DİŞ HEKİMLİĞİ TARİHİ°Ş... · 4 Apse: Çürük, aşınma ya da kırık sonucu oluşan pulpa “diş özü” açılmaları, pulpitis’ler “pulpa iltihapları” ve apikal

DİŞ HEKİMLİĞİ TARİHİ

DERS NOTLARI

DERSİN KONUSU

Diş hekimliği tarihi dersi’nin konusu; diş hekimliği mesleğinin günümüzün modern

uygulamalarına ulaşana kadar farklı coğrafyalarda ve farklı uygarlıklarda izlemiş olduğu

gelişim sürecinin incelenmesi ve değerlendirilmesidir.

DERSİN AMACI

Diş hekimliği tarihi dersi’nin amacı; dişhekimliği mesleğinin insanoğlunun varoluş

tarihi boyunca farklı zamanlarda, farklı mekanlarda ve farklı uygarlıklarda uygulanış

şekillerinin incelenmesi yolu ile, modern Türk ve dünya dişhekimliği uygulamaları, sorunları

ve geleceği hakkında kapsamlı ve geniş ufuklu bir değerlendirme olanağı sağlanmasıdır.

DERSİN KAYNAKLARI

Diş hekimliği tarihi dersi’nin akışı içerisinde ders notlarına ek olarak aşağıdaki kaynak

kitaplardan yararlanılması salık verilir.

1. Yüksel Noras. Diş Hekimliği Tarihi. Hacettepe Üniv. Yayınları No: B10 Ankara, 1973

2. Ahmet Efeoğlu. Dişhekimliği Tarihi. İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul, 1992

3. Nuri Muğan. Türk Diş Hekimliği Tarihi. İstanbul Üniv. Yayınları No:3831, İstanbul,

1994

4. Ahmet Efeoğlu, Ayşegül Demirhan Erdemir, Öztan Öncel. Başlangıçtan Günümüze

Diş Hekimliği. Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2000

5. İlter Uzel. Anadolu Uygarlıklarında Diş Hekimliği. Yeni Adana Ofset Ltd. Şti, Adana,

2000

6. Curt Proskauer, Fritz Witt. Pictorial History of Dentistry. Verlag M. Du Mont

Schauberg, Köln, 1962

7. Malvin E. Ring. Dentistry An Illustrated History. The CV Mosby Comp, St Louis,

1985

“Diş Hekimliği Tarihi” Prof. Dr. H. Serdar Çötert E.Ü. Diş Hekimliği Fak. Protetik Diş Ted. A.D. Bornova 2009

2

1

PALEOSTOMATOLOJİ ve DENTAL ANTROPOLOJİ

Diş hekimliği’nin özgün bir meslek olarak yapılanmaya başlaması 18.yy ikinci

yarısından itibaren başlamış olmakla birlikte, çok daha eski çağlardan beri insanoğlu’nun ağız,

diş ve çevre dokularının hastalıkları bulunduğuna ve bunların tedavisi ile uğraşıldığına dair

deliller bulunmaktadır. Eski çağlardan kalma insan ve hayvan kalıntılarındaki hastalık

belirtileri ile ilgilenen bilim dalı, “paleopatoloji” adı ile bilinir. Bu bağlamda, kalıntıların ağız,

diş ve çevre dokuları açılarından incelenmesi, insan dişi kalıntıları üzerindeki hastalık

belirtilerinin değerlendirilmesi konularındaki çalışmalar, “paleostomatoloji” biliminin

kapsamı içindedir (1). Eski çağlardan kalma insan kalıntıları, paleontoloji bilim dalının olduğu

kadar antropoloji biliminin de ilgi alanı içindedir. Özellikle dişler; insan topluluklarının genetik

yakınlıkları ya da farklılıkları, aralarındaki ilişkiler ve büyük göçler hakkında değerli bilgiler

kazandırırlar (2,3). Dişlerin tarih bilimleri açısından böylesi değerli oluşunun sebebi, kemikten

daha dayanıklı olması ve çağlar boyu bozulmadan toprak altında kalabilmeleridir (2).

Antropolojinin dişleri inceleyen bu dalı, “dental antropoloji” olarak bilinir. Dental antropoloji

diş buluntularının biçimi, ölçüsü, durumu, genetik özellikleri, farklılıkları, işlevi ve konumunu

inceleyerek sonuç çıkarır (4‐6). Örneğin, Bilgin ve ark. (7) tarafından incelenmiş olan Erzurum

yerleşkesi diş örneklerinin, 9000 yıl daha eskiye tarihlenen ve Özbek (8) tarafından

incelenmiş olan Çayönü yerleşkesi diş örneklerinden daha küçük oldukları saptanmıştır (7,8).

Benzer şekilde, her ikisi de Geç Bizans dönemine tarihlenen Aslantepe ve İznik yerleşkelerine

ait diş buluntularının aynı büyüklüğe sahip oldukları, kafatası ölçüm kriterlerinin de aynı

oldukları saptanmıştır (9‐11).

Çürük: Günümüz bilgilerinin ışığında, en eski diş hastalığının çürük olduğu kabul

edilmektedir. Diş çürüğü, insandan önceki buluntularda bile saptanmıştır. 6 milyon yıl

öncesinde yaşamış sürüngenlerin, hatta 12 milyon yıl önce yaşamış balıkların dişlerinde bile


3çürüğe rastlandığı bilinmektedir (12,13). “Ferrier”, MÖ 8. bine tarihlenen 2000 insan dişinde

çürük oranını %3 olarak bildirmiştir. “Mummery” ise, İngiltere’de bulunan aynı döneme ait 68

kafatasının inceleyerek çürük oranını %2,94 olarak bildirmiştir (12). “Magitot”, Fransa’da

bulunan benzerlerinin %1‐1,2’sinde çürük saptadıklarını bildirmişlerdir (13). Bas‐Moulin

mağaralarında ve Rodezya’nın kuzeyindeki bir mağarada bulunan neolitik döneme ait insan

dişlerinde de az sayıda çürük saptandığı “Weinberger” tarafından aktarılmıştır (14). Sandallı

ve ark. (15), Hitit çağı insan kalıntılarında yalnız bir adet çürük dişe rastlandığını

bildirmişlerdir. Neolitik döneme ait Çayönü buluntularında çalışan Özbek (8), inceledikleri

874 dişin 49’unda (% 5.6) çürük saptamışlardır. Erzurumda keşfedilen yakın çağ’a ait insan

buluntularını inceleyen Bilgin ve ark (7); 62 erişkin iskeletinin 16’sında (% 25.8) çürük diş

saptamışlardır. Toplam 297 sürekli dişin 44’ünün (%14,8) çürük olduğu görülmüştür.

Paleolitik çağda çürük diş sayısının düşük olmasının sebebi, insanların avcılık ve

toplayıcılıkla beslenmeleri ile açıklanmaktadır. Mezolitik çağda az da olsa artış gösteren diş

çürüğü, neolitik çağda insanların tarım ve yoğun karbonhidrat beslenmesine geçmeleri ile

birlikte artış göstermiştir (16‐18). Bununla birlikte, onbinlerce yıl toprak altında kalmış

dişlerde çeşitli hasarlar oluşmuş olabileceği de göz ardı edilmemelidir. Humus asiditesinin

yüksek olduğu yer altı ortamlarda kalan iskeletlerde dişin boyun bölgesindeki sement dokusu

üzerinde post‐mortem “ölüm sonrası” yalancı çürükler gelişebilir. Bazı toprak altı canlılarının

salgılarının da yalancı çürüğe neden oldukları bilinmektedir (2,17). Günümüzde ise insan

dişlerinde çürük sıklığının %98 civarında olduğu bilinmektedir (19).

Aşınma: Tarih öncesi insan buluntularının incelenmesinde, çürükten sonraki ikinci

önemli dental problemin aşınma olduğu görülmüştür. Aşınma; “çiğneme sırasında dişlerin

birbirine sürtünmeleri ve bu arada çiğnenen gıda içindeki sert cisimlerin yol açtığı tahrip

sonucu diş minesinin giderek eksilmesi” şeklinde tanımlanmaktadır (15,19). İki bileşeni vardır.

Atrisyon, dişlerin birbirine sürtünmesi ile oluşan aşınmayı, Abrazyon ise yabancı cisimlerin

sürtünmesi ile oluşan aşınmayı ifade eder. Önceleri yalnızca, karşıt dişlerin birbirine değen

çiğneyici yüzlerinde oluşan aşınma zamanla komşu dişlerin ara yüzlerinde de ortaya çıkar.

Genç bireylerdeki ara yüz değim noktaları, yaşlılarda ara yüz değim alanlarına dönüşür.

Besinlerin sertliği, kum ve toprak ile karışmış olması ve tahılların taş havanlarda

öğütülmüş olması, aşınmanın sebepleri olarak gösterilebilir.

Çayönü toplumuna ait ön dişlerin kesici kenar ve ön yüzündeki aşınmalar, bu dişlerin

beslenme dışı amaçlar için de kullanılmış olabileceklerini düşündürmüştür (2,8).


4Apse: Çürük, aşınma ya da kırık sonucu oluşan pulpa “diş özü” açılmaları, pulpitis’ler

“pulpa iltihapları” ve apikal paradontitisler “kök ucu iltihapları”’nın oluşturduğu diş abseleri

de, paleostomatolojinin önemli hastalıklarındandır. Apseli diş oranı, Bilgin ve ark. (7)

tarafından yakınçağ Erzurum yerleşkesi buluntularında %5.7, Özbek (8) tarafından Çayönü

yerleşkesi buluntularında % 30.4 olarak hesaplanmıştır. Apsenin en çok üst 6 numaralı

dişlerde görüldüğü saptanmıştır.

Dişeti iltihabı: Yaşam boyunca dişler üzerinde birikmiş olan diş taşları, post‐mortem

dönemde aynen kalır. Dental antropolojide diş taşları, Brothwell şemasına göre hafif, orta,

belirgin ve çok belirgin olarak dört sınıfta değerlendirilir (16). Çoğunlukla diş taşları ile paralel

gelişen bir başka hastalık ise periodontitis “dişeti iltihabı”’dir. Çok eski buluntularda bile

yaygındır. Dişi tutan çevre kemik dokusunun kaybı ile karakterizedir (20). Erzurum

yerleşkesindeki büyük azıların yanak yüzünde hafif oranda diş taşına rastlanmış, dişeti iltihabı

oranı %11.6 (%5.3 hafif, %6.3 orta) olarak hesaplanmıştır (7). Çayönü toplumundaki dişeti

iltihabı oranı ise % 28.5 olarak bildirilmiştir (8).

Hipoplazi: İnsan buluntularında çürük ile karıştırılabilecek bir başka diş hastalığı,

hipoplazidir. Mine dokusunun kötü kalitede oluşması şeklinde tanımlanabilir. Mine

yüzeyinde çukurlar ya da oluklar şeklinde görünür (21). Sıklığı; Erzurum toplumunda %10,

Çayönü toplumunda ise % 8.1 olarak hesaplanmıştır (7,8). MÖ 6. Bine tarihlenen Tepecik

(Elazığ) buluntularında ise 478 süt ve sürekli diş incelenmiş, hipoplazi sıklığı süreklü dişlerde

%56.4, süt dişlerinde ise %63.6 olarak hesap edilmiştir (22). Hipoplazinin farklı toplumlarda

değişen sıklıkta ortaya çıkması, beslenme bozuklukları ve sistemik hastalıklarla ilişki olasılığını

düşündürmektedir.

Ante‐mortem diş kaybı: Çürük, kırık, diş özü ve dişeti iltihapları ve apseler gibi

hastalıklar yüzünden dönemin insanlarının çok fazla ağrı çekmiş olduklarını ve bu

zorlamaların insanları tedavi yöntemi keşfetmeye itmiş olduğunu tahmin etmek güç değildir.

Bilinen en eski diş tedavisi ise diş çekimi’dir. İnsan buluntularında yaygın olarak gözlenebilen

ante‐mortem diş kayıpları, eski insanların kendi dişlerini ya da başkalarının dişlerini çekmiş

olabileceklerini göstermektedir. Antemortem diş kaybı yüzdesi Erzurum toplumunda %32,

Çayönü Toplumunda ise %25 olarak hesaplanmıştır. En sık olarak kaybedilen dişlerin birinci

büyük azılar, en seyrek kaybedilen dişlerin ise köpek dişleri olduğu görülmüştür (7,8).

Muğan (14), neolitik dönemde diş tedavisi ile ilgili üç tip uygulama yapılmış

olabileceğini tahmin etmektedir. Bunlar; parmakla kavrayarak diş çekmek, ağrıyı kesebileceği


5umulan bazı bitkileri çiğnemek (ya da çiğnetmek) ve çürük diş kovuklarını çakıl taşı ya da

boynuz tozu ile doldurmak. Yazarın bu tahminleri oldukça akla yakın gibi görünmekle birlikte,

bilimsel kanıtlara dayanmadığından tahminden öteye geçememekte, diş tedavisi

uygulamalarına işaret eden en eski buluntular ise günümüzden 5000 yıl öncesine

tarihlenmektedir.


6

2 SÜMER ‐ BABİL ‐ ASUR

Günümüz uygarlığının ilk tohumlarının atıldığı, küçük insan topluluklarının avcılık‐

toplayıcılığa dayalı yaşam tarzını terk ederek tarıma dayalı yerleşik köy yaşantısına geçtikleri

beş ana merkezden birinin Mezopotamya, ve özellikle de “Bereketli Hilal” olarak bilinen

bölge olduğu artık genel olarak kabul edilmektedir (23). Mezopotamya’da “site‐devlet”

biçiminde örgütlü ve iyi yapılanmış merkezi yönetimler oluşturmayı başaran ilk kültür Sumer

kültürüdür. Bölge daha sonraları sırası ile Babil ve Asur devletleri tarafından işgal edilmiştir.

Buluntulardan birbirine kaynaşmış oldukları anlaşılan bu üç kültürün, dişhekimliği

uygulamalarının tarihi açısından da aynı başlık altında incelenmesi daha yararlı olacaktır.

Ünlü Asur kralı Asurbanipal’in MÖ 700’de başkent Ninova’da yaptırmış olduğu

kütüphane, Mezopotamya tarihinin erken dönemlerini de içeren, çivi yazısı ile yazılı 100 bine

yakın kil tabletin bir bölümünün günümüze ulaşmasını sağlamıştır. MÖ 1000 yıllarına ait bazı

tabletlerde diş çürüğünden ve bu çürüğe neden olduğu düşünülen kurtlardan bahsedilmekte

ve bu kurtlardan korunmayı sağlayacak dualar öğretilmektedir (14,24):

“Evren Anu tarafından

Yeryüzü, evren tarafından

Akarsular, yeryüzü tarafından

Dereler, akarsular tarafından

Bataklıklar, dereler tarafından

Ve küçük kurt, bataklıklar tarafından

Yaratıldıktan sonra, Küçük kurt ağlaya sızlaya

Tanrı Şamaş’ın huzuruna vardı

Yaşlı gözlerle dedi ki:

“Bana vereceğin besin ne ola?


7İncirle kayısı senin ola.

Bunlar ne ki benim için?

İncirle kayısı ha!

Bırak da hiç olmazsa

Dişle dişeti arasına sokulayım

Azı dişlerinin içine yerleşeyim.”

“Mademki böyle dedin ey küçük kurt,

Katretsin seni toprak ana

O kudretli eliyle…”

“Mayalanmış arpa suyu ile karıştırılmış yağ, bu dizeler üç kere yinelenerek ağrıyan

dişin üzerine sürülecek.”

Dualar ve sihirler dışında çeşitli hastalıklara iyi gelen 250 kadar bitkisel formül “drog”

tarif edilmekte; bunların yenerek, çiğnenerek ya da topikal yol (sürülerek) ile kullanılması

tavsiye edilmektedir. Bununla birlikte, diş ağrısı ile ilgili herhangi bir cerrahi uygulamadan söz

edilmemektedir.

Babil’de astroloji çok gelişmişti. Doğadaki her olayın gökyüzünde yazılı olduğuna ve

değiştirilemeyeceğine inanılırdı. Bu “Gökyüzü Kitabı”’nda yaşayan tüm varlıkların günü,

geleceği ve kaderi yazılı idi. Doğal olarak hastalık ve sağlık da bu bağlamda değerlendirilirdi.

Babil ve Asur’da tıp ve din pratiğinin iç içe olduğu bilinmektedir (14). Bu kültürlerde tıp

uygulayan iki kesim bulunmakta idi. Bunlardan birincisi, eğitimli ve yüksek sınıfa ait saray

büyücüleri olup, hekimlik ve din adamlığı özelliklerinin ikisini birden taşırlardı. Hastaları,

günün belli saatlerinde yaptıkları ve belli sayıda tekrarladıkları büyülerle iyileştirmeye

çalışırlardı. İkinci grup uygulayıcı ise; çıraklıktan yetişen, bitkisel droglarla semptomatik

tedavi uygulayan, bazı cerrahi uygulamaları yapabilen kişilerdi. Bu hekimlerin uygulamalarını

anlatan 26 kil tablet günümüze ulaşmıştır. Bu tabletler, “Büyücü hastanın evine gittiği

zaman…” başlığını taşır. Hastalığın tanı ve tedavisini içermektedir. Örneğin, diş gıcırdatan bir

hastanın tedavisi şöyledir:

“Kırmızı toz ve ardıç meyvesi birlikte ezilir, dişler bu toz ile ovulur.”

Aynı hastalığın büyü yolu ile tedavisi ise şöyledir:


8

“Bir insan kafatası, renkli yün bir örtü ile örtülmüş bir iskemle üzerine

konur. Üç gün boyunca sabah ve akşam birer kurban kesilir. Büyü yedi kez

tekrarlanır. Hasta, kafatasını yedi ayrı zamanda yedişer kez öper.”

