Los dos mitos publicados en este folleto han sido tomados del libro Mitos e historias aguarunas de José Luis Jordana Laguna (Retablo de papel ediciones. Lima. 1974).

© José Luis Jordana Laguna

Centro Guaman Poma de AyalaJirón Retiro 346 Tahuantinsuyo – Cuscowww.guamanpoma.org

Unidad de CapacitaciónCoordinadoraVictoria Casós

Traducción al quechuaHilda Cañari

Corrección de estiloJorge Vargas Prado

IlustracionesNatalia Lizárraga

Diseño y diagramaciónNico Marreros

ImpresiónServicios Gráficos JMD

Hecho el depósito legalen la Biblioteca Nacional del Perú Nro. 2011-00716

Tiraje: 1000 ejemplares

Cusco, diciembre del 2010

Contenido

Katíp, huk’ucha aguaruna warmita wachakuyta yachachin / 5

Jémpue, nina paqarichiq q’inti / 16

Katíp, huk’ucha aguaruna warmita

wachakuyta yachachin

Ñawpaqqa manas Aguaruna warmikunapas nitaq Wan-bisa warmikunapas wachakuyta yachasqakuchu. Ma-

nas kunan warmikunahinachu wachakuqku. Wirasapaña, hatun wiksayuqña, yaqa qanchis killa unquq kachkaqtinkus qharinku wiksankuta kuchuspa wawata hurquq. Chaywanmi achka warmikuna k’iri unquywan unquspa wañupuqku. Cha-yraykus Wambisa wawatawan Aguaruna wawatawanqa qha-

rikuna ñuñuspa uywaqku. Chaypachakunaqa qha-

rikunaqa qhasqusapas kaqku.

Huk kutinña-taqsi, unay wata ñawpaqtaraq huk qhariqa warmiyuq kasqa. Payqa war-minpa wiksanta hatuntaña rikus-pas, bambu, gua-

6

yaquil k’aspiwan ima wiksanta kuchurquspa wiksanmanta wawata hurqurqusqa, chaysi warminqa yawar apariywan wañupusqa. Ñawpa Wanbisa, Aguaruna qharikunaqa, qhari wawaq paqarimusqanta rikuspaqa wawata hurqurquspahi-nas wañurqachipuqku. Warmicha kaqtintaqsi ichaqa pay kikinku ñuñuspa uywaqku. Chaypachaqa warmi wawachas kasqa.

7

Chay warmi wawacha hatunña wiñarquqtinsi, taytanpa churinta wiksayakapusqa. Chay runaqa ususinpa wiksanpa wiñasqanta qhawarispas wiksanta kuchuspa musuq wawata hurqusqa. Qharicha kaqtinsi wawataqa wañurqachipusqa. Mana warmiyuq mana wawayuq qhipapuspas, huk ayllumanta wasinman warmita pusarqamusqapa-cha. Warmiqa utqayllas wiksayuq rikhurirqun. Huk p’unchawñataqsi wachakunanpaqhina-ña wiksan nanasqa, chaywansi llakis-qa kachkas-qa wachaku-nan p’unchaw achhuykamu-qtin, hinallataq qusan wiksanta ku-chuspa wawa hurqu-

8

nanta yachaspa. Qusanñataqsi nisqa:

—Ñuqaq ima sallqa uywakunallapas hap’iq rinaykama, qam inchis hurquq chakrata riy. Muntimanta kutimuspa-

ymi wawa hurqunaypaq wiksaykita kuchus-

qayki. W a r m i -qa llakisqas chakrata rispa inchista pa-llan. Chayhina llakisqa waqay waqay kachka-qtinsi, chakra-

man llapan u ñ a n k u n a q a t i r i s -qa Katíp huk’ucha c h a y a -m u n .

9

Huk’uchaqa uñankunatas nin: —Inchista pallaychispacha!Uña huk’uchachakunaqa inchistas pallayta qallarinku. In-chista pallaykuchkaqtinkus Katíp huk’uchaqa Aguaruna warmiq khuyay khuyay waqasqanta uyarisqa. Chaysi Katíp huk’uchaqa tapuykun:—Yaw, warmi! Imamantan waqanki? —nispa.

