Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Powroty do Litwy

Polecamy:

Czes!aw Mi!oszRosja. Widzenia transoceaniczneTom I: Dostojewski — nasz wspó!czesny

Czes!aw Mi!osz Rosja. Widzenia transoceaniczneTom II: Mosty napowietrzne

Czes!aw Mi!osz / Jaros!aw IwaszkiewiczPortret podwójny

Czes!aw Mi!osz / Zbigniew HerbertKorespondencja

Tomas VenclovaZ dzienników podró"y

Tomas VenclovaOpisa# Wilno

Tomas VenclovaNiezniszczalny rytm. Eseje o literaturze

Tomas VenclovaRozmowa w zimie

Adam Zagajewski"Jecha# do Lwowa

Josif BrodskiDyptyk petersburski

Kurt LewinPrze"y!em. Saga $wi%tego Jura spisanaw roku 1946

„Zeszyty Literackie” nr 80 + p!yta CDMi!osz i Venclova czytaj& swoje wiersze

Patrz tak#e:www.zeszytyliterackie.pl

I Ty, i ja chcemy, #eby stosunki polsko-litewskie u!o#y!y si$ inaczej ni# w prze-sz!o%ci. Dwa narody maj& za sob& straszne do%wiadczenia, zosta!y podbite, upokorzone, zdeptane. Nowe pokolenia inaczej b$d& ze sob& rozmawia', ni# to dzia!o si$ w latach przedwojennych. Musimy jednak liczy' si$ z si!& inercji i z tym, #e w pró#ni ideologicznej, jaka powsta!a, nacjonalizm czy w Polsce, czy w Litwie nieraz b$dzie wkracza! na utarte tory.

Czes!aw Mi!osz do Tomasa Venclovy

Wielkie Ksi$stwo by!o dla Mi!osza nie tyle faktem geograficznym i historycz-nym, ile mitem. Uwa#a!, #e by! to kraj cnót archaicznych i pi$knej tolerancji, gdzie ko%cio!y barokowe wspó!istnia!y ze zborami kalwi(skimi, %wi&tynie prawos!awne z unickimi, synagogi z meczetami, a pradawne poga(stwo te# mia!o swoje miejsce i prawa.

Tomas Venclova

Uniwersytet Wile(ski nie by! ani litewski, ani polski, ani te# bia!oruski, tylko europejski, jak wszystkie uniwersytety tego okresu. Nie nale#y wzgl$dem niego, zarówno jak te# wzgl$dem ca!ego Wielkiego Ksi$stwa Litewskiego, stosowa' pó)niejszych poj$'. [...] Kiedy% tu by!o Obserwatorium, które wy-budowa! jezuita Marcin Poczobutt [...]. On równie# zaznaczy! na mapie nieba nowy gwiazdozbiór [...]. Poczobutt ulokowa! jego symbol na zaszczytnym miejscu — na fryzie w%ród znaków zodiaku, które o wiele pó)niej polubi! [...] Josif Brodski.

Tomas Venclova

Nasz triumwirat (Brodski, Venclova, ja) jak najbardziej dzia!a i pi$kna to rzecz taka przyja)( rosyjskiego, litewskiego i polskiego poety — o tym warto by!oby napisa'.

Czes!aw Mi!osz do Jerzego Giedroycia

ISBN 978-83-60046-17-3

Cena: 36 z! (w tym 5% VAT)

CZ

ES*

AW

MI*

OSZ

/ T

OM

AS

VE

NC

LO

VA

Po

wro

ty d

o Li

twy

Powroty do Litwy

CZES!AW MI!OSZTOMAS VENCLOVA

Cze s!aw Mi !osz / Tomas Venclova

!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 1

CZE S"AW MI "OSZTOMAS VENCLOVA

Powroty do Litwy

Wybra!a, opracowa!a i u!o#y!a w tom Barbara Toru$czykwspó!praca Miko!aj Nowak-Rogozi$ski