İkinci grubun daha başarılı olması nedeni ile zaman içinde yöntemleri yaygınlık

kazandı ve büyücüler arasında da yaygınlaştı. Bu tabletlerden birinde, dişler ile ilgili 16 reçete

bulunmaktadır. Üç sütun halinde düzenlenmiş olan tabletin birinci sütunu ilaç olarak

kullanılacak maddeyi, ikinci sütun endikasyonu, üçüncü sütun ise uygulama şeklini tarif

etmektedir (12):

Erkek pillu bitkisi

Diş ağrısı Dişe uygulayın

Topraktan çıkarıldıktan sonra güneşe

gösterilmeyen keçi boynuzu ağacı kökü

Diş kurdu Dişe uygulayın

Topraktan çıkarıldıktan sonra güneşe

gösterilmeyen deve dikeni kökü

Hastalıklı diş Kurutup toz haline getirin, yağ ile

karıştırıp dişe uygulayın

Kasnı otu sakızı (Galbanum) Sallanan diş

Dişe uygulayın

Şap, nane ve aromatik turu Diş temizliği Yemeklerden önce dişleri temizleyin

Yine Babil dönemine (MÖ 2250) ait bir başka tablette ise, diş çürüğünün neden

olduğu ağrı için bir formül bulunmaktadır. Buna göre;

“Banotu (Hyosycamus Niger) tohumları ezilerek toz haline getirilir,

mastika ile karıştırılarak macun haline getirilir ve çürük kavitesine

yerleştirilir.”

Tıp uygulayıcılarının din adamlarından ve tıbbi pratiklerin dini pratiklerden ayrılması

ise, “Hammurabi Kanunları”’nda belgelenmiştir. Hekimler ile hastaların karşılıklı

sorumlulukları Hammurabi Kanunlarında ayrıntılı olarak tarif edilmektedir. MÖ 2200 yılarına

ait olan kanunların yazılı olduğu tabletler 1901 yılında Susa harabelerinde bulunmuştur.

2,25m yükseklikteki bir dikilitaş üzerine çivi yazısı ile yazılı olan bu yasalar 282 paragraf


9içermektedir ve hekimin toplumsal sorumluluklarını tarif eden ilk yasalardır. Örneğin 282.

yasa, hastanın ölümüne neden olan ya da apse drenajı sırasında hastayı kör eden hekimin

ellerinin kesilmesini öngörür. Buna karşılık olarak cerrahi uygulamanın başarılı olması 10

şekel (1 şekel: 8,4gr) gümüş ile ödüllendirilir. Dişlere verilen önem ise bazı yasalarda açıkça

görülmektedir. Örneğin:

196. Eğer kişi kendisi ile aynı sınıftaki bir kişinin gözüne zarar verirse, aynı

zarar onun gözüne de verilir.

198. Eğer kişi kendisinden daha aşağı sınıftaki bir kişinin gözüne zarar

verirse, 505gr gümüş öder.

200. Eğer kişi kendisi ile aynı sınıftaki bir kişinin dişine zarar verirse, onun

da dişi çekilir.

201. Eğer kişi kendisinden daha aşağı sınıftaki bir kişinin dişine zarar

verirse 166gr gümüş öder.

Yukarıdaki maddelerden, bir dişe bir gözün üçte biri kadar tazminat bedeli saptanmış

olması dikkat çekmektedir.

Eski Mezopotamya’da tıp uygulayıcıları, ayın uğursuz sayılan 7.,14.,19., ve 21. günleri

çalışmazlardı. Diş tedavisi uyguladığı bilinen en eski Mezopotamya hekimi, MÖ 2400’de, Kral

Gudea döneminde yaşamış olan “Dio‐Edinmugi”’dir. Günümüzde Louvre müzesinde bulunan

bir monogram, bu hekimin diş çekimi yaptığını belgelemektedir. Mühürü ele geçirilmiş olan

bir diğer eski Mezopotamya hekimi ise, MÖ 2100 yıllarında yaşamış olan “Urlugaledinna”’dır.

Bu dönemde ağız ve diş temizliğine önem verildiği iki ayrı kanıttan anlaşılmaktadır.

Bunlardan birincisi, altın ve gümüş kürdanlardır. İkincisi ise bir diş macunu formülüdür:

“Eğer bir kişinin dişleri sararmışsa akad tuzu, çamsakızı, mısır anasonu

ezilerek karıştırılır ve dişler ovulur. Bal, şarap ve yağ karıştırılarak dişler

çalkalanır ve gargara yapılır.”


10

3 ANTİK MISIR

M.Ö. 3000 yılları civarında Nil nehri çevresindeki verimli düzlüklerde ortaya çıkan ve

başkenti Memphis olan Mısır İmparatorluğu; merkezi otoriteye sahip, iyi örgütlenmiş ve

düzenli bir devlet olarak, en eski yazılı dökümanlara sahiptir. M.Ö. 2780’de yaşamış olduğu

tahmin edilen “İmhotep”, bilinen en eski hekimdir. Kendinden sonrakiler tarafından tıp

tanrısı olarak Eski Mısır pantheon’una yerleştirilmiştir. Eski krallık döneminde (M.Ö. 2664‐

2155), tıbbın gelişmiş ve örgütlü bir meslek kolu olduğu bilinmektedir. Giza piramitleri

yakınlarındaki kazılarda ortaya çıkarılan hekim mezarlarından, hekimlerin o dönemdeki

uygulamaları, çalışma şartları ve sosyal durumları hakkında bilgi sağlanmıştır. “Hekim”

sözcüğünün hiyeroglif yazısında yatay bir ok ve bir yağ kavanozu ile gösterildiği ve “sinu”

şeklinde telaffuz edildiği; ayrıca hekimler arasında “Baş Hekim, Bölge Hekimi ve Yüksek

Hekim” şeklinde bir hiyerarşi bulunduğu öğrenilmiştir (12). Pers’lere ait bazı belgeler ise Eski

Mısır’da hekimlerin tıp okullarında yetiştirildiğini belirtmektedir (25).

Heredotos, M.Ö. 5. yy Mısırındaki tıp uygulamasını şöyle anlatmaktadır:

“Tıp onlar arasında ayrı bölümler halinde uygulanmaktadır. Her hekim bir

tek hastalığın tedavisi ile uğraşır. Böylelikle ülke hekimlerle dolup taşar.

Göz, diş, baş, barsak ve iç hastalıkların tedavisi ile ayrı hekimler ilgilenir.”

Tarif edilen bu uzmanlaşmanın yalnız bu yüzyıla has olduğunu ve daha önceki

dönemlerde olmadığını savunan tarihçiler bulunmakla birlikte, yalnız diş ile ilgilenen

hekimlerin her zaman mevcut olduğu genel olarak kabul görmektedir. Mısır kültüründe diş

sağlığı ile uğraşan hekimler diğer hekimlerden farklı olarak göz ve yatay fildişi ile gösterilir ve

sinu adını kullanmazlardı (12).


11

Diş tedavisinde uzmanlaştığı bilinen ilk hekim “Hesi‐Re”’dir. Bu kişiye ait belgeler,

“Kral Zoser” (M.Ö. 2600)’e ait olan “Basamaklı piramit”’te bulunmuştur. Belgeler beş ahşap

levhadan ibarettir. Hesi‐Re’nin kabartma resmini ve 13 ünvanını içermektedir. Ünvanlardan

bazıları, “Hekimlerin ve Diş Hekimlerinin Şefi”, “Kraliyet Kayıtlarının Yöneticisi” ve “Krallığın

Bekçisi”’dir.

Eski Mısır uygarlığında ağız ve diş temizliğine özel bir önem verildiği, kahvaltı ile ağız

ve diş temizliğinin ayrılmaz bir bütün olarak algılandığı hatta yüksek sınıftan Mısırlıların yalnız

saç ve diş bakımı ile uğraşan özel hizmetçileri bulunduğu “Grapow” tarafından bildirilmiştir

(12). Yalnız soylu ailelere hizmet eden ve “dişçilik” sanatı ile uğraşan bir meslek kolundan

Heredotos’da söz eder. Bu kişilerin, sycamore (Frenk çınarı) ağacından yonttukları yapay

dişleri keten iplik ya da altın ve gümüş tellerle boşluğa komşu dişlere bağladıklarını anlatır.

Yazılı ve resimli dokümanlarda ağız ve dişler ile ilgili herhangi bir tanımlamaya

rastlanmamıştır. Ağız, vücudun “giriş deliği” olarak tanımlanmış, dişler uzun ve sivri

resmedilmiş, mandibula ise “çiğneme kemiği” olarak adlandırılmıştır. Bu noktadan hareketle

Mısırlıların anatomiye ilgi göstermedikleri düşünülebilir. Mumyalama sanatında bu denli ileri

gitmiş olan bir uygarlığın anatomiye böylesine ilgisiz kalmış olması şaşırtıcıdır. Bazı tarihçiler,

mumyalama işlemini eğitimsiz cahil zenaatkarların yapması nedeni ile Mısırlıların

mumyalama çalışmalarından tıbbi bir bilgi elde edemediklerini savunmaktadır (12). Eski

Mısırda MÖ 3. yy’dan sonraki Ptolome’ler döneminde insan diseksiyosu yapılabilmiş ancak

bu dönem çok uzun sürmemiştir. Bununla birlikte Eski Mısır hekimleri Mezopotamyalı

meslektaşlarından daha ileri düzeyde idiler ve dolaşım sisteminin merkezinin “metu” yani

kalp olduğunu biliyorlardı. Hastalıkların tanısı için ise; bakma, elleme, dinleme, dışkı ve idrar

kontrolü gibi usuller kullanırlardı. Gıda artıklarının kanda “vedihu” olarak adlandırdıkları bir

kalıntıya neden olduğunu ve bunun hastalık yapma potansiyeli bulunduğuna inanırlardı.

Tedavi yaklaşımı genel olarak bu riskli vedihu’nun vücuttan atılması esasına dayalı

olduğundan; ishal oluşturma, idrar söktürme, lavman, hacamat, terletme, balgam çıkartma,

dağlama, friksiyon ve banyo yöntemlerinden yararlanırlardı. Eski Mısır tedavi uygulamaları

dinsel, büyüsel ve drog tedavisi olarak üç türdü. Dinsel tedavilerde rüyalardan ve telkinden,

büyü tedavisinde büyücülerin özel ritüeller ile hazırladıkları muska ve nazarlıklardan, drog

tedavisinde ise, çeşitli bitkisel, hayvansal ve madensel droglardan yararlanılırdı. Bu droglar

hastaya infüzyonlar, kaşeler, macunlar, fitil, gargara, tütsü ve pomatlar olarak uygulanırdı


12(25). Antik Mısır uygarlığındaki tıbbi uygulamalar hakkındaki bilgilerimiz, bazı papirus’lerden

kaynaklanmaktadır.

Ebers Papirusları: 1872’de George Ebers tarafından Thebes’te bulunmuş olup, Leipzig

Üniversitesinde korunmaktadır. M.Ö. 3700 ile 1500 arası dönemi içeren 21m boyunda

anonim bir eserdir. Genellikle iç hastalıklar ile ilgilidir. Organlara göre bölümlere ayrılmıştır.

Hastalıklara ait 700 tedavi yöntemini, çeşitli ilaçların formülü ile kullanım şekillerini tarif eder.

Dişeti iltihapları, pulpa iltihapları, diş ağrıları ve aşınmalar gibi diş hastalıkları hakkında da

birçok bilgi içermektedir. Tedaviler genellikle yakılar, bitki özleri ve çiğneme tabletleri

şeklindedir. Örneğin, dişleri güçlendirmek için aşağıdaki formül önerilmektedir:

“Öğütülmüş kayatuzu, aşıboyası ve bal birer ölçü karıştırılır ve karışım dişe

basınçla uygulanır.”

Diş absesi için önerilen beş ayrı formülden biri ise şöyledir:

“İnek sütü, taze hurma ve baklagil tohumu birer ölçü karıştırılarak açık

havada bir gece bekletilerek çiğ ile nemlendirilir. Karışım yutulmadan

çiğnenip tükürülerek kullanılır.”

Hearst Papirusları: Phoebe Hearst tarafından bulunan ve günümüzde California

Üniversitesinde korunmakta olan bu papiruslar ilk kez 1905’de Reisner tarafından

incelenmiştir. Ebers Papiruslarına benzer şekilde yüzlerce tedavi içermekle birlikte daha geç

bir döneme aittir ve önerilen tedaviler Ebers papirusundakilerin benzeridir.

Edwin Smith Papirusları: Luxor’da 1862’de Edwin Smith tarafından bulunmuş olan bu

papiruslar günümüzde Brooklyn Müzesindedir. 4,68m uzunluğunda olup her iki yüzü de

yazılıdır. Kafatası hasarlarından omurga hasarlarına kadar 48 olgu üzerinde travmatik ve

cerrahi sorunlar irdelenmektedir. Kısa olgu sunumlarından oluşmaktadır. Her olguda kısa bir

başlıktan sonra tanı özetlenmiş, sonuç ise; “tedavi edilebilir bir hastalık”, “tedavi için

uğraşılması gereken bir hastalık” ya da “tedavi edilemez bir hastalık” şeklinde ifade

edilmiştir. Tarif edilen olgular arasında ağız bölgesi ile ilgili olanlar şunlardır:


13

Olgu 15. Maksilla (üst çene) ve zigoma (elmacık kemiği) bölgesinde kemik delinmesi.

Olgu 16. Maksilla ve zigoma bölgesinde kemik çatlağı.

Olgu 17. Maksilla ve zigoma bölgesinde karışık kemik kırığı.

Olgu 24. Mandibula (alt çene) kırığı.

Olgu 25. Mandibula çıkığı.

Olgu 26. Üst dudakta yara.

Olgu 27. Çenede yarık şeklinde yara.

Anlatılan bilgiler arasında kas, tendon ve ligamentler ile alt çene kasları ve bunların

temporal kemiğe bağlanma şekilleri de bulunmaktadır. Olgu 25, yerinden çıkan mandibulanın

yerleştirilmesi işlemini şöyle açıklamaktadır:

“Başparmağını ağız içine, ramus’un bittiği yere, diğer dört parmağını da

ağız dışına hastanın çenesinin altına yerleştir ve çeneyi aşağı ve arkaya

doğru it.”

Bu uygulama modern tıp’ta hala uygulanmakta olan ve “Hipokrat manevrası” olarak

bilinen bir uygulamadır. Eski Yunan hekimlerinin bilgilerinin kaynağını göstermektedir.

Papirus’un kırığa yaklaşımı şöyledir:

“Çenesi kırık kişiyi muayene ederken kırığı el ile bulun ve parmaklarınızla

yerine yerleştirin. Kırık üzerinde açık yara varsa kanama durmaz ve yüksek

ateş görülür. Bu hastalık tedavi edilemez.”

Edwin Smith papiruslarında dişler ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu üç

papirus dışında, “Chester Beatty Koleksiyonu” (MÖ1200), “Berlin Tıbbi Papirusu” (MÖ 1300)

ve “Londra Tıbbi Papirusu” (MÖ1350) adı ile bilinen belgeler, medikal bilgi içermekle birlikte

dişlerle ilgili değildirler.

Eski Mısır uygarlığından kalan tıbbi buluntular yalnız yazılı dokümanlardan ibaret

değildir. İnsan kalıntıları da aynı şekilde zengin bilgi kaynağıdır. Anılan dönemde uygulanmış

diş tedavileri ile ilgili bilgi veren buluntulardan bazıları şunlardır:


14Örnek 1. Giza piramidi yakınlarında Hermann Junker tarafından bulunmuş olan bu

parça, M.Ö. 2500’e tarihlenmekte olup, birbirine altın bir tel ile bağlanmış olan 47 ve 48

no’lu dişlerden ibarettir. Aşınma sonucu pulpası (diş özü) açılmış olan 48 no’lu dişin, pulpa

hasarı sonucu sekonder gelişen apikal paradontitis (kök ucu iltihabı) nedeni ile mobilite

(sallanma)’sinin arttığı tahmin edilebilir. Buluntuyu Weinberger’den aktaran Efeoğlu (12)

dişin mobilitesini kök rezorbsiyonu (erimesi)’na bağlamakla birlikte, köklerin rezorbe kökler

mi, yoksa apeksifikasyonu (kök oluşumu) tamamlanmamış dişler mi olduğu

anlaşılamamaktadır. Sebebi her ne olursa olsun, örnekten anlaşıldığı kadarı ile sallanan bir

dişin hareketliliği, sağlıklı olan komşusuna splintlenerek tedavinin gerçekleştirilmiş olduğu

kesindir. Dişler üzerinde diş taşı bulunmasına rağmen tel üzerinde taş bulunmaması yazarlar

arasında şüphe oluşturmuşsa da, işlemin birey hayatta iken ağız içinde yapılmış olduğu ve

tedavi gören dişlerin bir süre bu şekilde kullanılmış olduğu genel olarak kabul görmektedir.

Örnek 2. El‐Qatta (Kahirenin kuzeybatısı)’da Farid tarafından bulunmuş olan örnek,

birbirine altın tel ile bağlı 11,12 ve 13 no’lu dişlerden oluşmaktadır. 13 no, çift kat tel ile

bağlıdır. 11 no arayüz ve labialinde telin sıkıca oturabileceği bir oluk hazırlanmıştır. 12 no

üzerinde diş taşı bulunmaktadır. 11 no’daki ucu kopuk olan splint’in, şimdi eksik olan 21 no’lu

dişe bağlandığı tahmin edilebilir.

