93Studia Limnologica et Telmatologica (STUD LIM TEL)

8 2 93-100 2014

Czy tylko w przeszłości niszczono i przekształcano śródpolne mokradła? Uwagi na marginesie dwóch recenzji…

Kazimierz TobolsKi, Janusz KochanowsKi

WprowadzenieOpisy przekształceń śródpolnych mokradeł oraz in-

formacje o ich zaniku nieczęsto się pojawiają w fachowym piśmiennictwie, także trudno je znaleźć w wydawnictwach z zakresu ochrony przyrody. W ostatnim dziesięcioleciu po-śród nielicznych wydrukowanych tekstów należy wymienić studium autorstwa Gałki (2007), a niedawno interesujące opracowanie o przekształceniach i zaniku śródpolnych mo-kradeł opublikowali Koprowski i in. (2012) oraz Koprowski i Łachacz (2012a, 2012b). W obu przypadkach opisano sy-tuację z obszaru Niżu Pomorskiego, odpowiednio z SE czę-ści Ziemi Świeckiej i z Pojezierza Dobrzyńskiego. Zniszczo-ne zostały również małe zbiorniki torfowiskowe w strefie budowy autostrady na odcinku doliny Wisły koło Grudzią-dza (Tobolski 2010a). W znanych nam przypadkach, eli-minacji z krajobrazu takich zbiorników nie poprzedzono żadnym opisem niszczonego obiektu. Co więcej, zniszczo-nych obiektów nie dokumentuje także żaden pobrany frag-ment osadów biogenicznych. W cytowanej pracy (Tobolski 2010a) podpowiedziano kilka najpilniejszych działań, ja-kie powinny poprzedzać decyzję o niszczeniu małych tor-fowiskowych obiektów, gdyż „…nie zabezpieczono prawnie usankcjonowanej naukowej eksploracji małych torfowisk ska-zanych na zagładę …” (tamże, s. 284).

Z naszych krajobrazów rugowano nie tylko małe torfowiska, ta szkodliwa praktyka obejmuje również roz-leglejsze obiekty. O niepewnej trwałości dużych torfowisk przypomniał ostatnio Łajczak (2013). Poprzez rozczłonko-wanie, a nawet fragmentaryzację torfowiskowego obiektu znacznie łatwiej dochodzi do odwodnienia poszczególnych fragmentów, dlatego szybciej mogą one ulec całkowitemu zanikowi. Odwodnienie prowadzi do ubytku masy torfowej i malejącej miąższości ich złóż, zaś w konsekwencji te wła-śnie zjawiska „…doprowadziły do radykalnego zmniejszenia się retencji wodnej na zatorfionych terenach w Polsce […] po-strzegane jako katastrofa ekologiczna.” (tamże, s. 532).

Wciąż z pewnością niedocenianą umiejętnością tor-fowisk jest „wiązanie” wielkich ilości dwutlenku węgla. Tak

wysoka sprawność fotosyntetyczna ekosystemów torfo-wiskowych, przewyższająca ekosystemy leśne, jest jednak ograniczona wyłącznie do torfowisk żywych, bowiem peł-ną wydajność asymilacji dwutlenku węgla posiadają jedy-nie torfowiska o niezaburzonych stosunkach hydrologicz-nych. Jeśli zaś te stosunki – ze swej natury zarówno skom-plikowane, jak i bardzo wrażliwe – w jakiś sposób zosta-ną naruszone, nawet przez częściowe tylko odwodnienie, sprawność asymilacyjna torfowisk, a de facto sekwestracja atmosferycznego węgla, wydatnie maleje. Może wręcz zo-stać utracona wskutek rozleglejszych odwodnień i wówczas torfowisko stanie się znacznym emitorem dwutlenku węgla.

Kolejny, bardzo istotny, aspekt strategii ochrony mo-kradeł (zarówno na etapie planowania, jak i realizacji) to ubogacenie bioróżnorodności. W przypadku ekosystemów i krajobrazów mokradłowych chodzi nie tylko o ekspono-wanie wybranych przedstawicieli flory i fauny z wspólno-towych list poszczególnych dyrektyw, lecz o całe bogac-two siedlisk zamieszkałych przez taksony wszystkich trzech królestw: grzybów, roślin i zwierząt. Wiele z nich, nierzadko rozpoznawalnych jedynie przez wyspecjalizowanych znaw-ców, posiada znaczące wartości bioindykacyjne, np. jedną z ważnych grup pierwotniaków są żywe i subfosylne ameby skorupkowe (por. Lamentowicz 2007).