Ze szy ty Li te rac kie


Tomas Venclova

Przed mo wa

Zna !em Cze s!a wa Mi !o sza przez dwa dzie %cia sie dem lat(1977–2004). O szcze gó !ach tej zna jo mo %ci mó wi ni niej sza ksi&# -ka. By !y to la ta nie zwy k!e. Na po cz&t ku ustrój to ta li tar ny w ca -!ej Eu ro pie Wschod niej i 'rod ko wej wy gl& da! na trwa !y: nie mie -li %my na dziei, #e wró ci my do kra jów ro dzin nych ina czej ni#w po sta ci ksi& #ek, z tru dem prze my ca nych przez gra ni c(. To si(zmie ni !o szyb ko i na gle. W ostat nim okre sie mo jej zna jo mo %ciz Mi !o szem na sze kra je cie szy !y si( wol no %ci&, a po wrót do nichprze sta! by) nie zisz czal nym ma rze niem. Dla Mi !o sza te la ta by !yuwie$ cze niem #y cia i twór czo %ci. Znacz nie przy czy ni! si(do zdo by cia nie pod le g!o %ci przez Pol sk( i Li tw(, a tak #e do za #e -gna nia spo rów pol sko -li tew skich; zo sta! no bli st&, s!usz nie uwa -#a nym za naj wi(k sze go XX-wiecz ne go po et( oboj ga na ro dów;po up!y wie pi( ciu dzie si( cio le ci i nie wia ry god nych przej %ciachznów zo ba czy! Wil no, Sze tej nie i Kra sno gru d(. W ci& gu tych latspo ty ka !em si( z Mi !o szem do%) cz( sto. By !o by nie skrom nie po -wie dzie), #e mu to wa rzy szy !em, ale w pew nym sen sie by !em je -go uczniem, od wcze snej m!o do %ci za ko cha nym w je go wier -szach, czer pi& cym wie dz( o stu le ciu i w!a snej oj czy* nie z je goese jów. Po cho dzi li %my z nie od le g!ych stron, uko$ czy li %my tensam uni wer sy tet — co praw da, w za sad ni czo ró# nych cza sachi oko licz no %ciach — oraz na le #e li %my do te go sa me go ma gicz ne -go „mia sta bez imie nia”, któ re po zo sta !o so b&, nie zwa #a j&cna nic. By !em o po ko le nie m!od szy — chy ba na wet o dwa po ko -le nia, bo bra ko wa !o mi wo jen nych do %wiad cze$ Mi !o sza, kie dyla ta li cz& si( po dwój nie. A wi(c roz mo wy na sze by !y roz mo wa mi

5


lu dzi na le #& cych do ró# nych epok. By !y tak #e roz mo wa mi Po la -ka i Li twi na. Al bo, mo #e %ci %lej, Sta ro li twi na i M!o do li twi na.

Mi !osz nie jed no krot nie da wa! do zro zu mie nia, #e uwa #a sie bieza Li twi na, ty le #e nie w obec nym sen sie, kie dy na ro do wo%)okre %la si( g!ów nie przez j( zyk. Mó wi!, #e jest ostat nim oby wa -te lem Wiel kie go Ksi( stwa Li tew skie go. Z te re nów te go Ksi( stwa,jak wia do mo, po cho dzi li tak #e Ko %ciusz ko, Mic kie wicz i Pi! sud -ski. Cz( sto na zy wa li sie bie Li twi na mi i by li tak na zy wa ni przezin nych; cz( sto, cho cia# nie za wsze, mie li ko rze nie ba! tyc kie; jed -no cze %nie by li Po la ka mi na le #& cy mi do kul tu ry pol skiej i pol -skie go j( zy ka. Ostat nio za czy na si( przyj mo wa) s!o wo „Sta ro li -twin”. Okre %la si( w ten spo sób lu dzi po czu wa j& cych si(do nie zby wal nej wi( zi z Wiel kim Ksi( stwem w od ró# nie niuod Ko ro ny. J( zyk ro dzin ny jest tu spra w& dru go rz(d n&: Sta ro li -twi na mi by li tak #e ci, któ rzy mó wi li po li tew sku, jak fi lo log i ka -zno dzie ja XVII-wiecz ny Kon stan ti nas +irvy da s (Kon stan ty Szyr -wid), któ re mu Mi !osz po %wi( ci! wspa nia !y wiersz, al bo po etai bi skup sej ne$ ski An ta nas Ba ra nau skas (An to ni Ba ra now ski)— nie mó wi&c ju# o m( #ach sta nu, ksi( #ach i po wsta$ cach mó -wi& cych „po ru sku”, czy li po bia !o ru sku. W erze „re wo lu cji fi lo -lo gicz nych”, w przed sion ku wie ku XX, zja wi li si( M!o do li twi ni,dla któ rych j( zyk by! rze cz& naj wa# niej sz&. Cho) uwa #a li si(za spad ko bier ców Wiel kie go Ksi( stwa, zbu do wa li in ne pa$ stwooraz in n& kul tu r( — Li tw( te ra* niej sz&, któ ra dwu krot nie, w ro -ku 1918 i w 1991, wy bi !a si( na nie pod le g!o%). Ta Li twa u#y wapra sta re go j( zy ka ba! tyc kie go i znacz nie ró# ni si( od Pol ski; nie -któ re tra dy cje Wiel kie go Ksi( stwa s& M!o do li twi nom bli skie, alewspól ny pa trio tyzm pol sko -li tew ski po zo sta je rze cz& nie po j( t&.Z ra cji uro dze nia, j( zy ka i wy cho wa nia na le #( do M!o do li twi -nów (te raz na zy wa nych po pro stu Li twi na mi), cho) zda rza misi( t( sk ni) do sta ro li tew skiej to# sa mo %ci +irvy da sa i Ba ra nau ska -sa, któ ra ode sz!a w prze sz!o%) bez pow rot nie.