Tarif edilen bu iki örneğin her ikisi de IV. ve V. Krallık (MÖ 2614‐2181) dönemine

tarihlenmekle birlikte, bir benzerleri daha bulunamamıştır. Aristokrat mumyalarındaki

incelemelerde pek çok dental problem saptanmış olmakla birlikte herhangi bir tedavi girişimi

belirtisine rastlanmamıştır. Anılan altın splintlerin tıbbi mi yoksa kozmetik gereksinimden mi

doğduğu henüz bilinmemektedir.

Örnek 3. M.Ö. 2900‐2750’ye tarihlenen erkek mandibulası aşırı ve yaygın aşınma

göstermektedir. Birinci büyükazı oklüzalinde pulpa açılmıştır. Mandibulanın bukkal yüzünde

ise, birinci büyükazı mezyal kökü hizasında, yaklaşık 2,5mm çaplı ve birbirinden 3mm

uzaklıkta iki delik bulunmaktadır. Alveol kemiği kenar kristasının yaklaşık 5mm apikalindeki

bu delikler kemik içindeki bir boşluğa ulaşmaktadır. Deliklerin tam yuvarlak ve keskin sınırlı

olmaları, patolojik bir süreç sonucu oluşmadıklarını, bir tür delgi ve insan eli ile

oluşturulduklarını göstermektedir. Eski Mısırlıların bu tür delgileri çeşitli amaçlar için

kullanmakta oldukları da bilinmektedir. Bu abse drenajı uygulamasının başka benzerine

rastlanmamıştır. Bu kültürde diş çürüğü çok seyrek olmakla birlikte, aşınma nedeni ile oluşan

pulpa açılmaları, iltihabi kök ucu değişiklikleri ve kist’ler sıktır. Diştaşı, çürük ve abse


15sıklığının, aristokrat kesime ait insan buluntularında, yoksul kesimden daha yüksek olduğu

dikkat çekmiştir. (12)


16

4 FENİKE

Mezopotamya ve Mısır kültürlerinin etkisi altındaki bu ara bölgede diş tedavisi ile ilgili

ilk buluntu Fenike uygarlığına aittir. Gaillardot tarafından 1862’de Sidon (Sayda, Lübnan)’da

bulunmuş olan ve MÖ 4.yy’a tarihlenen piyes, bir kadın üst çene parçasıdır. Çekilmiş olan 21

ve 22 no’lu dişler yerine başka bir bireye ait olan dişler, altın bir tel ile kaninler arası

bölgedeki dişlere bağlanmıştır. Böylece hastanın protetik tedavisinin başarı ile

gerçekleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır (12). Aynı mezarlıktan ele geçen ikinci buluntu ise,

ön altı dişin altın tel ile birbirine bağlanmış olduğu bir mandibuladır. Splint üzerindeki diş

taşları, uygulamanın yaşayan bireyde ağız içinde uygulandığını ve bireyin ölümüne kadar

geçen sürede kullanıldığını göstermektedir (12).

Musevi kutsal kitabı Eski Ahit’te, sağlık ve sanitasyon (vücut temizliği)’la ilgili öneriler

bulunmaktadır. Talmud’da bir kamışın ince dilimlere ayrılması ve her bir parçanın ucu

dövülüp liflendirilerek diş temizliğinde kullanılması tavsiye edilmiştir. Ayrıca diş güzelliğini

öven cümlelere de rastlanabilir. Bunda Mısır ve Babil tıbbının etkisi söz konusu olabilir.

Bununla birlikte, göç eden bir kavim olan Museviler, tıp pratiğinin yayılmasını sağlamışlardır

(14).


17

5 HİTİT

Önceleri tıp tarihi Grek uygarlığı ile başlatılıyordu. Ancak bugün tıbbın temellerinin,

onlardan daha önce Mısır ve Mezopotamya'da atıldığı bilinmektedir. Anadolu topraklarını

askeri ve siyasi bir güç altında toplayan ilk toplum ise Hititlerdir. Hititlerin Anadolu'da

kurduğu büyük uygarlık içinde, farklı kültürlerin etkileri görülür. Hititler sağlık sahasında da

diğer uygarlıklardaki tıbbi gelişmelerden etkilenmişlerdir. Hititler döneminde Anadolu'da

gelişen tıbbi faaliyetler ve hekimlik hakkında bilgi veren belgeler henüz yeterli değildir. Ancak

eldeki belgeler ışığında, Hititlerde de Mısır ve Mezopotamya'daki gibi gelişmiş tıbbi

faaliyetlerin olduğu anlaşılmaktadır. Hitit tıbbı ve ilaçları hakkındaki bilgilerimiz, Hititlerin

merkezi Hattuşa'da (Boğazköy) bulunmuş olan arşivindeki tabletlere dayanmaktadır. Bu

arşivde ele geçen tıbbi metinlerin büyük kısmı Akkadcadır, bir kısmı ise Akkadcadan Hititçeye

tercüme edilmiştir. Tıp ile ilgili bu tabletlerin başında hastalığın ismi verilir ya da özellikleri

belirtilir ve hasta organlar sayılır. Sonra da bunları iyileştirmek için kullanılacak ilaçlar ve

bunların hazırlanış şekilleri verilir. Bu ilaçların büyük bir kısmının bitkisel droglardan elde

edildiği görülür. Hititlere ait, "anatomi kitabı" niteliğinde bir tablet ele geçmemiş olmakla

birlikte, rituellerde geçen ve vücut organlarıyla ilgili olan bazı terimlerden, insan anatomisi

hakkındaki bilgi sahibi oldukları anlaşılmıştır. Hititler devrinde Anadolu'da görülen

hastalıkların en kötüsü, kitle halinde ölümlere yol açtığı bilinen ve “henkan” denilen

hastalıktır. Bu hastalığın veba, kolera veya tifo gibi bir salgın hastalık olduğu sanılmaktadır.

Anadolu'da zaman zaman uzun süren kıtlıkların ve salgınların olduğu bilinmektedir.

Murşili'nin veba dualarından, vebanın o devirlerde Hatti ülkesini perişan ettiğini anlamak güç

değildir. Vebanın ortadan kaldırılabilmesi için hemen her yolun denendiği anlaşılmaktadır.

Veba duasından anlaşıldığı kadarıyla Murşili vebanın sebebini babasının döneminde yapılan

haksızlık ve kötülüklere bağlar ve babası 1. Şuppiluliuma'nın yaptığı haksızlıklar yüzünden


18tanrıların kızarak, tüm ülkeye böyle büyük bir ceza verdiklerini ifade eder. Hitit toplumunda,

hastalıklara sebep olduğu düşünülen faktörlerin başında tanrıların ihmal edilmesi veya onlara

karşı işlenen suç ve günahlar, bedeni ve ruhi kirlilik, mağaralar, düdenler ve yer

çatlaklarından çıkarak insanları kötü biçimde etkileyen birtakım kötü güçler, ölü ruhlarının

huzursuz edilmesi ve kara büyü bulunmaktadır. Tedavi usulleri ise üç grupta incelenebilir.

Bunlar, dini tedavi, büyü tedavisi ve droglar kullanılarak yapılan tedavidir. Hastalığın bir tanrı

ya da başka bir güç tarafından verildiğine inanılıyorsa, hastalığı tedavi etmenin yolu, hastalık

sebebi olduğu düşünülen güçlere yalvarmak, dua etmek ya da kurban sunmaktır. Anadolu

yarımadasında bu inanış ve uygulama, Hippocrates’a kadar sürmüştür. Büyü rituelleri,

kötülüklerin keçi, koyun, fare, boğa, eşek gibi hayvanlara majik olarak geçirilmesine dayanır.

İnsanın hasta olan kısımlarına, hayvanın kesilen uzuvları yerleştirilerek, insandaki hastalığın

hayvanın bu organlarına geçeceği düşünülür. Hitit tıbbında büyünün yanısıra droglarla

tedavinin de önemli bir yeri vardır. İlaç yapımında kullanılan droglar organik (bitkisel ve

hayvansal) ve anorganik (mineraller v.b.) menşelidirler. Bitkiler, insanlar tarafından tedavi

amacıyla kullanılan ilk ilaçlardır. İnsanoğlu, zamanla edindiği tecrübeler sonucunda, bitkilerin

tedavi edici özellikleri olduğunu keşfetmiştir. Anadolu, iklim ve toprak özellikleri bakımından,

üzerinde her tür bitkinin yetiştirilebildiği verimli topraklara sahiptir. Florası zengin olan bir

yerde ikamet ettikleri için, Hititlerin de bu bitkilerden ilaç olarak faydalanmış olmaları

doğaldır. Hitit tabletlerinde geçen bitkiler arasında, bugün Anadolu'da halen tıbbi amaçla

kullanılan “adamotu, banotu, haşhaş, mazı, mersin, meyan kökü, safran” gibi bitkiler de yer

alır. Tabletlerde, nebati drogların yanısıra, birtakım hayvansal ve madeni droglar da

geçmektedir. İlaç reçetelerinde geçen ilaçların bir kısmını ise dışardan (Mezopotamya ve

Mısır'dan) ithal etmişlerdir.

Hititçede "hekim" sözcüğünü karşılayan sözcükler yabancı dillerden Hititçeye

girmiştir. Sümercede "hekim" anlamına gelen LÚA.ZU ve "falcı, büyücü" anlamlarına gelen

AZU kelimesi de Hitit tabletlerinde geçmektedir. Sümercede LÚA.ZU ile LÚAZU farklı iki

terimdir. Akkadcadaki karşılıkları da bunu gösterir. LÚA.ZU'nun Akkadca karşılığı ASU,

LÚAZU'nun ise BARU'dur. LÚA.ZU "hekim", LÚAZU ise "falcı, kurban bakıcısı, kahin" manasına

gelir. Her iki kelimenin de Hititçede kullanılmış olması, Hitit hekimlerinin sadece büyü temelli

tedavi uygulamadığını gösterir. Kaynaklarda SALA.ZU'ya da rastlanmıştır. SAL "kadın"

anlamına geldiği için, Hititler döneminde kadın hekimlerin de görev yaptığı anlaşılmaktadır.

KUB XXX 42 I 8 ve devamındaki satırlarda, Hurrili bir “sala.zu” yani kadın hekim olan


19Azzari'nin, düşman saldırılarına karşı bir sıvı ile ordu komutanını, atları ve savaş arabalarını,

ordudaki askerleri ve diğer savaş malzemelerini yağlayarak majik bir şekilde koruduğu

anlatılır. Eldeki az sayıda belge, Hitit toplumunda kadın hekimlere de başvurulduğunu, ancak

bunların tıbbi müdaheleden çok, majik işlemler uyguladıklarını göstermektedir.

Eski yakın doğu'da, bir saray ve tapınağa bağlı olarak çalışan uzman zanaatkarların

arasında hekimler de yer almaktaydı. Bu hekimler başka tapınaklar ya da saraylarda da

görevlendirilir ve orada bir süre kaldıktan sonra, tekrar eski yerlerine geri dönerlerdi.

Metinlerdeki ifadelerde, bu hekimlerin geri dönüşleri ve kalış süreleriyle ilgili sıkı kaideler

getirilmiş olmasından, bulundukları ülkeler için çok değerli ve önemli oldukları

anlaşılmaktadır. Bu hekimlerin daha ziyade Mısır ve Babil'den Hatti topraklarına gönderildiği

bilinmektedir. Hititler bu yabancı hekimlere büyük değer vermişlerdir. Yabancı hekimlerin

dışında tabletlerde isimleri geçen Hititli hekimler de bulunmaktadır. Bunlardan “Hutupi ve

Akiya”, Hatti ülkesinin en meşhur hekimlerinden olup, saray halkını iyileştirme yetkisine

sahiptiler. Hitit hekimlerini, sadece saraydaki hekimlerle sınırlamamak gerekir. Ayrıca Hitit

ülkesinde, halkın tedavisiyle meşgul olan pek çok hekim de vardır. Ancak Hitit devlet

arşivindeki tabletlerde geçmediği için bu halk hekimlerinin isimleri bilinmemektedir.

Hititler hekimleri aralarında usta‐çırak ilişkisi ve iyi yapılandırılmış bir hiyerarşinin bulunduğu;

tabletlerde anılan UGULA LÚA.ZU (yönetici hekim, hekimlerin idarecisi), GAL LÚ.MESA.ZU

(hekimlerin en büyüğü, şef hekim), LÚA.ZU SAG (başhekim), LÚA.ZU TUR KAB.ZU.ZU

(yardımcı‐talebe‐küçük hekim) gibi unvanlardan anlaşılmaktadır. Hititlerde gelişmiş tıbbi

tedavi metotları yoktur; ancak tıbbi faaliyetlerin temelinde bulunan araştırıcı zihniyet

mevcuttur (26). Boğazköy’de bulunan Hitit tabletleri, diş ile ilgili tedavilerin hukuki ve mali

yönü, sözgelimi tedavi ücretleri ile ilgilidir.


20

6 İON ve GREK

Grek kültürü, bilim ve sanatın birçok alanında olduğu gibi tıpta da, Mezopotamya,

Mısır ve Anadolu’daki öncellerinin mirası üzerine kuruludur. Eski Ege Uygarlığı M.Ö. 3000

yıllarında, Ege adalarının Akdeniz'in doğu kıyılarında yaşayan ırklar tarafından fethedilmesiyle

başladı. Grek’ler, İndo‐Germen’lerin MÖ 2000 ve 700 yılları arasında Balkan yarımadasının

güneyine doğru yaptıkları sürekli akınlar ve göçler sırasında ortaya çıkmışlardır. Yerli Giritlileri

ve İonia’lıları iterek önce Ege adalarına, sonra da sırası ile Balkan yarımadasının güney ucuna

ve Batı Anadolu’ya yayılarak yerleşmiş, Batı Akdeniz ve Doğu Karadeniz’de ticaret kolonileri

kurmuşlardır.

Helenistik kültürün, Ege denizinin her iki kıyısına egemen olmasından önceki dönemin

tıp uygulaması, Homeros tarafından anlatılmaktadır:

“Hekim, pek çok yaşama değer bir varlıktır. Yaralardan okları çıkarmada

ve açılan bu yaraları bitkisel merhemlerle iyileştirmede eşi yoktur."

İlyada’da ise; ok ve ciritlerin çıkarılmasından, bandajlamadan, kompreslerden,

kanamayı durdurmadan, yaraları balmumuyla iyileştirme yöntemlerinden, bitkisel özlerle

yapılan ilaçlar ve yaralıyı hayata döndürmede yararlanılan şarap ve diğer sıvılardan söz eder.

Homeros'un devrinde tıbbın büyüye dayanmadığı, uzmanlar tarafından uygulanan,

karşılığında para kazanılan bağımsız bir disiplin olduğu görülmekle birlikte, zaman içinde Grek

kültürü üzerindeki doğu etkisi arttı, tıp da ruhanileşti. Homeros'dan sonraki edebi eserler

incelendiğinde; büyü, kötü ruhlar, kahinler ve kehanetle ilgili konulara göndermelerle yüklü

oldukları görülür. Bu dönemde Grek tanrılarının çoğu şifa verici özellikleriyle anılmaya

başlandı. Apollo, Artemis, Athena ve Afrodit'in yanı sıra yer altı tanrıları da hastalıkları tedavi


21edebilmekte veya önleyebilmekteydiler. Aesculapius mezhebi de bu tanrılardan birine

tapınmayla gelişmiş olabilir. Çünkü sembolü olan yılan yer altı güçlerinin eski bir simgesidir.

Ayrıca yılan, Anadolu'daki Sami kabileleri arasında şifa tanrısının kutsal işareti olarak kabul

edilirdi. Yaklaşık MÖ 770 yıllarında, ilk “Aesculapius mabetleri” inşa edildi. Zamanla sayıları

300'ü aştı. Genellikle ormanlara, su kaynaklarına, madensel özelliklere ve harika manzaralara

sahip olan güzel topraklar üzerine yapılmış olan bu tapınakların en ünlüleri Epidarius, Knidos,

Kos, Atina, Bergama ve Cyrene'dedir (26).

Grek kültürünün hastaneleri olan ve Apollon’un oğlu sağlık tanrısı “Aesculapius”’a

adanmış bulunan Aesculapius mabetlerinde tedavi yöntemi, Hitit ve Mezopotamya

kültürlerindeki gibi dua ve telkin idi. Banyo ve oruç esaslarına dayanırdı. Yıkanıp

temizlendikten sonra sunağa yaklaşan ve törenle tövbe eden hastalar en iç bölgeye “abaton”

alınırlardı. Burada battaniyelere sarılı olarak koyun postları üzerine uzanır, oruç tutmaktan ve

uyku ilaçlarından yorgun düşmüş olarak uyurlardı. Hastalar uyur uyumaz rahipler kutsal

yılanlarla birlikte hastalar arasında dolaşırdı. Uyandıklarında her hastanın rüyasını anlatması

istenir, bir rahip rüyayı yorumlar ve uygun tedaviye karar verirdi. Hastanın iyileşmemesi

durumunda rahipler, hastanın ya kendisine söylenenleri tam olarak yerine getirmediğini ya

da tedaviye inancı olmadığını söylerlerdi.

Zaman ilerledikçe sorgulayıcı bir düşünce sistemi gelişmesi, doğa ve insanın

sorgulanması, ilk filozofların aynı zamanda biyolog ve tabiat bilimci olmalarının etkisi ile tıp

uygulayıcıları da dinsel tedavi yöntemlerinden gittikçe uzaklaşmaya başladılar. Zaten rahip

olmayanların uyguladıkları tedavi yöntemleri en eski devirlerden beri tapınak sistemiyle

beraber uygulanıyordu. MÖ 6. yy’dan itibaren tıp profesyonel bir kimlik kazandı. Yeni eğitim

görmüş öğrenciler, okullarının saygınlığı göz önüne alınarak kendilerine verilen çalışma

ehliyetini almak için konseye başvururlardı. Pratisyenler para karşılığında hasta kabul edebilir

ve bir muayenehane açabilirlerdi. (26).

