O`zbekstan Respublikasi Xaliq Bilimlendiriw Ministrligi

A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

«Tariyx» kafedrasi

D e r e k t a n i w

L E K Ts I Ya L A R T O P L A M I

No`kis 2012

2

KIRISIW

Jaxandag`i tariyxiy protseslerdi, onin` da`wirin u`yreniwde derektaniwsiz

biliw mu`mkin emes. Bunin` ushin hu`jjetlerdi jiynaw, kereklerin saylap aliw,

hu`jjetlerge sin ko`z-qarasta qarap paydalaniw kerek.

Shig`is xaliqlari tariyxinin` derektaniw bo`limi-jas tariyxshunos ilimine

kiredi. Derektaniw qiyinshilig`i, eski jaziwlardi tawip oqiw, jan`a ashilg`an

arxeololgiyaliq materiallardan paydalaniw ko`p waqitti aladi, jaqsi qa`nigelikti

talap etedi.

Tariyxiy derekler bul- adamzatti payda etken bizin` da`wirimizge shekem

kelip jetken materialliq ma`deniyati, da`stu`rler, u`rip-a`detleri, jaziwlari, tilleri

adamzat tariyxinin` o`tken da`wirlerin u`yreniwgepadalanatug`in tariyxiy hu`jjetler

boladi.. Derektaniw-tariyx ilimi derekleri haqqinda ilim. Shig`is xaliqlarinin`

tariyxin u`yreniwge tiyisli dereklerge Geradottin` miynetleri, Ktesi Knidskiydin`

G`Persiya tariyxiG` Polibiya miynetleri kiredi. A`yyemgi shig`is xaliqlarinin`

tariyxiy dereklerine jazba derekler-patshalardin` dizimi, xronikalar, pamflet,

o`mirbayanlar, qudayg`a arnalg`an jaziwlar, traktatlar, diniy ha`m xudojestvoliq

a`debiyatlar ha`m dokumentalliq derekler-xojaliq esaplari, yuridikaliq ko`rsetpeler,

jeke xatlar, dag`azalar, adminstrativlik instruktsiyalar kiredi.

Materialliq ma`deniy esteliklerge-skluptura, jipovis`, arxitektura, mu`sinler,

keramika, miynet qurallari, turaq jaylar, qorg`anlar h.t.b.kiredi. Esteliklerdin`

basqa bir ideologiyaliq xarakterdegi tu`rlerine- xramlar, meshitler, siyiniw orinlari,

qa`biristanlar h.t.b kiredi.

Tariyxiy dereklerdin` tu`rlerine-meditsinaliq shig`armalar, tariyxiy

xronikalar, tasqa jazilg`an jaziwlar kiredi. Mine usinday derekler tiykarinda shig`is

xaliqlar tariyxi jaziladi.

3

EGIPET

1. Uliwma xarakteristika.

2. A`yyemgi da`wir ha`m ertedegi patshaliq.

3. A`yyemgi patshaliq.

4. Birinshi o`tiw da`wir.

5. Orta patshaliq ha`m ekinshi o`tiw da`wir.

Т.т. Мысыр, фараонлар, пирамидалар курлысы, кулшылык дауир.

A`debiyatlar

Istochnikovedenie istorii drevnogo vostoka. M., 1984.

Ksenofont Anabasis. M-L., 1951.

Ksenofont Kiropediya. M., 1976.

Korostovtsee M.A. Pistsi Drevnogo Egipeta M., 1962.

Mat`e M.E. Drevneegipetskie mifi. M., 1956.

Saydkulov T.S. ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii (chast` I) T.,

1992.

1. 1. A`yyemgi Egipet Orta patshaliqtin` aqirina shekem.

1. Uliwma mag`liwmat.

Egipettin` toliq jazilg`an tariyxi bizin` da`wirimizge kelip jetpegen, bizin`

da`wirimizge kelip jetken birden bir tariyxi Manefonnin` grek tilinde jazilg`an

G`Egipet tariyxiG` boladi. Egipettin` ju`da` ertedegi tariyxinda, Manefonnin`

miynetinde patshalar dizimi beriledi, biraq ol da toliq emes.

Sonliqtan a`yyemgi Egipet tariyxi: tasqa jazilg`an jaziwlar, u`lken

moeumental` estelikler, xramlar, tabitlar tiykarinda jaziladi.

Egipet tariyxi boyinsha jazba derekler afroaziya til sem`yasina kirgen eski

Egipet tilinde jaziladi. Bul jaziw b.e.sh. 30-22 a`sirlerde paydalanilg`an. B.e.sh.

22-16 a`sirlerde eski Egipet jaziwin Orta Egipet Yamasa klassliq Egipet da`wirinde

de paydalaniw dawam etti. B.e.sh. 16-8 a`sirlerde hu`jjetler jan`a Egipet tilinde

4

jaziladi. Song`i Egipet jaziwi b.e.sh. VII a`siri-eramizdin` V a`sirlerinde

paydalanildi. B.e.sh. III-a`sirde Nil dolinasi boyinda grek, grek-makedonlar tili

ken` taraladi. Ol til Egipetti arablar jawlap alg`ansha saqlanadi.

Eramizdin` III-a`sirinen baslap, jaziw a`debiyatlar Kont tilinde jaziladi. Bul

til Egipet-xristianlar arasinda ken` paydalaniladi. VII-a`sirden baslap arab tili

grek ha`m kont tillerin qisip shig`ara baslaydi.

Egipette, a`yyemgi da`wirde jaziwlar tas, ag`ash, keramika siniqlarina

jazilg`an. Ko`birek papirusqa jazilg`an, papiruslar Egipettin` qurg`aq klimatlarinda

jaqsi saqlang`an. Papiruslardi kist penen kesip, qamistan pero etip jazg`an, siya

retinde qara ku`ye-oxra-qara ha`m qizil kepken kraskalardan (suwg`a kistlerdi

basip) paydalang`an.

Egipettin` ieroglif jaziwi b.e.sh. IV-III min`inshi jillari payda bolip, oni

eramizdin` IV-a`sirlerine shekem paydalanildi.

1. 2. A`yyemgi da`wir ha`m ertedegi patshaliq

Egipette b.e.sh. VI-V min`inshi jillardan, neolit da`wirinen baslap o`ndirip

shig`ariw xojalig`ina o`tedi. Bul da`wirge: Arqa Egipette Fayum, Merim, Qubla

Egipette Tasa, Orta Egipette Badari manzilgohlarinin` materialliq ma`deniyati

kiredi.

B.e.sh. VI-V min`inshi jillari Egipette diyxanshiliq, mal sharwashilig`i,

o`nermentshilik ha`m misti qayta islew ka`rxanalari isleydi. Bunnan keyin

Egipettin` dinastiya da`wirine shekemgi jillari yag`niy b.e.sh. IV min`inshi

jillardi o`z ishine alg`an da`wirlerde Egipet ja`nede rawajlanadi.

B.e.sh. 3100-2800 jillari Egipet patshalig`i eki: joqarg`i ha`m to`mengi

Egipet bolip bo`linedi. Bul patshaliqlardin` orayi Nexen ha`m Enxab qalalari

boladi. Arabsha El`-Kab (Qubla Egipet), Buto (Arqa Egipetke) kiredi. Dinastiyaliq

da`wirge shekem, jatatug`in patshalardin` qa`biristanlari Enxabdan tabiladi.

5

To`mengi ha`m Joqarg`i Egipet patshalig`ina tiyisli Palermo tasina oyip

jazilg`an jaziw ha`m onin` siniq bo`lekleri Sitsiliyadag`i Palermo muzeyinde, Kair

muzeyinde, London muzeylerinde saqlanbaqta.

Palermo tasina jazilg`an jaziwda patsha atlari, belge baylanatug`in qayislar,

patsha tajisi su`wretleri saqlang`an.

Dinastiyaliq da`wirge shekem a`yyemgi Egipette ieroglif jaziwlari payda

boldi.

B.e.sh. IV min`inshi jillardin` aqirlarinda Nildin` arqa bo`liminde klassliq

ertedegi ma`mleket du`ziledi.

Axa patsha ati menen jan`a dinastiya da`wiri baslanadi ha`m jilnama

jaziladi. Egipet jaziwlarinda Men, Skarpion, Narmer patshalar atlari saqlang`an.

Bulardan basqada ko`p patshalar o`tken. B.e.sh. 3100 jili Egipette Ertegi patshaliq

da`wiri baslanadi. Ertedegi dinastiya haqqinda maqliwmatti Abidos, Sakkara,

Xeluandag`i, patsha nekronlari beredi.

Egipettin` jazba estelikleri ekige bo`linedi:

1. Monumental` estelikler, stelp, status, tasqa oyilip saling`an nag`is

su`wretler. Olarda Egipet tariyxi haqqinda qisqa mag`liwmat beredi.

2. Mo`rler: Mo`rler Egipet tariyxi haqqinda bahali mag`liwmat bere aladi.

Barliq bahali zatlar u`lken xumlarda, yashik, qutilarda saqlang`an, olar bekitilip

mo`rler menen basilg`an boladi. Mo`rlerde patsha atlari, mekekme ati, zatlardin`

mug`dari aytiladi. Mo`rler ha`m monumental` estelikler arqali patsha

ha`kimliginin` (vlasttin`) ku`sheygenin bayqawg`a boladi. Egipette I-II dinastiya

da`wirinde taslardi u`lken qurilislarg`a paydalang`anlig`i, ko`rkem-o`nerdin`

rawajlang`anlig`i seziledi. Enxaba qala diywallari gerbishlerden qalanadi.

1. 3. A`yyemgi patshaliq (III-IV dinastiya)

A`yyemgi patshaliq haqqinda arxeologiyaliq mag`liwmatlar kem. Usi

da`wirge jatatug`in Nubiyadag`i metallurglar qalashasi, Gizadag`i 3-piramidani

6

quriwshilar jayi, Bubastistag`i xram, V-dinastiyalardin` quyash xrami, t.b. kiredi.

Bul da`wirge tiyisli materiallardi qa`bir baslarindag`i qurilislardag`i jaziwlar

beredi. Qa`birler basindag`i taslardag`i adamlarg`a kerekli bolg`an kerekli kiyim,

awqatlari tu`rleri, qurallarin, qa`bir taslarda da`ndi egiw, diyxanshiliqti jiynaw,

mallardin` bag`iliwi, adamlardin` ko`rinisleri saling`an. Sol qurilislardi salg`an

adam atlari jaziladi. Izertlewshiler bul qurilislardi izertlep, ertegi Egipet

ja`miyetinin` sotsial-ekonomikaliq qurilisi haqqinda mag`liwmat aladi.

Bay mag`liwmatlar Gize nekropoli, Abusir ha`m Sakkara qa`birlerinde

toplang`an. Amerikali alim Dj. Reyzner Sakkar nekropolin izertlep arnawli kitap

jazadi. En` u`lken qa`birlerde Dejali, Xemamiy, Kasr-Sayd, Axmimi, Deyr Al-

Gebraviy, Sheyx-Sayd bolip, bul orinda sol oblastin` ha`kimleri ha`m sem`ya

ag`zalari jerlengen.

Egipet patsha dekretlerin 1-ret frantsuz alimi F.Veylem. Koptos xraminan

tabadi. Dekrette xram xizmetkerlerin azat etiw, jan`adan xramg`a adamlar qabil

etiw haqqinda jazilg`an.

En` a`yyemgi dekretti IV patshaliq dinastiyasi Shepseskaf ha`m VII-VIII

dinastiyanin` son`g`i patshasi jazdirg`an.

Papirusqa jazilg`an hu`jjetler 3-patshaliqtin` IV dinastiyasi Neferirker

ta`repinen jazilg`an. Bul jaziwlar xramnin` zatlari, xizmetkerler sani, xramnan

aling`an zatlar, aziq-awqat mug`dari jazilg`an.

Ko`plegen mag`liwmatlardi tsilindr ta`rizli mo`rlerden aliwg`a boladi.

Qa`birlerde o`legn adamlardin` zatlari, o`mir bayani haqqinda qisqasha jaziladi.

A`yyemgi patshaliq da`wirden papirusqa jazilg`an kitaplar saqlanbag`an. Biraq

piramidada tasqa jazilg`an u`zindi jaziwlar saqlang`an.

1. 4. Birinshi o`tiw da`wiri.

1-o`tiw da`wiri VII-X dinastiya da`wirlerine tuwra keledi. Bul da`wir: 1.

VII-VIII dinastiyalardin` basqariw da`wirleri.

7

2. IX-X dinastiyalar da`wiri bolip ekige bo`linedi. Bul da`wirlerde epigrafiyaliq

materiallar ko`p ushirasadi. Bul da`wir materiallari Memfis qalasinan ko`plep

tabilg`an. Memfis-Egipettin` orayliq basqariw ha`m a`skerlerinin` toplang`an

qalasi bolg`an. Memfiste on min` a`skerler toplanip turg`an, al Gomerdin`

mag`liwmatlarina qarag`anda Fiva qalasinda 20 min` a`sker bolg`an. Biraq bul

qalalar ele toliq izertlenbegen.

IX-X dinastiya patshalarinin` biri o`zinin` izinbasari Merikarg`a arnap

siyasiy kitap jazip qaldiradi. Bunda Egipettin` siyasiy jag`dayi, asharshiliq penen

gu`resi, dushpannin` topilisi, ko`terilis haqqinda mag`liwmat qaldiradi.

1. 5. Orta patshaliq ha`m ekinshi o`tiw da`wiri.

Bul da`wir XI-XIII dinastiyalardin` basqariw da`wirlerin qamtiydi.

Gerakleopol`skiy dinastiyasi qulag`annan son` Egipet XI

dinastiyasinin` 1-patshasi Mentuxotep I basshilig`inda birigedi. Bas qalasi Fiva

bolip, sol da`wirdegi monumental` estelikleri ha`m eki patsha qa`biri Fiva

qalasinda saqlang`an. Fivada Egipet a`skerlerinin` qa`birleri de tabiladi. XI

dinastiyanin` 2-3 10 jilliq basqariwinan keyin Egipet patshalig`i Amenemxet I ge

o`tip, ol XII dinastiyag`a tiykar saladi. Usidan baslap Egipet 200 jil dawaminda

tinishliqta jasaydi.

Arxeologlar, Senusert II patsha piramidasin, Amenemxet 3 ha`m 4

xramlarin ha`m Babastis qalasinda XII dinastiyanin` sarayin tawip qazip u`yrenedi.

Orta patshaliqtin` Abidos nekropolin qazip u`yrengeninde, Egipettin` basqa

rayonlarinan kelip bul nekropolda kenotaf qa`birlerdi, qorg`anlari aniqlanadi.

Arxeologlar Nubiy qalasin qazip izertlegende qala diywallarin tabadi, Qizil

ten`iz jag`asinan Egipet porti tabiladi. 13 dinastiya da`wirinde 1-kitapxana

bolg`anlig`i aniqlanadi. Ramessiya qa`birinde jazilg`an mag`liwmatlarg`a

qarag`anda kitapxanada eki min`nan artiq kitap bolg`an. Usi waqitta diniy kitaplar,

8

matematika, meditsina, juldizlar haqqinda kitaplar bolg`an. Egipet usi da`wirde

Palestina, Siriya, Krit, Italiya, Aziya, Afrika menen baylanista bolg`an.

Egipet jan`a patshaliq ha`m son`g`i da`wirde

(XVII-XVIII dinastiya)

XVII-XVIII dinastiyaliq patshalardin` tusinda Nil da`r`chsi boylarinda bir

neshe xramlar salindi. Amenxotep III tusinda Luxsor, Karnak, Sambe qalalarinda

u`lken qurilislar qurildi. Tutmos III qa`biri turg`an Karnaks xram diywallarinan

Tutmos III ke arnalg`an gimn tabildi.

XVIII dinastiya da`wirine tiyisli Axetaton qalasin qazip izertlegende Egipet

tariyxina tiyisli arxiv tabildi. Arxiv b.e.sh. II min`inshi jillar ortasinda akkad tilinde

jazilg`an bolip, 350 den ko`birek klinipis tablitsaliq jaziwdan turadi. Bul jaziwda

Egipettin` Jaqin Shig`is elleri: Mitan, Xett, Vabilon ma`mleketleri menen qatnasi

haqqinda jaziladi. XVIII dinastiya waqtinda, Xmos I tusinda matematika kitabi

jaziladi. Egipette XVIII dinastiya da`wirinde suw saati (klepsidr) oylap tabiladi.

XIX-XX dinastiya.

XIX-XX dinastiya da`wirinde Fiva, Abidos, Nubin qalalarinda u`lken

qurilislar qurildi. Ramses II patshanin` Xett patshasina jazg`an xatinda, o`zinin`

kesel qiz apasina vrach jiberiwin iltimas etip jazadi.

Bul dinastiyanin` monumental` xramlari Nubinnin` ko`plegen jaziwlari ha`m

su`wretleri menen bezeldi. Ramses V patshaliq etken da`wirde papirusqa jazilg`an

hu`jjetlerde egislik jerdin` ko`lemi, xramdag`i adamlar sani, ku`sh-ko`likler tu`rleri

haqqinda mag`liwmatlar saqlang`an.

Jan`a patshaliq tariyxina baylanisli Deyr Al`-Baxri qa`birinnen

G`O`lilerpdin` kitabiG` degen papirus. Terige jazilg`a a`debiyat tabildi. Bul

a`debiyat sarkofagqa salinip saqlanadi.

Usi dinastiyalar da`wirinen bizin` da`wirimizge shekem papirusqa jazilg`an

matematika, meditsina, astronomiya tuwrali qisqasha mag`liwmatlar jaziladi.

9

Son`g`i da`wir.

Son`g`i da`wir b.e.sh. I min`inshi jillar dawam etti. B.e.sh. 343 jili XXX

dinastiyanin` qulawi menen Egipet o`z g`a`rezsizligin tamamlaydi. B.e.sh. I

min`inshi jillar basinda Egipettin` bas qalasi Tanis bolip, qalada XXI-XXII

dinastiya patshalari nekropoli tabildi. Bul jerden Psusennes, Takelot II

patshalardin` sarkofagtag`i mumiyalari ha`m patshalar menen birge ko`plegen

bezeniw zatlar, mu`sinwler tabildi.

Arxeologlar ta`repinen Joqarg`i Egipet qalasi Teudjoy ha`m Qubla

Egipettin` Elefantin qalalari izertlenedi.

Elefantinnan tabilg`an Aramey hu`jjetinde Egipettin` qubla shegarasin

qorg`ap turg`an Ywdey a`skeri gornizoni boladi.

Bul da`wirde Egipet Iren Axamaniylerinin` bir oblastina aylandi.

Elenfantinde Xorezmnen de barg`an a`skerler boladi. Son`g`i da`wirde, jerlerdi

xramlarg`a beriw, dawagerler, kelisim du`ziw, arendag`a jer aliw haqqinda

jazilg`an hu`jjetler tabildi.

Egipetti Efiopiya basqarg`an jillarg`a tiyisli jaziwlar epigrafikaliq

jaziwlarda jaziladi.

Antik avtorlar.

Egipet tariyxi haqqinda jazg`an antik avtorlari Geradot (b.e.sh. V a`sir),

Diodor (b.e.sh. I a`sir), Strabon (b.e.sh. I a`sir-b.e. I a`siri), Plutarx (I-II a`sirler),

Geradottin` birinshi kitabi, Diodordin` G`tariyxiy kitapxanasiG`, Strabonnin`

G`On jetinshi kitabiG` Egipettin` a`yyemgi da`wirine arnalg`an. Plutarx G`Iside

ha`m OsirsG` qudaylarg`a arnap arnawli traktat jazadi.

Grek tariyxshisi Geradot Egipetlerdin` ta`biyatin, xalqini turmisin,

da`stu`rin, tariyxin, dinin jazip qaldiradi. Geradot o`z esitkenin, ko`rgenin jazadi.

Diodottin` kitabinda Gekateydin` miynetinen paydalanadi. Onin` kitabinda

b.e.sh. IV a`sirdegi waqiyalar so`z etiledi.

10

Strabon o`zinin` G`GeografiyaG` degen miynetinde Egipettin` ta`biyati,

xojalig`i, xalqinin` turmisi, Nil da`r`yasi boyindag`i xaliqtin` ka`sibin jazadi.

Strabon miyneti Egipet xalqinin` turmisin, Egipettin` qon`sisi Afrika xalqi menen

salistirip u`yreniwge bahali miynet boladi. Strabon Egipettin` en` u`lken qalalari,

arxitekturaliq estelikleri. qon`si eller menen baylanislarin jazadi.

Plutarx traktati G`Ob Iside ha`m OsirsindiG`, Egipet jazba tekstleri bo`lek-

bo`lek beriledi. Bul traktatta Egipotolg G.Partaya ha`m T.Xopfnerler ta`repinen

basilip shig`arildi.

Fukidid, Isokrat, Platon, Aristotel`, Aristofan, t.b. grek avtorlari Egipet

tariyxi, xojalig`i, dini, ma`deniyati haqqinda mag`liwmat beredi.

Latin avtorlari Pliniya Starshiy (I a`sir) o`zinin` G`Estestvennaya istoriyaG`

degen miynetinde Egipettin` ekonomikasi, ta`biyati haqqinda mag`liwmat beredi.

I-II a`sirlerdegi Tatsittin` tariyxiy miynetinde a`yyemgi Egipettin` bir qansha

tariyxiy arxitekturaliq estelikleri so`z etiledi. Ja`nede Fiva qala qarabaxanasinan

tabilg`an a`yyemgi jaziwlar, xramdag`i su`wret syujetleri aytiladi. Tariyxshi

Egipettin` basip aliwshiliq atlanislarin so`z etedi.

IV a`sirde jasag`an Rim tariyxshisi Ammian Martsellin G`TariyxG` degen

kitabinda Fiva qalasi, a`yyemgi Egipet jaziwlari ha`m ma`deniyati haqqinda so`z

etiledi. Egipet haqqinda ko`pg`ana derekler bizin` da`wirimizge kelip jetpegen.

Ma`selen, Miletli Gekaten (b.e.sh. VI a`sir) Abderli Gekaten (b.e.sh. IV a`sir)

lerdin` jazg`an kitaplari saqlanbag`an. Biraq bul eki tariyxshilardin` miynetlerinen

Geradot ha`m Diodotlar paydalandi. Manefonnin` G`Egipet tariyxiG` kitabinan

u`zindi mag`liwmatlar kelip jetken. Bunda Evreylerdin` Egipetke kelgeni jaziladi.

Bul miynet Aleksandriykiy kitapxanada saqlanbaqta. Manefon Egipet tariyxin

30 da`wireg bo`ledi. Onin` jazg`an G`Egipet tariyxiG` 3 tomnan ibarat bolip, I

tomi 1-20 dinastiya tariyxina, 2-7 dinastiya, 3-11 dinastiya tariyxina

bag`ishlang`an. Manefonnin` miyneti Egipet tariyxi ushin bahali bolip, b.e.sh. III

min`inshi jillardan, b.e.sh. I min`inshi jillarg`a shekemgi da`wirlerdegi waqiyalardi

so`z etedi. A`yyemgi Egipet tariyxin u`yreniw boyinsha 1881-jili Kairda frantsuz

arxeologiyaliq instituti sho`lkemlestirildi ha`m ol 100 jil dawaminda isleydi.