Warmiñataqsi huk’uchaman willakun:—Wasiyman kutiqtiymi wawa hur-

quwananpaq qusay wiksayta ku-chuwanqa, chaywanmi wañupu-

saq. Manan ñuqaqa wachakuyta yachanichu.Katíp huk’uchañataqsi kuti-chin:—Khaynaniraq hatun warmi-ñataqchu, mana wachaku-yta atiwaq! Imaynataq

ñuqari huch’uychalla kachkaspay mana sasachaspa l l a wachakuni! Ku-

10

nanmi ñuqa mana sasachaspalla wachakuyta yachachisqa-yki, qamñataqmi ichaqa wachakuy yachachisqaymanta lla-pan inchis chakraykita quwanki. Warmiqa manañas waqanchu, Katíp huk’uchatas wachakuy yachachinanpaq khuyapayakun. Katíp huk’uchañataqsi rimapayan:—Qhawariy, Utu china quwitaraq ñawpaqta maskarqa-

muy, payta wachakuyta yachachiway ninki. Sichus Utu wachakuyta

yachachisunki chayqa, wawaykikunan paqa-

rirquspahina utqay-lla purinqapacha.

W a r m i -qa Utu china quwitas mas-

11

kamun, chaysi quwiqa rumu chakra ukhupi mikhuchkasqa. Warmiqa rimaykuspas khuyapayakun: —Ñañachay! Amahina kaychu… Wachakuyta yacha-ykachiway! —nispa.Ichaqa, ñawpa aguarunakuna wambisakuna willakunku, chaypachaqa Utu china quwiqa yuka mikhusqanpi yuyay chinkasqa kaspas, qillakuspa mana warmita yanapayta mu-nasqachu. Warmiqa inchis chakraman kutispas Katíp huk’uchaman willakusqa, Utu china quwiq mana yanapay munasqanta. Chaysi Katíp huk’uchaqa nin: —Ama llakikuychu. Ñuqa yachachisqayki. Warmiqa Katíp huk’uchamansi uñankunapaq achka in-chista quykusqa, Katíp huk’uchañataqsi wachakuyta yacha-chin, imaynatas mana ñak’arispalla wachakunman chayta: —Qhawariy!, ñawpaqta iskay k’aspita pampaman saya-chiy, chay patamantaq huk k’aspita chakasqatahina watas-pa churarquy. Pampapitaq plátanus rap’ita mast’arquy. Chaymantataq qunqurikuspa, allinta chakaykita kicharispa chakatasqa k’aspimanta iskaynin makiykiwan warkukuy. Warmiqa Katíp hunk’uchaq nisqantas ruran. Warmiqa chakanta allinta kicharispas qunqurikuspa chakatasqa

12

k’aspimanta hap’iykukuspa warkurikun. Katíp huk’uchaqa wachakuytas yachachichkallan: —Kunanqa kallpawan, ichaqa allillamanta samarinki. Warmiq ukhunmantapacha samarinankamataqsi, Ka-típ huk’uchaqa wiksanta ñit’in, chayllamansi warmiqa mana ñak’arispalla wacharqukun, wawataqsi platanus rap’i pata-man urmaykamusqa. Warmiqa ancha kusisqas. Mana sinchita ñak’arispallas wawanta wacharqukusqa. Katíp, huk’uchaqa placentanpa lluqsimu-nantapas yachachinsi: —Placentaykiq lluqsi-munanpaq sinqaykiman yukaq rap’inta winakuy, chaymi kall-pawan achhichisunki. Chayta nispas, Katíp huk’uchaqa warmiq sinqanman yukaq rap’inta winarqun. Chiqapaqsi war-miqa kallpawan achhin, chaylla-mansi placentaq

13

unun phatamun, placentataqsi plátanus rap’i pataman ur-maykamun.Warmiqa ancha kusisqa, wawanta marq’aykukuspa ya-chachiyninkunamanta yanaparisqankunamanta ima Katíp hunk’uchata añanchakuspa wasinman ripusqa. Chaypis qha-rinqa bambu kuchilluwan wiksan kuchunanpaq suyachkasqa. Qharinqa wawa marq’aynintin warmiq chayasqanta rikus-

pas phiñasqa rimapakusqa:—Kunanqa qam kikiyki

wawaykita uywakapuy! —nispas qhariqa ñu-ñunta kuchurqukus-pa warmiman chan-qaykusqa. Hukninkaq ñuñus ñawpaqman chayasqa hukninka-qtaqsi wasanman