Güney İtalya’daki Croton kasabasında bulunan “Greko‐İtalik Tıp Okulu”, “Pythagoras”

(MÖ 580‐489) tarafından kurulmuştur ve bilimsel tıbbın temelini oluştur. Bu okulun

öğrencileri, ustalarına bağlı kalacaklarına ve deneyimi olmayanlara özel bilgilerini

açıklamayacaklarına yemin ederlerdi. Pythagoras’tan önce tabiatüstü bir örtüyle perdelenmiş

olan hastalık kavramı, Pythagoras’ın öğretileri sayesinde bilimin ışığı ile aydınlandı.

Greko‐İtalik tıp okulu’nun öğrencilerinden “Alcmaeon”, "Doğa Üzerine” adlı kitabında,

hastalıkları doğaüstü güçlere başvurmadan önleme ve iyileştirme yolları önermiştir. Buna


22göre sağlık; sıcak ve soğuk, ıslak ve kuru, tatlı ve ekşi gibi temel karşıtlıklara dayanmaktaydı.

Hastalığın sebebi bu dengelerdeki bozukluklardı.

Aynı okuldan “Empedocles” (M.Ö. 500‐430) ise, dünyayı meydana getiren dört

element bulunduğuna, insan vücudu da dahil olmak üzere her şeyin kökeninin; toprak, su,

ateş ve hava olduğuna, bunlar arasındaki dengenin bozulmasının hastalıklara neden

olduğuna inanırdı.

Greko‐İtalik okul bu şekilde gelişirken, Kuzey Afrika'da, Cyrene'de, Knidos'ta, Rodos ve

Kos’da başka tıp okulları açılmaya başladı. Buralarda öğretim, tanı ve muayeneye

dayanmaktadır. Kos okulu’nun kurucusu, İstanköy’lü “Hippocrates” (MÖ 460‐377) tıbbın

din’den ayrılmasını sağladı. Hippocrates’in prensipleri, aradan geçen 2500 yıla rağmen

günümüzde bile geçerliliğini korumaktadır:

Önce, zarar verme.

Ağrıyı dindir.

Yaşam kısa, sanat uzun, fırsat kaçıcı, deneyim kararsız, karar zordur.

Hekimin görevi nadiren iyileştirmek, çok kere ağrıyı dindirmek, fakat her zaman

teselli etmektir.

Susan cahil, cahillerin filozofudur (14).

Hippocrates’in tıp eğitimi akıl ve deneysel yönteme dayalı idi. Hippocrates ekolüne

göre bir hastalık incelendiğinde yalnız semptomların (belirtilerin) ortadan kaldırılması

yetmez. Etiyolojisinin (sebebinin) de anlaşılması gerekir. Tedavi buna göre saptanır. Bu

ekolde fizyopatoloji vücut sıvılarının “humor” dengesine bağlıdır. “Humoral patoloji” olarak

bilinen bu yaklaşım, bedenin dört temel sıvısı bulunduğunu, bu sıvıların kan, balgam sarı

safra ve siyah safra olduğunu öngörür. Kan, sıcak ve nemli’dir. Balgam, soğuk ve nemli, sarı

safra sıcak ve kuru, kara safra ise soğuk ve kuru’dur. Aynı yy’ın filozof‐hekim’i “Empedocles”,

evrenin yapısını oluşturan dört temel element’ten hava’nın vücutta kan şeklinde, su’yun

balgam şeklinde, ateş’in sarı safra şeklinde, toprağın ise siyah safra şeklinde bulunduğunu

varsaymıştır. Humoral patoloji kavramı tıp dünyasındaki egemenliğini, Rudolf Wirchow’un

hücresel patoloji kavramını tanıttığı 1858 yılına kadar sürdürmüştür.

Hippocrates’in eserlerinde ağız hastalıkları ayrıca ele alınmayıp, hastalıkların ağızdaki

belirtileri olarak düşünülmüştür. Hippocrates’in dişlere en ilginç yaklaşımı, onları

günümüzdeki sisteme çok benzer bir şekilde numaralandırmış olmasıdır:


23“Ön dişlerden sayıldığında 5. dişin ikişer çift halinde dört kökü vardır.

Köklerin uçları sanki komşu dişin köküymüş gibi içe eğiktir. Üçüncü dişte

diğerlerine oranla daha sık apse oluşur. Uyku sırasında oraya çıkan koyu

burun akıntısı ve ağrının nedeni genellikle bu diştir. Bu dişte çürük

oluşabilir ancak 5. dişte çürüme olasılığı daha fazladır. Beşinci dişin

ortasında bir, öne yakın kısmında iki çıkıntı bulunur. Yedinci dişin ise kalın

sonlanan tek bir kökü vardır.”

Hippocrates’in numaralamaya lateral kesicilerden başladığı ve “ön diş” olarak

adlandırdığı santral kesicileri numaralamadığı görülmektedir. Yazıda 7 no’lu diş olarak geçen

diş 3. büyük azıdır ve Hippocrates’in başka yazılarında “akıl veren diş” olarak anılmaktadır.

İnsanın gelişimi ise şöyle anlatılmaktadır:

“Gelişim kafatası ve çenelerden başlar. Dişler diğer kemiklerden daha

serttir. Dişlerin gelişimi, çocuk daha ana karnında iken başlar. İlk gelişen

dişler 7 yaşında iken dökülmeye başlar. Ancak bazı dişler daha erken

dökülebilir. Tüm kemikler arasında yalnız çene kemiklerinde damar vardır.

Buy nedenle çene kemiklerinde beslenme diğer kemiklerden daha iyidir.”

Hippocrates çürüğün oluşumunda iki endojen (huy ve mukus) ve bir de eksojen

(beslenme) faktör olduğunu belirtmiş, “diş kurdu” kavramına yer vermemiştir.

Hippocrates ekolü tedavi işlemleri kolay ve lokal girişimlerdir. Sallanan dişlerin

günümüzün modern davyelerine benzeyen kerpetenler olan “odontagra” ve “rizagra” ile

çekilmesi tarif edilmiştir. Sallanmayan dişlerin çekimi uygun görülmez. Bunun yerine

mukus’un kurutulması için dağlama önerilir. Dil kenarında inatçı yaraları olan bireylerin kırık

dişi olup olmadığının iyice araştırılması önerilir. Bu yaklaşım günümüzde de geçerlidir. Çene

kırıkları ve çıkıkları, “Articulatio”, “Eklemler” kitabında anlatılmıştır. Total (tam) ve parsiyel

(kısmi) alt çene kırıkları ayrı ayrı değerlendirilir. Kırık parçalar bir araya getirildikten sonra

dişlerin birbirine altın tel ile bağlanması tavsiye edilmiştir. Bu uygulama da günümüz

uygulamasına paraleldir.

Hippocrates, çene ucu kırıklarını anlatırken, burada bir symphis (kaynaşma yeri)

olduğu yanılgısına düşmüştür. Bazı tarihçiler bu yanılgıyı insan diseksiyo’su (kadavra açma)


24yapamamış olmasına ve yalnız hayvan kadavralarda çalışmış olmasına bağlamalarına rağmen

Hippocrates’in sağlam bir insan mandibulası görmemiş olması olasılığı azdır.

“Corpus Hippocraticum” adı ile bilinen Hippocrates külliyatı, çoğu öğrencileri,

yardımcıları ve ardılları tarafından yazılmış yüzden fazla kitaptan oluşmaktadır. Meslek

ahlakına önem vermiş olan Hipocrates’in andı, küçük değişikliklerle hala geçerlidir. Andın

orijinalinin çevirisi, Uzluk’a göre şöyledir:

“ Hekim Apollon, Aesculapius, Hygia, Panacea ve bütün tanrı ve tanrıçalar

adına and içerim, onları tanık tutarım ki; bu andımı, verdiğim sözü, gücüm

kuvvetim yettiği kadar yerine getireceğim.

Bu sanatta ustamı babam gibi tanıyacağım. Rızkımı onunla paylaşacağım.

Paraya ihtiyacı olursa kesemi onunla bölüşeceğim. Onun ailesini kardeş

bileceğim. Öğrenmek istedikleri takdirde onun çocuklarına bu sanatı bir

ücret ya da senet almaksızın öğreteceğim. Reçetelerin örneklerini, ağızdan

bilgileri, başka dersleri evlatlarıma, ustamın çocuklarına, hekim andı

içenlere öğreteceğim. Bunlardan başka kimseye öğretmeyeceğim. Gücüm

yettiği kadar tedavimi hiçbir zaman kötülük için değil, yardım için

kullanacağım. Benden zehir isteyene onu vermeyeceğim gibi bu hareket

tarzını tavsiye bile etmeyeceğim. Bunun gibi, gebe bir kadına çocuk

düşürmesi için ilaç vermeyeceğim. Fakat hayatımı, sanatımı tertemiz

şekilde kullanacağım.

Bıçağımı, mesanesinde taş bulunan muzdariplerde bile kullanmayacağım.

Bunun için yerimi ehline terk edeceğim. Hangi evce girersem gireyim

hastaya yardım için gireceğim. Kasıtlı olan bütün kötülüklerden

kaçınacağım. İster hür ister köle olsun erkeklerin, kadınların vücudunu

kötüye kullanmaktan sakınacağım. Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek

sanatımın dışında insanlarla ilişkide iken etrafımda olup bitenleri, görüp

işittiklerimi bir sır olarak saklayacağım, kimseye açmayacağım.

Binaenaleyh bu andımı yerine getirirsem, verdiğim sözden dönmezsem,

bütün hayatım süresince, sanatım için insanlar arasında iyi ad

kazanacağım. Yeminimden dönersem bunun zıddına uğrayayım.” (12).


25Platon’un öğrencisi olan filozof‐hekim “Aristoteles”’in tıbba önemli katkıları olmuştur.

Bu katkılar; zooloji, karşılaştırmalı anatomi, fizyoloji ve stomatoloji alanlarındadır. Fakat

Aristo’nun dişler konusundaki gözlemleri yanılgılarla doludur. Erkeklerde kadınlardan daha

fazla diş bulunduğu, fazla dişi olanların daha uzun yaşadığı, akıl dişlerinin bazı bireylerde

(özellikle kadınlarda) 20 yaşından daha geç (80 yaşına kadar) sürebildiği ve dişlerin ömür

boyu uzamaya devam ettiği, bu yanılgılar arasındadır. Bununla birlikte “Mechanica” adlı

eserinde, demirden yapılmış odontagra “diş kerpeteni” ve rizagra “kök kerpeteni”

kullanılarak dişlerin kolayca çekilişini tarif etmiştir:

“Doktorlar dişleri neden yalnızca parmakları ile değil de buna

odontagra’nın ağırlığını da ekleyerek kolayca çekerler? Bunun sebebinin,

dişin parmaklar arasından odontagra’ya oranla daha kolay kaçması

olduğu söylenebilir mi? Demir, dişin üzerinden, uçları yumuşak ve yuvarlak

olan parmaklara oranla daha kolay kaçmayıp dişi de daha iyi kavramaz

mı? Odontagra iki kaldıraçtan oluşur. Bu iki kaldıraç sayesinde dişi

oynatmak daha kolaydır. Fakat bir kere kımıldadıktan sonra parmaklarla

çekmek, alet ile çekmekten daha kolaydır.”


26

7 ETRÜSK ve ROMA

İndo‐Germen akınları MÖ 1000 yıllarında orta ve güney İtalya’yı hedef aldı. Çok kısa

bir süre sonra MÖ 800’de Asyalı Etrüskler Toscana’ya, Grekler de Kuzey İtalya ve Sicilya’ya

girdiler. Etrüsk’ler daha sonraları kuzeyde Po, güneyde ise Roma’ya kadar yayıldılar.

Romalıların özgürlüklerini kazanarak devlet oluşturmaları ise MS500’e rastlar (12).

Günümüzde Etrüsk’lere ait herhangi bir tıbbi belge bulunmamaktadır. Bununla

birlikte tıpta çok ileri olduklarına dair bazı buluntular söz konusudur. Bir Etrüsk kenti olan

Veji’deki sağlık tapınağında, hastalıklarından kurtulmak isteyen kişilerin ya da iyileşmiş olan

kişilerin adak olarak tapınağa bıraktıkları tahmin edilen, pişmiş topraktan yapılmış çeşitli

organ heykelleri bulunmuştur. Bu toprak heykel‐adak’lar arasında bir diş dizisi de

bulunmaktadır. Aeschilus bir şiirinde Etrüsk’leri “Tıp üreten bir kavim” olarak niteler.

Mezarlardan çıkarılan insan buluntuları ise, Etrüsk’lerin yalnız genel tıp değil diş tıbbında da

ileri olduklarını göstermektedir:

Örnek 1. Kaninden birinci büyük azıya uzanan bir sabit protezdir. Birbirine

lehimlenmiş dört altın tüpten oluşmaktadır. Birinci ve dördüncü tüpler, dayanak dişler olan 3

ve 6 no’lu dişleri kavramaktadır. 2 ve 3. tüpler ise, şu anda yerinde bulunmayan ara gövdeleri

perçin ile tutmaktadır.

Örnek 2. MÖ 600’e tarihlenen bu buluntu, çok ince bir işçilik sergilemektedir.

Birbirine lehimlenmiş yedi halkadan oluşmaktadır. Halkalar dişetini tahriş etmeyecek şekilde

konumlandırılmıştır. Eksik olan 11 ve 21 no’lu dişlerin yerine tek parça dana kemiğinden bir

ara gövde perçinlenmiş, iki ayrı diş görüntüsü oluşturabilmek için kemiğin üzerine vertikal bir

oluk hazırlanmıştır. Bazı tarihçiler, bu parçanın üretimi sırasında ölçü alındığına ve model

hazırlandığına kesin gözü ile bakmaktadırlar.


27 Örnek 3. 4‐5mm genişliğinde altın şerit dişleri labial ve lingualden sarmaktadır. Diş

aralarındaki kısımlar lehim ile birleştirilmiştir. Ara bölmelerle birbirinden ayrılmış olan beş

bölümden üçü dayanak dişleri sarmakta, aradaki iki bölmeye ise eksik dişlerin yerine geçen

çekilmiş iki insan dişi perçinlenmiştir. Bu “ara gövde”’lerden biri yerinde olmakla birlikte

diğeri yoktur.

Örnek 4. 31 no’lu dişin eksikliğini tamamlamak üzere hazırlanmış olan sabit protez;

42,41,32 ve 33 no’lu dayanak dişler üzerindeki, birbirine lehim ile birleştirilmiş birer altın

halkadan oluşmaktadır. Ara gövde altından hazırlanmıştır.

Örnek 5. Uzel (14) tarafından Salihli’de bulunmuş olan bu örnek, dayanak alt lateral

kesicilere 4‐5mm genişliğinde altın bantlarla tutturulmuş, insan ya da koyun dişinden ara

gövdelerden oluşan eksiksiz bir örnektir. Üzerindeki diş taşı, köprünün bir süre kullanıldığının

işaretidir.

Yukarıda sayılan örneklerden anlaşıldığı kadarı ile Etrüsk’ler altını döverek ve keserek

şekillendirebilecek, lehim ile birleştirebilecek bir kuyumculuk becerisine sahiplerdi.

Günümüzde çeşitli müzelerde sergilenmekte olan mücevherleri de hala hayranlık

uyandırmaktadır.

Etrüsklerin geliştirmiş oldukları kuyumculuk becerisi ve bunun diş tedavisine

uyarlanması, kültürel bir kalıt olarak Etrüsklerden Romalılara geçmiştir. Teano’daki bir Roma

mezarından çıkarılmış olan ve MÖ 300’e tarihlenen altın sabit protez tamamen Etrüsk

tekniğini yansıtır. Romalıların Tıbbi bilgi ve becerilerinin atılım yapmasını sağlayan olay MÖ

146’da Korinthos’u işgal ederek buradaki hekimleri köle olarak memleketlerinde çalıştırmış

olmalarıdır. Bu “köle hekim”’ler daha sonra özgürlüklerine kavuşmuş olmalarına rağmen ün

kazandıkları Roma topraklarında çalışmayı sürdürmüşlerdir. Bu hekimlere Caesar tarafından

Roma geleneklerine aykırı olarak vatandaşlık statüsü de verilmiştir. Grek hekimlerin Roma’da

kazandıkları bu ün ve servet, daha sonra pek çok Grek hekimin Roma’ya göçmesine neden

olmuştur. Bunlardan en çok tanınan isim, MÖ 124’de Bursa’da doğmuş olan

“Asclepiades”’tir. MÖ 91 yılında Roma’ya göç eden bu hekim basit ve akılcı uygulamaları ile

ünlüdür. Trakeostomi operasyonunu ilk kez tarif eden hekimdir.

Roma’da, hem kamu, hem askeri ve hem de özel hekimlerin çalıştığı, bazılarının ise

yalnızca ilaç hazırladığı bilinmektedir. Hekimlerin çalışma yeri ise “Taberna Medicae” olarak

bilinirdi.


28Birinci yy’da yaşayan Kilikia’lı “Dioscorides”’in Grekçe yazdığı beş ciltlik “De Materia

Medica”, daha sonraları Arapça “Kitab‐el Haşayiş” ve Latince’ye de çevrilmiştir. Bu kitapta,

cerrahi uygulamalarda uyuşturucu olarak adam otu ve afyon önerilmektedir (25).

