O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

A`JINIYaZ ATINDAG`I

NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

GEOGRAFIYa KAFEDRASI

GEOLOGIYa PANINEN

L E K Ts I Ya T E K S T I

Du`zgen: dots. Jaqsimuratov K.

ass. B Aytmuratov

No`kis - 2013

LEKTsIYa 1

GEOLOGIYa ILIMI HA`M ONIN` RAWAJLANIW TARIYXI

REJE:

1. Geologiya ilimi ha`m onin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar

2. Geologiya iliminin` izertlew metodlari.

3. Geologiya ilimi ha`m onin` xaliq xojalig`indag`i a`hmiyeti.

A`debiyatlar

1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969

2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov

A, T,FAN 1972.

3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.

Geologiya - bul grek tilinen audarg`an waqitta geo-jer, logos-ilim, yag`niy jer haqqinda

ilim. Geologiya jerdegi bolg`an ha`m bolip atirg`an sirtqi ha`m ishki ta`sirlerdin` baylanisin

(endogen ha`m ekzogen) tekseriushi, uliwma aytqanda jerdi izertleushi ayriqsha ilim.

Ol jerdin` quramin qatlamlarinin` jaylasiw ta`rtibin, ol qatlamlar qurlisin ha`m rawajlaniw

tariyxin aniqlap beretin ilim.

Bul uliwma tu`sinik XVIII-a`sirdin` aqirina shekem dawam etti. XIX-a`sirdin` basinda

geologiyada bir qansha jetilisken ilimiy bag`darlar, yag`niy olar o`z aldina jerdi izertlew

metodlarina iye oblastlar payda boldi. Ha`zirgi geologiya, jerdin` quramin, du`zilisin ha`m onin`

qatlamlarin en` da`slepki payda boliw waqitinan ha`zirgi da`wirge shekemgi rawajlaniw tariyxin

aniqlaw menen shug`illanadi. Usig`an baylanisli ol bir biri menen tig`iz baylanisqan eki uliuma

tarawg`a bo`linedi:

1. Dinamikaliq geologiya 2. Tariyxiy geologiya.

1. Dinamikaliq geologiya (fizikaliq) bul jer qabatinin` o`zgeriwine ta`sir etiwshi

protsesslerdi u`yrenedi. Bul protsessler endogen (ishki) ha`m ekzogen (sirtqi) bolip bo`linedi.

2. Tariyxiy geologiya bul jerdin rauajlaniu etaplarin eski taska aylangan organizmler

(paleontologiya) xam geologiyalik strukturalar jardeminde (shogindiler, katlamlar x .t.b)

jardeminde izertleydi.

Jokarida aytkanimizday, geologiya jerdin kuramin, ishki duzilisin, geologiyalik

protsesslerdi, jer kabiginin rauajlaniu tariyxin, onda jaylaskan paydali kazilmalardi uyrenedi. Ol

ozine tan ayriksha maseleler menen shugillanatugin tort ilimiy panler gruppasin oz ishine aladi.

Birinshi gruppa Jer kabiginin kuramin uyreniushi - kristallografiya, mineralogiya,

petrografiya xam geoximiya panleri kiredi.

Jerdin ishki duzilisin xam ustingi bolimin ozgertiushi geologiyalik protsessleri xakkindagi

tektonika, seysmologiya, geomorfologiya panlerin oz ishine algan dinamikalik geologiya ekinshi

gruppani duzedi.

Ushinshi gruppa Jer kabiginin rauajlaniu tariyxin xam ondagi tas bolip katkan organikalik

duniyani uyreniushi, yagniy tarixiy geologiyaga tiyisli stratigrafiya, paleontologiya, paleobatanika,

fatsiya talimati xam paleogeografiya panleri kiredi.

Jer kabigindagi geologiyalik protsessler “onimlerinin” (minerallar, rudalar, jer asti mineral

suulari xam t.b.) ameliy axmiyetin uyreniushi panler tortinshi gruppani duzedi.

Geologiyaga tiyisli ilimiy panlerdin jane bireui teniz geologiyasi bolip, ol teniz xam okean

tubinin duzilisin, kuramin ondagi paydali kazilmalardin payda boliu tariyxin uyrenedi.

Jer kabiginin kuramin uyreniushi panlerge kiskasha tusinik beremiz.

K r i s t a l l o g r a f i ya - kristallardin strukturasin, fizikalik kasiyetlerin, kristall jaylaskan

ortalik xam kristallar payda bolgan jagdaylarin uyrenedi.

M i n e r a l o g i ya - tabiy ximiyalik birikpeler, yagniy minerallar tuurisindagi pan.

Minerallardin ximiyalik kuramin, fizikalik kasiyetlerin, payda boliu sharayatlarinin keyin ala

ozgeriuin xam minerallardi aniklau usillarin uyretedi.

G e o x i m i ya - Jerdin ishki xam juze boliminde ximiyalik elementlerdin tarkaliu

nizamliklarin xam bir jerden ekinshi jerge koship juriu sebeplerin uyrenetugin pan.

P e t r o g r o g r a f i ya - petrologiya xam litologiya tau jinislari xakkindagi panler bolip

olardin xar biri tau jau jinislarinin duzilisi, kurami, payda boliu nizamliklarin, formalarin, tarkaliuin

uyrenedi.

T e k t o n i k a - (geotektonika) Jer kabiginin xarektetleniui xam formasinin ozgeriui

natiyjesinde juzege kelgen geologiyalik duzilisi xam olardin jaylasiu nizamliklari xakkindagi pan.

Tektonikanin bir bolimi bolgan strukturalik geologiya Jer kabiginda payda bolgan turli

tektonikalik struktura formalari xam tariyxin uyrenedi, Jer kabigindagi xazirgi tektonikalik

xareketlerdi xam olardin natiyjelerin tektonikanin neotektonika bolimi uyrenedi. Regional

geologiya bolsa Jer sharindagagi ayrim iri oblastlardin kabiginin duzilisin, tektonikalik xareketler

natiyjesinde formalarinin ozgeriui tuurisinda magliumatlardi aniklaydi.

Jer silkiniulerdin kelip shigiu sebeplerin, akibetin, xamde jaylardi jer silkiniuden saklap

kaliu sharalarin seysmologiya pani uyrenedi.

G e o m o r f o l o g i ya - Jer juzesinde rel`ef formalarin xam olardin elementlerinin payda

boliu sebeplerin , Jer juzesinde tarkaliu (geografiyalik jaylasiu) nizamliklarin belgileydi.

T ar i y x i y g e o l o g i ya - Jer kabiginin geologiyalik rauajlaniui, organikalik duniya

tariyxi xam olardin evolyutsiyalik rauajlaniu nizamlarin uyrenedi.

S t r a t i g r a f i ya - tariyxiy geologiyanin bir bolimi bolip, shogindi tau jinislarinin

katlamlarinin gezekpe-gezek jaylasiui xam olardin daslepki ozara katnasiklarin uyrenedi, xamde

geologiyalik jasin aniklaydi. Stratigrafiya boliminde paleontalogiya xam paleobotanika tigiz

baylanista jumis alip baradi.

P a l e o n t o l o g i ya - Jerdin geologiyalik rauajlaniuindagi turli daurlerde jasap otgen,

xazir bolsa tas katpalar xalinda jatkiziklar arasinda ushirasiushi kazilma organikalik duniya, olardin

jasagan sharayatlari xakkindagi pan.

P a l e o b a t a n i k a - kadim geologiyalik daurlerde osken kazilma osimliklerdin

morfologiyasi, anatomiyasi, filogeniyasi xam tasnifi xakkindagi pan. Paleobotanika kazilma

osimliklerdi tau jinislarinin arasinda saklanip ushirasiushi olardin kaldiklari, tamgalarina tiykarlanip

uyrenedi.

Paleontologiya, paleobotanika, stratigrafiya usillari tiykarinda tau jinislarinin salistirma

geologiyalik jasi aniklanadi. Radiologiyalik usil tau jinislarinin kuramindagi radioaktiv

elementlerdin bolekleniuin uyreniuge tiykarlanip olardin absolyut jasin aniklauga mumkinshilik

beredi.

F a ts i ya t a l i m a t i tiykarinda geologiyalik otmish tariyxtagi tabiy-geografiyalik

sharayat taseur etiledi.

P a l e o g e o g r a f i ya talimati tiykarinda otgen geologiyalik daurlerdegi geografiyalik

landshaftlar xam olardin rauajlaniui tusiniledi.

K a z i l m a b a y l i k l a r xakkindagi talimat geologiya ilimlerinin kadimgi taraui bolip,

ol geologiyanin pauda boliuinin tiykari boladi.

Bul talimat insanlar tarepinen tuuridan-tuuri paydalanilatugin yamasa xalik-xojaligi ushin

zarur metallar, minerallar xam ximiyalik elementlerdi ajiratip aliuda zarur xam turli tabiygiy

sharayatlarda payda bolgan minerallar zatlardi uyrenedi.

G i d r o g e o l o g i ya - Jer asti suularinin kelip shigiu sebepleri, fizikalik xam ximiyalik

kasiyetleri, xareketi, olardin jer kabiginda jaylasiu xam jer ustine shigiu sharayatlari, geologiyalik

xizmeti xakkindagi pan. Jer asti suulari kopshilik geologiyalik protsesslerde katnasadi.

I n j e n e r l i k g e o l o g i ya n i n uaziypasi injenerlik geologiyalik jumislardi alip bariu

ushin xam imaratladi kuriu sharayatlarin aniklau ushin geologiyalik protsesslerdi xam tau

jinislarinin fizikalik texnologiyalik kasiyetlerin uyreniuden ibarat.

Geologiyanin ameliy axmiyeti juda muxim xam xar kiyli. Xalik-xojaliginin xam sanaattin turli

tarmaklarinda Jerdin ishki xam sirtki protsesslerinin “onimleri” - metall rudalari, komir, neft`, gaz,

jer asti suulari, kurilis materiallari, duz xam baska kazilma bayliklarga tiykarlangan. Sonin menen

bir katar geologiya jerdin payda boliui, formasi, tirishiliktin payda boliui kusagan maseleler

boyinsha ilimiy izertleuler jurgizip, bizin bilimimizdi keneytirip otiradi.

Geologiya ilimi tariyxinan. Geologiya iliminin` negizgi tu`sinikleri ju`da` erte a`sirde

baslang`an. Erte paleolit da`wirinde adamlar qatti taw jinislardan ha`m minerallardan

(kremen`/shaqmaqtas, xaltsedon, yashma, kvartsitler, obsidian ha`m t.b.) o`zlerine o`ndiris

qurallarin islegen. Keynirek bizin` a`sirimizge shekem, adamzat metal` aliwdi, jer asti suwlardan

paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Usi sebepler geologiya

iliminin` adamlarg`a praktikaliq jaqtan ju`da` kerek bolg`anliqtan bul ilim tez rawajlanadi. XVIII-

a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etedi.

Rossiyadan geologiya iliminin` tiykarin saliwshi M.V.Lomonosov edi (1711-1765jj). Onin`

mina geologiyaliq miynetlerin atap o`tsek boladi. 1. «Pervie osnovaniya metallurgii ili rudnix del»

(1742), 2. «O sloyax zemli» (1763). 3. «Slovo o rojdenii metallov ot troyaseniya Zemli» (1757). Ol

o`z miynetlerinde adamzattin` ko`p jilliq toplag`an jer tuwrali ko`z qaraslarin ken`eytti ha`m jerdi

rel`ef formasinin` payja boliwinda onin` ko`p jilliq rawajlaniw waqtina baylanisli degen ideyani

usindi. Ol sho`gindi taw jinislarinin` payda boliwin da`liylledi, jer qatlaminin` qalin`lig`in aniqladi

(30-60 verst), geologiyanin` aktualistlik metodin izertledi ha`m printsipin formulirovkaladi.

Aktualistlik metod tiykarinan onin` bayitiw boyinsha ha`zirgi jerdegi qubilislar onin` rawajlaniw

nizamliqlari ertedegi geologiyaliq qubilislarg`a uqsas, qaytalaniwshi ekenligin da`liylledi.

M.V.Lomonosov ja`rdeminde birinshi geologiyaliq oqiw orinlar ashildi, yag`niy 1755-jili MGU

1773-jili Sankt-Peterburg Gorniy institut. M.V.Lomonosovtin` basshilig`inda XVIII-XIX-a`sirde

u`lken akademiyaliq ekspeditsiyalar sho`lkemlestirildi olar og`ada ko`p dala materiallarin toplawg`a

imkaniyat berdi. Usi toplang`an materiallardi izertlep minerolog N.K.Koshkarev ha`m geolog

G.P.Gel`mersen ta`repinen birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi (Rossiyanin` arqa ha`m evropa

bo`limi).

Akademik V.M.Severgin ta`repinen mineralogiya iliminin` tiykari du`zildi ha`m birinshi ret

minerallardin` eki tomliq so`zligi payda boldi.

XIX-a`sirge shekem geologiyanin` tiykarg`i jetiskenlikleri: Jer u`sti protsesslerin teren` u`yreniliwi,

taw jinislardin` klassifikatsiyasi payda boliwi jag`dayina, quramina ha`m strukturasina qarap

bo`linedi, ja`ne de minerallardin` jer qatlaminda tarqaliwinin` uliwma nizamliqlari aniqlandi. Bul

da`wirde birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi ha`m taw sanaatinin` o`siwi tez rawajlandi.

Biraq ta usi jetiskenlikler jerdi tiykarinan u`yreniwge onin` teren` qatlamlarinan shig`iwg`a

mu`mkinshilik bermedi. Bul ma`seleler XIX-a`sirdin` yariminan baslap jaqsi rawajlana basladi.

XIX-XX-a`sirdin` birinshi yarimina shekemgi geologiya ilimine o`z u`lesin qosqan geolog

ilimpazlar:

A.P.Karpinskiy (1847-1836) ol geologiya iliminin` barliq metodlari menen islese otirip

onin` rawajlaniwina u`lken ta`sirin tiygizgen. Ol o`z ilimiy miynetlerinde geologiyanin` tektonika,

paleontologiya, petrografiya, paleografiya ha`m t.b. salalarina o`z u`lesin qosti. A.P.Karpinskiy jer

betinin` formasi jer qatlami toqinli qozg`alislar ha`reketi na`tiyjesinde qa`liplesedi degen teoriyani

da`liylledi.

I.V.Mushketov (1850-1902) (Orta Aziya), V.A.Obruchev (1863-1956) (Orayliq Aziya ha`m

Shig`is Sibir`) geolog ilimpazlari o`z miynetlerinde jer qabatinin` qa`liplesiwin izertledi. Olar

ekspeditsiyaliq materiallar tiykarinda dinamikaliq ha`m tariyxiy geologiyanin` rawajlaniwina bahali

teoriyaliq usinislar ha`m atap o`tken territoriyalardag`i tabiyg`iy bayliqlardi paydalaniw jollarin

a`meliy jaqtan ko`rsetken.

E.S.Fedorov (1853-1919) bul ilimpaz mineralogiya ha`m kristalgrafiya salalarinda u`lken

jumislar atqardi. Ol ta`repinen kristalografiyaliq izertlewdin` metodlari aniqlandi ha`m geologiya

ilimine ta`siri belgilendi.

A.P.Pavlov (1854-1929) bul ilimpaz birinshi ret geologiyaliq izertlewlerdegi stratigrafiyaliq

ha`m paleontologiyaliq metodlarg`a genetikaliq printsipler kirgizdi. Onin` jumislari bolip atirg`an

ha`m bolg`an geologiyaliq protsesslerdi toliq tu`siniwge imkaniyat berdi. Ol muzliqlardi ha`m

kontinental` taw jinislardin` payda boliwin izertlegen.

V.I.Vernadskiy (1863-1945) bul ilimpaz minerolog bolip ol minerallardin` sistematikasina

ha`m suwdin` mineralliq dene retinde ekenligin da`liylledi ha`m izertledi. I.V.Vernadskiy jer

qabatinin` ximiyasin ha`m geologiyanin` taza tarawi geoximiyani aship berdi. Ol o`zinin` ilimiy

jumislarinda biosferani izertlew metodlarin ashti.

Gubkin I.M. (1871-1939) bul ilimpaz neft geologiya boyinsha ma`selelerdi izertledi. Ol

nefttin` jer betine tarqaliwi, kelip shig`iw ha`m qollaniw ilajlarin ilep shiqti. Mina ka`nlerdin`

ashiliwina sebepshi boldi (Baku, Batis Sibir`).

Fersman A.E. (1883-1945) bul ilimpaz Vernadskiydin` sha`kirti bolip ol mineralogiya ha`m

geoximiya ilimlerin teren` izertledi. Olardin` rawajlaniwina ko`p u`lesin qosip dala ekspeditsiya

materiallari menen bayitti (Kol` yarim atawi, Orayliq Qizilqum, Orta Aziyanin` tawli oblastlari

Qazaqstan, Kavkaz ha`m t.b.).

Geologiya ilimine u`lesin qosqan shet el ilimpazlari:

Ch.Layayel (Angliya) ol o`z miynetinde «Osnovnie nalacha geologii» (1933). Jer qabatinin`

ha`m oni qurawshi taw jumislarin periodli katastrofa aqibetinde emes, al ko`p jilg`a sozilg`an

geologiya protsessler na`tiyjesinde payda bolg`anlig`in aniqladi. Ch.Lyayel aktualistlik metodti

geologiyani en` basli metodi dep belgiledi. Onin` bul metodi XIX-XX-a`sirdin` basinda ken`

qollanilip keyingi jillari texnikanin` rawajlaniwi ha`m t.b. izertlew jumislarina baylanisli

aktuallig`in jog`altiw stadiyasinda turg`anlig`i belgili boldi. Bul kemshiliklerdi o`z miynetinde

«Metoda uniformizm» ko`rsetti yag`niy barliq zatlar jer betindegi bolg`an waqiyag`a tikkelikli

g`a`rezli emesligi al belgili geologiyaliq strukturag`a tiyisli ekenligi aniqlandi. Bul ilimpazdin` en`

basli a`hmiyeti jer qabatinin` rawajlaniw tariyxin periodlarda belgilep berdi.

Zyussa E. (Avstriya) bul ilimpaz geologiya iliminde jer qabatin strukturalarinin` jaylasiwi

onin` payda boliwi haqqindag`i ilimiy miynetleri menen belgili «Lik Zemli» 3-tomliq (1883-1909).

Avtor bul miynetinde geologiyanin` maqsetlerin teoriyaliq jaqtan ko`rsetti ha`m onin` sheshiw

jollarin rawajlandirdi ja`ne de materiklerdin` strukturasin toliq tu`rde ko`rsetti.

Xoll D. (Amerika), Da`n A. (Frantsiya) bul ilimpazlar jer qatlaminin` rawajlaniwinda

geosinklinal teoriyani payda etti yag`niy jer qabati ba`rqulla qozg`alista ekenligin aniqladi.

Orta aziyada geologiyanin rauajlaniui. Geologiyaga tiyisli xadiyseler, kimbat baxa taslar,

minerallar va olardin kanleri xakkindagi daslepki magliumatlar a`0-a`a` asirlerde jasagan Orta

aziyalik belgili ilimpazlar Abu Ali ibn Sino xam Abu Rayxan beruniy miynetlerinde oz ornin

tapkan.

Abu Rayxan Beruniy Muxammed ibn Axmat (9wq-a`0n`h jillar) XI asirdin kirkinshi jillarinda

xar bir mineraldin fizikalik kasiyetleri, kurami xam salistirma auirligin aniklau usillari xakkinda,

minerallardi sinau, aniklau, paydalaniu xam mineral kanleri xakkinda pikir juritken. Olardi eki

klasska - kimbatbaxa taslar xam metallar klassina bolip, xar bir mineral xakkinda anik xam puxta

ilimiy tiykarlangan magliumatlar bergen. Beruniydin G`MineralogiyaG` xam baska bir katar

kitaplarinda geologiyaga tiyisli maseleler bayan etilgen.

Muxammad Nasriddin (a`g`0a`-a`g`wn` jillar), Evropada Tusi ati menen belgili astronomiya,

matematika tarauindagi miynet islegen ilimpaz sol uakitta geologiyanin rauajlaniuina ulken ulesin

kosip, feruza, izumrud, agat, yashma xam baska minerallardin fizikalik kasiyetlerin, olardi aniklau

usillarin tolik bayan etken. Olar tas katlamlarin uyreniu tiykarinda tauliklar orninda bir uakitlar

teniz bolganligi, keiyinala tenizler orninda kurgakliklar payda bolganligin jazgan. Bul kitaplarda

kimbat baxa taslar xam minerallardin kasiyetleri, kristallar xam kanlerdin payda boliui xakkinda

daslepki pikirler bayan etilgen. Abu Rayxan Beruniy ozinin kimbatbaxa taslar xam metallar

xakkindagi kitabinda tas xam minerallardin turli kasiyetleri, asirese olardin salistirma auirligi

xakkindagi bergen magliumatlari xazirshe oz axmiyetin joytkani jok.

Belgili ozbek ilimpazi, akademik X.M.Abdullaevtin sheelitli skarnlar payda boliui xakkindagi

jana koz karas a`9n`w jili G`Orta Aziyanin sheelitli skarn kanleri geologiyasi atamada monografiya

xalinda baspadan shiqti. X.M. Abdullaev basshiliginda rudali kanler menen atkindi jinislardin

genetikalik baylanisligi xakkinda mashkala ustinde kopshilik ilimpazlar is alip bardi.

Ruda kanlerinin kelip shigiui. jaylasiui xam kanlerdi tabiu usillari boyinsha bul tarauda

X.M.Abdullaev penen bir katarda onin shakirtleri Ozbekstan ilimler akademiyasinin akademiklari,

doktorlariU` X.N.Baymuxamedov, I.X.Xamrabaev, E.M.Isamuxamedov, K.L.Babaev,

I.M.Mirxojiev, R.A.Musinler oz jumislarin alip bardi.

