Aniela Pilarska EGZYSTENCJALIZM W

PRZEKŁADZIE Czekając na Godota w polskich tłumaczeniach

Aniela Pilarska

EGZYSTENCJALIZM W PRZEKŁADZIE

Egzystencjalizm w przekładzie. Czekając na Godota w polskich tłumaczeniach to publikacja zawierająca omówienie zagadnień związanych z tłumaczeniami dramatu Samuela Becketta w kontekście fi lozofi czno-kulturowym. Jakie pro-blemy stawia przed tłumaczem przekład kategorii wynikających z estetyki tra-gikomizmu? Jak tłumaczyć teatr absurdu? Aniela Pilarska wskazuje na ciągłość i rozwój myśli fi lozofi cznej w kulturze, naświetlając sposoby jej przetwarzania i wykorzystywania przez współczesne teksty kultury na podstawie realnego od-działywania myśli egzystencjalnej na literaturę i teatr.

Wśród wybranych koncepcji przekładoznawczych znalazło się podejście herme-neutyczne w ujęciu Hansa-Georga Gadamera oraz Paula Ricoeura, jak również podejście lingwistyczne, jakie reprezentuje językoznawcza teoria przekładu Wer-nera Kollera. Autorka wyjaśnia także, czym jest leksykultura, jak wpływa na kom-petencje czytelnika oraz jaką rolę odgrywa w warsztacie tłumacza. Porównuje znaczenia zawartewe francuskim oryginale i w polskich przekładach. Kluczowe problemy tłumaczeniowe to tragikomizm, groteskowość, gry słów, rytm dialo-gu, dowcipy, piosenki, mieszanie stylów i rejestrów języka oraz różnego rodzaju aluzje intertekstualne.

Aniela Pilarska (ur. 1985) – absolwentka Wydziału Polonistyki UJ, doktorantka w Instytucie Sztuk Audiowizualnych, gdzie przygotowuje rozprawę dotyczącą wpływu myśli Sartre’owskiej na kinematografi ę. Interesuje się kulturą francu-ską, związkami kina z literaturą i fi lozofi ą. Członkini zespołu Fundacji Korporacja Ha!art.

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

www.wuj.pl

Czekając na Godotaw polskich tłumaczeniach

EGZYSTENCJALIZM W PRZEKŁADZIE

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Aniela Pilarska

EGZYSTENCJALIZM W PRZEKŁADZIE

Czekając na Godotaw polskich tłumaczeniach

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Aniela Pilarska

EGZYSTENCJALIZM W PRZEKŁADZIE

Czekając na Godotaw polskich tłumaczeniach

Praca finansowana jako projekt badawczy ze środków na działalność statutową Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, służących rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich

Recenzent dr hab. Piotr Oczko

Projekt okładki Agnieszka Zgud

© Copyright by Aniela Pilarska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3801-7

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Tadkowi, który cierpliwie ze mną studiował.

SpiS treści

Wstęp .................................................................................................................................... 9Rozdział ICzekając na Godota jako tekst wyjściowy w perspektywie literaturoznawczej ......... 13Rozdział IIPrzekład jako fakt kultury docelowej. Polska recepcja Czekając na Godota Samuela Becketta ............................................................................................................... 23Rozdział IIICzekając na Godota na tle koncepcji translatorycznych: instrumentarium pojęciowo-metodologiczne .............................................................................................. 33Rozdział IVPojęcie ekwiwalencji w ujęciu Wernera Kollera i jej przydatność do badań translatorycznych polskich przekładów Czekając na Godota Samuela Becketta ...... 43

IV.1. Zagadnienie ekwiwalencji dyskursu egzystencjalnego jako problem tłumaczeniowy w Czekając na Godota Samuela Becketta i w jego polskich przekładach ........................................................................................ 45

IV.2. Ekwiwalencja a intertekstualność w dramacie Czekając na Godota Samuela Becketta oraz w jego polskich przekładach .................................... 54

IV.3. Ekwiwalencja w warstwie pragmalingwistycznej w dramacie Czekając na Godota Samuela Becketta oraz w jego polskich przekładach ........................................................................................................ 62

Rozdział VAnaliza wybranych elementów z dziedziny onomastyki zawartych w Czekając na Godota Samuela Becketta jako zagadnień translatorycznych ............ 69Rozdział VIPojęcie leksykultury w ujęciu Roberta Galissona i jej przydatność do badań translatorycznych polskich przekładów Czekając na Godota Samuela Becketta ...... 87Rozdział VIIKonotacja jako problem tłumaczeniowy w polskich przekładach Czekając na Godota Samuela Becketta .........................................................................107Zakończenie .....................................................................................................................115Wykaz skrótów .................................................................................................................119Spis wykresów ..................................................................................................................121Bibliografia .......................................................................................................................123