Dönemin tüm tıbbi bilgileri MS 1. yy’ın ilk yarısında, hekim olup olmadığı kesin olarak

saptanamamış olan “Aulus Celsus” tarafından “De Re Medicina” adı altında bir araya

getirilmiştir. Bu kitaplardan sekizi günümüze ulaşmayı başarmıştır. Modern tıpta tarif edilen

“iltihabın beş kardinal belirtisi”’nden dördü bu kitaplarda yer almaktadır. Bunlar, dolor (ağrı),

tumor (şişlik), rubor (kızarıklık), calor (ateş)’dur. Altıncı kitabın 9. bölümünde ise diş ağrısı

tarif edilmektedir:

“Diş ağrısı en kötü ağrılar arasındadır. Hastalar kesinlikle şarap

içmemelidir. Başlangıçta yemek bile yememelidir. Daha sonra yumuşak

besinler dikkatlice yenilebilir. Çiğneme esnasında ağrıyan dişi tahriş

etmemeye dikkat edilmelidir. Ağrıyan bölgeye sıcak su buharı

uygulanmalıdır. Ayrıca selvi ağacından elde edilen bir merhem yanak

üzerinden sürüldükten sonra hastanın başı yün ile sarılmalıdır (12).”

Celsus’un cerrahi kitabının (7. Cilt) 12. bölümü ise cerrahi girişim gerektiren ağız

hastalıkları ile ilgilidir. Bu bölümde dişeti hastalığı nedeni ile sallanan dişlerin çevresindeki

dişlerin dağlanması (kızgın demir ile yakılması) tarif edilir. Çürük dişlerin hemen çekiminin

zorunlu olmadığı belirtilir. Şifalı bitki ve ilaçlarla ağrının hafifletilmesi tavsiye edilir. Diş

ağrısının şiddetli olduğu durumlarda yanağa sıcak lapa uygulaması ve ağız içinde sıcak sıvı

tutulması tavsiye edilir. Çekim ise ayrıntılı olarak tarif edilmiştir:

“Eğer bir diş ağrıyorsa ve hiçbir ilaç ağrıyı azaltmadığından çekimine karar

verildiyse; etrafındaki dişeti kazınarak dişten ayrılması sağlanır. Sonra da

diş sallanır. Bu işlem diş tamamen gevşeyene dek sürdürülür. Zira sıkı

tutunan bir dişi çekmek çok tehlikelidir. Sonra diş, eğer mümkünse elle,

olmuyorsa odontagra yardımı ile çıkarılır. Ama eğer diş çürümüşse,

çekmeden önce içindeki oyuk keten tiftiği yada kurşunla düzgünce

doldurulmalıdır ki çekerken parçalanmasın. Odontagra düz olarak yukarı

çekilir. Aksi halde diş kökü eğilip zorlanırsa dişin tutunduğu ince kemik


29kırılabilir. Bu işlem de tehlikesiz değildir. Özellikle kısa köklü dişlerde.

Odontagra, kökü kısa olan dişleri kavrayamaz, o zaman da dişetinin

altındaki kemiği yakalar ve kırar. Kemiğin kırıldığı, kanamanın çok

miktarda olmasından anlaşılır. Bu durumda ayrılan kemik parçasını bir

sonda ile aramak ve Tenaculum ile çıkarmak gerekir.”

İyice gevşetilmeden çekilen alt dişlerde çene kırığı, üst dişlerde ise göz hasarı riskinin

artacağı belirtilir. Celsus’un eserlerinde ağızın yumuşak doku enfeksiyonları da açıklanmıştır.

Apsenin, olgunlaşması beklenmeden hemen açılması tavsiye edilmiştir. “Ubi pus evacuatem,

apse her neredeyse boşaltılmalıdır” deyimi, günümüzde de geçerlidir. Diş kırıklarında dil

travmasına engel olmak amacı ile keskin kenarların törpülenmesi ve sallanan dişlerin komşu

dişlere tel ile bağlanması tavsiye edilmiştir (12).

Celsus, Hippocrates’ten farklı olarak alt çeneyi, tek parça olarak tarif eder. Kırık ve

çıkık tedavisinde Hippocrates ekolünü izler. Kırık parçaların parmak yardımı ile

birleştirilmesinden sonra kırık hattına komşu dişlerin at kuyruğu kılı ile bağlanmasını önerir.

Alt çene çıkığında ise Hippocrates’ten daha ileri olarak hekimin parmaklarını keten bezi ile

sarmasını ve operasyondan sonra hastanın birkaç gün yumuşak besinlerle beslenip

konuşmamasını tavsiye eder. Bununla birlikte bazı önemli yanılgıları da vardır. Örneğin, kalıcı

dişlerin, süt dişlerinin kökleri üzerinde geliştiğini, kron boyu ve kök boyu arasında ters orantı

bulunduğunu, eğri kronlu dişlerin eğri köklü, düz kronlu dişlerin düz köklü olduğunu

zannetmiştir ve pulpa’nın varlığından habersizdir (12).

Roma’nın, tıbbi konularda eser vermiş bir başka yazarı ise tarihçi “Plinius” (MS 23‐

79)’dir. “Historia Naturis‐ Doğa Tarihi” adlı eserinde diş ağrısının sebepleri ve tedavisi

konusunu doğaüstü güçlere dayanarak açıklar. Ağız kokusunu önlemek için tuzlu su gargarası

tavsiye eder, kürdan olarak akbaba tüyü yerine oklu kirpi tüyü ya da ada tavşanı kemiği

tavsiye eder (12).

MS 100’de Roma’da cerrahlık yapmış olan Suriyeli “Archigenes”, diş ağrısının

sebebinin dişin içinde olduğunu fark etmiş ve kendi tasarladığı bir delgi ile dişi çürüğün

ortasından delerek tedavi etmiştir.

Bergamalı “Galen” (130‐201); felsefe, matematik ve tıp okumuştur. Bir süre Bergama

gladyatör okulu’nun cerahlığını ve Marcus Aurelius’un özel hekimliğini de yapmış olan

Galen’in tıbbi bilgi dağarına katkıları büyüktür. Hayvan diseksiyoları yolu ile dolaşım sistemini


30büyük oranda çözmüş, sadece kanın akciğerden sonra kalbe geri döndüğünü fark

edememiştir. Bu bilginin kazanılması, 1628’de Harvey tarafından gerçekleştirilmiştir. Galen,

dişleri bir tür kemik olarak tanımlamıştır. Onları biçim ve işlevlerine göre sınıflandırmış

olmakla birlikte, küçük ve büyük azılar arasındaki farkı sezememiştir. Pulpadaki sinirleri

görmüş, dişin hissedebilme becerisini fark etmiş ve ağrıyan dişin Archigenes delgisi ile

delinmesinden sonra açılan deliğe ağrı dindirici ilaçlar konulmasını tavsiye etmiştir. Diş

çekiminde kerpeten kullanımına taraftar olmayan Galen, dişin kaldıraç ile gevşetilmesinden

sonra elle çekilmesini önermiştir (12).

Birinci yy’da yaşayan ve Claudius’un özel doktoru olan “Scribonius Largus” ise, diş

hastalıklarına ve çürüğe neden olan diş kurdunu uzaklaştırmak için bir tütsü formülü

hazırlamıştı. “Hyosycamus Niger –Banotu” tohumlarının maden kömürü ateşinde

tütsülenmesi ile çıkan dumanın ağızda tutulması ve ağzın sıcak su ile çalkalanması yolu ile

kurtların çıkarılmasını önermişti.

Roma’da temizliğe çok önem verildiği bilinmektedir. Diş temizliği için ise, kemik,

yumurta kabuğu ya da midye kabuğu yakılır, elde edilen kül bal ile karıştırılarak dişlerin

ovulmasında kullanılırdı. Rengi bozuk olan dişler ise, “nitrum” (sodyum ya da potasyum

karbonat) külü ile ovulurdu.

Bu dönemde, yani 1. yy Roma’sında protez yapımının da ilerlemiş olduğuna dair bazı

metinler bulunmaktadır. Bunlar, tıbbi metinler olmayıp, Martillis’in şiirleridir:

“Her akşam dişlerini elbiselerin gibi çıkarıyorsun!”

“Niçin bunun dişleri siyah, ötekininki kar gibi beyaz?

Bununkiler satın alma, ötekininki kendi dişleridir.”

“Satın alınmış dişleri ve saçları kullanmaktan çekinmiyorsun Loelio!

Fakat gözün için ne yapacaksın? Ondan satmıyorlar ki!”

“Agle güzel dişlerle çehresini güzelleştirirdi.

Zira fildişinden ve altından yapılmış dişler satın alırdı.”


31Buna benzer edebi delillerin çoğaltılması mümkündür. Tibulle, Propercer, Juvenal,

Cicero, Celse ve Ovidius’ta pek çok benzerleri bulunmaktadır. Bununla birlikte Roma’ya

protez yapımının Etrüsklerden geçtiğini ve 1. yy’dan çok daha önce Roma’da protez

yapıldığını Muğan (14) Brown’dan aktarmaktadır. Buna göre MÖ 45‐60 yıllarında yürürlükte

olan Legilus’un XII levha kanunlarının 11. kanununa göre:

“Altın diş ile ölü gömülmesi yasaktır.”

Horace; Cornetto müzesinde bulunan, MÖ 35 yılından kalma iki örnekten söz eder.

Bunların, berberler, kakmacılar ve mücevherciler tarafından, teller, ipek iplikler ve at kılları

kullanılarak yapıldığını anlatır. 1. ve 3. yy’lar arasında Roma dişçilik sanatının zirvesinde

olduğu, Pompei buluntularından anlaşılmaktadır. Kazılarda diş tedavilerinde kullanılan pek

çok alet ele geçmiştir. Çene cerrahisinde frez ve trepan kullanımı bu dönemde “Cornelius

Celes” tarafından tarif edilmiştir (14).

Roma İmparatorluğunun bölünmesinden sonra, Doğu Roma yani Byzantion, bazı

kişisel çabalar dışında tıbbi olarak hiçbir ilerleme göstermedi. “Gregorius” (330‐390)’a göre

Bizans’taki en yaygın hastalıklar romatizma, veba, cüzam, akıl ve göz hastalıklarıydı. Veba

tanrının cezası, epilepsi ise kutsaldı.

Julien’in özel hekimi olan Bergamalı “Oribasius” (325‐403) ise İskenderiye mezunu idi

ve tıbba mistisizm karıştırmazdı. Yetmiş ciltlik bir tıp kitabı “Collectio Medicae” yazdı. Tükrük

bezlerini ilk kez tarif etti. Kitabında dişhekimliği ile ilgili bilgiler de bulunmaktadır.

“Alexander Trallianus” (525‐606), çekilecek dişin çevresindeki dişetinin gülyağı, şap,

biber ve mum karışımı ile ovulmasını, dişin parmakla iyice sallandıktan sonra kerpeten ile

çıkarılmasını yazmıştır.

“Aetius” (6.yy)’un “Tetra Biblion‐ Dört Kitap” adlı eseri ise; K.B.B., göz ve diş

hastalıkları ile ilgilidir. Çürük dişlerin “galbanum‐ kasnı otu” sakızı ya da balmumu ile

doldurulmasını, olmazsa çekimini yazmış, artı dişlerin çekimini önermiş, diş ve dişeti

sinirlerinin üçüncü kafa çiftinden geldiğini fark etmiştir.

“Paul d’Egine” (625‐690)’in yedi kitabından cerrahi ile ilgili olanı İslam dünyasında çok

ün kazanmış ve Arapçaya çevrilmiştir. “Epitome” adlı kitap, dişeti iltihabı ile tümörü

arasındaki farkı anlatır. Diş taşlarının kazıyarak temizlenmesi gerektiğini, son öğünden sonra


32dişlerin mutlaka temizlenmesi gerektiğini ve dişlerin sert cisimleri kırmak için kullanılmaması

gerektiğini anlatır.


33

8 HİNT

Hint yarımadasına ilk yerleşimlerin MÖ 4. ve 3. binde olduğu tahmin edilmektedir. Bu

ilk yerleşimcilerin esmer tenli oldukları ve MÖ 1500’de gelen beyaz tenli Ari’ler tarafından

işgal ve tutsak edildikleri, zamanla bu iki etnisitenin birbiri içinde asimile olduğu genel olarak

kabul görmektedir (23). Hint tıbbı kronolojik olarak üç devreye ayrılarak incelenmektedir.

Bunlardan birincisi “Vedik dönem”dir. Sanskritçe’nin en eski yazılı belgeleri olan

“Veda”’lardan (veda: bilgi) sağlık ile ilgili olan “Ayur Veda” (sağlık bilgisi) belgelerinin esas

alındığı, hastalık tanımları ve tedavi planlarının bu temel bilgi üzerine kurulduğu bir tıp

uygulamasını içerir. Hint tıbbında vedik dönem MÖ 600’de sona erer. Bu dönemden 10.yy’a

kadar süren dönem ise “Brahmanik dönem” olarak bilinir. Hint tıbbının doruğa ulaştığı

dönemdir. Bu çağdan sonra Hint tıbbı İslam etkisi altına girmiştir. “İslami dönem”,

günümüzün modern tıbbına kadar sürer.

Dördüncü yy’a yani vedik döneme ait bazı ilaç tarifleri, betula ağacı kabuğuna yazılı

olarak bulunmuştur. Örneğin:

Gargara: “Barringtonia ağacı özü (diyare ve katarktta da kullanılır),

hardal, Bengal biberi, zencefil, tuz.”

Ağız‐burun‐soluk yolu iltihabı: “Asya dikeni üzümü özü, chaba biberi, uzun

biber kabuğu; su içinde ezilerek macun haline getirilir, kurutularak pastil

yapılır. Ağızda eriterek kullanılır.”

Brahmanik dönemde ise cerrahi’nin çok ilerlemiş olduğu bilinmektedir. Katarakt,

tonsillektomi, tümör cerrahisi, arter cerrahisi, apse drenajı, kırık ve çıkık cerrahisi

yapılabiliyor, cilt dikişleri için karınca başı kullanılıyordu. Bu dönemin en ünlü hekimleri ve


34ekol kurucuları, “Susruta” (MÖ 5.yy) ve “Şaraka” (1.yy)’dır. Susruta, 6 bölümlük “Susruta

Samhita” adlı yapıtında cerrahi, anatomi, dahiliye, zehir ve panzehirler, kulak ve göz

hastalıklarını anlatarak 760 şifalı bitki ismi sayar ve 100 den fazla cerrahi alet tarif eder. Bu

kitapta ağız ve dişlerle ilgili 67 hastalık tarif edilmiştir. Bu hastalıkların önemli bir bölümü,

çeşitli mukozaların aftöz ülserleri ile ilgilidir. Bu hastalıkların hacamat, şifalı bitkiler ve bitki

özleri, yağ ve bal içeren macunlarla tedavisi tarif edilmiştir. Şaraka ise, Susruta Samhita’nın

bir özeti özelliğindedir. Aynı bilgiler Susruta’dan sonra onun ekolünü sürdüren

“Vagbhata”’nın 650’de yazmış olduğu “Astangahridaya Samhita” adlı eserinde de

anlatılmıştır. Brahmanik dönem Hint tıbbında hastalıklar; nefes, safra ve mukus arasındaki

denge ile açıklanmakta ve tedaviler de bu eksende planlanmaktadır. Bu yaklaşımın Eski Grek

humoral patoloji konseptine benzerliği, iki kültür arasında etkileşim ve tıbbi bilgi alışverişi

olabileceğini işaret etmektedir (12). Dişeti iltihabının tüm şekilleri Susruta tarafından

açıklanmış, tedavisi için ise; emetikler (kusturucu), diareikler (müshil), hacamat (kan

çıkarma), sülük (Hirudo Medicinalis) uygulaması ya da şifalı bitki özleri, yağ ve bal esaslı

macunlar tavsiye edilmiştir. Vagbhata, çürük dişin içini mum ve karamela ile doldurduktan

sonra bu dolgunun dişin içinde iken kızgın bir metal alet ile yakılmasını ve kavitenin diş

kurdunu öldürecek bitki özleri ile doldurulmasını; bunun faydalı olmadığı durumlarda

fistüllerin dağlanmasını ve ilgili dişin çekilmesini önerirken, Susruta üst çenedeki çekimlerden

çekinir. Tehlikeli kanamalar, körlük, yüz felci ya da başka zararlar çıkabileceğini belirtir. Yalnız

sallanan dişlerin çekimini önerir. Bu çekimlerin, modern davyelere benzeyen özel metal

aletlerle yapıldığı da bilinmektedir. Susruta Samhita’da cerrahi için iki tip metal alet tarif

edilmektedir. Künt olanları “yantra”, keskin olanları ise “sastra” olarak adlandırılmaktadır.