Wiel kie Ksi( stwo by !o dla Mi !o sza nie ty le fak tem geo gra ficz nymi hi sto rycz nym, ile mi tem. Uwa #a!, #e by! to kraj cnót ar cha icz nychi pi(k nej to le ran cji, gdzie ko %cio !y ba ro ko we wspó! ist nia !y ze zbo -ra mi kal wi$ ski mi, %wi& ty nie pra wo s!aw ne z unic ki mi, sy na go giz me cze ta mi, a pra daw ne po ga$ stwo te# mia !o swo je miej sce i pra -

Czes!aw Mi!osz / Tomas Venclova, Powroty do Litwy

6


wa. S& dzi!, #e ta tra dy cja prze trwa !a w #y ciu wsi li tew skiej, rz& dzo -nym przez ryt my na tu ry. St&d po cho dzi! swo isty kon ser wa tyzmpoety, i tu szu ka! od trut ki na ni hi li stycz ne ja dy XX-wiecz ne. St&dtak #e po cho dzi! je go kult j( zy ka. Lu bi! nie tyl ko j( zyk pol ski: fa scy -no wa !o go brzmie nie j( zy ka li tew skie go, któ ry do%) do brze zna!(tak sa mo jak Yeat sa fa scy no wa !o brzmie nie ga elic kie go). Chy ba%lad te go po zo sta! w nie któ rych je go wier szach.

W po cz&t kach wie ku XX Sta ro li twi ni i M!o do li twi ni nie zga -dza li si( ze so b& pra wie w ni czym, co mia !o nie do bry sku tek —wie lo let ni kon flikt o Wil no. Cze s!aw Mi !osz by! tu rzad kim wy -j&t kiem: po zo sta j&c Po la kiem (al bo Sta ro li twi nem), ro zu mia!m!o do li tew ski punkt wi dze nia i m!o do li tew skie aspi ra cje. Uczy!si( te go, tak sa mo jak wie lu in nych rze czy, u swo je go krew ne goOska ra Mi !o sza, ty po we go Sta ro li twi na, któ ry jed nak opto wa!za Re pu bli k& Li tew sk&. Uczy! si( te# u wi le$ skich „kra jow ców”,ta kich jak Mi cha! Römer. Ju# w m!o do %ci, w epo ce ,a ga rów, da -wa! wy raz swo je mu od r(b ne mu sta no wi sku wo bec li tew skie gopro ble mu — tak #e w tym, #e w spo sób kom pe tent ny pi sa! o no -wej li te ra tu rze li tew skiej i t!u ma czy! swo je go ró wie %ni ka Ka zy saBo ru t(. W ko$ cu sta! si( po mo stem mi( dzy dwo ma pa$ stwa mii dwie ma kul tu ra mi. Ta kie po mo sty s& dla dzi siej szych Li twyi Pol ski nie zb(d ne, i fakt, #e ta ro la przy pa d!a naj wi(k sze mu pol -skie mu po ecie, jest rze cz& nie oce nio n&.