Bez większej atencji – a szkoda! – traktowane są walory naukowe każdego obiektu mokradłowego, kryjące przecież wiele istotnych faktów. Do najważniejszych należy możliwość rzeczywistego wglądu w ich historię – jednego z podstawowych wskazań dla potrzeb planowania i realizacji zadań ochronnych.

Zasygnalizowane wyżej zagadnienia zostaną nieco szerzej objaśnione poniżej, podczas prezentacji kilku opu-blikowanych przykładów zaniku pomorskich mokradeł. Natomiast w końcowej części niniejszego tekstu przedsta-wimy informację o niszczycielskich poczynaniach wobec obiektu mokradłowego usytuowanego w otulinie Parku Na-rodowego „Bory Tucholskie”.

94

Wzorce inwentaryzacji mokradeł

Wzorzec inwentaryzacji mokradeł –– podejście historyczno-geograficzne i kartograficzne

Bogate materiały na temat przekształceń mokradeł na Pojezierzu Dobrzyńskim zestawiono w dwóch wcześniej już cytowanych publikacjach Koprowskiego & Łachacza (2012a) oraz Koprowskiego i in. (2012). Pierwsza z nich jest pięknym wydawnictwem albumowym w formacie A-4. Bar-dzo korzystnie się wyróżnia w porównaniu z wieloma przy-rodniczymi albumami, nie tylko staranną i bogatą częścią ilustracyjną, ale przede wszystkim obfitym, dobrze napisa-nym tekstem. Ilustracje zawierają zbiór barwnych fotografii, a szczególną uwagę przyciągają kolorowe reprodukcje pla-nów sytuacyjnych mokradeł i jezior, także poszczególnych wsi, dóbr, wielu osad młynarskich, ponadto plany przebie-gu dróg i inne ilustracje. Wiele z tych dokumentów powsta-ło w XVIII wieku, a najstarszy zreprodukowany plan posia-da datę 1744 rok (ryc. 16, na s. 26).

Należy się zgodzić z autorami, że „…analizowane ar-chiwalne mapy i plany z Pojezierza Dobrzyńskiego zawierają duży potencjał informacyjny.” (Koprowski & Łachacz 2012a, s. 23). Ilustrują one rozmieszczenie obiektów punktowych (np. budynki), liniowych (drogi, rzeki) i powierzchnio-wych (pola, lasy, zbiorniki wodne, mokradła), uzupełnio-ne – przeważnie wyczerpującym – opisem słownym. Plany z pomiarami wsi, zwane dawniej mapami geometryczny-mi („Mappa Geometrica”) pozwalają na ocenę stanu osad-nictwa, likwidacji lasów i mokradeł, a także powierzchni i układu gruntów. Naszą relację zawęzimy do mokradeł, któ-rym cytowani autorzy przeznaczyli sporo miejsca oraz wie-

le interesujących opisów w jednym z podrozdziałów (5.2.3, s. 102-118). Już w części wstępnej podkreślono nie zawsze zauważalny fakt, iż mokradła są „…istotną częścią sieci hy-drograficznej obszarów młodoglacjalnych” (tamże, s. 108). Autorzy przypomnieli też niektóre wcześniejsze poglądy na temat szkodliwości mokradeł, cytując m. in. rozleglejszy fragment całkiem negatywnej oceny Surowieckiego (1811). Podobne opinie, zaczerpnięte z Fausta Goethe’go (werset 11555) przytoczył Tobolski (2003, s. 230).

Według Koprowskiego & Łachacza (2012b), wszyst-kie ekosystemy mokradłowe zajmują w Polsce 13,9% po-wierzchni kraju. Pośród nich mokradła nietorfowisko-we (pozbawione umiejętności torfotwórczych) stanowią aż około 71%. Autorzy słusznie podkreślili szczególną rolę mokradeł wraz z małymi zbiornikami wodnymi w zacho-waniu różnorodności biologicznej, zwłaszcza w krajobra-zach pozbawionych lasów. Niestety, wiedza o mokradłach jest niepełna, dlatego – ich zdaniem – te obiekty „…powin-ny być objęte dalszymi badaniami dotyczącymi ich charakte-rystyki i podziałów.” (tamże, s. 102). Na opisywanym obsza-rze wyróżniono kilka typów małych zbiorników wodnych: naturalne (pozostałości zagłębień w różnych formach tere-nowych), przekształcone przez człowieka potorfia, glinian-ki, stawy rybne, stawy młyńskie, także zbiorniki „para-ge-netyczne” o złożonej genezie. Najpoważniejszymi źródłami ich zagrożeń są melioracje prowadzące do degradacji mo-kradeł, także regulacje przepływu rzek, intensywne rolnic-two, niewłaściwa zabudowa obszarów wiejskich.