11

XIX a`sirdin` 80 jillarinan baslap Frantsiya menen Angliya jarasadi. Egipet

ja`miyetin u`yrenetug`in sho`lkem du`ziledi. Bul ja`miyet Egipet boyinsha

arxeologiyaliq izertlew ju`rgizip Nubiya, Arqa Sudan jerlerin izertlep arxeologo-

epigrafikaliq materiallar tiykarinda 100 legen tomliq kitap baspadan shig`ardi.

1870 jildan baslap ermitaj ilimi xizmetkeri V.S. Golonishev Egipet tariyxina

qizig`ip, Egipet papiruslarin jiynap, G`Un amunanin` Biblge ju`risiG` degen kitap

jazadi. 1960-1963 jillari Nubiyada B.B. Piotrovskiy basshilig`inda sovet

arxeologlari isleydi. 1964 jili G`Qa`dimgi NubiyaG` degen miynet jaziladi.

Birinshi ja`ha`n urisinan keyin Egipette Angliya-amerika arxeologlari jumis

alip baradi.

Olar Tutanxamona grobnitsasin Kerma, Lisht, Gizede patsha qa`birlerin

ha`m Fiva nekropolin aship izertleydi.

Anglichan N-de Garris Devis o`zinin` hayali Nina Devis penen birge

faraonlardin` qa`birlerinen shiqqan epigrafikaliq jaziwlardi jiynap kitap qilip

shig`aradi.

Ekinshi ja`ha`n urisinan keyin Egipet, Nubiya, Sudan tariyxin u`yreniwge

Chexoslovakiya, Polsha, Nemets alimlari kirisedi.

Eski Egipet jaziwlarin izertlep Z.Jaba, M.Verner (Chexoslovakiya),

epigrafikaliq esteliklerdi u`yrengen F.Xintse, V.F. Reynek (nemets) h.t.b. boldi.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. Åãèïåò ïàòøàëû2û 3àé æåðäå æàéëàñ3àí?

w. Åãèïåò ïàòøàëû2û 3àøàí ïàéäà áîëäû?

e. Åãèïåò ïàòøàëû2ûí íåøå äèíàñòèÿ áàñ3àð2àí?

r. Åãèïåò õà33ûíäà 3àíäàé ìà2ëóìàòëàðäà áèëåñèç?

t. Àíòèê àâòîðëàðäû àéòûí?

12

ALDING`I AZIY А

Ðåæå`

q. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåàãè ä17èðäå Øóìåð 81ì Àêêàä.

w. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè äåðåêëåðäå.

e. Æàçáà äåðåêëåð.

r. Ïàòøà äèçèìëåðè.

t. Õîæàëû3 86ææåòëåðè.

y. Þðèäèêàëû3 86ææåòëåð.

u. Èëèìèé òåêñòëåð.

i. Àðõåîëîãèÿëû3 ìàòåðèàëëàð.

Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

!äåáèÿòëàð!äåáèÿòëàð!äåáèÿòëàð!äåáèÿòëàð....

q.Èñòî÷íèêîâåäåíèå èñòîðèè äðåâíåãî Âîñòîêà. Ì. qoir

w.Àðóòêÿí.Í.Â. Íîâûå íàäïèñè Êàðìèð-áëóðà. Åðåâàí. qoyy

e.Àôàíàñüåâà.Â.Ê. Ãèëüãàìåí è Ýíêèäó. Ýïè÷åñêèå îáðàçû â èñêóññòâå. Ì.

qouo.

r.Äàíóàìàåâ.Ì.À. Âàâèëîíñêèå ïèñöû. Ì. qoie.

t.Äðâíèå ÿçûêà Ìàëûé Àçèÿ. Ì. qoi0.

13

y.Ðüÿêîíîâ.È.Ì. Ýïîñ î Ãèëüãàìåøå. Ì-Ë. qoto.

QQQQ. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè ä17èðäå. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè ä17èðäå. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè ä17èðäå. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè ä17èðäå

((((áááá....ýýýý....øøøø. . . . IV-III-min`inshi jillarg`a shekem.)

Mesopatamiyanin` en` a`yyemgi tariyxi yag`niy paleolitten b.e.sh.

III-min`inshi jillari, tek materialliq madeniyati tiykarinda u`yreniledi.

En` a`yyemgi an`shilardin` paleolit da`wirine tiyisli Barda-Balqa, Shanidir

qonislig`inda ha`zirgi Kurdustan territoriyasinan tabilg`an.

Mezolit da`wiri (b.e.sh. XI-VI-min`inshi jillar) ga tiyisli Zavi-Chemi-

Shanidir, Mlefaat, Karim-Shaxir, qonis orinlari qazip izertlegende, olardin`

o`ndiriwshi xojalliqq o`tkenin, diyxanshiliq, mal sharwashilig`i menen

shug`illang`ani aniqlandi.

Neolit da`wirinde (b.e.sh. VII-V-min`inshi jillar) Ìåñîïàòàìèÿäà

áèðíåøå àðõåîëîãèÿëû3 ì1äåíèÿòëàð ïàéäà áîëàäû. Ñîëàðäàí á.ý.ø. VII-

VI-min`inshi jillarg`a tuwra keletug`in Djarma ma`deniyati, b.e.sh. VI-min`inshi

jillarg`a tiyisli Xassun ma`deniyati b.e.sh.V-min`inshi jillarg`a tiyisli Tell`-Xalaf

ma`deniyati boladi. Bul ma`deniyattan bizin` da`wirimizge shekem qonis orinlari,

qa`birleri kelip jetken. B.e.sh. VII-min`inshi jillardan bir topar xaliqlar baslap eki

da`r`ya aralig`ina shig`istan batisqa qarap Zagras tawinan to`menge tu`sip qonis

basadi. Usi da`wirde eki da`r`ya aralig`inda qoldan su`wg`arip egin egip

diyxanshiliq etiw, o`nimlerdi saqlaw usillari payda boladi. Arxeologiyaliq

tabilmalar gu`lalshiliq, toqimashiliq, zergershilik, taslardan buyimlar islew

ustaxanalarinin` bolg`anin da`liylleydi. Mesopatamiya xalqinin` Kishi Aziya,

Siriya, Iran, Kavkaz-Arqa Kavkaz elleri menen baylanislarin keramika, monshaq,

qurallar da`liylleydi. Jay qurilislari, qa`biristanlar olardan tabilg`an buyimlar,

Mesopatamiyada ha`r-tu`rli etnoslardin` o`mir su`rgeninen derek beredi.

14

El-Ubeyd da`wirinde, Mesopatamiyanin` ekonomikasi, o`nermentshiligi

ja`nede o`sedi. U`lken kanallar qaziladi, suwg`ariw tarawlari ken`eyedi, arba,

kemeler menen baylanis jasaydi. Uruk da`wirinde qala payda boladi. Qalada

o`nermentshilik, sawda rawajlanadi, saraylar salinadi. B.e.sh. IV-min`inshi jillari

u`lken Xram kompleksi quriladi. B.e.sh. IV-III-min`inshi Urukta Ana qudayina

arnap “Aq Xram”, Tep-Gavrde 3 Xram Tell-Brakta “Karamatli oka” Xrami

salinadi. Xramlar ideologiyaliq orayg`a aylanadi. B.e.sh. IV-min`inshi jillari-Uruk

da`wirinde ilayg`a su`wret ta`rizli etip jaziw (piktografiya) payda boladi. Onin`

su`wret belgileri 2000 bolg`an. Bul jaziwda atizlar ko`lemi, patsha qaznasina aziq-

awqattin` kelip tu`siwi, jer atlari jaziladi. Jaziwlar Xramlarda ko`p ushirasadi.

Solay etip Eki da`r`ya aralig`i en` da`slep a`yyemgi ja`miyetlik du`zim qulap,

ertedegi klassliq ja`miyet ornag`an a`yyemgi tsivilizatsiya ochaqlarinin` biri

boladi.

B.e.sh. 3-min`inshi jillari Mesopatamiya tariyxinda Shumer ma`deniyati

qa`liplesip rawajlanadi ha`m Mesopatamiya tsivilizatsiyasinin` qa`liplesken

o`siwine Shumerlerge shekem eki da`r`ya aralig`inda jasag`an jergilikli xaliqlar

u`lken u`les qosadi. Bul da`wirdegi turmis tariyx arxeologiyaliq materiallar ha`m

a`yyemgi shig`is xaliqlarinin` jazba derekleri arqali jazilip qayta tiklenedi. B.e.sh.

3 min`inshi jillardag`i Mesopatamiya tsivilizatsiyasina tiyisli jazba derekler

Shumer ha`m Akkad tillerinde jaziladi. Mesopatamiya tariyxina tiyisli Klinopis

jaziwlar ele toliq u`yrenilmegen ha`m olardin` datalari aniqlanbag`an.

B.e.sh. 3 min`inshi jillarda jazilg`an jazba dereklerdin` ko`bisi patsha

jaziwlari bolip, olar patshalar atinan yamasa qala-ma`mleketler hu`kimdarlari

atinan jaziladi. Patsha jaziwlari xatlar, pa`rmanlar, sudebnikler, dogovorlar,

tekstler, qudayg`a arnalg`an jaziwlar, qurilislar haqqinda patshalardin`

qaharmanliq isleri haqqinda boladi. A`yyemgi Xramlarg`a arnap jazilg`an jaziwlar

b.e.sh. 27-25-a`sirlerge tiyisli yamasa II-III erte dinastiyaliq da`wirge tiyisli.

Shumer qalalari Eredu, Ura, Uruk, Lagash ha`m Gired qalalarin qazip izertlegende

ko`plegen patsha jaziwlari tabildi. 1878-jili Tello qalasin qazip izertlegende

(b.e.sh. 2318-2312 jj) ilayg`a jazilg`an, Uruinimgin qala ha`kiminin` jaziwi

15

tabiladi. Bul tekstte, saliqlardan jen`illik beriw, chinovniklerdin` huqiqlarin

sheklew haqqinda jazilg`an. Bunday jaziwlar Shumer qala-ma`mleketinin` sotsial-

ekonomikaliq turmisi haqqinda mag`liwmat beredi. B.e.sh. 22-a`sirde jazilg`an

jaziwda, Xram qurilisina qurilis materiallarda a`kelgeni, jergilikli xaliqti qurilis

isineu` qatnastirg`ani, qudaydi maqtap jazilg`anlari aytilg`an. B.e.sh. 2093- 2046-

jillari Suz qalasin qurg`anda jazilg`an jaziwda, 3-Ura dinastiya patshasinin`

Inshushinak qudayg`a arnap Xram saldirg`ani jaziladi. B.e.sh. 2236-2200-jillari

Akkad da`wirine tiyisli Naram-Suennin` jen`is stelasindag`i jaziw, akkadlardin`

Lullube qa`wimler u`stinen jen`iske eriskeni so`z etiledi. Ja`nede jaziwlarda

Sargon ha`m Naram_Suen patshalardin` Batis ellerge ju`risi ha`m jen`isleri so`z

etiledi.

Ura dinastiyasinin` 3-patshasi Ibbi-Erra (2027-2003 j) ha`m onin` a`sker

basshisi Ishbi-Erra jaziwinda G`Shumer ha`m Akkad patshalig`iG` nin` qulay

baslag`ani jaziladi.

Patsha o`zinin` a`sker basshisi Issinlerden da`n satip alip, oni Ur qalasina

a`keliwde talap etedi. Polkovodts Ishbi-Erra, amorenlerdin` topiliwi na`tiyjesinde

bul pa`rmannin` orinlanbaytug`inin xabar etedi ha`m ko`shpelilerden Issin,

Nippurda qorg`awg`a isenim beriwdi soranadi. Bug`an juwap retinde patsha Ishbi

A`rrani Nippur ha`m Issindi qorg`aytug`in nachal`nigi etip tayarlaydi, usidan

paydalang`an Ishbi-Erra o`zin Issinnin` dep dag`azalang`an. Suzdag`i Inshushinak

quday Xramin qazip izertlegende ilay tablitsag`a Elam tu`rinde dosliq haqqinda

dogovor teksti tabiladi. Bul sha`rtnamani Naram_Suen menen Elam patshasi Xit

du`zedi. Sha`rtnamada Akkad ha`m Elam qudaylarina guwa boliwdi o`tinish etedi.

Sha`rtnamada Akkad patshasi Naram-Suen Suz qalasina sawg`a menen elshi

jiberedi. Elam patshasi Naram-Sueng`a qosimsha a`sker berip, Elam ha`m Akkad

elleri sirtqi dushpang`a birge urisatug`ini haqqinda tekste so`z etiledi.

Tekste, “`Bul ellerde birlik bolsin, Naram-Suen dushpani menin` dushpanim,

Naram-Suen dosti menin` dostim” dep jazilg`an.

1952-jili A.Q.Sh. alimi S.N.Kramer Stambul muzeyinde b.e.sh. 2112-2094-

jillarg`a tuwra keletug`in Ur-Nammudin` Sudebnik tekstin tabadi. Onda 30 day

16

stat`ya bolg`an, onda sem`ya katnasiqlari, qashqan qullardi uslag`anda

xoshametlew, t.b. haqqinda jaziladi.

Mesopat`miyanin` qa`dimgi tariyxin u`yreniwde patshalardin` dizimi

ja`rdem beredi. En` birinshi patsha dizimi G`Shumer patshalarinin` atlariG` dep

ataladi. B.e.sh. 2000-jillari Shumer patsha dizimlerine qarap assiriya, vaviloniya

patshalarida du`zedi.

Shumer patsha du`zimleri, toliq saqlang`an. Patsha familiyalarinda 8-10

patsha ati bolip, olar Ereda, Bad-tibir, Larake, Sappare ha`m Shuruppak

qalalarinda otirip basqarg`an. B.e.sh. III-min`inshi jillari Mesopatamiyada

“Dinastikaliq xronika” payda boladi. Bunda patsha dinastiyasi, patshalardin`

qa`biristani, jerlengen orinlari jaziladi. Bizin` da`wirimizge shekem Nineviidag`i

Ashshurbanapal bibliotekasinda saqlang`an tablitsa-jaziwlar kelip jetken.

Mesopatamiya ha`r-tu`rli jil sanaw, belgili bir waqiyalardan, patshalardin` taxtqa

otiriwinan baslanadi. Patshanin` taxtta otirg`an jili, Kanal qazilg`an jil, Elam

a`skerlerinin` jen`iske erisken jili t.b.

Mesopatamiyada ko`plegen hu`jjetler Xram ha`m patsha saray arxivlerinde

saqlang`an. A`yyemgi xojaliq hu`jjetleri Uruk ha`m Djemdet-Nasr qalalarinan

tabiladi. Arxivlerdegi hu`jjetlerge raspaki, tovarlardin` tu`siwin ha`m berilgenin

esapqa aliw, instrumentler, mallar, qullar, esabatlar. Xatlar t.b. kiredi. Misali

patsha saray arxivinde Elam elshisine bir neshe qoylardi berilgeni jazilg`an. B.e.sh.

III-min`inshi Mesopatamiyada yuridikaliq hu`jjetler ko`p taraladi 1894-jili Tello

qalasin qazip izertlegende 3-Ura dinastiya da`wirine tiyisli sud`yaliq hu`jjetler

tabiladi. Bunda neke qag`iydalarin buzg`ani, na`siilik ma`selesi, qullar haqqinda

ma`seleleri boyinsha hu`jjetler tabiladi. Arxivte urilardin` jazasi, qullar huqiqlari

haqqinda hu`jjetler saqlang`an.

B.e.sh. III-min`inshi jillarg`a tiyisli Shumer ha`m Akkad jaziwlarinda

mifologiyaliq syujetler saqlang`an. 1889-1900-jillar 2000 tablitsa tekstleri tabilip,

onda patsha gimnleri, qudaylarg`a arnalg`an gimn, qalalardin` qulag`anina arnap

jilawlar, tolg`awlar qosiq qatarlari menen jaziladi.Ma`selen Umma Lugalzagesi

ha`kimi ta`repinen Lagash qalanin` qiyraliwi, Akkadha`m Shumerdin` qiyin

17

jag`dayi jaziladi. Shumerlerdin` epikaliq poemasi “Enmerker ha`m Ulli jrets

Aratta”, “Gil`gamesh ha`m Aga” da Mesopatamiya ja`miyetindegi ishki qarama-

qarsiliqlar jaziladi. B.e.sh. 2000-jillardin` basinda Mesopopatamiyada Shumer-

Akkad xaliqlarinin` naqil-maqalalarinin` jiynag`i du`ziledi. Onda bul xaliqlardin`

aqillig`i, so`zge sheberligi, qarim-qatnasi, maqalalari jaziladi. Mesopotamiyada

ilimiy tekstler ha`m so`zlikler (slovarlar) jaziladi. B.e.sh. XXVII-XXIII-a`sirlerge

tuwra keletug`in ilimiy tekstke eki tilde (shumer-eblayt) jazilg`an so`zlik Tell-

Mardixten tabilip ol 3000 so`zden turadi. Ilimiy tekstlerde qudaylardin` ati, 63

xizmettin` tu`rleri jaziladi. Bul so`zliklerde jerr atlari, sol da`wirdegi tariyxiy

geografiyaliq ortaliqti qayta tiklewge ja`rdemlesedi. B.e.sh. 3000-jillarg`i

Mesopotamiya tariyxin jaziwda arxeologiyaliq esteliklerdin` orni ulli.

Mesopotamiya territoriyasinda 150 jildan beri arxeologiyaliq qazip izertlew

jumislarin alip barmaqta. 1887-1900-jillari frantsuz arxeologlari E. Sarzek

basshilig`inda Tello qalasinda 2 sezon arxeologiyaliq izertlew alip bardi. 10000

artiq Klinopis hwjjetler tabildi. 1889-1900-jillari Nuffar qalasinan Xram

kitapxanasi ashilip, 20000 tablitsa tabildi. 1902-1903-jili nemis arxeologlari Fari

qalasinan ha`r-tu`rli arxeologiyaliq materiallar tawip aldi. 1928-1939-jillar nemis

arxeologlari Urukta, 1953-1969-jillar ital`yan arxeologlari Tell`-Mardixta

izertlew juumislarin ju`rgizdi. A`yyemgi Mesopotamiya qalalarinan Vavilon-1000

ga, Uruk 440 ga, Ashshur-60 ga bolg`ani aniqlandi. Mesopotamiyada arxeologlar

aerofotos`emka usilinda islep, ko`p jan`aliqlar ashti, jan`a estelikler tawip izertledi.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. Ìåñîïîòàìèÿíû4 æàéëàñû7û

w. Øóìåð 81ì Àêêàä ì1ìëåêåòëåðèíè4 ïàéäà áîëû7û

e. Óðà äèíàñòèÿñûíû4 òèéêàðûí ñàëû7øû ïàòøà

r. Øóìåð 81ì Àêêàä æàçû7ëàðû

AMORIYaLIQ HA`M KASSITLIK VAVILON.

18

1. Uliwma xarakteristika.

2. Yuridikaliq tekstler.

3. Arnawli jaziwlar ha`m diplomatiyaliq hu`jjetler.

4. Is hu`jjetleri ha`m arnawli a`debiy estelikler.

5. A`debiyat tekstleri.

6. Arxeologiyaliq derekler.

Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M. 1984.

Arian Poxod Aleksandra Per. S. M.E. Serionko. M-L. 1962.

Geradot istoriya ya devyati knigax. L. 1972.

King.X.A. Egipet do faraonov. M.1964.

D`yakonov.I.M. Assiro-vavilonskie istochniki po istorii Urartu. VDI. 1952.

Saidkulov.T.S. Ocherki istoriografiii narodov Sredney Azii (chast` I) T.1992.

Urdag`i III-dinastiya qulag`annan keyin Mesopatamiya bir neshshe

oblastlarg`a bo`linedi. Qubla Mesopatamiyada b.e.sh. II-min`inshi jillari batistan

kelgen Amoriy qa`wimleri basip aladi. Amoriy Knyazi, Vaviloiyada otirip I

Vavilon dinastiyasin du`zedi ha`m qisqa waqit ishinde barliq Mesopatamiyanya

waqitsha biriktiredi.

B.e.sh. XVIII-a`sir ortasinan baslap, eki da`r`ya arasina shig`is

jaqtantawlarda jasag`an Kassitler aralasadi. 1595-1157-jillari Mesopatamiyanin`

qubla zonasinda Kassitler dinastiyasi ha`kimshilik etedi. Usi da`wirden baslap

Mesopatamiya, Vaviloniya ha`m Assiriya bolip bo`linedi. Evfrattin` arjag`inan

arameyler ha`m shig`istan elamitlerdin` basip kiriwi menen kassitler dinastiyasi

tarqaladi.

B.e.sh. II-min`inshi jillari Vaviloniya xaliqlari eki Shumer ha`m Akkad

tillerinde so`yleydi. Vaviloniyadan Akkad tilinde jazilg`an tekstler ko`birek

19

ushirasadi. Bunnan basqa, Shumer, Amoriy, Xurrit tilerinde de jaziwlardin`

tabiliwi, bul regionda ha`r-tu`rli etnikaliq toparlardin` jasag`aninani derek beredi.

B.e.sh. II-min`inshi jillari a`yyemgi Mesopatamiya ja`miyetinde

zakonlardin` jiynag`i bolg`an. Ma`selen Eshnunn zakoni, Issin Lipit-Ishter qala

patshasi zakoni ha`m Xammurapi patsha zakoni. 1945-1948-jillari Irak

arxeologlari Abu Xarmal qalasinan Eshnunn patsha zakonlarinin` nusqalarin

tabadi. Arxeolog A. Gettse. 60 stat`yadan turg`an sud`ya tekstlerin tabadi. Sud`ya

tekstlerinde; aziq-awqat da`nleri, arpa, may, ju`n, pal t.b. dizimleri jaziladi ha`m

jallanip islewshilerge to`lenetug`in zatlardin` mug`dari; kemeshi, oraqshi,

padashilar haqqinda shtraf mug`dari jaziladi. Sud tekstleri, b.e.sh. II-min`inshi

jillari Mesopatamiyanin` xojaliq turmisin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye.

1901-jili frantsuz arxeolgogi J. de. Morgan Suz qalasinan 1792-1750-

jillarg`a tiyisli Xammurapi patsha zakonlar jiynag`in tabadi. Xammurapi kodeks

teksti u`sh bo`limnen; kirisiw, zakonlar jiynag`i ha`m juwmaqlawdan turadi.

Xammurapi kodeksi 282 stat`yadan turadi. Zakonda sud`yanin` juwapkershiligi,

o`tirik mag`liwmat bergenlerdi jazalaw, zakonlardin` duris orinlawin talap etedi.

6-25-stat`yalarinda ma`mlekettin` mu`lkin talam-taraj etkenlerge, urilardi o`lim

jazasina buyiradi. 21-41-stat`yalarinda a`skerlerdin` huqiqlari, keyin sawda

kredit ma`seleleri haqqinda aytiladi. Xammurapi kodeksi Vaviloniyada ju`z jil

dawaminda sud protsessinde qollanba retinde paydalanip keldi. Eski Vavilon ha`m

Kassit da`wirler- Akkad a`debiyattin` qa`liplesken waqti boladi.