WStęp

Celem niniejszej publikacji jest omówienie zagadnień translatorycznych związanych z dramatem Samuela Becketta Czekając na Godota (En attendant Godot), a zwłaszcza problemów przekładowych, jakie stawia przed tłuma-czem przekład kategorii, które wynikają z estetyki tragikomizmu. Sztuka Samuela Becketta, będąca jednym ze sztandarowych tekstów tak zwanego teatru absurdu, reprezentuje specyficzny dyskurs związany z filozofią egzy-stencjalizmu, który narzuca czytelnikowi/widzowi określone i z góry założo-ne postrzeganie świata i sytuacji człowieka. Dlatego w pierwszym rozdziale mojej pracy zarysowuję literaturoznawcze konteksty dramatu Becketta w celu przybliżenia interpretacji utworu, której musi dokonać każdy tłumacz. Sztu-ka Czekając na Godota jest głęboko osadzona w tradycji kultury i filozofii europejskiej, dlatego bez poznania szerszego tła teatrologicznego oraz histo-ryczno-kulturowego, pozwalającego na pełne i dogłębne zrozumienie drama-tu, nie można przejść do omówienia dalszych zagadnień translatorycznych.

W rozdziale drugim skupię się na przedstawieniu tłumaczenia drama-tu Samuela Becketta jako faktu kultury docelowej – w tym wypadku kul-tury polskiej. Zostanie w nim naszkicowany ogólny zarys polskiej recepcji dwóch przekładów powstałych w języku polskim: dokonanego przez Juliana Rogozińskiego (1956) oraz tłumaczenia pióra Antoniego Libery (1985). Bar-dziej szczegółowo zostanie przybliżony czytelnikom odbiór dzieła Becketta związany z jego polską prapremierą – odwołam się do medialnego odze-wu związanego z wystawieniem Czekając na Godota w przekładzie Juliana Rogozińskiego. Tekst Becketta był pewnego rodzaju szokiem kulturowym już we Francji – w kraju powstania oryginału – dlatego niezwykle istotne jest przybliżenie jego postrzegania i stopnia zrozumienia ówcześnie w Polsce dla prawidłowej oceny pierwszego polskiego przekładu tego utworu.

Rozdział trzeci pracy zostanie poświęcony koncepcjom translatorycznym oraz instrumentarium pojęciowo-metodologicznemu zaczerpniętym z teo-rii przekładu, które posłużą jako tło dla przedstawienia problemów tłuma-czeniowych związanych z Czekając na Godota oraz estetyką tragikomizmu

10

tegoż dramatu, która jest głównym zagadnieniem translatorycznym omawia-nym w niniejszej pracy. Wśród wybranych koncepcji przekładoznawczych znalazło się podejście hermeneutyczne w ujęciu Hansa-Georga Gadamera oraz Paula Ricoeura, jak również podejście lingwistyczne, jakie reprezentuje językoznawcza teoria przekładu Wernera Kollera, którego teorię ekwiwa-lencji omówię w dalszej kolejności. Przedstawiając te dwa, dość odległe, podejścia do zjawiska przekładu, postaram się znaleźć równowagę między oddaniem racji zwolennikom przekazania semantycznego sensu tekstu lite-rackiego w przekładzie a opowiedzeniem się po stronie teoretyków, którzy stawiają przed tłumaczem wymaganie wiernego odwzorowania leksykalnego i strukturalnego oryginału, utożsamianego z głównym celem tłumaczenia.

Zagadnieniu ekwiwalencji zostanie poświęcony rozdział czwarty pracy. Przybliżę w nim stanowiska teoretyków przekładu wobec kwestii ekwiwa-lencji, a także sprawdzę oraz omówię jej użyteczność w badaniu wybranych przeze mnie fragmentów polskich przekładów Czekając na Godota. Interesu-je mnie zwłaszcza zbadanie i analiza ekwiwalencji dyskursu egzystencjalnego ujętego przez pryzmat zarówno filozoficzny, jak i językowo-literacki. Istotny wydaje mi się również związek ekwiwalencji z problemem intertekstualności oryginału i przekładu oraz łączące się z nią zagadnienie realiów kulturowych – wspólnoty i różnic kultury francusko- i polskojęzycznej. Z czysto lingwi-stycznego punktu widzenia w niniejszej pracy zwrócę uwagę na ekwiwalen-cję pragmatyczną – ekwiwalencję stylów, rejestrów językowych związanych z konkretnymi sytuacjami komunikacyjnymi w dramacie. W związku z tym przyjrzę się bliżej zastosowaniu przez polskich tłumaczy maksym konwer-sacyjnych (na przykład zwrotów grzecznościowych) oraz zwrócę uwagę na fatyczną funkcję języka – translacje form podtrzymywania rozmowy. Nie-zwykle ciekawe wydaje się również zagadnienie prowadzenia argumentacji w sztuce Samuela Becketta i sposoby jej tłumaczenia.