Zmniejszenie powierzchni mokradeł śródpolnych w Kleszczynie, według stanu z roku 1934 i z roku 2006 ilustru-je ryc. 1. Na obszarze badawczym Marianowo, zmniejszenie areału mokradeł w czasie stu lat przedstawia kolejna ryc. 2.

Ryc. 1. Kleszczyn – powierzchnia mokradeł śródpolnych, A – w roku 1934; B – w roku 2006 (według Koprowski i Łachacz 2012a, za zgo-dą autorów i wydawcy).

95

Analizy przekształceń mokradeł Pojezierza Do-brzyńskiego, opisane w obu cytowanych publikacjach, oparte na materiałach kartograficznych (mapy i plany ar-chiwalne z XVIII, XIX, i początku XX wieku) (Koprow-ski, Łachacz 2012a) oraz aktualnych mapach topograficz-nych w skali 1:25000 (Koprowski i in. 2012) zostały jednak pozbawione odpowiednich materiałów geologicznych. Czy istnieją? Niemniej, po metodzie identyfikacji osadów lim-nicznych i telmatycznych najpełniej dokumentują one daw-niej istniejące oraz współczesne zbiorniki wodne, a zwłasz-cza mokradłowe.

Wzorzec inwentaryzacji mokradeł – podejście historyczno-geograficzne i paleoekologiczne

Przykład zakresu prac oraz ważniejszych rezultatów dwutorowych studiów, zarówno historycznych (zwłasz-cza dokumentacji tekstowej i kartograficznej), ale przede wszystkim przyrodniczych, przedstawia opracowanie Gałki (2007). Badania przyrodnicze tego autora polegały na udo-kumentowaniu limnicznych i telmatycznych utworów geo-

logicznych oraz notowaniach występowania współczesnych i kopalnych (subfosylnych) wskaźnikowych składników flo-rystycznych. Terenem tych prac był dość rozległy obszar południowo-wschodniej części Ziemi Świeckiej, położony w bliskim sąsiedztwie Nadwiślańskiego Parku Krajobrazo-wego, który objął powierzchnię o długości 20 km i szeroko-ści około 9 km w najszerszym miejscu. Na wschodzie gra-nicą był lewy brzeg Wisły, a na zachodzie teren badań się-gał do linii kolejowej Bydgoszcz-Gdańsk (ryc. 3). Ilustra-cja wskazuje na koncentrację mokradeł w południowo-za-chodniej części opisanego obszaru. Natomiast najrozleglej-szy obiekt torfowiskowy, owalnego kształtu, leży w znacz-nym oddaleniu od tego skupiska, niedaleko północnej gra-nicy występowania mokradeł.

Kartogram ilustrujący rozmieszczenie wszystkich rozpoznanych mokradeł nie jest jedynym źródłem informa-cji, lecz otwiera interesujący ich zestaw, może zbyt skrom-nie zatytułowany jako „katalog torfowisk”. Ma postać moc-no skondensowanego rozdziału (nr 3) na stronach od 35 do 47 (formatu A4). Jego kontynuacją jest kolejny rozdział (nr 4), zatytułowany „kopalne rośliny wodno-bagienne” (s. 48-56). Innymi słowy: na nieco ponad 20 stronach druku au-tor zamieścił obfitą, a jednocześnie bardzo zwięzłą porcję wiedzy o aktualnym i minionym stanie zgrupowania ponad sześćdziesięciu obiektów mokradłowych. W zdecydowanej większości wykazały one umiejętności torfotwórcze, zaś eg-zystencję torfowisk przeważnie poprzedzał etap funkcjo-nowania zbiorników wodnych. Obraz kartograficzny roz-mieszczenia identyfikowanych obiektów uzupełniają ze-stawienia ściśle nawiązujące do wstępnych informacji wy-szczególnionych na kartogramie cytowanej ryciny. Kształt każdego z obiektów – zawsze z własnym numerem – został przedstawiony jako czarna bądź szara sylwetka. Barwa sza-ra oznacza stan torfowisk z początków XX wieku, natomiast sylwetki czarne – stan w roku 2003. Poza numerem bada-nego obiektu (ze wskazaniem dwóch i więcej sondowań), każdy z opisanych obiektów zawiera: a – krótką charakte-rystykę (położenie, antropogeniczne przekształcenia, rodzaj użytkowania); b – listę florystyczną najważniejszych gatun-ków współczesnych roślin; c – zwięzły opis litologii osadów. Kolejny rozdział (nr 4) mieści tabelaryczne zestawy – re-zultaty paleobotanicznych analiz owoców, nasion i szcząt-ków wegetatywnych sześciu rdzeni z torfowisk nr 1, nr 2, nr 2’, nr 4’ oraz części spągowej (głębokość 291-311 cm) i stro-powej (głębokość 76-106 cm) rdzenia nr 5. Ponadto zosta-ła zamieszczona lista flory kopalnej, głównie ze strefy grani-cy torfu i osadów limnicznych (tabela 3) w liczbie 38 takso-nów, a w tabeli 4 zestawienie kopalnych mszaków (11 takso-nów). Prezentację flory kopalnej zamyka tabela 5. Wymie-nia 29 taksonów, wśród nich: Lemna minor (rzęsa drobna) i L. trisulca (rzęsa trójrowkowa), Stratiotes aloides (osoka alo-esowata), Ceratophyllum submersum (rogatek krótkoszyj-kowy), uzupełniona dla każdego gatunku ekologiczną licz-bą wskaźnikową. Ponadto na uwagę zasługuje jednostroni-

