui) de la universidad alBerto Hurtado, en colaBoración con la Pastoral Haitiana de la Parroquia santa cruz, en santiago, diciemBre 2016.
dezyèm edisyon an esPanyol korije e ogmante te PrePare nan sant inivèsite ignasyano (cui) ki nan inivèsite alBerto Hurtado, nan kolaBorasyon ak Pastoral ayisyen Pawas sent kwa, santigo, avril 2017. segunda edición en esPañol, corregida y aumentada, fue PreParada en el centro universitario ignaciano (cui) de la universidad alBerto Hurtado, en colaBoración con la Pastoral Haitiana de la Parroquia santa cruz, en santiago, aBril 2017.
se moun sa yo ki resPonsaB fe adakte ak tradiksyon feyèsa nan cHili:los resPonsaBles de la Presente adaPtación y traducción HecHa en cHile:
daniela fuenzalida, Berlin coimin, erick lundy, juan diego galaz sj, micHelet fleurissaint, edward sultant.
NeNpöt mouN ou NeNpöt eNtitisyoN kapab repwodi ti dokimaN sa a Cualquier persoNa o iNstituCióN puede utilizar, reproduCir o adaptar el preseNte doCumeNto.
si ou vle vesyon dijital fèyè sa a, ou mèt voye yon e-mail nan adrès sa yo: si desea una versión digital de este cuadernillo Puede escriBir al siguiente correo:
MATYÈ / índice
byeNViNi / bieNVeNida 8Pou salu e akeyi / Para saludar y dar la bienvenida 12kesyon popilè / Preguntas usuales 14kónen yon moun / conocer a una persona 14kijan pou di yon moun orevwa / cómo despedirse 16de alguien rele an Haiti / llamar a Haití 16 Pawol kotidyen / Palabras cotidianas 18nimewo / números 18Premye ven nimewo ódinal yo / los primeros veinte 19números ordinales montan ak propósyon / cantidades y proporciones 20Pozisyon tan / Preposiciones de tiempo 21jou nan semèn nan / días de la semana 21sezon yo nan ane a / estaciones del año 21mwa de lanne / meses del año 22lis koulè yo / listado de los colores 22lis rad yo / lista de ropa 23lis soulye / lista de zapatos 24
kay / la Casa 24Pou lwe yon kay / Para arrendar una casa 25sevis nan kay / servicios en la casa 26espas nan kay / lugares de la casa 26méb nan kay / muebles en las casas 27elektrodomestik / electrodomésticos 27materyèl kwizin / utensilios de cocina 27
alimaNtasyoN / alimeNtaCióN 29achte nan mache / comprar en el mercado 29lis sa ou achte / lista de compras 29vyan / carnes 30
konvèsasyon sou aliman / conversación sobre 31 alimentaciónmanje chilyen / comida chilena 33
FaNmi / la Familia 34vyolans domestik / violencia intrafamiliar 35
saNte / salud 43Pati nan kò moun / las partes del cuerpo humano 43nan lopital / en el hospital 44jinekològ / ginecología 45avek doktè / con el doctor 46Pran youn randevou / tomar hora con el doctor 46 ijèn / Higiene 47konvèsasyon sou sante / conversación sobre salud 48
traVay / trabaJo 49konvèsasyon sou travay / conversación sobre trabajo 50konesan ak defans dwa travayè / conocer y defender 51los derechos laborales jounen travay / jornada de trabajo 52 Nimero yo ki nan likidasyons nan finisman mwa / 53 Números en la liquidación a fin de mes repo oubyen tan lib / descanso y tiempo libre 54Pwoteksyon maténite / Protección de la maternidad 55mete fen ak yon travay / término del contrato de trabajo 56
otorite lapolis / autoridad poliCial 58kontròl idantite / control de identidad 58si yon polisye arete ou gen dwa sa yo 62si eres detenido por un policía, tienes derecho a
dwa de lom / dereCHos HumaNos 63deklarasyon inivesèl dwa imèn 63
declaración universal de derechos Humanos
alFabe oubyeN abese paNyol 78alFabeto o abeCedario espaÑol
gramè ak Vèb / gramátiCa y Verbos 79vèb / verbo 79Enfinitif / Infinitivo 80Prezan / Presente 80yon Pase / el Pasado 81fiti (pral) / el futuro 81veb ki pa regle ou deregle / verbos irregulares
82veb regilye / verbos regulares 83veb ki pa regle ou deregle / verbos irregulares 84
respekte tout mouN, pou tout mouN ka repekte wrespetar a todos para que todos lo respeteN
kreyol espaÑol
di bonjou, eskize, silvouplè ak mèsi diga buenos días, permiso, por favor y gracias
ou pa dwe siyen yon papye si w pa li ak si ou pa konpwann li
No firmar un papel sin antes de leer y comprender
Pa bwè medikaman san se pa doktè ki otorize w (gen danje nan sa)
no tomar medicamentos sin autorización del médico (muy peligroso)
Pa itilize pwodwi nan bwat san w pa revize dat lap espire
no consumir alimentos en lata sin revisar fecha de vencimiento
Pa achte bagay elektronik nan lari no comprar cosas electrónicas en la calle
Pa achte medikaman nan laferya/ (mache) li kapab kòz anpli konplikasyon nan sante nou
no comprar medicamentos en la feria libre, puede causar muchas complicaciones en la salud
Pa jete fatra nenpòt kote no botar basura en cualquier lugar
Pa tande mizik oubyen pa pale trò fò lè nou nan bis, nan tren ak lè nou yon kote ki gen anpil lòt moun, sa ka kòz konfli
no escuchar música, ni hablar fuerte en la micro, el metro o lugares públicos. Puede causar conflictos
toutan revize BIP!* ou, anvan bis la rive oubyen anvan ou monte, ou kapabl peye kontravansyon ou/ pinisyon
siempre revisar su BIP!* antes llegar o subir a la micro. Puede llevarse multas
uit konsey pou viv byen ansanbocho consejos para convivir bien
*nan santyago: BIP! se yon ti kat ki sèvi pou peye transpò piblik tankou (micro transantyago ak tren) ou kapab achte l oubyen rechaje l nan estasyon tren yo.
*en santiago: BIP! es una tarjeta que se usa para el pago de transporte público (micros transantiago y metro) puedes comprarla y cargarla en estaciones de metro.
8 9
yon lèt byenviniuna carta de Bienvenida
zanmi nou ayisyen: querido amigo haitiano:
nou youn poko konnen lòt, men nou vle di ou Byenvini nan peyi nou. se sèten li pa fasil pou kite fanmi w ak zanmi w yo dèyè, pou pati ale yon kote moun yo diferan ak yon lang ki diferan. se pou sa ou pa dwe janm bliye kijan ou vanyan.nou pral rakonte w yon ti kras sou peyi nou, pou kapab konnen nou pi byen, petèt ou ka dekouvri se pa toutbagay ki diferan.
aún no nos conocemos, pero queremos darte la bienvenida a nuestro país. Probablemente no es fácil dejar atrás a la familia, los amigos, para partir hacia un lugar nuevo, con gente y un idioma es diferente. Por eso nunca olvides lo valiente que eres. te vamos a contar un poco de nuestro país, para que puedas conocernos mejor, y talvez descubras que no todo es tan distinto.
chili se yon peyi long, li pozisyone nan fen sidamerik la, nan lwès epi li limite avèk Oseyan Pasifik. Li genyen anpil kilomèt nan zòn kot li yo, anplis li antoure avèk yon chèn montay ki rele “Cordillera de los Andes “ki mem divize Chili ak Ajantin. Lang ofisyèl li se espanyòl epi kòb li rele peso chilyen.
Chile es un país largo está al final de Sudamérica, al oeste y limita con el Océano Pacífico. Tiene muchos kilómetros de costa, además rodeado de una cadena de montañas, que se llama cordillera de los andes, que divide Chile con Argentina. Su idioma oficial es el español y su moneda es el peso chileno.
kapital chili se santiago epi li sitiye nan mitan peyi a. se la ou jwenn anpil ayisyen. genyen ayisyen nan lòt vil tou tankou: ikike, valparaiso,
konsepsyon, temouko, ak lòt ankò. jan nou konnen chili trè long. li gen plizyè klima ak peyizay, nou kapab jwenn dezè nan zòn Atakama ki nan Nò e zòn vèt ki nan sid.
la capital de chile es santiago y queda en la mitad del país. ahí encuentras muchos haitianos. también en otras ciudades importantes como iquique, valparaíso, concepción, temuco y otras. como sabemos, chile es muy largo. tiene distintos climas y paisajes. Podemos encontrar desierto en atacama al norte y el verde de los bosques en el sur. santyago se gran vil ki gen anpil moun, machin, gwo kay, an general li gen bri, majorite nan imigran ki soti nan lòt peyi yo se ladann yo vini pou chèche travay ak lòt opòtinite. kòm li gwo anpil, pi bon fason pou sikile nan santiago epi pou pa pèdi, se nan metro (itilize tren), sa ki rive pi lwen yo, e si pa gen metro (tren) ki ale kote ou ta vle ale a ou ka pran yon bis (micro), ou ka toujou mande yonn oubyen 2 moun ki ka ede ou, men se yon ti pousantaj chilyen ki pale fransè oubyen kreyòl. nan santyago tan Fuente: ©FreeVectorMaps.com
santiagovalparaíso
concepción
temuco
iquique
10 11
ivè yo fè frèt e kèk fwa li fè lapli, fredi a kòmanse nan mwa me epi li dire jiska septanb, pandan tan prentan rive; nan mwa desanm, janvye ak fevriye gen anpil solèy ak chalè.
Santiago una ciudad grande, con mucha gente, autos y edificios, por lo general un poco ruidosa, la mayoría de los inmigrantes de distintos países llegan acá en búsqueda de trabajo y oportunidades. como es tan grande la mejor forma para trasladarse en santiago y no perderse es usando el metro, el que llega a muchos lugares, y, si no hay metro para el lado al cual debes ir, puedes tomar una micro, siempre podrás preguntarle a una o dos personas que puedan ayudarte, eso sí, muy pocos chilenos hablan francés o kreyòl. en santiago los inviernos son fríos y un poco lluviosos, el frio comienza a partir del mes de mayo y dura hasta septiembre con la llegada de la primavera, los meses de diciembre, enero y febrero son soleados y calurosos.
moun chili travay anpil, yo pa twò serye, men yo amikal si ou rive konnen yo, yo solidè lè pou yo ede moun ki ap viv move moman (moun kap soufri). menm jan ak ayiti, chili te sibi tranbleman tè ak sekous, se yon peyi sismik, tanzantan te a souke. men nou abitye ak sa e an general yo pa twò fò. espò ki pi popilè a se foutbòl, nou renmen wè
Completo
seleksyon chili a lè l´ap jwe, nou ankouraje li e nou fete lè li genyen, se sa ki fe nou rasanble, se poutèt sa nou rasanble an fanmi ak zanmi pou nou gade match yo. si w ta renmen konnen chili ou dwe eseye manje yo, bouyon cazuela, pate empanada de pino, ak completo, ki prepare ak pen ak hotdog epi tomat, mayonèz.
la gente en chile es trabajadora, un poco seria, pero amistosa si llegas a conocerlos, también es solidaria cuando hay que ayudar a los que están pasando por un mal momento. al igual que Haití, nuestro país ha tenido que soportar temblores y terremotos, es un país sísmico y suele temblar de vez en cuando, pero estamos acostumbrados y por lo general no son tan fuertes. el deporte más popular es el futbol, nos gusta mucho ver jugar a la selección chilena, animarla y celebrar cuando ganan y por eso nos juntamos a ver los partidos con familia y amigos. si quieres conocer chile, tienes que probar la comida, la cazuela, las empanadas de pino y los completos.
m swete ti enfòmasyon sa yo ap sèvi w pou ou kòmanse konnen nou, nou swete w rankontre bon zanmi nan chili.
espero que esta información te sirva para empezar a conocernos, y ojalá encuentres buenos amigos en chile.
Byenvini nan chili!¡Bienvenidos a chile!
BY
EN
VIN
I / B
IEN
VE
NID
A
12 13
kreyol espaÑol
Bonjou Buenos días
Bonswa (aprè midi) Buenas tardes (y de noche)
kòman ou ye? ¿cómo estás tú?
èske ou anfòm? ¿estás bien?
mwen byen estoy bien
kòman ou rele? ¿cómo te llamas?
mwen rele… yo me llamo…
e ou menm? ¿y tú?
ki nasyonalite ou? ¿cuál es tu nacionalidad?
nan ki peyi (ki kote) ou soti? ¿de qué país saliste (vienes)?
mwen soti ayiti yo salgo /vengo de Haití.
mwen se ayisyen yo soy haitiano
kòman yo rele vil ou soti a... ¿cómo se llama tu ciudad?
ki lang ou pale? ¿qué lenguas hablas tú?
mwen pale kreyòl, fransé, espanyòl ak anglè
yo hablo kreyol, francés, español e inglés
ki laj ou? ¿cuál es tu edad?
mwen gen 24 ane yo tengo 24 años
mwen byen kontan rekonèt ou estoy contento de conocerte
mwen sonje fanmi mwen extraño a mi familia
BYenVini BienVenidA
pou salye e akeyi para saludar y dar la bieNVeNida
kreyol espaÑol
wi sí
non no
silvouplè Por favor
mèsi anpil muchas gracias
anpil mucho/mucha
ou vle ? (Pou ofri dlò, kafe, elatriye.)