Shogindi tau jinislari menen genetik baylanisli ruda xam baskada kazilma bayliklar boyinsha

akademik N.P.Popov, ilimpazlar N.P.Petrov, N.I.Gridnev, M.Zokirovlar oz ilimiy jumislarin alip

bardi. Ozbekstanda keyingi q0 jil shamasinda neft` xam gaz geologiyasin O.M.Akramxodjaev,

A.G.Babaev, A.M.Gabril`yants, Z.S.Ibragimov, A.K.Karimov, A.R.Xodjav xam baskalar ken

kolemde uyrendi xam bul taraudin rauajlaniuina oz uleslerin kosti. Batis xam Kubla Ozbekstanda

(Buxara-Xiva rayonlari), Gisar taularinin kubla-batis eteklerinde, Ferganada xam Ustirtte bir kansha

neft` xam gaz kanleri ashildi.

Ozbekstanda geologiya xam injenerlik geologiyasi tarauinda G.O.Mavlyanov,

N.A.Kenesarin, A.N.Sultanxodjaev, X.T.Tulyaganov, M.M.Kuzmin, N.N.Xodjibaevlar o`0 jillardin

birinshi yariminan baslap ilimiy izertleulerdi alip bardi. Bul jumislardin natiyjesinde ulken

mugdarda jer asti suularinin kanleri ashildi. Fergana, Mizashol, Karshi atiraplarinda h00 mingjakin

kurgak jerlerdi suugariu imkaniyati tuuildi. Koplegen mineral suu kanleri uyrenilip paydalaniuga

tapsirildi.

Ozbekstan jerlerinin geologiyalik duzilisin N.P.Vasil`kovskiy, G.S.Chikrizov, A.S.Adelung,

M.O.Axmedjanov, O.M.Borisov, V.G.Gor`kovets xam baskalar uyrendi xam ulke geologiyasinin

rauajlaniuina ulken ules kosti.

Karakalpakstannin geologiyasin, kazilma bayliklarin izertleude xam karakalpakstanda geologiya

iliminin rauajlaniuina K.Orazov, J.Samanov, K.Kurbaniyazov, A.Palibekov, J.Ibragimov xam

baskalar oz ulesin kosti.

Joqarida atap o`tken ilimpazlar ha`m ko`p sanli spetsialistler ja`rdeminde geologiya ilimi

ha`zirgi waqitta teren` rawajlang`an u`lken perspektivali ilim tarawina aylandi. Ol teoriyaliq ha`m

praktikaliq jaqtan ha`r ta`repleme bekkemlendi. En` baslisi bul ilim jerdin` rawajlaniw tariyxin

ondag`i paydali qazilma bayliqlarin jaylasiw jag`dayin ha`m olardi xaliq xojalig`inda paydalaniw

mu`mkinshiliklerin belgilep berdi.

Geologiyaning fiziografik, dinamik va tarixiy qismlarga bwlinishi. Umumiy geologiya kursi:

fiziografik, dinamik va tarixiy geologiyaga bwlinadi.

Fiziografik geologiya erning shakli, kattaligi, ichki va sirtqi tuzilishi, zichligi, issiqligi bilan

shug`ullanadi. Astronomiya fanida esa Er osmon jismi sifatida tekshiriladi, uning Quësh

sistemasidagi boshqa jismlar bilan aloqadorligi ham kwrib chiqiladi.

Astronomiya Er geologiyasining eng muhim qismidir, chunki hozirgi Erga ta`sir qilib turgan

osmon jismlarining tortish kuchlari qadimiy geologik davrlarda ham hukmron bwlgan.

1. Dinamik geologiya. Erning dinamikasi - ekzogen va endogen protsesslari haqidagi fandir.

Er qobig`ida yuz beradigan wzgarishlarning tadrijiy takomili tarixiy geologiyada wrganiladi.

Barcha geologik wzgarishlar er qobig`i tarixi bilan bog`liq bwlsa-da, ammo geologik

protsesslarning borishi twg`risidagi twliq tushunchani geologik fanlar bilan batafsil tanishgandan

keyingina olish mumkin, umumiy geologiya kursida erning rivojlanish sxemasi faqat Quësh

sistemasi a`zosi sifatida beriladi.

2. Tariyxiy geologiya. bul jer qabatinin` rawajlaniw nizamliqlarin onin` jer betinde

baslang`an waqtinan baslap waqit ha`m ken`islik kestesine u`yrenine.

Geologiyada tarixiy metod. Tabiat va jamiyatni wrganishda tarixiy metod dialektikaning eng

asosiy printsiplaridan hisoblanadi. Bu metodda har qanday voqea va hodisa tarixiy rivojlanish

sharoiti asosida wrganiladi. Geologiyada tarixiy metod geologik tushunchalar paydo bwlgandan

keyin, ayniqsa ilmiy geologiya paydo bwlishi munosabati bilan qwllanila boshladi. Bu tarixiy

marksistlik ilmiy kuzatish metodi sovet geologiyasida keng rivoj topdi.

Er sharining qazilma boyliklari bwshliqda tasodifan joylashgan emas, balki ular er sharidagi

ximiyaviy moddalarning fizik-ximik protsessi natijasida paydo bwlgan. Mineral va tog` jinslarining

hosil bwlishida geologik protsesslar katta rol` wynagan. Shuning uchun ham har bir geologik

maqsulotning tadrijiy takomili tarixiy geologik voqealar bilan bog`lab tekshirilsa, uning asl

mohiyati ochib beriladi.

Geologiyanin` izertlew metodlari.

Geologiya jer qabatin izertley otirip ol fizika, ximiya, biologiya ilimlerine su`yenedi. Bul

ilimde eksperimentalliq izleniwler az bolip ko`binese u`lken masshtabtag`i dala izertlew usillari

ko`p qollaniladi. Geologiya ilimi o`zinin` rawajlaniwinda ha`m awil xojalig`inda paydalaniw

mu`mkinshiliklerinde mina metodlardan paydalanadi:

1. Aktualistik metod - bul jer qatlaminin` rawajlaniw tariyxin izertlewdea`zirgi

qubilislardin` ja`rdeminde aniqlaydi yamasa buring`i qubilislardin` ha`zirgi qubilislar menen

uqsaslig`in aniqlaydi.

Geolog erning tuzilishini wrganganda, avvalo er pwsti bilan twqnashadi. Ma`lumki, er pwsti

turli geologik protsesslar natijasida hosil bwlgan minerallar va tog` jinslaridan tarkib topgan. Lekin

bu protsesslar qachonlardir wtib ketgan. Tog` jinslari esa hozir ham hosil bwlmoqda. Ularning

paydo bwlish jaraënlarini sinchiklab wrganish, kwl, dengiz va darë ëtqiziqlarini va foydali

qazilmalarning vujudga kelish qonuniyatlarini tekshirish qadimgi geologik davrlardagi geologik

jaraënlarni va mineral xom ashëlarining paydo bwlishini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu

tekshirish metodi geologiyada aktualizm metodi (aktualizm printsipi) deb yuritiladi.

Shunday qilib, aktualizm geologiyada tarixiy metodning bir formasidir. Ac57al - inglizcha

hozirgi zamon demakdir: aktualizm «hozirgi zamon wtgan davrning kalitidir» degan ta`birdan kelib

chiqadi. Binobarin, aktualizm, ya`ni, hozirgi davrda er sharida yuz beradigan fizik, ximik, geologik

protsesslarni wrganish qadimgi geologik davrdagi tabiiy-geografik protsesslarni wrganishga ërdam

beradi.

Aktualizm metodining qwllanishi hozirgi zamon geologiyasining asosiy qismi bwlgan

dinamik geologiyaning vujudga kelishiga sabab bwldi.

2. Dala geologiyaliq metod- bul jer betine shig`ip atirg`an jinislardi ha`m jasalma tu`rde

skvajinalardin` ja`rdeminde izertlep, olardin` quramin ornalasiw jag`daylarin ha`m paydalilig`in

izertleydi.

3. Salistirmali metodologiyaliq metod- bul jerdin` sho`gindi jinislar evolyutsiyasin,

bag`darlarinin` (endogen ha`m ekzogen) rauajlaniwin izertlewge tiykarlang`an.

4. Seysmikaliq metod jerdin` qozg`aliw ha`m jasalma jariliw waqtin`da tolqinlardin` jer

qatlamlarinan o`tiw tezliklerine tiykarlanip, olardin` du`zilisin ha`m qurilisin aniqlaydi.

5. Gravimetriyaliq metod-bul metod jer betindegi awirliq kushinin` o`zgeriwine

tiykarlang`an magnitli anamay.

6. Magnitometriyaliq metod- bul jerdin` magnitlik maydaninin` jer qabatinin` qurilisina

baylanislilig`i menen belgilenedi. m/sU` Temir (kurskiy anamiya)

7. Poleomagnitlik metod - ha`r qiyli jastag`i taw jinislarinin` magnitli qaldiqlarinin`

izertlewge tiykarlang`an, yag`niy jerdin` magnitlik maydanin izertleytin ilim.

8. Magnitotellurgiyaliq metod - bul teren` qatlamlardin` elektrtog`in o`tkizgishshin

aniqlawg`a tiykarlang`an ilim 100-200 km.

Joqarida atap o`tken metodlar jer qatlamin teren` tu`siniwge ondag`i paydaliq qazilmalardin`

jaylasiw jag`daylarin qa`liplesiwin ha`m aliw mu`mkinshiliklerin ko`rsetedi.

Tayanish tu`sinik

Geologiya ilimi bul jer haqqindag`i ilim. Geologiya ilimi eki u`lken tu`rge bo`linedi: 1)

Dinamikaliq geologiya. 2) Tariyxiy geologiya. Geologiyanin` salalari: Minerologiya, kristallografiya,

petrografiya, paleontologiya, geotektonika, geoximiya, geofizika, gidrogeologiya, rudali geologiya

ha`m t.b. Geologiya iliminin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar: N.V.Lomonosov,

V.A.Obruchev, I.V.Mushketov, E.S.Fedorov, A.P.Pavlov, V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, I.M.Gubkin,

X.B.Abdullaev ha`m t.b. Geologiyanin` izertlew metodlari: Aktualistlik metod, dala geologiya metodi,

seysmometod, gravimetriyaliq, magnitometriyaliq, magnitotelluriya.

Tekseriw sorawlari

1. Geologiya ilimi ha`m tariyxinin` rawajlaniwin qalay tu`sinesizW

2. Geologiya iliminin` salalari degenimiz ne W Olar qalay bo`linedi.

3. Geologiya iliminin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar kimlerW

4. Geologiya iliminin` izertlew metodlarin qalay tu`sinesiz.

JERDIN` FORMASI, FIZIKALIQ QA`SIYETLERI HA`M QURAMI.

REJE:

1. Jerdin` quyash sistemasindag`i orni

2. Jerdin` formasi ha`m razmeri

3. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri

A`debiyatlar:

1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969

2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov

A, T,FAN 1972.

3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.

Quyash sistemasi. Quyash sistemasina Quyash, togiz ulken planeta xam olardin joldaslari

(sputnikler), bir neshe min kishi planetalar - asterodlar, kametalar, tarkalgan gaz xam shan massalari

kiredi. Shan danelerinin olshemi millimetrdin bir neshe on boliminen baslap bir neshe on xam juz

metrlerge shekem boladi.

Quyash sistemasinin diametri a`g` mlrd. kmq bolip, oni jariklik nuri sekundina q00 000 kilometr

tezlik penen a`a` saatta basip otedi.

Quyash sistemasinin orayinda Quyash jaylaskan. Onin dogereginde togiz ulken planeta aylanip

turadi. Asteroidlar kalkasi Mars xam Yupiter orbitalari arasinda orin algan.

jer - Quyash dogereginde aylanatugin togiz planetanin biri. Bizin Quyash tarizli koplegen juldizlar

birigip bizin galaktikani duzedi. Bizin spiral galaktikamiz oz gezeginde Jaxandi (Vselennaya)

kuraushi kop ulken xam kishi galaktikalardin biri. Ol 100 milliardtan aslam juldizlardi oz ishine

aladi.

Quyash bizin galaktikamizdin orayinan q/o` kashiklikta jaylaskan. Galaktikanin barlik juldizlari,

bizin Quyash xam togiz planeta oz joldaslari menen galaktika orayinan g`n`0-25 mln jilda tolik bir

aylanadi. Xareket tezligi g`n`0 km/s.

Quyashtin diametri 1,39 x 109 km bolip onin massasi 2,25 x 1027t, bul jerdin massasinan

(6,2 x 1011t) 329 400 ese ulken, al onin kolemi jer koleminen 1300 000 ese ulken. Ol Quyash

sistemasina kiriushi barlik kosmoslik denelerdin tartiu orayi bolip tabiladi. Bizin planetamiz oz

kosheri dogereginde batistan shigiska aylanadi. Jer katarinin barlik planetalari xatteki Quyashtin

ozide oz kosheri boylap batistan shigiska asten aylanip otiradi.

Quyash sistemasina tan ayrikshalik - bul kosmoslik denelerdin kozgaliuindagi kelisimlik, ol

Quyash, planetalar xam baska denelerdin birdey payda boliu sebebine iye ekeninin guasi bola aladi.

Jer, basqa planetalar tarizli energiyani Quyashtan aladi. Quyashtin bir sekundta bolip

shigaratugin energiyasi 1026 Dj shamasinda. Jer betine kelip jetetin energiyanin barligi derli

elektromagnit nurlaniui turinde boladi xam ol gentgen xam ul`trafiolet nurlari, korinetugin jaktilik,

issilik nurlaniui, radiotolkinlarinan turadi.

Quyash ulken razmerdegi tabiyiy reaktor, onda ulken yadrolik ozgerisler bolip otiradi. Birak

onin diametri, ondagi bolip otirgan yadrolik reaktsiyalar natiyjesinde ozgermeydi. Quyashtin ustingi

betinde temperatura 55000S shamasinda, al onin yadrolik sintez jurip otirgan orayinda boljaular

boyinsha 10 mln. graduska shekem koteriledi.

Quyashtan kelip turgan jaktilik xam jillilik koplegen geologiyalik protsesslerdin tiykari.

Quyash jilliligi - klimattin tiykargi kuramlarinin biri. Ol jerdegi tirishilikke kolayli sharayat duzedi.

Uzak uakit dauaminda jer betine jetip keletugin Quyash energiyasinin mugdari aytarliktay

ozgermeydi.

Quyash kashan payda boldiW Bul soraudi ilimpazlardi erte ayemnen ak tolgandirip kelgen,

koplegen ilimpazlar ogan juuap izlegen. Teoretikalik fizikanin tiykarinda astrofiziklerdin jurgizgen

olshemleri Quyashtin jasi o` mlrd. jil atirapinda ekenin korsetedi. Ilimpazlardin teoretikalik esaplari

geologiyalik magliumatlar menen dalillendi. Jerdegi belgili tau jinislarinin en eskilerinin jasi 3,8-4

mlrd. jil. Ayda jasi 4,7 mlrd. jil bolgan tau jinislari tabildi. Al meteoritlerdi izertleuler 4,4 mlrd. jildi

korsetti. Solay etip barlik olshemler bir-birine jakin sanlardi beredi, bul, barlik kosmoslik deneler

Quyash xam onin joldaslari bir uakitta derlik payda bolgan degen pikirdi kuatlaydi.

Quyash dogereginde oz orbitalari boylap kozgaliushi planetalar xar kiyli razmer xam

duziliske iye. Olardin ishinde juda kishileri (karliki) Pluton xam Merkuriy bolip, al Neptun xam

Yupiter gigant planetalarga kiredi. Ayrim planetalar katti materialdan duzilip suyik yamasa gazli

atmosfera menen korshalgan, al baskalari tigizlangan gazli zatlardan (gazovoe veshestvo) kuralgan.

Merkuriy, Venera, Jer xam Mars - Quyashka jakin planetalar - onsha ulken emes razmerge iye xam

tasli yamasa metalli zatlardan duzilgen. Yupiter, Saturn, Uran xam Neptun ulken mugdardagi

gazlerden turadi: vodorod, geliy, metan, katti ammiak xam uglerod dioksidi.

Jer- Quyashka jakin jaylaskan en iri planeta. Quyashtan ortasha kashikligi a`o`0 mln.km. ge

ten. Orbitasi boylap kozgaliu tezligi g`9,w km/s. Quyash dogereginde qu`o`,g`u` sut. tolik aylanadi.

Oz kosheri dogereginde aylaniu uakti g`q saat o`u` minutka ten.

Jerdin formasi xam razmerleri Jerdin formasi

XVIII asirde N`yuton, Gyuygens tarepinen tartilis teoriyasina xam jerdin ishindegi

massalardin nizamliklarina tiykarlanip onin formasinin xam gravitatsiyalik maydanina baylanisligi

aniklandi. Jerdin formasi geoid formasina iye bolip onin polyuslarinin jalpakligi meridian xam

parallel` dugalardin graduslarin olsheu arkali aniklandi. uliuma jerdin maydani o`a`0 mln. kv.km..

kolemi a`h0qg`0n` mln. kub km.

Jerdin ishki duzilisi jokarida aytkanimizday geosfera dep atalip, ol ush kabattan turadi.

1. Litosfera

2. Shogindi katlam

3. Jer yadrosi

Uliuma jerdi sirtki tarepinen ush katlamga boliuge boladi;

1. Gidrosfera-suu katlami, okean xam tenizlerden ibarat boladi, onin maydani jer koleminin

wa` O`in kuraydi, kalinligi n` km. Mineralizatsiyasi 35 g/l.

2. Atmosfera-jerdin sirtindagi birinshi kabat, onin kalinligi jokariga karay 500-200 km. Ol xar

qiyli gaz xam suu puularinan payda boladi.

3. Litosfera-bul jerdin katti tau jinislarinan payda bolgan katlam, ol ozin kuraushi jinislardin

fizikalik xa ximiyalik kasiyetine baylanisli bir neshe katlamga bolinedi;

a) ishki katlam-jerdin ishki kurami, ol ush bolimnen turadiU`

1.Jer kabati S8, Al.

2. Jer mantiyasi S8, Mg

3. Jer yadrosi

b) Jer kabatinin sirtki katlamiU`

1. Shogindi jinislar katlami

2. Granitten kuralgan katlam

3.Bazal`ttan kuralgan katlam

Bazal`ttan kuralgan katlamnan keyin Maxorovich bolimi jaylaskan.

Jerdin sirtki qatlami 70-80 km, jer mantiyasi 80-2900 km, jer yadrosi 2900-6378 km.

Astronomiyalik baklaular, kosmostan xam Jerdin ustinde jurgizilgen olshemler bizin

planetamizdin formasin, razmerin, massasin, gravitatsialik xam magnit maydanlarin, jer astinan

shigip atirgan issilik agiminin olshemlerin xam bir katar jerdin bir fizikalik kasiyetlerin aniklauga

mumkinshilik berdi. Jerdin orasha radiusi 6371 km, ekvatorial radius 6378,86 km, al polyar -

6356,78 km kuraydi. Jer geoid formasina iye.

Jerdin massasi 5,976 x 1021 g, yagniy 5,986 x 109 trln.t. Jerdin kolemi 1,083 x 1028 sm3.

Jerdin kolemin xam massasin bilip otirip onin ortasha tigizligin aniklauga boladi. Ol 5,52 g/smq ten,

yagniy suudin tigizliginan 5,52 ese kop. Jer kabiginin granit katlaminin ortasha tigizligi shama

menen 2,7 g/sm3, bazal`t katlaminiki - 2,9 g/sm3 mantiyanin jokari boliminin tigizligi 1,1 g/smq

ekenin esapka alsak, jerdin tomengi kabatlarinda Jerdin ortasha tigizliginan bir neshe ese jokari

tigizliktagi tau jinislari ushirasitugini belgili boladi.

Tomenge taman tigizliktin artip bariuina sebep jokarida jaylaskan jinislardin auirligi xam

basim mugdarinin asip bariui bolip tabiladi. Terenlegen sayin basim tomendegishe artip baradi.

Terenlik (km. de)

100

200

2900

5000

6370

Basim (atm.)

31 000

246 000

1 370 000

1 120 000

1 510 000

Jerdin duzilisinde katnaskan tau jinislari ush turli jagdayda - katti, suyik, xam gaz tarizli boladi.

Olar belgili tartip penen jaylaskan. Jerdin sirti tegis emes, tegissizlik amplitudasi g`0 km (a`9hw0

m) ge jetedi. Gimalay taularinin biyikligi hhn`h m. Tinish okeaninin maksimal terenligi a`a`0g`g` m

(Marian oyligi).

Jerdin issiligi

Jerdin issilik kasiyeti onin Quyash sistemasindagi ornina xam ishki kushlerge baylanisli.

Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar

1. Jerdin ishki kabatlarindagi radioaktiv elementlerdin idirau protsessindegi energiya,

kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi.

2. Sirtki Quyash energiyasi. Jerdin xaua, suw xam jer katlamindagi temperatura -issilik

kobinese Quyash energiyasina baylanisli. Bul energiya jer betinin rel`efine xam onin formasina

(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash

sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz

kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.

Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi.

Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke

shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C,

al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28

m + 11,8 S x.t.b.).

Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik

korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150

m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay

xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari

geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.

Jerdin issiligi Quyash radiatsiyasinan xam planetamiz ishinde payda boladi. Jerdin sirtki kabatinin

issiligi Quyashka baylanisli. Quyashtan kelgen issilik Jerdin juze bolimin kizdiradi xam onin ishki

bolimine de birkansha sinip baradi. Jer juzesinindegi issilik jetip jetip bargan zonanin tomengi

boliminde temperatura keshe-kunduz dauaminda emes, al xatteki jil dauaminda ozgermeydi. Bul

siziktan tomen tusken sayin temperatura koterile baslaydi. Temperatura a`0 S koteriliui ushin kerek

bolgan aralik geotermiyalik baskish delinedi. Jer juzeden a`00 m terenlikke tuskende

temperaturanin malim mugdarga koteriliui bolsa geotermiyalik gradient dep ataladi. Xar qq m

terenlegen sayin temperatura a`0S koteriledi dep kabil kilingan bolsada bul barlik jerge birdey emes.

Ilimpazlar bunday magliumatlarga tiykarlanip Jerdin ishki boliminde temperatura tomendegishe

ozgeredi degen pikirge keldiU`

Terenlik (km esabinan) g`0 a`00 o`00 u`qw0

Temperatura (0S esabinan) u`00 a`n`00 a`h00 g`000-o`000

Jerdin auirlik kushi

Jerdin auirlik kushi onin formasina, razmerine baylanisls bolip, jer betinde xar kiyli darejede

baykaladi. Onin xar kiyliligi jerdi duziushi tau jinislarinin kuramina tikkeley baylanisli. MisaliU`

polyarli oblst`larda jjerdin auirlik kushi korsetkishi jokari bolip (osiushi anomaliya) al ekvatorda

kemiushi bolip keledi (kemiushi anomaliya).

Anomaliya-bul jer katlamlarindagi tau jinislarinin kuraminin birden ozgeriu kubilisi. Jerdin

anomaliyasin izertleu arkali onin katlamlarinin duzilisin uyreniuge boladi. Jerdin auirlik kushi

gravimetr asbabi menen olshenedi. Gravimetr korsetkishleri bul gravitatsiyalik kushtin tarkaliu

tartibi grvimetriyalik kartalarga tusiriledi. Bul kartalar menen jerdin auirlik ukshi sol jerdin

geologiyalik duzilisi xakkinda xam kanday tau jininslardan turatuginligi aniklanadi. Jerdin auirlik

kushi terenlikke karay ozgeredi xam jer orayinda onin korsetkishi 0 ge ten.

Jerdin` tig`izlig`i

Jerdin tigizligi jer massasinin onin kolemine katnasi arkali anlatiladi.Seysmetikalik

tolkinlardin taraliui tezligine karap, jerdin ortasha tigizligi aniklangan.Mantiyada o`,o`g` gr/smq ,

litosferada g`,o` gr/smq, tauli oblastlarda g`,h gr/smq jerdin ishki katlamlari noin sirtki katlamina

karaganda tigizligi ulken bolip keledi.

Jerdin en teren tigizligi katlamin bariosfera onin tigizligi n`-a`g`,q gr/smq kurilisi

nikel`,temir,auir tau jinislarinan kuralgan.Bariosferanin ustinde tigizligi boyinsha litosfera katlami

jaylaskan.Litosfera mina tau jinislarinan payda bolgan U` kremniy,alyuminiy x.t.b yagniy jerdin

tigizligi onin orayina karay ozgeredi.Onin ozgeriu korsetkishine karap , jer katlaminin kanday tau

jinislarinan kuralganin aniklauga boladi.

Jerdin magnitizmi

Jerdin fizikalaik kasiyetlerinin biri magnitizmi bolip tabiladi. Adamzat kompasinin payda

boliuinan baslap , jerdin magnitlik kasiyetlerin uyrene basladi xam minaday juumakka keldi.Jerdin

magitizmine mina kasyetler ten

a`.Magnitlik shetleniu

g`. Magnit agimi

Magnitlik shetleniu -dep magnit strelkasinin sol jerdin geografiyalik meridiannan shetleniuin

aytamiz. Jer arka xam Kubla magnitli polyuslardan turadi. Shetleniu Shigiska yamasa Batiska boliui

mumkin. Magnit meridianinin geografiyalik meridiannan shigiska yamasa batisk ozgeriuindegi

payda bolgan muyeshti magnitlik shetleniu muyeshi dep ataymiz. Magnit shetleniu muyeshi jerdin

barlik jerinde birdey bolmaydi, al ayirim uakitta birdey magnitlik shetleniu muyeshinin birlesken

sizigin izogon dep atamiz.

Magnit agini dep magnit ekvatori menen magnit polyusi arasindagi magnit strelkasinin

iyiliuindegi payda bolgan muyeshti ataymiz. Ol magnit polyusinda 90 al ekvatorda 0 gradusti

korsetedi. Jerdin birdey magnit agini siziklarin tutastiriushi sizikti izoklin dep ataymiz. Magnit

izogon xam izoklin siziklari geografiyalik enlilik xam uzaklik siziklari menen saykes kelmeydi.

jerdin materik tegislik bolimindegi izogon xam izoklin siziklarinin normal` jagdaylarinin

ozgeriui magnit anamaliyasi dep ataladi. Bunday anamaliya jer maydaninda temir xam usigan uksas

elementler jiynalgan jerlerde ushirasadi. Mi. Magnitogrosk (Rossiya), Jezkazgan (Kazaxstan) x. t.b.

Jerdin magnit maydaninin ozgeriuindegi kubilisti magnit borani (agisi) dep ataymiz. Ol sol jerdin

ishki katlamindagi (vulkan, jer silkiniu x.t.b.) xam sirtki (Quyashtin tasiri, nayzagay x.t.b.)

kushlerdin tasirin baylanisli.

Jerdin issilik kasiyeti onin Quyash sistemasindagi ornina xam ishki kushlerge baylanisli.

Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar

1. Jerdin ishki kabatlarindagi radioaktiv elementlerdin idirau protsessindegi energiya,

kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi.

2. Sirtki Quyash energiyasi. Jerdin xaua, suw xam jer katlamindagi temperatura -issilik

kobinese Quyash energiyasina baylanisli. Bul energiya jer betinin rel`efine xam onin formasina

(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash

sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz

kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.

Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi.

Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke

shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C,

al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28

m + 11,8 S x.t.b.).

Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik

korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150

m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay

xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari

geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.

Tayanish tu`sinik

Jerdin` quyash sistemasindag`i orni. Planeta. Jer formasi (geoid). Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri:

Awirliq ku`shi, tig`izlig`i, jerdin` sirtqi bo`limi, jer qabati, litosfera, jerdin` ishki qabati, mantiya,

yadro. Tig`izlig`i, jerdin` magnitliq qa`siyeti, jerdin` issiliq qa`siyeti.

Sorawlar

1.Jer haqqinda uliwma tu`sinik

2. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri

3. Jerdin` ishki ha`m sirtqi qurami

J E R K A B A T I N I N` Q U R A M I

REJE:

1. Jerdin` sirtqi ha`m ishki qabatlarina sipatlama

2. Jer qabatinin` ximiyaliq qurami

3. Jer qabatinin` strukturasi (minerallar ha`m taw janislar)

A`debiyatlar:

1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969

2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov

A, T,FAN 1972.

3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.

Jer kabati tiykari litosfera bolip onin kuramin uyreniu ushin ilimpazlar onin betine shigip

atirgan yamasa skvajinalar jardeminde teren katlamlardagi tau jinislardin xam minerallardin

ximiyalik jagdaylarin tekserdi. Adamzat litosferani izertleude a`q km terenliktegi skvajina yamasa

tau osiu protsessindegi a`o`-g`0 km terenliktegi tau jinislardin tabiyigiy turde jer betine shigiuda

mumkinshilik aldi. Biz bilemiz jer atmosfera, gidrosfera, biosfera, litosfera, mantiya xam yadro

kabatlardan - geosferalardan duzilgen.

Jerdin sirtki kabatlari ozara baylanisli xam aktiv xarekettegi atmosfera, biosfera, gidrosferalardan

ibarat.

A t m o s f e r a Jerdi orap algan xaua - gaz katlami. Onin kalinligi q000 km biyiklikten otedi.

Xaua ush termodinamikalik bolimlerge bolinediU` Jerdin betin orap algan traposfera, stratosfera

xam jokari zona, ionosferaga bolingen. Xaua massasinin 99O` troposfera xam stratosferada

jaylaskan. Onin kurami azot (wh,09O`), kislorod (g`0,9o`o`), argon (0,9qO`), karbonat angidridi

(0,0qO`) xamde 0,9qO` juda az mugdarda shan, vodorod, neon, geliy, kripton, ksenon, radon, azot

oksidi, yod, suu puui, azon, metan xam baskalardan turadi.

Xauadagi gazlerdin tigizlasiui Jerden uzaklaskan sayin kemeyip baradi, natiyjede xaua sireklesip

basim paseyip baradi. Jer juzesinde wu`0 mm sinap baganasina ten basim, a`00 km biyiklikte

0,000a` ge ten.

Troposfera - atmosferanin en tomengi zonasi. Onin jokari shegarasi ekvator xam tropik

rayonlarinda a`u`-a`h km, al shet oblastlarda h-a`0 km biyiklikte jaylaskan. Troposferanintomengi

boliminen jokari koterilgen sayin xar a`00 metrde temperatura 0,o` darejege paseyip baradi.

Troposferanin jokari shegarasinin ortasha temperaturasi - o`o`0S.

Troposferada igallik mukdari ozgerip geyde igallik koyiulasip bultka aylanadi, jamgur yamasa kar

jauiu jagdayina keledi geyde ol kemeyip ketedi. Igallik mugdari xaua temperaturasina baylanisli

ozgerip turadi. Troposfera menen stratosfera shegarasindagi aralikta (a`u`-a`h den q0 km ge

shekem) tropopauza jaylaskan. Bul jerde temperatura suuikliginsha ozgermey turadi. q0 km dan

jokarida temperatura koterile baslap o`0 km biyiklikte 00S, o`0-u`0 km da wo`0S ge ten.

Temperaturanin jokari darejesi menen stratosfera shegaralanadi. Onnan stratopauza jaylaskan bolip,

temperatura paseye baslaydi. h0-90 km de mezosfera boylap xar a` km koterilgende temperatura

suuiklasip o`-90S ge paseyip barip, ho`-9o` kilometrde a`00 den a`q00S ga shekem suiydi.

Mezosferadan keyingi mezopauza ustinde termosfera jaylaskan. g`00-q00 km biyiklikte temperatura

a`0000S ga deyin koteriledi. Termosfera ustinde o`o`0 km biyiklikte ekzosfera jaylaskan. Xauada

neytral vodorod, proton xam elektronlar bar. a`000-g`000 km biyiklikte geliy kop.

G i d r o s f e r a - Jerdin suuli bolimi bolip ol ushkeU` okean xam teniz suulari, Jer asti suulari,

kurgaklik xam muzlik suularina bolinedi.

V.I.Vernadskiydin esabina boyinsha okean xam tenix suularinin kolemi a`qw0 mln kmq,

kurgakliktagi suular n`-n`,o` mln. kmq, muzliklardin mugdari a`u`-g`- mln. kmq, Jer asti suulari

n`00-o`00 mln. kmq, gidrosfera suularinin uliuma mugdari bolsa a`,o` mlrd. kmq shamasinda.

B i o s f e r a - Jerdik organikalik dun`yasi bar bolimi bolip, oni avstriya geologi E.Zyuss ajiratkan.

Birak biosferanin geologiyalik xam geoximiyalik protsesslerdegi roli V.I.Vernadskiy tarepinen

uyrenilgen. Biosferanin shegaralari juda salistirmali. Kamchatkada temperatura ho`0S ga ten

issiliktagi vulkanlarda ayrim bakteriyalar gruppasi jasaydi. Ayrim osimliklerdin sporalari a`n`00S

issilikka shidaydi. Ayrim mikroblar A`h00S issilikka shidam beredi xam olar g`-q km terenliktegi

neft` kanlerinin suularinan tabilgan.

Geologiyaga tikkeley tiyisli katlamlar bul Jerdin ishki katlamlari. Olar tiykarinan ushke bolinediU`

Jer kabigi (kora), mantiya, yadro.

a`. Jer kabigi (A kabati) - Jerdin sirtki kabati. Onin kalinligi okeanlardin teren bolimlerinde u`-w km

bolip, tegislik platformalik rayonlarda qo`-n`0 km ge, al tauli rayonlarda o`0-wo` km ge jetedi

(Gimalay, And taulari). Jer kabiginin ortasha kalinligi qq km. Jer kabigi okean asti xam kontinental

bolip ekige bolinedi. Kontinental Jer kabigi jokaridan paske karay ush katlamnan turadiU` shogindi,

granit xam bazal`t. Okean asti Jer kabiginda granit katlami bolmaydi xam tek gana shogindi xam

bazal`t katlamlarinan turadi.

g`. Jer Mantiyasi, qq km den g`900 km terenlikke shekem jetedi. Onin ishinde seysmik

magliumatlar boyinshaU` n`00 km terenlikke shekemjokari mantiya - V kabati xam h00-a`000 km

ge shekem S kabatinan turatin jokari mantiya, g`900 km ge shekem D kabati yagniy tomengi

mantiya boladi.

Jer mantiyasi jerdin ishki boliminin tiykargi bolimi bolip. onin mugdari hqO` ti, massasi bolsa

u`hO` ti kuraydi.

q. Jer yadrosi sirtki (E kabati), orta ( % kabati), ishki (G kabati) yadrodan ibarat. Sirtki yadro n`9h0

km ge shekem terenlikte dauam etken, Orta yadro n`9h0-o`a`g`0 km zonadan orin algan. Ishki

yadro o`a`g`0-u`qw0 km araliktagi terenlik zonasinda jaylaskan. Basim q,o`a` a`0u` kg/smg` ka ten.

Temperatura o`0000S atirapinda.

Jer kabiginin ximiyalik kurami

Jer kabiginin ortasha ximiyalik kurami birinshi bolip amerikalik ilimpaz F.UKlark tarepinen

(a`h9h j.) tekserilgen xam matematikalik jol menen esaplanip shigarilgan Ol guzetiu mumkin

bolgan a`u` km kalinliktagi Jer kabiginin juze boliminde jaylaskan tau jinislarinan alingan u`000 ga

jakin obrazetsti ximiyalik analizden otkerip, olardin ortasha arifmetikalik payiz mugdarin esaplap

shigargan.

Keyinrek bunday izertleuler V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, V.M.Gol`dshmit, A.P.Vinogradov,

xam baskalar tarepinen jurgizilgen. A.E.Fersman Jer kabigi kuramina kiriushi ximiyalik

elementlerdin ortasha payiz mugdarin “Klark” dep ataudi usinis etgen.

Jer kabiginda en kop tarkalgan ximiyalik elemenlerdin tablitsasiU`

Ximiyalik elementler A.P.Vinogradov A.B.Ronov xam

boyinsha (a`9u`g`) A.A.Yaroshevskiy

boyinsha a`9wu`

Kislorod 49,13 46,50

Kremniy 26,00 25,70

Alyuminiy 7,45 7,65

Temir 4,20 6,24

Kal`tsiy 3,25 5,79

Natriy 2,40 1,81

Kaliy 2,35 1,34

Magniy 2,35 3,23

Titan 0,61 0,52

Uglerod 0,35 0,46

Vodorod 1,00 0.16

Ilimpazlardin songi magliumatlarina karaganda, Jer kabigi tiykarinan h elementten ibarat bolip,

olardin mugdari 99,03 % kuraydi. Baska barlik ximiyalik elementlerdin mugdari 0,97% kuraydi.

Jer kabiginin h0O` ten aslami kislorod, kremniy, xam alyuminiy (q element) elementlerine tuura

keledi. Eger biz Jer kabiginin ortasha ximiyalik kuramin xam uliuma jerdin ortasha ximiyalik

kurami menen salistirsak kop ozgesheliklerdi ushiratamiz. Jerdin sirtki kabiginda jenil

elementlerdin mugdari kop bolsa tomen karay auir elementlerdin mugdarinin kobeyip atirganin

koremiz.

Uliuma jerde en kop tarkalgan ximiyalik elementler tablitsasiU ̀

Elementler A.E Fersman boyinsha B.Meyson boyinsha

Kislorod 27,71 29,50

Temir 39,76 34,60

Kremniy 14,53 15,20

Magniy 8,69 12,70

Kukirt 0,64 1,93

Nikel` 3,46 2,39

Kal`tsiy 2,32 1,13

Alyuminiy 1,79 1,09

Baskalar 1,10 1,49

Jer Quyash sistemasinin denesi sol sebebli, atmosfera, gidrosfera, jer kabati xam jerdin sirtki kabati

meteoritlerdin kuramin izertleulerge karaganda apiuayi (pervichnoe veshestvo) zattan kuralip, ol

juda uzak xam kiyin protsessler tasirinde payda bolgan. Bul kaliplesiu protsessi (differentsatsiya)

elede dauam etip atir, yagniy zatlardin bir-birine otiu stadiyalari jer silkiniu, vulkanizm x.t.b

xareketler turinde jer kabatinin strukturasina oz tasirin tiygizip atir. Usinday differentsatsiya

jagdayinda tez eriushi elementler jer katlamin (kabatin) al gaz tarizli komponentler atmosferani xam

gidrosferani payda etken.

Jerdin rauajlaniu stadiyasinin basindi atmosfera azot xam metanga bay bolip jerde osimlik

dun`yasinin kelip shigiuinan ol kislorodka bayiy basladi.

Jer katlaminda elementlerdin tarkaliuina baylanisli siyrek yamasa shashilip jaylasiushi elementler

xam bir jerge jiynalgan elemenler sol elementke bay kanlerdi payda etedi.

Jer kabatindagi belgili elementler sap taza turinde de ushirasadi. Olarga altin, platina, gumis, mis,

kukirt, uglerod (grafit yamasa almaz turinde) x.t.b. Bunday elementlerdi sap taz yamasa tabiygiy

dep ataymiz.

Jer katlamindagi kopshilik elementler ximiyalik birikpelerdi kuraydi. Barlik sap taza elementler

xam bir turdegi tabiygiy ximiyalik birikpeler elementleri ozine tan atama minerallar dep ataladi.

Minerallar ximiyalik elementtin tabiygiy yamasa ximiyalik birikpe turi bolip, olar ozine tan

kurilisina, fizikalik kasiyetine iye.Olar jer kalamindagi xam jer betindegi bolip atirgan fizika-

ximiyalik protsessler natijesinde payda boladi. Xazirgi uakitta minerallardin g`000 nan aslam turi

belgili. Olar katti, suyik (suu, sinap) xam gaz xalinda (metan, kukurtli vodorod) turinde boladi.

Minerallardi izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol minerallardin ximiyalik kurilisin, strukturasin,

fizikalik kasiyetlerin xam payda boliu jagdaylarin izertleydi. Kristallografiya ilimi bolsa sol

minerallardin kristallik formasin, reshetkasin, skeletin izertleydi. Jerdi kuraushi katti minerallarga

kristalli xam amorfli auxallar tan boladi. Mineraldi kuraushi kristallar denesindegi ionlardin

jaylasiuina, strukturasina karap kristallik (anizotropli) xam amorfli (izotropli) payda boliu

kasiyeleri payda boladi. Kristallardin formalari ush, tort, alti kirli, prizma, piramida xam kubka,

oktaedrga uksas bolip, olardin sirtki turine (formasina) karap minerallardi aniklauga boladi.

Jer katlamindagi minerallar di anik atamalari olardin ximiyalik

LEKTsIYa 4

MINERALLAR HAKKINDA TU`SINIK. MINERALARDIN` FIZIKAL IQ QA`SIYETLERI

REJE:

1. Minerallar haqqinda tu`sinik

2. Mineraldin` fizikaliq qa`siyetleri

3. Mineraldin` payda boliw jag`daylari

Mineral-dep ximiyaliq elementlerdin` tabig`iy yamasa ximiyaliq birikpeler turindegi deneni

aytamiz. Ol ozine ta`n qurlisina ha`m fizikaliq qa`siyetlerine iye boladi.

Taw jinisi dep- bir yamasa birneshe mineraldan payda bolg`an ta`biyg`iy deneni aytamiz.

Minerallar ta`biyg`iy ta`rinde (altin, platina, gumis, mis, uglerod, grafit ha`m almas h.t.b.)

ximiyaliq birikpeler tu`rinde ushirasadi. Minerallar jer qatlamindag`i ha`m jer betindegi bolip

atirg`an fizika ximiyaliq protsessler na`tiyjesinde payda bolg`an. Ha`zirgi waqitta minerallardi-

2000 nan aslam tu`ri aniqlang`an. Olar qatti, suyiq ha`m gaz halinda ushirasadi. Minerallardi

izertleytin ilimdi minerologiya deymiz.

Ol oz gezeginde minerallardi- ximiyaliq qurlisin, strukturasin, fizikaliq qa`siyetlerin ha`m payda

boliw jag`daylarin izertleydi.

Minerallardi- kristalliq formasin izertleytin ilimdi kristalografiya deymiz. Jer qatlamin

qurawshi qatti minerallarg`a kristalli ha`m amorfli awqallar ta`n boladi. Minerallardi qurawshi

kristallar denesindegi atomlardi- jaylasiwina, strukturasina qarap, kristalliq ha`m amorfli payda

boliw qawmetine iye boladi. Kristallardi- formasi ush, tort, alti qirli prizma ha`m piramida, kubqa

uqsas bolip keledi ha`m olardi - sirtqi tu`rine qarap minerallardi aniqlawg`a oladi.

1. Mineraliq fizikaliq qa`siyetleri

1) formasi (ta`biyatta tawilg`an jag`dayi)

2) qa`siyeti ren`i jiltiraqlig`i

3) jiltiraqlig`i

4) qattilig`i

5) Tutaslig`i

6) Nur o`tkizgishligi

7) Tig`izlig`i

8) O`zine ta`n ayriqsha qa`siyetleri

1. Mineral formasi ol ishki ha`m sirtqi qurilisina (kristalliq, jag`dayina ha`m shariyatina

baylanisli kristalliq jag`dayina qaray minalarg`a bo`lemiz.

1. Ulken da`neli - 5 mm ulk.

2. Orta da`neli - 2-5

3. Kishi da`neli 0,5-2

4. Jasirin kristali da`neli 0,5 kishi

1. Geometriyaliq formasi da`nelerden izometriya forsina iye.

Perit, as tuzi.

2. Tayaqshaliq formasi-salilit

3. Sozilin`qi tu`rde jaylasiwi

Tayaїshali formasi -

Plastikali formasi -

qabirshaqli formasi - grafit

Mineral ta`biyatta mina tu`rde ushirasadi:

1. Druz (shetka)

2. Konkrentsiya (do`n`gelek tu`rinde)

3. Olit minerallar bug`an baksit

4. Sekretsiya quwisliqlig`i

5. Ag`in tu`rindegi forma (stalit ha`m stalatit)

Minerallardin` ren`i

2 tu`rde aniqlandi

1. Ta`biyg`iy tu`rinde

2. Untag`i arqali

1. Minerallar reni onin` quramindag`i ionlardin` strukturasina ximiyaliq ha`m mexanikaliq

boyawshi qospalarg`a baylanisli ximiyaliq boyashi temir-jasil-qara, marganets-toyg`in qizil, mis-

jasil, toyg`in ko`k ren`ge iye.

2. Minerallardi- renin untaq iz qaldiriwda aniqlawda farfor plastinkasin sizip ko`riw arqali

izertlenedi, Misali: perit sirti sari ren`de, sizg`anda jasil qara ren`di beredi.

3. Jiltiraqliq qa`siyeti onnan kun nuri shag`ilisiwinsha, sirtqi qabati jawdayinan siniq

ko`rsetkishine baylanisli mineral jiltiraqlig`ina qarap ekige bo`linedi:

1) metal yamasa metalg`a uqsas jiltiraqtag`i minerallar popeney, perid degen minerallar

kiredi.

2) Metal emes jiltiraqlig`i minerallar bular

a) almaz siyaqli minerallar mis. almaz aynali (kal`tsit), mayli (nefilin) qizil qon`ir (slyuda)

talshiqli (asbest) gu`n`gurt ren` (kremniy).

4. Minerallar qattilig`i ha`r bir mineral o`zi qattiliq da`rejesine iye mineral qattilig`i olardin`

sirtqi mexanikaliq ta`siri arqali aniqlanadi. Aniqlaw ushin mineral etaloni du`ziledi. Bul etolonda

bir-birine minerallardi sizip ko`riw arqali aniqlaymiz.

Etalon mineral 10 tu`rli bolip keledi. 0lardin` qattilig`i to`mendegishe jaylasadi.

1. Tal`k

2. Gips

3. kal`tsit

4. flyuorit

5. Apatit

6. Ortoklaz

7. kvarts

8. Topaz

9. Korund

10.Almaz

Usinday izbe-izlikte ko`rsetilgen minerallar birin iri sizadi yag`niy joqarg`i minerallar

to`mengi minerallarg`a qarag`anda qatti bolip keledi. Minerallardin` qattilig`in ju`da` da`l

aniqlawda arnawli a`sbep-tverdometr a`sbabi qollaniladi. Turmista karandash-1 astuzi-2, tirnaq-2,

5, temir shege 4 ke, ayna 5 ke, iyne 6,

5. Mineraldin` tutaslig`i (spaynost`) ha`m sing`ishlig`i (izlom). Minerallardin` parallel bo`leklerge

bo`liniwi onin` tutaslig`i da`rejesin aniqlaydi. Tutaslig`i ha`m sing`ishlig`i minerallar parallel

bo`leklerge bo`liniwi onin` tutaslig`i minerallar strukturag`a ha`m atomlarda parallel kush az

bolg`an jerinde ushirasadi. Tutaslig`i mina tu`rge bo`linedi.

1) Joqari tutaslig`i (slyuda)

2) Normal` tutaslig`i (galit)

3) Jetislispegen tutaslig`i (apal)

4) Juda` jetilispegen (kvarts)

Minerallar tutaslig`i bayqawg`a bolmag`an jag`dayda ol atamalarin siniq arqali aniqlaymiz.

Minerallardi- sinig`ini- birineshe tu`rge bo`lemiz:

1. Tolqin siniw (Shaqmaq tas, kukirt)

2. Iynege uqsas (ragovaya obmanka)

3. Jer tusli (kaliy)

4. Mayli tu`rindegi (nefilin)

5. Nur o`tkizgishlik qa`siyeti minerallarda siniw ko`rsetkishi

ha`r o`tkizgishlikke iye

Minerallar ha`r qiyli o`tkizgishlikke iye

1. Jaqsi o`tkizshilik minerallar (taw xrustal`)

2. Jartilay o`tkizgishlik minerallar (kukirt, kvarts)

3. To`men o`tkizgishlik minerallar (Kaltsedon)

4. Juqa qabatlar arqali o`tkizgish (kremniy)

5. Minerallar tig`izlig`i ko`rinisi labortoriyaliq usilda

aniqlanadi.

Usilinda olardi alaqanda o`lshew ja`rdeminde aniqlaymiz. Dala usilinda alaqanda olshew

ja`rdeminde aniqlaymiz.

1. Tig`izlig`i jen`il 2,5

2. Orta tig`izliq 4

3. Awir tig`izliq 4-6

4. ju`da` awir minerallar 6

Jer turli tau jinislari xam minerallardan duzilgenligi belgili.

M i n e r a l l a r. Jer ishi xam juzesinde xar kiyli fzika-ximiyalik jagdayda payda bolgan bir

yamas bir neshe ximiyalik elementten turiushi tabiyiy birikpeler minerallar dep ataladi. Misali

Kvarts - S8Og`, Kal`tsit - CaCOq, Galenit - PbS, Gips - CaSOn` x Hg`O, Tal`k - Mgq(OH)g`(S8n`Oa`0)

xam t.b.

Minerallardin kopshiligi tabiyatta katti xalda kristall duziliste, kolloidlar, katti eritpeler,

izomorf aralaspalar, suyik xam gaz xalinda ushiraydi.

Minerallardin kopshiligi paydali kazilma sipatinda zarur. Misali, temir rudasi - gematit, magnetit,

siderit, limonit, mis rudasi - xal`kopirit, xal`kozin, kovellin, bornit, polimetall rudalari - galenit,

sfalerit, kinovar`, mis, korgasin, antimonit x.t.b.

Minerallar tau jinisin payda kiliushi xam ekinshi darejeli (aktsessor) bolip ekige bolinedi.

Jinis payda kiliushi minerallardin en mukimleri u`0 ka jakin. Maselen kvarts, rogovaya obmanka,

slyudalar, plagioklazlar, dala shpatlari xam baskalar.

Tau jinislari - xar kiyli geologiyalik protsessler natiyjesinde Jer kabiginin ishinde yamas

ustinde payda bolgan bir yamas bir neshe mineral agregatlarinin jiyindisi ataladi.

Misali mramor - tek gana kal`tsit mineralinan duzilgen monomineralli (bir mineralli) tau

jinisi. Granit bolsa polimineralli (kop mineralli) tau jinisi. Granit, kvarts ortoklaz, biotit, plagioklaz,

kemirek rogovaya obmanka minerallarinan turadi.

Mramor xam granit kristallik duziliske iye bolgan tau jinislari. Amorf duzilistegi jinislar

xaktas (izvestnyak), vulkan shiyshasi (obsidian). pemza xam baskalar misal bola aladi.

Tau jinislari payda boliuina baylanisli magmatikalik, shogindi xam metamorfikalik bolip bolinedi.

Granit, obsidian, pemza magmatikalik (atkindi) tau jinislari bolip. olar vulkan protsesslerinin

natiyjesi.

Xaktas, saz, kumtas xam baskalar shogindi jinislar. Mramor, turli slanetsler metamorfizm

protsessinin natiyjeleri.

Kristall xam amorf deneler tuurisinda pikir jurgizgende mineral xam tau jinislarinin sirtki

kasiyetlerine itibar berseniz, olardin kopshiligi kristallik duziliste ekenligine guua bolasiz. Maselen,

tau jinislarin payda etiushi minerallardin ozine tan kasiyetleri bar. Solarga tiykarlanip bir mineraldi

ekinshisinen ayiriu mumkin. Mineral kristallari turli geometrikalik formada boladi. Mineral

kristallarinin formasi olardin diagnostikalik belgilerinin biri bolip, olardi aniklauda jakinnan jardem

beredi. Minerallardin kristalalniu kasiyeti olardi baska amorf denelerden ajiratiuda muxim

diagnostikalik belgi esaplanadi.

Amorf xaldagi denelerdin atom xam ionlari tartipsiz jaylaskan sebepli olar xesh kanday

geometiyalik formaga iye bolmaydi. Misal, opal, xaltsedon, limonit, xam baskalar.

Tabiyaattagi minerallardin 9hO` kristalli duziliste kalgan g` payizi amorf xalinda ushiraydi.

Minerallar tabiygiy turinde ( altin, platina, gumis, mis, ulerod, grafit, almaz xam t.b. ) yamasa

ximiyalik birikpeler turinde gezlesedi. Minerallar jer katlamindagi xam jer betindegi bolgan xam

bolip atirgan fizika ximiyalik protsessler natiyjesinde payda bolgan. Xazirgi uakitta minerallardin

g`000 nan aslam turi aniklangan. Olar katti, suyik xam xalinda ushirasadi. Biz bilemiz minerallardi

izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol gezeginde minerallardin fizikalik kasiyetlerin, ximiyalik

kurilisin, payda boliu jagdaylarin izertleydi.

Minerallardin fizikalik kasiyetleri mina turde belgilenediU`

a`. Formasi

g`. Reni

q. Jiltirakligi

n`. Kattiligi

o`. Tutasligi

u`. Nur otkizgishligi

w. Tigizligi

h. Ozine tan ayriksha kasiyetleri

a`. Mineraldin formasi. Bul kasiyet mineraldin ishki xam sirtki kurilisina (kristallik jagdayina ),

patsda boliu jagdayina baylanisli bolip keledi.

Minerallar payda boliw jag`dayi

1) Malmaliq ol minerallar joqari qatlamnan shiqqan ulken temperaturag`a (+1020 S) ha`m

ulken basimg`a iye awim fizika ha`m ximiyaliq qublislar astinda jer betine shig`ip, bo`linip, qatiw

saldarinan payda bolg`an minerallar misali olivin, piroxsen, playgoklaz-kvarts

2) Pegmatitli yag`niy magma suwiwinin` en` son`g`i stadiyasinda payda bolg`an mineral

(+700+ 500 S). Olarg`a rudali minerallar, bahali taslar, uran ha`m basqalar kiredi.

3) Pnevmatitli ha`m gidrotermalli. Ol magma gazlarinin` jer qabatina kiriw protsessindegi payda

bolg`an minerallar.

LEKTsIYa w

GEOXRONOLOGIYa

REJE:

1. Geoxronologiya.

2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya

3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni

A`debiyatlar:

1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969

2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov

A, T,FAN 1972.

3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.

Jer geologiyaliq rawajlaniw etapinda o`zinin` jasin aniqlawda geoxronologiyag`a su`yenedi.

Geoxronologiya jer kabigin kuragan tau jinislarinin payda bolgan uaktin xam rauajlaniu

tartibin aniklau xakkindagi talimat. Geoxronologiya salistirma xam absolyut bolip ekige bolinedi.

Salistirma geoxronologiya Jer kabiginin kuramindagi tau jinislari katlamlarin tik kesimde bir-

birine salistirganda jaylasiu tartibin salistirip, olardin salistirma jasin aniklaydi. Tau jinislarinin

salistirma jasin aniklauda kollanilatugin usillar kop. Ulardan biri stratigrafiyalik (latinsha “stratum”

-katlam) metod, ol teniz yamasa kontinental sharayatta payda bolgan shogindi tau jinislarinin

katlamlarin naubetpe-naubet katlamlaniuin uyreniuge tiykarlangan. Maselen dar`ya yamas

tenizlerdin tik kirkilip tusken jar jagasinda xaktas katlami ustinde saz jaylaskan bolsa, xaktas

katlami saz katlamina salistirganda erte payda bolgan boladi. Onsha ulken bolmagan jerde ol

yamasa bul geologiyalik kesimdegi tau jinislarinin salistirma jaslari stratigrafiyalik usil menen

aniklanadi. Atkindi tau jinisinin da jaslarin salistirma usil tiykarinda aniklauga mumkinshilik bar.

Maselen, siz ush turli katlamlardin ashikligi karsisindasiz. Tomengi katlamda xaktas jatkiziklari,

orta katlamda saz jatkiziklari xam en jokaridagi katlamda kumtasli jatkiziklar jaylaskan. Usi

ashikliktagi katlamlardi eki dayka kesip otken, biri xaktas xam saz katlamin otip xam kumtas

katlaminin shegarasinda toktagan. Sol sebepli ol salistirma jasi tomengi xam ortangi katlam

jatkiziklarina salistirganda jas. Ekinshi dayka xaktas, saz, kumtas katlamlarin kirkip otken. Ekinshi

daykanin salistirma jasi tomengi, orta, jokargi katlam jatkiziklarina xam birinshi daykaga

salistirganda jas.

Usi usilda stratigrafiyalik metodka tiykarlanip magmatikalik tau jinislarinin intruziv xam

effuziv turlerinin salistirma jaslari aniklanadi. Geologiyalik kesimlerdin salistirma jassin aniklauda

stratigrafikalik usil menen bir katarda litologiyalik usil kollaniladi. Bunda tek gana bir-birinen jakin

aralikta jaylaskan tau jinislardin kuramina salistira tekseriledi. Araligi uzak bolgan geologiyalik

kesimlerdi bir-birine salistirganda stratigrafiyalik xam litologiyalik usillarga jardemshi bolip

paleontologiyalik xam paleobatanikalik usil xizmet korsetedi. Geologiyalik kesimdegi tas bolip

katkan xayuan kaldigi paleontologiya, kazilma osimliklerdi bolsa paleobatanika tekseredi.

Paleontologiya xam stratigrafiya usillari jardeminde jiynalgan materiallardi uliumalastiriu

tiykarinda stragigrafiya xam geoxronologiya shejiresi (geologiyalik jilnama) duziledi.

Birak geologiya tau jinislarinin tek gana salistirma jasin biliu jetkiliksiz, mumkinshiligi

barinsha olardin anik payda bolgan jilin biliu zarur. Tau jinislarinin anik jil olshemindegi jasin

absolyut geoxronologiya aniklaydi.

Absolyut geoxronologiya degende Jer kabigi jinislarinin xam geologiyalik uakiyalardin

tariyxiy tartibin, yagniy uakit birligi menen aniklaudi tusinemiz.

Absolyut jasti aniklau usillari geologiyada kop. Maselen duz, sedimentatsiyanin toplaniu

tezligine tiykarlangan usil xam tomengi tortlemshi dauirde muz basiu akibetinde payda bolgan saz

katlamlarininsanin aniklau usili. Usinday katlamlardan tek gana bireui zil dauaminda payda boladi.

Tau jinislarinin jasin aniklauda radioaktiv metodlardi kollaniu juda anik natiyjeler beredi.

Absolyut jasti aniklaudin radiologiyalik usili radioaktiv elementlerdin boliniu (raspad)

tezligine tiykarlangan. Olardin oz-ozinen boliniu xar bir atom teri ushin ozgermes tezlik penen

otedi. Tezlikke atiraptagi sharayat tasir etpeydi. Sonin ushin da jinislar kuramindagi radioaktiv

elementlerU` uran Ug`qh, Ug`qo`, toriy Thg`qg`, kaliy Kn`0, rubidiy Rbhw xam olar bolingende payda

bolatugin “onimler” mugdari uakit etaloni kilip alingan.

Xazirgi uakitta eski jinislardin jasi uran-korgasinli, kaliy-argon, rubidiy-strontsiy xam baska

usillar menen aniklanadi.

Uran-korgasinli metod. Uran - Ug`qh, Ug`qo` xam toriy - Thg`qg` lardin bolekleniuinen geliy - H3n` xam

korgasin - Pbg`0w payda boliuina xam boliniu “onimlerinin” radioaktiv elementlerde toplaniuina

tiykarlangan.

Uran izotoplari.

Ug`qh, Ug`qo`, Ug`o`n`

Atom auirligi g`qh bolgan urannin boliniuinen atom auirligi g`0u` bolgan korgasin xam atom

auirligi n` bolgan segiz geliy turakli onim payda boladiU`

Ug`qh ➙ hH3n` +Pbg`0u`

Atom auirligi g`qo` bolgan rannin boliniuinen turakli onim retinde atom auirligi g`0w bolgan

korgasin payda boladiU`

Ug`qo` ➙ wH3n` +Pbg`0w

Atom auirligi g`qg` bolgan toriydin boliniuinen keyingi turakli onim atom auirligi n` bolgan u`

geliy xam atom auirligi g`0h bolgan korgasin payda boladiU`

Thg`qg` ➙ u`n` +Pbg`0h

Jasti esaplap shigariu ushin mineral kuramindagi uran, toriy, radiogen korgasin xam onin izotopi

kuramin xam aralaspa esabindagi korgasin Pbg`0n` mugdarin aniklau kerek. Mineralda korgasinnin

g`0n`, g`0u`, g`0w, g`09 izotoplarinin mugdari mass-spektrometr degen asbapta aniklaniladi.

Uran-korgasinli usil tiykarinda jasti aniklau ushin tomendegi izotoplardan paydalaniladiU`

Pbg`0h

Ug`qh

Pbg`0w

Ug`qo`

Pbg`0h

Thg`qg`

Pbg`0h

Pbg`0u`

Fanerozoydin geologiyalik periodlari.

Jerdin geologiyalik tariyxi tiykarinan eki bolimge bolinedi. Bulardin birinshisi Jerdin rauajlaniu

tariyxinin ertedegi xam ulken bir bolimi bolip ol n` mlrd. jildan aslam uakitti oz ishine aladi xam

kriptozoy (jasirin tirishilik) dep ataladi. Al ekinshi bolimi songi o`w0 million jildin bergi jagin oz

ishine kamtip fanerozoy (grek sozleri faneos - anik, zoe - tirishilik) dep ataladi. Jer betindegi

ushirasatugin tau jinislarinin basim kopshiligi fanerozoy eonina tuura keledi xam Jerdin

geologiyalik rauajlaniu tariyxinin bul bolimi xakkinda juda kop magliumat toplangan. Sonin ushin

biz bul jerde fanerozoydin geologiyalik tariyxi xakkinda kiskasha toktap otemiz. Fanerozoy termini

Chedvik tarepinen a`9q0 jili kiritilgen. a`wo`9 jilda Ardunio fanerozoydi birlemshi, ekilemshi,

ushlemshi dep boliudi usingan. Birak onin usinisinan xazirgi uakitta ayrim jagdayda tek ushlemshi

degen atama Kaynozoydin tomengi bolimin (paleogen, neogen) atauda kollaniladi. Fanerozoydi ush

eraga boliu a`hn`a` jili Dj. Fillips tarepinen usinilgan. Birinshi era paleozoy (PZ) eski tirishilik

degendi anlatip qn`0 mln. jil dauam etken, ekinshi - mezozoy (MZ), yagniy orta tirishilik a`u`q mln

jil dauam etken, ushinshi - kaynozoy (KZ) jana tirishilik degendi bildirip u`w mln. jil dauam etken.

Biologiyalik koz karasta paleozoy kiskasha teniz omirtkasizlari, baliklar xam jersuu xaiuanlari

menen, mezozoy - jer bauirlaushilar, al kaynozoy - sutemiziushiler menen ayrikshalaniui mumkin.

Paleozoy altiga bolinipU` kembriy, ordovik, selur, devon, taskomir (kamennougol`niy), perm`

periodlarinan turadiN` Mezozoy ushke bolinedi, xam tomendegi peridlardan turadiU` trias, yura,

porN` kaynozoy da oz gezeginde ushperiodka bolinip olarga paleogen, neogen, tortlemshiler kiredi.

Jerdin` jasi: Arxey, proterezoy, palezoy, mezazoy, kaynazoy da`wirleri menen aniqlanadi. Bul

gruppalar jerdi qurawshi taw jinislarinin` u`lken stratigrafiyaliq bo`limi bolip payda boliw

jag`dayina qarap eralarg`a bo`linedi.

Arxey gruppasi - bul era jer qatlami eski ha`m da`slepki stadiyasi bolip esaplanadi. Bunda

jerde flora ha`m fauna dun`yasi bolmag`an. Jasi 6 mlr. jil. Arxey zonasi dawam etken waqti 1 mlrd.

jil.

Proterezoy - bul 2 mlrd. jil dawam etip refey ha`m vent da`wirlerin o`z ishine aladi.

Polezoy - 330 mln. jil dawam etip flora ha`m fauna dun`yasi tez rawajlang`an. Bularg`a jer

bawirlawshilar baliqlar, nasekomalar, omirtqasizlar kiredi.

Mezozoy - 170 mln. jil dawam etip bunda joqari da`rejeli flora ha`m fauna rawajlang`an.

Bunda jer bawirlawshilar jaqsi rawajlanip ko`lemi jag`inan ayirilip turg`an.

Kaynazoy - 67 mln. jil burin baslanip ha`zirgi waqitqa shekem dawam etip atir. Bul erada sut

emiziwshiler quslar, malyuskalar payda bolg`an. Bul erada adam siyaqli maymillar eki, u`sh mln.

jil payda bolg`an.

Palezoy 6 da`wirge bo`linedi: Kembriy, ardobik, silur, devon, tas ko`mir da`wiri, perm

da`wiri. Bunda 16 era ha`m yaruslar bar.

Mezozoy tirishiliktin` rawajlaniwina baylanisli u`sh da`wirge bo`linedi: Trias, yura, por. Bul

era 31 a`sirge bo`linedi.

Kaynazoy 4 periodqa bo`linedi: Poleogen, neogen, antropogen.

Er ëshini aniqlash usullari. Er paydo bwlgandan to shu faqtgacha wtgan davrlarda rwy bergan

wzgarishlarni, er qatlamlarining qachon hosil bwlganligini aniqlash bilan olimlar qadimdan qiziqib

kelganlar. Geologiyada er qatlamlarning qaysisi oldin ëki qaysisi keyin paydo bwlganligini qiësiy

aniqlash usuliga nisbiy ësh aniqlash usuli deyiladi. Bu usulda er qatlamlarining eng oldin paydo

bwlganini aniqlash uchun qatlamlardagi wsimlik va hayvon qoldiqlarini topib, birini ikkinchisiga

taqqoslab kwriladi, eng oddiy hayvon va wsimlik qoldig`i bor pastki qatlam undan yuqorida

ëtiuvchi qatlamga nisbatan keksa hisoblanadi. Qavatlarning oldin ëki keyin hosil bwlganligini va

tarkibini litologiya va stratigrafiya fanlari tekshiradi. Bu qatlamlar orasidagi wsimliklar qoldig`ini

paleobotanika, hayvon qoldig`ini esa paleontologiya tekshiradi.

Bu usullar asosida har bir qatlamning hosil bwlish sharoiti va vaqtini aniqlash mumkin

bwladi.

Organik qoldiqlarni tekshirish natijasida er qatlamlarining eng oldin paydo bwlgani va undan

keyin hosil bwlganlari aniqlandi va geoxronologik shkala tuzildi:

Etqiziqlar Vaqtlar

Kaynozoy gruppasi Kaynozoy erasi (yangi era).

Mezozoy « Mezozoy erasi (wrta era).

Paleozoy « Paleozoy erasi (qadimgi era).

Proterozoy « Proterozoy erasi (eski era).

Arxeozoy « Arxeozoy erasi (boshlang`ich era).

Geologik ëtqiziqlarning xronologik bwlinishi davrlar bwlinishiga twg`ri keladi:

Etqiziqlar Vaqtlar

Gruppa..........................................................Era

Sistema.........................................................Davr

Bwlim............................................................Epoxa

Yarus...............................................................Asr

Geoxronologiya shkalasiga kirgan eralar, davrlar, epoxalar nomi biror joy, tog`, aholi nomi

bilan ëki tog` jinsining tarkibiga moslab quyilgan. Masalan, paleozoy erasi nomi 1838 yilda

A.S.Sedjvik tomonidan, mezozoy va kaynozoy eralarining nomi 1840 yilda D.Filipps tomonidan

berilgan.

Erning mutlaq (absolyut) ëshini aniqlash. Yuqorida baën qilinganlardan kwrinib turibdiki,

tog` jinslarining nisbiy geologik ëshidan osongina foydalanish mumkin. Biroq nisbiy geologik ësh

turli era va davrlarning qancha vaqt davom etishligini etarlikcha aniq belgilashga imkon bermaydi.

Vaholonki, buni aniqlash amaliy va nazariy ahamiyatga egadir.

Tog` jinslarining absolyut vaqt birliklari (ming, million, milliard yillar) bilan ifodalanishi

ularninng absolyut ëshi deyiladi.

Radioaktiv elementlarining tabiatda tarqalishi. Ilmiy tekshirish ishlari yaxshi quyilganligi

tufayli barcha tog` jinslarida radioaktiv elementlar borligi aniqlandi.

Magmatik jinslar deb ataluvchi tog` jinslari eng yuqori radioaktivlik xususiyatiga ega.

Metamorfik jinslar wrtasida oraliq holatni egallaydi.

Er pwstida uran, radiy va toriy elementlari tarqoq holda uchraydi. Bular kwproq er pwstining

yuqori qismlarida, asosan sirtqi granit qobig`ida twplangan bwlib, mineral sifatida qam uchraydi va

kwpincha ular tarqoq holda bwladi.

Absolyut ëshni aniqlashning radioaktiv metodi. Yuqorida aytib wtilganidek, radioaktiv

elementlar bir tomondan wz-wzidan parchalanish xususiyati bilan, ikkinchi tomondan - uning

atrofidagi moddalarga ta`sir kwrsatishi bilan xarakterlanadi.

Mazkur metod ikki xil: 1) radioaktiv parchalanish protsessining wziga qarab hisob qilinadigan

vaqtga asoslangan birlamchi metod va 2) radioaktiv nurlanishlarning uzoq muddat ta`sir etishi

natijasida rwy beradigan hodisalarni wrganishga asoslangan ikkilamchi metod. Mazkur metodda

vaqt nurlanishninng ta`sir kuchiga qarab hisoblab chiqariladi.

Ikkilamchi radioaktiv metodning amaliy ahamiyati kam bwlganligi uchun bu metod ustida

twxtab wtimaymiz. Tog` jinslari ëshini aniqlashning birlamchi radioaktiv metodi radioaktiv element

parchalangan vaqtida twplangan turg`un maqsulotning, shu elementning parchalanishidan qolgan

miqdoriga bwlgan nisbati bilan aniqlanishiga asoslangan.

Hozirgi vaqtda qadimiy tog` jinslarining ëshini aniqlash uchun uran-qurg`oshinli, kaliy-

argonli, rubidiy-strontsiyli, uran-geliyli, burmuncha ësh jinslar uchun uglerodli va uranioniyli

metodlar mavjuddir. Bu metodlar nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan. Shuning uchun

ular geologik ishlarda keng foydalaniladigan metodlardan hisoblanadi.

Emirilish va wpirilish protsessini vujudga keltiradigan kuchlarga suvning ham kuchi

qwshilsa, emirilgan materiallarni kwchirish protsessi yanada kuchliroq bwladi. Natijada tog`

etaklarini emirilgan tog` jinslari - ëyilma konuslar qoplab oladi. Tog`dan boshlanuvchi darëlar

emirilgan jinslarni bir erdan ikkinchi erga oqizib ketadi. Bular juda katta maydonlarni - darë

havzalarini twldiradi. Tyanshanning kwp qismi va Farg`ona vodiysi asosan Sirdarë havzasi

hisoblanadi. Sirdarë Orol dengiziga intilib, qum, xarsang va shag`allarni oqizib kelib, eroziya

bazisini twldirmoqda.

Tayanish tu`sinik

Geoxronologiya bul jerdin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in dokument. Absolyutlik

geoxronologiya jerdin` negizgi jasin ko`rsetedi: urantoriyli, uglerodli, geliy, qorg`asinli. Salistirmali

geoxronologiya jerdin` jasin salistirmali tu`rde aniqlaydi: metodlari, stratigrafiyaliq, petrografo-

litologiyaliq, paleontologiyaliq. Stratigrafiyaliq ha`m geoxronologiyaliq shkala. Eralar Arxey,

proterazoy, palezoy, mezozoy, kaynazoy.

Sorawlar

1. Geoxronologiya degenimiz neW

2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya

3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni

LEKTsIYa 9

SAMALDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI

REJE:

1. Traposfera qatlami ha`m samaldin` payda boliwi. Hawa ag`imi.

2. Samaldin` geologiyaliq jumisinin` tiykari. Qatlamlar rel`ef formalari

3. Samaldin` geologiyaliq jumisina baylanisli paydali qazilma bayliqlar

A`debiyatlar:

1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969

2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov

A, T,FAN 1972.

3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.

Samaldin geologiyalik jumisi xaua agiminin troposfera katlaminda kozgaliuina tiykarlangan.

Xauanin atmosfera basim ayirmashiliklarinan xaua agimi payda bolip, ol jokargi basim

oblastlarinan tomen basim oblastlarina karay kozgaladi. Atmosferalik basimnin ozgeshelikleri kun

nurinin jerdi berdey kizdirmauinan xam issiliktin xaua katlamina beriliu jagdaylarinan kelip

shigadi. Xauanin kiziui onin strukturasinin keneyiuine, jenillesiuine xam kizgan jer betinen

koteriliuine alip keledi. Kizgan xaua troposfera katlaminda belgili biyiklikke koterilip aste siuiu

baslaydi. Xaua ortasha xar 1000 m de 5,64 m graduska siuiudi xam salmagi auirlasip tomenge jer

betine karay kozgalisin baslaydi. Bul jagdaydi xauanin aylanbali tsirkultsiya xareketi dep atalip,

yagniy jilli xaua jokariga siuik xaua tomenge karay kozgaladi. Tsirkulyatsiya uaktinda xauanin

gorizontal kozgalisi samal dep ataladi.

Samal geologiyalik protsesslerden en ulken kush-kudretke iye bolgan atmosfera faktorlarinan

esaplanadi, onin geologiyalik xizmeti kobirek saxralarda, tereksiz, osimliksiz, saxra jerlerde kozge

anik taslanadi. Esaplardin korsetiuinshe kurgaklik maydaninin a`/o` bolimi, yagniy saxrali yamasa

yarim saxrali maydanlar samal isleri natiyjesinde jujege kelgen. Jer juzinde barxama yamasa uakti-

uakti, asirese tosattan esetugin samallardin turleri belgili.

Passatlar - ekvator boylap shigis xam batis taman udayina esetugin samallar.

Mussonlar - xaua-rayinin ozgerip turiuina baylanisli bolgan uakti-uakti esetugin samallar.

Brizler - bir keshe-kundiz dauaminda kundiz tenizden kurgaklikka, keshte kurgakliktan jane teniz

taman esetugin samallar. Tau vodiy shamallari - tau xam vodiy lerde temperaturanin ozgeriui bir tur

bolmaganligi sebepli juzege keledi. Tosattan payda bolatugin samallar - boran xam tayfunlar xaua-

rayinin basim, temperatura, igallik xam t.b. olshemlerinin ozgerip turiuinan payda boladi. Usi samal

turleri unirau onimlerin g` turli usil menen xareketlendiredi.

a` - sinik jinislrin jer usti boylap domalatip ushiradiN`

g` - sinik jinislardi jerustinin jokarirak boliminde erkin xalinda ushiradi. Misali, jer betinen a`0 sm

jokarirak samaldin esiu tezligi sekundina n`-w m bolsa, diametri 0,g`o` mm ge shekem bolgan

kumlardi biymalel ushirip xareketlentiredi. Samaldin tezligi w-h,o` m/sek. bolsa - 0,o` mm, a`0-a`a`

m/sek. bolsa - a`,o` mm ulkenliktegi kumlardi juda ulken araliklarga aparip taslaydi. Ozbekstan

xam Afganistan kumlari Iranga, Saxara kum xam shanlari Atlantika okeani taman kushli samallar

mengen birge koshkenligi geologiyaga malim. Kum xam shan danesheleri g`000-q000 km xatte

bunnanda uzak aralikka da kushli samallar menen barip jetiui mumkin.

Kushli samallar natiyjesinde millionlap otkir kum danesheleri xareketke tusip, tup tau jinislarin

egeulep, kesip uliuma aytkanda korroziyaga ushiratadi.

Barxanlar - kishi xam ulken tobelikler payda kiliushi kum uyimlari. Dyunalar bolsa boyina sozilip

jatkan tobelik kum uyimlari. Samal esiui putkilley toxtasa dyuna xam barxanlar kishkene taular

xam tobeliklerge aylanadi. Samaldin geologiyalik xizmeti natiyjesinde payda bolatugin jinislardin

biri - lessler.

Less (xalik arasinda saz topirak dep ataladi) payda boliui xakkinda jalgiz bir pikir jok. Lesstin

mineralogiyalik kurami (0,00o` mm diametrden iri daneshelerdin ishindegi jenil fraktsiya) - kvarts,

dala shpati, biotit, slyuda, ekinshi darejeli minerallardan - magnetit, gematit, ilmenit, limonit,

rogovaya obmanka, piroksen xam amfibol gruppalari, tsirkon, apatit xam baskalar.

Jokarida aytkanimizday, samal troposfera qatlaminda payda bolip, joqarg`i basim oblastinan

tomengi basim oblastina qozg`aliwshi hawa ag`iminda payda boadi. Samal tezligi m/sek ta

olshenedi. Jerdin` jilli oblastlarinda (ekv) quyash nuri qizg`aninda atmosfera jog`ari qaray ha`reket

etedi. Suyiq qatlamg`a jetip u`,w tomenge qaray qozg`aladi. Tomenge qaray qozg`aliw ha`reketi

dawillardi payda etedi. Subtropikten tropik oblastlarga bag`darlang`an samal passat delinedi.

Samaldin` geologiyaliq jumisi q etaptan turadi.

1. Taw jinislarin buziwdan

2. Buzilg`an taw jinislarin tasiwdan

3. Buzilg`an taw jinislardin jiynalip taza geologiyalik katlamlardi, yagniy eol geologiyalik

strukturasin payda boliui.

Atmosfera (havo qobig`i) - erning eng tashqi qobig`i bwlib, uning erga yaqin bwlgan

qismining tarkibida 78,3 protsent azot, 20,99 protsent kislorod, 0,03 protsent karbonat angidridi,

0,94 protsent argon, neon, geliy, ozon, ammiak va boshqa elementlar uchraydi.

Atmosfera asosan uch qismdan: troposfera, stratosfera va ionosferadan iborat.

Troposferaning wrtacha 10-11 km bwlib, atmosferaning 75 protsentcha qismini wz ichiga

oladi. Ekvatorda uning balandligi 17 km, qutblarda esa 8 km ga etadi. Troposferada temperatura har

100 m balandlikda - 0,6° pasayadi. Troposferaning yuqori qismida temperatura ekvatorda - 80°.

Troposfera yuqori qismining urtacha temperaturasi - 55° ga etadi. Umuman troposfera barqaror

emas, u gorizontal va vertikal holatda tez-tez harakatlanib, wzgarib turadi.

Atmosfera qatlami troposferaning ustida bwlib, 11 km dan 80-82 km ga etadi. Troposfera

bilan stratosfera oralig`ida 2 km qalinlikda bwshliq bor, bu substratosfera qatlamidir. Bu qatlamda

temperatura 10-25 km balandlikkacha bir xil (-25° atrofida) saqlanadi. Undan yuqorida temperatura

kwtarilib 40 km da - 0° ga, 70 km da - 35° ga etadi. Stratosferada 15-35 km balandlikda ozon gazi

twplana boradi.

Ionosfera 80-82 km dan yuqorida bwlib, havoning bu qatlami meteoritlar uchganda kuzatib

aniqlanadi. Quëshdan keluvchi ul`trabinafsha va kosmik nurlar ta`sirida ionosferada ionlashish

protsessining rwy berishi aniqlandi. Ma`lum bwlishicha, 100 km da ionlashish protsessining bir

bosqichi, undan balandda - 250 km - ikkinchi bosqich uchraydi, binobarin, qancha baland kwtarilsa,

shuncha kwproq ionlashadi.

Havo bosimi bir xilda bwlmaganligidan havo oqimlari - shamol paydo bwladi. Ekvatorda

bosim kamayganda subtropikdan ekvatorga tomon havo oqimi ywnalib passat shamollarini vujudga

keltiradi. Shimoliy yarim sharda passatlar shimoldan janubga harakat qilmay shimoli-sharqdan

janubi-g`arbga tomon esadi. Janubiy yarim sharda janubdan-shimolga emas, balki janubi-sharqdan

shimoli-g`arbga tomon harakatlanadi. Bu hol erning wz wqi atrofida aylanishidan kelib chiqadi.

Passat shamolga qarshi esuvchi, uning ustida harakatlanuvchi shamolga antipassat deyiladi. Bu

shamol 2,5-3 km balandlikda bwladi. Antipassat ekvatordan kwtarilgan issiq havo oqimidan hosil

bwladi, bu shamol erning aylanishi ta`sirida shimoliy yarim sharda wngga, janubiy yarim sharlarda

esa changa burilib esadi.

Shunday harakatlarga ega bwlgan passat, musson, briz va tsiklon havo oqimlari (shamollar) er

sharidagi quruqlik, dengiz va organik dunëga fizik, ximik ta`sir etadi va ularni harakatga keltiradi,

bir holdan ikkincha holga wtishiga doim ërdam beradi.

Shamolning geologik ishi. Yuqorida bahs etilgan atmosfera temasida er sharida havoning

harakat etish sabablari aytib wtilgan edi. Emirilgan jinslarni bir joydan ikkinchi joyga olib boruvchi

kuch shamoldir. Shamol er sharining tuzilishiga va quruqlik hamda dengizning tarqalishiga qarab,

uning hamma erida paydo bwladi.

Shamolning geologik ishi asosan mana bulardan: deflyatsiya (uchirish), akkumulyatsiya

(twplash) va korroziya - emirish (wyish, silliqlash) dan iborat.

Deflyatsiya. Shamol faqat tekis erlardagi jinslarni uchirib gina qolmasdan, barcha wnqqir-

chwnqirlarga, qoya toshlarning hamma kamarlariga kirib borib, emirilgan mayda jinslarni ham

uchirib ketadi. Bu hodisa - deflyatsiya deyiladi. Deflyatsiya swzi latincha bwlib, uchirish demakdir.

Shamol tog` jinslari darzlariga, kovaklariga kirib, bunda mexanik, fizik, ximik protsesslar natijasida

maydalangan jins bwlaklarini uchiradi. Diflyatsiya protsessi, nurash va boshqa ekzogen protsesslar

birga yaqin bog`langan bwladi. Deflyatsiya protsessi yuqorida ayganimizdek chwl erlarda katta

kuchga ega bwlibgina qolmay, dengiz ëki ketadi. Er yuzasiga yaqin joylardagi bwsh jinslarni

shamol uchirib ketadi, uning wrnida hovuzsimon rel`ef hosil bwladi. Bunday joylao eol (shamol)

qozoni deb ataladi. Bunday chuqurliklarda ëg`inlarning twplanishidan vaqtli kwlchalar ëki

botqoqliklar hosil bwlishi mumkin. Kwpincha chwllarda bunday joylashda loyqa twplanib, ëzda

qurib qoolib ërilib-ërilib ketadi va bu erlar taqir deb ataladi.

Korroziya. Korroziya swzi latincha (c944as7s) bwlib, silliqlash, wyish, tekislash demakdir.

Shamol qum donachalarini uchirsa, qattiq tog` jinslariga uriladi va ularning shamolga qarshi

tomonini qiradi, wyadi, silliqlaydi. Shamolning ana shu bajargan geologik ishiga korroziya deyiladi.

Barxanlarning vujudga kelishi shamol kuchiga bog`liq bwlib, qum avvalo ma`lum bir narsaga

(wsimlik, tosh bwlagiga) urilib twplanadi va bu qum uyumlaridan barxanlar hosil bwladi. Bundan

tashqari, shamolning kuchi kamayishi bilan chiziqda qator barxanlar hosil bwladi. Barxanlarning

balandligi 2 m dan 30 m gacha, ba`zan 50-100 m gacha etishi mumkin. Barxanlar siljib ham turadi,

masalan 1 yilda wrta hisobda 2-10 m gacha, ba`zi hollarda 100-150 m gacha siljiydi.

Dengiz, kwl va darë sohillariga twlqin chiqarib tashlagan qumlarni shamol uchirib, quruqlik

ichkarisiga olib ketishi va sohil bu`ylab ëtqizishi mumkin. Dengiz ëki darë bwyidagi qum temalari

dyunalar deyiladi.

Shamol keltirgan ëtqiziqlar eol ëtqiziqlari deyiladi. Eol ëtqiziqlari wz xususiyati va shakli

bilan boshqa chwkindi jinslardan farq qiladi. Chwllarda hosil bwlgan eol ëtqiziqlari kesik

kwrinishda qiyshiq, ëtiq, linzasimon, gorizontal, qiya va biri ikkinchisiga qarama-qarshi ëtuvchi

qat-qat shaklni hosil qiladi.

Eol ëtqiziqlariga qumdan tashqari, tabiatda keng tarqalgan lëss (soz tuproq) ham kiradi. Lëss

sarg`ish ëki och sariq rangli, kal`tsiy karbonatga boy mayda donador chwkindi tog` jinsidir. Lëss

mayda chang (neolit) zarrachalaridan (diametri 0,05-0,005 mm) va bir oz gil zarralardan (diametri

0,005 mm dan kichik) tashkil topgan.

Samaldin buziwshi jumisi.

1. Deflyatsiya taw jinislarinan mayda tuyirshiklerdi ushiriw

2. Koroziya taw jinislari betin buziw yamasa tesiw. Ekinshi qa`siyeti ol samal buziw

jumis ta`sirinde jemiriw protsessi iske asadi. Olar deflyatsiya oblastlarinda payda boladi. Kishi

ha`m orta siniqli materiallardin orin ozgeriui samal ushiriw kushine tiykarlang`an.

Bul ushiriw tolqimali ha`m sekirmeli boladi. Mayda tuyirshikler g`000-g`o`00 m

biyliklikte a`o`-g`0 m/sek tezlikte jiynaladi. Samal tasiwshi jumisi sholistan ha`m yarim sholistanda

ushiraydi Aziyada qaraqum, Afganets samal tasiwshi jag`dayinda issi hawa vint ta`rizli jog`arig`a

ko`teriledi. Olar kop mug`darda shan` qum saz ha`m t. b tuyirshiklerdi tasiydi. Ayirim samallar 3

kunge shekem oz kushin jag`altpaydi.

3. Jiynawshi akkumulyativ taw jinislari katlamlarin payda etiw qa`siyeti. Bul ha`reket

ushiriw oblastinan alip kelingen mayda siniqli taw jinislarinan taza taw jinislarin payda etedi.

Samal akkumulyativlik qa`siyeti eolli qatlamlardi payda etip, mina rel`ef formalarin kaliblestiredi

1. Tiykarg`i rel`ef formasi

2. Qum materialinnan jiynalg`an relef formasi

3. Samal rejimi ha`m esiu kushinen payda bolatin relef formasi

4. Samal jollarda bo`get retinde turg`an denelerden ibarat bolg`an relef formasi

Rel`efke samaldin geologiyaliq ta`siri na`tiyjede barxanlar, takirlar, dyunalar xam less

shanli katlamlar payda boladi.

1. Barxanlar uzinlig`i u`00 m biyikligi g`0-q0 m payda boladi a`o`-qo`

1. Taqirlar

2. Dyuna teniz jag`alawinda payda boladi. Olardin` biyikligi g`00 m.

5. Shan`li rel`ef formasi lWs

Samaldin tiykargi geologiyalik jumisinin xareketi sholistanlardi payda etiu, kozgaltiu x.t. b

esablanadi.

Sholistannin tu`rleri

1. Tasli sholistanlar

2. qumli sholistanlar

3. Sazli sholistanlar

4. Tasli sholistanlar, kebirli sholistanlar qizil qum biyikligi a`o` m

Tayanish tu`sinikler

Hawa. (Jer atmosferasin payda etetug`in gazlerdin` ta`biyg`iy qosindisi bolip, jer betinin`

qasindag`i qurg`aq hawanin` 78,09O` azot, 20,95O` kislorod, 0,93O` argonnan ha`m 0,03O`ti

ko`mir qishqil gazdan turadi).

Hawa massasi. Qa`liplesken rayoni menen baylanisli belgili bir uliwma qa`siyetlerge iye

troposfera qabatindag`i hawanin` u`lken ko`lemi.

Hawa ag`imi. (Troposfera menen stratosferada kelip shiqqan ha`m ken` maydandi o`z ishine

alatug`in samallardin` sistemasi).

Samal. (Xawanin` gorizontal` bag`ittag`i xa`reketi samal dep ataladi. Samal bag`iti xa`m

ku`shi yaki tezligi menen sipatlanadi.

Samal korraziyasi. (Samal menen xa`reketke keletug`in kum bo`lekshelerinin` ta`sirinde taw

jinislarinin` egiliwi xa`m jiriliw protsesslerin sonday dep ataydi).

Samal eroziyasi (Samaldin` ta`sirinde kelip shig`atug`in eroziya, yag`niy jemiriliw Samaldin`

bos materiallari qum bo`lekshelerin ha`reketke keltiriwinen ju`zege keletug`in eroziya yaki

jemiriliw protsessleri).

Barxan dizbekleri. U`stem samallardin` bag`itin boylap jaylasqan, o`simlik penen qaplanba-

g`an espe qumlardin` toplami. Uzinlig`i bir neshe metrden 700 km ge shekem, biyikligi 500 m, eni

1 km ge shekem jetedi. Barxan dizbekleri ko`birek Afrikanin` tropik sho`llerinde tarqalg`an.

Barxanlar. Sho`llerde samaldin` ta`sirinde payda bolatug`in, oraq yaki yarim ay formali qum

to`belikleri. Barxannin` samalg`a qarag`an janbawiri uzin ha`m jatiq, al qarama-qarsi janbawiri

qisqa ha`m tikjar boladi. Barxanlardi kontinental` yamasa materik dyunalari dep te ataydi.

To`be, to`belik yaki to`beshik.

To`beli qumlar. (Qumli sho`llerde o`setug`in putaliqlardin` tu`binde payda bolatug`in

do`n`gelek yaki sozilin`qirag`an formali bekingen yaki yarim bekingen kum to`beshikleri).

Deflyatsiya. (deflyatio-u`rlew. Fizikaliq geografiyada taw jinislari menen topraqtin` samaldin`

ta`sirinde buziliwi ha`m ushiriliw protsesi bolip, sho`llerde ku`shlirek boladi).

Dyunalar. (Samaldin` ta`sirinde payda bolatug`in qum to`beleri. Bunday qum to`beleri

ten`izlerdin`, ko`llerdin` ha`m da`r`yalardin` jag`alarinda o`simlik penen bekinbegen qum

massalarinin` bar jerlerinde samallardin` ha`reketinin` na`tiyjesinde payda bolip, biyikligi 10 m den

30 bazi bir jerlerde 100 metrge shekem jetedi. A`dette to`belerdin` o`r jag`i jatiq, iq jag`i tikjar

boladi).

Sho`listannin` tu`rleri: Tasli sholistanlar, Qumli sholistanlar, Sazli sholistanlar, Tasli

sholistanlar, kebirli sholistanlar. Samaldin` geologiyaliq paydali qazilma bayliqlari kvarts, dala,

paleoshpat, less qatlamlari ha`m t.b.

LEKTsIYa 10

Jer beti ag`in suwlarinin` geologiyaliq jumisi

A`debiyatlar

1. Ivanova M.E. Obshaya geologiya, Moskva visshaya shkola 1974

2. Geologiya i poleznaya iskopaemaya Karakalpaki. Kurbaniyazov, Samanov, Palibekov,

Tashkent, 1972.

3. Islamov V. O. Umumiy geologiya. Tashkent, 1967.

Jer beti ag`in suwlari payda bolip mina belgilerge baylanisli:

1. Puwlaniw

2. Atmosferaliq jawin shashim. Puwlaniw jer betine quyash nuri ta`sirinde bolip, ol

aymaqtag`i temperatura gidrosfera qatlamina tu`siw kushine baylanisli. Gidrosferada okean kop.

Gidrosfera kolemi qu` mln km Puwlaniw protsessinde bul qatlam qabattan jilina a`000 lag`an km

suw ko`teriledi. Taw jinislari ha`reketine baylanisli taw jinislarina saz vitamin h t.b suw malekulasi

bo`linip shig`iw protsessi. Mis: ma`kke, aqterek. Bul protsess zonallarda ko`p ushrasadi.

Planeta boyinsha puwlaniw protsessi qg` min` km suw atmosferag`a koteriledi.

2. Atmosferaliq jawin shashimnin` payda boliw tartibi. Ko`terilgen puw bultlari eki

ha`rektti bultlari eki ha`rektti bultlar suyiq qatlam ralaspasinan tamshili bultlar-a aylaniwinan

3. Koterigen bultlar ta`sirinde jer betine jawin shashim bolip tu`siwi. Jawin mug`dari mm

de olshenedi Jawvn shashim mug`dari 90-g`000. Jer betine a` m ta a` km jerge o`0000 sm jawin

shashim mug`dari, tu`sedi. Jer betine tu`sken jawin shashim mug`dari jer betine sin`edi ha`m jer

beti boyinsha ag`adi. jer beti boyinsha aqqan jawin qar suwlari relefke baylanisli jayilip jiynalip

ag`ip belgili geologiyaliq ozgertiw jumisin atqaradi. Jer betine jayilg`an suwlari ozi buziwshi

jumisin atqaradi. Bul protsessti delyuviy protsessi dep ataladi. Jayilip aqqan suw qatlamlari

kishkene ozeksheler payda etip ag`in suwlardi payda etedi. Bul jiynalip aqqan suw jumisin juwiu

d-di an`latadi.

Delyubiy protsessi

Bul protsess taw eteginde da`r`ya jira oypatlig`inda bayqaladi. Bul jerlerde jayilip ag`ip

tu`serlerin belgili muyesh ta`sirinde ondag`i taw jinisi quramina ta`sir etip, ozi geografiyaliq

ta`sirlerin aniqlanadi. Bul protsess shayiliw protsessinde payda etedi. Bul qatlam basqa

protsesslerden ayirmashilig`i ustingi qatlam en astina tu`siwi astin`g`i qatlamnin` delyuvi qatlamlari

kobinese suw ig`alli oblstlarda ushrasadi. qaraqalpaqstanda Beltaw, qirantaw, Bestobe Ushrasadi.

Delyubiy protsessi awil xojalig`ina ziyanli ta`siri egislik jerlerdi ioten shig`ari

Erozen protsessi jiynalip aqqan suw eroziya protsessi basili tu`ri jira bolip ecaplanadi. Jira

payda bolip stat`yalari

1. shuqqir delyuza ha`r payda boladi.

2. Tik jar stat`yasi erozilsi g`-a`0 razmeri

3. Jira

4. Jira ulkeyiwi

Jira Atmosferada suwlar jiynaliwinda jinisi quramindag`i bosliqlardan ibarat boliwinan

jer asti suwlari taw jinislari payda bolip ha`m ulkeyedi. Jiralar planetada razmeri g`-h0 m, eni a`

kmge shekem baradi.

Jirilar osiw stat`yasi g` stat`yadan turadi

1. Jas stat`yasi. Bul stat`yada jiralar propili boyinsha tik jar qa`siyetine iye bolip, jer

betindegi ag`in suwlar ulken ag`iw tezligi ha`m jiralardin` terenligi (m) ayirilip turadi.

2. Jetilisken jarti dongelek formasina iye bolip teren` eroziya qubilisi toqtaydi. Jira

qaptallari gravitatsiya ha`m gellyuval protsess na`tiyejesinde tegislenip ta`biy qiya muyshi payda

etedi. Jiralar bas topiraqli jerlerde ushrasadi jaramsiz jerlerdi payda etedi. Olardi bendlend jerlerdi

payda etedi. Ig`alli klimat jerlerde balka payda etedi. Jer asti suwlarin jaqin jerlerde olarg`a

ushrasqanda radiolardi, bulaqlardi, payda etip ha`m mayda da`riyashalar o`zeksheler payda

boladi. Tu`rkstan, Rossiya, Qazaqstan, Ozbekstan tawli oblastlarinda ha`m osimlik jarli

regionlarda ushirasadi. Jirag`a qarsi gu`res, osimlikler otirg`iziw, suw bo`getlerin jasaw, jira

bag`itina qaray jer su`riw.

Taw ozeksheleri ha`m da`r`yashalardin`

geologiyaliq jumisi.

Bul protsess, orta ha`m biyik tawli oblastlarda, oypatliqlarda, taw eteklerinde, ushrasadi.

Bul relef ulken qiya muyeshine ulken ag`isqa iye bolg`an geologiyaliq protsess. Bunda jemiriliw

produktlari jawin suw ta`sirinde ha`reketke keledi. Taw ozeksheleri ha`m da`r`yashalar taw

eteklerindegi tasli shollerde batpaqli siniqlar materiallarin kushli ag`is arqali taw aldi

uchastkalarina jiynaw qa`siyeti menen ayiriladi. Bul qubilis na`tiyjesinde mina ha`reketler boladi.

1. Shig`ariw konuslari bul taw eteklerinnin jemiriliw produktlari payda boladi. Shig`ariw

konusi materiallar jiynaliwi suw ag`iw kushine baylanisli bolip keledi. Bunday suw ag`imnan

payda bolip qatlamdi prolyuviy dep ataladi.

2. Sel ag`imlarin payda etiw qa`siyeti-bul qisqa waqit ishinde a`0-q saat kop mug`dardag`i

siniqli materiallardi birineshe min m kushli ag`is ja`rdeminde olar isiniw, qa`siyetin esapqa

aliwinda payda bolatin buziwshi jumisinan kelip shiqqan ha`rekte sxemasi tas, tas, suw, ilayli

ag`imlar. Sel payda bolatin tiykarg`i sxemasi bunda da`r`yashalar qaptalindag`i jag`a sazdan,

merger, slanets taw jinislarina quraman uchastkalarda olar isiniw ha`reketi payda boladi. Qattiliq

qa`siyeti jog`aliwinda tomenge qaray jel jiydi. Sel qa`siyeti tawli orta tawli oblaslarda ushrasadi.

Bunda da`r`ya ozeksheleri tu`serligindegi taw jinislarinda ulken araliqqa koshiriw qa`siyeti

bayqalip.

Seller tu`rleri

1. Ilayli sel

2. Tasli ilayli sel

3. Balshiqli tasli sel

4. Suw tasli sel

5. Suw qushli sel.

Seller payda boliw jag`dayinin` sipatlamasi.

1. Jawin qar suwinan

2. Ulken qiyaliqlardin` taw jinislarinin` baylanis kushi seller ag`imli, perlodli tu`rde

ushrasadi. Ulken sel ha`reket etiwshi 2 gruppag`a bolemiz.

1. Zonalli

2. Azamalli

Zonalli seller taw dizbeklerin sistemada uliwma uqsaslig`ina qarap ha`reket etedi.

Geomorfologiya klimat Alip taw dizbekleri.

Azinalli sel ha`reketleri bular ha`rket etiwshi geologiyaliq jariqlar rayonlarda ushrasadi.

Bul ha`reket ulken siniqli massalardi tomenge ig`istiriw qa`siyettine iye boladi. Ha`zirgi waqitta sel

ha`reketleri jas taw oblastlarda kop ushrasadi. Shvetsariya, kavkaz Altay ulken sel koshiw

ha`reketi a`9g`a`-a`9u`qj. b/n

Sel protsessine qarsi gu`res

Jasalma tu`rde metaldan bogetler islew ha`m jasalma jarilis na`tiyjesinde taw bogetlerin

jasaw.

Da`r`yalardin` geologiyaliq jumisi

Da`r`yalardin` suw derekleri.

1. Jawin, qar jer asti suwlari Da`r`yalar ozi qurlisi ha`m strukturasina baylanisli suw

jiynaw basseyinlernen turadi.

Da`r`ya geologiyaliq jumisi

2. Suw mug`dari 0 ag`iw tezligi da`r`yanin` ultani qiyalig`ina baylanisli bolip keledi. Ol

m/sek/da olshenedi. Da`r`ya ha`reket etiwshi kushi 0 ag`iw tezligine ha`m suw massasina

baylanisli bolip keledi. A= Da`r`ya ha`reketi 0 geologiyaliq jumisin belgileydi.

1. Da`r`ya ultani menen jag`alari juwiliwi, eroziya protsessi bayqaladi.

2. Da`r`ya tasiwshi ha`m jiynawshi ha`reketi akulatsiya.

Da`r`ya qozg`aliw ha`reketi q ke bolinedi.

1. Jog`ari bolim bunda eroziya protsessi rauajlanadi. Bul stat`yani dar`ya jas protsessi dep

ataladi.

2. ortang`i bo`lim da`r`ya tasiwshi ha`m jiynawshi kushleri ortasha ha`reketi bolip bul

bolimde qaptal eroziyasi ha`reket etedi.

3. Tomengi bolim- Da`r`ya quyar jeri, da`r`ya ha`reketi tezligi pa`seydi, tasiw, jiynaw,

produktlari jiynaliw oblastinda aylanadi ha`m alyuviy qatlamin payda etedi.

Da`r`ya eroziyasi eki printsipten ibarat

1. Ultan eroziyasi bunda suw bag`itli teren`ge kesiw qa`siyeti bayqaladi.

2. qaptal, eroziyasi da`r`yalar oypatliqlari keneyiwi ha`m siniqli materiallardin` tasiwi

boladi.

Ultan eroziyasi jog`arg`i bo`limde ushrasadi, bunda suwdin` ag`is tezligi jog`ari boliwinan

ulken taw jinislar tasiliwi ha`m sallardin` ja`rdeminde ultan terenlesiwi bayqaladi ha`m eroziyasi

kobinese da`r`ya ag`iw uchastkalari ekinshi tu`rinde bayqalip ol oypatliqlardi qumli bosli jerlerde

suw tezligine baylanisli jag`alar juwiliw qa`siyeti menen aniqlanadi. qaptal groziyasi mina rel`ef

formalari payda boladi. Perassa, kanen.

Da`r`ya geologiyaliq isi degende da`r`ya ag`isi ta`sirinde jer beti ozgerisin jer beti eroziya

buziliwi da`r`ya suwi menen taw jinislari keliwi ha`m da`r`ya boylari jatqiziqlari

akumlyatsiyasina aytamiz. Da`r`ya eroziyasi 2 turge bolinedi.

1. Domniy ultanin jeydi

2. qaptal (bakaboy) larin jeydi.

Ultan eroziyasinda bular da`r`ya bul eroziyalar da`r`ya qay rel`ef formasinda ha`m

da`r`ya qaysi rawajlaniw stat`yasina baylanisli rawajlanadi. Mis da`r`ya baslang`an stat`yasinda

ultan eroziyasi kushli juredi. Ol bazis erozilsina propilin ten`lestiriwge urinadi.

Eroziya bazisi degenimiz basseyin qa`ddi bazis ten`ew. Ortang`i stat`yasinda regressiv

eroziyasi kushli ha`reket etedi. Da`r`yanin` ultanin teren`lestiriw menen birge eroziya ishinde

jergilikli eroziya kiredi. Bular tiykarinan da`r`ya suwi jumsaq taw parodalarin suw betine shig`ip

qatadi. Misali: Neagras sarqiramasi 50 metr biyiklikten tu`sip 1875 jil menen salistirg`anda a`g`

km keyin qaray shegingen. Sonin` jilliq tezligi 1-1,2 l jil.

1. Da`r`ya en` ulkeytu protsessi qaptal erasi.

2. Da`r`ya oypatlig`in payda etetug`in protsess. Uliwma da`r`ya geologiyaliq jumisin q

etapqa bo`lemiz.

3. Da`r`yanin` tasiwshi jumisi.

2. Da`r`ya akumulatsiyasi

3. Da`r`ya eroziyasi, da`r`ya basilma uchastkalari Da`r`ya eroziyasina ta`n xarakteristika.

1. Jiralar payda bolip

2. Parok bosag`a

3. Sarqirama. Bul etapta da`r`ya tiykarg`i jumisi ultandi teren`lestiriwge bag`darlang`an.

Bul etap:

1. Ag`iw tezligi

2. Iri siniqli taw jinislarin tasiw jumisi

3. Turbonentli ha`reket Da`r`ya bul etapta jolinda qattilig`i birdey emes taw jinislar

ushrasadi, parak, perekat ha`m sarqiramalar payda etedi. Sarqiramalar suw ulken biyiklikten

tu`siwi ha`m ondag`i payda bolg`an kushler ta`sirinde shinalardi payda etedi.

1. Everzionli tekshe

2. Everzionli qazan.

Ag`is tomengi jag`inda da`r`ya ultani qiyalig`i ken`eyedi. ha`m ol gorizontal` halg`an

keledi.

Usi etaptan baslap qaptal eroziyasi degen ha`reket baslanadi. Da`r`ya qaptal eroziyasi

ta`sirtnen 0 eni uliwma oypatliq kolemi ken`eydi. Bul protsess ba`ha`rde, suw tasqinlari arqasinda

payda boladi. Tasqin suwlari ulken tezlikte qozg`alip ag`is iyreklerin payda etedi. Dar`ya ag`is

iyrekleri mina sebeplerge baylanisli.

1. Ag`is tezligi

2. Jag`a taw jinislari qurami

3. Ag`is bag`itinda qatti taw jinislari ha`m to`beshikleri boliwi.

Da`r`ya ag`isi na`tijesinde olardin` jag`asi g` ge bo`linedi:

1. Batiqqi jag`a

2. Do`n`ki jag`a

Batiqqa jag`i birtik jar teren`lik, iyrimli ha`reket. Do`n`ki jag`i sayizliq, arna sheti

sayizlig`i alyuvalliq qatlamlar payda boladi. Da`r`ya iyremli ha`reketi na`tijesinde ag`iw boliminde

turaqli alyuviy qatlamlari payda boladi. Bul qatlam ultan ha`m jag`a geologiyaliq juwiliwda

iyrimler aylaniwinda payda boladi.

Qaptal eroziyasi da`r`ya oypatlig`i ken`eylewin payda etip, onin` propili (yashik) ta`rizli

formag`a keledi. Da`r`ya suw ag`isi iyrimligi na`tijesinde da`r`ya ortasinda an`g`ar qasi

sayiqliqlari payda boladi.

Qaptal eroziya ha`reketinde miandor iyrimler ko`p boliwi ha`m staroviche eski arnalardi

payda etedi. Eki arnalar payda boliw jag`dayi da`r`ya do`n`ki uchastkalarinda amoviy qatlamlari

ko`p boliwi ha`m staroviche degen rel`ef formalarin payda etedi. Da`r`ya bul etabinda iri

minerallardan mayda tuyirshikli mineralli elementler qatnasadi. Ko`binese supez bezshayrik taw

jinislari ushrasadi.

Da`r`ya iyrimleri payda etip ha`m rawajlanuina ja`ne bir faktor planetanin` o`z

ko`sherinde aylaniw qa`siyetin payda etedi. Uliwma planeta boyinsha arqa yarim sharda

da`r`yalar on` jag`asi jeliniw qa`siyeti ha`m shet jag`asi do`n`ki bolip keliwi ushrasadi.

Da`r`ya ag`isi ozgeriwi ja`nede klimatliq tektonikaliq ha`m geomorfologiyaliq protsesslerge

baylanisli.

Da`r`yanin` tasiwshi ha`m jiynawshi ha`reketi

Bul etapta da`r`ya tiykarg`i jumisi taw jinislarin jinaw qatlamdi payda etedi. Oypatliq

qa`liplesiw fazasi bolip esaplanadi.

Da`r`ya bul fazasinda payda bolg`an geologiyaliq qatlamdi tiykarg`i alyuviy qatlami dep

ataladi. Da`r`ya oypatlig`i payda etip alyuviy qatlam 3 ke bo`linedi

1. Ruslavaya

2. Da`r`ya shet alyuviyesi (suwatpaz emasa suwal)

3. Eki arnalardi organikaliq birikpelnr ta`sirinde payda boladi alyuviy qatlamlar, bug`an

fawma ha`m flora. Usi qatlamlarda naft`, gaz ha`m ko`mir ushrasadi. Tiykarg`i alyuviy qaplamlari

taw jinisi qurami.

1. ha`r qiyli ren`degi supez

2. Suglenov ayirim jag`daylarda saz.

An`g`ar alyuviyleri tawli uchastkalarda iri siniqli mateirallardan quralg`an qatlam. Bug`an

1. valuma galechnik

2. gravi ha`m ha`r qiyli metamorfli jag`daydag`i taw jinisi.

Da`r`ya geologiyaliq jumisi astinda payda bolg`an qazilma bayliqlar. ha`r qiyli tu`rdegi

elementler mayda tu`rdegi jiynaliw formasi altin, kvarts, neft`, pechaylik formalarda planita

ha`m valfral`, almaz ushrasadi.

Morfologiyasi da`r`ya oypatlig`i rawajlaniw stat`yasi

1. Da`r`ya jas stat`yasi bunda da`r`ya oypatlig`i kishi razmerde ha`m ultan eroziyasi

ha`reketi bayqaladi (tezlik sarqirama, bosag`a ha`m iri an`g`ar taw jinislari.

2. Da`r`ya eroziyasi pisiw waqti bul stat`yada ten`lik profili oypatliq ultani ken`eyiwi ha`m

qaptal eroziyasi payda bolg`an jag`alar tegisleniwi erazion ha`reketler shekleniwi ha`m tegislikler

payda `olg`ani bayqaladi.

3. Morfologiyaliq pisiw stat`yasi rel`f formalari tu`ri o`zgeriwi ha`m da`r`ya oypatlig`i ozi

son`g`i stat`yasina kiredi.

Bul etapta ag`is tezligi pa`siyedi ha`m ulken del`talar payda bola baslanadi. Da`r`yanin`

rawajlaniw ha`m rel`f formalari payda bolg`an waqtinan baslap toqtaw waqtina deyingi araliqti

toliq erozion ha`m geografiyaliq tsikl dep ataladi. Da`r`ya tegisleniw ha`reketinde erozion,

denugatsiyaliq ha`rektler payda boladi. Olar eski ha`m jas bolip rayon geografiyaliq rawna olar relef

formasi suwretleniwine yag`niy qatlamlar payda bolip oz ta`sirin tiygizedi. Da`r`ya ha`reketi oz

jolinda yamasa ag`is bag`itina mina ha`reketlerge ushraydi.

1. Ag`is bag`iti o`zgeriwi, jag`a qatlamina qarap jer basqishlar payda boliw ha`reketi

bayqaladi. Suwalma basqish bul ha`reket ko`binese ag`is wag`inda boladi.

2. Suw alma basqish u`stinde terrassa suw basqish teksheri 1-15 m biyiklikti oz ishine

aladi. En` jog`arg`i uchastkasi eski en tomengi uchastkada jas teksheler dep ataladi. qurlisi

jag`inan terrassalar minalarg`a bo`linedi.

1. Akumalativ - alyuviy qatlaminan du`zilgen

2. Erozionli tiykarg`i taw jinislarinan quralg`an da`r`ya jog`arg`i uchastkasinda ushrasadi.

3. Sonalli yag`niy qospa bular tiykarg`i taw jinisinan ha`m alyuvial taw jinisinan

du`zilgen.

Da`r`ya oypatlig`i qurilisi

I. alyuvialniy terrassa

II. sokol

III. erozion terrassa

1. Nag`iz alyuviy qatlam

2. Broslovaya

3. Starovishi alyuviya

Alyuviiya qatlaminin` uliwma qalin`lig`i 20-500 m. Terassa bul sol jerdin` da`r`ya

oypatlig`i payda bolg`an tariyxin ko`rsetetin rel`f formasi.

A`miwdar`ya uzinlig`i a`n`qo` kl eni 20-250 m. Suwinin` turi ilayli. Suwi ashshiliq da`rejesi

0,3.

LEKTsIYa 11

JER ASTI SUWLARININ GEOLOGIYALIQ JUMISI

REJE:

1. Jer asti suwlari haqqinda tu`sinik, olardin` payda boliw jag`daylari

2. Jer asti suwlarinin` klassifikatsiyasi

3. Jer asti suwlarinin` tiykarg`i geologiyaliq jumislari

4. Qaraqalpaqstannin` jer asti suwlari

Suwlardin jer katlaminda taw jinislari quwislig`inda, boslig`inda xar kiyli fizikaliq

qublislarda tasirinde ushirasatug`in mug`dariin - jer asti suwlari dep ataladi. Olar tau jinisi

strukturasina, rel`ef formalarina, ha`r qiyli qiyaliqqa, basimg`a baylanisli ha`reket etedi.

Gidrostatikaliq basim jer qabig`indag`i jer asti suwlari orina ozgertiw saqlaniw

da`rejesine, taw jinislari quramina, onin` qa`siyetlerine, geologiyaliq jag`dayina tikkeley baylanisli

boladi. Bul baylanislardi mina qa`siyetlerde, ko`riwge boladi.

1. Ig`alliqti saqlaw qa`siyetine

2. Suw mug`darin beriw qa`siyetine

3. Suw o`tkizgishlik qa`siyetine

Ig`alliqti saqlawshi taw jinislarin o`z denesinde erkin haldag`i suwlardi uslap turiw

qa`siyeti 3 ke bo`linedi.

1. Ig`alliqti saqlawshi taw jinislari Bularg`a sazilay, glina, idirag`an torf Bulardin` suw

ig`alliq da`rejesi 40-60 protsentti quraydi.

2. Ig`alliqti az saqlawshi taw jinislari bularg`a mergel`, l§ss taw jinislari kiredi. Ig`alliqti

saqlaw da`rejesi 40-60 protsentti quraydi.

3. Ig`alliqti saqlamaytug`in taw jinislari bularg`a idiratilg`an gramit gamichnik kiredi.

Suwdi beriw qa`siyetine-bul erkin haldag`i suw gidrostatika jag`dayi, nig`ami boyinsha

qozg`aliw jag`dayi menen aniqlanadi. Bul qa`siyet taw jinislari toyiniw da`rejesi ha`m

qiyaliqlarg`a baylanisli. Mis. en` suwdi jaqsi beriwshi taw jinisi galechnik, az beriwshi saz ilay.

Taw jinislari suw o`tkizgishlik qa`siyeti-bul suw mug`darin belgili waqit ishinde otkiziw

jag`dayina qarap q toparg`a bo`linedi.

1. Suwdi jaqsi o`tkizetin taw jinisildar bularg`a galshinik, qulli ha`m kristallang`an taw

jinislari kiredi.

2. Suwdi jartilap o`tkizetin taw jinislar Bular l§s jariqli mergel.

3. Suwdi otkizbeytin taw jinislari saz,awiz suglenov torf ha`m jariqsiz tsementlengen taw

jinislar.

Jer asti suwlari uliwma payda boliw jag`dayina qarap mina faktorlar ta`sirinde iske

asiriladi.

1. Klimatliq

2. Temperaturaliq

3. Atmosferaliq jawin shashim mug`dari ha`m rel`f formalari.

Jer asti suwlarinin` payda boliw jag`dayi:

Jer asti suwlari tiykarg`i ag`iqlaniw oblasti atmosferaliq jawin-shashim bolip tabiladi.

Atmosferaliq jawin shashim tu`rindegi suwlar puwlaniw, da`r`yalardi ta`miynlew ha`m t b

qa`siyetlerden basqa jer asti suwlarin oni qurawshi taw jinislardin`, jariqlari, bosliqlari arqali

kristalli jariqqa iye taw jinislari (infiltratsiya) ha`reketi menen jer asti suwlari payda bolg`an

jag`daylari ha`r qiyli klimatikaliq zonada ha`r tu`rli bolip keledi. Sholli zonada kondentsatsiya

yag`niy jiynaliw jag`dayi basli derek boladi.

Kondentsiya jag`dayi bul temperatura hawadag`i suw mug`dari taw jinislari suw ta`rizli

puwlar jag`dayina baylanisli Sholli zonalarda temperatura ku`ndiz 50 tu`nde 0 terbeliste boladi.

Usi jag`dayda kondensatsiya ha`reketi na`tijesinde topiraq qatlaminda taw jinislari suw mug`dari

jiynaladi. Mis. 0 temperaturada 1 m -4,5 gr, 35-40,3. kondensatsiya jag`dayi ko`binese shiq

formasinda ushrasadi.

Tawli oblaslarda kondensatsiya jag`daylari ku`ndiz issi, tu`nde suwiq na`tijesinde bir

molekulali suwlar taw jinislari jiynalip gidroskopiyaliq suw tamshilari payda etiw menen

aniqlanadi.

2. Infil`tratsiya jag`dayi- yag`niy suw bir birine otiw jag`dayi. Konfiltratsiya ha`m

infil`tratsiya jag`dayi tamshi suyqli jer asti suwlari to`men qaray ha`reket etip infil`tratsiya

jag`daylari payda etedi. Jer shari boyinsha ba`rhulla qozg`alista awirliq kushi ta`sirinde bolg`an jer

asti suwlari payda bolg`an jag`dayi da`r`yalardi ten`izlerdi suw mug`dari menen toltiriw

qa`siyetine iye.

3. PlWnkali suwlar bular aerotsiya zonasinda payda bolg`an suwlar. 1-40 m tomende

payda bolg`an suwlar. ig`allig`i 10.

4. Magnitogenli - magma atiliwinda olar gazlarinan bo`linip shiqqan suw mug`dari.

Bul suwlar temperaturasina ha`m puwlaniw da`rejesine tikkeley baylanisli. Magnitogenli

taw jinislari ulken teren`likte ha`m o`zi sapasi menen ayirilip turadi.

5. filtratsiyali payda boliw jag`dayi bul da`r`ya alaplari irrigatsion kanallar suw

saqlang`ishli jayinda filtratsiyali jag`day basli jag`day suw jaqsi otkizetin taw jinislar ko`lemi

bolip tabiladi. zbekstanda jilina filtratsiyali ja`rdeminde 8 mld 3 mln jer asti suwlari qa`liplesedi.

6. Degridatsiyali yag`niy-bul jag`day taw jinislari suwdi ozine tartip aliw jag`dayda

ushrasadi. Bug`an misal retinde gips mineralin aytiwg`a boladi.

7. Riliktli jag`day. Bul jer asti suwlari eski ten`iz ha`m koller joq bolip ketiw jag`dayi.

Taw jinislarinda jaylasiwi boyinsha jer asti suwlari to`mendegi klassifikatsiyag`a bo`linedi:

Jer asti suwlari klassifikatsiyasi

Jer betinde tarqalg`an jer asti suwlari uliwma 3 tu`rge bo`linedi.

1. Topiraq qatlami jer asti suwlari bul suwlar topiraq qatlaminda 20-40 sm teren`likke

deyingi araliqta bolip, olar tek jawin suwlari ha`m shiq suwlarinan ta`miynlenedi. Bulardi

giddrodinamikaliq tu`sinik sipatinda aspali jer asti suwlari ko`binese batpaqliqlarda suwg`ariw

struktura sipatinda ushrasadi. Ekinshi ma`rtebe du`zlaniw qa`siyetin payda etedi. Bunda natriy

kaliy.

Er ostida, tog` jinslarining bwshliq va darzliklari orasida uchraydigan suvlar er osti suvlaridir.

Bunday suvlar er qatlamlari orasida juda kwp tarqalgan va bu suvlar xalq xwjaligini

rivojlantirishda, aholini, shahar hamda qishloqlarni suv bilan ta`minlashda, gidrotexnika va sanoat

inshootlari qurilishlarida; sug`orish ishlarini takomillashtirishda; kurort va sanatoriy ishlari va

boshqa sohalarda katta rol` wynaydi.

Er osti suvlarining geologik ishi g`oyat katta, ular er qatlamlari orasidagi minerallarni, turli

jinslarni eritadi, ularning tarkibini wzgartiradi va g`orlar hosil qiladi.

Er osti suvlarining paydo bwlishi, tarqalishi, harakati, miqdor va sifat wzgarishi bilan maxsus

fan - gidrogeologiya fani shug`ullanadi. Geologiyaning bu kursida er osti suvlarini emiruvchi va

barpo etuvchi agent sifatida qarab chiqamiz.

Ma`lumki, ëg`inlarning bir qismi er yuzasida yig`ilib, dengizga oqib ketsa, ikkinchi qismi

bug`lanib yana atmosferaga, uchinchi qismi er ostiga singib ketadi. Natijada atmosfera ëg`inlarining

70% i dengizga quyilishi, 25% i bug`lanib, 5A i er ostiga singib ketishi aniqlangan.

Er osti suvlarining paydo bwlishi. Er osti suvlari ëg`inlarning er pwstidagi qum va toshlar

orasiga qisman sizib wtishi, ya`ni infil`tratsiya ywli bilan hosil bwladi. Er osti suvlari suv

bug`larining sovib quyuqlashuvi, ya`ni kondensatsiya vositasi bilan ham paydo bwladi.

Yuvenil suvlar. Yuvenil suvlar er qatlamlari ostidagi magmadan ajraluvchi mineralli issiq suv

bug`larining er osti suviga aylanishidan hosil bwladi. Yuvenil suv erning chuqur qatlamlarida va

tez-tez vulkan otilib turadigan wlkalarda kwp uchraydi.

Umuman olganda, er ostidagi, er ustidagi suvlar va atmosfera ëg`inlari wrtasida er osti

suvlarining kirim va chiqimini ifodalovchi hamda er osti suvlar balansiga sabab bwluvchi wzaro

almashinish ham bor.

Er osti suvlari tog` jinslari orasida har xil fizik va ximik holatda bwladi. Yuqorida baën

qilingan er osti suvlaridan tashqari, qoldiq ëki relikt suvlar ham bor. Bu er osti suvlari qadimgi

geologik davrlarda darë, dengiz, kwl swvlari chwkindi jinslari orasida turib qolishidan hosil bwladi.

sintetik (grekcha - S8ng3n858k9s - bir vaqtda hosil bwlish demakdir) er osti suvlari - dengiz

ëtqiziqlari twplanganda ular orasida birgalashib twplanib qoolgan er osti suvlaridir. Diagenez

protsessi antijasida sizib wtgan suvning bir qismi siqilib chiqib ketadi, ikkinchi qismi esa ëtqiziqlar

orasida saqlanib qoladi. Epigenetik (grekcha - 3r8 - swng, g3n3s8s - hosil bwlish demak) er osti

suvlari - tog` jinslari vujudga kelgandan swng kwldan ëki dengizdan sizib wtgan suvlardan hosil

bwladi.

Suv wtkazmaydigan va suv wtkazadigan tog` jinslari. Hamma jinslar suvni bir xil

wtkazamavermaydi. Ma`lumki, qum suvni juda tez wtkazadi, gil esa deyarli wtkazmaydi, ana

shunga kwra qatlamli va yaxlit jinslar har xil chwkindilar yig`indisidan iborat bwlib,

donachalarning katta-kichikligi, miqdori, joylashuviga qarab bir jins ikkinchi jinsdan farq qiladi.

Tog` jinslarining suv wtkazishi ëki wtkazmasligi ularning g`ovakli ëki serdaz bwlishiga

bog`liqdir. “ovaq jins deb, olingan jins namunasidagi g`ovaklar hajmining shu namunaning hajmiga

bwlgan nisbatiga iytiladi. Bu mana bunday ifodalanadi: nvn

v= ëki n

vn

v= = 100%.

Bu erda vn = jins namunasidagi bwshliq hajmi, n - jinsning g`ovakliligi, v - jinsning umumiy

hajmi.

Er osti suvlarining klassifikatsiyasi. Er osti suvlarini tiplarga ajratishda ularning paydo

bwlishi, er ostida ëtish holati, tarkibi va gidravli (suv bosimi) holati kabi belgilariga e`tibor beradi.

Er osti shairotiga do bwlish sharoitiga (er qatlamlarida uchrashadi) qarab uch xil bwladi: yuza

suvlar, grunt (sizot) suvlar, bosimli ëki artezian suvlari.

Yuza suv gruppasiga kiruvchi er osti suvlari er qatlamlari orasida katta maydonni ishg`ol

qilmaydi. Yuza suvlar suv shimiluvchi qatlamlar orasidagi gil ëki soz tuproq ustida twplanib qoladi.

Yuza suvlar grunt suvidan xuddi shu xususiyati bilan farq qiladi. Birinchi, suv wtkazmaydigan

qatlamdan ancha yuqorida vujudga kelganligi uchun bu suv yuza suvlar dep ataladi. Yuza suvlar

twplanuvchi qatlamning qalnligi 2-3 m dan oshmaydi.

Er osti suvlari kwpincha chuchuk bwladi, ulardan aholini suv bilan ta`minlash maqsadida

dashtlarda va chwllarda foydalaniladi.

Er osti suvlarining harakati. Yuza va boshqa er osti suvlari darë, ariq va boshqalarga

qaraganda ancha sekin harakatlanadi. Chunki er osti suvlari jinslar orasidan sizib wtib boradi. Er

osti suvlari gorizontal holda bwlmaydi. Ular kwpincha nishab tomonga qarab oqadi. Rel`efning

bunday joylaridan er osti suvlari buloq ëki siljiq suv tarzida chiqib turadi.

Er osti suvlari jinslar orasidan wtib turadi. Er osti suvlarining harakat tezligi jinsning suv

wtkazuvchanligiga va er osti suvinin saqlovchi qiyaliliga bog`liqdir. Bu quyidagi formulada

ifodalanadi: V Rh

e= .

Bu erda V - oqim tezligi; k - jinsdan twxtovsiz wtuvchi suvning tezligi ëki sizish koeffitsienti;

h - bir nuqtadagi suvning ikkinchi nuqtadagi suvdan balandligi; e-ikki nuqta orasidagi masofa.

Artezian suvlari. Bosimli suv odatda maxsus strukturali erlarda uchraydi. Masalan, ular er

qatlamlarining tektonik protsess natijasida bukilib sinklinal shakl olgan strukturalarda hosil bwladi.

Bundan tashqari, artezian suvlar monoklinal va tektonik er ëriqlarida ham paydo bwladi.

Sinklinallarda ikki suv wtkazmaydigan qatlam orasidagi suv wtkazuvchi qatlamga kwp suv

twplanishidan artezian suvi hosil bwladi. Artezian suvining hosil bwlishi uchun suv wtkazuvchi

qatlamning er betiga chiqqan qismi shu qatlamning er ostidagi ëtish holatiga nisbatan balandda

bwlishi shart.

Sinklinal qatlamlarda hosil bwlgan er osti suvini parmalar bilan qazilganda ikkita suv

wtkazmaydigan qatlam orasidagi suv otilib chiqadi. Ba`zan artezian suvlari tektonika natijasida er

ërilishi bilan suv saqlovchi qatlamning sinib pastga ëki yuqoriga swrilishidan ham hosil bwladi. Bu

hol monoklinal va sinklinal strukturalarning buzilishi natijasida rwy beradi.

Er qatlamlari orasidagi suvlar tarkibida erigan moddalarning miqdori juda xilma-xildir.

Tabiattagi hamma er osti suvlari minerallanishi jihatidan twrtta katta gruppaga bwlinadi:

1. Chuchuk suv, umumiy minerallanishi 1 g/l gacha;

2. Shwrroq .................................1 dan 10 g/l gacha;

3. Shwr ......................................10 dan 50g/l gacha;

4. Wta shwr - juda kwp minerallashgan suv, umumiy minerallanishi 50 g/l dan kwp (200-300

g/l gacha). Yuqorida kwrsatilgan gruppalar er osti suvlarining minerallanishi bir me`ërda

bwlmasligini kwrsatadi. 1 litrida 1 gramm tuz bwlgan er osti suvi ichish uchun yaroqli deb

hisoblanadi.

Er osti suvlarida har xil moddalar birikmasidan iborat ximiyaviy elementlar bwladi.

Ximiyaviy element va birikmalardan kwproq CI, SO4, NSO3, Na, Ca, Mg, ba`zan NH4%3 va Mn

uchraydi. Gazlardan esa suvda erigan holatda C92, kamdan-kam H2S uchraydi.

Er osti suvlarining geologik ishi. Tog` jinslari orasidan sekin-asta wtib boradigan suv sust

harakatlanishiga qaramay, har qalay ma`lum darajada va ancha sezilarli geologik ish bajaradi; er

osti suvlarining erituvchanligi orqali olib boradigan ximiyaviy ishi ayniqsa kuchlidir.

Tog` jinslari orqali sizilib wtaëtgan suvlarning mayda mineral zarrachalar va suvda erigan

jinslarni wzi bilan eritib olib ketishiga suffoziya deyiladi. Suffoziya protsessi natijasida er betida

turli xil chuqurliklar hosil bwladi. Bir litr er osti suvida 300 grammagacha har xil erigan tuzlar

bwladi. Er osti suvlarining tog` jinslari tarkibidagi birikmalarni eritib olib ketishiga ishqorlanish

deyiladi. Tog` jinslari orasidagi tosh tuzi eriydi, agar suv temperaturasi normal holda bwlsa, tosh

tuzi 35% ga qadar eriydi, shuning uchun tosh tuzi konlari faqat suv wtib, yuvilib ketmaydigan

qatlamlardagina saqlanib qolishi mumkin. Shuningdek, gips va angidrid ham suvda ancha yaxshi

eriydi.

Ohaktondagi vannalar va voronkalar tagida ëriq hamda kanallarni uchratish mumkin; bular

ponorlar deb ataladi.

Suvda eruvchan tog` jinslari (ohaktosh, dolomit, gips, qisman tuz, bwr)ning er osti (qisman er

usti) suvlari ta`sirida erib ketishidan hosil bwlgan xilma-xil rel`ef shakllari karst rel`efini hosil

qiladi. Karst rel`efi wziga xos rel`ef shakllaridan: karrlar, voronkalar, quduqsimon chuqurliklar, er

osti g`orlari va ywlaklari, karst kotlovinalari va boshqlardan iborat. Karst rel`efi shakllarining

vujudga kelishi uchun kwpincha eruvchan jinslarning bwlishigina kifoya qilmaydi. Karst rel`efi

hosil bwlishida tog` jinsi qatlamlarida suv wtishi mumkin bwlgan ëriqlarning bwlishi, joyning

nishabi, karst paydo bwladigan jinslarning qalinligi, grunt suvlari sathining past ëki yuqori ekanligi

muhim ahamiyatga egadir.

Er bwshliqlaridan va darzlaridan shimilib wtgan suvlar wzi bilan birga eritmalarni olib ketadi

va g`orlarda yuqoridan pastga osilib turuvchi sumalaklarni hsil qiladi. Suv bilan birga twyingan

ohak ëki boshqa xil eritmalar g`or shipidan chakillab tomib stalaktitni vujudga keltiradi, ayni bir

vaqtda g`or tagidan yuqoriga wsib chiqqan ohak sumalak stalagmit deb ataladi.

Surilmalar rel`efdagi, ayniqsa yirik darë va dengiz sohilidagi wzgarishlar er osti suvlarining

ishi bilan juda bog`liqdir. Er osti suvlari kwpincha yumshoq tub jinsli nihoyatda katta er

qatlamlarining bir joydan ikkinchi joyga surilishiga olib keladi. Erning siljishi sekin ëki juda tez

rwy berishi mumkin. Er siljishi orqasida tuproqda ëriqlar paydo bwladi, haydalgan erlar zarar

kwradi, bog`lar nobud bwladi, uylar buzilib ketadi ëki qishayib qoladi.

Wrta Osië tog`lari ësh tog`lardir, bu tog`larning ustki qatlami neogen va antropogen jinslari

qatlami bilan qoplangan, shu sababdan bunday joylarda ostki - paleozoy qatlamlari ustidagi yuza

qatlam osongina siljiydi.

Surilishni vujudga keltiradigan sabablar: 1) er osti suvlarining er yuzasiga yaqin bwlishi; 2) er

qatlamidagi suvli gorizontning darë ëki jar wzanidan yuqori bwlishi va er ostida aylanib yurgan suv

jins qatlamini kesib wtishi; 3) qatlamning salgina bwlsa ham wzanga qiya bwlishi; 4) tosh-tuproq

twplab ëki biron katta inshoot qurish, uzoq vaqt ëmg`ir ëki qor erishi; ë esa sun`iy suv bostirish

natijasida tupoqni haddan tashqari twyinib ketishi; 5) tuproqning bwkib qolishi, ulardagi zarrachalar

ulanishining kamayishidan iborat.

Er osti suvlari eng muhim geologik agentlardan biridirki, quruvchilar u bilan hisoblamasdan

iloji ywq. Quruvchilar siljiydigan erlarda, sersuv gilli qatlamda, torf ustida, botqoqliklarda, gipsli

jinslar va shunga wxshash bwsh grunt ustida bino quradigan bwlsalar, bino kwriladigan erning

asosini mustahkamlaydilar.

LEKTsIYa 13

MUZLIQLARDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI

REJE:

1. Muzliqlar ha`m olardin` energiya da`rekleri

2. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari, tipleri ha`m qozg`alisi

3. Muzliqlardin` basli geologiyaliq jumisi ha`m qatlamlari

Muzliqlar-bul atmosferaliq jauin- shashin ha`m onin katiu formalarinan, uzak jillar

dauaminda ka`liplesiwinen kelip shig`atug`in ha`reketke iye bolip, ol ko`binese qatti atmosferaliq

jawin shashin saldarindag`i muzdin toplaniw formasi. Muzliqlar ko`binese taw muzliqlarina ha`m

materik muzliqlarina bolinedi. Muzliqlardin` jaylasiw oblastlari kriosfera dep ataladi.

Muzliqlar jer sharinin` ha`zir uliwma 16 min` km.kv maydandi iyeleydi. Izertlewlerge

karag`anda muzliqlardin` qalin`lig`i Antarktida 85 m., polyarli oblastlarda 34 m., biyik tawli

oblaslarda 0,5-5m. Wliwma muzlardin` suw mug`dari 27 mln kub.m. Eger barliq muzliqlar

erise, onda du`n`ya okean qa`ddi 66,6 m ge ko`teriledi. Usi waqitqa shekem jer sharinda 4 ret

muzliq da`wiri bolg`an

1. Protereozoy da`wirinde Arka Atlantikada

2. Tas ko`mir da`wirinde Afrikada, qubla Amerikada, Avstraliyada.

3. Perm`, Trias da`wirinde qubla jer sharinda

4. To`rtlik dawirinde uliwma maydaninin` 50-100 mln. km.kv. ko`lemin iyeledi.

Muzliqlardin` payda boliw jag`dayi

1. Atmosferaliq qatti jawin shashinnin jer betine kop jawiwi ha`m oz waqitda erip

ulgermewi.

2. Ku`n nurinin jer sharina birdey tarqalmawi

Muzliqlar ozi ha`reketi boyinsha geologiya jumisi q ke bolinedi.

1. Buziwshi

2. Tasiwshi

3. Jiynawshi

Ma`n`gi muzliq zonalari ha`m ondag`i

geologiyaliq protsessler.

Ma`ngi muzliq rayonlari kop min`lag`an jillar burin suwiq klimat jag`dayinda payda

bolip. ol ha`r qiyli teren`liktegi ma`n`gi qatiw jag`dayindag`i taw jinisi atmosferaliq qatti jawin

shashim ha`m uliwma temperatura da`rejesi o den anag`urlim tomen stat`yalarinda p/b. Ma`ngi

muzliqlar ozine ta`n taw jinislarin payda etip olar biriktiriwshi taza suw formalarin payda etedi.

(morena) Bul rayonlarg`a ma`n`gi to`n` qatlamlari ustinde jaylasqan oblaslar kiredi, ha`m bul

oblaslarda geologiyaliq jumislarg`a tiykarlanip mina muzliqlar payda boladi.

1. Erimeytug`in bir tegis muzliqlar

2. Erimeli muzliqlar

3. Atawli muzliqlar.

Osi atap otken 3 muzliq formasinda en` basli geologiyaliq qubilisti payda etiwshi

ha`reketli qatlam bolip tabiladi. Erimeytug`in oblastlarg`a biyik taw shin`lari, Arktika ha`m

Antarktika kiredi. Erimeli muzliqlarg`a Aziya, Evropa tawliqlarinda Tu`ndrada ko`p tarqalgan.

Atawli muzliqlarg`a bul erimeli zonadag`i muzliqlar jawin shashim menen eritiw ha`reketi.

Bularg`a Batis shig`is Sibir` territoriyasi. Tyan`-shyan` alaplari kiredi.

Muzliqlar tipleri

1. Tawli muzliqlar bul alapli oypatliqlarda, taw shetlerinde ushrasatin kishi muz

qatlamlari. Taw jiralarindag`i jog`ari ko`teriliw na`tiyjesinde biyik taw shinliqlar muz zonasina

kiredi. Biyik taw shin` muzliqlarinda juldiz ta`rizli ha`m vulkan kraterii muzliqlar payda boladi.

Tawli muzliqlar oypatliqlarda payda bolip, olardi firmali basseyin dep ataladi. Firm-bul da`neli

muz bolip terbelip turiwshi temperatura ta`sirinde sonday-aq u`stine erigen qar suwi sin`iwinen

qar tun`irshikleri qaytadan kristalizatsiyalaniwinan payda bolip muzliqlar tu`ri. Ferumli basseyin

bul muzliq shegaralaniw ha`m aziqlaniw zonasinan joqarida jaylasqan oblast. Bul jerde qatti

atmosferaliq jawin shashimlar olar tu`siwi puwlaniwi ha`m eriw joli qubilislari payda boladi Olar

ferumli bpsseyinlerde glechernik muzlar payda boladi. Bul qar sizig`i joqarisinda payda bolip

muzliqlar ol iri muz da`nelerinen ibarat bolip ko`lemi muz massalarin payda etip ha`m birden-bir

muz buziwshi jumisin xarakterleydi.

Muzliqlardin` tu`rleri

1. ultan morenasi

2. qaptal morenasi

3. ortan`g`i morena

4. son`g`i morena

Taw jinisinin buziliw protsessi

2. Jabiqli muzliqlar bul materikli yamasa qalqan ta`rizli muzlar dep atalip, olar kontinent

ko`p boliminde jaylasqan ha`m ulken qalin`liqti quraydi. Polyarli oblaslarda 4000 m, qalin`lig`i,

maydani 13 mln m.

Muzliqlardin buziwshi jumisi

Muzliqlar jer betinde ulken buziwshi jumisti alip baradi. muzliqlar awirliq kushi bul taw

jinislarin maydalaydi ha`m ultan morenasin payda etip bul ko`binese tawli oblaslar baslapqi ha`m

ortang`i morena oblaslarda ushrasadi.

1. Temperatura ja`rdeminde taw jinislarinin strukturasin buziw

2. qozg`aliw tezligi

3. qiyaliq muyeshi

Muzliqlardin tasiwshi jumisi

Jemiriliw produktlari muzliqlar qozg`aliw ha`reketi menen uzaq araliqlarg`a tasiwi ha`m

olar quramin ozgertiw qa`siyeti bolip tabiladi.

Muzliqlar tasilg`an siniqli materiallarinan payda qatlam morena dep ataladi. Morenalar

qalin`lig`i 2-600 m ge deyin baradi. Muzliqlar tasiwshi ha`reketi na`tijesinde ko`binese drumlenie

qubilisi payda boladi. Olar biyik emes uyirshikler formasinda bolip, biyikligi 25-50 m, eni 100-

200 m di quraydi. Olarda ko`binese qumli-sazli taw jinislar payda bolip flyuviglatsion qatlamlarin

payda etedi.

Muzliqlar menen baylanisli paydali qazilma bayliqlari olar haliq xojalig`inda

paydalaniw a`hmiyeti.

Muzliqlar jemiriliw protsesslerin sortirovkalap alaplarg`a a`keliw jumisi 3 ke bolinedi.

1. Awir elementli minerallar

2. ortasha elementli minerallar

3. Jen`il elementli minerallar.

Moren qatlamlarin baylanisli altin, qorg`asin, saz ilay lentali formalari ha`k tasli ha`m

besmut

1. Muzliqlar birden bir a`hmiyetli jumisi dushshi suw kollektori Mis. Antarktida ha`m

Arktika muz qatlamlari.

2. Adam qoli tiymegen antropogenlik sistema izertlew a`hmiyeti.

Muzlik. Tog` jinslarini bir joydan ikkinchi joyga kwchiruvchi hamda ularni ëtqizuvchi, ya`ni

er yuzasida harakatlanuvchi eng kuchli agentlardan biri muzlikdir. Muzliklar ë baland tog`larda, ëki

qutblarga yaqin erlarda uchraydi. Muzlik odatda qor chizig`idan yuqorida, rel`efning yassi va

patqam joylarida vujudga keladi, muzlikning vujudga kelishi asosan iqlim sharoitiga bog`liq. Tog`li

wlkalarda muzlikning qalinligi chetlariga qaraganda markaziy qismida katta bwladi.

Hozirga vaqtda Er sharidagi barcha muzliklarning umumiy maydoni quruqlikning wndan bir

qismidan kwprog`ini ëki 16 million 215 minng km2 tashkil etadi. Bu Avstraliya maydonidan ikki

marta kattaroqdir. Agar bu muzlik erisa, Dunë okeanining sathi 50 matrdan ortiqroq kwtarilar edi.

Muzliklar klassifikatsiyasi. Er yuzidagi barcha muzliklar shakliga va harakatining xarakteriga

kwra ikki gruppaga bwlinadi. Bular - materik muzliklari ëki qoplama muzliklar va tog`

muzliklaridir.

Materik muzliklari qutb wlkalarida tarqalgan bwlib, ular tog`larni ham, tekislik va

pasttekisliklarni ham ëppasiga qoplab ëtadi. Bunga sabab qubtlarda va qutb atrofidagi joylarda

temperaturaning yil bwyi juda past bwlishidir. Antarktidani va Grenlandiyani qoplab ëtgan muz

qalqoni bunga yaqqol misoldir.

Tog` muzliklari materik muzliklariga qaraganda ancha kichik bwlib, shakli ham xilma-xildir.

Tog`larda muzliklarning paydo bwlishiga sabab yuqoriga kwtarilgan sari ëg`in-sochin miqdori

ortib, temperatura esa pasaya borishidir. Tog` muzliklarining shakli asosan tog`lardagi rel`ef

shakllariga bog`liqdir. Ular kwpincha tog` vodiylari va chwkmalarining yuqori qismini egallaydi.

Morfologik belgilariga kwra tog` muzliklari quyidagi asosiy tiplarga bwlinadi: osilma

muzliklar, kar muzliklari, vodiy muzliklari, yassi chuqqilar muzliklari, yangi paydo bwlgan

muzliklar, muzlik shapkalari va h.k.

Tog` muzliklarining paydo bwlishi. Yil bwyi baland tog`larga ëqqan qor tobora twplana

boradi va wz og`irlik kuchi ta`siri ostida zichlashib firnga aylanadi. irn siqilib, uning kristallari bir-

biriga ëpishadi va natijada qovakli muz vujudga keladi. Bora-bora g`ovakli ywqolib, zich havo rang

muz hosil bwladi.

Muzlikning plastiklik xossasi. Muzlikdagi muz yuqori plastiklikka - egilish, chwzilish bilan

birga sinish xususiyatiga egadir. Mwrtlik xususiyati plastiklik xossasiga qarama-qarshidir. Plastiklik

holati qancha kuchli bwlsa, mwrtlik shuncha past bwladi. Muzning plastiklik xususiyati ularning

wzlariga xos bwlgan donador kristallik struktursidan kelib chiqadi. Temperaturaning va bosimning

wzgarishi muzning plastiklik xossasini oshiradi. Masalan, ostiga g`wla qwyilgan uzun muz, twsini

bir sutkada 12° da - 3,5° sovuqda 2 mm egilgan, bosim oshgan sari tobora kwproq egilgan.

Muzliklarning harakati. Muzliklar bir qancha sabablarga kwra turlicha tezlikda harakatlanadi.

Muzlikning harakat tezligi chetlaridan wrtasiga qarab, avvalo tez, swngra sekinlashadi.

Muzlikning erishi. Muzliklarda ablyatsiya (muzning erishi, bug`lanishi) asosan muzliklarning

old qismida - tilida bwladi. Bu hodisa (ablyatsiya) arktika muzliklarida kwproq uchraydi.

Muzliklarning kam ëki kwp bug`lanishi quësh radiatsiyasiga va quruq iliq shamollarning ta`siriga

bog`liqdir. Muzning ustki qismi bilan birga ichki qismi ham eriydi. Muzning ustki qismi quësh nuri,

ëmg`ir, issiq shamollar ta`siri bilan eriydi. Muzning ichki qismi muz bosimidan va muzning tog`

jinslariga ishqalanishi natijasida paydo bwladigan issiqlik ta`sirida ham eriydi.

Muzliklarning kwp yillik (asriy) tebranishi. Muzning muzlik ustidagi harakatini muzlikni

wzining surilishi bilan aralashtirib bwlmaydi. Muzlik har doim harakatda, oqishda, uning suriligi

esa twyinish oblastiga kelgan muz bilan erish oblastiga kelgan muzlik nisbatiga bog`liqdir.

Twyinish oblastidan kwp muz kelsa va u erish oblastida erib ywqolmasa, muzlik tili uzayadi,

demak, muzlik ilgari siljigan bwladi, aksincha, muzlik chnkinsa, uning tili qisqaradi. Muzlikning bu

harakat funktsiyasi uning kwp yillik tebranishi deb ataladi.

Materik muzliklari. Qoplama ëki Grenlandiya tipidagi materik muzliklari qutb wlkalarida

kuzatiladi.

Hozirgi materik muzliklarining maydoni 16,3 mln. km2 ga etadi (bu butun quruqlikning 11%

iga baravar), bu muzliklarning hajmi 20,9 mln. km2 ni tashkil etadi. Agar bu muzliklar erib ketsa,

Dunë okeani sathi 50 m kwtarilgan, agar Antarktida muzlarining wzigina erib ketsa, Dunë okeani

suvining sathi 40 m kwtarilgan bwlur edi.

Muzliklarning geologik ishi. Tog` vodiylaridan ëki materik qiyaligidan pastga tomon

harakatlanganda muzlikning qanday emirish kuchiga ega ekanligini tushunish qiyin emas, albatta.

Muzlik atrofidagi temperaturaning keskin wzgarishi, chunonchi, kunduzi isib, kechasi sovib

ketishi natijasida tog` jinslari emiriladi, bu sovuqdan nurash deb ataladi. Muz ustidagi suv muz

ëriqlaridan wtib, uning ichiga tushib muzlaydi, muz hajmi kengayadi va muz ostidagi er emiriladi.

Bu muz osti nurashi deb ataladi. Muzlik massasining bosimi (1 kum m muz - 920 kg) ham juda

katta emirish ishlarini bajaradi. U xuddi omochga wxshab erni haydagandek wyib ketadi, tog`

jinslarini tegirmondan chiqqan undek maydalab yuboradi.

Muzlik wz ywlida uchragan qattiq tog` jinslari va qoyalarni mayda-mayda qilib, maydalangan

jinslarni olib ketadi, er yuzasida katta chuqurchalar hosil qiladi. Muzlikning bunday ishi ekzaratsiya

(haydash-kovlash) deb ataladi.

Shunday qilib, muzliklar tog` jinslarining maydalanishiga sabab bwladi. Muzlik harakati

natijasida yig`ilgan ëtqiziqlar morenalar deb ataladi. Bu ëtqiziqlar saralanmagan bwlib, ular

tarkibida gildan tortib, katta hajmli jinslargacha bwladi. Morenalar muzlikning tagida, ustida va

ichida joylashganligiga va tarkibiga qarab bir necha turga ajratiladi.

Morenalar asosan uch xil bwladi: ostki, ustki va ichki morenalar. Ustki morenalar muzlikka

atrofdagi ën bag`irdan sinib va uvalanib tushgan jinslardan iborat.

Ostki morenalar muzlik paydo bwlmasdan oldin emirilgan materiallarni muzlik sidirib

twplashidan hosil bwlgan. Keyinchalik unga ën tomondan va ustdan emirilgan jinslar ustki

ëriqlardan tushib, qushiladi.

Ohirgi ëki chekka morenalar. Vodiy muzligi ëki qoplama muzliklar wz havzasidan quyiga

surilib kelib, etagida wzi bilan olib kelgan materiallarni (morenalarni) ëtqizadi.

Ohirgi morenada yuqoridagi hamma moneralar xili qatnashadi. Bu morenaning shakli

muzlikning oxirgi chekkasini aks ettiradi.

Asosiy morenalar. Asosiy morenalar muzlik ostidagi va muzlik ichidagi morenalarning

twplanishidan hosil bwladi. Bu morenalar muzlik havzasi wzgarganda ëki iqlim wzgarishi bilan

muzlik butunlay ywqola boshlaganda hosil bwladi. Bunda ustki, ichki va ostki morenalar (muzlik

tilining va muzning qisqarishi hamda chnkinishidan) bir-biri bilan qushilib, eng tagida chwkib

qoladi.

Qadimgi muzliklar. Ohirgi geologik davrda materiklarning kattagina maydoni muz bilan

qoplanganligi aniqlangan. Bu materik muzliklari erib ketgandan keyin ëtqiziqlar qoldirgan.

Qadimgi muzliklar hosil qilgan ëtqiziqlarning tarkibi va tuzilishiga kwra quyidagilarga

bwlinadi:

1. Erratik valunlar, ya`ni qadimgi qoplama muzliklar keltirgan g`wla toshlar har xil

kattalikdagi tog` jinslarining siniqlaridan iborat bwlib, ularning tarkibi shu erdagi tub jinslar

tarkibiga wxshaymaydi.

Erratik valunlar ba`zan qator-qator bwlib, er betiga chiqib ëtadi, ba`zan esa siniq tog`

jinslaridan tashkil topgan marzalar ustida joylashadi; bulardan morenalar xususiyatini bilib olish

uncha qiyin emas.

2. Morena amfiteatrlari - markaziy chuqur qismi kwldan iborat bwlib, bir tomoni konussimon

tekislikka tutashib ketadi, ën tomonlari muzlik va darëlar keltirgan shag`allar bilan qoplangan.

3. Ozlar - katta marzalar bwlib, ëllari yaqqol kwrinib turadi. Ular muz osti suvlari keltirgan

ëtqiziqlardan iboratdir.

4. Valun aralash gillar - muzlik surib kelgan valun va gildan iborat, qatlami aniq bwlmagan

jinslardir. Bunday jinslar kwpincha keng morena amfineatrining markaziy chuqur qismini qoplab

ëtadi, tagining yuzasi notekis bwlib, juda kwp kichik kwllar joylashadi.

5. Flyuvioglyatsiyaal ëtqiziqlar - muzlik suvlari olib keltirgan ëtqiziqlar bwlib, ular qalin

qatlamli qum, qumoq va gillardan iborat. Yupqa qatlamli bunday ëtqiziqlar lentasimon gillar deb

ataladi.

6. Qwy peshanalar va silliq qoya toshlar yuzasi chiziqlar bilan qoplangan, bu chiziqlarga

qarab ilgarigi muzlikning harakat tomonini aniqlash mumkin.

Twrtlamchi davrda uch marotaba muz bosish davri bwlgan. Bular: Evrosiëda, Grendandiya

bilan birga Shimoliy Amerikada va Antarktidadadir. Dunëdagi muzliklarning yalpi maydoni 37,2

mln. km2 ga etgan, bundan 9,5 mln. km2 Evrosiëga, 13,7 mln. km2 Shimoliy Amerikaga, 13,5 mln.

km2 Antarktikaga, 0,5 mln. km2 ga yaqini Janubiy Amerikaga twg`ri kelgan.

Er sharida pliotsen va antropogen davrlarida muzlik wttin-wqtin shimoldan janubga tomon

bosib kelganligiga yuqorida tasvirlab wtilgan muzlik ëtqiziqlari va shakllari yaqqol dalil bwla oladi.

Twrtlamchi davr muzliklarining vujudga kelishi sabablari. Evropa materigida twrtlamchi

davrda iqlimning bir necha marta wzgarganligi olimlarimiz tomonidan aniqlangan. Uchlamchi davr

oxiri, twrtlamchi davr boshlarida evropa iqlimi nihoyatda sovib ketadi. Al`p va Kavkaz tog`lari muz

bilan qoplanadi. Swngra yana ozroq vaqt havo isib ketadi, undan keyin iqlim yana ham sovib

ketadi, muz faqat baland tog`lik wlkalarnigina emas, tekisliklarni ham egallaydi. Wsimlik

qoldiqlarining topilishi bu muzliklar wrtasida uzoq vaqt iliq iqlim davom etganini kwrsatadi.

Er sharining deyarli 1

4 qismida wrtacha yillik temperaturalar manfiy (0 dan past) bwlgani

uchun er yuzasining tuproq-grunt qomlami wn,yuz, hatto ming yillab muzlab (twngib) ëtadi. Er

pwstining bunday twngib ëtgan qislari doimiy muzloqlar ëki kwp yillik muzlab ëtgan erlar deyiladi.

Bunday erlarda er osti suvi ham, odatda, muz holatida bwladi.

Tayanish tu`sinik

Muzliqlar. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari: qar sizig`i, qar shegarasi, to`men

temperatura, qatti atmosferaliq jawin shashim. Qar. Taw dizbekleri. Firn, gletcher, sublimatsiya.

Muz qozg`alisi: Muz qalin`lig`i, qiyaliq, mayisqaqliq. Muzdin` tipleri: tawli (al`p tipli), to`beshikli

(skandinaviya tipli), jer betli (materikli, grenlandiya tipli). Muzliqtin` buziwshi jumisi: salmaq,

qiyaliq, eziw, jiriw, untaqlaw ha`m t.b. Fizikaliq jemiriliw produktleri. Taw elementleri. Trop,

qoshqarbasli, shtrixlengen valunlar. Karniz ha`m t.b. Muzliqtin` transportliq ha`m akkumulyativ

jumisi: Moren, ultan ha`m ishki morenler, orta, qaptal, son`g`i, tiykarg`i morenler. Tillit, drumlin.

Suw- muzliq qatlamlari flyuvioglyatsiya qatlamlari. Zandriy maydanlari, kama, lentali ilaylar. Muz

basiw da`wirleri: protorozoy, tasko`mir, perm, neogen-to`rtlik. Muz basiw sebepleri: taw payda

boliw protsessleri basim temperatura ha`m ig`alliqtin` ko`beyiwi.