Ryc. 2. Marianowo – stan mokradeł w roku 1903 i 2004 (według Koprowski i in. 2012, rys .6; za zgodą Wydawnictwa Instytutu Techniczno-Przyrodniczego w Falentach). Objaśnienia: 1 – gra-nica analizowanego obszaru, 2 – mokradła wraz z wodami po-wierzchniowymi, 3 – mokradła, 4 – wody powierzchniowe; źró-dło: opracowanie własne.

96

cowa tablica z pięknymi fotografiami niektórych znalezisk karpologicznych flory wodnej i torfowiskowej. Do komple-tu wykazu prac terenowych i laboratoryjnych należą także ekspertyzowe (zlecone) analizy palinologiczne, które auto-rowi posłużyły do interpretacji stratygraficznej i paleokli-matologicznej.

Wzorce inwentaryzacji mokradeł – podsumowanieKrótka prezentacja dwóch grup opracowań obsza-

rów wodno-mokradłowych, obejmująca zarówno oce-

nę współczesnych usytuowań w świetle analizy historycz-nych materiałów kartograficzno-tekstowych, jak i rezulta-ty zastosowanych metod paleoekologicznych wraz z geo-logią zbiorników akumulacji biogenicznej powinny stano-wić niekwestionowaną dokumentację – podstawę ochrony tej grupy obiektów przyrodniczych. Przykład takich opra-cowań podjęto jedynie na małym odsetku obiektów, roz-mieszczonych na niżowych obszarach naszego kraju. Ta uwaga odnosi się zarówno do postaci poza (jak w opisa-nym przypadku) wykazami i spisami form ustawowo chro-

Ryc. 3. Rozmieszczenie torfowisk w południowo-wschodniej części Ziemi Świeckiej (Gałka 2007).

97

nionych, ale także – co szczególnie boli! – nie była stosowa-na dla bardzo wielu torfowisk, wprowadzonych do list i wy-kazów w Polsce, jak i przekazanych do rejestrów Unii Eu-ropejskiej.

Poza niewielu chlubnymi wyjątkami, np. obszarem Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, większość polskich mokradeł, także tych torfotwórczych, o zdefiniowanym i za-twierdzonym statusie ochronnym, nie posiada udokumen-towanej profesjonalnymi badaniami odpowiedniej wiedzy o ich ekologicznej przeszłości. Ta zaś wręcz stanowi – co już wcześniej podkreślano – podstawę dla racjonalnej ochrony obiektów wodno-mokradłowych.

Wachlarz niedomagań oraz luk w opracowaniach torfowisk i nietorfotwórczych mokradeł jest rozleglejszy w zestawieniu z sygnalizowanymi potrzebami, bowiem znacz-nie wykracza poza tematykę paleoekologiczną tych dwóch ważnych grup ekosystemów – limnicznych i telmatycznych. Poniżej sygnalizujemy niektóre z tych zagadnień, zawężo-ne do zjawisk współformujących swoistość torfowiskowe-go fenomenu.