¿usted quiere? (para ofrecer agua, café, etc.)
wi, m vle sí, yo quiero
kisa ou bezwen? ¿qué necesita?
m ale me voy
ann ale nos vamos
eskize Permiso
eskize (padon) disculpe
mesye señor
madanm señora
madmwazèl señorita
Jenn gason, fi joven
timoun niño
tinon jwèt sobrenombre
siyati apellido
BY
EN
VIN
I / B
IEN
VE
NID
A
14 15
kreyol espaÑol
ki moun? ¿quién?
ki kote? ¿dónde?
ki sa? ¿qué?
Poukisa? ¿Por qué?
kilè? ¿cuándo?
a ki lè? ¿a qué hora?
kòman sa rele? ¿cuál es el nombre de eso?
kijan yo di…? ¿cómo se dice?
kisa ou te vle di? ¿qué quiso decir?
m pa konprann no comprendí, “no caché”(chilena)
Pale pi dousman, silvouplè Por favor, hable más lento
kreyol espaÑol
carin Bon jou mesye Buenos días señor
fidel Bon jou madmwazèl, ki jan ou ye?
Buenos días señorita, ¿cómo está usted?
carin mwen trè byen mèsi, ou pale kreyol ?
estoy muy bien gracias, ¿usted habla creole?
fidel wi yon ti kras, e ou mem?
sí, un poco y usted?
carin non mwen pa pale kreyol. mwen pale anglè ak espanyól/ Panyól
no, no hablo creole. Hablo inglés y español
kesyoN popilèpreguNtas usuales
kóNeN yoN mouNCoNoCer a uNa persoNa
kreyol espaÑol
fidel kóman ou rele? ¿cómo te llamas?
carin mwen rele carin, e ou mem?
me llamo carin ¿y usted?
fidel non mwen se fidel mi nombre es fidel
carin ki kote ou rete/abite/viv?
¿dónde vive?
fidel mwen abite las colinas, moun ki kote ou ye?
vivo en las colinas ¿de dónde eres?
carin mwen se moun etazini / mwen se ameriken, e ou mem ?
soy de usa / soy americana, ¿y usted?
fidel mwen soti atiyi /mwen se ayisyen
soy de Haití / soy haitiano
carin kisa w’ap fè isit ? que está haciendo aquí?
fidel mwen se volontè nan sjm (sèvis jeswit pou imigran yo)
soy voluntario en sjm (servicio jesuita a inmigrantes)
carin Byen. konbyen tan sa fè?
muy bien. Hace cuánto tiempo?
fidel depi ane pase / sa fè yon ane twa mwa
desde el año pasado /Hace un año y tres meses
carin o, byen, mwen kontan rekonèt ou, m swete wè ou yon lo’t fwa
qué bueno, es un alegría para mí conocerte fidel, hasta luego, espero verte otra vez
fidel orevwa madmwazèl, n´a wè. ale an byen
ok señorita carin. adiós, nos vemos
carin mèsi anpil, ou menm tou, egalman
ok. muchas gracias, igualmente
BY
EN
VIN
I / B
IEN
VE
NID
A
16 17
rele aN Haiti llamar a HaitÍ
kreyol espaÑol
Apèl kout fil llamada telefónica
rele nan telefòn llamar por teléfono
rele an ijans llamada de urgencia
m vle rele ayiti. quiero llamar para Haití.
kiJaN pou di yoN mouN oreVwa Como despedirse de alguieN
kreyol espaÑol
m ale na wè yon lòt fwa me voy, nos vemos otra vez
orevwa adiós
Babay chao
na wè pita nos vemos más rato
Pase bòn nwit que tengas buenas noches
Bonswa Buenas noches
Pase bòn jounèn que tenga un buen día
a pita Hasta luego
na wè lòt semen nos vemos la próxima semana
ale ak Bondye vaya con dios
ale ak kè kontan que te vayas contento
ale an byen que te vaya bien
fe anpil atansyon cuídese mucho
m ale, bonswa me voy, buenas noches
se te yon plezi, na wè fue un placer, nos vemos
m vle fè yon apèl lokal quiero hacer una llamada local
ist la van rechaj? ¿aquí vende recarga?
ke konpayi mobil ou a? ¿de que compañía es su móvil?
konbyen koute chak minit? ¿cuánto cuesta por minuto?
ki kòd pou m rele ayiti? ¿cuál es el código para llamar Haití?
ekri nimewo ou vle rele a escribe el número al que quieres llamar
Pyès moun pa pran apel la nadie contesta la llamada
ou gen yon lòt nimewo? ¿tienes otro número?
anBilans amBulancia
131
PonPyeBomBeros
132
PoliscaraBineros
133
Si w TA gen proBlÈM, ou kApAB MAnde Èd:
Si Tiene proBleMAS, pidA AYudA:
PAW
OL
KO
TID
YE
N /
PA
LAB
RA
S C
OT
IDIA
NA
S
18 19
pAwol koTidYen pAlABrAS coTidiAnAS
NimewoNÚmeros
kreyol espaÑol
1 youn / (en) uno
2 de dos
3 twa tres
4 kat cuatro
5 senk cinco
6 sis seis
7 sèt siete
8 uit ocho
9 nèf nueve
10 dis diez
11 onz once
12 douz doce
13 trèz trece
14 katòz catorce
15 kenz quince
16 sèz dieciseis
17 disèt diecisiete
18 dizwit dieciocho
19 diznèf diecinueve
20 ven veinte
30 trant treinta
40 karant cuarenta
50 senkant cincuenta
kreyol espaÑol
60 swasant sesenta
70 swasanndis setenta
80 katreven ochenta
90 katrevendis noventa
100 san cien
500 senksan quinientos
1.000 mil mil
10.000 dis mil diez mil
20.000 ven mil veinte mil
30.000 trant mil treinta mil
100.000 san mil cien mil
1.000.000 yon milyon un millón
premye VeN Nimewo ÒdiNal yo los primeros VeiNte NÚmeros ordiNales
kreyol espaÑol
Premye Primero
dezyèm segundo
twazyèm tercero
katriyèm cuarto
senkyèm quinto
sizyèm sexto
setyèm séptimo
wityèm octavo
nevyèm noveno
dizyèm décimo
onzyèm décimo primero / undécimo
douzyèm décimo segundo / duodécimo
PAW
OL
KO
TID
YE
N /
PA
LAB
RA
S C
OT
IDIA
NA
S
20 21
kreyol espaÑol
trèzyèm décimo tercero
katòzyèm décimo cuarto
kenzyèm décimo quinto
sèzyèm décimo sexto
disetyèm décimo séptimo
dizwityèm décimo octavo
diznevyèm décimo noveno
ventyèm vigésimo
moNtaN ak propÒsyoNCaNtidades y proporCioNes
kreyol espaÑol
yon moun alguien
Pèsòn moun/pyès moun ninguno/nadie
tout moun todo el mundo
tout todo
anyen nada
gwo grande
Piti Pequeño
Pi gwo más grande
Pi piti más pequeño
anpil mucho
ti kras Poco
pozisyoN taN preposiCioNes de tiempo
kreyol espaÑol
yè ayer
avan yè antes de ayer
jodi a Hoy
demen mañana
demen maten mañana por la mañana
demen aswa mañana en la noche
talè en poco rato
talè a Hace poco
kounya a ahora
avan antes
aprè después
depi yè desde ayer
lòt jou otro día
Jou NaN semèN NaN dÍas de la semaNa
kreyol espaÑol
lendi lunes
madi martes
mèkredi miércoles
jedi jueves
vandredi viernes
samdi sábado
dimanch domingo
sezoN yo NaN aNe a estaCioNes del aÑo
kreyol espaÑol
Prentan Primavera
ete verano
otòn otoño
livè (sezon frèt)
invierno (estación frio)
PAW
OL
KO
TID
YE
N /
PA
LAB
RA
S C
OT
IDIA
NA
S
22 23
mwa de laNNe meses del aÑo
kreyol espaÑol
janvye enero
fevriye febrero
mas marzo
avril abril
me mayo
jen junio
jiyè julio
dawou agosto
septanm septiembre
oktòb octubre
novanm noviembre
desanm diciembre
lis koulè yo listado de los Colores
lis rad yo lista de ropa
kreyol espaÑol
chemiz camisa
Pantalon Pantalón
eslip calzoncillo
jip falda
jile chaleco
abrigo Parca
gan guantes
kepi gorro
mayo Polera
chòt short
vès chaqueta
rad granmoun ropa de adulto
chosèt calcetines
Ba medias
chemizèt camiseta
sentiwon cinturón
kòl corbata
rad timoun ropa de niño
chemiz manch long camisa manga larga
chemiz de nwit Pijama
kreyol espaÑol
Blan Blanco
rouj rojo
nwa negro
gri gris
krèm crema
vèt verde
Ble azul
mov morado
kreyol espaÑol
chokola chocolate
jòn amarillo
oranj naranja
vyolèt violeta
mawon marrón
oranj naranja
vyolèt violeta
mawon marrón
24 25 KA
Y /
LA
CA
SA
lis soulye lista de zapatos
kAY lA cASA
m ap CHèCHe yoN kay...estoy busCaNdo uNa Casa...
kreyol espaÑol
kay: lè nou di kay se lè li gen anpil chanm depi souvan li gen yon adrès de nan ri ak yon nimewo Epz: Kay la nan Ri Le Wa #24
Casa: tiene muchas habitaciones y generalmente cuenta con unadirección de calle y numeración
Ej: casa en calle Los Reyes #24
apatman: kote ki gen abitasyon, kizin, twalèt, sal a manje, tout ansanb
departamento: espacio en un edificio con habitación, cocina, baño y comedor incorporados
pyès nan site: se chanm ki gen twalèt li ak kizin li andann
pieza en cité: Habitación con cocina y baño en su interior
kreyol espaÑol
Chanm: yon chanm san anyen, kidonk se sèlman chanm nan, w’ap pataje kizin, twalèt ak lòt moun k´ap viv ansanm avèk ou yo
Habitación: solamente habitación, sin nada. cocina y baño compartido
ti kay piti: nan katye yo rele campamento yo
Casita o mediagua: en poblaciones se llaman campamento
kontè dlo contador de agua
kle/kadna llave/candado
pou lwe yoN kay para arreNdar uNa Casa
kreyol espaÑol
silvouplè, ki kote mwen kapab jwenn (yon kay) pou m lwe?
Por favor, ¿dónde puedo encontrar (una casa) para arrendar?
m ap chache (yon kay) pou m lwe
estoy buscando (una casa) para arrendar
konbyen lwaye la koute? ¿cuánto cuesta el arriendo?
lwe (anfèmen) arriendo
lwaye arrendar
Pri lwaye Precio del arriendo
ou kapab jwenn sou gran ri /avni…
Puede encontrar en la calle /avenida….
nimewo telefon mèt kay la número de teléfono del dueño de la casa
kontra kay la contrato de la casa
otèl Hotel
restoran restaurante
kreyol espaÑol
soulye zapatos
sandal chalas
Bòt Bototos
Soulye fi zapatos de mujer
soulye gason zapatos de hombre
kreyol espaÑol
tenis zapatillas
lasèt cordón
soulye po zapatos de cuero
soulye talon zapatos de tacón
soulye pla zapatos planos
26 27 KA
Y /
LA
CA
SA
seVis NaN kay serViCios eN la Casa
kreyol espaÑol
dlo agua
kouran energía eléctrica
gaz gas
Enternet (kab ou Wi fi) internet
kab cable
telefòn Teléfono (fijo)
depans an komen gastos comunes
espas NaN kay lugares de la Casa
kreyol espaÑol
kizin cocina
chanm pou dòmi Pieza
sal sala
salon living
sal a manje comedor
twalèt (chanm de ben) Baño
twalèt (kote ou chita)/ latrin taza (donde te sientas)
douch ducha
lakou Patio
koulwa Pasillo
Jaden flè jardín
mèb NaN kay muebles eN las Casas
kreyol espaÑol
kabann cama
chèz silla
tab de nwit velador
tab mesa
Pandri guardarropa/closet
tiwa cajón
matla kabann colchón
sèvyèt toalla
dra sábana
lenn cobertor
zorye almohada
kanape sofá
kapèt alfombra
elektrodomestikeleCtrodomÉstiCos
kreyol espaÑol
frijidè refrigerador
fou cocina
fou (pou fredi) estufa (para frío)
radyo radio
microwave microondas
29 ALI
MA
NTA
SYO
N /
ALI
ME
NTA
CIÓ
N
28
kreyol espaÑol
televizyon televisor
kab televizyon cable de televisor
selilè / telefòn mobil celular / teléfono móvil
chajè mobil cargador celular / móvil
kafetyè pou bouyi dlo Hervidor
alonj elektrik alargador eléctrico
fè pou pase rad Plancha
Bouton elektrik interruptor eléctrico
mete pèmanant alisador de pelo
machin a lave lavadora
Òdinatè computador
enprimant impresora
telefòn teléfono
entènet internet
videyo jwèt video juegos
revèy reloj
MAnJe AliMenTAciÓn
aCHte NaN maCHe Comprar eN el merCado
kreyol espaÑol
konbyen li koute? ¿cuánto cuesta? / ¿cuál es el precio?
li twò chè está muy caro
ou pa gen sa ki mwen chè? ¿no tiene más baratas?
ou pa fè rabè ¿tiene descuento?
Ban m (2), silvouplè. dame (dos), por favor.
mwen bezwen… yo necesito
konbyen tan garanti li genyen? ¿cuanto tiene de garantía?
ki pri angro? ¿cual es el precio por mayor?