Atraxasis haqqinda eposta du`n`yanin` payda boliwi, adamnin` kelip

shig`iwi, jer ju`zin suw basqani haqqinda jazilg`an 1200 qatar qosiqta, sol

apatshiliqtan tek Atraxasis degen jigit aman qalg`anlig`i jazilg`an.

Bul tekste, du`n`yanin` payda bolg`an waqtinda qudaylarda adamlarday awir

miynet etken. Igig qudaylar kanallar qazg`an, suw shig`arg`an keyin qudaylar

ko`terilis shig`arip, o`z miynet qurallarin otqa taslaydi, bellerin, korzinlerin otqa

jag`adi ha`m Enlili Xramina barip o`z miynetlerin jen`illetiwdi talap etedi. Igigiler

tu`nde Enlilya Xramin qamaydi. Bunnan qorqqan Enlil da`rwazani jawip

20

qorg`anadi, keyin kelisimge keledi. Bul awizeki eposta sol waqittag`i adamlardin`

turmisnan alip jazg`ani belgili.

B.e.sh. II-min`inshi jillari Vaviloniya tariyxi arxeologiyaliq esteliklerdi

u`yreniw na`tiyjesinde u`yreniledi.

1898-1917-jillari nemis alimlari Vaviloniyada 18 jil dawaminda jumis alip

bardi.

1930-1936-jillari Chikago Instituti jumis isledi. 1942-1945-

jillari Taxi Bakira ha`m Seton Lloyd basshilig`inda Irak arxeologlari Dur-

Kurigal`zu qalasinda qazip izertlew jumislarin alip bardi.

Eshnunn qalasinan, b.e.sh. II-min`inshi jillarg`a tuwri keletug`in III-Ura

Shu-Suen dinastiyasina tiyisli Xram kompleksi tabildi. Komplekstegi qurilis

jaylar, arxitekturaliq qurilislar, saraylar Vaviloniyanin` joqari da`rejede

rawajlang`aninan derek beredi.

Dur-Kurigal`z qalasinan eki etajli jaylar, diywallar menen qorshalg`an

diywallar, skul`pturalar sol da`wirde joqari da`rejede qurilistin` tabilg`anin

da`liyleydi. Tabilg`an monshaqlar, bezeniw buyimlar, taslardi qayta islew sol

da`wirde o`nermentshiliktin` bolg`anin da`liyleydi.

Mari ha`m Mitanni ma`mleketi.

1. Mari.

2. Materialliq ma`deniy estelikler.

3. Jazba estelikler.

4. Terka qalasi- Mari ma`mlekettin` orayi.

5. Mitanni.

6. Jazba hu`jjetler.

Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1984.

21

Mallart Dj. Drevneyshie tsivilizatsii Blijnego Vostoka. M.1882.

Drevnie yaziki Meliy Azii. M. 1980.

Kink. X.A. Vostochnoe Srednezemno mor`e v drevneyshugo epoxu. M.1978

Munchaev.R.M. Merpert.N.Ya. Kannezemledeya`cheskie poseleniya severnoy

Mesopatamii. M. 1981.

Saidkulov.T.S. Ocherki istoriografii narodov Sredney Azii. T. 1992.

Mari qala ma`mlektleri en` a`yyemgi da`wirde Mesopatamiya qalalar

quramina kirgen. Mari qala-ma`mlektleri, Klinopis jaziwlarina qarag`anda,

Mesopatamiya, Jer Orta ten`izi ha`m Kishi Aziya qalalari arasinda jaylasip bir-

neshe ju`z jillar dawaminda gu`llenip o`sedi. Ko`p jillar dawaminda, Mari qalalarin

basqa ma`mleketler jawlap aliwg`a ha`reket etedi, tek b.e.sh. 1757-jili, Mari

qala ma`mleketi Vavilon patshasi Xammurapi basip aladi. Mari qala ma`mleketin

qarabaxanasi Evfrat da`r`yasinan 2.5 km batista, Siriya-Irak shegarasina jaqin

jaylasqan.

Bul estelikte 1933-jildan beri, frantsuz ekspeditsiyasi arxeologiyaliq qazip

izertlew islerin alip barmaqta ha`m segiz ma`deniy qabatlari ashildi. Solardan;

Djemuet-Nasr da`wiri- b.e.sh. XXX-a`sir

Erte dinastiyaliq da`wiri-b.e.sh. XXVIII-XXIV-a`cir.

Akkad dinastiya da`wiri- b.e.sh. XXII-a`sir.

III-Ura dinastiya da`wiri b.e.sh. XXII-XXI-a`sir.

I-Vavilon dinastiya da`wiri b.e.sh. XIX-XVIII-a`sirler.

Kassit da`wiri b.e.sh. XVIII-XVI-a`sir.

Vavilon-Assir da`wiri b.e.sh. XVI-XIII-a`sir.

Parfiya da`wiri b.e.sh. III-a`sir.

Mari qala-ma`mleketleri Djemdet-Nasr ha`m erte dinastiyaliq da`wirleri

Ishtar qudaydin` xraminda jaqsi aniqlang`an. Bul Xramnin` to`rt ret qayta

qurilg`ani aniqlandi. En` a`yyemgi da`wirde Xram qurilisnda pisken gerbishlerden

paydalanadi. Bunnan keyingi u`sh ma`deniy qatlamlar XXVIII-XXIV-a`sirlerge

tuwra kelip, bizin` da`wirimzge shekem kelip jetken Xram eki bo`limnen turg`an.

22

Batis bo`limi, siyiniw orninan turip, bul jerde altar, hawiz ha`m mal soyatug`in

bolg`an. Shig`is bo`limnde ruwxaniyler ha`m xizmetkerler jayi bolg`an.

Akkad dinastiyasi III-Urag`a dinastiya da`wirinde Maride Dagana qudayi,

Ninxursag qudayi Xramlari ha`m Zikkurat quriladi. Xramlardan tabilg`an

arxeologiyaliq tabilmalar I-Vaviloniya dinastiya da`wirine tuwra keledi. Patsha

sarayinan tabilg`an arxeologiyaliq tabilmalar sol da`wirdegi qurilis texnikasi,

arxitekturasi, o`nermentshilik, ckul`ptura,jivopis`ler haqqinda ko`plegen

mag`liwmat beredi. Mari sarayi 4ga bolip, 300 bo`lmeden turg`an ha`m biyikligi 2-

10 m qalin` diywallar menen qorshalip, bo`linip turg`an. Sarayg`a tek, eni 6

metrlik, arqa da`rwazasinan kirgen. Saray fundamenti taslardan qalanip diywallari

gerbishlerden o`rilgen diywal biyiklikleri 5-10 metr. Qalin`lig`i 3-4 m bolg`an.

Saraydin` arqa-shig`isinda jataqxana, kuxnya, monsha jaylasqan. Qala ma`deniy

qatlamlarinan keramika, balta, iyne, tabiladi. Diywallari geometriyaliq nag`islar,

haywanlar ko`rinisi, altin, gu`mis, mistan islengen buyimlar ko`p tabiladi. Meridets

Tell`-Xariri qalasinan tabilg`an buyimlarda, Shumer-Akkad ma`deniyatinin` ta`siri

bar bolg`ani aniqlandi.

1757-jili Mari qala ma`mleketi o`z jasawin toqtatadi. XVI-XIII-

a`sirlerde Vaviloniya ha`m Assiriyada islengen zatlar menen birge jerlengen adam

qa`birleri bolsa, XIII-a`sirdegi jazba dereklerge qarag`anda, Marida assiriya

a`skeriy garnizoni turg`an. Parfiya da`wirinde bul jer qa`biristang`a aylang`an.

Arxeologiyaliq qazip izertlew na`tiyjesinde Mari qala-ma`mleket

esteliklerinen 30.000 klinopis teksti tabilip u`yrenildi. Bul tekstlerdi 1941-jildan

baslap, frantsuz ha`m bel`giya assirologlari u`yrenip. Baspadan shig`ara baslaydi

ha`m G`Mari patsha arxiviG` degen at penen baspadan shig`adi. Bes tomliq kitapta

klinopis jaziw belgileri, ideogramm, adam atlari, geografiyaliq atamalar, so`zlikler

o`lshew birligi haqqinda jazilg`ani aniqlandi. Erte dinastiyaliq da`wirge tiyisli

xojaliq hu`jjetler bolsa, Akkad dinastiya da`wirinen arba modeli, III-Ura dinastiya

da`wirine 500 tekst jaziwlari tabildi. Ko`plegen tekstler assiriya patshasi Shamshi

Adad (1813-1781) da`wirine tuwra keledi. Jaziw mazmuni ha`r-tu`rli, olar ju`da`

23

bay siyasiy, xojaliq, ja`miyetlik, ma`deniy turmislardi so`z etedi. Tekstlerde Kishi

Aziya, Krit qalalari ati jaziladi.

Mari ma`mleketinin` oraylarinin` biri Terke qalasi,- Evfrattin` batis

jag`asinda, Siriya-Irak shegarasinan 60 km batista jaylasqan. Qala b.e.sh. III-

min`inshi jili salinip, b.e.sh. I-min`inshi jillar basina shekem o`mir su`rgen. Usi

da`wirde jaqin shig`ista sawda- satliq islerde basli orindi iyelegen. Usi qaladan,

Mesopatamiyadan batisqa, Egipet ha`m Kishi Aziyag`a karwan joli o`tken. Qala,

Dagana qudayina siyinatug`in oray bolg`an. Qalani Xammurapi basip aliwdi

Xettler ha`m Mitannlar ha`reket etedi. Qala b.e.sh. IX-a`sirde Assiriyag`a o`tedi.

Qalada 1910-jili nemis arxeologi E. Xertsfel`d qaziw islerin baslaydi.

1975-jildan baslap, qalada amerikaliq arxeologlar ekspeditsiya alip baradi.

Qalanin` a`yyemgi da`wiri b.e.sh. XXIV-XXII-a`sirge tuwra keledi. 1980-jili

Terka qalasinda Ninkarrak qudayi Xrami ashiladi. Xramda altar ha`m jretsler,

xizmetkerler jasaytug`in jaylar ashiladi. Terka uzaq jillar dawaminda sawda orayi

bolg`an.

Mitanni ma`mleketi b.e.sh. XVII-a`sirde Mesopatamiyanin` arqa-batis

bo`liminde payda boladi. Mitann ma`mleketinin` xalqi burin Arqa

Mesopatamiyada jasap, cemit tilinde so`ylesetug`in amoriyalilar ha`m indoevropa

tilinde so`ylegen etnoslar menen aralasqan Xurritler boladi.

Mitann ma`mleketi b.e.sh. XIII-a`sirde Assiriya ha`m Xett ma`mleketinen

jen`ilip, o`mir su`riwin toqtadi.

A`yyemgi shig`is ma`mleketlerine qarag`anda Mitann ma`mleketi estelikleri

ele toliq u`yrenilmegen ha`m jazba dereklerde ushirasatug`in bas qalasi

Veshshugann ele tabilg`an joq. Mitann tariyxi boyinsha ha`zirgi Irak

territoriyasindag`i Kirkuk qalasi ko`p mag`liwmat beredi. XX-a`sirdin` 20-30-

jillari amerika arxeologlari R.F.Starra basshilig`inda qazip izertlep, eneolit,

Shumer-Akkad, Xurrit ha`m Parfiyan-Sasaniy ma`deniyatlarinin` bolg`anin

aniqlaydi.

Iorgan-Tepe qalasin qazip izertlegende qalada sawda koloniyasi, Shumer-

Akkad da`wirine tiyisli ma`deniy qatlamlar ashiladi. Qalada saray, ja`miyetlik

24

orinlar, qapilari gu`mis, mis shegeler menen qag`ilg`ani aniqlanip ha`m alterler

tabildi. Xurritler morler islegen, onda mifikaliq su`wretli syujetler berilgen.

Mitann ma`deniyati, Kavkaz ha`m Zakavkaz`ya xaliqlar ma`deniyatina o`z

ta`sirin tiygizedi. O`z na`wbetinde Mitann Xett, Vavilon ha`m Egipetlerdin`

ma`deniy ta`sirinde boladi. Pechatlarda, quday ha`m adamlar su`wreti, qanatli

do`n`gelek quyash, batirlardin` mifikaliq haywanlar menen gu`resi su`wretleri

beriledi.

Xurritlerdin` atlari Shumer, Akkad tekstlerinde ushirasadi. B.e.sh. XIX-

XVIII-a`sirlerde Xurritler Mesopatamiyanin` ko`pshilik territoriyasina

aralasqaninan derek beredi.

Xurrit onomastika ha`m toponomika atlari b.e.sh. IX-VII-a`sirlerdegi

Assiriya, Urartu jaziwlarinda ushirasadi. Arrapxi, Nuzi qalalarin qazip

izertlegende b.e.sh. II-min`inshi jillarg`a tuwra keletug`in yuridikaliq ha`m xojaliq

hu`jjetler tabiladi. Sonin` 4000 tablitsasi Akkad tilinde jazilg`an. Bul saray ha`m

xramlardin` hu`jjetleri, xurritlerdin` sotsial-ekonomikaliq turmisin u`yreniwde

u`lken ja`rdem beredi. Mitannlar tariyxina arnalg`an jazba derekler Egipet, Xett

patshalig`i, Shig`is Jer Orta Ten`iz jag`asi elerinen de tabiladi.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. Ìàðè 3àëà ì1ìëåêåòè 3àé æåðäå æàéëàñ3àí

w. Ìàðè 3àëà ì1ìëåêåòèíè4 ïàéòàõòû

e. Ìèòàí ì1ìëåêåòè 3àøàí ïàéäà áîëäû

r. Ìàðè 3àëà ì1ìëåêåòèíè4 åñòåëèêëåðè

A`yyemgi Assiriya.

1. Materialliq ma`deniy estelikleri.

2. Jazba hu`jjetler.

25

3. Diplomatiyaliq hu`jjetler.

4. Yuridikaliq hu`jjetler.

5. Tariyxiy shig`armalar.

ÒÒÒÒ....òòòò.... Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

1. Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M. 1984.

2. Strabon Geografiya v 17 knigax. M 1964.

3. D`yakonov.I.M. Zakoni Vavilonii. Assirii i Xetskogo tsarstva-VDI. 1952.

4. Melikishivili.G.A. Urartskie Klinoobraznie nadpisi. M. 1960.

Assiriyanin` III jilliq tariyxi birneshe da`wirge bo`linedi. B.e.sh. III-min`inshi

jillar a`yyemgi da`wir bolip, bul da`wirde Ashshur degen qala-ma`mleket o`mir

su`redi. B.e.sh. XX-XVI-a`sirler eski assiriya da`wiri dep ataladi. B.e.sh

XV-XI-a`sirler orta assir da`wiri. B.e.sh. X-VII-a`sirlerde Assiriya u`lken

ma`mleketke aylanip, gu`llenip rawajlanadi,-bul da`wir jan`a assir da`wiri dep

ataladi.

Assiriya ma`mleketinin` materialliq ma`deniyati tiykarinan arxeologiyaliq

esteliklerden alinadi. 1847-jili G.O. Leyyard. Kuyundjik esteligin aship, ol jerden

otqa jang`an Sinaxxerit patsha sarayin ashadi. Bul saray Ashshurbanapaldin`

rezidentsiyasi bolip, saray jaylarinda ilayg`a jazilg`an kitaplardan patsha

bibliotekasi bolg`an. Saray partali aldinda u`lken adam basli, qanatli o`giz ha`m

arislanlardin` 60 dan artiq statuyalari, arxitekturaliq bo`lekler, pil su`yegi,

bronzadan islengen buyimlar, pechatlar tabilg`an. Arxeolog Leyyard IX-VII-

a`sirlerge jatatug`in 5 saraydin` qaldig`in ashadi. Leyyard tapqan buyimlar

Britaniya muzeyine tapsirilsa, ha`m sol materiallar tiykarinda G`Nineviya ha`m

onin` qarabaxanalari (1848), 1849-j Ninevi estelikleri degen kitaplar jaziladi.

Kuyundjik saraydan Ashshurbanapaldin` Arqa Sarayi ashilip, onda diywalda

26

a`jayip rel`efli su`wretler, an`shilardin` ko`rinisi, a`skeriy ju`risler, ha`m u`lken

patsha bibliotekasi ashildi.

Son`g`i jillari Tarik Madxlum Sinaxxerib saraydag`i plitada

Ashshurbanapaldin` ten`iz boyi ellerge ju`risi su`wretlengenin aniqladi. XX-

a`sirdin` 50-jillari Irak arxeologi Fuau Safar, Moxammed Ali Mustafa

Assiriyag`a qarsi Midiya-Vavilon urisinin` barisi ko`rinisin ashti. 1848-jili

frantsuz diplomati P.E.Batta. Xorsibad awilinda Sargon II rezidentsiyasin aship,

to`rt mu`yeshli saraydin` 10 ga maydang`a, 200 den artiq miymanxana, ha`m 30

dan aslam xojaliq, turatug`in jaylar ashilip izertlendi. Bul saraydin` kirer awzinda

biyikligi 5 m, bes ayaqli basi adam ta`rizli o`giz (shedu) qorg`an turg`ani

aniqlandi. Saray ishinen sklad, qural jaraqlar, xojaliq buyimlari tabildi. Saray

ishinde quyash qudayi Shamash, ay qudayi Sinu ha`m onin` hayali Ningal`,

danaliq qudayi Nabug`a arnalg`an xramlar tabildi. Usi jerden biyikligi 42 m. Dur-

Sharrukin zikkurati ashildi.

1845-1847-jillari G.O.Leyyard. ta`repinen Kal`xu qalasi ashilip,

Ashshurnatsirapal II, Salmanasar III, Asarxaddon saraylari ashildi. Saraylardan

26 u`lken qanatli G`SheduG` figuralari tabildi.

XX-a`sirdin` 50-60-jillari Angliya arxeologi M. Mallovan basshilig`inda

Salmanasar forti ashiladi, bul jerde patsha sarayi, kazarma, atxana, Xabu xrami,

metall ustaxana, sawda jaylari tabiladi.

Bul qala, Midiya ha`m Vavilonlar menen urista qiyrap qalg`anlig`i

aniqlandi. Assiriya tariyxi ha`m ma`deniyati boyinsha a`yyemgi Assiriyanin`

paytaxti Ashshuru bay materiallar berdi. Tigr da`r`yasinin` batisinda jaylasqan

Ashshurani 1903-1914-jillari nemis arxeologi A.Andre. basshilig`inda qazip

izertlew jumislarin alip bardi. Na`tiyjede qalanin` b.e.sh. III-min`inshi jillari

saling`ani aniqlandi. Qalada en` da`slep qurilis Ishtar xrami boladi. B.e.sh. II-

min`inshi jillari Shamshi Adad I sarayi, Ashshur qudaydin` xrami, b.e.sh. II-

min`inshi jildin` ortasinda Sina, Shamesh xramlari saling`ani aniqlandi. Bunnan

basqa patsha Nekropol`, Sarkofaglar ashildi. Ashshurnatsiropal II Sarkofagi

18 tonnaliqtastan islengen.

27

XX-a`cir basinda Kar-Tukul`ti- Ninurta qalasinan patsha sarayi, Zikkurat,

Ashshur qudayina arnap saling`an xram ashiladi. Evfrat da`r`yasinin` shig`is

jag`asinan aramey kn`yazliginin` orayi Bit-Adin ashiladi.

Kishi Aziya jerlerinde, b.e.sh. II-min`inshi jillar basinda Assiriya

sawdagerleri turg`an Kanisha qalasi qazip u`yreniledi. Assiriya qalalarinan

ko`plegen, tasqa oyilip jazilg`an jaziw, su`wretler shig`adi. Bular Assiriyanin`

a`yyemgi tariyxin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye. Assiriya tariyxi boyinsha

jazba derekler ma`mleketlik jaylarda, xramlarda, jeke adamlar arxivinde,

bibliotekalarda saqlang`an. Bul jaziwlar akkad tilinin` assir dialektinde jaziladi.

Olarda tasqa, metallg`a, ilayg`a tablitsa etip jazg`an.

Assiriya jaziwlarin u`yreniwde assirologlardan; P.Koshaker. B.Landsberger.

E.Vaydner. P.Garelli. L.Matoush. t.b. Rus alimlarnan I.M. D`yakunov.

L.A.Lipin. V.A.Yakobson. G.X.Kaplan. t.b.

Ko`plegen xojaliq hu`jjetler b.e.sh. XIX-XVIII-a`sirlerde jazilip, olar

Assiriyanin` xalqaraliq sawdasi, sawda du`zilisi haqqinda jazilg`an. Orta assir

da`wirine (XV-XI) tiyisli xojaliq hu`jjeler Ashshura ha`m Shibanibi qalalarinan

760 hu`jjet tabildi. Bul jaziwlarda basshi adamlardin` dizimi, zatlardi satip,

almasip alg`ani, jer, ogorod jaylar qullar dizimleri berilgen. Asiiriyanin` xaliq-

arliq dogovorlarinda saqlang`an. Ebli qalasinan b.e.sh. III-min`inshi jillardin`

ekinshi yariminda Siriya menen jasag`an dogovori tabildi. XIX-XVIII-a`sirlerde

Shamshi Adad I, Ishme-Dagana patshalar da`wirinde diplomatiyaliq xat alisiwlar

saqlang`an. Assiriyani qon`si ma`mleketler menen qatnasi, a`skeriy ju`risi,

razvedka, a`skeriy texnika haqqinda jazilg`an.

Tell`-Amarn arxivinde Ashshurbanapal I menen Amenxoteptin` eki xati

saqlanip, onda, Assiriya menen Egipet arasinda diplomatiyaliq so`ylesiw jazilg`an.

Assiriya ta`repinen Egipetke tulpar atlar, lazurit, al, Egipet Assiriyag`a altin

bergeni jazilg`an.

Assiriyanin` Xett patshalig`i menen qatnasi haqqinda xabarlar berilgen.

B.e.sh. XVI-IX-a`cirlerge tiyisli hu`jjetler Assiriya menen Vaviloniya arasindag`i

28

kelisimler jaziladi. Sargon II nin` Ashshur qalalar menen kelisimleri, sawg`alar,

xizmetleri haqqinda kelisimler jazilg`an.

Assiriyanin` yuridikaliq hu`jjetlerine orta assiriya zakonlari jatadi. Ashshur

qalasin qazip izertlegende 14 tablichka tabiladi. Bul hu`jjetler akkad tilinde, orta

assiriya dialektinde jaziladi. Jaziwlarda sawda, qariz, zatlardi saqlaw, sawda beriw,

tilxat, neke kontrakti, na`silge qaldiriw, protokollar t.b. aytiladi. B.e.sh. II-

min`inshi jillari basinda Assiriya patsha jaziwlari b.e.sh. VII-a`sirge shekem

da`wirdi aladi.

Erishuma I patshanin` Ashshura xramdi saliwi, Tiglatpalasara I din` (XII-

XI), su`wg`ariw kanalin qazdiriw, Ashshurbanapalanin` Ishtar xramdi

retstavratsiyalaw, t.b. jaziladi. Patsha jaziwlarinda, patshalardin` ju`risi jaziladi,

Ashshurbanapaldin` Elamlar u`stinen jen`isi, Marduk qudayg`a arnap sadag`a

bergeni jaziladi. Assiriya tariyxi boyinsha jazba tariyxiy dereklerge, assiriya patsha

dizimi, amerika arxeologlari Xorsabad dizimin, Dur-Sharrukin qalasinan tabadi.