Przyroda mokradeł – wybrane zagadnieniaWiedza o tej grupie układów ekologicznych jest bo-

gata i rozległa, w Europie już od dawna cieszy się znacz-ną dostępnością. Rangę uniwersytecką uzyskała w drugiej połowie XIX wieku, zainicjowaną w 1885 roku w Dorpa-cie (dzisiejsze Tartu) przez prof. J. Klinge autorskimi wy-kładami pod hasłem „TELMATOLOGIA” (Botch & Masing 1979)1. Z biegiem czasu pojawiło się obfite piśmiennictwo – podręczniki, monografie, specjalistyczne periodyki, co-raz częściej też nagromadzoną wiedzę wplatano do tema-tyki interdyscyplinarnej. Niepokoi natomiast, najdelikatniej ujmując, niechęć względem tej naukowej dyscypliny, wyra-żająca się wieloma przykładami, zwłaszcza tym, że szczegól-nie w Polsce „…ciągle pozostaje na uboczu zainteresowań dy-daktycznych i ochroniarskich […] tolerując coraz bardziej do-kuczliwą amatorszczyznę.” (Tobolski 2010b, s. 111).

Mokradła, szczególnie torfotwórcze, w pełni zasłu-gują na miano nadzwyczajnego fenomenu przyrody. Wg Jo-ostena & Clarke’a (2002) zajmują w skali globu tylko oko-ło 3% powierzchni, lecz w swoich utworach biogenicznych gromadzą 1/3 światowych zasobów węgla oraz mieszczą 10% globalnych zasobów słodkiej wody. Poniżej prezentu-jemy krótko trzy zagadnienia, wybranych z kilkunastu rów-nie ważnych, które często są niewłaściwie pojmowane.

O niewłaściwym widzeniu retencji Torfowiska ze swej natury należą do najlepszych,

gdyż najsprawniejszych zbiorników retencyjnych. Niezabu-rzone hydrologicznie obiekty torfowiskowe są wręcz „wy-

1 1885 – J. Klinge: pierwyj kurs lekcii po bołotowedenie (nazywan-nomu im telmatologiej) w Uniwersitete g. Derpta. (Botsch & Masing 1979, s.10). Panu prof. dr hab. S. Żurkowi bardzo dziękujemy za powyższy cytat.

sycone” wodą (aż do 95%) – co dobrze charakteryzuje lapi-darne określenie „już nie woda – jeszcze nie ląd” dla znacz-nej grupy środowisk ziemno-wodnych. Korpus torfowiska wypełnia woda opadowa lub gruntowa, stając się dla torfo-wiskowych ekosystemów dominującym czynnikiem ekolo-gicznym o szerokim wachlarzu konsekwencji. Między inny-mi kształtują typologię torfowisk jako ombrofilne (torfowi-ska wysokie) i reofilne (torfowiska niskie). Niezależnie jed-nak od hydrologicznego zróżnicowania, oba typy torfowisk w stanie niezaburzonym, czyli bez ingerencji w ich stosun-ki hydrologiczne zachowują zadziwiająco wysoką spraw-ność względem określonej zawartości wody, a podkreślo-ną wydajną fotosyntezą. Sprawność hydrologiczna może w różnym stopniu ulec zaburzeniom, głównie wskutek dzia-łalności antropogenicznej (Tobolski 2003, s. 188-194). Prze-kształcenia hydrologiczne wywołują liczne reakcje, zwłasz-cza osłabiają procesy fotosyntetyczne (aż do ich zaniku), wywołując jednocześnie decesję torfu.

Na czym zatem polega tytułowe widzenie zjawiska retencji?

⇒ największą sprawność retencyjną posiadają torfowiska pozbawione jakiejkolwiek ingerencji człowieka (tzw. „żywe” torfowiska);

⇒ zdolności retencyjnej w torfowisku częściowo odwod-nionym przez sieć rowów odwadniających, może na-stąpić dopiero po fachowo przeprowadzonej likwidacji tychże rowów;

⇒ w żadnym przypadku retencji torfowiska ani jego oto-czenia nie naprawi wykopanie w torfowiskowym korpu-sie jakiejś namiastki zbiornika wodnego. W takim miej-scu usytuowane lustro wody spowoduje znaczny spa-dek poziomu wody w stropie torfowiska, szczególnie w bliskim otoczeniu wykonanego wykopu. W konsekwen-cji nastąpi intensyfikacja odwodnienia torfu w znacznie rozleglejszej części torfowiskowego korpusu, w dodatku bez pozytywnego rezultatu dla otoczenia torfowiska. In-nymi słowy, taki zabieg nie „naprawia” retencji.

Torfowiska, a pochłanianie lub emisja dwutlenku węgla Jak już sygnalizowano, żywe torfowiska należą do

bardzo znaczących „pochłaniaczy” CO2, gromadzących podczas fotosyntezy węgiel organiczny (sekwestracja) po-chodzenia atmosferycznego. Dlatego nie dziwi nagroma-dzenie w torfowiskach 1/3 światowych zasobów węgla, zwa-żając na jedynie 3% obecność torfowisk na kuli ziemskiej. Jednakże tylko pełnosprawne hydrologicznie torfowiska potrafią bezpiecznie przechowywać nagromadzony w tor-fach węgiel.