Pri yuon Precio por unidad
lis sa ou aCHtelista de Compras
kreyol espaÑol
diri arroz
kawòt zanahoria
Pòmdetè Papa
tomat tomates
leti lechuga
aselga acelga
Bètrav Betarraga
sik azúcar
Pen Pan
kreyol espaÑol
Pwa Porotos
zonyon cebolla
Piman Pimentón
lay ajo
Piman ají
farin Harina
ji jugo
adousi/sik likid
endulzante
materyèl kwiziNuteNsilios de CoCiNa
kreyol espaÑol
fouchèt tenedor
kiyè, cuchara
kouto cuchillo
Plat / asyèt Platos
30 31 ALI
MA
NTA
SYO
N /
ALI
ME
NTA
CIÓ
N
kreyol espaÑol
te té
kafe café
Konfiti mermelada
Pate Paté
Bè mantequilla
janbon jamón
fomaj queso
Konfiti mortadela
manba manjar
fwi frutas
Papay Papaya
kreyol espaÑol
zaboka Palta
Póm manzana
doulan durazno
Per Pera
sitwon limón
zoranj naranja
kiwi kiwi
melón sandía
siwel ciruela
melón frans melón
VyaN CarNes
kreyol espaÑol
natHy Bonswa mesye Buenas noches señor
mario Bonswa madmwazèl, nan kisa mwen ka ede w?
Buenas noches señorita, ¿en qué puedo ayúdarla?
natHy ou kapabl pote meni an pou mwen silvouplè?
¿Puedes traerme el menú por favor?
mario M’ap tou pwofite pou m di w jodia nou gen anpil espesyal?
aprovecho de decirte que hoy día tenemos varias ofertas
natHy oooooh kisa nou genyen nan espesyal
ooooh ¿qué cosas tienes en oferta?
mario nou gen bouyon vyan bèf, yon pla ki fèt pwa ak espageti hot dog,yon pla ki gen diri, pòm de, tè, vyan ak salad. yon pla ki gen mayi ak vyan
tenemos cazuela de vacuno,porotos con riendas, bistec a lo pobre y pastel de choclo
natHy ok mèsi, mwen pa bezwen sa yo ki nan espesyal la
ok gracias, pero no deseo lo que están en oferta
mario ebyen, chwazi sa vle w’ap manje
Bueno ok. ¿qué desea comer?
natHy m’ap bezwen yon plat salad, diri blan, vyan fri
voy a comer un plato de ensalada con arroz blanco y carne frita
mario ok, ou bezwen yon bagay pou w bwè mademwazel?
ok, ¿desea algo para tomar señorita?
koNVèsasyoN sou alimaN CoNVersaCióN sobre alimeNtaCióN
kreyol espaÑol
anmbègè Hamburguesa
woule arrollado
eskalop chuletas
Prietas Prietas
kwis poul tuto pollo
Bistec Bistec
mouton cordero
Poul Pollo
kochon cerdo
Bèf vacuno
Hot dog salchicha
longanis longaniza
32 33 ALI
MA
NTA
SYO
N /
ALI
ME
NTA
CIÓ
N
kreyol espaÑol
natHy wi, ou gen ji natirèl ? sí, ¿tienes jugo natural?
mario Byensi, nou gen ji natirèl
claro que sí tenemos jugo natural
natHy ki ji ou genyen? ¿cuáles son los sabores que tienen?
mario zoranj, sitwon, grenadya, papay ak lèt ou san lèt, ji karòt
naranja, limón, maracuya, papaya con leche y sin leche, zanahoria
natHy ou kapab pote pou mwen yon vè ji papay san lèt san sik epi yon boutèy dlo silvouplè
deseo un vaso de papaya sin leche ni azúcar y una botella de agua, por favor
mario sa ap pran yon ti tan eso demora un poco de tiempo
natHy Pa gen pwoblèm no hay problema
mario yon bagay anplis mademwazèl?
¿algo más señorita?
natHy non mèsi, ki kote twalèt la ye?
no, gracias ¿dónde está el baño?
mario ale tou dwat epi nan vire
sigua por aquí derecho y de la vuelta
natHy ok mèsi, ou kapab pote montan an pou mwen souple
ok gracias, ¿podrías tráerme la boleta por favor?
mario o wi. na wè yon lòt fwa sí claro. chao nos vemos
natHy mèsi, pase yon Bòn jounèn!
gracias, que tenga un buen día
maNJe CHilyeN Comida CHileNa
kreyol espaÑol
bouyon: se soup vyan (ki kapab bèf, zwazo, mouton ou lòt) avek pòm de tè, jomou pwa, pwa vèt,mayi, diri ak silantro
Cazuela: sopa de carne (puede ser vacuno, ave, cordero y/o más) con papa, zapallo amarillo, porotos verdes, choclo, arroz y cilantro
pwa ak espagueti ak hotdog: Plat pwa /bouyon pwa blan ki mele ak jomou vemisi mele ak jomou vemisèl ou espageti
porotos con riendas: Porotos/ frijoles blancos en caldo combinados con zapallo amarillo y fideos tipo espagueti
bistec a lo pobre: mòso vyan ak pòm de tè fri, zònyon fri ak ze fri
bistec a lo pobre: trozo de carne frita acompañado de papas fritas, cebolla frita y huevo frito
pastel de choclo: se vyan moulen ak zònyon rache ki kouvri ak mayi vèt moulen ansanb ak albahaca epi yo mete l nan fou kèkfwa yon moso poul
pastel de choclo: guiso de carne molida con cebolla y aderezos cubierta por choclo triturado con albahaca. va al horno y a veces cuenta con un trozo de pollo
prietas: embutidos hechos principalmente con sangre de cerdo, tienen un color violeta – marrón oscuro
prietas: sosis ki fèt prensipalman ak sankochon, li gen koulè vyolèt - mawon fonse
Chunchules: Porción de intestino grueso devacuno o cordero, se lava y cocina para su consumo
Chunchules: Pòsyon gwo trip bèf ou mouton, yo lave yo epi kwit yo pou konsome
bistec: corte de carne que se frita o cocina a la plancha para servir al plato con acompañamientos varios
bistèk: vyann koupe ki fri oswa boukannen l pou sèvi nan plat akdivès kalite lòt bagay
34 35 FAN
MI /
LA
FA
MIL
IA
FAnMilA FAMiliA
kreyol espaÑol
fanmi familia
manman mamá
Papa Papá
Pitit fi Hija
Pitit gason Hijo
Pitit pitit nieto / nieta
kouzen Primo
kouzin Prima
frè Hermano
sè Hermana
Bòfrè cuñado
Bèlsè cuñada
tonton tío
matant tía
grann / granmè
abuela
granpapa / granpè
abuelo
kreyol espaÑol
mesye señor
mennaj (fi) Polola
mennaj (gason)
Pololo
mari esposo
madanm esposa
fiyèl ahijada
Parenn Padrino
marenn madrina
frè bò parenn Hermano por parte de padrino
sè bò marenn Hermana por parte de madrina
zanmi amigo/amiga
vwazen vecino
vwazin vecina
VyolaNs domestikVioleNCia iNtraFamiliar*
kisa VyolaNs eNtraFamilyal (aNdedaN FaNmiy) la ye?
vyolans entrafanmilyal (domestik) se tout move trètman ki afekte
lavi ou entegrite fizik, mantal moun ki gen yon relasyon k´ap viv
nan kay: oubyen paran fanmi menm san, moun ki gen lyen familiyal,
tankou lè sa pase ant papa ak manman yon pitit, sitou yon minè, yon
granmoun oubyen yon endikape ki sou responsablite yon moun pou
poteje l oubyen sou kont nènpòt moun ki se manb fanmi an.
¿quÉ es la VioleNCia iNtraFamiliar?
todo maltrato que afecte la vida o la integridad física o síquica de
quien tenga o haya tenido la calidad de cónyuge del ofensor o una
relación de convivencia con él; o sea, pariente por consanguinidad
o por afinidad en toda la línea recta o en la colateral hasta el tercer
grado inclusive del ofensor, su cónyuge o su actual conviviente,
o bien, cuando esta conducta ocurre entre los padres de un hijo
común, o sobre un menor de edad, adulto mayor o discapacitado
que se encuentre bajo el cuidado o dependencia de cualquiera de los
integrantes del grupo familiar.
ki garaNti lwa sa oFri? (lwa ki koNt VyolaNs)
li kreye krim move trètman abityèl ki resevwa pinisyon ak prizon
vyolans psikik ak fizik ki fèt an jeneral. Li ogmante sanksyon yo pou
kompòtman sa yo; li modifye kòd penal la, li ogmante nan yon nivo
tout pèn prizon lè moun nan blese ak vyolans li sibi anndan fanmi an,
li garanti tout moun ki denonse move trètman ap jwenn pwoteksyon,
tankou : moun ki fè agresyon an ap kite kay la, anpeche li pwoche
tou pre viktim nan, lakay li ou nan travay li, nenpòt lòt kote li konn
al vizite souvan, yo oblije li ale nan terapi ; polisye gen dwa sezi tout
zam li genyen menm si li gen otorizasyon pou li genyen li.
36 37 FAN
MI /
LA
FA
MIL
IA
¿quÉ garaNtÍas oFreCe esta ley?
crea el delito de maltrato habitual que castiga con cárcel la violencia
psíquica y física ejercida habitualmente; aumenta las sanciones por
este tipo de conductas; modifica el Código Penal, aumentando en un
grado las penas de cárcel en caso de lesiones causadas por violencia
intrafamiliar; otorga mayores garantías de obtener protección para
quienes denuncien maltratos, así como la obligación del agresor de
abandonar la casa; la prohibición de que se acerque a la víctima, a su
casa o a su lugar de trabajo, así como, a cualquier otro lugar al que ésta
concurra o visite habitualmente; la obligación de asistir a terapia; y la
facultad concedida a las policías para incautarle toda clase de armas,
aunque tenga autorización para tenerlas.
ki ÒgaNism NaN la Jistis ki okipe de VyolaNs domestik?
tribinal fanmi, lè vyolans moun nan fè a pa konsidere kòm yon delit.
minlikistè piblik, lè sa moun nan fè a konsidere kòm yon delit .ministè
sa fè ensvetigasyon si se yon krim move trètman abityèl si jij pou fanmi
an ba li tout enfòmasyon yo.
¿quÉ orgaNismos JudiCiales se oCupaN de la VioleNCia
iNtraFamiliar?
los tribunales de familia, cuando los actos de violencia intrafamiliar
no constituyan delito. el ministerio Público, cuando los actos de
violencia intrafamiliar constituyan un delito. este ministerio dará curso
a la investigación pertinente en caso de que se presente el delito de
maltrato habitual, si el respectivo juzgado de familia le ha remitido los
antecedentes.
*los contenidos de este apartado fueron traducidos de aquellos disponibles en el sitio: http://www.bcn.cl/leyfacil/recurso/violencia-intrafamiliar
egzite kèk reJis mouN ki te koNdaNe pou VyolaNs
domestik ?
Wi, Rejis Sivil ak idantifikasyon gen pou obligasyon fè yon rejis
espesyal pou moun yo kite kondane kòm aktè vyolans domestik /
oswa vyolans kont fanmi, jan lòt rezolisyon lwa a mande fè l la.
¿existe algÚN registro de las persoNas que HayaN sido
CoNdeNadas por VioleNCia iNtraFamiliar?
Sí. El Registro Civil e Identificación tiene la obligación de llevar
un registro especial de las personas condenadas como autoras de
violencia intrafamiliar, así como de las demás resoluciones que la ley
ordene transcribir.
ki ÒgaNism NaN la Jistis ki okipe de VyolaNs domestik?kiyès
mouN sa yo ki poteJe aNba lwa VyolaNs domestik?
moun ki plase, moun ki ap viv ansanm, papa, manman pitit ansanm,
menm kan pa t janm gen yon bon vi ansanm, tout asandan ak
desandan fanmi sa a jiska relasyon tonton ak matant pase nan
kouzen ak kouzin ak nenpòt moun ki poko majè oubyen ki majè ak
tout moun ki andikape ki sou kont fanmi an ak tout moun ki anba
poteksyon lwa a.
¿quiÉNes soN suJetos protegidos por la ley de VioleNCia
iNtraFamiliar?
el cónyuge, ex cónyuges, conviviente, ex conviviente, padre o madre de hijo común, aunque no haya existido convivencia. se incluyen por igual a los parientes del ofensor, de su cónyuge o actual conviviente, en su línea recta (toda la ascendencia y descendencia) o colaterales hasta la relación tíos/tías/sobrinos /sobrinas, y además, cualquier otra persona que sea menor de edad, adulto mayor o con discapacidad que se encuentre bajo la dependencia de cualquier integrante de la familia.
38 39 FAN
MI /
LA
FA
MIL
IA
kisa ki rezèVe pou yoN mouN ki Fè yoN zak VyolaNs domestik?
y’ap pini li ak yon kontravansyon ki gen 15 utm** (unite tribitè pa
Mwa) kòb sa se Gouvènman Rejyonal la k’ap benifisye l souvan kote ou
rete a, oubyen se moun kite fè manda a, pou l ka fè l rive nan sant kap
atande viktim nan, nan rejwon an, ki petèt finansye piblik ou prive.
anplis jij la ta dwe aplike santans la selon mezi l. yonn oubyen plizyè nan
mezi sa yo.
1. obligasyon pou kite kay la kote l’ap viv ak viktim nan.
2. entèdi pou apwoche bò kote viktim nan ou kote l abite, kote l
travay, kote l’ap etidye, kèlkeswa kote li pase souvan. si toude ap
travay oubyen ap etidye mèm kote yon manda pou direktè a ou
patrón an aplike mezi nesesè.