Dizim b.e.sh. II-min`inshi jilda b.e.sh. 609-jilg`a shekem patsha dizimleri

berilgen.

Assiriyada, Ninevii qalada muzikantlardin` ilaydan islengen ko`rinisleri

tabiladi. G`Gil`gamesh haqqinda eposG` akkad varianti Nineviiden tabiladi.

B.e.sh. VII-a`sirde Assiriyada G`Axikare Premudri degen povest`G` jaziladi.

Onda dawisti qatti shig`armay so`ylesiw, qatti so`ylegen menen, baqirip jay sala

almaysan`, eger baqirg`an dawis paydali bolsa, eshek jay salar edi, degen aqilli,

parasatli boliwdi u`gitleydi. Bul povest` ja`han xaliqlari fol`kloristi ta`repinen 250

jildan beri u`yrenilip atir. Assiriya tariyxi boyinsha antik tariyxshilari Geradot,

Ksenefont, Strabon t.b. miynetleri mag`liwmat beredi.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòè 3àé æåðäå æàéëàñ3àí

w. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòèíè4 ïàéòàõòû

e. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòè 3àøàí ïàéäà áîëäû

r. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòèíè4 åñòåëèêëåðè.

29

t. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòèíè4 æàçû7ëàðû.

B.e.sh. II-min`inshi jillar aqiri I-min`inshi jilla ri Vaviloniya.

1. Vaviloniyanin` siyasiy jag`dayi.

2. Vaviloniya tariyxina tiyisli hu`jjetler.

Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1984.

Arut`yan.N.V. Novie nadpisi Karmir-blura. Erevan. 1986.

Danuamaev.M.A. Vavilonskie pistsim. M.1983.

Drevnie yaziki Maloy Azii. M. 1980.

B.e.sh. XI-a`sirde yarim ko`shpeli aramey ha`m Xaldey etnoslari

Mesopatamiyag`a topilip ko`p jerlerin isleydi. B.e.sh. IX-a`sirdin` aqirinda

Vvailoniyani Assiriya basip kiredi ha`m 744-jili Assiriyag`a qosiwi Vaviloniya,

Assiriya zuliminan tek b.e.sh. VII-a`sirdin` aqirinda azat boladi ha`m bunnan keyin

shig`ista ku`shli ma`mleketke aylanadi. Biraq, b.e.sh. 539-jili

Vaviloniyani Persiya jawlap aladi. Persiyanlar jawlap alg`ansha b.e.sh. XII-

a`sirden 539-jilg`a shekem Persiya tariyxinda jan`a vaviloniya al, Aleksandr

Makedonskiydin` atlanisina shekem Persiya yamasa Axamaniyler da`wiri dep

ataladi. Vaviloniya tariyxina tiyisli jazba hu`jjetlerge; patsha jaziwlari, gerbishke,

ilayg`a jazilg`an tablichkalar kiredi. Bul jaziwlarda patsha saraylari, xramlardin`

saliniw tariyxi jaziladi. Bul jaziwlardin` ko`bisi Vaviloniya, Borsik, Sippar

qalalarinan tabildi. Jaziwlarda jerlerdi satiw, mal-mu`lkti na`sillikke qaldiriw saliq

muqdari t.b. jaziladi. Idti-Marduk 1140-1133 basqarg`an jillari tiyisli qullar ha`m

30

olardin` sem`yalarinin` dizimi jazilg`an jaziw tabildi. B.e.sh. 824-jilg`a tiyisli,

Vaviloniya patshasi Mardukzakirshum menen Assiriya ha`kimi Shamshi-Adad V

arasinda dosliq kelisimi du`zilgen jaziw, Vaviloniya tariyxi ushin mag`liwmat

beredi. Vaviloniya tariyxina tiyisli hu`jjetlerge b.e.sh. 747-668-jillarg`a tiyisli,

Vaviloniya xronikasi boladi. Onda, Vaviloniya, Assiriya, Elamlardin` siyasiy

jag`dayi, a`skerleri ha`m arameylerdin` Mesopatamiyag`a topilisi so`z etiledi.

Assiriya xronikalarinda tek Assiriya armiyasi jen`isi, aytilip jen`ilip qalg`anlari

so`z etilmeydi. Jaziwlarda Assiriya patshalar dizimi, ha`m olardin` neshe jil

basqarg`anlari haqqinda mag`liwmatlar beredi.

Batis Iran jerinen bronzadan islengen 38 buyim; qanjar, balta, oqjay, tabilip

olarda 1135-940-jillari patshaliq etken Vaviloniya patsha atlari jaziladi.

A`debiy shig`armalarda, elam patshasi Kudur-Naxxunttin` Vaviloniyag`a

qashiwi, ha`m Navuxodonosor I din` elamitlerge qarsi urista erligi jaziladi. B.e.sh.

VII-V-a`sirler arasindag`i jazba dereklerde xojaliq, administrativlik hu`jjetler,

olardi qarizg`a aliw, kontrakt, arenda, qullar, mallar, bunnan basqa botanikaliq,

meditsina, astronomiya, matematika, diniy tekstler jaziladi. Vaviloniya tariyxina

tiyisli jeke u`ylerde jazilg`an arxiv hu`jjetler bar. Ma`selen Murash u`yinen

tabilg`an arxiv hu`jjetleri Xramm arxivleri; olarda patsha jazg`an xatlar, xojaliq,

saliq haqqinda jazilg`an. B.e.sh. 616-538-jillardag`i arxiv hu`jjetlerde, Assiriya

ma`mleketinin`, Midiya ha`m Vaviloniya armiyasinan jen`ilip, tarqalg`ani so`z

etiledi. Klinopis tekstlerde; qudayg`a siyiniw, gimnler, Shumer-Vavilon slovari,

tekstler jiynag`i jazilg`an. Bunda atiz, kala planlari geografiyaliq sxemaliq karta

t.b. berilgen. Vaviloniyada aspan denelerin baklaw alip barg`an. Ko`zge ko`ringen

kuyash, ay, juldizlardin` ha`reketi, juldizlar aralig`i baqlap barilip jazip

qaldirilg`an.

Gerodot, Ksenofont miynetlerinde, Vaviloniya xalqinin` u`rip-a`deti,

qalalari ekonomikasi jazilg`an.1899-1917-jillari Vaviloniyada nemis arxeologi R.

Koldevey. izertlew jumislarin alip bardi.

31

Du`n`yadag`i en` u`lken qala bolg`an Vaviloniyada eki etajli jaylar vanna

diywallari ashiladi. Vaviloniyanin` orayliq ko`shesinin` eni 35 m bolg`an. Bul

materiallar Vaviloniyanin` joqari da`rejede rawajlang`aninan derek beredi.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòè 3àé æåðäå æàéëàñ3àí

w. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòèíè4 ïàéòàõòû

e. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòè 3àøàí ïàéäà áîëäû

r. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòèíè4 åñòåëèêëåðè.

t. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòèíè4 æàçû7ëàðû.

Kishi Aziya.

1. Arxeologiyaliq derekler.

2. Jazba derekler.

Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M. 1984.

Afanas`eva.V.K. Gilgamesh i Enkidu. Epicheskie obzori v iskusstve. M.1979.

Mellirt. Dj. Drvneyshie tsivilizatsii Blijnego Vostoka. M. 1982.

Kishi Aziyanin` en` a`yyemgi da`wiri b.e.sh. 10 min`inshi jildan, mezolitten

baslanadi. Adamlardin` ma`kan basqan jeri, Anatoliyanin` qublasindag`i Okyuzl,

Beldibi t.b. u`n`girler boladi. Bul jerde kremen tastan islengen pishaqlar, taslarg`a

saling`an ren`li su`wretler, jabayi o`simlikler da`ni tabiladi. Diyxanshiliq-

sharwashiliq ma`kan jayi Cheyyunyu-Tepeni amerikali ha`m turk arxeologlari

32

G.Breydvud ha`m G.Chambel qazip izertledi. Bul estelik b.e.sh. 7250-6750-

jillarg`a tuwra keletug`ini aniqlandi.

Neolit da`wiri esteliklerine; Chatal-Guyuk, Xadjilar, Suberde, Kan-

Xasanlar kiredi. Chatal-Guyukte XX-a`sirdin` 60-jillari Aegliya arxeologi Dj.

Mellart alip bardi 19 m biyikligi, 12 ma`deniy qatlamg`a iye bolg`an bul estelik

radiouglerod usilinda teksergende onin` b.e.sh. 6500-5700-jillarda

jasag`ani aniqlandi. 13 ga iye bolg`an Chatal-Guyukte jasag`an adamlar

diyxanshiliqta arpa, gorox, biyday, chechevitsu, ju`zim ekken, u`ylerde siyir, qoy,

eshki asirag`an. Toqimashiliq penen shug`illang`an. Qurilista gerbish, ag`ash,

qamistan, tastan paydalang`an. Chatal-Guyukte siyinatug`in orinlar bolg`an.

Chatal-Guyuk diywallarinda adamlar, haywanlar su`wretleri, o`giz, ayiw,

mamont su`wretlerin salg`an.

B.e.sh. V-IV-min`inshi jillari eneolit da`wiri esteliklerine Mersin, Xadjilar,

Beychesultan kiredi. Bul da`wirde, tastan islengen qurallar kemeyip, metalldan

islengen buyimlar ko`beyedi. B.e.sh. III-min`inshi jillari, erte bronza da`wirinde

Kishi Aziyada arxeologiyaliq ma`deniyat ko`beyedi. Ma`selen Troi-I-V,

Beychesultan, Ashsher t.b. Bulardin` diywallari 5-10 m bolip salinadi, bul, olar

arasinda o`z-ara urislardin` bolg`aninan derek beredi. B.e.sh. III-min`inshi jillar

aqirinda, bul qalalarda ottin` izleri ko`rinedi. Bul u`lken etnoslardin` aralasip, o`z-

ara urislardin` bolg`anin an`latadi. Arxeologiyaliq esteliklerden basqa, jazba

dereklerde ushirasadi. B.e.sh. II-min`inshi jillardag`i Xett klinopis jaziwi eski

akkad jaziwina uqsaydi. Xett jaziwinda shumerlerdin` ideogrammasi paydaliniladi.

Kishi Aziyanin` b.e.sh. III-II-min`inshi jillardag`i tariyxin tiklew ushin

arxeologiyaliq qazip izertlewler talap etiledi. 1948-jildan baslap Kanisha qalasinda

Turtsiya arxeologlari islemekte. Bul jerde kvartal, sklad, masterskie, mektep t.b.

jaylar ashilg`an. Qalanin` en` rawajlang`an da`wiri b.e.sh. XIX-XVIII-a`sirlerge

jatadi. Bul a`sirlerde Kanisha xaliq-araliq sawda orayi bolg`an, ha`m qaladan arxiv

tabiladi. Bunda, Kishi Aziya ellerinin` geografiyaliq jaylasiwi, patshalar

sha`rtnamasi, a`skeriy ju`risleri, tutqing`a aling`an qullari jaziladi. Bul jaziwlarda

33

sawdagerler, tovarlar tu`rleri, xaliqtin` etnikaliq qurami, qa`sibi, u`rip-a`detleri,

da`stu`rleri jaziladi.

Kanisha qalasinan G`Kappadokiy tablichkasiG` tabilip ol 13.000

tablichkadan turadi. Bul tablichkani P.Garelli ha`m N.B.Yankovskayalar u`yrenip

kitap etip shig`ardi.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. Êèøè Àçèÿ ì1äåíèÿòû

w. Êèøè Àçèÿíèû4 èçåðòëåíè7 ä1ðåæåñè

e. Êèøè Àçèÿ àðõåîëîãèÿëû3 äåðåêëåð

r. Êèøè Àçèÿ æàçáà äåðåêëåð

Xett patshalig`i.

1. Tariyxiy ha`m siyasiy tekstler.

2. Huqiqiy hu`jjetler.

3. Arxeologiyaliq estelikler.

ÒÒÒÒ....òòòò.... Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1984.

Istoriya drevnego Vostoka. M.1983.

Xett tsivilizatsiyasi 1906-1912-jillari G.Vinkler basshilig`inda, Bogazke

qalasinizertlep ashildi. 1915-jili, Lingvist B.Grozniy. Xett klinopis tekstlerin oqip,

Xett tilinin` indoevropa til sem`yasina kiretug`inin aniqladi. Ha`zir Xett

tekstlerinin` 20.000 nan aslam oqilip baspadan shiqti.

Xett tekstlerin oqiw tiykarinda, Xett ma`mleketinin` tariyxiy da`wirleri

belgili boldi. Xett tekstinin` en` a`yyemgi, b.e.sh. XVII-a`sirge tuwra keletug`in

tariyxiy da`wirine G`Anitt tekstleriG` jatadi. G`Anitt tekstleriG`, u`lken qala-

34

ma`mleketleri payda bolg`anda, ma`mleketti Anitt basqarg`an jillari japzilg`an.

En` da`slep Anitt teksti akkad tilinde jaziladi, al Xett klinopis jaziwi keyinirek

b.e.sh. XVII-a`sirde ertedegi Xett patshalig`i da`wirde payda boladi.

Xett tilinde jazilg`an Klinopis` jaziwlarda b.e.sh. XVII-a`sirde, a`yyemgi

Xett ma`mleketin basqarg`an Xattusili I din`, a`skeri ju`risleri, onin` patshaliq

etken jillari jazilg`an.

Xattusili I din`, o`zinen buring`i patshanin` inisinin` balasi bolg`ani

aniqlandi. Xattusili I arqa Siriya qala-ma`mleketleri Alalax ha`m Versuvalardi

jen`ip alg`ani aytiladi. B.e.sh. XV-XIV-a`sirlerde patsha jilnamalarin (Annillar)

jaziw ku`sheyedi. Mursili II basqarg`an jillari (XIV-a`cir) a`kesi Suppilulium

jilnama ha`m Mursili II analari jaziladi. Bul klinopis jaziwlarda patshalardin`

a`skeriy atlanisi, Kishi Aziyada, Arqa Siriya jerlerinde jen`isi, jen`ip alg`an

ellerdin` xalqin ko`shirgeni jaziladi.

Xett patshalig`inin` kelip jetken hu`jjetlerge diplomatiyaliq, ma`mleketlik

xat alisiwlar, sha`rtnamalar boladi. Bul jaziwlarda eldin` sotsial-ekonomikaliq

jag`dayi, etnikaliq qurami, diniy tariyxi, ma`deniy baylanislari aytiladi. Basqa

klinopis jaziwlarda, Mesopatamiyada Assiriya, Vaviloniyanin` ku`sheyiwi menen

Xett patshalig`inin` bul eller menen diplomatiyaliq so`ylesiwleri jaziladi. Xett

patshalig`i tariyxi boyinsha, ko`p g`ana Xett zakonlari kelip jetti. 1922-1966-jillari

Xett zakonlarin B.Grozniy. I.Fridrix. V.Souchek. F.Impiratlar ta`repinen

u`yrenilip, baspadan shiqti.

Xett zakonlarinin` birinshi tablitsalari jeke menshik, insan huqiqlari, bularda

adam erkinligi, qullardin` eriksizligi, adam o`ltirgeni ushin jazalar haqqinda

jazilg`an.

Ekinshi tablitsada adamlardin` jeke menshik huqiqlari, adamdi alip

qashqandi jazalaw, kelisim ha`m oni buziw haqqinda normalari aytiladi. Xett

zakonlari klassliq xarakterge iye bolip, ma`mleketti qorg`aydi.

Jan`a Xett ha`kimleri, ma`mleket chinovniklerinin` huqiqlari, jumislar

haqqinda arnawli instruktsiyalar jazadi. Ma`selen ma`mleket shegarasindag`i

basshig`a sol jerdegi qorg`anda turg`an a`skeriy otryadlar qarag`an, bag`ing`an

35

ha`m patsha qararlarinin` orinlaniwin qadag`alap barg`an. Ma`mleket ta`repinen

ayirim xizmettegi adamlarg`a jer sawg`a etiw, olardi saliqlardan azat etiw aytiladi.

Bul hu`jjetler patsha mo`ri menen tastiyiqlanadi.

Xett klinopis tekstlerde diniy mazmundag`i hu`jjetler saqlang`an. Bularda

bayram, diniy da`stu`rler, gimn aytiw, mifler, aza tutiw, jilaw da`stu`rleri jaziladi.

B.e.sh. II-min`inshi jillari Kishi Aziyada ioroglif jaziwi payda boladi. Bul jaziwlar

tasqa, pechatqa jazilip, b.e.sh. X-VIII-a`sirlerde ken` taraladi. Ioroglif jaziwlar

keramika, su`yek, bronzalarg`ada jaziladi.

3. Arxeologiyaliq derekler, Xett ja`miyetinin` tariyxinin` ko`plegen

problemalari boyinsha mag`liwmat beredi. XIX-a`cirdin` I-yariminda Xett

iskusstvasi haqqinda Evropag`a belgili boladi.

1884-1888-jillari Zendjirli qalasinda Xamdi-bey, F.Lushan, G.Vinkler qazip

izertlew jumisin alip baradi. Na`tiyjede, patsha saray ha`m xramlardi bezep turg`an

rel`efli skul`pturalar, jaziwlar tabiladi. XX-a`sir basinda Karkemish ha`m Bogazke

esteliklerin qazip izertlew jumislarina Xogart basshiliq etti. Karkemish Xett

patshalig`inin` u`lken ma`deniy, sawda orayi bolg`an bul jerde Xett patshasinin`

wa`kili turg`an.

G.Vinkler basshilig`indag`i Bogazke esteligin qazip izertlegende bul qaladan

ma`mleket arxivi tabiladi. Xett patshasinin` Bogazke rezidentsiyasi-Bogazke

bolg`an. 1931-1939-jillari Bogazke qalasinda K.Bittel. izertlew alip baradi. Ol

qalanin` planin ha`m stratigrafiyasin u`yrenedi. Qala qalin` qorg`aniw diywallar

menen qorshaladi, minarlar menen bekkemlenedi. Bogazke qalasinin`

ko`shelerinin` eni 8 metr bolg`an. Bogazke qalasinan 5 xram tabiladi. Xramlardin`

birewi-Groza qudayi Xattqa, ekinshisi quyash qudayi Arinnag`a bag`ishlang`an.

Xett patshalig`inin` taw saylarinda taslarg`a saling`an qudaylardin` rel`efli

ko`rinislerine siyinatug`in bolg`an, ol jerlerde quday atlari ioroglif jaziw menen

jazilg`an. Xett patshalig`i Mesopatamiya elleri menen baylanista bolg`an.

ÒåìàíûÒåìàíûÒåìàíûÒåìàíû áåêêåìëåáåêêåìëåáåêêåìëåáåêêåìëå7 7 7 7 óøûíóøûíóøûíóøûí ñîðàñîðàñîðàñîðà7777ëàðëàðëàðëàð` ` ` `

36

q. Õåòò ïàòøàëû2û 3àé æåðäå æàéëàñ3àí

w. Õåòò ïàòøàëû2ûíû4 ïàéòàõòû

e. Õåòò ïàòøàëû2û 3àøàí ïàéäà áîëäû

r. Õåòò ïàòøàëû2ûíè4 åñòåëèêëåðè.

Urartu ha`m Zakavkaz`e.

1.Assiriya derekleri.

2.Urartu jaziwlari.

3.Arxeologiyaliq derekler.

4.B.e.sh. I-min`inshi jillardin` 2-yariminda Zakavkaz`e ma`mleketi.

Ò.ò. Ò.ò. Ò.ò. Ò.ò. äåðåêëåð æàçáà 81ì àðõåîëîãèÿëû3, åòíîãðàôèÿëû3.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii Drevnego Vostoka. M.1984.

Istoriya drevnego mira. M.1982.

Istoriya drevnego Vostoka. M.1979.

V.M.Masson. Srednyaya Aziya i Drevniy Vostok. M.1964.

A`yyemgi Urartu tariyxi boyinsha Assiriya jaziwlar mag`liwmat beredi.

1115-1077-jillari jazilg`an Urartu jaziwlarinda etno-toponimikaliq material

ushirasadi. Luvr tablitsasinda Sargon II nin` Ashshur qudayg`a xati, b.e.sh. 714-

jilg`i Urartug`a qarsi atlanisi jaziladi.

Urartu tariyxi, patshalardin` a`sirese a`skeriy ju`risleri, Urartulardin`

suwg`ariw tarawlari, qurilis isleri haqqinda Urartu jazba derekleri mag`liwmat

beredi. Assiriya ta`sirinen payda bolg`an Urartu Klinopis` jaziwlarda Urartu

xojalig`i, sawdasi jaziladi. B.e.sh. IX-a`sirde Ishluini patsha waqtinda Urartu

tilinde Klinopis` jaziwlari paydalanadi. Onnan burin jaziwlar Assiriya tilinde

37

jaziladi. Urartu jaziwlari ko`binese taslarg`a oyilip jazilatug`in bolg`an, geyde

ilaylarg`ada jazg`an. Urartu jaziwlarinda: a`skeriy atlanislarda jen`isleri,

qurilislarg`a ha`m siyiniw jaylarg`a arnalg`an. Menua, Argishti I patshalardin`

atlanislari, dushpan u`stinen jen`isleri maqtap qudaylardan, dushpandi jen`iwge

ko`mek beriwdi sorap jazadi. A`sker jen`isine arnalg`an jaziwlarda en` da`slep:

armiyani jiynaw ha`m atlanisqa shig`isi, dushpan elin jawlap aliwi, soldatlardi

plenge tu`siriwi, qala ha`m awillardi qiyratip otqa jag`iwi, buziwi, bayliqlardi talap

aliwi izbe-iz jaziladi. Usinday jazba derekler tiykarinda a`yyemgi da`wirdegi

Urartudin` tariyxi jaziladi.

3. Arxeologiyaliq derekler, Urartu tariyxin jaziwda tiykarg`i materiallardin`

biri bolip esaplanadi. Urartu tsivilizatsiyasin u`yreniw XX-a`sirde baslanadi.

1898-1899-jillari K.F.Lelien-Xaupt Van qalasinda arxeologiyaliq qazip

izertlewler baslaydi. 1916-jili akdemik N.Ya.Marr ha`m I.A.Orbeshler

arxeologiyaliq qazip izertlewdi dawam etedi. XX-a`sirdin` 30-jillari aqirinda

B.B.Piotrovskiy Urartu orayi Teyshebanni qalasinda qazip izertlew jumislarin alip

baradi. Ilimpazlar, Erebuni qalasinda izertlep,qalanin` injenerlik qurilislarin

izertleydi. Urartu ja`miyetinin` urbanizatsiyasin, sotsial-ekonomikaliq

siyasiyjag`daylarin izertlep, qalanin` qorg`an diywallar ko`p mug`darda bolg`anin

aniqladi. Urartu qalalarinin` maydani 30-200 ga bolg`an al, Argishtixinili qalasi

maydani 400-500 ga bolg`an. Qalalar tsitadel, shaxirstan ha`m qala do`geregindegi

elatlardan turg`an. B.e.sh. VIII-VII-a`sirlerde go`ne qalalarda turmis to`menlep,

jan`a rawajlang`an qalalar payda boladi. Karmir-blur qalasinan patshanin`

bayliqlari tabiladi. Argishtixinili qala skladinda 5.000 tonna biyday, al

Teyshebanni qalanin` tog`iz skladinda 500.000 litr vino saqlang`an.