Natomiast całkowitą odwrotność wielu fenomenal-nych zalet tych ekosystemów manifestują osuszone torfo-wiska, ponieważ zostały pozbawione swojej naturalnej hy-drologicznej sprawności. W konsekwencji następuje utra-ta asymilacyjnego wiązania dwutlenku węgla, a w to miej-sce pojawia się bardzo intensywna emisja CO2, spowodowa-

98

na utlenianiem substancji torfowej. Określone, wyrażone w liczbach wartości zjawisk akumulacji i decesji torfu podał Tobolski (2014 w druku).

Sytuacja w Polsce w świetle opublikowanych infor-macji napawa dużą obawą. W Umweltgutachten 2012 ogło-szono wykaz dziesięciu największych emitorów dwutlen-ku węgla z torfów odwodnionych torfowisk. Polska znala-zła się na mało zaszczytnym, drugim miejscu, choć w oce-nionej grupie dziesięciu państw posiada najmniejszy obszar

torfowisk. Oznacza to gigantyczną emisję dwutlenku węgla z niemal wszystkich polskich torfowisk, informując jedno-cześnie, że sprawnie funkcjonujące obiekty torfowiskowe są w naszym kraju dużą rzadkością.

Zmiany powierzchni torfowisk w Europie oraz na całym świecie, akumulacja węgla organicznego („atmosfe-rycznego” z asymilacji dwutlenku węgla) oraz emisja tego gazu wskutek degradacji torfowisk i utleniania (biologicz-nego spalania) torfu przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Zmiana powierzchni europejskich i światowych torfowisk, akumulowany przez nich węgiel z asymilacji dwutlenku węgla oraz emisja dwutlenku węgla ze zniszczonych torfowisk (wg Joostena 2010)

Powierzchnia torfowisk (km2)

Zakumulowany węgiel (mln ton)

Powierzchnia torfowisk zdegradowanych (km2)

Emisja CO2 ze zdegradowanych torfowisk

(mln ton CO2/rok)

Europa 1990 530 741 47 570 312 676 539

Europa 2008 504 608 43 620 219 495 383

Świat1990 3 850 773 452 661 447 637 1 058

Świat 2008 3 813 553 445 691 426 381 1 298

Naukowe znaczenie torfowisk Jest ono także niedoceniane, a w wielu przypadkach

lekceważone lub ośmieszane. Naszym zdaniem, niesprawie-dliwe i ignoranckie opinie o mokradłach w głównej mierze są spowodowane nieobecnością pośród nauk przyrodni-czych własnej dyscypliny naukowej – telmatologii. Egzystu-jące w Polsce „torfoznawstwo” jest dziedziną de facto tech-niczną o dość zawężonych – siłą rzeczy – „polach” działania. W niektórych krajach (np. Niemcy) „znawstwa torfu” (Torf-kunde) jest dość powszechnie poszerzane o „znawstwo tor-fowisk” (Moorkunde)2.

Walory naukowe torfowisk wraz z wypełniający-mi je osadami biogenicznymi (pochodzenia torfowiskowe-go i limnicznego) ograniczymy do zasygnalizowania jedne-go tylko aspektu. Chodzi o umiejętności rejestrowania zda-rzeń, jakie zachodziły zarówno w obrębie macierzystego ekosystemu torfowiskowego, jak i w jego otoczeniu. Dzięki tej bardzo znaczącej zalecie, możemy dysponować swoisty-mi, a dla fachowców bardzo czytelnymi „zapisami” histo-rii otoczenia zbiornika, sięgającymi aż do początków egzy-stencji każdego obiektu torfowiskowego. Wespół z tymi in-formacjami, torfowiskowe ekosystemy potrafią przez setki i tysiące lat przechowywać różnorodne organiczne szcząt-ki, a nawet zwierzęce, a także ludzkie zwłoki. Dlatego eko-systemy torfowiskowe obdarzono nazwą „archiwa przyro-dy” (np. Hutter3 1997; Tobolski 2008). Tej rangi nobilitacja torfowisk powinna poważniej, niż dotąd zobowiązywać nie tylko przyrodników, lecz ogół społeczeństwa, a zwłaszcza ich funkcyjnych przedstawicieli.