Opo wia da) o zwi&z kach Mi !o sza z Li twi na mi i Li tw& nie pod le -g!& mo# na d!u go. Po %wi( cam te mu znacz n& cz(%) tej ksi&# ki —tym bar dziej #e s& to zwi&z ki na ogó! nie zna ne pol skim czy tel ni -kom. Jed nak wci&# do wia du j( si( no wych szcze gó !ów: nie któ rez nich wy mie ni(. Szcze gó! barw ny: m!o dy Mi !osz do brze zna! Jó -ze fa Al bi na Her ba czew skie go, wy st( pu j& ce go tak #e pod imie -niem Ju oza pas Al bi nas Her ba!iau skas. By! to ra czej Sta ro li twin(co wi da) z po dwój ne go na zwi ska), po sta) z kra kow skie go Zie -lo ne go Ba lo ni ka, gdzie wy st( po wa! z prze mó wie nia mi; we d!ugTa de usza Boya -,e le$ skie go z tych wy st& pie$ mo# na by !o zro zu -mie), #e cho dzi mu o co%, i to bar dzo, ale w #a den spo sób niemo# na by !o zro zu mie), o co. Po tem wy k!a da! — w tym sa mymsty lu — li te ra tu r( pol sk& na uni wer sy te cie w Kow nie, w ko$ cutra fi! do Kra ko wa, gdzie zmar! pod ko niec oku pa cji nie miec kiej.

Tomas Venclova, Przedmowa

7


Przy ja* ni! si( z Wit ka cym i po no) wy war! na nie go wp!yw.Szcze gó! in ny, po wa# niej szy: Mi !osz ko re spon do wa! z ostat nimmi ni strem spraw za gra nicz nych Li twy nie pod le g!ej (po tem wi(* -niem obo zów sta li now skich) Ju oza sem Urb-ysem. Obaj po cho -dzi li z Sze tej$, z tym #e Urb-ys by! o pi(t na %cie lat star szy (zresz -t& od zna cza! si( wy j&t ko wo d!u gim wie kiem, co po zwo li !o mudo #y) dru giej nie pod le g!o %ci, na wet uczest ni czy) w wal ce o ni&).

Szcze gó! pi(k ny: w ostat nich la tach #y cia Mi !osz spo tka! si(w Wil nie z ser decz nym przy ja cie lem z cza sów m!o do %ci Vla da -sem Dr"m&, mo #e naj wy bit niej szym li tew skim hi sto ry kiem sztu -ki, przy czym miesz ka nie Dr"my w Za u! ku Li te rac kim oka za !osi( tym sa mym, któ re Mi !osz wy naj mo wa!, b( d&c stu den tem.

Tak si( z!o #y !o, #e w la tach sie dem dzie si& tych i osiem dzie si& -tych sam oka za !em si( jed n& z ni ci !& cz& cych Mi !o sza z Li tw&i Wil nem. Za cz( !o si( od kon tak tów po %red nich. Prze t!u ma czy!mój wiersz dla „Kul tu ry” pa ry skiej. Pó* niej du #o zro bi! w spra -wie mo je go wy jaz du z ZSRR. Bar dzo mi po móg! w pierw szym,nie !a twym dla ka# de go, okre sie emi gra cji. Sta ra !em si( od wdzi( -czy), opo wia da j&c o spra wach li tew skich, o daw nych zna jo mych(wie lu bli sko zna !em), o zmia nach na tych te re nach, a przedewszyst kim o tym, co na nich prze trwa !o i prze trwa, bo od zna cza -j& si( nie sa mo wi tym upo rem. Ju# po ro ku zna jo mo %ci po wsta!z te go dwu g!os wy dru ko wa ny w „Kul tu rze”. Uczest ni czy li %mywspól nie w spo tka niach dia spo ry li tew skiej — któ r& Mi !osz, jakmó wi!, wo la! od dia spo ry pol skiej; wy st( po wa li %my na aka de -miach po %wi( co nych czte rech setnej rocz ni cy na sze go Uni wer sy -te tu, w któ rych uczest ni czy li i Li twi ni, i Po la cy, i Ame ry ka nie.Z za par tym tchem %le dzi li %my roz wój wy pad ków w erze „So li dar -no %ci”, sta nu wo jen ne go i S&j#di su. Pi sa li %my na te te ma ty w pra -sie. Cz( sto roz ma wia li %my o tym z Jo si fem Brod skim, któ ry ko -cha! Pol sk( i Li tw( (a zw!asz cza Wil no) tak sa mo jak my. Gdywoj sko ra dziec kie za mor do wa !o kil ku na stu obro$ ców wi le$ skiejwie #y te le wi zyj nej, we trój k( pod pi sa li %my ode zw( wy dru ko wa -n& w „New York Ti mes”. Chy ba by! to ja ki% znak, #e trzy na ro dy— pol ski, ro syj ski i li tew ski — znaj du j& w tych nie bez piecz nychcza sach wspól ny j( zyk. Po tem ju# by !y spo tka nia w Kra ko wie,Ka to wi cach, Sej nach i chy ba naj cz( %ciej w Wil nie. Prze t!u ma czy -