Qalalarda: a`skeriy-administratorlardin` toylari, chinovnikler, puxara

xaliqlardin` turaq jaylari qazip izertlengen. Urartu patshalari, ma`mlekettin`

ekonomikasin ko`teriw ushin, suwg`ariw tarawlarin qurip, jan`a jerlerde

o`zlestiredi. Urartuda, biyday, arpa, tari, ju`weri, gu`nji, gorox, bag`, paliz eginleri

egilgen. Urartu qalalarinda o`nermentshilikten, metalldi qayta islew, temirshilik,

38

gu`lalshiliq, toqimashiliq rawajlang`an. Urartu, qon`si Iran, Egipet, Arqa Kavkaz,

Kishi Aziya, Gretsiya elleri menen sawda ma`deniy baylanista bolg`an.

Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð` Òåìàíû áåêêåìëå7 óøûí ñîðà7ëàð`

q. Óðàðòó ïàòøàëû2û 3àé æåðäå æàéëàñ3àí

w. Óðàðòó ïàòøàëû2ûíû4 ïàéòàõòû

e. Óðàðòó æàçû7ëàðû

r. Óðàðòó åñòåëèêëåðè.

Jer Orta ten`iz Shig`is elleri.

1. Jaylasiwi-xarakteristika.

2. Jazba derekler.

3. Bibley tekstleri.

Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò.Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ,Ñèðèÿ, Èðàí, Èçðàéë, Èîðäàíèÿ.

A`debiyatlar.

Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1983.

Xrestomatiya po istorii drevnego Vostoka. M.1980.

Antichnaya sheografiya. M.1953.

Istoriya drevnego Mira. 1882.

1. Jer Orta ten`izi Shig`is ellerine: Siriya, Livan, Izrail, Iordaniya,

Turtsiyanin` qubla-shig`is aymaqlari kiredi. Bul territoriyani A.Makedonskiy

jawlap alg`ansha, bul ma`mleketler ju`da` qiyin rawajlaniw jollardan o`tken.

B.e.sh. IV-III-min`inshi jillari bul territoriyada Xanaaneyler jasag`an, olar semit

tilinde so`ylegen. B.e.sh. III-min`inshi jillardin` aqirinda amoriyler aralasadi.

B.e.sh. III-II-min`inshi jillari Xurritler ornalasadi. B.e.sh. II-min`inshi jillari

semitler kelip qosiladi. Bul jerdin` xalqi, aramey tilinde so`yleydi. Palestinag`a,

39

b.e.sh. II-min`inshi jildin` 2-yariminda Izraillar kelip qonis basadi. Xanaaney ha`m

amoriy qa`wimleri Izrailler menen qosilip ketse, qalg`an bir topari o`ltiriledi.

Na`tiyjede b.e.sh. I-min`inshi jillar ortasinda aramey tili menen birge iuday diniy

tili rawajlanadi.

Palestina ha`m Iordaniya jerlerin arxeologiyaliq qazip izertlew 1805-1807-

jillari U.Ya.Zeettsen. 1817-1818-jillari S.L. Irbi. ha`m Dj. Mangl`s. alip

baradi. Bul alimlar Petr, Al-Amir qalalarin ashadi. 1838-jili E. Robinson ha`m E.

Smit. Ierusalimde qazip izertleydi. Araua qalasinda 1962-1967-jillari I.Axaron.

ha`m R.Amironlar izertlew jumislarin alip baradi. Qubla Palestinani u`lken orayi

bolg`an Arada qalasinin` to`mengi ma`deniy qatlaminan b`.e.sh. 2900-2700-

jillarg`a tiyisli erte bronza da`wir qalasi tabiladi. Qalanin` qalin` diywallar menen

qorshalg`ani aniqlandi. B.e.sh. XI-X-a`sirlerde, Soloman patsha da`wirinde jan`a

qala ha`m xrami salinadi. Ol b.e.sh. VI-a`sirge shekem o`mir su`redi. Bet-Shean

qalasinan, egipetler qurg`an bir neshe xramlar ashiladi. Bul jergilikli qudaylarg`a

arnalip saling`an xramlardin` diywallarinan arislanlar menen iytlerdin` alisip

atirg`an su`wretleri saling`ani aniqlandi. Xatsora qalasinan ay qudayina arnalg`an

xram, al Ierixan qalasinin` b.e.sh. VIII-VII-jillarg`a tiyisli ekeni aniqlandi.

1860-jildan baslap, E.Renan. basshilig`inda Finikin jerlerin qazip izertlew

baslanadi. XX-a`sir 2-yariminda E.Renan-Arvad, Bibl, Sidon ha`m Tir qalalarinda

qaziw izertlew jumislarin alip baradi. P.Monte 1921-1924-jillari Biblede ish

baslap al, 1926-jili M.Dyunan oni dawam etti. Bul qaladan ko`p g`ana egipet

esteliklerin ha`m jergilikli qudaylardin` xramlarin ashti. 1926-jildan baslang`an

Kas- Shamra esteliginde qalanin` qurilislari, patsha saraylari, Balu ha`m Dagan

Qudaylarg`a arnalg`an xramlar ashildi. 1921-jili M.Payzer. Siriyadag`i Kadesh

qalasinda, 1924-1927-jillari Katn qalasinda R-de. Menil` dyu Byuisson

basshilig`inda jumis alip barildi. 1932-1938-jillari neolit da`wirinen son`g`i temir

da`wirlerine tiyisli qa`birler ashiladi. Uliwma arxeologiyaliq qazip izertlew

na`tiyjesinde, qala qurilislari, patsha saraylari, xramlar ashilip u`yrenildi.

40

2. B.e.sh. III-min`inshi jillari, Shig`is Orta Jer ten`izi jag`a ellerine

Mesopatamiya ma`mleketlerinin` ma`deniy ta`siri tiyedi. Bul ellerde akkad tilinde

jaziwlar payda boladi.

B.e.sh. XXV-XXIII-a`sirlerge tiyisli Elbe qalasinan tabilg`an akkad tilinde

jazilg`an 16.000 administrativlik ha`m xojaliq hu`jjetleri bar ekeni aniqlandi.

B.e.sh. XIV-XIII-a`sirlerge jatatug`in Tell`-El` Amarn arxivinde hu`jjetler: is

hu`jjetleri, jeke xatlar, xaliq-araliq kelisim xatlar, bolip bo`linedi. Finikiy jaziwlari,

qurilislarg`a ha`m o`lilerge arnaladi. O`lilerge arnalg`an jaziwlarda, sarkofaglardi

ashpawdi soranadi.

Palestinadan tabilg`an epigrafiyaliq tekstlerde awil-xojaliq jumislarg`a

arnaladi. Ko`plegen jaziwlar, gu`lal idislarg`a jaziladi. Arad qalasinan tabilg`an

jaziwlarda eski evrey (ivrit) ha`m aramey tilinde jazilip olarda Ierusalim xramina

kelip tu`sken aziq-awqat, oni tarqaliwi jaziladi. B.e.sh. I-min`inshi jillar ortasinda

aramey tilinde papirusqa jazilg`an jaziwda Qubla Egipettegi Elefantindegi quday

koloniyasi tuwrali jaziladi.

3. Shig`is Orta Jer ten`iz jag`a ellerinde, iudeysko-izrail` ortaliqqa payda

bolg`an Bibliya kitapta, usi ellerdin` tariyxi haqqinda mag`liwmat beredi.

Bibliyanin` en` a`yyemgi teksti b.e.sh. XIII-a`sirde, son`g`i teksti b.e.sh. III-II-

a`sirlerde jaziladi.

Bibliya tekstleri bizin` da`wirimizge shekem to`mendegi variant tekstleri

kelip jetti:

1. Quday teksti.

2. Bibliyanin` grek tilindegi varianti.

3. Pyatiknijke.

Bibliyanin` en` bahali bilimi Pyatiknijka boladi, ol eski evrey tilinde Tora-

oqiw dep atag`an. Bitke, Isxod, Chisla, Vtorozakonie kitaplarda du`n`yanin` payda

boliwi, birinshi adamlar, suwlardin` tasip basiwi, izrail-iudeyalardin` ata-babalari,

Egipetten izraillardin` keliwi haqqinda so`z etiledi. Bibliyada, b.e.sh. II-min`inshi

jilllari izrail qa`wimlerinin` Palestinag`a aralasiwinan, axameniyler da`wirinde

Ierusalimde xramnin` tikleniwine shekem da`wirler aytiladi. Bibliyadag`i Isay,

41

Ieremin, Iezekiil, Danial payg`ambarlarg`a arnalg`an kitabi b.e.sh. VIII-V-

a`sirlerde jaziladi. Bibliya kitapta, iudeya-izrail ja`miyettin` sotsial-ekonomikaliq,

siyasiy tariyxi haqqinda mag`liwmat beredi.

En` a`yyemgi tariyx haqqinda b.e.sh. I-min`inshi jillari jazilg`an Talmud-

eski evreylerdin` oqiw kitabi boladi. Bul kitapta, diniy-etikaliq, huqiqiy normalar

jazilg`an Talmud ha`zirgi Iudizmnin` ideologiyasi bolip esaplanadi.

4. Orta Jer Ten`iz Shig`is elleri tariyxi haqqinda derekler Egipet,

Mesopatamiya ellerinen shig`adi. Egipetlerdin` Aziyag`a atlanis ju`risleri jazilg`an

jaziw Uni qa`birinen tabildi.

ÒåìàíûÒåìàíûÒåìàíûÒåìàíû áåêêåìëåáåêêåìëåáåêêåìëåáåêêåìëå7 7 7 7 óøûíóøûíóøûíóøûí ñîðàñîðàñîðàñîðà7777ëàðëàðëàðëàð` ` ` `

q. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 òàáèé øàðàÿòû

w. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 æàçáà äåðåêëåðè

e. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 àðõåîëîãèÿëû3 äåðåêëåðè

r. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 ýòíîãðàôèê äåðåêëåðè

Araviya

1. Epigrafiyaliq materiallar.

2. Arxeologiyaliq materiallar.

3. Antik tariyxshilar miynetleri.

Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.

A`debiyatlar.

Istochnokovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984.

Istoriya drevnogo mira M., 1979.

Antichnaya geografiya M., 1963.

?èñåìàí ÄÆ Ò8å Àëàëàê8 Òàáëåòñ Ë., 1953.

42

A`yyemgi Araviya tariyxi boyinsha tariyxiy derekler b.e.sh. I min`inshi

a`sirden eramizdin` IV a`sirine shekem:

1. Epigrafiyaliq materiallar. 2. Arxeologiyaliq materiallar.

3. Antik tariyxshilar miynetleri. Bolip bo`linedi.

1. Epigrafiyaliq materiallar tasqa, bronza ha`m keramikalarg`a jazilg`an.

Ha`zir 5000 day hu`jjetler saqlang`an. O`zinin` mazmuni boyinsha qubla Araviya

hu`jjetleri bir neshe toparlarg`a bo`linedi. Ma`mleketlik hu`jjet: bug`an ukazlar,

nizam materiallari, a`skeriy jag`day, ishki siyasiy jag`daylar, qurilis jumislari,

suwg`ariw tarawlari kiredi.

A`yyemgi Araviya jaziwlarin K. Nibur, J.Galevi, J.Rikmans, A.Faxriler

izertlep, 1983-jili Hoo degen jaziwdi Vadi-Xadramaut tekserip izertledi. Bular

Araviya tariyxi boyinsha qisqasha mag`liwmat beredi.

2. A`yyemgi Araviya tariyxi tuwrali qalalarda, saraylarda, xramlarda

saqlang`an materialliq ma`deniyat, keramika, suwg`ariw tarawlari, bezeniw zatlari

beredi.

Arxeologiyaliq qazip izertlewler arqa-batis Araviya, arqa-shig`is Siriya,

qubla Palestina, Umm-al-Amad jerlerinde alip barildi.

Nemets arxeologlari ha`m Amerika alimlari Marib, San qalalarinda

mzertlew jumislarin alip bardi.

Katabane qala qarabaxanasinan b.e.sh. IX-I a`sirlerge tiyisli ja`miyetlik

orinlar, xramlar, nekropollar, skul`pturalar, rel`efli tas mu`sinleri tabilg`an.

Araviya xalqinin` tariyxina tiyisli jaziw ha`m ko`p g`ana arxeologiyaliq

mag`liwmatlar Nemets muzeylerinde, Britan, Rim, Stambul, Metropoliten

muzeylerinde saqlanbaqta.

Araviya haqqinda, Shig`is xaliqlari tariyxinda qisqasha derekler, u`zindi

hu`jjetler saqlanbaqta. B.e.sh. X-a`sirde Bibliya kitabi, Salomon patsha waqtinda,

arib, kadrey, nabaten, qa`wimlerinin` Palestinadan Araviyag`a migratsiyasi

jaziladi.

43

Antik avtorlarinda Araviya tariyxi haqqinda qisqasha mag`liwmat jazip

qaldiradi.

Geradottin` G`TariyxG` dep atalg`an miynetinde Araviya yarim atawinin`

ta`biyati, xaliqlarinin` qa`sibi, u`rip-a`deti ha`m arablardin` Egipet Assiriya ha`m

Persiyalilar menen qarim-qatnasi so`z etiledi. III-II a`sirlerde jasag`an grek

geografi Eratosfennin` ha`m Strabonnin` (b.e.sh. I a`sir-b.e. I a`siri) miynetlerinde

Araviya xaliqlari: Miney, Sabey, Kattaban ha`m Xatramotitler haqqinda turmisi,

ma`deniyati, qalalari, ma`mleketlik du`zimi haqqinda jazadi.

Kvint Kurtsiy Ruf (I a`sir) ha`m Arrian (I-II a`sirler) Aleksandr

Makedonskiydin` Shig`isqa ju`risi, arablar menen baylanisi, turmis qa`lpi so`z

etiledi.

IV-V a`sirlerdegi Filostorgiyanin` G`Shirkew tariyxiG` miynetinde Qubla

Araviyag`a xristian dininin` tarawi haqqinda jazadi.

Antik avtorlari Persiya patshasi Dariydin` b.e.sh. VI a`sirde Indiyadan,

Egipetke, Araviya yarim atawi arqali grek moryaklarinin` ju`zgeni jaziladi. Bunnan

basqa xaliq awizeki an`iz ga`plerinde tariyxiy derekler saqlanadi.

IRAN HA`M ORTA AZIYa

Kirisiw.

Elam ha`m Midiya.

Persiya ma`mleketi.

Axamaniy jaziwlari.

Avesto.

Elam, Akkad, Bibliya.

Antik da`wir derekleri.

Arxeologiyaliq derekler.

A`debiyatlar.

44

Karimov I. G`Tarixiy xotirasiz kelejak ywqG` T., 1998.

Arrian G`Poxod AleksandraG` M-L., 1962.

Afrasiab vip-1. T., 1969.

Bartol`d V.V. G`Turkistan v epoxu mongolskogo nashestviyaG` Soch. T. I. M.,

1963.

Damdamaev M.A. G`Iran pri pervix AxamenidovG` M., 1963.

Drevnie avtori o Sredney Azii (VI v.do.n.e. III v.n.e.) xrestomatiya pod.red. L.V.

Bajenova. T., 1940.

Ja`ha`n tariyxindag`i qurilislardi, olardin` ayirim tariyxin, jag`daylarin,

waqiyalardi dereksiz u`yreniw mu`mkin emes. Tariyxiy derekler arqali a`yyemgi

du`n`ya tariyxi, orta a`sirler tariyxi, sonin` menen birge Shig`is xaliqlari tariyxi

jazilg`an. Shig`is xaliqlarinin` a`yyemgi tariyxinin` istoriyagrafiyasi jas pa`nler

qatarina jatadi. A`yyemgi Shig`is xaliqlari tariyxin u`yreniwge, Jaqin Shig`is

xaliqlari jazba tariyxina Bibliyadag`i jaziwlar ta`sir jasadi. Shig`is xaliqlar tariyxin

jaziwg`a Jaqin Shig`is ellerinde, Orta Aziyada alip barilg`an arxeologiyaliq qazip

izertlewler ko`p mag`liwmatlar berdi. A`sirese V a`sirde jasap o`tken Geradottin`

G`TariyxG`i miynetleri, Ktesi Knidskiydin` G`Persiya tariyxiG`, G`Qitay

jilnamalariG`, Sim Tsyan miynetleri ha`m Polivey shig`armalari Shig`is xaliqlari

tariyxi haqqinda ko`p u`zindi mag`liwmatlar beredi. Bulardan basqa taslarg`a

oyilip jazilg`an jaziwlar, G`PiramidaG`dag`i tekstler, G`Gilgamesh haqqinda

eposG`, yamasa G`Xammurappi nizamlariG` bahali derekler esaplanadi. Shig`is

xaliqlari tariyxi haqqinda jazilg`an ha`r qiyli mag`liwmatlar, ertekler, eposlar,

da`stanlar ko`p mag`liwmatlar beredi. Ma`selen: Kadesh janindag`i Egipetlilerdin`

sawashin Ramses II sarayindag`i adamlar jazadi. Bunda Egipet a`skerlerinin`

qamalda qalg`an awir jag`dayi, ekinshiden qamaldan qutiliw ushin faraon

Ramsestin` o`zinin` basshiliq etip qaharmanlarsha gu`resi, Amun qudayinin`

Egipetlilerge bergen ja`rdemi sebepli dushpanlardi jen`iwi haqqinda mag`liwmat

aliwg`a boladi.

45

Kirdin` manifestinde Vabilonnin` ishki siyasiy jag`dayi haqqinda tariyxiy

mag`liwmatlar aliwg`a boladi.

A`yyemgi Shig`is xaliqlari tariyxi haqqinda a`yyemgi grek ha`m Rim

tariyxshilarinin` (Geradot, Funidid, Poliviy, Tit, Liviy, Tatsit t.b.) miynetleri

ko`birek, anig`iraq derek bolip esaplanadi.

Ha`zir, a`yyemgi Shig`is xaliqlari tariyxi menen shug`illaniwshi alimlardin`

qolinda ha`r tu`rli derekler bar: 1. Jazba derekler. 2. arxeologiyaliq

estelikler. 3. etnografiyaliq estelikler. 4. Xaliq awizeki shig`armasi (fol`klor). 5. Til

materiallari. 6. Antropologiyaliq materiallar. 7. Geografiyaliq ortaliq, landshaft`,

olardin` o`zgerisleri haqqinda derekler* . Bulardan basqa tariyx ushin epigrafikaliq

hu`jjetler de u`lken derek bolip esaplanadi.

A`yyemgi Shig`is xaliqlar tariyxi haqqinda til ilimi de u`lken mag`liwmat

bere aladi. Toponomika, Onomastika t.b. Ma`selen: ieoroglif jaziwlarinda u`ydi-

jaydi tuwri to`rt mu`yeshli, al, awildi do`ngelek (0) etip ko`rsetken. A`yyemgi

Shig`is ellerinde naqil-maqallar, epos, poemalar payda boladi. Egipette,

Gretsiyada mifler haqqinda, Hindstanda G`MaxabxaratG` ha`m G`RamayanaG`

eposlari tariyxiy derek boladi. Bulardan basqa a`yyemgi Egipet haqqinda Assuriya

derekleri, a`yyemgi Qitay haqqinda Hindstan hu`jjetlerinde u`lken mag`liwmatlar

ushirasadi.

Antik da`wirdegi avtorlar Geradot, Ksenefont, Magasfen, Strabonlardin`

materiallari o`z aldina anig`iraq mag`liwmat bolip esaplanadi.

Elam ha`m Midiya.

Elam ha`m Midiya xaliqlarinin` tariyxi Persiya ha`m Orta Aziya

xaliqlarinin` tariyxi menen baylanisli. Elam-ha`zirgi Irannin` qubla-batis

territoriyasin iyelegen. Elam ertedegi tsivilizatsiya oraylarinin` biri bolg`an. Biraq

Mesopotomiyag`a qarag`anda Elam tariyxi haqqinda jazba derekler ju`da` az

46

ushirasadi. Bunnan basqa Elam jaziwlari tili jaqsi izertlenbegenlikten, ondag`i

jazilg`an so`zler ele toliq u`yrenilmegen. Ilimpazlardin` boljawi boyinsha Elamlar

Hindstannin` qublasinda jasag`an ha`m Boludjistan dravid qa`wimlerine tuwisqan

bolg`an. Bul pikirdi ko`pshilik ilimpazlar quwatlaydi* . S. P. Tolstov ta, 1948-jili

jazg`an G`A`yyemgi XorezmG` degen kitabinda, bronza a`sirinde jasag`an

Tazabag`shilardi dravid tilinde so`ylegen degen juwmaq shig`arg`an edi* .

Elamnan tabilg`an en` a`yyemgi jaziw proto-elam piktografiyaliq tablichka

dep ataladi. B.e.sh. III-min`inshi jillari Elamlilar piktografiyaliq yamasa su`wretli

jaziw payda etedi. Bul Shumerliler oylap tapqan piktografiyaliq jaziwdan o`zgeshe

boladi. Elamlilar su`wretli jaziw menen xojaliq hu`jjetlerin du`zgende, esabatlar

jazg`anda paydalanadi. Ilaydag`i jazilg`an tablitsalarda u`lken shaqli qara

mallardin` su`wretlerin beredi ha`m u`y turmisi haqqinda mag`liwmatlar aliwg`a

boladi. Bilayinsha aytqanda bul, su`wret arqali mag`liwmat beretug`in jaziwlar

tariyxta logografikaliq jaziw boladi.

Su`wretli belgiler menen tablichkalar tek Elam territoriyasindag`i Suz,

Anshan qalalarinda emes, al, Irannin` qubla-batisindag`i qalalardan, Orayliq

Irannin` Sialk qalasinan tabiladi. Ja`nede ha`zirgi Kashan qalasi janinan ha`m

Kermannan 225 km qubladag`i Tepe-Yax`ya ha`m Irannin` qubla-shig`is jerlerinen

tabiladi.

Usidan tiyisli juwmaq shig`ariw kerek, Elamlilar a`yyemgi da`wirde Irannin`

ko`p jerlerin iyelegennen derek beredi. Biraq bul jazba tekstler ele toliq

u`yrenilmegennen son`, bul jaziwlardin` tek Elam tilinde me, yamasa eki tilde

jazilg`an ba? buni aytiw qiyin.

Su`wretli jaziwlar Iranda 400 jil dawaminda o`mir su`rdi. B.e.sh. III

min`inshi jildin` ekinshi yariminda Elamitler tuwri so`z jaziwin oylap tabadi. Bul

jaziw su`wretli jaziwdan bo`lek, o`zinshe payda boladi. Buld jaziw mu`mkin basqa

tilde jazilg`an da boliwi mu`mkin.

1. Danumaev M. A. Iran i Sredney Azii. Istochnikovedenie istorii drevnogo

Vostoka. M., 1984, s 224. 2. Tolstov S. P. Drevniy Xorezm. M., 1948, s 48.