2 Oba cytowane terminy: Moorkunde i Torfkunde zawiera niemieckojęzyczny podręcznik redagowany przez K. Goetlich’a (1990).

3 Jeden z rozdziałów zatytułowano: Lebende Moore – Archive der Na-tur und Kultur (Żywe torfowiska archiwami przyrody i kultury).

Dewastacja mokradła w otulinie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” – przykład z obszarów chronionych

Jeden z mniejszych obiektów mokradłowych, usy-tuowany w otulinie Parku Narodowego „Bory Tucholskie (na wschód od Charzykowy, przy drodze do miejscowości Chojniczki; ryc. 4) niedawno został poddany znacznym za-

Ryc. 4. Lokalizacja zdewastowanego torfowiska w otulinie Parku Narodowego „Bory Tucholskie”

99

Ryc. 5. Obraz zniszczonego mokradła na zdjęciach satelitarnych Google Earth z okresu poprzedzającego bagrowanie i po jego zakoń-czeniu.

biegom niszczycielskim, ulegając przekształceniu w mokra-dło. Polegały one na „wybagrowaniu” sporej części torfowe-go złoża celem powiększenia niewielkiego, mocno zarasta-jącego zbiornika wodnego (ryc. 5).

W ujęciu organizacyjnym ochrony przyrody znisz-czony zbiornik mokradłowy przynależy aż do czterech grup obszarowej ochrony przyrody. Miejsce to posiada bowiem rangę o znaczeniu światowym (1), także europejskim (2), ogólnokrajowym (3) oraz regionalnym (4):

⇒ został umieszczony w rejestrze światowych rezerwatów biosfery jako Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie UNE-SCO, objęty programem „Człowiek i Biosfera”;

⇒ został objęty ochroną Unii Europejskiej w sieci Natura 2000 „Wielki Sandr Brdy PLB 220001”;

⇒ leży w otulinie Parku Narodowego „Bory Tucholskie”; ⇒ leży w granicach Zaborskiego Parku Narodowego.

Niestety, poza lokalizacją obiektu, dysponujemy tyl-ko sporadycznymi informacjami o tym zniszczonym zbior-niku mokradłowym. Jedna z niepublikowanych wiadomo-ści wymienia tu stanowisko bobra europejskiego oraz byto-wanie traszki grzebieniastej. Natomiast nie posiadamy żad-nych opublikowanych wiadomości o florze i roślinności, ani też o tym obiekcie jako zbiorniku akumulacji biogenicznej. Był niewątpliwie torfowiskiem, o czym zaświadcza wydo-byty „techniką” bagrowania torf, który następnie został roz-rzucony na znacznej powierzchni (ryc. 6A-C).

Dlatego – naszym zdaniem – ta szkodliwa dla przy-rody ingerencja wymaga nie tylko zadośćuczynienia za po-wstałe szkody, ale też niech będzie poważnym ostrzeże-niem. Ucierpiał fragment lokalnej przyrody, a jednocze-śnie dokonano szkody o rozleglejszym rozmiarze i o bar-dziej dotkliwych skutkach. Niewątpliwie głównym, lecz nie jedynym skutkiem jest zwiększenie i tak już wysokiej w Pol-sce emisji dwutlenku węgla, która zawsze występuje pod-czas utleniania torfu, gdy taki substrat zostanie pozbawio-

Ryc. 6A. Hałdy „wydobytego” torfu (fot. A. Turowska).

Ryc. 6B. Torf rozrzucony z hałdy na pole orne (fot. A. Turowska).

100

ny naturalnej wilgotności. Ponadto, został on zużyty do ku-riozalnego „zabiegu agrotechnicznego” (gdyż torfem nie na-wozi się, ani nie użyźnia ornych pól!), co w każdym przy-padku doprowadza do zwiększenia emisji dwutlenku wę-gla. Tej emisji nie zapobiega także orka, czyli przykrycie tor-fu warstwą powierzchniowej gleby. Przed emisją dwutlen-ku węgla, poprzez biologiczne „spalanie” torfu, potrafi jedy-nie uchronić woda.

ZakończenieOd niedawna coraz częściej można zaobserwować

różne działania, których skutkiem jest odsłanianie złóż tor-fu, zwłaszcza w obrębie łąk, także pośród mokradeł (na przykład w sąsiedztwie zbiorników i cieków wodnych). Są to czynności niszczycielskie. Innym sposobem niszczenia mokradeł jest ich zasypywanie różnego pochodzenia śmie-ciami, poprodukcyjnymi odpadami oraz gruzem budowla-nym. Tych nieodpowiedzialnych – a karygodnych nie tyl-ko względem przyrody – działań należy bezwzględnie za-przestać. Niszcząc taki pokład siłą rzeczy ingerujemy tak-że w układ hydrologiczny. Dbałość o zachowanie istnieją-cych układów torfowo-bagiennych, niezależnie od ich stop-nia przekształcenia (np. łąki, dolinki bądź otoczenie cieków wodnych, małe izolowane mokradła itp.) powinno należeć do kompetencji poszczególnych szczebli władz samorządo-wych.