chayasqa. Icha-qa chayman-tas warmiq ñawpaqinman churakapus-

14

qa, chaymantapachas warmikunaq qhasqunqa wiñapusqa, chaywan wawachanku ñuñuy atinankupaq.Chayhinatas ñawpa warmikunaqa wawa wachakuyta, wawayuq warmi kayta yachasqakuchu. Hinallataq purunpi tiyaq ñawpa runakunapas willakullanku-taq, Sichus chay warmi khuyapayakuchkaqtin Utu china quwi wachakuyta yachachinman karqan chayqa, paqariq

wawakuna utqaylla sayaspa pu-rinkumanpacha kar-

qan; qillakuspataq Utu china quwi mana chay warmita ya-chachiyta mu-nasqachu cha-yqa, chaymi wawakuna huk wata qhipata-

raq purinku.

15

Jémpue, nina paqarichiq q’inti

Aguarunakunaqa Alto Marañon yunkapi tiyayta qallari-chkaspaqa, manas ninatapas riqsisqakuchu, nitaq allpa

tarpuytapas yachasqakuchu. Manas rumu chakrankupas nitaq platanus chakranku-

pas kasqachu.

17

Chirimanta yarqaymanta imas ñak’ariqku. Wawakunapas paqarimusqanku qhipallatas wañupuqku, manas imankupas p’istuspa wawakuna q’uñirichinankupaq kaqchu. Manataq ninanku kaqchu chayqa, aguarunakunaqa ma-nas aychatapas nitaq wak mikhuykunatapas wayk’usqatachu mikhuqku. Wayq’ukunapis ch’uruchakunatawan cama-ronchakunatawan maskakuqku, tarirquspankutaqsi wallwak’unku ukhuman churakuqku. Hinatas wallwak’unku ukhupi hukniray llimp’iman t’ikrakunankama hap’iqku, cha-ytataq mikhuqku. Chayhinatas ñawpa Aguarunakunaqa mikhuykunata wayk’uqku. Balsa ruranapaq “Topa” sutiyuq k’aspitapas kasqanta wallwak’unkuman hukniray llimp’iman tukunankama churakuspa mikhuqku. Ch’uruta camaronta chawllatawansi awasqa chambi-ra istira pataman churaspa intiwan ruphachiqku. Allinta ch’akinankama saqiqku. Chaytas mana imallayuqta mikhu-qku, manataq kachitapas riqsiqkuchu chayqa.

18

Iwa, runa mikhuq hatun runallas ninata hap’iq kasqa. Mana kacharispas allinta qhawaq. Aguarunakunamanqa ma-nas quyta munaqchu. Paykunapas manas qichuyta atiqku-chu, Aguarunakunata wañuchispa mikhurqapuqtinsi man-chakuqku.

19

Jémpue pichinkuwan Yampits pichinkuwanñataqsi huk p’unchaw Iwamanta nina suwakunankupaq kamachinakus-qaku. —Ñuqaq nina hap’inaykama, Jémpue qamñataq Iwaq chakranpi tarpunan mikhuykunaq muhunta apamunki —nispa Jémpue q’intichaqa chayhinata nin. Mallki mallki sunqupi kawsaq Yampits pichinkuchapas ni-llantaq: —Arí, allinmi. Qam haqayninta riy, ñuqataq kayninta risaq.

20

Q’intichaqa wayq’untakamas risqa, ichaqa raphranta ch’uychuta apicharqukuspas Iwaq warminkunaq chakra-manta kutimunanku ñanpi kumparayasqa. Iwaq warminkunas ñannintakama kutinpuchkasqaku, chay-si ñan patapi ch’uychu apichasqa chirimanta qhatatachkaq q’intichata tarisqaku.