3. entèdiksyon pou l pote oubyen sèvi ak zam afe. si l ta vyole
nan yonn nan twa (3) entèdiksyon sa yo, koupab la ap resevwa
arestasyon li dirèkteman pou 15 jou.
4. li oligatwa pou l asiste nan pwogram terapi ak oryantasyon sou
fanmi.
¿Cuáles soN las saNCioNes para quieNes CometaN VioleNCia
iNtraFamiliar?
se castigará con una multa de media a 15 utm (unidades tributarias mensuales)* a beneficio del gobierno regional del domicilio del denunciante o demandante, para ser destinada a los centros de atención de víctimas de violencia intrafamiliar existentes en la región respectiva y que sean de financiamiento público o privado.
además, el juez deberá aplicar en la sentencia una o más de las siguientes medidas:
1. obligación de abandonar el hogar que comparte con la víctima.
2. Prohibición de acercarse a la víctima o a su domicilio, lugar de trabajo o de estudio, así como, a cualquier otro lugar al que ésta concurra o visite habitualmente. si ambos trabajan o estudian en el mismo lugar se oficiará al empleador o director del establecimiento para que adopte las medidas de resguardo necesarias.
3. Prohibición de porte y tenencia o el comiso de armas de fuego.4. la infracción de algunas de las tres medidas anteriores, puede
acarrear sanción penal o arresto hasta por 15 días para el ofensor.
5. la asistencia obligatoria a programas terapéuticos o de
orientación familiar.
kisa krim moVe tretmaN abityèl la ye?
se kèk bagay moun nan fè tanzantan pou maltrete viktim nan, swa fisik ou mamtal sou moun ki poteje anba la lwa vyolans domestik. Sa
ki konsidere kòm deli yo se zak vyolans domestik tanzantan.
¿quÉ es el delito de maltrato Habitual?
el ejercicio habitual de violencia física o síquica respecto de las personas protegidas por la ley de violencia intrafamiliar. el requisito determinante de este delito es que los actos de violencia
intrafamiliar sean habituales.
ki sa ki se peNalite pou krim NaN abi abityèl?
sanksyon an varye ant 61 a 540 jou prizon, sof si se yon zak ki grav,
y’ap aplike pèn sa ki mansyone nan dènye asinyasyon sa a.
¿Cuál es la saNCióN para el delito de maltrato Habitual?
la sanción varía entre los 61 a 540 días de presidio, salvo que el hecho constituya un delito de mayor gravedad, caso en que se aplica la pena asignada a éste último.**1 utm = $50.000 chilyen pesos
40 41 FAN
MI /
LA
FA
MIL
IA
geNyeN mezi poteksyoN pou mouN ki Viktim yo?
wi, tribinal jistis yo kapab pwan mezi de poteksyon legal pou yo
poteje viktim nan. oubyen tou kèk mezi pou yo ede l anvan deklarasyon
final la .ede sa a ka gen yon dire ki kapab prolonje si yo ta jije li ta nesesè.
nan sa tribinal fanmi ki konnen jijman sou dozye vyolans kont fanmi:
dwe pran tout mezi ki nesesè pou ka rive nan fen an konsa l’ap ka bay
poteksyon ak viktim yo nan fanmi an. tribinal la dwe sonje verifye byen
pou l kònnen si viktim nan ansent (an ka se yon fi) menm si se yon moun
andikape oubyen tou si se yon moun ki gen an risk ak tout sa ki kapab
mete moun nan an danje. konsa tou yo dwe konsidere kom sitiyasyon
eminan si se ta yon granmoun, ki se mèt oubyen ki posede yon kay pou
rete, y´ap mete l deyo ladann, aranjman nan sektè segondè oubyen y’ap
limite li andedan kay la, pou kèk nan paran yo.
¿existeN medidas de proteCCióN para las VÍCtimas?
sí, los tribunales de justicia Penal pueden adoptar medidas cautelares para proteger a la víctima, o bien, alguna de las medidas accesorias antes mencionadas, fijar su plazo de duración y prorrogarlo en caso de ser necesario. Por su parte, el tribunal de familia que conozca de un juicio por violencia intrafamiliar, debe adoptar de oficio todas las medidas necesarias para llevarlo a su término, así como, para dar protección a las víctimas de violencia intrafamiliar. el tribunal debe cautelar especialmente los casos en que la víctima está embarazada, sea una persona con discapacidad o tenga una condición que la haga vulnerable. asimismo, debe considerar como situación de riesgo inminente el hecho de que un adulto mayor, dueño o poseedor de un inmueble que ocupe para residir, sea expulsado de él, relegado a sectores secundarios, o bien se limite su desplazamiento en su interior,
por alguno de sus parientes.
èske geN yoN saNt sèVis pou mouN ki Viktim yo al CHèCHe
asistaNs?
wi, nan tout peyi a gen plizyè sant ki espesyalize nan resevwa moun ki viktim anba vyolans domestik. sant sa yo gen kòm objektif pou yo bay yon repons rapid ak moun ki afekte yo ki nan sitiyasyon vyolans nan fanmi. yo ede yo jwenn jistis ak swen medikal, fè ka yo rive jwenn lòt òganizasyon k´ap travay sou ka move trètman sa yo.
¿Hay algÚN CeNtro de ateNCióN al Cual puedaN reCurrir
las VÍCtimas?
sí, a lo largo del país hay varios centros que se especializan en recibir
a víctimas de violencia intrafamiliar. los centros de atención tienen
por objetivo dar respuesta lo más pronto posible a las necesidades
de los involucrados en situaciones de violencia intrafamiliar. ellos
auxilian, atienden consultas jurídicas o médicas, asesoran de
acuerdo a su especialización, remiten a otras organizaciones y
acogen ante hechos de maltrato.
ki kote ou dwe ale NaN ka ou ta sibi VyolaNs domestik/
moVe trètmaN yo?
nan biwo jijman ki la pou fanmi, Polis/carabineros chili oubyen
Polis envestigasyon, ki gen obligasyon pou resevwa denons la epi
pou oryante viktim nan, nan pwosesis legal ki te fèt avan yo. si tout
fwa sa ta kalifye sernan an kapab pran reskonsablite epi reprezante
fanm ki viktim a koz zak vyolans domestik, si selman se yon moun ki
majè, konsa yo mande l.
¿a quÉ lugar se debe ir eN Caso de ser VÍCtima de este tipo
de VioleNCia?
al juzgado de familia, a carabineros de chile o a la Policía de
investigaciones, que tienen la obligación de acoger la denuncia y
y orientar a la víctima en la posterior tramitación legal. en casos
calificados, el sernam puede asumir el patrocinio y representación
43 SAN
TE
/ S
ALU
D
42
de la mujer víctima de delitos de violencia intrafamiliar, siempre que
sea mayor de edad y así lo requiera.
si m Vle deNoNse yoN ka VyolaNs domestik, mweN dwe ale
NaN polis/CarabiNeros ak eNVestigasyoN?
wi, yo menm y’ap voye plent lan bay tribinal fanmi an, men tou ou ka
ale dirèkteman nan tribinal la. lè sa a, w’ap fè plent lan oswa deman
nan, y’ap kòmanse pwosesis jijman akoz vyolans domestik. ka yo pral
jere pa tribinal fanmi epi si yo konsidere kòm krim/abi ki abitye fèt nan
deja, y’ap remèt dosye yo nan ministè Piblik.
si quiero deNuNCiar uN Caso de VioleNCia iNtraFamiliar
¿tambiÉN debo reCurrir a CarabiNeros e iNVestigaCioNes?
sí, ellos remitirán la denuncia al juzgado de familia, pero además se
puede recurrir directamente a éste. luego, a través de la interposición
de la denuncia o la demanda, se da inicio al juicio por violencia
intrafamiliar. los casos serán vistos por los tribunales de familia y
si éstos consideran que se configura el delito de maltrato habitual,
remitirán los antecedentes al ministerio Público.
geN yoN Nimero teleFÒN Nou ka rele pou si ta geN yoN ka
VyolaNs domestik?
telefòn fanmi pou Polis/carabineros chili se: 149, oubyen www.bcn.c/leyfacil
¿Hay algÚN NÚmero de telÉFoNo al que se pueda llamar eN
Caso de VioleNCia iNtraFamiliar?
fono familia de carabineros de chile: 149, o www.bcn.cl/leyfacil
SAnTeSAlud
kreyol espaÑol
tèt cabeza
cheve cabello
Po Piel
jè (zye) ojos
zòrèy oreja
nen nariz
Bouch Boca
dan dientes
zansiv encía
figi cara
kou cuello
vant Barriga (guata)
tete senos
dwa ak saNtedereCHo a la salud
tout mou geN dwa ak saNte, kèlkeswa NasyoNalite l
todas las persoNas tieNeN dereCHo a la salud, Cualquiera sea su NaCioNalidad
reseVwa sweN NaN yoN lopital piblikreCibir ateNCióN eN uN Hospital pÚbliCo
pati NaN kÒ mouN las partes del Cuerpo HumaNo
kreyol espaÑol
lestomak Pecho
do espalda
zèpol Hombro
zo Hueso
Bra Brazo
men mano
dwèt dedos
ren riñones
vajen/ bouboun
vagina
ovè ovarios
matris Útero
Peni Pene
44 45 SAN
TE
/ S
ALU
D
kreyol espaÑol
kwis muslo
jenou rodilla
kreyol espaÑol
Pye Pie
san sangre
NaN lopital eN el Hospital
kreyol espaÑol
doktè doctor/doctora
ijans urgente
trè grav muy grave
malad enfermo
maladi enfermadad
sant sante (pi pre) consultorio (más cerca)
Enfimyè enfermera/enfermero
sant sante centro de salud
operasyon operación
famasi farmacia
analiz examen
remèd remedio
sewòm suero
egzeyat dar de alta
grenn remèd remedios en tabletas
m Pa genyen vaksen no tengo vacuna
Piki inyección
mwen fè alèji soy alérgico
Prèv viH Prueba de viH
kapòt Preservativo (condón)
JiNekolÒg giNeCologÍa
kreyol espaÑol
ansent embarazada
akouche fe pitit dar a luz
règ menstruación
Papanikola Papanicolau
Mamografi mamografía
Planin / kapòt anticonceptivo
enfeksyon nan fè pipi infección urinaria
Bay san /senyen sangramiento
tès ansent test de embarazo
viris papilòm virus del papiloma
Ekografi ecografía
dwa poteksyoN matèNite dereCHo a la proteCCióN de la materNidad
tout timouN ki Fèt NaN CHili geN dwa ak NayoNalite CHilyèN, meNm si papa ak maNmaN pa
geN papye a Joutodo NiÑo NaCido eN CHile tieNe dereCHo a la
NaCioNaldiad CHileNa, auNque los papás No HayaN regularizado su permaNeNCia eN paÍs
46 47 SAN
TE
/ S
ALU
D
aVek doktè CoN el doCtor
kreyol espaÑol
kò m pa bon me siento mal
mwen malad estoy enfermo
mwen bezwen al lopital necesito ir al hospital
Premye swen Primera atención
emèjennsi emergencia
Pran randevou kay doktè agendar una consulta
fè m mal (...) me duele (...)
tèt fè mal dolor de cabeza
lestomak fè mal dolor de estómago
vant fè mal dolor de la guata
do fè mal dolor en la espalda
senti fè mal dolor en las caderas
doulè rèn dolor de riñones
alèji nan po alergia en el cuello
mwen fè sik (dyabèt) soy diabético
mwen fè tansyon tengo la presión alta
endispoze desmayo
mwen gripe estoy agripado
la fyèv fiebre
praN yoN raNdeVoutomar Hora CoN el doCtor
kreyol espaÑol
Pran yon ak dakò Ponerse de acuerdo
Pran yon randevou tomar una cita
nan kisa pou m ede ou ? ¿en qué puedo ayudarte?
kreyol espaÑol
ekri non w nan yon ajannda tomar nota del horario
Pran yon randevou ak doktè marcar una consulta con el doctor
èske ou gen randevou? ¿tienes eso agendado?
fè yon ti tann espere un poco
ou kapab ban m yon lòt randevou, svp
Puede agendarme de nuevo, por favor
ki kote nou kapab rankonte ? ¿dónde podemos encontrarnos?
iJèNHigieNe
kreyol espaÑol
savon twalèt jabón de baño
savon lave jabón de lavar (ropa)
kloros cloro
tòchon Paño
fè pwopte nan kay la
Hacer aseo en casa
Bale Barrer/ escoba
lave/ seche lavar /secar
lave veso lavar a loza
lave rad lavar ropa
Bwose dan escobilla de dientes
kreyol espaÑol
Bwos tèt cepillo de cabeza
Pat dantifris crema dental
kotex toalla femenina
jilèt gillette
razwa afeitador
sizo tijeras
Pwòp limpio/limpia
netwaye limpiar
fè bab afeitar (hacer la barba)
koupe cheve cortar el cabello
48 49 TR
AV
AY
/ T
RA
BA
JO
koNVèsasyoN sou saNte CoNVersaCióN sobre salud
kreyol espaÑol
lilia Bonswa mesye Buenas noches señor
Pierre Bonswa madanm, ki jan ou ye?