PodziękowaniaPani mgr Agnieszce Turowskiej dziękujemy za udo-

stępnienie fotografii oraz przygotowanie niektórych ilustracji.

Ryc. 6C. Torf rozrzucono na rozległej powierzchni (fot. A. Turowska).

LiteraturaBotch M., Masing V. 1979. Ekosistiemy bołot CCCR. Wyd. Nauka,

Leningrad.Gałka M. 2007. Geograficzno-historyczne studium mokradeł po-

łudniowo-wschodniej części Ziemi Świeckiej. Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii Uniwersytetu im. Adama Mickie-wicza w Poznaniu, t. 6.

Goetlich K. (Hrsg.) 1990. Moor- und Torfkunde. 3. Neubearbeitete Auflage. E.Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung. Stuttgart.

Hutter C.-P. (Hrsg.) 1997. Suempfe und Moore. Weitbrecht.Joosten H. 2010 The global peatland CO2 picture. Peatland status

and drainage related emissions in all countries of the world. Wageningen: Wetlands International.

Joosten H., Clarke D. 2002. Wise use of mires and peatlands. In-ternational Mire Conservation Group and International Peat Society.

Koprowski J., Łachacz A. 2012a. Przekształcenia środowiska Poje-zierza Dobrzyńskiego. Wykorzystanie w badaniach dawnych planów i map. Olsztyn.

Koprowski J., Łachacz A. 2012b. Potorfia w krajobrazie rolniczym Pojezierza Dobrzyńskiego. W: A. Łachacz (red.) Wybrane pro-blemy ochrony mokradeł. UWM Olsztyn: 91-110.

Koprowski J., Łachacz A., Pieńkowski P., Szpigiel M. 2012. Prze-kształcenia śródpolnych mokradeł Pojezierza Dobrzyńskiego w świetle archiwalnych materiałów kartograficznych. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 12 (3): 123-138. (www.itp.edu.pl/oferta/wydawnictwo/woda/zeszyt_39_2012/artykuly/Ko-prowski%20i%20in.pdf)

Lamentowicz M. 2007. Paleoekologia torfowisk – źródło informa-cji o historii klimatu i wpływie człowieka na środowisko. Prze-gląd Geologiczny 55 (12/2): 1130-1135.

Łajczak A. 2013. Zmniejszenie zasięgu złóż torfu i ich retencji wodnej w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i w Bieszczadach w wyniku działalności człowieka. Przegląd Geologiczny 61(9): 532-540.

Surowiecki W., 1811. O rzekach i spławach Krajów Xięstwa War-szawskiego. Drukarnia Rządowa – Warszawa.

Tobolski K. 2003. Torfowiska na przykładzie Ziemi Świeckiej. Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Świecie: 1-255.

Tobolski K. 2008. Osady biogeniczne. Wiarygodne archiwa przyro-dy i najpewniejsi depozytariusze artefaktów. W: W. Chudziak (red.) Człowiek i środowisko przyrodnicze we wczesnym śre-dniowieczu w świetle badań interdyscyplinarnych. Wydawnic-two Naukowe UMK, Toruń: 9-38.

Tobolski K. 2010a. O skuteczniejszą ochronę małych torfowisk. W: J. Szyszko, K. Tobolski (red.) Podstawy kompensacji przyrod-niczej. Wydawnictwo WSKSIM, Toruń: 284-286.

Tobolski K. 2010b. Niektóre zagadnienia niedocenianej problematy-ki torfowiskowej. W: M. Ludwikowska-Kędzia, A. Zieliński (red.) Badania interdyscyplinarne przeszłość, teraźniejszość, przyszłość nauk przyrodniczych – Golejów k. Staszowa Kielce: 111-114.

Tobolski K. 2014. Carbon Stock in peatlands of Europe. Wydaw-Wydaw-nictwo SGGW. (w druku).

Umweltgutachten 2012. Verantwortung in einer begrenzter Welt. 2012. Kapitel 7: Moorboden als Kohlensto� speicher. Sachver-Kapitel 7: Moorboden als Kohlensto�speicher. Sachver-ständigenrat für Umweltfragen.