Yüzbir tip yantra bulunmaktadır ve bunlardan biri olan “dantasenka”, diş çekimi için

kullanılan özel bir kerpeten’dir. Bu dönemde tedavi amaçlı diş yüzeyi temizliği rutin olarak

uygulanmış, bu amaca uygun, eşkenar dörtgen biçimli özel kazıyıcılar kullanılmıştır. Vagbhata

dişlerin sürme bozukluklarını çocuk hastalıkları bölümünde incelemiştir. Dişlerdeki sürme

bozuklukları ve diş hastalıklarının; yüksek ateş, diyare, bulantı, kusma, öksürük, kramp, göz

kapağı püstülü ve yılancık gibi semptom ve hastalıkların sebebi olarak göstermiştir. Tedavi

için bal ile karıştırılmış Bengal biberi tozunun ağız içine sürülmesini önermiştir. Ağız ve diş

temizliğine önem vermiş, dişlerin her sabah ucu ezilerek liflendirilmiş bir dal parçası ile dişeti

incitilmeden temizlenmesini önermiş, dalın uzunluğu ve kalınlığını çok detaylı olarak tarif

etmiş, mevsime ve kullanacak kişinin mizacına göre farklı cins ağaç dalları önermiş, bazı dişeti


35hastalıklarında fırçalamanın uygun almadığını belirtmiş, dilin metal aletlerle kazınmasını

tavsiye etmiş ve bir de diş macunu formülü vermiştir. Macun; bal, yağ, Bengal biberi tozu,

tarçın, zencefil ve tuz’dan oluşmaktadır. Dişlerin fırçalanmasından sonra ise fındık yaprağı,

kafurun, kakule ve başka bitkilerden elde edilen bir karışım ile ya da anason, dereotu ve

mirra’nın beyaz şaraptaki solüsyonu ile gargara yapılması tavsiye edilmiştir (12,25,27).

İslami dönem Hint tıbbı’nın en önemli eseri “Ebu Reyhan Biruni” (973‐1048)’nin

yazdığı “Kitab‐al Saydala” adlı kitaptır. Biruni, Sultan Mahmud Gaznevi’nin saray hekimidir.

Eseri ise farmakolojik ağırlıklıdır. Hint tıbbı hakkında şu notu düşmüştür:

“Hintlilerde Hipokrat’ın tıbbi doktrinleri gibi kesin kurallar vardır. Hekimler

bunlra son derece sadık kalırlar. Kendilerinden yenilik katmazlar. Hintliler,

doğuda ilim heyecanını duymuş tek millettir. Fakat metodları bizimkilere

uymadığı gibi, din, dil ve gelenek farklerı nedeni ile batıya etkileri azdır.”


36

9 ÇİN

Yasaları, bilgi dağarı ve gelenekleri ile Çin kültürü yaklaşık 4000 yıllık bir geçmişe

sahiptir. Cenazenin saygıdeğer ve kutsal olduğu bu kültürde diseksiyo yapılmamış olmakla

birlikte, gerek genel gerekse diş tıbbı açısından diğer kültürlerden geri kalmadığı bilinir.

Antik Çin tıbbının bilinen ilk ismi “Shenn‐Nung”’dur. MÖ 3217’de yazmış olduğu “Pen

Tsau‐Tsiu” adlı farmakopede; afyon, ravent, akonit, kroton, demir, arsenik ve kükürt’ün tıbbi

kullanımı tarif edilmiş; bitkisel ilaçların etkisi ise, bikrinin rengine ve şekline göre tarif

edilmiştir. Diş hastalıklarına iyi gelen droglar; nar, ravent ve arsenik olarak belirtilmiştir. Antik

Çin tıbbı hakkında sahip olduğumuz bilgilerin ikinci kaynağı ise “Wang Shu Ho”’dur. Bu eser

1313’de İlhanlı (İran Moğolları) Han’larından Gazan Mahmud Han’ın aynı zamanda hekim

olan veziri “Reşidüddin Hamedani” tarafından Çince’den Farsça’ya “Tansıkname‐i İlhani” adı

ile çevrilmiştir.

Antik Çin’de hastalıklar, diğer antik uygarlıklarda olduğu gibi humoral patoloji ile

açıklanmıştır. “Yin” ve “Yang” adlı eril ve dişil ilkeler, tüm evreni yönettikleri gibi insan bedeni

üzerinde de etkindi ve aralarındaki dengenin bozulması hastalıklara sebep oluyordu. Tanıda

dile önem verilmiş, dil üzerinde 37 ayrı bölge tanımlanmış ve çeşitli hastalıklarda bu

bölgelerde gözlemlenebilecek değişiklikler kaydedilmiştir.

Tarih ile efsanenin karıştığı zamanların ünlü hükümdarı “Huang‐Ti” “Sarı İmparator”’a

atfedilen “Nei Ching” yani “Tıp Yasası”; nar kökü, bıldırcın otu, ginseng, moxa, ravent kökü,

yer fesleğeni, kükürt, bazı hayvan organları ve hayvan salgı ya da dışkılarının tedavi amaçlı

kullanılışını tarif eder. Bu eserde ayrıca biri diş, diğeri ise dişeti hastalıkları ile ilgili iki bölüm

bulunmaktadır. Bu bölümlerde diş ağrısına beyaz diş kurdunun neden olduğu yazılmış, çürük

için yarasa organları, diş beyazlatma için öğütülmüş yarasa dışkısı önerilmiş, dokuz tip diş

ağrısı tarif edilmiş, tedavi için gargaralar, masaj ve sarımsak hapı önerilmiştir:


37

“Kızartılmış sarımsak dişler arasında ezilir, yaban turpu tohumu ile

karıştırılır, insan sütü ile macun haline getirilir, hap yapılır ve hap ağrıyan

dişin ters tarafındaki burun ya da kulak deliğine sokulur.”

Nei Ching ağız hastalıklarını yangısal, yumuşak doku ve çürük olarak üçe ayırır. Ağız

hastalıklarının vücudun sıcak/soğuk dengesinin bozulmasından ileri geldiği, yangısal

hastalıkların ise dişlerin sallanmasına neden olduğu belirtilir. Dişler iskelet sisteminin devamı

gibi düşünüldüğünden, kemiğe iyi gelen her şeyin dişe de iyi geleceği varsayılarak, diş

hastalıklarının tedavisinde geyik boynuzu önerilmiştir. Çürüğe neden olan küçük beyaz kurt

için önerilen formül ise şöyledir:

“Eşit miktarda arsenik ve houongtan karıştırılır. Sulandırılarak hap haline

getirilir. Hap, ağrıyan diş üzerine konur ve hasta uymaya bırakılır.”

Apsenin tarifi ise şöyledir:

“Dişetinin belli bir noktasında zaman zaman ortaya çıkan apse komşu dişe

ağrı verir. İçinden boşalan iltihap beyazdır.”

İkinci ve 3. yy’larda Çin’in iki ünlü hekimi “Hua‐Tu” ve “Chang‐Chung‐King” idi.

Splenektomi ve laparotomi operasyonlarını esrar uygulaması altında yapan Hua‐Tu,

anestezi’nin öncüsü kabul edilir. Chang‐Chung‐King ise, “Hummalar” adlı kitabında

hummanın soğuk su ile tadavisini tarif etmiştir. Yine aynı dönemde çürük tedavisi, pulpa

nekrozu ve ağrı giderici olarak arsenik kullanmışlardır. Çürük kavitelerinin doldurulması için

“Su‐Kung”’un “Materia Medica”’sında “Gümüş Hamuru” önerilmiş, Ming Sülalesi döneminde

(12.yy) “Liu Went’ai” ve “Li Shihchen”’in materia medica’larında amalgam tarif edilmiş,

amalgamın oranları Liu Went’ai tarafından “100 ölçü civa, 45 ölçü gümüş ve 900 ölçü kalay”

olarak verilmiştir. Yazar, bu maddelerin demir bir kapta karıştırılmalarını ve dişlerdeki çürük

boşluklarının elde edilen hamur ile doldurulmasını yazar.

On üçüncü yy’da Çin tıbbı 13 dala ayrılmıştır ve bu dallardan biri diş hekimliğidir.

Tedavide, yukarıda örnekleri verilen ilaçlar dışında akupunktur ve masaj da uygulanmıştır.


38Masaj uygulamalarını, kör masajcıların yaptığı bilinmektedir. Bedenin eril ve dişil enerjileri

olan yin ve yang sirkülasyonundaki bozuklukları düzenleyerek iyileştirme amacı güden

akupunktur ise, bedenin çeşitli noktalarına bazı iğnelerin batırılması yolu ile

uygulanmaktadır. Erken dönemlerde taş, kemik ve bambu iğneler kullanılmış olmakla birlikte

daha sonraları altın, gümüş, bakır ya da demir iğneler kullanılmıştır. Modern akupunktur

uygulamaları ise paslanmaz çelik iğneler ile yapılmaktadır. Bedende, diş ağrılarının geçirilmesi

için 26, dişeti ağrıları için ise 6 nokta bulunmaktadır (25).

Eski Çin tıbbında eksik dişlerin yapay gereçler ile tamamlanmasına ilişkin bir bilgi

bulunmamakla birlikte, dişlerin kozmetik amaçla altın kaplandığı, “Marco Polo” (1254‐1324)

tarafından ünlü seyahatname’sinde bildirilmiştir:

“Kadın ve erkekler, dişlerinin şekillerine büyük bir incelikle uydurulan ince

altın plaklarla dişleri kaplama geleneğine sahiptirler. Bu kaplamalar

hareketsizdir.”

Besin kalıntıları gibi dış eklentilerin uzaklaştırılması ve dişlere temiz bir görünüm

kazandırılmasına önem verildiği, kürdan ve diş fırçası gibi buluntulardan anlaşılmaktadır.

Günümüzün modern diş fırçalarına benzeyen ilk fırçalar 15. yy’da Çin’de kullanılmaya

başlanmıştır. Altın, gümüş ve bronz gibi metallerden hazırlanmış ve kürdan da içeren; her biri

bir sanat eseri değerinde pek çok tuvalet takımı ele geçmiştir.

Ağız cerrahisinin Çin’deki geçmişinin çok eski olduğu, yarık dudakların Ch’in Sülalesi

(MÖ 255‐206) döneminde cerrahi yol ile onarılabildiği, Çinli cerrahların birçok ağız ve boğaz

hastalığını iyileştirebildikleri, tonsiller apse ve dudak tümörü ameliyatı yapabildikleri

bilinmektedir. Ağız ameliyatlarında kullanılan aletlerin çizimleri, “Chao Wentsin” (1784‐

1826)’in cerrahi kitabında bulunmaktadır. İmparator “Kien Lung” ise 1774’de, tıbbi ve cerrahi

bilgileri ansiklopedik olarak bir araya toplatarak “Tıbbın Altın Aynası” adlı 40 ciltlik bir eser

oluşturdu.

İngiliz şirketi “Doğu Hint Kumpanyası”’nın hekimlerinden “Thomas R. Colledge”’in

1827’de Macao’da kurduğu göz hastanesi ve 1835’de Kanton’da kurulmasına yardımcı

olduğu hastane, Çinli gençlere batı tıbbını öğreterek modern tıbbın Çin’de yerleşmesini

sağladı. Çin’in ilk modern diş hekimliği okulu ise 1918’de tıp fakültesinin bir bölümü olarak


39açıldı. Bölüm ertesi yıl fakülte’ye dönüştü. Bununla birlikte Çin’in her yerinde diş çeken ve

geleneksel diş tedavileri uygulayan kişilerin eskiden beri bulunduğu da bilinmektedir (25).


40

10 JAPON

Japon ve Kore kültürlerinin uzun yüzyıllar boyu Çin kültürü etkisi altında kaldığı genel

olarak kabul görmekle birlikte, Japon Tıbbının özgün karakter kazanması 8. yy’da

gerçekleşmiştir. 6.yy’da Budist rahiplerin Çin’den getirdiği tıp kitapları ile birlikte Japon tıbbı

atılım yaptı. Ucu ezilerek liflendirilmiş ağaç dallarından oluşan ilk diş fırçaları da bu dönemde

ve yine Budist rahipler tarafından Japonya’ya getirildi. Japonların bu fırçalarla her gün sabah

duası öncesinde dişlerini ve dillerini fırçaladıkları bilinmektedir.

Japon tıbbı’nın kurucusu olarak, 10. yy’da “Ishinho” adlı kitabı yazmış olan “Yasiyori

Tambano” kabul edilir. Ishinho, ağız, dudak ve diş hastalıkları ile bunların tedavisini

anlatmaktadır. Aynı aileden “Fuyuyori Tambano”, Kamakuro sülalesinden “İmparator

Hanazono”’nun ağrıyan çürük dişini çekmesi ile ünlüdür. Oğlu “Kaneyasu” ise ilk atanmış diş

hekimidir. Tambano ailesinin nesilleri aşan tıbbi deneyimi, 1531’de “Chikaya’nın Diş Sırları”

adı altında kitaplaştırılmıştır. Eski Japon saraylarında çalışan bu gibi dişhekimlerinin tıp

hekimleri ile eşit görüldükleri bilinmektedir.

Toplum kurallarının derlendiği 17 ciltlik bir yasa kitabı olan “Taiho Ritsuryo”’nun

“Ishitsuryo” adlı cildi tıp uygulaması hakkındadır. Buna göre eski Japon tıbbı iç hastalıklar,

cerrahi, cocuk tıbbı ve kulak‐göz‐ağız tıbbı gibi uzmanlık alanlarına ayrılmıştır. Diş hekimliği

ile ilgili tedaviler, kulak‐göz‐ağız tıbbı uzmanlığı içinde değerlendirilmiştir.

On yedinci ve 18.yy Japonya’sında diş ağrısı, akupunktur, dağlama ve bitki tütsüleri ile

tedavi edilir, sonuç alınamazsa diş çekilirdi. Özel eğitimli Japon dişçilerin yalnız parmak

kullanarak diş çektikleri bilinmektedir. Bunlar, hastanın başını ağzı açık kalmaya zorlayacak

şekilde kavrar, baş ve işaret parmakları ile dişi çekerlerdi. Bu beceriyi kazanmak için aldıkları

eğitimde ise, tahtaya çakılmış yine tahtadan tıkaçları tahtayı oynatmadan el ile çıkarırlar, her

denemede tıkacın sıkılığını arttırırlardı. Bu çalışmalara katılan öğrencilerin, usta nezaretinde


41sınandıkları ve ancak başarılı olanların “diş çekme beratı” alarak çalışma izni kazandıkları da

bilinmektedir. Bu dişçilerden bir bölümünün ise protez yapımında ustalık kazandıkları

bilinmektedir. Bu dönmeden kalma, bazı ahşap protezler bulunmuştur. Altıncı yy’dan 19.yy’a

kadar kullanılmış olan bu protezler tek parça kiraz ya da kayısı tahtasından oyulurdu. Azı

dişleri bölgesine çiğneme işlevini etkinleştirmek için iri başlı çiviler, ön bölgeye ise estetik için

çakmak taşı ya da sedef parçaları çakılırdı. Altıncı yy’dan 19. yy’a kadar kullanılmış olan bu

protezlerden 120 kadarı günümüze ulaşmıştır.

Japonya’da fırça ve kürdan kullanımı, Kugawa Şogunluğu (17.yy) döneminde

yaygınlaşmıştır. “Koyoji” adı ile bilinen diş fırçaları, ucu ezilerek liflendirilmiş söğüt dalından

hazırlanırdı. Kadınların, sadakatlerinin bir sembolü olarak dişlerini siyaha boyama geleneği

nedeni ile, kadınlar için daha yumuşak fırçalar tercih edilirdi. Bu fırçalar, su ile

nemlendirilerek ve misk ve tuz karışımı eşliğinde kullanılırdı. Bu karışım ise pazarda satılırdı.

Bu dönemde Şogun’un saray dişçisi ise “Gentai Kaneyasu” idi.

Japon tıbbının modern dönemi 19.yy’dan itibaren başlar. Bu dönemde batı kökenli tıp

ve dişhekimliği kitapları büyük bir hızla, ardı ardına Japonca’ya çevrildi. ABD’li dişhekimi

“W.C. Eastlake” 1860’da Yokohama’da Japonya’nın ilk modern muayenehanesini açtı ve

Japon dişhekimliğine önemli katkıları oldu. Japonya’da yetişen ilk modern Japon Dişhekimi

“Shika” ise 1875’de mezun olan “DT Einosuke Obata” oldu (25).


42

11 COLOMBUS ÖNCESİ AMERİKA

Kral Philippe ve Kral Carlos adına yeni ülkeler keşfetmek, buraların zenginliklerine kral

adına el koymak ve (vahşi yerlileri Hıristiyanlığın ışığı ile aydınlatmak!...) üzere batıya yelken

açan ve kendilerini “Conquistador‐Fatih” olarak adlandıran İspanyol yağmacılar Amerika’ya

ulaştıklarında onları üç köklü kültür karşıladı. Bunlar; kuzeyden güneye doğru Meksika’da

Aztekler, Yucatan’da Maya’lar ve Peru dağlarında İnka’lar idi. Bu kültürler hakkında sahip

olduğumuz bilgiler daha çok İspanyol ve Portekizli yağmacıların yazılı kayıtlarına

dayanmaktadır. Çünkü, renkli ipler üzerindeki renkli düğümlerden oluşan Maya düğüm yazısı

ve Maya hiyeroglif’lerinin önemli bir bölümü, Piskopos Diego de Landa’nın emri ile ve

şeytana ait oldukları gerekçesi ile yok edilmiştir. Geriye kalabilen az sayıda eser ise henüz

tam olarak çözümlenememiştir (24). Yalnızca Aztek piktogram (resimyazı)’ları kısmen

çözümlenebilmiştir. Aztek tıbbı hakkındaki bilgilerin esas kaynağı, 1547‐1577’de bölgede

bulunan İspanyol din adamı “Fray Bernardino de Sahagun”’un yazmış bulunduğu “Historia

General de las Coses de Nueva Espana” adlı kitabıdır. Yazar bu kitapta ağız ve diş

hastalıklarının tedavisinden de söz etmiş, dişlerin isimlerini Nahuatl diline çevirmiş, kırık ve

eksik dişlerden, diş taşı birikiminden ve çürükten sözetmiştir.

AZTEK’LER: Aztek tıbbı, Eski Mısır ve Mezopotamya gibi dini özellik taşırdı. Hastalık ve

sağlık tanrılarına inanılan bu uygarlıkta hastalığın kökeni olarak “günah”, tedavi yaklaşımı ise

“itiraf”’tı. İtirafın yanı sıra tedavide büyü ve muska’ların önemi de büyüktü. Diğer tedavi

yöntemleri ise tütsüleme, banyo, kan çıkarma ve diet idi. Tanı astrolojik verilere dayanırdı.

Bununla birlikte, bitkisel drog uygulamalarının da gelişmiş olduğu, tıbbi bitkilerin yetiştirildiği

geniş bahçelerin bulunduğu bilinmektedir. Ayrıca Aztekler cerrahide de ilerlemişlerdi.


43Yaraların dikilmesi için saç kullanıyor, yara eski ise kenarları kesildikten ya da dağlandıktan

sonra saç ile dikiyor ve üzerini bitkisel bir toz ile örtüyorlardı (25).

Azteklerde, uygulamacı hekimlerin yanı sıra falcılar, cerrahlar, eczacılar ve dişçiler gibi

uzmanların da bulunduğu, bunlar arasında kadın hekimlerin de bulunduğu, bilgilerimiz

arasındadır (25).

Azteklerin dişleri üzerindeki gıda kalıntılarını temizledikleri ve dişlerini temiz tutmaya

gayret ettikleri, diş ağrısına diş kurdunun neden olduğunu düşündükleri, ağrının tedavisi için

başta acı kırmızı biber ve tütün olmak üzere çeşitli bitkiler be tohumlar çiğnedikleri de

bilinmektedir. Çürük dişlerin doldurulması için ise salyangoz kabuğu, deniz tuzu ve

“tlalcacaoatl” bitkisi tozlarının karışımı kullanılmıştır (24). Aztekler ile ilgili kayıtlar arasında

çekim ile ilgili tek kayıt Sahagun’a aittir. Bu kayda göre; terebentin içinde ezilen bir kurt,

ağrıyan dişin olduğu yerde yanağa sürülür. Aynı anda, çürük dişin içine bir parça tuz

yerleştirilir, dişin üzeri ısıtılmış acı biber ile örtülür. Dişeti kesilerek yaraya tlalcacaoatl

yerleştirilir. Enfeksiyon ve ağrı geçmezse diş çekilir (24).

Aztekler dişlerini kozmetik amaçlarla kırmızı ya da mor’a boyar, bu iş için böceklerden

elde ettikleri boyaları kullanırlardı. Ayrıca, bazı eski Afrika ve Güneydoğu Asya kültürlerinde

de görülen “mutilasyon” geleneği, Azteklerde de vardı. Mutilasyon, organların şeklini doğal

anatomisinin dışına çıkacak şekilde değiştirmek olarak tanımlanabilir. Estetik, dini ve kültürel

bir altyapıya sahip olabilir. Buluntular, Azteklerde diş mutilasyonu geleneğinin MÖ 2.yy’a dek

uzandığını göstermektedir. “Javier Romero”, 51 ayrı tip diş mutilasyonu gözlemiş ve bunları

üç gruba ayırmıştır:

a. Kesici kenar aşındırmaları

b. Labial yüz aşındırmaları ve inley’ler

c. Kombine mutilasyonlar

Bu uygulamalar sırasında pulpa’ya zarar verilmemiş olması, uygulamacıların diş

anatomisi hakkında bilgi sahibi olduklarını göstermektedir. Altından ya da yeşim yada firuze

gibi doğal taşlardan hazırlanan inleyler ise, bir tür simanla yapıştırıldığından, çevrelerinde

çürük bulunmamaktadır.

MAYA’LAR: Her bakımdan yetkin ve iyi örgütlenmiş bir toplum yapısı sergileyen Maya

kültürü, MÖ 2500 civarında başlar ve 16.yy’da Avrupalı çapulcuların eli ile sona erer. Maya


44tıbbı folklorik tıp ve cerrahiye dayandırılmıştır. Diş tedavileri ise hem hekimler hem din

adamları tarafından uygulanmıştır. Diş ve çevre dokularının apseleri bitkisel droglarla

yapılmış, diş temizliği için ise bal/kül karışımı kullanılmıştır.

Diş mutilasyonu Maya kültüründe de geçerlidir. Genellikle üçgen form (testere dişi

gibi) tercih edilmiştir. Uygulamayı yaşlı kadın uzmanların aşındırıcı taşlar kullanarak

yaptıkları, anestezik olarak koka yaprağı çiğnettikleri bilinmektedir. Firuze, yeşim ve

hematit’ten yapılan inleylerin yapıştırılmasında ise bir tür siman kullandıkları (%63.5 Ca,

%30.4 P, %0.035 Al, %1,51 Si, %2.8 Fe, %1.5 Mg, %0.005 Mn, çok az Cu ve Sr) ve bu yöntemi

Azteklere de öğretmiş oldukları bilinmektedir.

Honduras’ın Ulua vadisindeki Playa de los Muertos bölgesindeki kazılarda 1931’de W.

Popenoe ve eşi tarafından bulunan bir insan alt çenesi, MÖ 600’de Maya’ların implantoloji ile

uğraştığını göstermektedir. Buluntunun eksik üç kesici dişi, deniz kabuklarından yontularak

elde edilmiş üç alloplastik implant ile tamamlanmıştır. Osseointegrasyonun tamamlanmış

olmasından, işlemin birey yaşarken yapılmış olduğu görülmektedir (24).

İNKA’LAR: Bugünün Peru topraklarında ve And dağlarında yaşamış bulunan İnka

kültürü, “Francisco Pizarro” yönetimindeki “fatihler” tarafından yok edilmiştir. İnka kültürü

hakkındaki bilgilerimizin önemli bir bölümü, kendisi de İnka kökenli olan tarihçi “Sebastian

Garcilaso de la Vega”’nın eserlerinden gelmektedir. İnka kültürü Mezopotamya kültürü ile

benzeştir. Hastalıkların nedeni tanrılar ve cinlerdir. Tedavide itiraf, cin çıkarma ve drog

uygulaması yapılır. Drog tedavisinde en çok tercih edilenler koka ve peru balsamı idi.

“Myroxylon Pereirae” ağacının reçinesi olan Peru balsamı, diş eti hastalığının tedavisinde

kullanılırdı. Bitkinin kökü; kabuğu sıyrılana dek ısıtılır, tamamen değil ama ortasına kadar

ikiye yarılır ve henüz çok sıcakken dişin üzerine yerleştirilip burada soğumaya bırakılırdı.

Hastalıklı dişeti böylece yanar ve yeni epitelizasyon başlardı.

İnka’lar amputasyon, trepanasyon, tümör eksizyonu yapabiliyor ve dikiş olarak

karınca başı kullanıyorlardı.

Diş kurdu kavramına sahip olmayan İnka’lar dişin çürümesinden gök kuşağını sorumlu

tutarlar, dişlerini gökkuşağına göstermez, elleri ile kapatırlardı. Çürük tedavisini ise,

yanmakta olan bir çubuk kullanarak dağlama yolu ile yaparlardı. Dağlamaya yardımcı olarak,

çeşitli bitkisel droglar ile sülfür ve arsenik, ağrı kesici olarak ise koka yaprakları


45kullanmışlardır. Diş çekimi için İnka’ların hastaya koka yaprağı çiğnettikleri, bir tahta parçası

ile dişin kolesine vurarak sallanır hale getirdikleri, sonra da dişi elle çıkardıkları bilinmektedir.

Günümüz Venezuela’sının kimi bölgelerinde de halen görülmekte olduğu gibi İnka’lar

puberte döneminde; yalnızca “nashumbi meyvesi” ve “piyu yaprakları” çiğneyerek dişlerini

siyaha boyarlardı. 4‐7 ay kadar dayanan bu boyanın dişleri çürük ve ağrıdan koruduğuna

inanılırdı. Boya kaybolduğunda işlem tekrarlanırdı.

İnka’ların diş süsleme yaptıklarına dair tek bulgu M.H. Saville tarafından 20.yy

başlarında bulunmuştur. Bu altın inleylerin en önemli özelliği yuvarlak köşeli olmalarıdır (25).

KUZEY AMERİKA KABİLELERİ: Amerika kıtasının orta ve güneyinde, yukarıda anılan

kültürler yaşarken, kıtanın kuzey yarısında tarımsal ekonomiye dayalı merkezi ve örgütlü bir

uygarlık aşamasına henüz gelememiş olan insan toplulukları yaşamaktaydı. Kolomb öncesi

Kuzey Amerika’da egemen olan “şaman inanışı”, hastalık ve sağlık konularında da etkilerini

göstermekteydi. Kabilesinin hem din adamı hem de hekimi olan şaman, hastanın yanında

trans’a geçer, hastalık ruhları ile bağlantı kurar, şarkı söyleyip dans ederek ve davul çalarak

hastayı salmaları için onlara yalvarırdı. Sonra da ellerini hastanın üzerinde dolaştırır, tükrük

ile ıslatır, en çok ağrıyan yerde durur, burayı kuvvetle emerek hastalığı dışarı çeker alırdı. Bu

dönme Kuzey Amerika yerlilerinin diş sağlığının Avrupa kökenli göçmenlerden çok daha iyi

olduğu bilinmektedir. Fransız gezgin “Michel de Montaigne” 18. yy’ın sonlarında şöyle

yazmıştır:

“Deneyimlerim bana, aralarında hasta beden görmenin çok nadir

olduğunu söyler. Daha da ötesi beni, dişsiz birini görmediklerine

inandırmışlardır.”

Kolonialist doktor “Benjamin Rush” ise şöyle yazmıştır:

“Görünüşe göre, yabancıların dişlerinde ağrı ve hastalık vardır.”

“Weston Price”, 1930’da Yukon yerlilerini muayene ettiğinde 2464 dişin 4’ünde çürük

bulmuştur (%0,16). Bu yerlilerle komşuluk eden Kolonialistlerde ise bu oran %40 olarak

ölçülmüştür. Beslenme alışkanlıkları dişleri çürükten korumuş olmakla birlikte aşırı


46aşındırarak diş ağrısına sebep olmuştur. Ek olarak tütün kullanımının da bu yerlilerin diş

sağlığına olumsuz etki yaptığı bilinir. Aşındırıcı etki, çiğnenen tütün yaprağının konsistansını

arttırmak için kullanılan kabuklar ve kum’un etkisi ile oluşur. Quaker Botanist “William

Bartram”, Kuzey Amerika yerlilerinin diş ağrısı için, diş temizleme yada nefesi ferahlatma için

çeşitli sakızlar, reçineler ve kökler kullandıklarını yazmıştır. Bu sakızlardan “Sylphium” yine

Bartram tarafından tarif edilmiştir. Sylphium, damla şeklinde kurutularak kullanılan, amber

renginde, hoş kokulu ve hafifçe acı bir sakızdır. Cherokee yerlileri dişleri temizlemek ve nefesi

ferahlatmak için kullanırlar. Koruyucu tedbirlerin işe yaramadığı çürük dişlerde çekimden

önce tüm yollar denenir. Çürüğün içine kızgın demir sokulur, iyi geleceği ümit edilen her türlü

tohum, yaprak, kök ya da ot dişin içine bastırılır. Bunlar arasında biri, ağrı azaltıcı etkisi

kanıtlanmış olan dikenli dişbudak ağacı “Zantoxsylum Americanum”, Pennsylvania’ya

yerleşen Alman kökenli göçmenler tarafından bölgenin yerlilerinden öğrenilmiş ve “Dişağrısı

Ağacı” adı ile uzun süre kullanılmıştır. Ağacın kökünün kabuğu ısıtılıp ağrıyan dişin üzerine

konarak kullanılır. Cherokee yerlileri arasında yaygın olan majikal reçetelerden birine göre

ise, yaşam boyu diş sorunu çekmek istemeyen biri, bir yeşil yılan yakalamalı, boynundan ve

kuyruğundan kavrayarak yatay tutmalı ve alt‐üst diş dizileri arasından yedi kez geçirdikten

sonra yılanı serbest bırakıp kaçmasını sağlamalıdır. Bu işlemden sonra dört gün tuz içeren

hiçbir şey yememesi de gerekir (24).


47

12 ORTA ÇAĞ (İSLAM)

İslam dini 7. yy’da Arap yarımadasında ortaya çıktı. Erken dönem İslam toplumunun

genelde sağlık, özelde ise ağız ve diş sağlığı konusundaki eğilimlerini İslam Peygamberi Hz.

Muhammed’in görüş ve düşünceleri şekillendirdi. Hz.Muhammed’in sağlık, temizlik ve

bedenin korunması ile ilgili hadislerine bazı örnekler aşağıdaki gibidir:

“Çok yeyip içenin kalbi yorulur.”

“Yol yürüyünüz ki sağlık bulasınız.”

“Yemek kabınızı köpek yalarsa onu yedi kez yıkayınız.”

“Yemeğin bereketi yemekten önce ve sonra elleri yıkamaktır.”

“Ellerinde et ve yağ kokusu olduğu halde yatan bir adam, hastalığa

uğrarsa kendinden başkasını suçlamasın.”

İslam’a göre, dişler sarardığında, ağız tadı değiştiğinde, yataktan kalkıldığında, duadan

önce ve abdestten önce ağzın çalkalanması ve dişlerin misvak ile temizlenmesi gerekir. Ağız

temizliği ile ilgili Hadis‐i şerifler ise şunlardır:

“Dişlerinizi temizleyiniz. Bu temizlik sizi imana çağırır. İman ise sahibi ile

beraber cennettedir.”

“Misvak ile ağız ve dişlerinizi temizlemek ölümden başka her derde

çaredir.”

“Ümmetime zor gelmeyecek olsa idi, her abdest vaktinde misvak ile ağız

ve dişlerini temizlemelerini emrederdim.”


48Misvak, “Salvadora Persica Linne” bitkisinin kurutulmuş gövde, dal ve kök

parçalarından elde edilir. Dikensiz küçük bir ağaç olan bu bitkinin çiçekleri dört parçalı,

meyvesi ise küçük bir kiraz şeklindedir. Bitki Kuzey Afrika, İran ve Hindistan’da yetişmektedir.

Parmak kalınlığında, 10‐12cm uzunluğunda, gümüşi esmer renkli çubuklar halinde kullanılır.

Bu diş temizleme çubukları yalnızca salvadora’dan değil, aralarında zeytin, sinameki ve

şeftali’nin de bulunduğu 17 ağaçtan daha yapılabilmektedir. Arapçada daha çok “sivak”

şeklinde geçer. Çoğulu ise “suvuk”’tur. Kur’an‐ı Kerim’de adı geçmemekle birlikte, yukarıdaki

örneklerden de görülebileceği gibi hadislerde sıkça anılır. Hz. Muhammed’e ait olan biri

salvadora diğeri sinamekiden iki misvak, Topkapı Sarayı Kutsal Emanetler Dairesinde

korunmaktadır. Çubuğun bir ucunun kabuğu 1cm kadar soyulduktan sonra bu uç 24 saat

suda bırakılarak yumuşatılır. Hafifçe dövülerek liflendirildikten sonra kullanıma hazır hale

gelir.

Hz. Muhammed’in Uhud savaşında iki dişini kaybetmesi üzerine tüm dişlerini çektiren

“Üveis”, İslamda dişçilerin piri kabul edilir (25).

“Ebu Nuaym Hafız İsfahani”’nin “Tıbb‐ı Nebevi” adı ile de bilinen “Kitab al‐Şifa fi

ahadis al‐Mustafa” adlı eseri, tıp uygulamasına dinsel bir yorum getirme ve Hz. Muhammed’i

tıbbi bir başvuru kaynağı olarak görmesine rağmen, dönemin tıp uygulamalarını göstermesi

açısınan önemlidir. Eserin 10. Faslı “hilal eyleme” ve “misvak tutma”’yı tarif eder. Eser,

misvak’a verilen önem hakkında Hz. Muhammed’in amcaoğlu “İbn‐i Abbas”’ın şu cümlesini

aktarır:

“Peygamber misvak kullanmayı daima emir buyurdu. O derece ki, bu

hususta bir ayet inzal buyurulur da farz olur diye korkardım.”

Bu dönemdeki protez uygulandığı da eserin “Abdulah Eb‐i Vefa”’dan aktardığı şu

cümleden anlaşılmaktadır:

“Bir dişim çıkmıştı. Peygamber, altından diş yaptır buyurdu.”

Yine “Afrece Bin Esad”’dan aktarılan bir cümleye göre, yalnız diş değil yüz protezleri

de yapılabilmekte idi:

“Beni Küllap gazasında bir kılıç darbesi ile burnumu düşürdüler. Gümüşten

burun yaptırdım. Cerahatlanma devam etti, koktu. Peygambere müracaat

ettim; altından burun yaptır buyurdu.” (25)


49

Şam merkezli Emevi halifeleri döneminde tüm orta doğu, Kuzey Afrika ve İspanyanın

güney kesimi Arap‐İslam kültürünün etkisi altına girmişti. Sekizinci yüzyılın ikinci yarısından

itibaren, Bağdat merkezli Abbasi halifeleri, eğitim, bilim ve tıbba çok büyük değer verdiler ve

İslam bilim ortamının atılım yapmasını sağladılar. Halife Harun el‐Reşid, tüm valilerine,

bilimsel eserlerin çevirisini yapan araştırmacılara destek sağlamaları emrini verdi. Kendisi de

pek çok çevirmeni destekledi. Döneminde, Grekçe, Latince, Asurca ve Hintçe pek çok eser

Arapçaya çevrildi. Dönemin bilim dili Arapça idi. Arap olmayan Pers, İspanyol, Musevi gibi

araştırmacılar bile eserlerini Arapça yazıyorlardı. Aristo, Galen ve Plinius’un eserlerini

Arapça’ya çevirdiler. Avrupanın ilk tıp fakülteleri olan Salerno ve Montpellier, bu metinleri

kullanarak eğitime başladı. Antik Grek başta olmak üzere, eski uygarlıklara ait tıbbi bilgilerin

İslam tıbbına aktarılması, yoğun çeviri çalışmaları sayesinde oldu. Bilimsel çevirilerin önemli

bir bölümü “Nasturiler ve Cond‐i Şapur ekolü” tarafından yapılmıştır. “Rahip Nastorius”,

“İskenderiyeli Arius”’un gnostik görüşlerini savunduğu için aforoz edilince orta doğuya

yerleşti ve görüşlerini yayarak Nasturilik mezhebini kurdu. Öğrencileri ise 6.yy’da İran’da

Cond‐i Şapur ekolünü kurdular. Bu ekolün, İslam tıbbının gelişiminde önemli hizmetleri

olmuştur:

1. Antik tıp kitaplarının Arapça ve Süryanice’ye çevrilmesi.

2. Hastane kavramının oluşması.

3. Antik Mısır ve Grek kültürleri ile İran, Hind ve Çin gibi doğu kültürleri arasında

ilişki kurulması.