47

Lineyliq (qatar) jaziw ha`ripler ha`r tu`rli geometriyaliq liniyalardan turip,

onda so`z

belgilenbey, buwin so`zler bolg`an (yag`niy sillabikaliq jaziw). Solay etip, jaziw

belgiler 80 dey bolip, onda tek xojaliq hu`jjetleri g`ana emes, al, siyasiy, diniy,

basqada hu`jjetler bolg`an. Jaziw ushin material retinde ilaydi, tasti, metallardi

paydalang`an. Liniyaliq jaziwlar b.e.sh. XXIII a`sirde paydalaniladi.

B.e.sh. III min`inshi jildin` ekinshi yariminda Elamlilar Mesopotomiyadan

Shumer-Akkad sina jaziwlarin qabil etip paydalana baslaydi. Bul jaziw buring`i

jaziwlardi isirip shig`aradi. Birinshi Elam tilinde jaziw b.e.sh. XXIII a`sirde belgili

boladi. Bul jaziwda Naram Suennin` (2236-2200 jj.) Elamnin` bir neshe oblastlari

menen sha`rtnama (kelisim) du`zgenligi haqqinda jaziladi.

B.e.sh. II min`inshi jildin` I yariminda Elamlilar Akkad tilinde jazilg`an jeke

huqiqlar haqqinda hu`jjetlerge iye boladi. B.e.sh. 1800-1500 jillari

jazilg`an usinday hu`jjetlerdin` 837 si tabildi* .

Bul hu`jjetlerde ilimpazlardin` aniqlawinsha jerlerdi, mal-mu`liklerdi

Satip aliw, satiw, sawg`a etiw, balani asiraw, t.b. hu`jjetlerden turg`anin

aniqladi. B.e.sh. II-min`inshi jildin` ortasinda Elamlilar o`z hu`jjetlerin Akkad

tilinde du`ziwden bas tartadi. Al, b.e.sh. XIII a`sirden baslap ja`ne Elam tilinde

sina jaziwlari payda boladi.Usidan keyin xojaliq hu`jjetler Elam tilinde jazila

baslaydi.

Bul jaziwlarg`a Untash-Napirishi (b.e.sh. 1275-1240 jj) ha`m Elam

patshalari Anshan, Shutruk-Naxxunt (b.e.sh. 1185-1155 jj) da`wirindegi hu`jjetler

kiredi. Elam patshalari Anshan, Shutruk-Naxxunte Vabiloniyag`a hu`jim jasap, ol

jerden tasqa jazilg`an Xamurappi nizamlarin alip ketedi. Biraq, Elam jaziwlari

ko`birek u`lken qurilis, saraylardin` saliniwi, remont etkeni, siyiniw orinlari,

patshaliqti maqtaw haqqinda ko`birek jazilip, al tariyxiy mag`liwmatlar haqqinda

kemirek mag`liwmat beredi. Anshan qalasin qazip izertlegende Elam tilinde

jazilg`an 300 ge jaqin sina ta`rizli jaziwlar tabiladi. Bul tabilg`an jaziw

b.e.sh. 1300-1100 jillardag`i xojaliq basqariw hu`jjetleri ekeni aniqlandi.

48

Elam jaziwlari ishinde Suzdan tabilg`an patsha arxivindegi 300 den aslam

xojaliq hu`jjetleri ayiriqsha orindi iyeleydi. Bul hu`jjetlerdin` ba`ri Elam tilinde

jazilip, o`nermentlerge berilgen tayin materiallar,

1. Dandumaev M. A. Elam ha`m Midiya. Joqarida ko`rsetilgen kitapta, 225 bet.

islep shig`arilg`an zatlar haqqinda jazilg`an. Bul tekstler jili ko`rsetilmegen, tek,

hu`jjettin` mazmunina qarap bul hu`jjet Elam patshalig`inin` son`g`i b.e.sh. 650-

630 jillarina tuwra keletug`inlig`in aniqlawg`a boladi. B.e.sh. VI-V a`sirlerge

tiyisli Persopol` qalasinan Elam tilinde jazilg`an xojaliq hu`jjetleri tabiladi.

Elam patshalig`i tariyxi o`zinin` o`mir su`rgen da`wirinde barliq jillari

Mesopotomiya tariyxi menen baylanisli bolg`an. Bul u`sh tarawda Elamnin`

siyasiy, a`skeriy tariyxin u`yreniwde Shumer, Vabilon, assuriya tekstleri ju`da` bay

mag`liwmat beredi. Manney patshalig`i Assuriya menen Midiya ma`mleketi

ortasinda ornalasqan. B.e.sh. VII-VI a`sir basinda batis Azerbayjan territoriyasinda

Skif patshalig`i (Sakasen) payda boladi. B.e.sh. VII a`sirde arqa-batis Iran

territoriyasinda siyasiy biylik, u`lken orinda hu`kimranliq du`zimi Midiylilar

qolina o`tedi. Midiylilar Vabilioniyalilar menen birge Assiriyani ha`m Manney

ma`mleketlerin basip alip Assiriya ha`m Manney patshaliqlari o`mir su`riwin

toqtatadi. Usi da`wirde Midiya Iranlilardin` materialliq ha`m ruwxiy

ma`deniyatinin` orayina aylanadi.

Batis Iran territoriyasinda Midiylilar menen yag`niy, Iran qa`wimleri menen

birge, usi jerge b.e.sh. II-I min`inshi jillari kelip jasap atirg`an, ha`r tu`rli til

sem`yalarinda so`yleytug`in xaliqlar jasaydi. Olar: kassitler, lulluben, xurritler,

h.t.b. xaliqlar edi. Biraq b.e.sh. I min`inshi jildin` I yariminda batis Iranda jasag`an

xaliqlardin` etnikaliq tariyxi ele toliq u`yrenilmegen. Bul xaliqlar atlari o`zlerinin`

ati, toponimika ha`m Assiriya, Vabilon, Urartu dereklerde aytiladi.

A`yyemgi Jaqin Shig`is ma`mleketler arasinda Midiya haqqinda jazba

derekler ko`birek ushirasadi. Biraq bu`gingi ku`nge shekem Midiya tilinde jazba

hu`jjet tabilg`ani joq. Midiyanin` bas qalasi Ekbatanda elege shekem

arxeologiyaliq qazip izertlewler alip barilg`an joq. Ja`ne ol qala u`stinde ha`zirgi

49

Xamadan qalasi jaylasqan. Sonin` ushinda izertlenbegen boliwi kerek. Midiya

territoriyasinan tek b.e.sh. I min`inshi jillardin` basina tiyisli eki jaziw tabildi.

Solardin` biri, b.e.sh. IX a`sirge tuwra keledi ha`m ol Xamadannan uzaq emes

jerden tabiladi. Bul hu`jjette adamlardi saliqtan azat etiw haqqinda so`z boladi.

Ekinshi jaziw Xasanludi qazip teksergende tabildi. Ol jaziw b.e.sh. IX-VIII

a`sirlerge tuwra keledi. Bunda patsha sarayi, ol saraydin` Idi elinde yag`niy, Midiy

patshalig`inda bolg`ani jaziladi. Batis Iranda XX a`sirdin` aqirinda eki tasqa

jazilg`an assiriyaliq jaziw tabiladi.

Midiya tariyxi boyinsha basqa ellerden tabilg`an tekst jaziwlari ishinde

b.e.sh. IX-VII a`sirlerge tuwra keletug`in Assiriya tekstleri boladi. Bul jaziw

tekstlerde Assiriya armiyasinin` Iran territoriyasina bolg`an ju`risleri haqqinda

mag`liwmat beredi. Bul tekstlerdi to`mendegishe toparlarg`a bo`liwge boladi:

1. G`Qudayg`a xatG` bunda Ashshura Xram qudayina arnalip, patsha

xatkerlerinin` haqiyqiy jaziwinda patsha a`skerlerinin` ju`risleri jazilg`an. Sargon

II nin` b.e.sh. 714-jili Urartug`a bolg`an atlanisin ha`m basqa oblast`larg`a ju`risin

ta`ripleydi.

2. Annalarda, patshanin` ju`risleri jaziladi.

3. Uliwma jaziwlarda, patshalardin` a`skeriy atlanislari xronologiyaliq

ta`rtipte emes, al, geografiyaliq ta`rtipte beriledi.

4. Saltanatlai jaziwlar, Assiriya armiyasinin` sawashtag`i jen`isleri

xronologiyaliq ta`rtipte emes, o`zinshe beriledi.

5. Tasqa oyilip jazilg`an jaziwlarda, Assiriya armiyasinin` o`tken ju`risleri,

ha`r qiyli tu`rde berilgen.

Usi haqqinda esteliklerdin` ekewi batis Iran territoriyasinan tabilg`an.

Solardin` biri: Tiglatpalasara 3, al ekinshisi: Sargon II da`wirine tuwra keledi.

6. Patsha a`skerlerinin` ju`risleri xronologiya ta`rtipte emes, al, anaw-minaw

ju`risleri, qaysi jaqqa qaratilg`ani jaziladi.

Bul jaziwlarda bir ta`repleme ju`risler bahalang`an, onda patsha atlanislari,

sawashlarda jen`isleri maqtanish penen aytilip, patshanin` jen`ilip qalg`anlari

aytilmaydi.

50

Bul jaziwlarda b.e.sh. VIII-VI a`sirlerdegi diplomatiyaliq jaziwlar,

qatnasiqlar, patshalardin` bergen ko`rsetpeleri ha`m Assiriya agentlerinin`,

dushpanlar ha`m shegaradag`i oblastlar haqqindag`i keltirgen mag`liwmatlari

berilgen.

A`sirese, bul tekstlerde Assiriya patshalarinin` o`z arakul (qa`wenderlerine)

larg`a arnap sorawlari, Assiriya do`geregindegi ellerde bolip atirg`an waqiyalardin`

ta`siri haqqinda mag`liwmatlar diqqatqa turarliq.

Midiya tariyxin u`yreniwde Vabilon xronikalari u`lken a`hmiyetke iye. Bul

jaziwlarda qisqasha Midiya patshalig`inin` siyasiy jag`daylari haqqinda

mag`liwmat beredi.

Midiya tariyxi tuwrali b.e.sh. 616-610 jillardag`i waqiyalardi so`z etetug`in

G`Gyauda xronikasiG` a`hmiyetke iye. Bul xronikada Midiya Vabilon menen

awqamda Assiriyag`a qarsi urista qatnasqani aytiladi. Vabilon patshasi Nabonida

Persiya menen urista Midiyanin` jen`ilisi haqqinda mag`liwmat beredi.

Midiya ha`m Batis Irannin` a`skeriy tariyxi haqqinda b.e.sh. IX-

VIII a`sirlerdegi Urartu a`skerlerinin` jen`isi haqqinda Urartu jaziwlarinda aytiladi.

Midiya haqqinda qisqasha tariyxiy mag`liwmat xristianlarin` karamatli

kitabi Bibliyada aytiladi.

Midiya patshasi haqqinda mag`liwmat a`yyemgi Gretsiya derekleri, xaliq

awizeki traditsiyalarina arnalip jazilg`an. Midiya tariyxi haqqinda mag`liwmatti

Geradot miynetlerinde ushiratamiz.

Gerodot o`zinin` G`TariyxG` miynetinde Midiya patshasinin` payda

bolg`ani, onin` ma`mlekettin` qurilisi ha`m Persiya menen urista jen`ilip tarqap

ketkenin jazadi. Biraq Geradottin` bul mag`liwmati u`lken a`hmiyetke iye bolsada,

ol xaliqtin` awizeki a`debiyatina tiykarlanip aytilg`an. B.e.sh. VII a`sirdegi

Midiya patshalig`i xronologiyasi haqqinda mag`liwmat Geradottin` kitabinda

jazilg`an. Midiya haqqinda Ktesiya, Ksenefont, t.b. antik avtorlari mag`liwmat

beredi. B.e.sh. II a`sirdegi grek avtori Polivey Ekbatandag`i patsha sarayindag`i

jumislar haqqinda bahali mag`liwmat qaldiradi.

51

Midiya da`wiri haqqinda arxeologiyaliq qazip izertlewler endi g`ana bayip

atir. Sonin` ushinda Midiya saray arxitekturasi, monumental` iskusstvosin,

ma`mleket arxivlarin izertlep qazip tabiw u`lken a`hmiyetke iye bolip tur. 1974-

jildan baslap Midiya paytaxti Ekbatandi arxeologiyaliq jaqtan qazip tekseriwdi

Irannin` arxeologiyaliq ekspeditsiya orayi qolg`a aldi. Bu`gingi ku`nge shekem bul

orayliq qalanin` Sasaniyler ha`m erte islam da`wirine tiyisli ma`deniy qatlamlari

qazip u`yrenildi.

Son`g`i jillari batis Iran, Midiya territoriyasinda awilliq elatlar,

qa`biristanlarda arxeologiyaliq qazip izertlewler a`melge asirilmaqta. Bul alip

barilip atirg`an estelikler b.e.sh. 1300-600 jillarg`a, yag`niy erte temir da`wirine

tiyisli. Bul esteliklerden tabilg`an buyimlar G`Luristan ma`deniyatiG`na tiyisli.

Luristan bronzasi, ondag`i qural-jaraqlar, attin` er-turmanlari, olarda haqiyqiy ha`m

mifikaliq haywanlar ko`rinisi beriledi. Bul tabilg`an materiallar b.e.sh. II min`inshi

jillardin` aqiri I min`inshi jillarg`a tuwra keledi.

1961-1962 jillari Tegeran Universiteti ha`m Irandag`i arxeologiyaliq oray

baslig`i E.Negaxbana basshilig`inda Gilyan oblastinda Marlik qa`biristani qazildi* .

1. Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984, s 229.

Na`tiyjede 53 qa`bir qazilip, onda ju`da` bay marxum menen birge ko`milgen

buyimlar tabiladi. Solardan: arnawli kiyimde jerlengen altin adam figurasi, eki

maymilg`a uqsag`an er ha`m hayal adamlardin` mu`sinleri ha`m altinnan islengen

bezeniw buyimlari tabildi. Solardin` ishinde altinnan ha`m gu`misten islengen

zatlar ha`m fantastikaliq figuralar tabildi.

Arxeolog E.Negaxbannin` pikirinshe, Marlik patshalar ha`m onin`

tuwisqanlari jerlenetug`in qa`biristan bolg`an ha`m bular b.e.sh. II-I a`sirlerge

jatadi. Alimlardin` pikirinshe bul buyimlar Manney o`nermentshilik qalalari

masterleri ta`repinen tayarlang`an.

Ha`mmege belgili tabilmalardin` biri Irannan tabilg`an g`a`ziyne G`Saqqiz

g`a`ziyneG` boladi. Bul g`a`ziyne 1947-jili Saqqiz qalasinan 42 km shig`ista,

jergilikli adamlar ta`repinen tabilg`an. Bul g`a`ziyne sawdagerlerdin` xizmetine

baylanisli Batis Evropa muzeylerine, Amerika ha`m Yaponiya muzeylerine barip

52

jetti. Al, ha`zir bul g`a`ziynenin` bir bo`limi Tegerandag`i arxeologiya muzeyinde

saqlanbaqta. Bul g`a`ziyne tabilg`an jerde, b.e.sh. VIII-VII a`sirlerdegi Manney

qorg`ani jaylasqan. Sonin` ushin da bul tabilmalar usi da`wirge tiyisli boliwi kerek.

Tabilg`an zatlar ishinde patsha moynina asip ju`rgen altinnan islengen bezeniw

buyimlari, altin ha`m gu`misten islengen attin` er-turmanlari, nayza ushlari ha`m

keramikadan islengen buyimlar bolg`an.

R. Dayson basshilig`inda Amerikanin` Tensil`van Universiteti ha`m

metropoliten muzeyleri 1951 jildan beri Xasanlu to`beliginde izertlew islerin alip

barip atir. Xasanlu to`beliginin` biyikligi 25 m, onin` astinda b.e.sh. VI min`inshi

jillarg`a tiyisli awil orinlari bar ekenligi aniqlang`an. Qala ishinde u`lken patsha

qabil etetug`in zal, zaldin` u`lken biyik qatar kolonnalari (bo`renleri) bar ekeni, al,

bul saray b.e.sh. IX a`sirdin` aqirinda Urartu patshasinin` hu`jimi

da`wirinde qiyrag`ani aniqlandi. Sebebi, bul qalanin` ma`deniy qabatinan

Urartulilardin` eki tasqa oyip jazg`an jaziwlari tabildi.

Ha`zirgi da`wirde Midiyanin` eki esteligi: Daba Djan tepe ha`m Nush-i Djan

tepe estelikleri jaqsi u`yrenilegen.

Solardan: Daba Djan tepe Xorremabal qalasinan 170 km arqa shig`ista

jaylasip, onnan tabilg`an materiallarg`a qarag`anda erte temir da`wirine jatatug`in

u`lken elat bolg`an. Bul estelikte London Universiteti professori K. Goff jumis alip

bardi. Ol jerde bekinis qorg`anlarina iye u`lken iyelik qalasha tabilip, qalanin`

b.e.sh. VII a`sirde Assiriya a`skerlerinin` basip kiriwi na`tiyjesinde o`rtenip

buzilg`anlig`in aniqlandi. Tabilg`an buyimlar ishinde ko`plegen keramikalar

ishinde nag`isli ha`m sekiriw aldinda turg`an haywan, bronzadan islengen asa

tayaqlardin` bar ekeni aniqlanadi.

Xamadan qalasinan 70 km qublada jaylasqan Nush-i Djan tepe dep atalg`an

estelikte prof. D. Stronax basshilig`inda Irandi izertleytug`in Britan instituti qazip

tekseriw jumislarin alip barmaqta. B.e.sh. 750-600 jillari bul estelik

orninda Midiya qorg`ani ha`m Midiya patshalarinin` dem alatug`in sarayi, siyiniw

orni, gvardiyasi ha`m basqa jaylari bolg`an. Bul jerdegi jaylar qam gerbishten

salinip, olardin` biyikligi 8 m bolg`an* .

53

Estelikte u`lken kolonniy zal, eki xram bolg`an. Bul qurilislar arqali

Midiyalilardin` dini haqqinda mag`liwmat aliwg`a boladi. Bul qurilis do`n`gelek

gerbishten saling`an, bashnyalari bar diywallar menen qorshalg`an.

Persiya ma`mleketi.

Irannin` Axamaniyler da`wiri tariyxi haqqinda Persiya patshalari basqarip

turg`an Persiyanin` territoriyasi Nubiyadan Orta Aziya ha`m Hindstang`a shekem

sozilg`an da`wirge tiyisli ko`plegen derekler bar. Solardin` ishinde patsha

jaziwlari, tariyxiy xronikalar, patshalardin` pa`rmanlari ha`m satraplardin`

ko`rsetpeleri, Persiya chinovniklerinin` o`z-ara jaziwlari, jeke adamlardin` xatlari,

Persiya patshalari ta`repinen jergilikli xaliqlardi basqariw haqqindag`i

ko`rsetpeler,saliqlar mug`dari, qullar haqqinda, sud`yalardin` protokollari, nekelik

sha`rtnamalari, arendaliq kelisim, sha`rtnamalar t.b. hu`jjetler bar. Bul jaziwlar

ha`r tu`rli tillerde jazilsa da, ol jaziwlarda ha`r tu`rli tariyxiy waqiyalar, sotsialliq,

ekonomikaliq, ma`deniy qatnasiqlardi, Persiyalilardin` turmisi, u`rp-a`detleri

haqqinda mag`liwmat beredi.

Axameniy jaziwlari.

Barliq Axameniy patshalarinin` jaziwlari u`sh tilde: a`yyemgi Persiya, Elam

ha`m Akkad jaziwlarinda, yag`niy Axameniy ma`mleketinde paydalang`an tillerde

jazilg`an.

Ha`zirge shekem Axameniy jaziwlarinin` 200 den aslami baspadan shiqti.

Axameniy jaziwlarin alimlar u`lken sawda jollarinan, patsha qa`birinnen, patsha

saraylarinin` diywallarinan, ayirim tasqa jazilg`an jaziwlar, qala, saray

fundamentlerinen tabiladi.

54

1. Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984, s 231.

Ko`plegen patshalar ta`repinen jazilg`an jaziwlar Persiya, Elam ha`m Midiya

territoriyalarinan tabildi. Bul jaziwlar ishinde ha`mmege belgilisi Behustin

jaziwlari boladi. U`lken jar tasqa jazilg`an bul jaziwda Kambizdin` basqarg`an

jillari ha`m Dariy I din` patshaliq etken da`wirindegi waqiyalari so`z etiledi.

Bexustin jaziwi Kermenshax qaladan 30 km shig`ista jaylasqan. Bul jar tasqa

jazilg`an jaziw jerden 105 m biyiklikte tasqa oyip jazilg`an. Jaziwdin` biyikligi

7,80 m, al ken`ligi 22 m* .

Jaziwdin` ortasinda 5 tas stolbag`a a`yyemgi persiya tilinde jazilg`an

jaziwda 515 qatar jazilg`an. Persiya jaziwlarinin` u`stinde biyikligi 3 m, eni 5,48 m

Dariy I patshanin` su`wreti berilgen. Dariy I patsha og`an qarsi qarsi shiqqan

adamlardin` u`stinde turg`ani saling`an. Quday Axuramazda barliq saling`an

ko`rinisler u`stinde uship turip, shep qolina ju`zik uslap, Dariy patshag`a sozip

turg`ani su`wretlengen. Bunday da`stu`r qudaydin` Dariyg`a patshaliqtin` berip

atirg`ani ha`m on` qoli menen Dariyg`a aq jol tilep atirg`ani berilgen. Dariydin`

o`zi toliq tulg`asi menen saling`an, biyikligi 1,80 m basinda patshaliq tajisi, al on`

qoli Axuramazda qudayg`a qarap sozilip, qulliq etip turg`ani, al shep qolina oq jay

uslap turg`ani berilgen* . Dariy on` ayag`i menen Persiya taxtinda burin otirg`an

Gaumatti iyterip turg`ani berilgen. Gaumattin` artinda Dariyg`a ko`terilis

shig`arg`an 9 adamnin` ko`rinisi saling`an. Bul tog`iz ko`terilis shig`arip

uslang`anlardin` qollari arqasina qarap baylang`an.

Bexustin jaziwinin` skul`pturalarinin` on` ta`repinde 4 stolbag`a jaziwdin`

Elam varianti berilgen. Bul tekst bir qansha qurilisshilar ta`repinen buzilg`an. Sol

su`wretlerdi salarda orin tar bolip buzilg`an boliwi mu`mkin. Jaziwdin` persiya

variantinin` shep ta`repinde 3 stolbag`a son`g`i Elam tilinde jaziw berilgen. Elam

jaziwinin` qatarlari 650. Bunin` u`stinde shep ta`repinde Akkad varianti jazilg`an.

bir stolbada 141 qatar jazilg`an. Bul u`sh tilde jazilg`an jaziwlardin` mazmuni bir

qiyli. Biraq, 5-stolbadag`i persiya tilindegi variantinda Elam ha`m Akkad

tekstlerinen ayirmashilig`i b.e.sh. 519 jili persiya patshalig`ina qarsi shiqqan

55

ko`terilistin` basilg`ani ha`m Dariy I patshanin` Tigaraxauda skiflerge atlanisi

jazilg`an.

Akkad tilindegi jaziw varianti toliq saqlanbag`an, tasqa oyip jazilg`an bir

bo`legi Vabilondag`i patsha sarayinan tabiladi.

1. Axamenidskie nadpisi Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka, M., 1984, s

222.

2. Gafurov B. G. Tadjiki. M., 1972, s 52.

Egipettin` Elefantin atawinan tabilg`an Iudey a`skeri plenler arxivi bolip, ol

jerde persiya armiyasinda xizmet etken jerden, papirusqa aramey tilinde jazilg`an

Bexustin jaziwlari tabildi* .

Bexustin jaziwlarinin` bir-birinen uzaq jerden tabiliwi tosinnan bolg`an

na`rse emes, sebebi Dariy I patsha G`men bul jaziwlardi barliq ellerge jiberdimG`

dep jazadi. Bexustin jaziwi ju`da` joqarida jazilg`an, oni jerde turip oqiw ju`da`

qiyin, sonin` ushin patsha onin` nusqalarin barliq ellerge jibergen boliwi kerek.

Dariy I jaziwlari o`zinen son`g`i adamlarg`a arnalg`an ha`m Dariydin` jen`isleri

jazilg`an.

Bexustin jaziwinda onin` jazilg`an waqti, urislardin` waqti, sawashlardin`

bolip o`tken jeri, o`lgen dushpanlar sani, qolg`a tu`sken bendeler sani ko`rsetiledi.

Dariy I patsha jaziwlarinin` biri Naksh-i Rustam boladi. Bul jaziw Persopol`

qalasinan bir neshe km arqada jaylasqan. Axameniy patshalarinin` qa`birlerinin`

basinda, taslarg`a oyip jazilg`an eki sina jaziwinda Persiya patshalarinin` shejiresi

ha`m Persiya qarag`an o`llerdin` atlari keltirilgen. Ja`nede, Dariy I patsha sol

qarawindag`i ellerdi, etnikaliq toparlardi basqariwdin` huqiqiy normalarin jazadi.

Bul jaziwlarda ha`m su`wretlerde Dariy janinda og`an qarasli ellerdin` wa`killeri,

olardin` fizikaliq kelbeti, kiyimleri menen berilgen. Bul antropologlar ha`m

etnograflar ushin ju`da` a`hmiyetli. Irannin` territoriyasinan u`sh tilde jazilg`an

Axameniy jaziwlarinan basqa Dariy I, Kserks jaziwlari Persopol ha`m Suz

qalalarinan tabiladi. Persopol qalasin qazip izertlegende Dariy I patsha jaziwlari

56

altin ha`m gu`mis plastinkalarg`a jazilg`ani aniqlandi. Suz qalasinan 3 m biyikten

Dariy I statuyasi tabildi ha`m sol jerdegi a`yyemgi persiya, elam, akkad tillerinde,

ja`ne Egipet tilinde jazilg`ani aniqlandi.

Persopol ha`m Pasargadaxtan tabilg`an patsha Kserks jaziwinda qadag`an

etilgen qudaylarg`a (ma`selen: da`wlerge, ziyanli perilerge) siyiniwg`a qarsi

jazilg`an. Bir qansha Axameniy jaziwlari Midiya, Vabiloniya, Egipet

territoriyalarinan tabilg`an.

Dariy I jaziwi Ekbatannan ha`m u`sh tasqa jazilg`an Dariy jaziwi Egipetten

tabilip, onda Suets kanalinin` qaziliwi, Persiya, Akkad, Elam ha`m Egipet

tillerinde jaziladi.

1. Axamenidskie nadpisi. Tam je, c 223.

Orsk qalasin qazg`anda (Orenburgqa jaqin) Artakserks I jaziwi alebastrdan

islengen vaza menen birge tabildi.

Persiya mo`r (pechat) lerinde de ko`p g`ana jaziwlar bar. Persiya jaziwlari,

mo`rleri Moskvadag`i A.S.Pushkin muzeyinde saqlanbaqta.

Avesto.

Iran ha`m Orta Aziya xaliqlarinin` a`yyemgi tariyxin u`yreniwde en`

a`yyemgi jazba derek bolg`an muxaddes Avesto kitabinin` a`hmiyeti u`lken.

Avesto-Orta Aziyada sonin` ishinde Xorezmde payda bolg`an, bul kitap uzaq jillar

dawaminda a`ste qa`liplesip jazilg`an. Avestonin` quramina kirgen qosiq qatarlari,

bayanlari a`sirler dawaminda awizdan-awizg`a berilip aytilip kelgen. Basqa

bo`lekleri jazilip kanonlastirilg`an. Ayirim mag`liwmatlarg`a qarag`anda Avesto

bizin` eramizdin` 100 jili Arshakiyler da`wirinde jazilg`an* . Biraq bul nusqasi

bizin` da`wirimizge jetip kelmegen. Bunnan keymn Avesto Zardushtiylik jretsler

ta`repinen IV-V a`sirlerinde Irandi Sasaniyler basqarg`an jillari jaziladi,

kanonlastiradi. Avestoni jaziw ushin arnawli pexleviy belgileri (shrifta) tiykarinda

avesto alfaviti menen jaziladi.

57

Avesto tili IV-V a`sirlerde o`lgen til bolip, oni ko`shirip jaziwshilar ko`p

kemshiliklerge jol qoyadi. Al, ha`zirgi Avesto qol jazbasi XIII-XV a`sirlerde

jaziladi. Avestonin` 3/4 bo`legi bizge shekem kelip jetpegen. Avestoni Evropa

alimlari 200 jildan beri u`yrenip atirsada, elege shekem Avestonin` ayirim

bo`limleri toliq izertlenilgen emes.

Ha`zir Avesto to`mendegi bo`limlerden turadi:

Yasna, Videvdat (Vendidat), Yashti ha`m Visprat (Vispered).

Yasna liturgiyaliq tekst bolip qudayg`a siyiniwshiliq tekstleri menen ayirilip

turadi. Yasnanin` Tati bo`limi 17 qosiq penen jazilg`an gimnnen turadi. Buni

Zardush (Zaroastr) payg`ambardin` o`zi jazg`an dep esaplaydi* .

Tat bo`limi b.e.sh. I min`inshi jildin` I yariminda jazilg`an. Avestonin` u`sh

bo`limi Yashti-diniy gimn, onda ertegi qudaylarg`a: Mitra, Anaxita, Veretragneg`a

arnalg`an. Videvdat Avestonin` son`g`i da`wirine jatadi. Bunda mifler, Jamshid

patshanin` ha`kimlik etken da`wirleri so`z etiledi. Visprat o`zinin` mazmuni

boyinsha Yasnag`a jaqin boladi.

1. Avesto. Istosnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984, s 234.

2. Avesto. Joqarida ko`rsetilgen miynette. 235 bet.

Onda siyiniw, dushpanlarin qaralaw h.t.b. jazilg`an. Avestog`a, kishi Avesto

degen bo`liminde diniy tekstler jazilg`an. Avestonin`, uliwma indoiran,

indoevropaxaliqlarinin` tariyxin u`yreniwde u`lken orni ha`m roli bar. Avestoda

b.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasinda Iran ha`m Orta aziya xaliqlarinin` dini,

ma`deniyati haqqinda mag`liwmat beredi. Avestoda du`n`yada Jaqin Shig`is, Orta

Jer ten`izi ellerinde taralg`an o`lip tiriliw, son`g`i sud, qorg`aw haqqinda

mag`liwmatlar jazilg`an.

Avestoda siyasiy ha`m sotsialliq tariyx haqqinda mag`liwmat beredi.

Ma`selen: Yashta da Xvarn (Fern) haqqinda jazilip, Ferng`a ne bolg`an adam,

siyasiy basshi bolatug`ini, onin` quday ta`repinen beriletug`ini aytiladi.

Avestoda Orta Aziya, Iran xaliqlarinin` du`n`yani tu`siniwde jaqsiliq-

jamanliq, jaqtiliq-qaran`g`iliq haqqindag`i dualistlik tu`sinikler jazilg`an. Avestoni

58

orta a`sirde jasag`an Ferdausiy o`zinin` du`n`yag`a belgili bolg`an G`ShaxnamaG`

poemasinda paydalang`an* . Avestoda sotsialliq qatnasiqlar bolg`an G`ruwG`,

G`shan`araqG`, G`jayG` t.b. haqqinda jaziladi. Avesto tiykarinda ja`miyette bay

toparlar, ruxaniyler, diyxanlar, o`nermentler, xizmetkerler, qullar bolg`ani

haqqinda mag`liwmat aliwg`a boladi.

Ko`pshilik ilimpazlar Avestonin` watani Orta Aziya, Xorezm dep oylaydi.

Biraq, Avesto Irannin` shig`is walayatlarinda jazilg`an dep da`lillewshiler de bar* .

Uliwma Avesto a`yyemgi Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxi, dini, ma`deniyati

haqqinda derek beretug`in en` a`yyemgi jazba derek. Avestonin` 2700 jillig`i 2001-

jili O`zbekstanda, Xorezmde belgilenip o`tildi.

Elam, Akkad tekstleri, Bibliya.

1933-1934 jillari E. Xertsfel`d basshilig`inda Chikago Universiteti alimlari

menen Persopolda alip barg`an arxeologiyaliq izertlewler na`tiyjesinde Axameniy

patshalarinin` Elam tilinde jazilg`an ma`mleketlik arxivin tabadi. Bul jaziw shama

menen ilimde G`qorg`an diywaldag`i tablichkaG` degen at aladi. Bul tekstler Dariy

I patshanin` da`wirine yag`niy, b.e.sh. 509-494 jillarina tuwra keledi ha`m

sol hu`jjettin` 2100 bo`legi oqildi. Birinshi ret oni Amerikali alim R. T. Xallok

baspadan shig`ardi.

Bul tekstlerde: aziq-awqat o`nimleri, ma`mleket chinovniklerine bergen aziq-

1. 2. Avesto. Joqarida ko`rsetilgen miynette. 236 bet.

awqatlar h.t.b. jazilg`an.

1936-1938 jillari Persopol qalasinan patsha sarayinan tabilg`an hu`jjetler

mazmuni joqaridag`i hu`jjetlerge uqsas 753 tablichkadan turadi. Ha`zir Dj.

Kameron 140 hu`jjetti baspadan shig`ardi. Bul hu`jjetler b.e.sh. 492-458 jillari

jazilg`an. Bunda patsha g`a`ziynesinen aling`an ha`m kelip tu`sken buyimlar

haqqinda jazilg`an. Persopol hu`jjetlerinen Iranda patsha xojalig`inin` bar

bolg`aninan derek beredi. Bul tekstler erte Iran tilinde jazilg`an. Ja`nede, aramey

59

tilinde jazilg`an jaziwlar, mo`rler, bullalar tabilip, bularda Iran ma`deniyati

haqqinda bahali mag`liwmatlar berilgen.

B.e.sh. IX-VII a`sirlerdegi Assiriya hu`jjetleri Iran qa`wimlerinin` jaylasiwi

haqqinda ko`p mag`liwmat beredi.

Ashshurbanipal jaziwinda Axameniy patshasi Kir II ha`m Persiya ha`kimi

haqqinda, olardin` b.e.sh. VII a`sirdin` 40 jillarindag`i basqarg`anlig`i aytiladi.

Vabilon xronikasi irannin` siyasiy, a`skeriy tariyxi haqqinda ko`p mag`liwmatlar

beredi. Ma`selen: b.e.sh. 539-jili Kirdin` Mesopotomiyani jawlap alg`anlig`i

haqqinda mag`liwmat beredi. Bul jaziwlarda Nabonid Kir II aqilli, quday bergen

ma`mleket basshiretinde jazadi.

Nabonida jaziwlarinda b.e.sh. 553-550 jillari Midiyag`a qarsi

Persiyalilardin` ko`terilisi haqqinda siyasiy jag`daylar jaziladi.

Akkad tekstlerinde 4000 nan aslam Axameniylerdin` xojaliq basqariw

ta`rtibi haqqinda mag`liwmatlar beriledi. Sol tekstlerden 3000 i Kir II, Kambiz,

Dariy I basqarg`an jillarg`a tuwra keledi. Vabiloniya arxivlerinen tabilg`an 300

jaziw Axameniyler da`wirine tuwra keledi.

Axameniy jaziwlarinin` Persiya patshalig`inda ko`p taralg`anin papirus, teri,

tasqa oyilg`an jaziw, ten`gelerdin` tabiliwi da`lilleydi. Bul hu`jjetler Elefantin,

Egipet jerlerinen tabilip izertlenedi. Solardan ko`biregi Persopolda ilaydan islengen

tablitsa, qara siya menen jazilg`an jaziwlar.

Kishi Aziya territoriyasinan a`yyemgi Daskiley qalasinan Axameniy

da`wirine tuwra keletug`in tasqa oyilip jazilg`an sina jaziwi tabiladi.

Gey bir tekstler Lidiya, Aramey ha`m Grek tillerinde jazilg`an. Kishi Aziya,

Finiki qalalarinda Persiya ha`kimlerinin` bastirip shig`arg`an ten`gelerinde Aramey

tilinde jazilg`an jaziwlar ushirasadi. Aramay tilinde ko`birek teri ha`m

papiruslarg`a jaziladi. Biraq, bul hu`jjetler tek qurg`aq sharayatlarda saqlanadi.

1964-jili Vadi-Daliyax jerinen, Ierixonnan 14 km arqada u`ngirden 20 lag`an

Aramey tilinde jazilg`an papiruslar tabiladi. Bul papirus jaziwlar b.e.sh. 375-335

jillarg`a tuwra kelip, onda u`yleniw sha`rtnamalari, menshiklikti satiw, qullar

haqqinda mag`liwmat beredi.

60

Egipette 200 dey Aramey tilinde jaziwlar tabiladi.

1907-1908 jillari Nemets arxeologlari Elefantinadan 100 den aslam

papirusqa jazg`an jaziwlar tabadi. 1954-jili Angliya ilimpazi G.R. Drayver

Egipettegi Arsham satrapinin` 30 dan aslam jaziwin ja`riyalaydi. Olar Persiya

tilinde jazilg`ani aniqlanadi.

1926-jili Sakkarda papirusqa jazilg`an 112 aramey jaziwi tabiladi. Bul

tekstte b.e.sh. V a`sirde Memfiste a`skeriy korabl`di remontlag`ani ha`m

Axameniy ma`mleketi chinovnikleri arxivi ekeni aniqlandi.

B.e.sh. 515 jili jazilg`an Egipetten tabilg`an Axameniy da`wirine tiyisli

jerlerdi arendag`a beriw haqqindag`i kelisim bahali hu`jjet boldi. Bibliya kitabinda

da Iran, Midiya haqqinda ko`p g`ana derekler ushirasadi.

Isaydin` 40-55 kitabinin` baplarinda Vabiloniyanin` to`menlewi, b.e.sh.

547-538 jillari Persiyalilardin` Mesopotamiyag`a atlanisqa tayarlig`i haqqinda so`z

etiledi. Isay kitabinda Kirdin` Vabiloniyani jawlap aliwi ha`m onnan ko`plegen

tutqinlardi, evreylerdi alg`ani haqqinda jazadi. Bul kitapta Aggey payg`ambardin`

Ierusalim xalqina Vabiloniya patshasi Navoxodonosor II nin` buzg`an xramin

qayta tiklewge shaqiradi. Ezridin` kitabinda Kir II nin` pa`rmani jaziladi, onda

Ierusalim xramin qayta tiklew haqqidag`i xatlari aytiladi.

B.e.sh. 539 jili Vabilon patshalig`inin` qulag`ani haqqinda Danial kitabinda

tariyxiy romaninda sol da`wirdegi tariyxiy waqiyalar so`z etiledi. Suz qalasinda,

onin` do`gereginde bolip o`tkenligi aytiladi. Bul roman b.e.sh. II a`sirde payda

bolip, onda tariyxiy materiallar so`z etiledi.

Antik da`wirdin` derekleri

B.e.sh. V-IV a`sirlerde antik da`wirdegi grek avtorlari grek-persiya urislari,

diplomatiyaliq so`ylesiwler haqqinda aytiladi. Persiya haqqinda grek avtorlarinin`

mag`liwmati b.e.sh. VI-V a`sirlerge tiyisli. B.e.sh. 560-460 jillari Miletli Gekatey

Kishi Axiyada jasap Persiya haqqinda mag`liwmat beredi.Gekatey Axameniy

ma`mleketi boylap sayaxatta bolip, Miletke qaytip kelgennen son` b.e.sh. VI a`sir

61

aqirinda ko`rgenlerin jazadi. Axameniy ma`mleketinin` oblastlarin birme-bir jazip

qaldiradi.

Persiya tariyxi menen shug`illang`an grek tariyxshisi Lampsakli Xaron

boladi. Ol o`z miynetin grek-persiya urisina arnaydi. Persiya tariyxin Kir II den

baslap Dionis Miletskiy jazadi. Ol b.e.sh. V a`sirde jasaydi. Onin` miynetin keyin

ala Diodor Sitsiliyskiy paydalanadi.

Geradot G`tariyxG`i Persiya ma`mleketinin` tariyxi, ekonomika,

ma`deniyati, geografiyasi haqqinda u`lken mag`liwmat boladi. Geradot Jaqin

Shig`is ellerinde ko`p sayaxatta boldi, keyin Afinada jasaydi* .

Geradottin` miynetinde tiykarg`i orinda grek-persiya urisi tariyxi boladi.

Onin` tariyxinda Lidiya, Vabiloniya, Egipet, Persiya ma`mleketleri haqqinda

aytiladi. Geradot Marafon janinda uristan 1-2 urpaq o`tip ketkennen keyin jazadi.

Onin` qolinda grek jaziwlari, xram xronikasi, urisqa qatnasqan adamlardin` eske

tu`siriwlerinen paydalanadi.

Geradot Persiya ma`mleketinin` materialliq resurslari, administrtivlik

sistemasi, satraplardan alinatug`in saliqlar haqqinda mag`liwmatlar beredi.

Geradot tariyx kitabinda Persiya derekleri tiykarinda Persiya a`skerleri sani,

saraydag`i turmisin ko`p derekleri menen jazadi. Ktesiy kitabi 23 kitaptan tursa,

19 kitabi Persiya tariyxina arnalg`an. Ktesiya Artakserks patshanin` vrachi bolip

isleydi. Ktesiydin` aytiwina qarag`anda G`Persiya tariyxiG` patshalardin` tariyxi

tiykarinda jazilg`an. Tariyxshi Fukidu Sparta menen Afina ortasindag`i Peloponnes

urisina arnaydi. Ksenefont (430-354 jj) tin` G`Gretsiya tariyxiG` jumisi Fukidunin`

tariyxin dawam etedi. G`AnabasisG` tariyxi memuarinda Kir kishi menen

Artakserks ortasindag`i da`wirge jetedi. Bunda b.e.sh. V-IV a`sirlerde Persiya

ma`mleketinin` tariyxi-ekonomikasina arnaydi. Persiya tariyxi boyinsha Femistokl,

Plutarx ha`m Diodor Sitsiliyskiyler miynetler jazdi. Diodor Sitsiliysiydin`

G`Istoricheskaya biblotekaG` degen kitabinda Artakserks II (465-424 jj)

da`wirinde grek-persiya qatnasiqlarinin` tariyxina arnalg`an. Ko`plegen derekler

Aleksandr Makedonskiydin` ju`rislerine arnalg`an. Bul Aleksandr Makedonskiy

ju`risine qatnasqan aristobul, Ptolemey (keyin Egipet patshasi), Onesikrit ha`m

62

Nearx o`z memuarlari menen ha`m Aleksandr Makedonskiy xizmeti, o`miri,

turmisi haqqinda jaziladi.

Arrian ha`m Kurtsiy Ruf Axameniy ma`mleketi tariyxi haqqinda ko`p

mag`liwmat beredi.

1. Geradot. Istoriya. M., 1972, s 81.

Arxeologiyaliq derekler

A`yyemgi Iran tariyxi, ma`deniyatin u`yreniwde arxeologiyaliq estelikler

u`lken a`hmiyetke iye. Irannin` tariyxin u`yreniwde Iran ha`m sirt el arxeologiyaliq

ekspeditsiyalari jumis alip barip atir. 1971-jili arxelogiya-tariyxin Iranda izertlew

orayi sho`lkemlestirildi.

D. Stronax basshilig`inda Britan instituti Iranda izertlew orayi 1961-jildan

baslap izertlep basladi.

Arxeologiya ekspeditsiya aldinda b.e.sh. IV min`inshi jillardan Selevkiyler

da`wirine shekemgi Iran arxeologiyaliq esteliklerin u`yreniw ha`m Pasargad

qalasinin` qashan saling`anin aniqlaw ma`sele boldi. Pasargad qalasi Kir II b.e.sh.

546-530 jillari saling`an. Bul Persiyanin` a`yyemgi tariyxiy, ma`deniyat qurilisi

ekenligin aniqladi* .

Pasargad sarayinan qublada axameniy patshasi Kir II qa`biri saling`an.

Pasargadtan gu`ze ishine saling`an altin, gu`mis buyimlar tabiladi. Bul g`a`ziyne

1162 buyimnan turip, onda altin bilezik, altin sirg`a, gu`mis qasiq, monshaqlar

ha`m bahali taslardan islengen zatlar bolg`an. Bul zatlar Axameniy patshalarina

yamasa tuwisqanlarina derek bolg`an. Aleksandr makedonskiydin` Pasargadqa

keliwi menen oni jasirg`an boliwi kerek.

Irannin` u`lken qalasi, arxitekturaliq esteligi Persopol` bolip, onda 1931

jildan baslap E. Xertsfel`d basshilig`inda Shig`is instituti, Chikago Universiteti

sho`lkemlestirilip arxeologiyaliq ekspeditsiya u`yrene baslawi, keyin E. Shmidt

izertlewge kiristi.

63

Persopol` bir bo`lek arxitekturaliq ansambl` bolip, ol turaq jaylar, saltanatli

saraydan turip, og`an 10000 adam jaylasqan.

Persopol`din` aldindag`i ishke kiretug`in za`n`gi qaptallarinda tastan oyilip

islengen a`skerler ha`m persiyanin` bag`indirg`an ellerinin` wa`killeri

skul`pturalari saling`an. Onda 33 xaliq wa`killerinin` persiya patshalig`ina sawg`a

alip kiyatirg`ani berilgen.

Dariy I qa`birinde Artakserks II nin` Naksh-i Rustam jaziwinda 23 xaliqtin`

wa`killeri saling`an ha`m olardin` etnikaliq o`zgeshelikleri ko`rsetilgen.

1.Arxeologicheskie istochniki. Istochnikovedenie istorii drevnogo Mira. M., 1984,

1973-1974 jillari Frantsuz arxeologlari Suz qalasin izertleydi. Suzdi Dariy

patsha saldirip baslasa, onin` uli Kserks tamamlag`an. Qalada ishki saray,

patshanin` dem alatug`in jayi, qabillaw sarayi bolg`an.