W rozdziale piątym naświetlę problematykę wybranych przeze mnie ele-mentów z dziedziny onomastyki w kontekście zagadnień translatorycznych. Moim dążeniem jest pobieżne zobrazowanie elementów związanych z war-stwą onomastyczną, z którymi tłumacz się zetknie, pracując nad przekładem Czekając na Godota Samuela Becketta. Analizie zostaną poddane wybrane przeze mnie – spośród licznych nazw własnych występujących w utworze Becketta – imiona postaci dramatu, a bardziej szczegółowo dwa z nich: Lucky i Godot. Przedstawię ich etymologię oraz analizę strukturalno-lingwistyczną, aby dojść do interpretacji semantycznej czy nawet literacko-filozoficznej.

Szósty rozdział pracy zostanie poświęcony omówieniu pojęcia leksy-kultury w ujęciu Roberta Galissona oraz zbadaniu jego przydatności do ana-lizy przekładów Czekając na Godota Samuela Becketta. Poza zaprezentowa-

11

niem teorii stworzonej przez Roberta Galissona w rozdziale tym przedstawię wyniki badań nad wybranymi przeze mnie elementami języka zawartymi w sztuce Becketta, które uznałam za potencjalną leksykulturę, a która stanowi swoisty problem tłumaczeniowy nie zawsze uświadamiany przez tłumaczy.

Ostatni – siódmy – rozdział dotyczy problemu konotacji. Wyjdę od przed-stawienia jej różnorodnych definicji, które posłużą mi do zbadania wybra-nych leksemów i ich znaczeń konotatywnych w języku oryginału i przekładu. Przeanalizuję, w jakim stopniu tłumacze poradzili sobie z problemem kono-tacji w swoich przekładach dzieła Becketta oraz czy konotowane znaczenia są zbieżne, czy też odległe, w tekście francuskim i w jego polskich tłumacze-niach*. 1

* Publikacja powstała na podstawie pracy magisterskiej autorki, napisanej pod kierun-kiem dr hab. Bronisławy Ligary, obronionej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagielloń-skiego w 2011 roku.

114

u odbiorców polskich podobne konotacje, jakie towarzyszyły odbiorcom francuskim. O wiele gorzej przedstawia się natomiast problem konotacji w sytuacji, gdy jednostki leksykalne w JW i JD wywołują odmienne konota-cje, jednak zostają przełożone w sposób dosłowny.

BiBliografia

Teksty analizowaneBeckett S., 1957, Waiting for Godot: A Tragicomedy in Two Acts, London.Beckett S., 1973a, Czekając na Godota [w:] S. Beckett, Teatr, Warszawa.Beckett S., 1973b, En attendant Godot, Paris.Beckett S., 1988, Dzieła dramatyczne, Warszawa.Beckett S., 1994, Czekając na Godota, Warszawa.Beckett S., 1999, Dramaty, Wrocław i in.

Dzieła ekscerpowaneLibera A., 1994 [posłowie do:] Beckett S., Czekając na Godota, Warszawa.Libera A., 1988, Od tłumacza [w:] Beckett S., Dzieła dramatyczne, Warszawa. Libera A., 1999a, Samuel Beckett – pisarz i człowiek [wstęp do:] Beckett S., Dramaty,

Wrocław i in.Libera A., 1999b, [nota edytorska do:] Beckett S., Dramaty, Wrocław i in.Libera A., 2009, Godot i jego cień, Kraków.