Czes!aw Mi!osz / Tomas Venclova, Powroty do Litwy

8


!em wte dy do%) du #o wier szy Mi !o sza. Cie szy! si(, kie dy uka zy -wa !y si( po li tew sku (nie kie dy wcze %niej ni# po pol sku).

Obec na ksi&# ka o Mi !o szu sk!a da si( z ese jów i prac fi lo lo gicz -nych, pi sa nych za rów no za #y cia po ety, jak i po je go %mier ci.Docho dzi do te go wiersz de dy ko wa ny Mi !o szo wi, pi sa ny jak byw mi !o szow skiej po ety ce (i z my %l& o nim) opi su j& cy wy sp(Gotland. S& tak #e wspo mnie nia oraz wy j&t ki z mo je go dzien ni -ka. Nie obej mu j& wszyst kie go, co o po ecie pa mi( tam i chcia! bympo wie dzie), ale ma j& chy ba pew n& do ku men tal n& war to%).Mówi( oczy wi %cie tyl ko o tej cz( %ci ksi&# ki, któ ra na le #y do mnie.

Dzi( ku j( wszyst kim, któ rzy przy !o #y li si( do uka za nia si( ksi&# -ki, przede wszyst kim Barbarze Toru$czyk i re dak cji „Ze szy tówLi te rac kich”, z któ r& wspó! pra cu j( od pierw sze go nu me ru te gocza so pi sma.

TOMAS VENCLOVA

Tomas Venclova, Przedmowa


Nota wydawcy

Ksi& #ka Po wro ty do Li twy jest zbio rem utwo rów po etyc kich, szki ców, li -stów, wspo mnie$ i prze k!a dów Cze s!a wa Mi !o sza zwi& za nych z To ma semVenc lo v&, oraz wier szy, prze k!a dów, re cen zji, ko men ta rzy, szki ców i za pi -sków To ma sa Venc lo vy po %wi( co nych Cze s!a wo wi Mi !o szo wi. Obaj po eciwy wo dzi li si( z ró #nych kra jów, re pre zen to wa li od mien ne do %wiad cze nia ge -ne ra cyj ne, two rzy li w in nych j( zy kach. Z!& czy !a ich przy ja*$ i prze %wiad cze -nie o szcze gól nej ro li po ezji w #y ciu spo !e cze$stw Pol ski i Li twy. Obaj wzra -sta li w tych sa mych hi sto rycz nych kra jo bra zach, obaj roz ko cha ni by liw li tew skiej przy ro dzie i w tym sa mym mie %cie — Wil nie. Obaj ze zgro z&u%wia da mia li so bie dzie jo we ka ta stro fy, na ja kie wy sta wio no te zie mie. Obajczer pa li si !( z prze %wiad cze nia, #e mo #na prze ciw sta wi) si( wi zjom g!o szo -nym przez wy znaw ców wia ry w Hi sto rycz n& Ko niecz no%). Pod szep tem ser -ca, ro zu mu, przy wi& za$ wy nie sio nych z dzie ci$ stwa szu ka li na dziei wewskrze sze niu, w no wej po sta ci, wie lo barw nej tra dy cji Wiel kie go Ksi( stwaLi tew skie go. Ce lem ich d& #e$ sta !o si( u!a dze nie re la cji mi( dzy Pol sk& i Li -tw& przez bu do wa nie zro zu mie nia i wza jem ne go sza cun ku po nad mo w& nie -na wi %ci, za cie k!o %ci& ide olo gii, na cjo na li zmów, krót ko wzrocz nych wa %nipoli tycz nych. Obaj opar li swo je wy bo ry eg zy sten cjal ne na idei m& dre gogospo da ro wa nia w %wie cie kul tu ry, nie wy rze ka j&c si( zwi&z ków z oj czy zn&.