Irannin` tariyxin, ma`deniyatin u`yrenetug`in dereklerdin` biri ten`geler

boladi. Axameniy qalalarinan arxeolog alimlar altin darin, gu`mis sikl, mayda mis

tengelerin tawip izertledi. Tengelerdi Axameniy satraplarinda basip shig`ardi.

Orta Aziya

A`yyemgi Orta Aziya tariyxi haqqinda derekler az, toliq emes. Orta Aziya

xaliqlar tariyxi arxeologiyaliq qazip izertlew tiykarinda numuzmatika

materiallarinan paydalanip jaziladi. Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxi haqqinda

derekler Aleksandr Makedonskiy jawlap alg`an da`wirge tuwra keledi. onin`

ju`rislerine qatnasqan tariyxshilardin` miynetlerinen qisqasha u`zindi

mag`liwmatlar kelip jetken. Orta Aziya xaliqlar tariyxi haqqinda ken`irek

mag`liwmatlardi arxeologiyaliq qazip izertlewler ha`m numuzmatikaliq materiallar

beredi.

Orta Aziyada awilliq elatlar, bekinis qorg`anlar, qalalar, bo`lek jaylar t.b.

ko`p bolg`an. Bul elatlarda bay-jarli adamlar jasag`an. Ma`selen: Baktriyadag`i

Aqqorg`anda bay kvartallar ha`m jarli kvartallar jasag`ani aniqlandi. Orta

64

Aziyanin` u`lken qalalari bolg`an. Nisa, Xolchayan, Dal`varzintepe, Topiraqqala,

Qaratepe, Fayztepelerden u`lken monumental` skul`pturalar ha`m jipovisler tabildi.

Orta Aziya xaliqlarinin` a`yyemgi da`wir tariyxi, usi joqarida aytilg`anjazba,

epigrafika, arxeologiya, numuzmatika derekleri menen qayta tiklenip atir.

Qubla Aziya.

Qubla Aziya b.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasina shekem.

1. Dereklerge uliwma xarakteristika.

2. Indiya tsivilizatsiyasi, Vediy da`wiri.

3. Arxeologiyaliq derekler.

A`debiyatlar

1. Istochnikovedenie istoriy drevnogo Vostoka. M., 1984.

2. Istoriya drevnogo Vostoka. M., 1983.

3. Mifi narodov mira. M., 1980.

65

4. tayni drevnix pis`men. M., 1976.

5. Beruni Indiya Izbr. Proizvedeniya. Tashkent, 1963.

6. Artxashastra. M-L., 1959.

7. Shetenko. A.Ya. Pervobitniy Indostan M., 1980.

8. Upanishidi M., 1957.

1. A`yyemgi Qubla Aziya tsivilizatsiyasi-yag`niy Hindstan tsivilizatsiyasi

arxeologiyaliq mag`liwmatlar tiykarinda b.e.sh. III-II min`inshi jillar basinda

baslandi.

Hindstannin` Shri-Lanka-Tseolonnin` b.e.sh. I min`inshi jillar basindag`i

tariyxina baylanisli jazba mag`liwmatlar ushirasadi.

Hindstannin` hawa rayi (klimati) ig`alli bolg`ani ushin, arxeologiyaliq

esteliklerdin` ko`bisi jaqsi saqlanbag`an. Al, Hindstanda epigrafiyaliq derekler

b.e.sh. III a`sirden ushirasadi. Hindstan a`debiyati ko`p qatlamli, ha`zirgi

a`debiyatlarda a`yyemgi da`wirdegi tariyxiy waqiyalar so`z etiledi. Ko`bisi diniy

ma`niske iye. Sonin` ushinda eposlardin` qashan paydva bolg`anin aniqlaw qiyin.

2. hindstan tsivilizatsiya estelikleri: Moxendjo-daro ha`m Xarappa XIX

a`sirdin` 20 jillari ashildi. XX-a`sirdin` 20-30 jillari Dj. Marshall basshilig`indag`i

arxeologiyaliq qazip izertlewler alip barildi. Moxendjo-Daro ha`m Xarappadan

keyin Chanxu-Daro, Kalibangen, Lotxal t.b. qala oraylari ashildi. Ha`zir hindstan

tsivilizatsiyasinan batis ha`m arqa Hindstanda, Sindte, Beludjistanda 200 dey

oraylari ashildi. Hindstan tsivilizatsiyasi, arqa-batista Afganistan, Beludjistan,

Elam ha`m Shumer elleri menen ma`deniy baylanista rawajlang`an.

Hindstandag`i u`lken qalalari Moxendjo-Daro, Xarappa, Kalibangenlardag`i

qurilislar bir qiyli bolip keledi. Bul qalalardin` Tsitadelinde diniy-basqariw ha`kimi

otirg`an. Tsitodellerde da`n skladlari, siyiniw orinlari bolg`an. Qalalardin` eni 10

m lik ko`sheleri bolg`an, ko`sheler boylap kvartallar jaylasqan. Turaq jaylar eki

etajli bolip, diywallari gerbishlerden o`rilgen.

66

Hindstan tsivilizatsiyasi Xarappa ma`deniyatinin` Mesopotomiya qalalari

(Ur, Kish, Tell`-Asmar) Iran ha`m Qubla Turkmeniyadag`i Altintepeler menen

baylanisip, bul qalalardin` ma`deniy qatlamlarinan tabilg`an mo`rler da`lilleydi.

Tabilg`an mo`rler b.e.sh. III min`inshi jillardin` son`g`i sheregine yag`niy, Xarappa

ma`deniyatinin` rawajlang`an da`wirine tuwra keledi. Mo`rlerde (pechatlar)

adamlar ha`m haywanlar, mifikaliq syujetler, su`wretler beriledi.

Qalalardin` ma`deniy qatlamlarinan tabilg`an da`n qaldiqlari, haywanat

su`yekleri diyxanshiliq ha`m mal sharwashilig`inin` rawajlang`aninan derek

beredi. Xarappa ma`deniyati da`wirinde xaliqlar dravid tilinde so`ylegen, Hindstan

tsivilizatsichsinin` qulawi b.e.sh. II min`inshi jillardin` ortasina tuwra keledi.

Hindstan tariyxinda b.e.sh. II min`inshi jillar aqiri I min`inshi jillardin` I

yarimi Vediy da`wiri dep ataladi. Vediy-a`yyemgi Hindstan diniy a`debiyatinin`

jiynag`i. En` a`yyemgi bo`limi G`RigvedaG` -vedalar gimni. Rigvedani arqa-batis

Hindstandag`i (Pendjabtag`i) ariy etnoslari du`zedi.

Rigvedanin` jazilg`an da`wirin b.e.sh. II min`inshi jillar aqiri dep ataydi. Rigveda

1028 qosiq penen jazilg`an gimnnen turadi. Gimnler qudaylarg`a arnaladi,

qudaylarda jaqsiliq, modau soraydi.

A`yyemgi Hindstan tariyxi boyinsha dereklerdin` biri G`MaxabxaratG` ha`m

G`RamayanaG` epikaliq poemalari boladi.

G`MaxabxarataG` patsha Pandu tuwisqan inisi menen uzaq dawam etken

uristan keyinpatshaliq etedi. Maxabxarat ha`m Ramayana bir birine uqsas, bularda

a`yyemgi a`psanalar, diniy isenimler so`z etiledi.

A`yyemgi Hindstan tariyxi boyinsha arxeologiyaliq materiallar derek beredi.

1913-1934 jillari Dj. Marshall Taxsila qalasinda qazip izertlew jumislarin alip

bardi. Bul qala materiallari tiykarinda Hindstannin` jay qurilisi, ma`deniyatina

ellinizm ta`siri tiygenligi aniqlandi.

B.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasinda Hindstanda tengeler payda boldi.

Tengelerdin` tabiliwi, pul-tovar qatnaslarinin` o`skenligin da`lilleydi.

Hindstanda b.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasinda jaziw taraladi. B.e.sh. VI

a`sirde Hindstanda Braxmi alfaviti oylap tabiladi.

67

268-231 jillari Ashoki patshanin` tasqa jazilg`an jaziwinda rayon ha`kimleri

menen xat alisqani, ken`sedegi jumislar, diniy rawayatlar aytiladi. Jaziwda ishki

ha`m sirtqi siyasat haqqinda mag`liwmat beredi.

B.e.sh. II-I a`sirlerge jatatug`in epigrafikaliq jaziwda Dionnin` uli Geliodor

ta`repinen jazilg`ani, Hindstan menen Gretsiya arasindag`i diplomatiyaliq

baylanislar so`z etiledi.

I-a`sirde arqa-batis Hindstan, Afganstan, Shig`is Iran ha`m Orta Aziyanin`

qublasinda Kushan imperiyasi jaylasadi. Bul ma`mleket haqqinda jazba

mag`liwmatlar kem, al arxeologiyaliq esteliklerdi qazip izertlew XX a`sirdin`

20-30 jillari frantsuzlar ta`repinen alip barildi. Kushan ma`deniyatin qazip izertlew

menen Italiya, Germaniya alimlari da shug`illanadi. Sog`an qaramastan Kushan

ma`mleketinin` siyasiy tariyxi ele toliq jazilmag`an. Kushan ma`mleketinin` en`

rawajlang`an da`wirin ha`r tu`rli da`wirlerge kirgizedi. I-II, al geyde I-III a`sirler

dep ataydi. Kushan patshalig`inin` materialliq ma`deniyati boyinsha arxitekturaliq

qurilislar, skul`pturalar, terrakt, keramika, jipovis`, yuvelirler, tengeler ha`m

jaziwlar ko`p ushirasadi.

Kushan imperiyasi da`wirinde qalalardin` sani ko`beyedi. O`nermentshilik,

sirtqi sawda, ko`rkem o`ner rawajlanadi. Kushan da`wirindegi u`lken qalalarg`a:

Peshavar, Taksila, Begram, Balx (Baktr) jatadi. Peshavar Kushan ma`mleketi orayi

bolg`an. Bul jerde buddizm orayi, monastrliqlar bolg`an. Kushan qalalarinan

buddistlerdin` skul`pturasi, monastrlar, Kanishka patsha statuyasi tabiladi. XX

a`sirdin` 50-60- jillari frantsuz D.Shlyuberg Surx-Kotal qalasinan (Arqa

Afganstandag`i) Kushan patshalarinin` dinastiyaliq siyiniw orayin tawip izertleydi

ha`m qaladan Kanishki, Xuvichki patshalar jaziwin tabadi. Kushan patshalari Rim,

Qitay, Grekler menen sawda- ma`deniy baylanista boladi.

1978-jili sovet-avgan ekspeditsiyasin basqarg`an V.I.Sarianidi, arqa

Avganstandag`i Tillatepeden ju`da` bay alti patsha qa`birin ashadi. Qa`birlerden

min`nan aslam bezeniw buyimlarin tabadi. Olardin` arasinan Rim, Hindstan,

Qitaydan a`kelingen tengeler greklerdin` iskusstvo tratsiyasinda islengen buyimlar

bul ellerdin` I-II a`sirlerdegi baylanislarinan derek boladi. Kushan da`wirine tiyisli

68

Orta Aziya esteliklerine Xolchayan, Dalvarzin tepe, Qara tepe estelikleri boladi.

O`zbekstannin` qubla rayoninda jaylasqan Xolchayan qalasinan jergilikli

ha`kimnin` sarayi tabildi. Dalvarzin tepeden o`nermentlerning kvartallar,

buddizmning xrami tabilda.

Termiz janindag`i Qara tepe buddistlardin` monastri bolg`ani aniqlanadi.

Ayirtamnan I-II a`sirlerge tiyisli frizler, Baktriya tilinde jaziwlar tabildi.

Xristian syujetindegi ko`rkem o`nerler, erte orta a`sir qlalalari Penjikent,

Varaxshadan tabiladi.

Xristian tariyxin u`yreniwde tengeler ja`rdem beredi. Kushan patshasi

kudzula Kadfiz basip shig`arg`an 2,5 min` tengesi Taksiladan tabiladi. Tengelerde

Yabgu degen ataq patshalardin` patshasi degen ataq penen almasadi. Bul Kushan

patshalig`inin` Kudzula kadfiz da`wirinen baslap rawajlana baslag`aninan derek

beredi.

Patsha Vime Kadfiz da`wirinde aqsha reformasi o`tkeriledi. Tengenin`

reversinde Hindstan qudayi Shiva, Nandi bug`a menen birge beriledi. Kanishki,

Xuvashki tengelerinde 30 lag`an qudaylardin` su`wretleri beriledi. Ko`birek

Zaroastrizm qudayi-Mitra, Anaxita: Ellinler qudayi-Geolis, Gefest, Budda t.b.

Kushan patsha tengelerinde grekshe ha`m Hindstannin` kxaroshtx jaziwi

beriledi. Kanishka da`wirinde Baktriya jaziwi basiladi.

Qitay ha`m Qubla-Shig`is Aziya.

Qitay. Sya, In`, Batis Chjou da`wirleri.

(b.e.sh. II min`inshi a`sirler).

1. Uliwma xarakteristika.

2. Jazba estelikler.

3. Epigrafikaliq estelikler.

4. Qitay Chun`-Tsyu da`wiri.

69

5. Arxeologiyaliq estelikler.

A`debiyatlar.

1. Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984.

2. Xrestomatiya po istorii Drevnogo Vostoka. M., 1963.

3. Vasil`ev K.V. Plani srajayushix tsarstv. M., 1968.

4. Kuchera S. Kitayskaya arxeologiya. M., 1977.

5. Drevnekitayskaya filosofiya M., 1972, T-1-2.

Eki min` jillar dawaminda A`yyemgi Qitay buring`i tsivilizatsiya

oraylarinan bo`lekirek jasaydi. Sebebi, Qitaylardin` tariyxi haqqinda sirt el

tariyxshilari ko`p jazbaydi.

Qitaylardin` a`yyemgi tariyxi, etnik tariyxi haqqinda tabilip atirg`an

paleoantropologiyaliq materiallar bir qansha mag`liwmatlar beredi. A`yyemgi

qitaylardin` miflerge, eldegi sotsial-ekonomikaliq o`zgerislerdi tu`siniwge

ja`rdemlesedi.

B.e.sh. II min`inshi jillarda miynet qurallari, u`y u`skeneleri haqqinda eski

su`wret penen jazilg`an Qitay ieroglif haqqinda mag`liwmat bere aladi.

Qitaydin` a`yyemgi jazba estelikleri kitap tu`rinde, tekst, qol jazbalar

tu`rinde saqlanip kelgen. Bizin` da`wirimizge jetip kelgenjazba derektin` biri

G`ShanshuG` (kitap tariyxi) bolip, keyin ala bul kitap konfutsiyan kitabina

kirgiziledi. Shanshu 58 baptan turip, onda Yao patshalig`inan b.e.sh. VIII a`sirge

shekemgi tariyxiy da`wirler so`z etiledi.

Jazba esteliklerdin` biri Sim Tsyannin` G`ShitsziG` (tariyxiy jazba) kitabi

boldi. Kitap b.e.sh. II a`sirde jaziladi. Onda In` dinastiyalarinin` tariyxi jaziladi.

1899-jili Lyu Teyun ha`m Van Ijun epigrafikaliq tekstler tawip, ol

G`In`lardin` boljaw jaziwlariG` dep ataladi. In` jaziwi maldin` janbas su`yegine,

tasbaxanin` pantsirina jaziladi. Bul su`yeklerdin` u`stin otqa salip, jarilg`an jerleri

boyinsha porxanlar pal aship, boljaydi.

70

Jaziwda: pelker ati, sorawdin` mazmuni, qudaydin` juwabi ha`m waqiya

keyin qalay bolg`ani haqqinda aytiladi.

Jaziwda sadaqa beriw, urista qolg`a tu`sken bendeler sani, hawa rayi,

diyxanshiliq h.t.b. haqqinda jaziladi.

In` jaziwi b.e.sh. XIV-XI a`sirlerge tuwra keledi.

Bronzadan islengen idislardag`i jaziw XIV-IX a`sirlerge tuwra keledi. Qitay

aristokratlari ha`mel alg`anda, sawashta jen`ip qaytqanda, belgili ku`nlerge arnap

G`idislar isletipG` olarg`a atlarin jazdiratug`in bolg`an. Bular da a`yyemgi Qitay

tariyxi haqqinda derek beredi.

1960 jili ko`lemi 10 min` kv metrlik Yanvshi qalasinda saray qurilisi

ashiladi. Bul qalanin` saling`an waqti b.e.sh. 1500-1300 jillarg`a tuwra keledi.

Qalada o`nermentler kvartallari bolg`an, sawda rawajlang`an.

Chun`tsyu-Chjan da`wirindegi jazba dereklerdin` biri Chun`tsyu jaziwlari

bolip, onin` avtori Konfutsiy sha`kirti Tszo Tsyumin bolg`an. Onda b.e.sh. 722-

448 jillardag`i Qitay tariyxi so`z etiledi.

G`Taliqlaw ha`m gu`rrin`G` (Lunyuy) kitabinda 551-479 jillari

Konfutsiyanin` o`zinin` sha`kirtleri, ma`mleket xizmetkerleri menen pikir

alisiwlari jaziladi.

VIII-V a`sirlerge tiyisli epigrafikaliq dereklerde qitay tariyxi haqqinda

u`zindi mag`liwmat beredi.

XX a`sirdin` 50 jillari Tsin`-Xan` da`wiri estelikleri izertlenedi.

Siyan`yan, Chan`yan, Loyan qalalarinin` qalin` diywallari, ko`sheleri,

kvartallari aship u`yrenildi.

B.e.sh. II a`sirge tiyisli mavanduy qa`birinen ko`p g`ana miynet qurallari,

idislar, kiyim qaldiqlari, jaziwlar tabiladi.

Mine usinday metodlar menen a`yyemgi shig`is xaliqlari ha`m Qitay elinin`

tariyxi u`yreniledi.

71

Juwmaqlaw

Solay etip ja`ha`ndegi tariyxiy protsesslerdi u`yreniwde tiykarg`i derekler

ju`da` u`lken a`hmiyetke iye.Solardin` ishinde a`yyemgi tsivilizatsiya oraylari

bolg`an Iran ha`m Orta Aziya xaliqlarinin` a`yyemgi tariyxin u`yreniwde birinshi

u`zindi jazba derekler kerek boladi. Solardan Iran Axameniylerdin` tasqa oyip

jazdirg`an jaziwlarinda u`zindi mag`liwmatlar bar. Solardan Bexustin teksti. Onda

515 qatardan ibarat jaziwda Baktriya, Sog`diana, Margiana, Xorezm, saklardin`

atlari aytiladi. Dariy I patsha ta`repinen jazdirg`an Naksh-i Rustam jaziwinda Suz

qalasinan, Persopol`dan tabilg`an jaziwlarda Iran, Orta Aziya ha`m onin` qon`silari

hapqqinda tariyxiy mag`liwmatlar beredi.

A`yyemgi jazba derek Avesto boladi. Avestonin` watani O`zbekstan, sonin`

ishinde Xorezm. Avestoda Orta Aziya xaliqlarinin` du`zimi, qalalari, shan`araq,

dini t.b. haqqinda ko`p mag`liwmatlar bar. Zardushtiylik dininin` estelikleri bizin`

Respublikamizdin` territoriyasinda saqlang`an. Bularda Orta Aziya xaliqlarinin`

a`yyemgi da`wirinen tariyxiy derek boladi. Antik da`wir tariyxshilari Geradot,

Arrian, Gekatey, Strabonlar Sog`d, Margiana, Baktriya, Xorezm xaliqlari tariyxi,

qalalari, da`stu`rleri, xojalig`i haqinda u`zindi mag`liwmat beredi. Bul miynetlerde

grek-persiya urisi haqqinda jaziladi. Persiya Gretsiyag`a u`sh ret basip kiredi.

B.e.sh. 492, 490 ja`ne 480 jillari atlanis jasaydi. Persiya a`skerleri Afinani talaydi.

Biraq, grek ma`deniyati, onin` buyimlarindag`i geometriyaliq nag`islar saqlanadi.

Bul urista Persiyanin` er ju`rek, jayaw a`skerleri greklerdin` awir jaraqli

a`skerlerine shidam bere almaydi.

Afon, Marafon, Salamin ha`m Platiya janindag`i sawashlarda grekler jen`ip

shig`adi. Biraq, Axameniyler jawlap alg`an jillari Orta Aziya b.e.sh. VI a`sirde

Dariy I patsha tusinda oblastlarg`a bo`linedi. Baktriya XII okrug, Sog`d ha`m

Xorezm XVI okrug, Saklar XV satrapqa bo`linedi.

Orta Aziyanin` a`yyemgi da`wiri ele toliq izertlenbegen, sebebi derekler az.

Margian oazisinde jaylasqan Yazdene, Arvalidene, Koinedene, Uchdepe estelikleri

izertlenilip, jan`a mag`liwmatlar toplandi. Usi da`wirge tiyisli esteliklerge

72

Kasaymir, Kobadiyan I, Kuchuktepe, Kiziltepe estelikleri qazip izertlenilip, olar

haqqinda Orta Aziya xaliqlarinin` materialliq ma`deniyati haqqinda mag`liwmatlar

alindi.

A`miwda`r`yanin` to`mengi ag`isinda jaylasqan Orta Aziya tsivilizatsiya

oraylarinin` biri xorezm boladi. Xorezm haqqinda derekler Gekateya miynetlerinde

ushirasadi. Xorezm Kaspiy ten`izinin` shig`isinda dep duris ko`rsetedi. Avestonin`

Mixr-Yashte babinda Xorezm haqqinda jaziladi. Joqarida aytqanday, Xorezm

haqqinda Geradottin` miynetlerinde de ko`p mag`liwmatlar ushiratamiz.

Xorezmnin` a`yyemgi tariyxina baylanisli mag`liwmatlar Arrianda

ushiraydi. Ol b.e.sh. 329-328 jili Baktriyada dem alip atirg`an Aleksandr

Makedonskiyg`a Xorezm patshasi Farasman kelip kelisim du`zgeni haqqinda

Arrian jazip qaldiradi. Bir qansha qisqa mag`liwmatlar Strabon, Ptolemey

miynetlerinde de ushirasadi.

B.e.sh. II-I a`sirlerde Xorezmnin` a`yyemgi tariyxina baylanisli

mag`liwmatlar Qitay jilnamalarinda ushirasadi. Qitay jilnamasinda Kanguyga

g`a`rezli 5 iyeliktin` biri Yuegyan` yag`niy Urgenich boldi dep ko`rsetedi.

Xorezmnin` a`yyemgi tariyxina baylanisli derekler arxeologiyaliq

tabilmalarda ko`p. Arxeologlar Xorezmde 1937-jildan baslap ha`zirgi ku`nge

shekem jumis alip barilmaqta.

Ayiriqsha S.P. Tolstov basshiliq etken Xorezm arxeologiyaliq

ekspeditsiyasinin` xizmeti ulli. Arxeologiyaliq qazip izertlew na`tiyjesinde

Xorezmnin` ja`miyetlik du`zimi, qalalari, awil xojalig`i, o`nermentshiligi, dini,

sawda baylanislari haqqinda mag`liwmatlar jiynaldi.

Ha`zirgi Qaraqalpaq arxeologlari sol da`wirdegi ashilg`an esteliklerden

tabilg`an materiallardi ha`m tariyxti toliqtirip atir.