—Akakallaw! Wakcha q’inticha! Chirimanta wañuchkanña!,

haku wasinchisman q’uñirinapaq apaku-

sunchis —nispa Iwaq warminku-na nisqaku. Hukninkaq war-mis, q’intichaq q ’ uñ i r i nanpaq p’achan ukhu-man winar-q u k u s q a . Wasinkupiqa ninaq ñawpa-qinpis chura-

21

ykunku. Iwaq hukninkaq warmiñataqsi wasiq sispallanpi Yam-pits pichinkuchata tarikamusqa, pichinkuchaqa yarqayman-tapas wañuy wañuyllaña kachkanman hinas kasqa. Warmiqa hap’irquspas wasiman apallasqataq. Chaysi warmiqa pay kikin tapuykukun: —Imatataq kay pichinkuchari mikhunman?, kay ruru-chata quykusaq, rurukunatapaschá mikhukun. Warmiqa simichallanmansi purutu ruruta, inchis ruru-ta sara ruruta ima mikhuchisqa. Pichinkuchaqa llapantas mullp’urqun. Q’utunpis llapan mikhusqanta waqaychan, ma-nas akakusqapaschu. Warmiqa pichinkuq rurukuna mikhusqanta rikuspas, sapallanta pampapi rurukuna mikhuchkaqta saqiykun, cha-ykamañataqsi warmiqa platanus wayk’uq, rumu wayk’uq ris-qa. Chaykamas Jémpue q’intichaqa ninaman pisi pisi-manta aswanta achhuykusqa. Ninaman achhuykusqanwan-si phurun ch’akichkasqa. Allin ch’akisqaña phurun kaqtin-si, ninaman chupanta winayta munasqa, Iwas rikurqusqa, chaysi qaparisqa:

22

23

—Q’intin chupanta kanakuchkan! Q’intin ruphachkan!Huk warmis phawaykuspa ninamanta qichuspa karucha-man churasqa. Q’intitaqsi ichaqa nina suwakuyta-puni muna-chkasqa.Unayñas kas-qa, Iwakuna-pas q’intitaqa qunqapusqaku-ñas. Q’intiqa ch’inchallas

qhipanpamanta rawrachkaq ninaman achhuykusqa, q’unchaq rawramusqan ninamansi hatun chupachanta winaykusqa. Ruphaspas q’intiq chupanqa phurunkunaman hap’irqun. Q’intiqa chupachan rawrachkaqsi q’usñirispa, q’usñirispa utqayllata phalaspa hatun Iwaq wasinmanta lluqsisqa.

Iwataqsi qaparisqa:

24

25

—Q’intin ninata suwakuchkan! Q’intin ninata suwakuchkan! Hap’iytas munasqaku, manas hap’iyta atisqakuchu. Q’intiqa mallki mallki sunqumansi ninata aparikuspa ayqi-ykukusqa.

Jémpue q’intichaqa ch’aki mallkikunata machu mall-kikunata llamt’a rurana mallkikunata tarispas chupachan-wan rakhu k’aspikunaman tupaykachispa hap’ichisqa. Lliwpi ninata saqispas phalasqa. Q’intichaqa aychanman nina rawray ayparqunan ka-chkaqtinsi, Marañon mayuman phawaykuspa unu ukhuman winarqukusqa. Chayhinatas phurunpi nina rawray wañupus-qa.

C h a y p’unchawmantapachas, llapan q’intikuna uspha-man rikch’akuq yuraq uqi llimp’i chupachayuq kapunku.Aguarunakunataqsi

ninata hap’ikuspa w a s i n k u m a n

apakusqaku, cha-ymantapachas ni-

naq mana wañunanpaq allinta qhawapayanku.

26

Yampits pichinkuchañataqsi Iwakunaq llakisqa Jémpuepa ninata aparikuspa chinkakusqanmanta ka-chkanankukama, utqaylla phalaspa ayqikapusqa. Yampits pichinkuchañataqsi aguarunaq wasinman chayaspa Iwaq wa-sinpi llapan rurukuna mullp’umusqanta aqturqapusqa. Cha-yhinatas aguarunakunaqa inchis muhuyuq, sara muhuyuq, puru-tu muhuyuq k a p u s q a k u . Chakranku-pis tarpuyta qallarisqaku.

27

Chay p’unchawmantapachas Aguarunakunaqa tuta p’unchaw ninataqa rawrachkaqtapuni hap’inku, chaywan mikhunanku wayk’ukunankupaq, platanus kankanankupaq, rumu kankanankupaq, mana aychaq ismunanpaq, aycha q’usñichinankupaq, paray p’unchawkuna chiriy tutakuna, chakinku q’uñichikunankupaq.

28

Aguarunaq kawsayninmanta

willakuykuna

Una públicación de: Con el apoyo de: