Mieczysaw Albert Krpiec

CZYM JEST FILOZOFIA KLASYCZNA?1

Filozofia klasyczna moe by rozumiana:

I. w sensie czasowym jako filozofia greckiego i rzymskiego

antyku;

II. w sensie przedmiotowym jako filozofia zdeterminowana,

zarwno przedmiotem jak i metod zastosowanych wyjanie;

III. w sensie formuowanych zasadniczych pyta-problemw-aporii,

stawianych pod adresem otaczajcej rzeczywistoci,

wymuszajcej od czowieka odpowiedzi mniej lub bardziej

uzasadnionych, intersubiektywnie sensownych, sprawdzalnych.

I. Filozofia klasycznego antyku dotyczy filozofw i mylicieli staroytnej

Grecji i Rzymu od VI w. przed Chrystusem do VI w. po Chrystusie (529

r. zamknicie Akademii Platona przez Justyniana Wielkiego). W tym

okresie pojawiy si rnorodne systemy usiujce wyjani rzeczywisto,

pojmujc j ostatecznie monistycznie lub pluralistycznie w zalenoci od

zastosowanych drg poznania jako apriorycznego warunku rozumienia

rzeczywistoci.

I tak, stosujc naiwny empiryzm, przez zbyt pospieszne uoglnienie

dostrzeonego w rzeczywistoci realnego elementu (woda, powietrze,

ogie, ziemia), hilozoici joscy, traktujc rzeczywisto jako redukujc

si do jakiego podstawowego elementu wody, powietrza, ognia, ziemi

doszli do monistycznej wizji rzeczywistoci. Nadto w elementach

uoglnionych dostrzegali przejawy religijno-mitycznych zdarze czy

postaci, uosabiajcych natur. Skrajny, aprioryczny intelektualizm

Parmenidesa i eleatw tudzie Heraklita, rwnie aprioryczny fronetyczny

intuicjonizm leay u podstaw statycznego monizmu Parmenidesa i

monistycznego mobilizmu Heraklita.

Pluralizm drg poznania ustrzeg Platona od monistycznej wizji

wiata, gdy w nastpstwie przyjcia noetycznego, dianoetycznego i

doksalnego poznania dostrzeg on sfer konieczn, ogln i niezmienn

samych idei, sfer pluralistyczn bytw matematycznych tudzie sfer

jednostkowo-materialn bytw zmiennych. Pluralistyczna wizja wiata

1 M. A. Krpiec, Czym jest filozofia klasyczna, [w:] Roczniki Filozoficzne 45(1997), z. 1, s. 156-165.

1

(bez a priori myli) i dostrzeenie rnych metod poznania, wynikajcych

z empirycznego racjonalizmu, pozwoliy Arystotelesowi przezwyciy

aprioryzm swych poprzednikw, ugruntowa realizm pojciowego poznania

i zbudowa racjonalny system filozoficznego wyjaniania pluralistycznej

rzeczywistoci. Byt bowiem dany w poznaniu jako mnogi mona

racjonalnie usystematyzowa w bytowych kategoriach i mona wyjani

ostatecznociowo w racjonalnej koncepcji naukowego poznania poprzez

ukazanie tych czynnikw, ktre s racj pytajnych stanw bytowych.

Arystotelesa koncepcja filozofii nie zdominowaa w staroytnoci

filozoficznego poznania, gdy stoicyzm i neoplatonizm spowodoway

powrt na monizujce aprioryczne stanowiska mylowe. Chrzecijascy za

myliciele greckiego i rzymskiego antyku obrali gwnie wtki platoskie

dla ukazywania racjonalnoci wiary objawionej. Wydawao si bowiem,

e platoskie i neoplatoskie zabiegi poznawcze, wychodzce w

uzasadnieniu od odgrnych stanw bytowych (uzasadnie),

przypominaj bardziej objawienie, ukazujce pochodno rzeczywistoci

od Boga. Std czytanie Pisma w. w kontekcie myli Platona i Plotyna

(autorw wwczas powszechnie uznawanych) zdawao si czyni samo

objawienie bardziej czytelne dla wyksztaconego chrzecijanina: yda,

Greka, Rzymianina. Klasyczna myl Arystotelesa bywaa wykorzystywana

zasadniczo ze strony logiki i nauk fizycznych, czyli tego, co stanowio

filozofi przyrody. Metafizyka, cznie z teologi naturaln, miaa swe

platoskie i neoplatoskie rozumienie. Objawiao si to zarwno u ojcw

Kocioa Wschodu (przede wszystkim szkoy aleksandryjskiej), jak i

Zachodu (gwnie w. Augustyna).

II. Klasyczna filozofia Arystotelesa charakteryzowaa si (i nadal jest to

czynnik decydujcy o zasadniczym rozumieniu filozofii) uznaniem realnych,

pozapsychicznych przedmiotw swych bada tudzie charakterystyczn

uniesprzeczniajc metod wyjanie. Przedmiotem filozoficznych

wyjanie jest pluralistyczny wiat realny rzeczy i osb zwany BYTEM.

Oczywicie rozumienia bytu byy rne w dziejach filozofii, albowiem nie

jest spraw atw dostrzec co wsplnego wszystkim przedmiotom w

wiecie realnym. Wszystko bowiem, co jest realne, jest bytem. Ale powstaje

2

trudno w daniu odpowiedzi na pytanie: ze wzgldu na jaki to czynnik co

jest rzeczywicie bytem? I tak Arystoteles twierdzi, susznie, e byt jest

rnorako czytany (TO ON POLLACHOS LEGETAI), ale zawsze jest bytem

ze wzgldu na samodzielny, podmiotowy sposb bytowania, zwany OUSIA

substancj. Samodzielne podmiotowe bytowanie substancja jest

naczeln kategori bytu, wszystko bowiem, cokolwiek nazywamy bytem,

jest substancj lub jej powstawaniem i niszczeniem, jej waciwoci

przypadoci lub wreszcie relacjami myli nad sposobami bytowania. Std

substancja stanowi zasadniczy przedmiot metafizyki Arystotelesa i

kontynuatorw jego myli.

Jak jednak rozumie sam substancj? Arystoteles wyrni

nastpujce rozumienia substancji: a) jako samodzielnie istniejcy byt

(OUSIA KYRIOS TODE TI); b) oglne pojcie substancji (TO KATHOLU);

c) cechy konstytuujce sam substancj jako przedmiot definicyjnego

poznania (TO TI EN EINAI). A nadto jeszcze zwrci uwag na substancj

jako na podmiot (TO HYPOKEI-MENON) i w tym mona nazwa

substancj materi i sam form.

Rozrnienia Arystotelesa stay si swoistym czynnikiem rnego

rozumienia metafizyki i filozofii w redniowieczu i w czasach pniejszych.

Szczegln rol odegra tu Awicenna, ktry zastanawiajc si nad

rozumieniem przedmiotu metafizyki Arystotelesa, dostrzeg, e moe nim

by substancja-natura. Ale ktre rozumienie substancji-natury jest tu do

przyjcia? Niewtpliwie nie moe nim by substancja-natura druga (czyli

powszechnik), gdy jest to tylko byt mylowy, a nie realny. Nie moe te by

przedmiotem dla metafizyki substancja-natura pierwsza, czyli

jednostkowy konkret, gdy to zniweczyoby poznanie przedmiotowo-

konieczne. Wobec tego przedmiotem metafizyki moe by tylko substancja-

natura trzecia, czyli taka natura, ktra stanowi jedynie zesp cech

konstytutywnych danego bytu. Tak bowiem rozumiana natura jest wycznie

struktur konieczn, niezmienn, wieczn. Nie mona doda do niej

sensownie adnej cechy-elementu, gdy to realizowaoby absurd. Tak wic

dla konia-equus natur trzeci jest sama kosko, equinitas, o ktrej

nie mona nic wicej powiedzie, ni j jedynie wyrazi tosamociowo,

std: kosko to tylko kosko. Tak rozumiane natury trzecie

3

stanowi przedmiot Boego poznania, gdy one s same w sobie wieczne.

Ale gdy Bg przydzieli im, pochodzcego od Siebie, istnienia, to one staj

si realnym, istniejcym bytem. Dlatego tak rozumiane istnienie,

przydzielone naturom trzecim, jest dla tych natur jak przypadoci,

niekoniecznie zwizan z ich natur. I to niekonieczne powizanie

istnienia z natur trzeci decyduje o tzw. przygodnoci bytowej.

Interpretacyjne stanowisko Awicenny zostao wyakcentowane przez

dwch wielkich mylicieli redniowiecza: w. Tomasza z Akwinu i b. Jana

Dunsa Szkota. Obaj, chocia w nierwnym stopniu, eksponowali metafizyk

Arystotelesa. Zarwno oglna koncepcja filozofii, jak i koncepcja

naukowego poznania byy podstaw coraz bardziej precyzyjnych postaw

filozoficznych, zapocztkowujcych u obu autorw odmienne kierunki

filozofowania. Filozoficzne rozumienie rzeczywistoci-bytu

sprecyzowane przez w. Tomasza z Akwinu spowodowao zasadniczy

przewrt w wyjanianiu uniesprzeczniajcym bytu jako bytu, czyli bytu jako

realnie istniejcego. Dokona on bowiem zasadniczego przesunicia w

platosko-arystotelesowskim pojmowaniu bytu jako zespou

konstytutywnych elementw (formy) na rzecz rozumienia rzeczywistoci

jako aktualnie istniejcych bytw. Bytem jest to, co w sobie konkretnie

zdeterminowane (dziki formie), aktualnie, realnie istniejce. Byt taki

jako istniejcy jawi si nam (w filozoficznym jego rozumieniu) jako:

a) istniejcy przez siebie Bg; b) istniejcy w sobie jako podmiocie

substancja; c) istniejcy w jakim podmiocie przypado; d) istniejcy

w odniesieniu do bytu drugiego relacja. Kluczem do rozumienia bytu

jest w nim stosunek istoty do istnienia. w. Tomasz, po Wilhelmie z

Owernii i w. Albercie Wielkim, ponownie przemyla stosunek istoty do

istnienia, pierwotnie wyraany jako stosunek natury trzeciej do

istnienia. Tomasz dokona poznawczej rewolucji w filozofii,

dostrzegajc, e realny byt jest konkretn (nie abstrakcyjn rnie

pojmowan) treci-istot, ktra istnieje. Istnienie, w konkretnym bycie,

jest tym czynnikiem AKTEM dziki ktremu ten byt jest rzeczywisty,

gdy by rzeczywistym znaczy aktualnie istnie. A w aktualnie

istniejcym bycie s rne bytowe potencjalnoci, mogce si zrealizowa

w odpowiednich bytowych kontekstach. Ale przedmiotem metafizyki jest

4

byt jako istniejcy, albowiem ona metafizyka ma za zadanie

wyjanienie koniecznociowe i ostateczne rzeczywistoci, a nie jest jak

spekulacj nad niesprzecznymi ukadami moliwoci. Jednostkowo

istniejce, konkretne byty, ze wzgldu na sw relacyjn (istoty do

istnienia) struktur, s analogicznie jedne, co wyklucza wszelkie postaci

monizmu i bytowej jednoznacznoci. Zarazem, poprzez zawarte w bycie

transcendentalne relacje, byty s koniecznociowo zwizane z BYTEM

PIERWSZYM, ISTNIENIEM CZYSTYM BOGIEM jako rzeczywistoci

naczeln, pierwotn, bdc rdem, wzorem i celem kadego realnie

istniejcego bytu. Tomasz, akceptujc generalnie arystotelesowsk

metafizyk, nada jej nowy sens, na wskro realistyczny, dogbnie

racjonalny, sprawdzalny, przez odwoanie si do aktualnie istniejcych

bytw-rzeczywistoci.

W filozoficznie wyjanianych realnych przedmiotach jest czowiek

jako byt substancjalny szczeglnie trudny do wyjanienia. W tradycji

platoskiej czowiek jawi si jako substancja duchowa, wiecznie yjca,

jako rozum NOUS wcielony za kar, po upadku, w ludzkie ciao, ktre

utrudnia ycie ducha. W tradycji za arystotelesowskiej czowiek

wystpowa jako swoiste zwierz, zdolne do racjonalnego mylenia

ZOON LOGIKON. w. Tomasz, znajc dobrze obie te tradycje, dokona w

dziedzinie rozumienia czowieka take historycznego, zasadniczego

przeomu, korygujc istotnie obie zastane koncepcje. Odwoa si do

wewntrznego dowiadczenia poznawczego, bezporednio przeywanego

przez dziaajcego czowieka, i jedyny w dziejach myli ludzkiej

zwrci uwag na to, e czowiek istnieje poprzez sw wasn dusz, ktra

istniejc sama w sobie jako podmiocie swego istnienia udziela go

jako ycia organizowanej (formowanej) przez siebie materii do bycia

ludzkim ciaem. Dusza ludzka nie powstaje w wyniku przemian materii,

jak to mniema Arystoteles, ani te nie istnieje odwiecznie, jak pojmowa

Platon, lecz jest bezporednio stworzona przez Boga, albowiem adne siy

natury nie s proporcjonalne do utworzenia tej duszy, ktra transcenduje

ca rzeczywisto w aktach poznania i mioci i ktra wyraa si po

ludzku w wolnych aktach decyzji, ustanawiajc sobie swe niepowtarzalne

osobowe oblicze. Czowiek dowiadcza siebie jako tosamego podmiotu

5

dziaajcego zarwno w porzdku biologicznym, psychiczno-zmysowym,

jak i psychiczno-duchowym. Warunkiem koniecznym wyzwolenia si

ludzkiego dziaania jest ludzkie ciao, ktre nieustannie organizuje sobie (i

zarazem dezorganizuje) ludzka dusza. Ona bowiem jako forma

substancjalna chocia istnieje sama w sobie dziaa tylko poprzez

formowan przez siebie materi swego ciaa. Dlatego, mimo ukazywanych

niematerialnych struktur poznania intelektualnego i woli, jawicych si w

yciu osobowym, sam fakt i proces dziaania dokonuj si jedynie

poprzez wasne ciao.

Sam czowiek, w swej bytowej strukturze, jak i rnorodne formy

ludzkiego dziaania jako rzeczywiste byty podlegaj filozoficznej

interpretacji i uniesprzeczniajcemu wyjanianiu, polegajcemu na

ukazywaniu takiego koniecznego czynnika, ktrego ewentualna negacja jest

zarazem negacj samego faktu (bytu) podlegajcego wyjanieniu. I taka

metoda filozoficznego wyjaniania dotyczy zarwno samej metafizyki, jak i

jej wszystkich uszczegowionych dziaw, zwaszcza zwizanych z

rnorodnymi formami ludzkich dziaa. U w. Tomasza wyranie dostrzega

si obiektywnie realny przedmiot (byt jako istniejcy) i jasno okrelon

metod w postaci koniecznego ukazania czynnika, ktrego ewentualna

negacja jest negacj samego faktu bytowego, jaki poznajemy w procesie

wyjaniania.

Drugi nurt filozoficznego wyjaniania zastanej rzeczywistoci

wystpuje u b. Jana Dunsa Szkota, ktry wychodzc z Awicenny rozrnie

natur, odmiennie i kontrowersyjnie w stosunku do w. Tomasza poj

sam przedmiot filozoficznego wyjaniania. Sta na stanowisku, e

wyrniona przez Awicenn tzw. natura trzecia stanowi rzeczywisty

przedmiot filozoficznych wyjanie. Jednake natury te naley (czego nie

uczyni Awicenna) uporzdkowa, albowiem one tworz sob bytowe

warstwy konkretnego bytu. A najpierw kadej bytowej naturze

przysuguje odpowiedni dla niej sposb-modus istnienia. Same za

natury, skadajce si na konkrety, s hierarchicznie uporzdkowane od

natury konkretnej, najwszej, haecceitas konkretnego Jana do natury

najszerszej, wszechogarniajcej natury bytu. A wic np. w konkretnym

Janie (haecceitas jest natur jednostkow) dostrzegamy coraz oglniejsze

6

natury; natur czowieczestwa, natur zwierzcoci, natur wegetatywn,

natur cielesnoci-korpuskularnoci, natur substancjalnoci i najszersz,

ostateczn natur bytu. Natura bytowa jest pierwotnie poznawalna prostym

aktem intelektu i jest racj poznawalnoci wszystkiego, gdy wszystko

ostatecznie jest osadzone na naturze bytu. Ujcie poznawcze natury bytu

dokonuje si w najprostszym jednoznacznym pojciu bytu. Pojcie bytu tak

rozumiane wyraa wewntrzn jego niesprzeczno, bdc tak struktur,

ktra wyklucza z siebie sprzeczno. Wszystko wic, co jawi si jako

niesprzeczne, jest jakim bytem. Zatem metafizyczne rozwaania i analizy

sprowadzaj si do redukcji analizowanych stanw do podstawowego

pojcia bytu, czyli niesprzecznoci. Tak rozumiane pojcie bytu,

wyraajce natur bytu, moe by orzekane o wszystkim i jest

wszystkiemu wsplne. Natura bytu jest wsplna Bogu i stworzeniu, z tym

wszake, e byt Boy jest nieskoczony, a byt stworzony jest skoczony.

Wsplno bytowej natury jest podstaw ludzkiego poznania,

szczeglnie za metafizyki jako jedynej dyscypliny majcej za przedmiot-

byt. W wietle pojcia bytu wszystko jest poznawalne, gdy wszystko da

si zredukowa do bytu.

Byt jako najszersza struktura niesprzeczna przyjmuje w siebie

determinujce j natury: substancji, cielesnoci, wegetacji, zwierzcoci,

czowieczestwa i wreszcie natury ludzkiego konkretu Jana haecceitas.

Kada z tych natur swoicie istnieje, albowiem w stosunku do natury jej

istnienie jest proporcjonalnym dla niej modusem-sposobem i nie

moe by takiej natury, ktra byaby pozbawiona sposobu swego istnienia,

gdy sposb istnienia jest zawarty w odpowiedniej naturze. I te bytowe

natury s przedmiotem poznania, a nie ich istnienia jako sposoby

bytowania tyche natur. Cay nacisk poznawczy jest nastawiony na ujcie

odpowiedniej natury determinujcej sam natur bytu. I dlatego

szczeglnie wane jest poznawcze ujcie rnych klas uniwersaliw,

wyraajcych odpowiednie natury determinujce natur bytu. Tu wanie

naley szuka rde sporu o uniwersalia jako poznawczych uj samych

natur w bycie. Spr ten w nominalizmie spowodowa przeksztacenie

metafizyki w epistemologi.

To Wilhelm Ockham, dyskutujc ze stanowiskiem Jana Dunsa

7

Szkota, wyakcentowa tylko jednostkowy sposb bytowania jako realny, a

natury oglne jako flatus vocis usun z poznawczego programu w

myl tzw. brzytwy Ockhama non sunt multiplicanda entia praeter

necessitatem. Sam za oglno poj nie jako stan bytowy, lecz jako

sposb orzekania oglny, a wic odnoszcy nazw znakow do wielu

przedmiotw. Podkreli przez to pragmatyczn stron jzyka, ktra miaa

wyrazi si jasno w filozofii analitycznej.

Nominalizm poznawczy sta si zasadniczym przedmiotem sporu w

pnym redniowieczu i renesansowej scholastyce hiszpaskiej.

Podkrelenie jednostkowoci wraz z zanegowaniem poznania natur

koniecznych zdawao si podkrela warto jednostki i zarazem

wskazywa na bezsi intelektu. To sprzyjao akceptacji teologicznych tez

protestantyzmu i zwizao, w duej mierze, nominalizm z ruchem

protestanckim.

W scholastyce hiszpaskiej, na czele z wybitnym filozofem jezuickim

Franciszkiem Suarezem, opowiadajcym si za umiarkowanym

realizmem w pojciowym poznaniu, uznano kierunek tomistyczny ad

mentem Suarezii interpretowany przez Suareza za obowizujcy w

szeroko rozpowszechnionych szkoach jezuickich. Ten jednak kierunek

daleko odbiega od myli i sformuowa w. Tomasza, a raczej stanowi

kontynuacj rozwiza Jana Dunsa Szkota. Nie uznawano bowiem realnej

nietosamoci w bycie jego istnienia i istoty, a przedmiotem

metafizycznych docieka uznano natury konieczne, czyli istoty bytowe

(awicenniaskie natury trzecie), dla ktrych istnienie sprowadza si do

bytowej modyfikacji, jawicej si inaczej w poznaniu abstrakcyjnym, a

inaczej w poznaniu jednostkowo-konkretnym. Epistemologiczny spr o

uniwersalia nabra charakteru metafizycznego: rozumienia struktury bytu, w

ktrym konieczna w sobie istota (zdolna do istnienia) staa si

przedmiotem metafizyki. I taki stan rzeczy zosta w duej mierze

odnowiony przez J. Kleutgena (jednego z animatorw Soboru

Watykaskiego I) i jako neoscholastyka wykadany w instytutach

kocielnych (oczywicie w takiej neoscholastyce byy rne tomizmy).

Poznanie natur oglnych, wraz z ich rozrnieniem na pojcie

obiektywne (istoty jako poznanej) i pojcie subiektywne (utworzonego

8

przez intelekt znaku pojciowego), stao si dla Kartezjusza, zdolnego

ucznia jezuickiego kolegium La Flche, dobrym pretekstem do odrzucenia

(w myl brzytwy Ockhama) niepotrzebnego zdwojenia pojcia i

zaakceptowania wycznie pojcia subiektywnego jako idei jasnej i

wyranej, majcej odtd sta si jedynym przedmiotem poznania. Co

prawda pniej, w szkole analitycznej, idee te (jako znaki naturalne) mogy

by zastpione przez znaki umowne samego jzyka, podlege ostatecznie

reguom gier jzykowych.

Nic dziwnego, e filozoficzny ruch po Kartezjuszu (G. W.

Leibniz, Ch. Wolff, I. Kant, G. W. F. Hegel, neokantyzm, fenomenologia,

hermeneutyka i egzystencjalizm) przeszed na pozycje subiektywizmu,

analizujcego nie wiat realnie istniejcy, lecz jedynie dane wiadomoci. To

ju przestao by klasyczn filozofi, gdy utracio i przedmiot, i metod

uniesprzeczniajcego wyjaniania.

Wtki filozofii klasycznej nie zaginy, lecz przetrway i

rozwijay si w krgach instytutw specjalistycznych, zwaszcza

kocielnych, gdzie duchowni i wieccy myliciele mogli rozwija i ucila

odwieczn, klasyczn problematyk.

III. Klasyczny nurt filozofii charakteryzuje si wieloma pytaniami-

problemami-aporiami, wymuszajcymi odpowied proporcjonalnie

uzasadnion, intersubiektywnie sensown, nieustannie w cigu dziejw

ucilan i obiektywnie przez odwoanie si do rzeczywistoci

sprawdzaln. Arystoteles w ksidze ,,B Metafizyki wskaza na takie

wanie aporie-problemy, ktre czerpi sw zasadno ju to z samego

ukadu rzeczy, ju to z historycznego kontekstu poznawczego. Postawienie

pytania-aporii przeksztaca si w diaporez, czyli proces szukania

odpowiedzi poprzez ukazywanie racji za" i przeciw", i dochodzi do

euforii, czyli znalezienia odpowiedzi, co zazwyczaj rodzi z kolei now

apori-pytanie, rodzc si z danej odpowiedzi. System

diaforetycznego poznania stanowi charakterystyczn cech filozofii

wyjaniajcej w sposb uzasadniony obiektywnie istniejcy stan

rzeczy.

Pytania o istotnie filozoficznej treci stawia kady czowiek, gdy

9

zaczyna si ujawnia uywanie rozumu. To w okresie dziecistwa jestemy

wiadkami pyta, na ktre czsto dajemy tymczasowe, nieraz zbywajce

odpowiedzi. Jednake pytania te wyznaczaj cig intelektualnego poznania

na cae ycie. A dawne, nawet nieprecyzyjne odpowiedzi ju stanowi

zalki filozoficznego wyjaniania, gdy powoduj rozumienie rzeczy

poprzez dostrzeenie racji uzasadniajcych. I jest spraw ciekaw, e pytania

dziecice stanowi waciwie tre tego, co Arystoteles nazwa aporiami.

Pytanie bowiem typu: co to jest? jest pytaniem o byt, o

rzeczywisto jawic si pluralistycznie. Pytanie takie domniemuje i sam

rzeczywisto pluralistyczn i docieka tego, co w tej rzeczywistoci

wyrnia dany byt od drugiego i dziki czemu dla-czego taki byt

jest, jest oddzielony od bytw drugich i czym istniejcym w sobie.

Oczywicie sens pytania mona rozbudowa, dociekajc w tym, co jest

(bycie) jego elementw i czynnikw istotnych, koniecznych dla danego

bytu, i to w rnych aspektach-caociowym (gatunek); czciowym;

potencjalnie (rodzaj); aktualnie (rnica gatunkowa); mona doszukiwa si

czynnikw mniej i bardziej przypadkowych, jak waciwoci czy cech

przypadkowych. Tak wic pytanie: co to jest? moe by rozczonkowane

-jak to si stao - wedug logicznych wskazwek Porfiriusza, wyrniajcego

kategorie predykabiliw jzykowych (species, genus, differentia specifica,

proprium, accidens). I gdy dziecku dajemy zbywajce odpowiedzi, to one

ju stanowi zaszczepienie rozumienia niezrozumiaego dla siebie bytu.

Podobnie ma si sprawa z innymi podstawowymi pytaniami (ktre

take stawia dziecko zaczynajce uywania rozumu): po co to jest?, z

czego to jest?, skd to jest - kto to zrobi? Tego rodzaju pytania dotycz

rzeczywistoci, ktra nas otacza, a nie wewntrznych stanw psychicznych. I

atwo mona zauway, e wymienione typy zda (co to jest?, skd to jest?,

z czego to jest?, po co to jest?), dotyczce rzeczywistoci realnie istniejcej,

wyraaj to, co dawno Arystoteles nazwa czterema przyczynami: formaln,

materialn, sprawcz i celow. Dziecko przymuszone stanami poznawanej

rzeczy pyta o byt, i to w sposb nieprzypadkowy, lecz kierowany samym

bytem.

Najoglniejsze pytania o byt staj si coraz bardziej dociekliwe i

uszczegowione przy bliszym zetkniciu si z rzecz. I wwczas

10

formuuje si pytania dotyczce waciwoci bytu, jego dziaania lub

okolicznoci bytowania. I tak pytamy: jak? ma si dana rzecz; jaka?

ona jest; pytamy: ile? jej jest, z kim, z czym? ona jest; pytamy:

gdzie? i kiedy? to jest; czy dziaa?; czy oddziauje?; czy te:

czyje? to jest...

Jeli bliej przypatrzymy si treciom tych pyta i dawanym na nie

odpowiedziom, to atwo dostrzeemy, i w rzeczy samej pytania te dotycz

poszczeglnych kategorii bytowych, o ktrych pisa Arystoteles. Pytania

naczelne dotycz rozumienia samego bytu, gwnie substancjalnego,

natomiast pytania uszczegawiajce poszczeglnych kategorii bytowych.

I tak pytanie: jak? dotyczy jakoci bytu, pytanie: ile? i l o c i ;

pytanie: z kim, z czym? relacji; gdzie, kiedy? miejsca i czasu;

dziaanie i doznawanie wi si z pytaniami: czy dziaa?, czy

oddziauje?; jak si masz? wie si z kategori tzw. pooenia - situs,

a pytanie: czyj? znamionuje kategori mienia - habere.

Tak wic pytania formuowane spontanicznie przez czowieka,

wwczas gdy uywa on rozumu dociekajcego rozumienia samej rzeczy i jej

wewntrznej struktury oraz kontekstu bytowania, stanowi osnow

filozofii wieczystej, czyli filozofii w jej klasycznym rozumieniu.

Wszystkie bowiem pytania wyrastaj z ogldu rzeczywistoci, ktra budzi

pytania, gdy jest bytem nie-prostym, lecz rnorako zoonym,

wymagajcym poznania relacji wicych w cao istniejc realnie byt

zoony. Jest bowiem jaka racja realna tego, e istnieje byt jako jeden,

zoony z wielu skadajcych go czynnikw. A to domaga si poznania tej

racji, dla-czego jest tak wanie, jak jest. Ukazanie tej racji to ukazanie

w wicych rnorodnie relacjach korelatw w rnorodnych, w zalenoci

od odkrywanej, wicej w jedno relacji.

Std te pytanie: dla-czego? stanowi istot samej pytajnoci. Tak

te rozumia j Arystoteles, dostrzegajc poznawczotwrcz rol pytania:

DIA TI? (dla-czego?). Odpowiedzi jest prba ukazania takiego bytowego

czynnika, ktry rozumiejco uzasadnia i poznawczo uspokaja (oddzielajc

byt od niebytu) niepokj zrodzony z nierozumienia poznawanego

przedmiotu-bytu.

Zapocztkowana przez Arystotelesa metafizyka stanowi nie tylko

11

sformuowanie i uzasadnienie sformuowanych aporii-pyta, ale jest te

podstaw systemu uzasadnionych odpowiedzi, ktre przez wieki s

pogbiane i poszerzane. Ju dziecko, gdy zaczyna uywa rozumu, stawia

istotne pytania pod adresem rzeczywistoci bytu realnie istniejcego i

chyba kady czowiek cigle te pytania ponawia, gdy ch poznania bytu

(rzeczywistoci) jest cigle ywa i niewygasa. Std kady czowiek jest w

swych rdach poznania filozofem, usiujcym zrozumie widziany

rzeczywisty przedmiot. Rozumienie jednak widzianego przedmiotu moe by

rnorakie: rozumienie filozoficzne, czyli ostatecznociowe (bazowe), i

rozumienie blisze, bezporednio uwzgldniajce relacje dostosowane do

metod jakiej nauki. Dzisiaj prym wiedzie poznanie relacji ilociowych,

chocia one dotycz struktur ilociowo mierzalnych, a wic kategorii samej

iloci, ktrej funkcj jest organizowanie racjonalne samej materii poprzez

umieszczenie jej czci wzajemnie poza sob w cig bytowy. Tak wic

rnorodne stawianie pyta oraz racjonalne i uzasadnione odpowiedzi w

wymiarze ostatecznym (bazowym) decyduj o klasycznej filozofii, jej

waciwym rozumieniu, jej niewygasej cigoci i wiecznej modoci,

jak wiecznie ywe jest racjonalne poznawanie wiata rzeczywicie

istniejcych osb i rzeczy.

12