Adam A., Lerminier G. i in. (red.), 1980, Literatura francuska, , t. II, Warszawa.Barbéris D., Rincé D. i in., 1992, Langue et Littérature. Anthologie XIXe–XXe siècles,

pod red. H. Mitteranda, Paris.Bartmiński J., 1988, Konotacja, Lublin.Beaumarchais J.-P. de, Couty D. i in., 1984, Dictionnaire des littératures de langue

française, t. I, Paris.Brown J.R. (red.), 1999, Historia teatru, Warszawa.Chaigne L., 1964, Les lettres contemporaines, Paris.Collins Cobuild English Language Dictionary, 1990, London–Glasgow.Dąmbska-Prokop U. (red.), 2000, Mała encyklopedia przekładoznawstwa, Częstochowa.Gadamer H.-G., 2009, Lektura jest przekładem [w:] P. Bukowski, M. Heydel (red.),

Antologia teorii przekładu literackiego, Kraków.Głowiński M., Sławiński J. i in., 1998, Słownik terminów literackich, Wrocław.Grewe B., 2008, Das dreisprachige Kinderliederbuch, Köln.Grice H.-P., 1980, Logika i konwersacja [w:] B. Stanosz (red.), Język w świetle nauki,

Warszawa.Heistein J., 1997, Historia literatury francuskiej. Od początków do czasów najnow-

szych, Wrocław–Warszawa–Kraków.

124

Heydel M., 1995, Jak tłumaczyć intertekstualność [w:] J. Konieczna-Twardzikowa, U. Kropiwiec (red.), Między oryginałem a przekładem. Czy istnieje teoria przekła-du, t. I, Kraków.

Il Nuovo Zingarelli minore, 1993, Bologna.Jamoussi L., 2007, Le pictural dans l’œuvre de Beckett. Approche poïétique de la cho-

seté, Pessac.Jordanskaja L., Mielczuk I., 1988, Konotacja w semantyce lingwistycznej i leksykografii

[w:] J. Bartmiński (red.), Konotacja, Lublin. Koller W., 2009, Przekład literacki z perspektywy językoznawstwa [w:] P. Bukowski,

M. Heydel (red.), Antologia teorii przekładu literackiego, Kraków.Kopaliński W., 1989, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa.Kopaliński W., 2003, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.Kosiński D. i in. (red.), 2007, Słownik wiedzy o teatrze. Od tragedii antycznej do hap-

peningu, Bielsko-Biała.Lewandowska-Tomaszczyk B. i in. (red.), 2004, Wielki słownik angielsko-polski PWN

– Oxford English-Polish Dictionary, Warszawa.Lewicki R., 1993, Konotacja obcości w przekładzie, Lublin.Ligara B., 2008a, Zagadnienie ekwiwalencji w przekładzie dyskursu naukowego

(na przykładzie „Semantyki prototypu” G. Kleibera) [w:] Z. Cygal-Krupa (red.), Współczesna polszczyzna. Stan – perspektywy – zagrożenia, Kraków–Tarnów.

Ligara B., 2008b, Leksykultura w ujęciu Roberta Galissona a nauczanie kompetencji kulturowej [w:] W.T. Miodunka , A. Seretny (red.), W poszukiwaniu nowych roz-wiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, Kraków.

Ligara B., 2009, Teoria leksykultury Roberta Galissona a nauczanie języka polskiego jako obcego [w:] W. Miodunka (red.), Nowa generacja w glottodydaktyce poloni-stycznej, Kraków.

Longman Dictionary of Contemporary English, 1989, Warszawa.Maulpoix J.-M., 1991, Histoire de la littérature française XXe: 1950/1990, Paris.McManus D., 2003, Clown in Beckett’s Theatre [w:] No Kidding! Clown as Protagonist

in Twentieth-Century Theatre, Newark.Mitterand H. (red.), 1992, Dictionnaire des grandes œuvres de la littérature française,

Paris.Miodońska-Brookes E., Kulawik A. i in., 1978, Zarys poetyki, Warszawa.Miodunka W., 1980, Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunko-

wania, Warszawa–Kraków.Mukařovský J., 1970, Dialog a monolog [w:] J. Mukařovský, Wśród znaków i struktur,

Warszawa.Pavis P., 1998, Słownik terminów teatralnych, Wrocław i in.Rey A. (red.), 1991, Le Micro-Robert, dictionnaire d’aprentissage de la langue française,

Paris.Ricoeur P., 2009, Paradygmat przekładu [w:] P. Bukowski, M. Heydel (red.), Antolo-

gia teorii przekładu literackiego, Kraków.Sarrazac J.-P. i in. (red.), 2007, Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, Kraków. Soja S., Zawadzka C. i in. (red.), 1988, Mały słownik włosko-polski; polsko-włoski,

Warszawa.

125

Sugiera M., 2002, Beckett: kondensowanie świata [w:] M. Sugiera, Potomkowie króla Ubu. Szkice o dramacie francuskim XX wieku, Kraków.

Sugiera M., 2008, Metateatralność absurdystów (między antyteatralnymi projektami modernistów a teatrem multimedialnym) [w:] M. Borowski (red.), Teatr absurdu nowy czy stary teatr?, Kraków.