W cz( %ci I, za ty tu !o wa nej Wiel kie Ksi" stwo Po ezji Oboj ga Na ro dów, po miesz -czo no tek sty, w któ rych prze pla ta j& si( wier sze Venc lo vy t!u ma czo ne na pol -ski przez Mi !o sza i wier sze Mi !o sza t!u ma czo ne na li tew ski przez Venc lo v(.Ca !o%) otwie ra wiersz Venc lo vy w prze k!a dzie Mi !o sza. W ten spo sóbw roku 1973 li tew ski po eta wkro czy! do li te ra tu ry pol skiej. Jest to naj star szyutwór do ku men tu j& cy zwi&z ki obu po etów. Ostat ni po cho dzi z ro ku 2011.

Tek sty Venc lo vy u!o #o ne na ogó! w po rz&d ku chro no lo gicz nym s& wni kli w&cha rak te ry sty k& twór czo %ci Mi !o sza i ich su mien n& pre zen ta cj&. Ob raz tenwzbo ga co no wza jem n& ko re spon den cj& Mi !o sza i Venc lo vy z lat 1976–2002.,y cie !& czy si( tu z twór czo %ci&. W li stach Mi !o sza pi sa nych do Je rze go Gie -droy cia czy tel nik znaj dzie lu strza ny ob raz tych sa mych zda rze$. T( cz(%) ksi& #kiuzu pe! nia j& frag men ty dzien ni ka Venc lo vy po %wi( co ne Mi !o szo wi, w wy bo rzei opra co wa niu au to ra, po raz pierw szy udo st(p nio ne w dru ku.

Cz(%) II, za ty tu !o wa na Po wro ty do Li twy, za wie ra wy bra ne wy po wie dzi Mi !o -sza o wspó! cze snej Li twie, wi dzia nej z ró #nych per spek tyw: ze stro ny Sta ro li -twi nów, uro dzo nych na zie miach i w tra dy cji Wiel kie go Ksi( stwa Li tew skie go,

267


wy cho wa nych w kul tu rze i j( zy ku pol skim; ze stro ny Po la ków, któ rzy po zo stalina Li twie i usi !u j& by) wier ni swo je mu po czu ciu pol sko %ci, oraz Po la kówprzesie dlo nych do kra ju, któ rzy na dal rosz cz& pre ten sje do „pol skie go Wil na”.Venc lo va przed sta wia wi dze nie tych pro ble mów przez wspó! cze snych Li twi -nów. Mi !osz jesz cze przed woj n&, jak stwier dza Venc lo va, „roz wi& za! kwe sti(wile$sk&”. Wy po wie dzia! si( za prze kszta! ce niem te go mia sta w sto li c( nie pod -le g!ej Li twy. In ne go za !a go dze nia kon flik tu pol sko -li tew skie go nie wi dzia!.Nie wi dzia! te# in nej szan sy dla roz wo ju Wil na w cza sach wspó! cze snych.

Cz(%) II uzu pe! nio no wy bo rem z li stów Mi !o sza do Je rze go Gie droy ciaodno sz& cych si( do re la cji pol sko -li tew skich w la tach 1973–99 oraz frag men -ta mi li stów Mi !osz / Gie droyc z ro ku 1981.

Pro po zy cja wy daw ni cza na le #a !a do Bar ba ry To ru$ czyk, któ ra wy bra !atek sty obu au to rów, opra co wa !a je i u!o #y !a w tom. Mi ko !aj No wak -Ro go zi$ skido po móg! w ich gro ma dze niu. Ksi& #k( opa trzy! wst( pem To mas Venc lo va.Przy pi sy w tek %cie, o ile nie za zna czo no ina czej, po cho dz& od au to ra.Obja%nie nia i no ty bi blio gra ficz ne za miesz czo ne na ko$ cu ksi& #ki opra co wa!Mi ko !aj No wak -Ro go zi$ ski. Pod ka #d& wy po wie dzi& umiesz cza my da t( jejpo wsta nia. Tam, gdzie by !o to ko niecz ne, uwspó! cze %ni li %my pi sow ni( i in ter -punk cj(. Ujed no li ci li %my pi sow ni( nazw w!a snych. Nie któ re frag men ty tekstówopa trzy li %my ty tu !a mi po cho dz& cy mi od wy daw cy, co od no to wa no w no ciebi blio gra ficz nej. Po czy nio ne skró ty za zna czo no. Mil cz& co po pra wio no oczy -wi ste b!( dy.