Buenas noches señora, ¿cómo está usted?
lilia mwen pa santi m byen no me siento bien
Pierre kisa w genyen ? ¿qué tienes?
lilia mwen gen yon doulè nan vant mwen
tengo dolor de guata
Pierre konbyen tan ou genyen ak doulè a
¿Hace cuánto tiempo tienes ese dolor?
lilia sa fe prèske yon mwa Hace casi un mes
Pierre ou Pa jann ale lopital? ¿no ha ido al hospital?
lilia non no
Pierre Poukisa ou pa ale ? ¿Por qué no ha ido?
lilia mwen Pa gen kòb epi mwen poko gen kanè chilyen
no tengo plata y todavía no tengo carnet chileno
Pierre ou dwe ale gen lopital kap resevwa san kanè
debes ir al hospital. Puedes ser atendido sin carnet
lilia mwen fèk ak viv chili mwen pa konnen anpil kote
estoy viviendo recién en chile, no sé andar sola
Pierre ou vle m ede w epi ale lopital avè w?
¿quieres que te ayude y te acompañe al hospital?
lilia mwen ta byen kontan, paske doulè a pa kite m dòmi
sería un gusto para mí porque el dolor no me deja dormir
kreyol espaÑol
Pierre demen maten bonè m’ap vin chèche w pou m mennen w lopital
mañana por la mañana vengo a buscarte para que vayamos al hospital
lilia a ki lè pou m tann ou? kisa pou m pote?
¿a qué horas lo espero? y ¿qué tengo que llevar?
Pierre map vini a 6 zè e sonje pran paspò w
vengo a las 6 horas y acuérdate de tu pasaporte
lilia mèsi anpil, m’ap tann ou
muchas gracias, te esperaré
TrAVAYTrABAJo
kreyol espaÑol
m ap chèche yon travay estoy buscando un empleo
ki kote mwen ka al chèche travay isit chili?
¿dónde puedo ir a buscar trabajo aquí en chile?
depatman sèvis sosyal nan meri a
departamento servicio social en la municipalidad
mwen bezwen yon travay necesito un trabajo
mwen pa konn ki machin ki pase la
no se qué micro llega allá
gen kèk bonis pou manje oubyen pou peye machin?
¿Hay algún bono de comida o locomoción?
eske ou peye lè anplis yooubyen ou remèt yo?
¿se pagan las horas extra o secompensan?
se ak lè manje? ¿con horario de colación?
50 51 TR
AV
AY
/ T
RA
BA
JO
koNVèsasyoN sou traVay CoNVersaCioN sobre trabaJo
kreyol espaÑol
sonia Bonjou mesye Buenos día señor
PaBlo Bonjou mademwazèl kisa ou bezwen?
Buenos día señorita, ¿qué necesita?
sonia mwen bezwen yon travay
necesito un trabajo
PaBlo mwen gen yon plas travay
tengo cupo de trabajo
sonia konbyen kòb salè a ye? ¿cuánto paga de sueldo?
PaBlo Pi piti salè ( $264,500 pesos) e yon bonis ($70 000 pesos)
sueldo mínimo ($264,500 Pesos) y un bono ($70000 pesos)
sonia ¿ou paka peye m yon ti kras plis?
¿no puede pagar un poco más?
PaBlo non sekonsa m peye tout travayè
no, es lo que pago a todos los trabajadores
sonia ki sa w mande, pou moun nan genyen Pou w asepte l? / ki jan de papye pou moun nan genyen ?
¿qué requisitos pide a la persona para aceptarla? / ¿qué tipo de papeles es necesario que tenga la persona?
PaBlo kanè idantite chilyen, sètifika bònviemès ak papye pwosevebal denye travay
carnet identidad chileno, papel antecedentes y finiquito de la última empresa
koNesaN ak deFaNs dwa traVayèCoNoCer y deFeNder los dereCHos laborales
dwa… yo pa dwe diskrimiNeN wdereCHo… a No ser disCrimiNado/a lwa chilyen entèdi tout diskriminasyon: pou sèks, ras, relijyon, ni pou pozisyon ekonomik (ransosyal).la ley chilena ha prohibido todo tipo de discriminación: por sexo, etnia, religión, posición económica y otras.
dwa... ki pa dwe VyoledereCHo… a No ser aCosado/a
tout travayè gen dwa pou yo trete yo avek dinite ak respè nou pa dwè soumèt anba oken abi moral oubyen sexsyèl.
dwa… pou geN yoN traVay ak komiNikasyioN ak diNite dereCHo a teNer uN trabaJo y trato digNo
dwa… pou ou asire ke sekirite asire NaN traVay la dereCHo a CoNdiCioNes seguras de trabaJo
dwa… ke ou asire se sa ki ekri NaN koNtra w’ap Fè dereCHo a solo realizar las FuNCioNes esCritas eN el CoNtrato
dwa… pou ou patisipe NaN seNdika ak NaN asosyasyoN yo dereCHo a partiCipar eN uN siNdiCato y asoCiaCioNes de trabaJadores
tout travayè gen dwa pou patisipe nan sendika ak asosiyasyon yo
52 53 TR
AV
AY
/ T
RA
BA
JO
jounen travay nòmal yo planifye, li vini de yon dire 45 lè pa semen ki
dwe divize nan 6 jou oubyen 5 jou. nou pa dwe travay 10 lè pa jou, an
ka ke se pa lè anplis ke w te planifye atik ki enfòme sa nan kòd travay la
se atik 22.
la jornada ordinaria de trabajo, salvo algunas excepciones, tiene una
duración máxima de 45 horas semanales que no puede distribuirse
en más de 6 días y menos de 5 días. no se puede exceder las 10 horas
de trabajo diarias, excepto en algunos casos. infórmate en el art. 22 y
siguientes del código del trabajo.
KISA KI PASE SI W TRAVAY PLIS LÈ?
¿QUÉ PASA SI TRABAJO MÁS HORAS?
lè ki anplis nan jounen an e ki pat mansyone nan kontra a, travayè a
ak patron an sipoze pran yon akdakò,e patron an dwè peye 50% anplis
lè nòmal la. yon ti ekzamp: si lè nòmal la $1000 pesos lè anplis la dwè
$1500 pesos. gen kèk ti espsyon pou ou responsabilite byen detèmine.
las horas que sobrepasen la jornada que señala el contrato de trabajo
deben pactarse previamente con el empleador y se pagan por sobre
el 50% del valor de la hora ordinaria. Por ejemplo: si ganas $1000 por
hora, la hora extra tendrá un valor de $1500.
Nimero yo ki NaN likidasyoNs NaN FiNismaN mwa NÚmeros eN la liquidaCióN a FiN de mes
SALÈ
SALARIO
nan chili salè ki pi piti (minimòm) a se $257.500 pesos pa mwa pou
tout jou konplèt. salè likid (sa ki vin nan mem w, pou mete nan pòch
ou) se sa lè yo fin retire tout dèt, sa yo rele kotizasyon ou enpozisyon
el sueldo bruto mínimo en chile es de $257.500 al mes trabajando
jornada completa y el valor de la hora es $1.335. el sueldo líquido es
el valor que te queda después de los descuentos.
KOTIZASYON (ENPOZISYON)
COTIZACIÓN (IMPOSICIÓN)
tout travayè etranje ki kotize nan chili dwè egzije patwon yo konpli
ak obligasyon sa yo, responsab touche kòb sa a, se entitisyon sekirite
sosyal (afP, fonasa o isaPre, afc).
todo trabajador extranjero que cotiza en chile debe exigir que su
empleador cumpla con la obligación de pagar a las instituciones de
seguridad social (afP, fonasa, afc).
JouNeN traVayJorNada de trabaJo
si ou gen yon problèm ke yo pa rekonèt dwa ou nan travay e ou an règ
nan peyi a, ou gen dwa pou ou ale nan enspeksyon de travay oubyen
tou ou ka fè yon denòns sou sit sa a: www.dt.gob.cl
si tienes un problema con el reconocimiento de tus derechos laborales
y te encuentras regular en el país, puedes concurrir a la inspección del
trabajo www.dt.gob.cl y hacer la denuncia.
10% asirans pou pansyon afP (kòb ki sere pou lè ou granmoun ou paka travay ankò).
7% asirans pou sante fonasa (asirans nasyonal sante) oubyen isaPre (enstitisyon sante Prevwa) depi yo peye yon pou ou lè w’al lopital ou p’ap depanse anpil kòb, li obligatwa pou yo peye l.
KI KANTITE KI dWÈ RETIRE SOU SALÈ TOTAL M?
¿QUÉ CANTIdAd PUEdEN RETIRARME dEL SALARIO?
fondo de pennsiones por afP, ahorro individual para la jubilación.
54 55 TR
AV
AY
/ T
RA
BA
JO
JOdIA
dIARIO
nan mitan jounen travay la, se dwa travayè genyen pou l manje, pou l
repoze, pi piti tan li dwe ye se 30 minwit chak jou, ki padwe konte nan
lè travay
el tiempo para alimentación tiene una duración mínima de 30 minutos
diarios, los cuales no se contabilizan dentro de las horas trabajadas.
repo oubyeN taN libdesCaNso y tiempo libre
fondo de salud por fonasa (fondo nacional de salud) o isaPre (instituciones de salud Previsional)
3% afc (asirans pou chomaj) se yon asirans patron an peye pou ou si li revoke oubyen si kite travay pou ou pa pase mizè, pou ka jwen kòb pou ou manje. se lèw gen kontra pou yon tan byen detèmine (tan byen defini “plazo fijo”) oubyen lè w gen kontra ki pa gen tan pou l fini (endefini).
Fondo de cesantía para contratos de plazo fijo y 0,6% para contratos indefinidos.
1,15% sis: asirans pou si w ta mouri oubyen si w pa ka travay ankò akòz yon maladi ou viktim.
sis: seguro de invalidez y sobrevivencia.
0,95% asirans aksidan travayè ak maladi ou pran nan travay (se yon asirans ki ede w anpil sitou lè w’ap travay ak pwodi chimik, ak tout sa ki pa bon pou sante w, asirans sa pèmèt ou vizite doktè pou yo evalye sante w epi jwenn medikaman ki pou pwoteje w kont maladi a. enpòtan, si se aksidan nan travay la, y’ap responsab tout depans yo.
seguro de accidentes del trabajo y enfermedades profesionales.
SEMÈN
SEMANA
dimanch yo ak jou fèt se jou travayè a gen pou l repoze si l travay jou
sa yo, li gen dwa pou l mande yon jou semen epi yon rekonpans.
los domingos y los feriados son días de descanso. si trabajas esos
días, tienes derecho a solicitar u día hábil de la semana y tomarlo en
compensación.
ANYÈL
ANUAL
Pou chak ane travay, travayè a gen 15 jou vakans (lendi jiska vendredi
pandan 3 fwa) sa fè 15 jou travay plis samdi ak dimanch yo, (anviwon
21 jou konsa).
Por cada año trabajado, tienes derecho a 15 días hábiles de
vacaciones remuneradas.
Tout fi ki ansent, nenpòt ki kontra li te genyen, li gen dwa repo (Fuero) se yon dwa, fi ansent genyen pou l benefisye pwoteksyon, e se yon dwa ki fè yo paka revoke l pandan li ansent la, dwa sa se depi sou twa mwa ansent jiska yon ane apre li fè pitit, pou ka benefisye sèvis pwoteksyon sa yo ou gen pou pote sètifika medikal la ki di ou
ansent bay mèt travay la oubyen patwon an:
toda trabajadora embarazada, sin importar el tipo de contrato que tenga, tiene derecho a descanso. el fuero maternal es la protección legal a la mujer embarazada y es el derecho a no ser despedida mientras dura su embarazo y hasta 1 año después de los primeros 3 meses de permiso postnatal. Para acceder a este derecho, es necesario presentar a tu empleador un certifcado médico para obtener permisos:
pwoteksyoN matèNiteproteCCióN de la materNidad
56 57 TR
AV
AY
/ T
RA
BA
JO
AVAN fE fITI
PRENATAL
Prenatal se yon mwa edmi (41 jou).
1 mes y medio antes de la fecha de parto.
SE APRE fIN fÈ PITIT
POSNATAL
se 6 mwa oubyen 7 mwa edmi (180 -220 jou) ki konte depi jou pitit la fèt.
6 meses o 7 meses y medio (4 meses y medio en media jornada)
contadas desde el nacimiento del hijo/a.
REZON
RAZÓN
mete fen ak kontra: ka renonse volontè, (ka pou move kondisyon),
oubyen pou revokasyon dirèk pou ka gen tout detay sou finikito ou pral
li nan kòd travay la nan atik 159 ak nan 160, atik sa yo pale de tou detay
sou finikito.
Un contrato puede finalizar por la renuncia del trabajador/a, por mutuo
acuerdo, por necesidades de la empresa o por despido. Para más
detalles, revisa los artículos 150 y 160 del código de trabajo.
fINIKITO
fINIQUITO
se yon papye ki esplike tout detay pouki sa w mete fen ak relasyon
(travayè a e patwon) li dwe ekri e pou l pase devan yon notè piblik.
es el documento que formaliza el término de la relación laboral entre un
trabajador/a y su empleador/a. El finiquito debe estar por escrito y ser
ratificado ante notario público.
mete FeN ak yoN traVay (FiNikito)tÉrmiNo del CoNtrato de trabaJo
TAN OU fE AP TRAVAY (IdANNIZASYON)
INdEMNIZACIÓN POR TIEMPO TRABAJAdO
lè se fen yo mete ak kontra w pou yon rezon, travayè gen dwa pou
yo peye l jou travay yo nan mwa yo revoke l la anplis jou vakans ki
koresponn yo jan kòd travay la mande a nan atik 160 la.
cuando se termina un contrato, sea cual sea la razón, los
trabajadores/as tienen derecho a que se les paguen los días
trabajados en el mes de despido más los días de vacaciones
proporcionales que le correspondan.
KISA KI SINIfI SITIYASYON MIgRASYON PA AN Lòd (dEREgLE)
lè sitiyasyon migrasyon ou pa an lòd se lè w´ap viv nan peyi a (chili)
san pèmi rezidans e ou poko fè demach pou depoze papye (ou pa gen
papye depoze pou pèmi rezidans)
si ou bezwen oryantazyon ou kapab ale nan sèvis jesuit imigran.
www.sjmchile.org
Si necesitas orientación puedes ir a cualquier oficina del Servicio
jesuita a migrantes.
www.sjmchile.org
5958 OTO
RIT
E L
AP
OLI
S /
AU
TOR
IDA
D P
OLI
CIA
L
oToriTe lApoliSAuToridAd policiAl
LAPOLIS gEN dWA POU L KONTROLE NENPòT MOUN?
carabineros oubyen lapolis envestigasyon (Pdi) kapab kontwole
idantite nenpòt moun depi li majè 18 an, kèlkeswa kote a, nan lye piblik
tankou prive. Pou sètifye idantite moun nan li ka prezante nenpòt
papye ki gen non l; tankou kat idantit, lisans kondi l, paspò l, kat etidyan
l, li kapab itilize tou yon aparèy teknoloji.
¿LA POLICíA PUEdE CONTROLAR LA IdENTIdAd dE CUALQUIER PERSONA?
carabineros o la Policía de investigaciones (Pdi) pueden controlar
la identidad de cualquier persona mayor de 18 años en vías o lugares
públicos y en lugares privados de acceso público. Para certificar la
identidad, la persona se puede usar cualquier identificación, como
carnet de identidad, licencia de conducir, pasaporte o tarjeta estudiantil.
también puede usar cualquier aparato tecnológico.
MOUN KI POKO gEN LAJ MAJÈ
moun ki poko majè yo pa fè kontwòl idantite pou yo sèlman yo ka verifye
byen si moun nan poko genyen vrèman 18 an.
LOS MENORES dE EdAd
a los menores no se les hará control de identidad. en caso de duda, se
entenderá siempre que es menor de edad.
koNtrÒl idaNtiteCoNtrol de ideNtidad*
KONBYEN TAKONBYEN TAN YON KONTWòL dE IdANTITE dWE dIRE?
kontwòl la dwe kalkile yon tan ki nesesè pou fè sa, nan okenn ka li pa
dwe dire plis pase inèdtan (1:00) si l pa ta posib nan dire sa a, polisye
a dwe voye l pou yon lòt jou.
¿CUÁNTO dURA EL CONTROL dE IdENTIdAd?
el control debe limitarse al tiempo estrictamente necesario para la
identificación. En ningún caso podrá extenderse más de una hora.
Si no es posible la identificación, el policía deberá poner término al
procedimiento.
KISA KI KA PASE SI MOUN NAN PA TA VLE BAY NON L OUBYEN PAPYE
KI POU IdANTIfYE L OUBYEN TOU SI L BAY YON fO IdANTITE NAN
OPERASYON KONTWòL IdANTITE?
si moun nan ta kache idantite l oubyen li te bay yon fo idantite, se yon
kontravansyon li fe devan otorite leta.pèn sa a li legal, moun k ap sibi
kontravnsyon sa a lap gen pou prezante nan tribinal pandan 4 fwa.
nan ka ke moun soumèt li byen li kòmanse ale yon fwa ou plis ke yon
fwa lapolis ap retire manda arestasyon n.
¿QUÉ PASA SI LA PERSONA SE NIEgA A ACREdITAR SU IdENTIdAd O dA
UNA fALSA?
si la persona se niega a acreditar su identidad, la oculta o proporciona
una identidad falsa, se sancionará por ocultar su nombre y apellido
a la autoridad. la pena para esta infracción legal es de multa de una
a cuatro unidades tributarias mensuales.en caso de que la persona
sometida a este trámite tuviera una o más órdenes de detención
pendientes, la policía lo detendrá.
KI SA K’AP PASE SI fONKSYONÈ CARABINEROS OUBYEN POLIS
ENVESTIgASYON YO TA MALTRETE MOUN NAN?*los contenidos de este apartado fueron traducidos de aquellos disponibles en el sitio: http://www.bcn.cl/leyfacil/recurso/control-de-identidad
6160 OTO
RIT
E L
AP
OLI
S /
AU
TOR
IDA
D P
OLI
CIA
L
se yon fot ki dwe denonse.
¿QUÉ OCURRE SI LOS fUNCIONARIOS dE CARABINEROS O POLICíA dE
INVESTIgACIONES MALTRATAN A LA PERSONA?
es una falta que debe ser denunciada.
ESKE LAPOLIS KA MENEN MOUN NAN NAN KOMISARYA POU IdANTIfYE L?
An prensip idantifikasyon an dwe fèt kote yo rankontre moun nan.
lapolis dwe bay moun nan posiblite pou l pran papye l oubyen dokiman l.
¿LA POLICíA PUEdE LLEVAR A LA PERSONA A LA COMISARíA PARA
IdENTIfICARLA?
En principio, la identificación se realizará en el lugar en que la persona
se encuentre. el policía debe otorgar a la persona facilidades para
encontrar y exhibir sus documentos.
KILÈ, LAPOLIS dWE ARETE YON MOUN L’AP KONTWOLE?
lapolis kapab arete moun nan si l dekouvri li genyen plizyè plent deja
nan rejis li kote moun sa a genyen men l tranpe nan sa ki pa dwat, sa vle di
ki komèt zak malonèt oswa li enkli nan zak oubyen te temwen kòm moun
ki konplis nan zak malonèt. yo konsidere tou moun ki gen nan men yo
objè yo volè oubyen zam ki kapab fè yo sipèk li melanje nan bagay ilegal.
¿CUÁNdO LA POLICíA PUEdE dETENER AL CONTROLAdO?
Puede detenerlo si se descubre que tiene una orden de detención
pendiente o si del registro que se le efectúe se establezca que se
encuentra en situación de flagrancia, es decir, que cometió un delito
recientemente o sea sindicado por la víctima o testigos como autor o
cómplice de un delito. También se considera flagrancia que la persona
tenga en su poder objetos obtenidos a través de un delito o armas que
pudieran hacer sospechar que intervino en una acción ilegal.
SI YON PATROUJ LAPOLIS TA ALE AVEK OU:
se yon dwa pou yo enfòme e kominike avek fanmi ou, oubyen lòt
moun ki rekonèt ou, yo pa dwe mete ou nan yon chanm, oubyen nan
prizon kote pou ou ankontak avek ansyen prizonye yo.
SI ES LLEVAdO A LA UNIdAd POLICIAL:
se le debe informar verbalmente de su derecho a que se comunique
con su familia u otra persona. no puede ser ingresado a celdas o
calabozos, ni mantenido en contacto con personas detenidas.
si ou bezwen oryantazyon ou kapab ale nan sèvis jesuit imigran.
www.sjmchile.org
Si necesitas orientación puedes ir a cualquier oficina del Servicio
jesuita a migrantes.
www.sjmchile.org
63 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
62
si yoN polisye arete ou geN dwa sa yo:si eres deteNido por uN poliCÍa, tieNes dereCHo a:
kreyol espaÑol
dwa pou yo trete ou tankou inosan
ser tratado como inocente
dwa pou yo ba ou yon bon tretman toutan
recibir un trato digno en todo momento
dwa pou mande gratis pou yon tradiktè ou yon entèprèt si ou pa pale espanyòl
ser asistido gratuitamente por un traductor o intérprete si no comprende o no habla español
dwa pou yo enfòme e fè ou konprann nan lang ou, kòz ki fè yo arete ou
ser informado, en un idioma que comprenda, del motivo de su detención
dwa pou yo fè silans depi kote yo arete ou
guardar silencio desde su detención
dwa pou yo enfòme fanmi ou yo arete ou
informar a un familiar de su detención
dwa pou yo mande, ou si ou vle, fè kònnen konsil ou konnen kòz ki fè yo arete ou a
informar, si lo desea, a su consulado del hecho de su detención
si se yon polisye ki arete ou, ou pa dwe dire plis pase 24 èdtan tan (pou rive devan jij k’ap pwononse si ou koupab ou non)
que su detención en un recinto policial no dure más de 24 horas
dwa pou gen yon avoka ki pou defann ou ak otorizasyon pou l fè entèvyou an prive avèk ou
tener un abogado defensor y entrevistarse privadamente con él
dwa pou l akonpanye ou nan moman jijman yo
asistencia jurídica en procesos penales y extradiciones
dwA de loMderecHoS HuMAnoS
deklArASYon iniVeSÈl dwA de loM
declArAciÓn uniVerSAl de derecHoS HuMAnoS
adopte e pwoklame pa asanble jeneral nan rezolisyon 217 a
(iii), 10 desanm 1948
(disponib nan http://www.ohchr.org/en/udHr/Pages/
language.aspx?langid=spn)
adoptada y proclamada por la asamblea general en su
resolución 217 a (iii), de 10 de diciembre de 1948
disponible en http://www.ohchr.org/en/udHr/Pageslanguage.
aspx?langid=spn
eNtwodiksyoN
lè nou konsidere libète, lajistis lapè nan mond lan genyen kòm baz
rekonesans diyite ki nan nannan tout moun ak dwa egal ego yo ki pa,
se baz ki konstitye fondman tout manb fanmi an,
lè nou konsidere, yo pa rekonèt epi yo meprize dwa moun yo, sa
pwodwi move zak ki revolte konsyans limanite, epi tou wè yon tan
kote tout moun ap lib pou yo pale ak pou yo kwè, paske yo p’ap nan
lapèrèz ak la mizè, tan sa-a yo rele li pi gwo ambisyon lòm ka genyen,
lè nou konsidere eta ki manb yo angaje epi asire yo, nan inyon ak
òganizasyon yo nasyonzini yo, respè inivèsèl ak efè dwa lòm nan
avèk libète fondamantal moun nan, epi
Dwa gason ak fanm; ki deklare pou rezoud ak mete an plas pwogrè
sosyal epi pou leve nivo lavi a nan konsèp libète ki pi laj,
lè nou konsidere nan Pwensip fondalnatal nasyon zini, pèp nasyon
zini-yo retounen proklame la fwa-yo nan dwa fondalnatal moun, nan
diyite ak valè tout moun, nan dwa egal ego fanm kou gason, epi pèp
64 65 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
sa yo deklare yo deside mete devan, pwogrè sosyete a epi pou yo enstale
bon kondisyon pou lavi miyò chita nan libète,lè nou konsidere peyi
manm yo angaje yo pou yo asire, ansanm avèk Òganizasyon nasyonzini,
respè inivèsèl ak respè tout bon dwa moun ak libète fondalnatal,
lè nou konsidere li enpòtan fòk yo tout wè dwa ak libète sa yo menm jan,
pou yo ka ranpli tout bon angajman sa-a,
asamble JeNeral (NasyoN ziNi)
Pwoklame deklarasyon inivèsèl dwa imen an tankou yon anbisyon pou
la vi miyò demen, pou tout pèp ak tout nasyon kapab fè efò, konsa tout
moun ansanm ak enstitisyon yo, kapab enspire ansanm avèk tout vwa
sosyete ladann, ak èfò kòm baz ansèyman ak edikasyon, pou devlope
respè dwa ak libète sa a yo epi pou yo fè pwogrè, ak aksyon nasyonal
epi entènasyonal, y´ap pran ofi amèzi, pou yo rekonèt dwa sa yo epi pou
yo aplike yo nan mond la antyèman, nan mitan popilasyon peyi ki manm
nasyonzini yo, tankou nan mitan tout tèritwa ki anba jiridiksyon yo.
preámbulo
considerando que la libertad, la justicia y la paz en el mundo tienen
por base el reconocimiento de la dignidad intrínseca y de los derechos
iguales e inalienables de todos los miembros de la familia humana,
considerando que el desconocimiento y el menosprecio de los derechos
humanos han originado actos de barbarie ultrajantes para la conciencia
de la humanidad; y que se ha proclamado, como la aspiración más
elevada del hombre, el advenimiento de un mundo en que los seres
humanos, liberados del temor y de la miseria, disfruten de la libertad de
palabra y de la libertad de creencias,
considerando esencial que los derechos humanos sean protegidos por
un régimen de Derecho, a fin de que el hombre no se vea compelido al
supremo recurso de la rebelión contra la tiranía y la opresión,
considerando también esencial promover el desarrollo de relaciones
amistosas entre las naciones,
Considerando que los pueblos de las Naciones Unidas han reafirmado
en la carta su fe en los derechos fundamentales del hombre, en la
dignidad y el valor de la persona humana y en la igualdad de derechos
de hombres y mujeres; y se han declarado resueltos a promover el
progreso social y a elevar el nivel de vida dentro de un concepto más
amplio de la libertad,
considerando que los estados miembros se han comprometido
a asegurar, en cooperación con la organización de las naciones
unidas, el respeto universal y efectivo a los derechos y libertades
fundamentales del hombre, y,
considerando que una concepción común de estos derechos y
libertades es de la mayor importancia para el pleno cumplimiento de
dicho compromiso,
la asamblea geNeral
Proclama la presente declaración universal de derechos Humanos
como ideal común por el que todos los pueblos y naciones deben
esforzarse, a fin de que tanto los individuos como las instituciones,
inspirándose constantemente en ella, promuevan, mediante la
enseñanza y la educación, el respeto a estos derechos y libertades,
y aseguren, por medidas progresivas de carácter nacional e
internacional, su reconocimiento y aplicación universales y efectivos,
tanto entre los pueblos de los estados miembros como entre los de
los territorios colocados bajo su jurisdicción.