Tatarkiewicz W., 2007, Historia filozofii, t. 3, Warszawa.Tokarski R., 1984, Struktura pola znaczeniowego. Studium językoznawcze, Warszawa.Tokarski R., 1988, Konotacja jako składnik treści słowa [w:] J. Bartmiński (red.),

Konotacja, Lublin.

Strony internetowehttp://www.e-teatr.pl/pl/realizacje/lista.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/osoby/lista.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80685.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81009.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80991.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80994.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80692.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80987.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81018.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81023.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81120.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81123.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81151.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81117.html (dostęp: 5. 2011).http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/dz_szymanowski_mandragora (dostęp: 5. 2011).http://www.filmweb.pl/film/Mandragora-1997-212115 (dostęp: 5. 2011).http://www.colinpink.co.uk/PDFs/pdfsradioplays/An_Imperfect_Atonement.pdf

(dostęp: 5. 2011).http://www.guardian.co.uk/profile/georgehunka (dostęp: 5. 2011).http://www.superfluitiesredux.com/category/european-drama/bertolt-brecht/

(dostęp: 5. 2011).

RedakcjaAgnieszka Stęplewska

KorektaZespół

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83

Praca �nansowana jako projekt badawczy ze środków na działalność statutową Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, służących rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich

Recenzent dr hab. Piotr Oczko

Projekt okładki Agnieszka Zgud

© Copyright by Aniela Pilarska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3801-7

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Tadkowi, który cierpliwie ze mną studiował.

SPIS TREŚCI

Wstęp .................................................................................................................................... 9Rozdział ICzekając na Godota jako tekst wyjściowy w perspektywie literaturoznawczej ......... 13Rozdział IIPrzekład jako fakt kultury docelowej. Polska recepcja Czekając na Godota Samuela Becketta ............................................................................................................... 23Rozdział IIICzekając na Godota na tle koncepcji translatorycznych: instrumentarium pojęciowo-metodologiczne .............................................................................................. 33Rozdział IVPojęcie ekwiwalencji w ujęciu Wernera Kollera i jej przydatność do badań translatorycznych polskich przekładów Czekając na Godota Samuela Becketta ...... 43

IV.1. Zagadnienie ekwiwalencji dyskursu egzystencjalnego jako problem tłumaczeniowy w Czekając na Godota Samuela Becketta i w jego polskich przekładach ........................................................................................ 45

IV.2. Ekwiwalencja a intertekstualność w dramacie Czekając na Godota Samuela Becketta oraz w jego polskich przekładach .................................... 54

IV.3. Ekwiwalencja w warstwie pragmalingwistycznej w dramacie Czekając na Godota Samuela Becketta oraz w jego polskich przekładach ........................................................................................................ 62

Rozdział VAnaliza wybranych elementów z dziedziny onomastyki zawartych w Czekając na Godota Samuela Becketta jako zagadnień translatorycznych ............ 69Rozdział VIPojęcie leksykultury w ujęciu Roberta Galissona i jej przydatność do badań translatorycznych polskich przekładów Czekając na Godota Samuela Becketta ...... 87Rozdział VIIKonotacja jako problem tłumaczeniowy w polskich przekładach Czekając na Godota Samuela Becketta .........................................................................107Zakończenie .....................................................................................................................115Wykaz skrótów .................................................................................................................119Spis wykresów ..................................................................................................................121Bibliogra�a .......................................................................................................................123

WSTĘP

Celem niniejszej publikacji jest omówienie zagadnień translatorycznych związanych z dramatem Samuela Becketta Czekając na Godota (En attendant Godot), a zwłaszcza problemów przekładowych, jakie stawia przed tłuma-czem przekład kategorii, które wynikają z estetyki tragikomizmu. Sztuka Samuela Becketta, będąca jednym ze sztandarowych tekstów tak zwanego teatru absurdu, reprezentuje specy�czny dyskurs związany z �lozo�ą egzy-stencjalizmu, który narzuca czytelnikowi/widzowi określone i z góry założo-ne postrzeganie świata i sytuacji człowieka. Dlatego w pierwszym rozdziale mojej pracy zarysowuję literaturoznawcze konteksty dramatu Becketta w celu przybliżenia interpretacji utworu, której musi dokonać każdy tłumacz. Sztu-ka Czekając na Godota jest głęboko osadzona w tradycji kultury i �lozo�i europejskiej, dlatego bez poznania szerszego tła teatrologicznego oraz histo-ryczno-kulturowego, pozwalającego na pełne i dogłębne zrozumienie drama-tu, nie można przejść do omówienia dalszych zagadnień translatorycznych.