To ma so wi Venc lo vie dzi( ku je my za opra co wa nie za pi sków od no sz& cychsi( do Mi !o sza oraz za udo st(p nie nie nam ko re spon den cji z Mi !o szem.

Dzi( ku je my Ja nu szo wi Drze wuc kie mu i Mar ko wi ,a kow skie mu z wy daw -nic twa Czy tel nik oraz Woj cie cho wi Si ko rze, dy rek to ro wi In sty tu tu Li te rac -kie go w Ma isons -Laf fit te, za zgo d( na prze druk frag men tów ko re spon den cjiCze s!a wa Mi !o sza i Je rze go Gie droy cia. Za udo st(p nie nie nam wgl& du w t(ko re spon den cj( dzi( ku je my Mar ko wi Kor na to wi i Mag da le nie Gro chow -skiej. Be inec ke Ra re Bo ok and Ma nu script Li bra ry, Yale Uni ver si ty, za prze -ka za nie ko re spon den cji Cze s!a wa Mi !o sza i To ma sa Venc lo vy. Ma nu scriptDe part ment of the In sti tu te of Li thu anian Li te ra tu re and Folk lo re w Wil nieze chce przy j&) wy ra zy wdzi(cz no %ci za udo st(p nie nie nam li stu Cze s!a waMi !o sza do To ma sa Venc lo vy z 24 V 1976.

Wy daw ca dzi( ku je An tho ny’emu Mi !o szo wi za oka za ne za ufa nie i udzie le -nie zgo dy na druk. Wie lo krot nie spo tka li %my si( ze zro zu mie niem i po mo c&Agniesz ki Ko si$ skiej, wier nej se kre tar ki Cze s!a wa Mi !o sza, opie ku j& cej si(obec nie pra wa mi au tor ski mi do je go utwo rów.

Barbara Toru$czyk


Spis rze czy

Tomas Venclova, Przedmowa / 5

I. Wielkie Ksi!stwo Poezji Obojga NarodówTomas Venclova, Rozmowa w zimie / 13Czes!aw Mi!osz, Od t!umacza / 15Czes!aw Mi!osz / Tomas Venclova, Listy (1976–2002) / 18Tomas Venclova, Rozpacz i !aska / 34Czes!aw Mi!osz / Tomas Venclova, Dialog o Wilnie / 44Czes!aw Mi!osz, Osobny zeszyt: Gwiazda Pio!un / 82Tomas Venclova, Poezja jako pokuta / 90Tomas Venclova, Mi!osz w Wilnie / 100Czes!aw Mi!osz, Przek!ad z Kazimierza Boruty / 101Tomas Venclova, O wierszach ba!tyckich / 104Czes!aw Mi!osz, W Yale. I. Rozmowa / 108Tomas Venclova, Samokrytyka t!umacza / 111Czes!aw Mi!osz, Który skrzywdzi!e% / 119Czes!aw Mi!osz, Skriausti $prat(s / 120Tomas Venclova, Encomium insulae / 121Tomas Venclova, Mój Mi!osz / 124Tomas Venclova, Druga przestrze$ / 126Czes!aw Mi!osz, Listy o Tomasie Venclovie.

Do Jerzego Giedroycia / 129Tomas Venclova, Wiosna w Berkeley / 139Tomas Venclova, Zapiski o Czes!awie Mi!oszu / 150Tomas Venclova, Dwa ksi(stwa / 179Tomas Venclova, Poeta Obojga Narodów / 181

II. Powroty do Litwy Czes!aw Mi!osz / Tomas Venclova, Rozmowy o Litwie / 193Czes!aw Mi!osz, O konflikcie polsko-litewskim / 199Tomas Venclova, Tradycja sejne$skich rubie#y / 207


Tomas Venclova, Mi!osz na wile$skim tle / 209Czes!aw Mi!osz, Listy o Litwie i Europie 'rodka.

Do Jerzego Giedroycia / 227Tomas Venclova, Uniwersytet Wile$ski / 240Tomas Venclova, Mi!osz i Brodski / 242Tomas Venclova, W poszukiwaniu raju na ziemi / 245Czes!aw Mi!osz / Jerzy Giedroyc, Dwa listy o roli poety / 253Czes!aw Mi!osz, Tomas Venclova, Josif Brodski, List otwarty.

Poeci dla Litwy / 258

Bibliografia, obja%nienia / 261Nota wydawcy / 267


Documents

Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Powroty do Litwy