66 67 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
kreyol espaÑol
atik 1: tout moun fèt lib, egal ego pou diyite kou dwa. nou gen la rezon ak la konsyans epi nou fèt pou nou aji byen yonn ak lòt ak yon lespri fratènite.
artÍCulo 1: todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y, dotados de razón y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros.
atik 2: chak moun kapab itilize dwa ak tout libète ki pwoklame nan deklarasyon sa-a, san yo pa fè okenn diferans ant yon moun ak yon lòt, kelkeswa ras li, koulè li, sèks li, lang li pale a, relijyon li, opinyon politik oswa nenpòt ki lòt opinyon li ka genyen, kit li soti nan orijin nasyonal o gen rapò ak sosyete a, lajan, kote l soti oswa nenpòt ki sitiasyon l. epi, yo p´ap fè okenn diferans kèlkeswa sou politik, jistis oswa lwa enténasyonal peyi oubyen tèritwa kote moun nan sòti, peyi oswa tèritwa sa a li endepandan, oubyen sou kontwòl lòt, menm lè l pa ka aji pou kò l ankò oubyen gen kèk règleman ki limite libète peyi-a.
artÍCulo 2: toda persona tiene los derechos y libertades proclamados en esta declaración, sin distinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional o social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición.
además, no se hará distinción alguna fundada en la condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una persona, tanto si se trata de un país independiente, como de un territorio bajo administración fiduciaria, no autónoma o sometida a cualquier otra limitación de soberanía.
atik 3: chak moun gen dwa pou viv, pou lib ak sekirite pou tèt li.
artÍCulo 3: todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.
deklarasyoN iNiVesèl dwa de lomdeClaraCióN uNiVersal de dereCHos HumaNos
kreyol espaÑol
atik 4: yo pa gen dwa kenbe pèson nan esklavaj ni fòse l fè yon travay; esklavaj avèk komès esklav entèdi kèlkeswa jan y’ap fè l la.
artÍCulo 4: nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos están prohibidas en todas sus formas.
atik 5: yo pa gen dwa maspinen you moun, ni fè l sibi mòve trètman, ni trete l tankou bèt oswa fè l pèdi lonè l.
artÍCulo 5: nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.
atik 6: chak moun gen dwa pou yo rekònet yo toupatou tankou pèsonalite jiridik li.
artÍCulo 6: todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.
atik 7: tou moun egal devan lalwa epi tout moun gen dwa, san patipri, tout gen menm pwoteksyon lalwa bay. tout moun gen dwa gen pwoteksyon kont tout patipri ak diskriminasyon ki ta kapab vyole deklarasyon sa a epi tout kont tout pwovokasyon pou yo fè diskriminasyon.
artÍCulo 7: todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. todos tienen derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta declaración y contra toda provocación a tal discriminación.
atik 8: chak moun gen dwa pou l resevwa konkou tout bon devan tribinal nasyonal reskonsab yo, kont zak k’ap vyole dwa fondamantal konstitisyon an oswa lalwa rekònet li genyen.
artÍCulo 8:toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes, que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales reconocidos por la constitución o por la ley.
atik 9: yo pa gen dwa ak fè fòs gwo ponyèt, arete, mete nan prizon oswa ekzile yon moun.
artÍCulo 9: nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado.
68 69 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
kreyol espaÑol
atik 10: chak moun gen dwa, egal ego, pou yo koute kòz li, tankou kòz nenpòt moun, devan yon piblik, devan yon tribinal ki pa depann de pèson epi ki bay bon pwa ak bon mezi, ki kab deside sou dwa ak devwa moun, oswa si yo pote akizasyon kont li lalwa konsidere l kòm jis.
artÍCulo 10: toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el examen de cualquier acusación contra ella en materia penal.
atik 11: nenpòt moun yo ta akize pou move zak sou yon lòt, sipoze inosan jislè lalwa rekonèt li koupab, nan yon pwosè piblik, kote yo dwe ba li tout garanti nesesè pou li defann tèt li.
yo pa ka kondane pèson pou zak avèk move aksyon nan moman yo te komèt yo, yo pa t konsidere yo kòm yon move zak, dapre dwa nasyonal oubyen entènasyonal la. menm jan, yo p’ap ka ogmante sou kondanasyon yon moun lalwa te rekonèt nan moman move zak la te komèt.
artÍCulo 11: toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su culpabilidad, conforme a la ley y en juicio público en el que se le hayan asegurado todas las garantías necesarias para su defensa.
nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el derecho nacional o internacional. tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de la comisión del delito.
atik 12: yo p ap ka antre ak fòs nan afè ki regade vi prive yon moun, fanmi li, kay li oswa lèt li ekri oswa resevwa, ni sal lonè li ak repitasyon li. tout moun gen dwa a pwoteksyon lalwa kont zak sa yo.
artÍCulo 12: nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, familia, domicilio o correspondencia, ni de ataques a su honra o reputación. derecho a la protección de la ley contra tales injerencias o ataques.
kreyol espaÑol
atik 13: 1. tout moun gen dwa sikile
libreman epi tou chwazsi kote li pral reside a nan peyi-a.
2. tout moun gen dwa kite nenpòt ki peyi, menm peyi pa l tou, epi retounen nan peyi l.
artÍCulo 13: 1. toda persona tiene derecho
a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un estado.
2. toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso el propio, y a regresar a su país.
atik 14: 1. lè gen pèsekisyon, tout
moun gen dwa chèche lazil epi benefisye lazil nan lòt peyi.
2. dwa sa a li pa ka aplike lè se pouswiv y´ap pouswiv yon moun pou krim dwa komen oswa pou ajisman ki kontrè ak objektif epi prinsip nasyon zini yo.
artÍCulo 14: 1. en caso de persecución,
toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país.
2. este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o por actos opuestos a los propósitos y principios de las naciones unidas.
atik 15:1. tout moun dwe genyen
yon nasyonalite.2. yo pa ka retire nasyonalite
yon moun ak lafòs, ni yo pa ka anpechel chanje nasyonalite l.
artÍCulo 15: 1. toda persona tiene derecho
a una nacionalidad.2. a nadie se privará
arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad.
atik 16:1. gason ak fanm depi yo
gen laj majè, kèlkeswa ras yo, nasyonalite yo oswa relijyon, gen dwa marye oswa fonde yon fanmi.
artÍCulo 16:1. Hombres y mujeres, a partir
de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción por raza, nacionalidad o religión, casarse y fundar una familia;
70 71 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
kreyol espaÑol
2. yo gen dwa egal ego devan maryaj, pandan maryaj epi lè y´ap divòse.
la fanmi se eleman natirèl ki pi enpòtan sosyete epi li gen dwa genyen nan pwoteksyon sosyete ak leta.
e iguales derechos en el matrimonio.
2. sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio.
la familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad y del estado.
atik 17: tout moun, kit li poukòl kit li ak moun, gen dwa posede yon byen. yo pa gen dwa wete byen yon moun nan men li ak lafòs.
artÍCulo 17: toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente. nadie será privado arbitrariamente de su propiedad.
atik 18: tout moun gen dwa libète pou l panse, libète konsyans ak relijyon li; dwa sa a konpran tou libète pou li chanje relijyion oubyen fason li panse, libète pou manifeste relijyon li oswa fason li panse, poukò l osinon ak lòt moun, kit li devan yon piblik kit li nan prive, pa mwayen ansèyman, pratik, sèvis la ak seremoni yo.
artÍCulo 18: toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión; este derecho incluye la libertad de cambiar de religión o de creencia, así como la libertad de manifestar su religión o su creencia, individual y colectivamente, tanto en público como en privado, por la enseñanza, la práctica, el culto y la observancia.
atik 19: tout moun gen dwa a libète lide yo ak lapawòl, kidonk dwa pou yo pa enkyete yo akoz lide yo ak dwa tou pou yo chèche, resevwa epi tou piblye, san konsiderasyon fwontyè,
artÍCulo 19: todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión; este derecho incluye el no ser molestado a causa de sus opiniones, el de investigar y recibir
kreyol espaÑol
enfòmasyon ak lide pa nenpòt mwayen ki egziste pou yo piblye yo.
informaciones y opiniones, y el de difundirlas, sin limitación de fronteras, por cualquier medio de expresión.
atik 20:1. tout moun gen libète fè
reyinyon ak asosiyasyon san zam.
2. yo pa ka oblije pèson manm yon asosyasyon.
artÍCulo 20:1. toda persona tiene derecho
a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.
2. nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.
atik 21: 1. tout moun gen dwa
patisipe nan direksyon zafè piblik peyi l, swa dirèkteman, swa pa entèmedyè reprezantan l chwazi an tout libète.
2. tout moun gen dwa okipe, nan kondisyon egalite, pòs piblik peyi li.
3. volonte yon pèp se baz otorite pouvwa piblik; volonte sa a dwe manifeste li nan eleksyon onèt ki dwe fèt nan entèval fiks, ak patisipasyon tout sitwayen, ak vòt sekrè osinon ak yon metòd ki ta menm jan ak sa depi li asire libète vòt la.
artÍCulo 21:1. toda persona tiene derecho
a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes libremente escogidos.
2. toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.
3. la voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; se expresará mediante elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.
72 73 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
kreyol espaÑol
atik 22: tout moun, kòm manm sosyete a, gen dwa a sekirite sosyal; sekirite sa a, yo kreyel pou moun jwenn satisfaksyon dwa ekonomik, sosyal ak kiltirèl ki endispansab pou diyite ak devlopman lib pèsonalite l, gras a èfò nasyonal ak kooperasyon entènasyonal la, depan òganizasyon ak resous chak peyi.
artÍCulo 22: toda persona, como miembro de la sociedad, tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, mediante el esfuerzo nacional y la cooperación internacional, habida cuenta de la organización y los recursos de cada estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.
atik 23:1. tout moun gen dwa
revandike dwa travay, gen dwa chwazi libreman travay li, nan bon kondisyon, ki jis, ak pwoteksyon kont chomaj.
2. tout moun gen dwa, san patipri, askè pou yo peye l yon salè egal pou yon travay egal ak sa yon lòt fè.
3. tout moun k´ap travay, yo dwe ba li yon salè jis epi ki satisfezan, ki kapab asire l, ansanm ak fanmi li, yon egzistans ki an akò avòk ak diyite moun epi konplèt tou, si gen posiblite, pou yo ta konplete l ak tout lòt mwayen pwoteksyon sosyal.
artÍCulo 23:1. toda persona tiene derecho
al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de trabajo y a la protección contra el desempleo.
2. toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.
3. toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por cualesquiera otros medios de protección social.
kreyol espaÑol
4. tout moun gen dwa fonde sendika ak lòt moun osinon entre nan sendika pou defann enterè yo.
4. toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses.
atik 24: tout moun gen dwa gen repo ak amizman, ak yon limit rezonab pou dire travay la epi, tout moun gen dwa tou a konje peye pou chak peryòd.
artÍCulo 24: toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la duración del trabajo y a vacaciones periódicas pagadas.
atik 25:1. tout moun gen dwa pou
yon nivo lavi ki kapab garanti lasante ak byenèt yo ansam ak pa fanmi yo, epi tou garanti manje, abiye, kay, swen lasante avèk sèvis sosyal ki nesesè yo; tout moun gen dwa pou yo genyen sikirite nan ka chomaj, maladi, paralize, epi tou si mari oswa madanm mouri, nan ka vyeyès oswa nan tout lòt ka kote yon moun ta pèdi mwayen pou l viv, nan sikonstans ki pa t volonte li.
2. matènite ak timoun piti gen gen dwa a yon èd ak yon asistans espesyal. tout timoun, kit yo fèt nan maryaj, kit se andeyò maryaj, gen menm pwoteksyon sosyal la.
artÍCulo 25: 1. toda persona tiene
derecho a un nivel de vida que le asegure, así como a su familia, la salud y el bienestar, la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales; derecho a seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez y otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad.
2. la maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. todos los niños, dentro matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social.
74 75 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
kreyol espaÑol
atik 26: 1. tout moun gen dwa a
levasyon. levasyon dwe gratis, o mwens lè se ansèyman elemantè epi fondalnatal. ansèyman elemantè obligatwa. ansèyman teknik ak pwofesyonèl dwe jeneralize; antre nan etid siperyè dwe ouvè pou tout moun egal ego depand valè yon moun.
2. vizyon levasyon dwe pou fè fleri pèsonalite moun ak ranfòse respè dwa moun ak libète fondalnatal. li dwe tou ankouraje konesans, tolerans ak lamitye ant tout nasyon, tout gwoup ras moun oswa tout relijyon, epi tou ankouraje devlopman aktivite nasyonzini pou kenvbe lapè.
3. Paran yo, an premye, gen dwa pou yo chwazi ki kalite levasyon pou yo bay pitit yo.
artÍCulo 26: 1. toda persona tiene derecho
a la educación. la educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la instrucción elemental y fundamental. la instrucción elemental será obligatoria. la instrucción técnica y profesional habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos respectivos.
2. la educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos; y promoverá el desarrollo de las actividades de las naciones unidas para el mantenimiento de la paz.
3. los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos.
kreyol espaÑol
atik 27: 1. tout moun gen dwa
patisipe libreman nan aktivite sou lavi kiltirèl kominote a, jwi lavi atistik li epi patisipe nan pwogrè lasyans ak avantaj ki soti nan pwogrè sa a. epi rezilta byen fè l
2. tout moun gen dwa genyen pwoteksyon enterè lespri ak enterè tout bon vre ki sòti nan tout pwodiksyon lasyans, literati epi tou atistik moun sa a ta pwodwi.
artÍCulo 27: 1. toda persona tiene derecho
a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten.
2. toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón de las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora.
atik 28: tout moun gen dwa asksè egziste, sou plan sosyal ak sou plan entènasyonal, yon lòd kote dwa ak libète ki pwoklame nan deklarasyon sa a kapab aplike tout bon vre.
artÍCulo 28: toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades proclamados en esta declaración se hagan plenamente efectivos
atik 29: 1. chak moun gen devwa
devan kominote a, kote se sèl kote devlopman lib tout bon pèsonalite li kapab realize.
artÍCulo 29: 1. toda persona tiene deberes
respecto a la comunidad, puesto que sólo en ella puede desarrollar libre y plenamente su personalidad.
76 77 DW
A IM
ÈN
/ D
ER
EC
HO
S H
UM
AN
OS
kreyol espaÑol
2. nan itilizasyon dwa li yo epi nan lajwisans libète li, yon moun dwe soumèt li devan limitasyon lalwa sèlman tabli, pou asire rekonesans ak respè dwa ak libète lòt moun epi tou pou satisfè bon jan egzistans règleman sosyete a, lòd piblik ak byennèt jeneral nan yon sosyete demokratik.
3. dwa ak libète sa yo, yo p ap kapab, nan okenn ka, itilize yo lòt jan selon vizyon ak prensip nasyonzini yo.
2. en el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general en una sociedad democrática.
3. estos derechos y libertades no podrán en ningún caso ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de las naciones unidas.
atik 30: okenn nan disposisyon deklarasyon sa a p ap ka entèprete kòm kwa yon leta, yon gwoupman oswa yon moun, ta ka gen yon dwa kèlkonk pou l ta kòmanse yon aktivite oubyen komèt yon zak ki ta vle abouti a destriksyon dwa ak libète ki pwoklame nan deklarasyon an.
artÍCulo 30: nada en la presente declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derecho alguno al estado, a un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades o realizar actos tendientes a la supresión de cualquiera de los derechos y libertades proclamados en esta declaración.
SJM -TACNAProlongación Hipólito Unanue s/n al frente del Terminal Internacional de Buses.
Atención de lunes a viernes de 9:00 a 12:00 y de 14:00 a 17:00 [email protected]
Encuentros Servicio Jesuita de la Solidaridad - LIMA Jr. Fulgencio Valdez 780 – Breña - Lima 05 – PerúAltura de la cuadra 12 de la av. Venezuela.
Atención de lunes a viernes de 9:00 a 18:00 [email protected]
SJM - EL ALTO Av. Fuerza Aérea #140(frente al enmallado del aeropuerto)
Atención de lunes a viernes 09:00 a 12:30 y de 15:00 a 18:00 [email protected]
SJM - ARICAJosé Miguel Carrera 1515,Oficina 6.
Atención de lunes a viernes de 9:00 a 13:00 [email protected]
SJM - ANTOFAGASTA14 de febrero 2589,esquina Prat
Atención de lunes a viernes de 09:00 a 13:00 [email protected]
SJM - SANTIAGOLord Cochrane 104 - Santiago
Atención de lunes a viernes de 09:00 a 13:00 [email protected]
Centro ZANMI Av. Amazonas, 641, 8c. Centro-30180-001. Belo Horizonte, MG.www.centrozanmi.org
Atención de martes a sábado de 13:30 a 17:00 horas
PERU
BOLIVIA
CHILE
BRASIL
78 79 gr
am
è a
k v
èb
/ g
ra
mÁ
TIC
a y
ve
rb
os
AlFABe ouBYen ABeSe pAnYolAlFABeTo o ABecedArio eSpAÑol
miNÚsCula mayÚsCula letra
a a (a)
b B (be)
c c (ce)
d d (de)
e e (e)
f f (efe)
g g (ge)
h H (hache)
i i (i)
j j (jota)
k k (ka)
l l (ele)
m m (eme)
n n (ene)
ñ ñ (eñe)
o o (o)
p P (pe)
q q (cu)
r r (erre)
s s (ese)
t t (te)
u u (u)
v v (uve)
w w (uve doble)
x X (equis)
y y (ye)
z z (zeta)
veb ki endike yon aksyon oubyen mouvman, fóm devouman oubyen
santiman. yo toujou la nan anpil fwaz.
los verbos expresan una acción o movimiento, un estado de ánimo
o un sentimiento. los verbos están presentes en la mayoría nuestras
frases.
nan espanyol ak nan kreyol veb yo sèvi avek pronon yo, se pronon yo
ki endike ki moun ki fè aksyon an. Pronon yo se:
en español y en kreyol los verbos se utilizan con pronombres, que
indican a la persona que realiza la acción. los pronombres son:
kreyol espaÑol
mwen yo
ou tú
li él
li ella
nou nosotros
ou vosotros / ustedes
yo ellos / ellas
grAMÈ Ak VÈBgrAMáTicA Y VerBoS
VÉb / Verbo
Nan Kreyol veb yo rete ak fóm enfinitif yo. Se osilyè (te, pral, anvi ect) yo ki fè w konnen tan veb yo.en kreyol, los verbos siempre permanecen en su forma del infinitivo. El tiempo verbal se reconoce por los auxiliares de tiempo.
80 81 gr
am
è a
k v
èb
/ g
ra
mÁ
TIC
a y
ve
rb
os
kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol
renmen amAR manje comER viv vivIR
Mwen Yo renmen amo manje como viv vivo
ou Tú renmen amas manje comes viv vives
li Él / ella renmen ama manje come viv vive
nou nosotros renmen amamos manje comemos viv vivimos
ou ustedesVosotros
renmen aman manje comencoméis
viv vivenvivís
Yo ellos ellas
renmen aman manje comen viv viven
An espanyol enfinitif se yon fóm próp veb yo (endike moun nan, kom,
mwen, ou, ak li) e selman yo fini –ar-er-ir.
En español el infinitivo es una forma no personal del verbo (no indica
persona, como yo, tú o él) y siempre terminan en -ar, -er, -ir.
kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol
Ar er ir
renmen amar manje comer dòmi dormir
gade mirar genyen tener soti salir
Palé Hablar fè Hacer viv vivir
eNFiNitiF / iNFiNitiVo
prezaN / preseNte
ou di tan prezan se lè aksyon an ak fèt nan mem moman wap pale a. nan
espanyol pou ou konjigue veb, sa pral depan kijan l fini -ar, -er, -ir. Nan
kreyol nou di, tan prezan se mem enfinitf la san oken chanjman.
el tiempo presente indica que la acción que expresa el verbo ocurre en
la misma época en la que se habla. en español, para conjugar los verbos
en presente dependerá si terminan en -ar, -er o -ir. en kreyol, el tiempo
presente se indica por medio del infinitivo sin alteración
yoN pase / el pasado (pretÉrito iNdeFiNido)
nou okipe tan pase pou nou pale o esplike yon bagay kite pase. nan
kreyol veb yo pa chanje se oksyè te selman kap fe konnen se tan
pase. an espanyòl pou konjige l ou chanje fen veb la si se yon veb ki
fini, -ar, -er ou -ir.
usamos este tiempo para hablar de algo que sucedió en el pasado.
En español se conjuga modificando la terminación verbal según si los
verbos terminan en -ar, -er o -ir.
an kreyòl veb yo pa varye ou rekonèt pase yo se le yo itilize te ej.
mwen te ekri.
en kreyol, el verbo no varía, y se reconoce el pasado por el uso del
auxiliar te.
kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol
renmen amaR manje comER viv vivIR
Mwen Yo te renmen amaba te manje comía te viv vivía
ou Tú te renmen amabas te manje comías te viv vivías
li Él / ella te renmen amaba te manje comía te viv vivía
nou nosotros te renmen amá-bamos
te manje comía-mos
te viv vivíamos
ou ustedesVosotros
te renmen amaban te manje comían te viv vivíais
Yo ellos ellas
te renmen amaban te manje comían te viv vivían
Fiti (pral) / el Futuro
Fiti oubyen fiti pase okipe pou eksplike panse saw sipoze deyon koz, ou de yon bagay kigen pou fèt. nan espanyol ou selman chanje fen
veb la, si se yon veb ki fini -ar, -er ou ir.
el futuro simple o futuro imperfecto se utiliza principalmente para expresar una intención o una suposición acerca lo que sucederá. En español, se modifica la terminación verbal, según si los verbos
terminan en -ar, -er, o -ir.
82 83 gr
am
è a
k v
èb
/ g
ra
mÁ
TIC
a y
ve
rb
os
kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol
renmen amAR manje comER viv vivIR
Mwen Yo Pral renmen
amaré Pral manje
comeré viv viviré
ou Tú Pral renmen
amarás Pral manje
comeréis viv vivirás
li Él / ella Pral renmen
amará Pral manje
comeré viv vivirá
nou nosotros Pral renmen
amaremos Pral manje
comeremos viv viviremos
ou ustedesVosotros
Pral renmen
amaránamaréis
Pral manje
comeráncomeréis
viv viviránviviréis
Yo ellos ellas Pral renmen
amarán Pral manje
comerán viv vivirán
An kreyol veb yo pa chanje nan fiti selman ou mete oksilyè PRAL.
en kreyol, el verbo no varía y el futuro se construye con el auxiliar Pral.
Veb ki pa regle ou deregle / Verbos irregulares
nan espanyòl gen kèk veb kipa swiv règl anvan yo. yo rele veb (iregle ou
deregle). konjigezon yo, depan de yo chak.
en español, existen verbos que no siguen la regla anterior. estos son
llamados verbos irregulares y su conjugación depende de cada verbo.
espaÑol: teNer
Presente Pasado Futuro
Yo tengo tuve tendré
Tú tienes tuviste tendrás
Él / ella tiene tuvo tendrá
nosotros tenemos tuvimos tendremos
ustedesVosotros
tienen tuvieron tendrán
ellos/ellas
tienen tuvieron tendrán
kreyol: geNyeN
Prezan Pase Fiti / Pral
Mwen genyen te genyen
Pral genyen
ou genyen te genyen
Pral genyen
li genyen te genyen
Pral genyen
nou genyen te genyen
Pral genyen
ou genyen te genyen
Pral genyen
Yo genyen te genyen
Pral genyen
kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol
louvri abrir rasamblereyni
juntar kopere cooperar Pratike Practicar
renmen amar voye lanzar kouri correr resevwa recibir
mare amarrar li leer konfye Confiar vòlè robar
aprann aprender kómande mandar devwa deber sote saltar
danse Bailar kondi manejar kolasyon desayunar monte subir
rale gatear vole volar Pliye doblar Pè temer
Bale Barrer gade mirar kompran entender manyèn tocar
Bat Batir anbete molestar ekri escribir Pran tomar
Bwé Beber mouye mojar koute escuchar travay trabajar
jete Botar naje nadar etidye estudiar Bite tropezar
anmèdeanniye
Burlar Bezwen necesitar anmèdeanniye
Burlar Bezwen necesitar
mache caminar óganize organizar manke faltar sévi usar
chante cantar Pase Pasar siyen firmar itilize utilizar
Pale Hablar Pwomene Pasear fóme formar voyaje viajar
manje comer Pile Pisar fimen fumar viv vivir
achte comprar depose Posar frape golpear vote votar
Veb regilye / Verbos regulares
84
Veb ki pa regle ou deregle / Verbos irregulares
kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol kreyol espaÑol
vale absorber tann atender trenen Afligir Beni Bendecir
Pire comprimir adapte caber kouri correr resevwa recibir
ladan n concluir trompe confundir konfese confesar konvenk convencer
konwonpi corromper korije corregir Bay dar reveye despertar
di decir Propajesimaye
difundir chwazi elegir divize dividir
la estar fikse fijar retire excluir ek-sprime
expresar
enprime imprimir tann extender fri freír envesti invertir
fé Hacer mete l incluir madichonen maldecir anonse incurrir
tande oir fwape oprimir manifeste manifestar fét nacer
mete Poner fwi omitir Posede Poseer fóse Presumir
Pouvwa Poder Pretann Pretender vle querer limen Prender
ajoute recluir founi Proveer refabrike reinsertar konnen saber
Brize chire
romper sove salvar demare soltar antere sepultar
sispann suspender apiye sujetar efase suprimir Pote traer
gen tener ran-plase
sustituir vini venir santi sentir
wé ver soti salir fennen marchitar frabrike insertarDISEñO EDITORIAL: IGNACIA BISKUPOvIćdiseño Portada: javiera vÁsquezgestión y Producción de PuBlicación: maría contrerasfotos y videos: diarios de guerra / maría contreras & gaBriel ortega
SeMinÈ Ak klAS eSpAYòl pou AYiSYen YoTAllereS Y clASeS de eSpAÑol pArA HAiTiAnoS
CeNtro uNiVersitario igNaCiaNoalmirante Barroso 10, santiago de cHile / metro los Héroes
Apwi JidiSYÈclínicA JurídicA uAH
cienfuegos 41, santiago de cHile / metro los Héroes
(+56) 2 28897261
HttP://derecHo.uaHurtado.cl/clinica-juridica/
Biwo dwA iMen/Moun YoinSTiTuTo nAcionAl de derecHoS HuMAnoS
eliodoro yÁñez 1147, Providencia, santiago de cHile
(+56) 2 28878826
HttP://www.indH.cl/
lunes a jueves de 9:30 a 13:30 y de 15:00 a 17:30 Horas