W rozdziale drugim skupię się na przedstawieniu tłumaczenia drama-tu Samuela Becketta jako faktu kultury docelowej – w tym wypadku kul-tury polskiej. Zostanie w nim naszkicowany ogólny zarys polskiej recepcji dwóch przekładów powstałych w języku polskim: dokonanego przez Juliana Rogozińskiego (1956) oraz tłumaczenia pióra Antoniego Libery (1985). Bar-dziej szczegółowo zostanie przybliżony czytelnikom odbiór dzieła Becketta związany z jego polską prapremierą – odwołam się do medialnego odze-wu związanego z wystawieniem Czekając na Godota w przekładzie Juliana Rogozińskiego. Tekst Becketta był pewnego rodzaju szokiem kulturowym już we Francji – w kraju powstania oryginału – dlatego niezwykle istotne jest przybliżenie jego postrzegania i stopnia zrozumienia ówcześnie w Polsce dla prawidłowej oceny pierwszego polskiego przekładu tego utworu.

Rozdział trzeci pracy zostanie poświęcony koncepcjom translatorycznym oraz instrumentarium pojęciowo-metodologicznemu zaczerpniętym z teo-rii przekładu, które posłużą jako tło dla przedstawienia problemów tłuma-czeniowych związanych z Czekając na Godota oraz estetyką tragikomizmu

10

tegoż dramatu, która jest głównym zagadnieniem translatorycznym omawia-nym w niniejszej pracy. Wśród wybranych koncepcji przekładoznawczych znalazło się podejście hermeneutyczne w ujęciu Hansa-Georga Gadamera oraz Paula Ricoeura, jak również podejście lingwistyczne, jakie reprezentuje językoznawcza teoria przekładu Wernera Kollera, którego teorię ekwiwa-lencji omówię w dalszej kolejności. Przedstawiając te dwa, dość odległe, podejścia do zjawiska przekładu, postaram się znaleźć równowagę między oddaniem racji zwolennikom przekazania semantycznego sensu tekstu lite-rackiego w przekładzie a opowiedzeniem się po stronie teoretyków, którzy stawiają przed tłumaczem wymaganie wiernego odwzorowania leksykalnego i strukturalnego oryginału, utożsamianego z głównym celem tłumaczenia.

Zagadnieniu ekwiwalencji zostanie poświęcony rozdział czwarty pracy. Przybliżę w nim stanowiska teoretyków przekładu wobec kwestii ekwiwa-lencji, a także sprawdzę oraz omówię jej użyteczność w badaniu wybranych przeze mnie fragmentów polskich przekładów Czekając na Godota. Interesu-je mnie zwłaszcza zbadanie i analiza ekwiwalencji dyskursu egzystencjalnego ujętego przez pryzmat zarówno �lozo�czny, jak i językowo-literacki. Istotny wydaje mi się również związek ekwiwalencji z problemem intertekstualności oryginału i przekładu oraz łączące się z nią zagadnienie realiów kulturowych – wspólnoty i różnic kultury francusko- i polskojęzycznej. Z czysto lingwi-stycznego punktu widzenia w niniejszej pracy zwrócę uwagę na ekwiwalen-cję pragmatyczną – ekwiwalencję stylów, rejestrów językowych związanych z konkretnymi sytuacjami komunikacyjnymi w dramacie. W związku z tym przyjrzę się bliżej zastosowaniu przez polskich tłumaczy maksym konwer-sacyjnych (na przykład zwrotów grzecznościowych) oraz zwrócę uwagę na fatyczną funkcję języka – translacje form podtrzymywania rozmowy. Nie-zwykle ciekawe wydaje się również zagadnienie prowadzenia argumentacji w sztuce Samuela Becketta i sposoby jej tłumaczenia.

W rozdziale piątym naświetlę problematykę wybranych przeze mnie ele-mentów z dziedziny onomastyki w kontekście zagadnień translatorycznych. Moim dążeniem jest pobieżne zobrazowanie elementów związanych z war-stwą onomastyczną, z którymi tłumacz się zetknie, pracując nad przekładem Czekając na Godota Samuela Becketta. Analizie zostaną poddane wybrane przeze mnie – spośród licznych nazw własnych występujących w utworze Becketta – imiona postaci dramatu, a bardziej szczegółowo dwa z nich: Lucky i Godot. Przedstawię ich etymologię oraz analizę strukturalno-lingwistyczną, aby dojść do interpretacji semantycznej czy nawet literacko-�lozo�cznej.

Szósty rozdział pracy zostanie poświęcony omówieniu pojęcia leksy-kultury w ujęciu Roberta Galissona oraz zbadaniu jego przydatności do ana-lizy przekładów Czekając na Godota Samuela Becketta. Poza zaprezentowa-

11

niem teorii stworzonej przez Roberta Galissona w rozdziale tym przedstawię wyniki badań nad wybranymi przeze mnie elementami języka zawartymi w sztuce Becketta, które uznałam za potencjalną leksykulturę, a która stanowi swoisty problem tłumaczeniowy nie zawsze uświadamiany przez tłumaczy.

Ostatni – siódmy – rozdział dotyczy problemu konotacji. Wyjdę od przed-stawienia jej różnorodnych de�nicji, które posłużą mi do zbadania wybra-nych leksemów i ich znaczeń konotatywnych w języku oryginału i przekładu. Przeanalizuję, w jakim stopniu tłumacze poradzili sobie z problemem kono-tacji w swoich przekładach dzieła Becketta oraz czy konotowane znaczenia są zbieżne, czy też odległe, w tekście francuskim i w jego polskich tłumacze-niach*. 1

* Publikacja powstała na podstawie pracy magisterskiej autorki, napisanej pod kierun-kiem dr hab. Bronisławy Ligary, obronionej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagielloń-skiego w 2011 roku.

114

u odbiorców polskich podobne konotacje, jakie towarzyszyły odbiorcom francuskim. O wiele gorzej przedstawia się natomiast problem konotacji w sytuacji, gdy jednostki leksykalne w JW i JD wywołują odmienne konota-cje, jednak zostają przełożone w sposób dosłowny.

BIBLIOGRAFIA

Teksty analizowaneBeckett S., 1957, Waiting for Godot: A Tragicomedy in Two Acts, London.Beckett S., 1973a, Czekając na Godota [w:] S. Beckett, Teatr, Warszawa.Beckett S., 1973b, En attendant Godot, Paris.Beckett S., 1988, Dzieła dramatyczne, Warszawa.Beckett S., 1994, Czekając na Godota, Warszawa.Beckett S., 1999, Dramaty, Wrocław i in.

Dzieła ekscerpowaneLibera A., 1994 [posłowie do:] Beckett S., Czekając na Godota, Warszawa.Libera A., 1988, Od tłumacza [w:] Beckett S., Dzieła dramatyczne, Warszawa. Libera A., 1999a, Samuel Beckett – pisarz i człowiek [wstęp do:] Beckett S., Dramaty,

Wrocław i in.Libera A., 1999b, [nota edytorska do:] Beckett S., Dramaty, Wrocław i in.Libera A., 2009, Godot i jego cień, Kraków.

Adam A., Lerminier G. i in. (red.), 1980, Literatura francuska, , t. II, Warszawa.Barbéris D., Rincé D. i in., 1992, Langue et Littérature. Anthologie XIXe–XXe siècles,

pod red. H. Mitteranda, Paris.Bartmiński J., 1988, Konotacja, Lublin.Beaumarchais J.-P. de, Couty D. i in., 1984, Dictionnaire des littératures de langue

française, t. I, Paris.Brown J.R. (red.), 1999, Historia teatru, Warszawa.Chaigne L., 1964, Les lettres contemporaines, Paris.Collins Cobuild English Language Dictionary, 1990, London–Glasgow.Dąmbska-Prokop U. (red.), 2000, Mała encyklopedia przekładoznawstwa, Częstochowa.Gadamer H.-G., 2009, Lektura jest przekładem [w:] P. Bukowski, M. Heydel (red.),

Antologia teorii przekładu literackiego, Kraków.Głowiński M., Sławiński J. i in., 1998, Słownik terminów literackich, Wrocław.Grewe B., 2008, Das dreisprachige Kinderliederbuch, Köln.Grice H.-P., 1980, Logika i konwersacja [w:] B. Stanosz (red.), Język w świetle nauki,

Warszawa.Heistein J., 1997, Historia literatury francuskiej. Od początków do czasów najnow-

szych, Wrocław–Warszawa–Kraków.

124

Heydel M., 1995, Jak tłumaczyć intertekstualność [w:] J. Konieczna-Twardzikowa, U. Kropiwiec (red.), Między oryginałem a przekładem. Czy istnieje teoria przekła-du, t. I, Kraków.

Il Nuovo Zingarelli minore, 1993, Bologna.Jamoussi L., 2007, Le pictural dans l’œuvre de Beckett. Approche poïétique de la cho-

seté, Pessac.Jordanskaja L., Mielczuk I., 1988, Konotacja w semantyce lingwistycznej i leksykogra�i

[w:] J. Bartmiński (red.), Konotacja, Lublin. Koller W., 2009, Przekład literacki z perspektywy językoznawstwa [w:] P. Bukowski,

M. Heydel (red.), Antologia teorii przekładu literackiego, Kraków.Kopaliński W., 1989, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa.Kopaliński W., 2003, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.Kosiński D. i in. (red.), 2007, Słownik wiedzy o teatrze. Od tragedii antycznej do hap-

peningu, Bielsko-Biała.Lewandowska-Tomaszczyk B. i in. (red.), 2004, Wielki słownik angielsko-polski PWN

– Oxford English-Polish Dictionary, Warszawa.Lewicki R., 1993, Konotacja obcości w przekładzie, Lublin.Ligara B., 2008a, Zagadnienie ekwiwalencji w przekładzie dyskursu naukowego

(na przykładzie „Semantyki prototypu” G. Kleibera) [w:] Z. Cygal-Krupa (red.), Współczesna polszczyzna. Stan – perspektywy – zagrożenia, Kraków–Tarnów.

Ligara B., 2008b, Leksykultura w ujęciu Roberta Galissona a nauczanie kompetencji kulturowej [w:] W.T. Miodunka , A. Seretny (red.), W poszukiwaniu nowych roz-wiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, Kraków.

Ligara B., 2009, Teoria leksykultury Roberta Galissona a nauczanie języka polskiego jako obcego [w:] W. Miodunka (red.), Nowa generacja w glottodydaktyce poloni-stycznej, Kraków.

Longman Dictionary of Contemporary English, 1989, Warszawa.Maulpoix J.-M., 1991, Histoire de la littérature française XXe: 1950/1990, Paris.McManus D., 2003, Clown in Beckett’s �eatre [w:] No Kidding! Clown as Protagonist

in Twentieth-Century �eatre, Newark.Mitterand H. (red.), 1992, Dictionnaire des grandes œuvres de la littérature française,

Paris.Miodońska-Brookes E., Kulawik A. i in., 1978, Zarys poetyki, Warszawa.Miodunka W., 1980, Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunko-

wania, Warszawa–Kraków.Mukařovský J., 1970, Dialog a monolog [w:] J. Mukařovský, Wśród znaków i struktur,

Warszawa.Pavis P., 1998, Słownik terminów teatralnych, Wrocław i in.Rey A. (red.), 1991, Le Micro-Robert, dictionnaire d’aprentissage de la langue française,

Paris.Ricoeur P., 2009, Paradygmat przekładu [w:] P. Bukowski, M. Heydel (red.), Antolo-

gia teorii przekładu literackiego, Kraków.Sarrazac J.-P. i in. (red.), 2007, Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, Kraków. Soja S., Zawadzka C. i in. (red.), 1988, Mały słownik włosko-polski; polsko-włoski,

Warszawa.

125

Sugiera M., 2002, Beckett: kondensowanie świata [w:] M. Sugiera, Potomkowie króla Ubu. Szkice o dramacie francuskim XX wieku, Kraków.

Sugiera M., 2008, Metateatralność absurdystów (między antyteatralnymi projektami modernistów a teatrem multimedialnym) [w:] M. Borowski (red.), Teatr absurdu nowy czy stary teatr?, Kraków.

Tatarkiewicz W., 2007, Historia �lozo�i, t. 3, Warszawa.Tokarski R., 1984, Struktura pola znaczeniowego. Studium językoznawcze, Warszawa.Tokarski R., 1988, Konotacja jako składnik treści słowa [w:] J. Bartmiński (red.),

Konotacja, Lublin.

Strony internetowehttp://www.e-teatr.pl/pl/realizacje/lista.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/osoby/lista.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80685.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81009.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80991.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80994.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80692.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/80987.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81018.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81023.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81120.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81123.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81151.html (dostęp: 5. 2011).http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/81117.html (dostęp: 5. 2011).http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/dz_szymanowski_mandragora (dostęp: 5. 2011).http://www.�lmweb.pl/�lm/Mandragora-1997-212115 (dostęp: 5. 2011).http://www.colinpink.co.uk/PDFs/pdfsradioplays/An_Imperfect_Atonement.pdf

(dostęp: 5. 2011).http://www.guardian.co.uk/pro�le/georgehunka (dostęp: 5. 2011).http://www.superfluitiesredux.com/category/european-drama/bertolt-brecht/

(dostęp: 5. 2011).

RedakcjaAgnieszka Stęplewska

KorektaZespół

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83