Cond‐i Şapur çevirmenlerinin başında “Corci bin Buhtiyeşu” ve torunu “Cebrail bin

Buhtiyeşu, Yuhanna İbn Masaveyh, El Kındi, Huneyn bin İshak ve Sabit bin Kura” sayılmalıdır.

Çeviri çalışmalarına Müslüman Araplar, Hıristiyan Nasturiler, Harranlı Süryaniler ve Saabiler

katkıda bulundular. Böylece, çok‐kültürlü etkileşime dayalı bir sentez oluştu (25). Tüm bu

gelişmelere rağmen, İslam’ın ölü insan bedenine verdiği kutsallık nedeni ile diseksiyo

yapılamadı ve anatomi bilgisi hiç ilerlemedi. Müslüman hekimler enerjilerini bitkilerin tedavi

edici etkilerine ve kimyaya yönettiler. Arap dünyasında eczacılık, tıptan ayrı bir meslek haline

geldi. Haçlı seferleri boyunca, alkol, alkali, imbik ve iksir gibi pek çok Arapça sözcük, Avrupa

dillerine geçti (24).


50“Ali İbn‐i Sahl Rabban at‐Tabari” (9.yy Taberistan), yazdığı “Firdevs al Hikme‐

Bilgeliğin Cenneti” adlı eserinin 5 sayfalık bölümünde ağız ve diş hastalıkları ile ağız kokusunu

incelemiştir. Ağız kokusunun sebepleri; mide mayalanması, dişeti iltihabı, diş taşı, çürük ve

gıda kalıntıları olarak açıklanmaktadır. Gargara ve diştozu formülleri önerilmekte, çürüklerin

eğelenmesi ve ağrıyan dişin kızgın yağ ile dağlanması tavsiye edilmektedir (24,25).

“Ebu Yusuf Ya’kub İbni İshak al‐Kındi” (800‐870)’nin “Materia Medica”’sında geçen diş

ağrısı reçetesi şöyledir:

31gr susam yağı

0,5 dirhem tuz

2 danig şeytantersi (Asafetida)

2 danig Hind Kasnı.

Toz haline getirilen karışım susam yağında eritilir, kurutulur ve dişe uygulanır. Dirhem,

3,125 gr, danig ise 0,55gr’dır. Karışımdaki asafetida spazmolitik ve trankilizan olduğundan diş

ağrısını azaltabilir. Aynı eserde ağız yaraları ve yumuşak dişeti için önerilen formül şöyledir:

3 dirhem kırmızı gül

1,5 dirhem nişasta

1,5 dirhem tebeşir tozu

1,5 dirhem safran

1,5 dirhem gül tohumu

4,5 dirhem Hint sümbülü

4,5 danig mazı

Toz haline getirilerek dişetine uygulanır. Mazı’nın kurutucu, nişastanın ise yumuşatıcı

etkisi vardır.

Al‐Kındi’nin diş parlatma tozu reçetesi ise şöyledir:

1 kısım yakılmış dağ keçisi boynuzu tozu

1 kısım mürekkep balığı kemiği tozu

1 kısım mür ağacı tozu

Dişler bu toz ile bir parça ipek kullanılarak ovulur (25).

Dişhekimliği alanında çalışma yapmış bir diğer yazar “Ebu Bekir Muhammed İbn‐i

Zekeriya al‐Razi” (854‐932, Rey, Türkistan)’dir. Avrupa’da “Rhazes” adı ile tanınmıştır. Rey ve

Adudi (Bağdat) “Bimarhane”’lerinde başhekimlik yapmıştır. Koyun barsağının dikiş malzemesi


51olarak kullanılması, yaraların alkolle temizlenmesi, ateşin soğutularak düşürülmesi (Brand

yöntemi) gibi pek çok tıbbi yeniliğin öncüsü olan Razi’nin 184 kitabından en büyüğü olan

“Kitab al‐Havi‐ Kapsamlı Kitap”, eski ve yeni tüm tıbbi bilgiyi bir araya toplar. Bu kitabın dişler

ile ilgili yaklaşımları aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

Diş çekiminin sadece tedavi işlemlerinin başarısız kaldığı durumlarda

uygulanması.

Çürüklerin sakız, boraks ve şap’tan oluşan bir dolgu ile doldurulması.

Diş temizliği için misvak yanında macun (Balla karıştırılmış geyik boynuzu külü,

sakız, tuz, şap ve mürrüsafi) kullanılması.

Rengi bozuk ya da çok kirli dişlerin temizlenmesi için özel macun ( Zeravend,

yengeç ve midye külü, balla birlikte yakılmış tuz, soda, boraks, ardıç tütsüsü,

sünger taşı, cam ve zımpara tozu, pelin ve yabani keklik külü) kullanılması.

Tatlı ve ekşi besinler ile kabuklu yemişlerden kaçınılması.

Diş çıkarmasını kolaylaştırmak için bebeğin dişetine masaj yapılması.

Razi, Hipokratın humoral patolojisinin izleyicisidir ve diş ağrısının nedenini, mukusun

kökte birikmesi ile açıklar. Dişlerle ilgili olan “al‐Fakhir” adlı eseri; dişler, diş ağrısı, çürük

dişler, diş zayıflığı, dişetinin cerahatlenmesi, dişeti kanaması ve ağız kokusu bölümlerinden

oluşur:

“Diş ağrılarında, dişetinde şişlik olabilir veya olmayabilir. Şişlik iltihap

nedeniyledir. Belirtileri; kızarıklık, şişlik ve soğuk su ile rahatlamadır.

Tedavisi kan alma ve bir gün sirkeli soğuk su, bir gün gül suyu ve kafuru’yu

ağızda tutmaktır. İki‐üç gün sonra ağrı devam ediyorsa her 66 dirheminde

2 dirhem sakız bulunan gül yağı ağızda tutulmalıdır. Dişetinde şiş olmayan

diş ağrılarının sebebi soğuk ve koyu humorlardır. Tedavisi, dişin dibine

katran‐biber karışımı uygulamaktır.”

Razi ayrıca, diş ağrısı için gül suyunda eritilmiş afyon önererek analjezik kullanımını

başlatmıştır. “Kitab al‐Mansuri” adlı eseri ise, İslam tıbbında dişlerin morfolojisi ve

işlevlerinin irdeleyen ilk yapıttır (24,25).


52Kısaca “Ali Abbas” adı ile bilinen “Ali ibn’l‐Abbas al‐Mecusi” (930‐994, İran)’ın, batı

dünyasında “Royal Book” adı ile bilinen “Kamil al‐Sınaat al‐Tıbbiyye” adlı eserinde, artı

dişlerin çekilmesini, çürüklerin yapışkanotu, nişadır ve afyon ile doldurulup üzerinin mum ile

kapatılmasını önermiştir. Ağrıyan dişin koruyucu tüplü koterizasyonunu ise şöyle açıklar:

“Mercanköşk ve yabani sedefotu zeytinyağı içinde ezilerek yumuşatılır.

Ateşte kaynatılır. Hastanın ağzı açtırılır ve ağrıyan diş bulunur. Çürük

maddeler temizlenir. Demir ya da pirinç tüpün ucu çürüğün içine

yerleştirilir. İki uzun demir iğne ateşte kızdırılır. İğnelerden biri kaynamış

zeytinyağına daldırılır ve çürük dişe ulaşana kadar tüpün içine sokulur.

Soğuyana kadar orada bırakılır. Soğuduktan sonra çıkarılıp yeniden ateşe

tutulur. Bu sırada aynı işlem diğer iğne ile tekrarlanır. Üç‐dört tekrardan

sonra ağrı geçer. Geçmezse diş çekilmelidir.”

Ali Abbas’ın ağrı giderici dolgu maddesi formülü ise şöyledir (24,25):

“Bir miktar arsenik toz hale gelene kadar ezilir, ayıfındığı ve kasnı otu ile

hamur hale getirildikten sonra çürük dişin içine yerleştirilir.

Avrupa’da “Albucasis” adı ile ünlenmiş olan “Ebül Kasım Kalaf ibn‐i Abbas al‐ Zehravi”

(936‐1013, Kurtuba, İspanya), tıp eğitimini Kurtuba’da almıştır. Avrupa’da “The Method” adı

ile bilinen “Al‐Tasrif fit Tıb” adlı eseri, bir tıp ve cerrahi ansiklopedisidir. Eser, koterizasyon,

operasyon, kırıklar ve çıkıklar şeklinde bölümlere ayırmıştır. Yüzlerce cerrahi el aletinin tarif

edildiği böümü, Latinceye “De Chirurgia” adı ile çevrilmiştir. Dişeti tümörlerinin çıkarılmasını

ve diş taşlarının temizlenmesini tarif etmiş, bu iş için geliştirdiği 14 el aletinden oluşan

“micred” adlı takımın çizimlerini vermiştir. “Dişlerin kazınması hakkında” adlı paragraf,

aşağıdaki gibidir:

“Hasta hekimin önüne oturur ve başını onun kucağına dayar. Hekim dişler

üzerindeki tüm kumsu‐kabuksu maddeleri kazıyıp çıkarmalıdır. Eğer tüm

eklentiler ilk kazımada çıkarsa sorun yoktur. Ancak tümü kaybolmazsa

aynı işlem ertesi günlerde de, amaca ulaşıncaya kadar tekrarlanmalıdır.


53Azı dişleri farklı şekillerde birçok kazıyıcıya gerek gösterir. Dişlerin iç

yüzleri, dış yüzleri ve diş araları hep ayrı aletlere ihtiyaç gösterirler.”

Zehravi’ye göre diş, “kaybedildiğinde mükemmelen yerine konması mümkün olmayan

çok değerli bir organdır”. Al‐Tasrif’te diş çekimi şöyle tarif edilmiştir:

“Ağrıyan dişin hangisi olduğu kesin olarak saptandıktan sonra,

çevresindeki dişeti bir bıçak yardımı ile dişten ayrılır. Daha sonra,

parmaklar ya da küçük bir kerpeten yardımı ile dikkatlice sallanır. Diş

yerinden oynadıktan sonra daha güçlü bir kerpeten ile kavranır. Hastanın

başı hekimin dizleri arasına sıkıştırılır. Diş doğrusal yönde çekilir. Dişin

içinde boşluk ya da çürük varsa bir bez parçası ile doldurulması gerekir.

Bez boşluğa ince uçlu bir aletle sıkıca yerleştirilir. Böylece, kerpetenle

tutunca diş kırılmaz. Yazarın sıklıkla şahit olduğu; yukarıdaki kuralları

dikkate almayan, bu nedenle hastaların zarar görmesine neden olan, dişi

kıran, diş yuvasının içinde kırık diş parçası bırakan, dişle beraber kemikten

de bir parçayı kırıp çıkaran düşüncesiz ve sersem berberler gibi

davranmaktan kaçınmak gerekir. Çekimden sonra hasta ağzını şap veya

tuzlu sirke ile çalkalamalıdır. Kanama varsa, ki genellikle vardır, bir miktar

karaboya (demir sülfat) ezilir ve çekim yerine doldurulur. Faydası olmazsa

dağlanır.”

Epulis (iyi huylu dişeti tümörü) cerrahisini ise şu şekilde tarif eder:

“Bir kanca ya da kerpetenle tut ve kökünden kes. Apse ya da kanın akıp

gitmesine izin ver.”

Zehravi’nin al‐Tasrif’indeki ağız ve diş sağlığı hakkındaki diğer bazı yaklaşımları

şöyledir (24,25):

Sallanan dişlerin sağlam komşularına altın tel ile bağlanması.

Kaza sonucu yuvasından çıkan dişlerin yerine yerleştirilip komşu dişlere altın

tel ile bağlanarak tedavisi “replantasyon”.


54 Sığır kemiğinden yontularak elde edilen yapay dişlerin komşu dişlere altın tel

ile bağlanması yolu ile diş eksikliğinin giderilmesi.

Dizi dışına çıkmış dişlerin çekilmesi.

Uzamış dişlerin, çürük ya da kırık kenarlarının törpülenmesi.

Büyük İslam doktorlarından bir diğeri ise, Türk asıllı “Ebu‐Ali al‐Huseyn ibn‐i Sina”

(980‐1037)’dır. Avrupa tıbbında “Avicenna” adı ile ve “doktorların prensi” lakabı ile tanınır.

Tıp konusundaki en ünlü eseri olan “Al‐Kanun””The Canon”, tüm zamanların en çok bilinen

ve en büyük etki bırakan tıp kitabıdır. Beş cilt olan al‐kanun’un birinci cildi “külliyat”, genel

tıp konularından, ikinci cilt “müfredat” basit droglardan, üçüncü cilt “mualecat” çeşitli

hastalıklardan, dördüncü cilt “hummiyat”, ateşli hastalıklardan söz ederken beşinci cilt

“mürekkebat”, bir farmakope özelliğindedir. Bununla birlikte İbn‐i Sina’nın dişlerin özellikleri

ve diş tedavisi konusunda yazdıklarının çok azı yenidir. Dişlerin sayı, tür ve morfolojilerini

tarif etmiş, 20 yaş dişlerinin sürmeme olasılığından söz etmiştir. Diş temizliğinin önemini

vurgulayarak öncellerinin diş temizleme macunu reçetelerini tekrarlamıştır. Diş

hastalıklarının nedenlerini humoral patoloji ile, çürüğü ise diş kurdu ile açıklamıştır.

Dişlerdeki renk değişikliği, İbn‐i Sina’ya göre tanı koydurucudur. Sarı lekeler sarı safranın,

beyaz lekeler balgamın, kırmızı lekeler kanın, siyah lekeler ise siyah safranın ağrıya neden

olduğunu gösterir. Tedavide de yine Hippocrates gibi kan alma ve müshil ile barsak boşaltma

uygulanır. Zararlı maddeleri atmak ve ilaçların derinlere işlemesini sağlamak için dişin delgi

ile delinmesi tavsiye edilir:

“Hardal tohumu taneleri zonklayıcı ağrılara iyi gelir. Sıcak yağ ile

dağlanmalıdır. Bundan önce diş delgi ile delinirse daha derinlere işlemesi

sağlanır. Bu tedaviler fayda vermezse narkotik ilaçlar kullanılabilir. Ancak

bunlar yutulmamalıdır. Bu narkotikler, banotu, şeytantersi, kasnıotu ve

adamotu’ndan elde edilebilir ve yara lapası şeklinde dişin üzerine konur.”

İbn‐i Sina’nın diş dolgusu olarak denediği ve önerdiği maddeler; servi otu, sakız,

mürrüsafi ve styrax, diş ağrısı için ise kurt sütü ve arsenik’tir. Arseniğin yağda kaynatılıp

çürüğün içine damlatılarak kullanılmasını önermiştir.

Çekim ise İbn‐i Sina için son çaredir:


55

“Öncelikle ağrının dişten mi dişetinden mi geldiği anlaşılmalıdır. Sıkı

tutunan dişler bir seferde çekilmemelidir. Çünkü çene kırıkları, göz ağrıları

ve yüksek ateş oluşabilir. Önce dişeti kazınmalı ve çürütücü ilaçlarla diş

gevşetilmelidir. Bu çürütücü ilaç, yapışkanotu ile öğütülmüş dut ağacı

kökünün kabuğu keskin sirke ile güneşte karıştırılıp bal kıvamına getirilir.

Bu karışım günde bir kez dişin köküne uygulanır. Bundan başka,

yapışkanotu güneşte dört gün sirke ile ıslatılır. Elde edilen sıvı dişin

çiğneyici yüzüne damlatılır. Birkaç saat burada kalması için üzeri mum ile

örtülür. Daha sonra diş çekilir.”

İbn‐i Sina’nın çene kırıklarının tedavisi hakkında yazdıkları, en ilerici önermeleri

sayılabilir. Buna göre, kırık parçaların tam yerine oturup oturmadığını kontrol etmenin yolu,

dişlerin kapanışına bakmaktır. Kapanış tamam ise, kırığa komşu dişler altın tel ile bağlanarak

kırık hattı sabitleştirilmeli, baş ve çeneyi kuşatan bir kumaş bandaj ile çene desteklenmeli,

gerekiyorsa bandajın üzerinden altın tel sıkıca sarılarak bandaj güçlendirilmelidir. Günümüz

cerrahlarının uygulamakta oldukları yöntem de yaklaşık olarak budur (24,25).


56

13 ORTA ÇAĞ (AVRUPA)

Orta çağ Avrupa’sında tıp uygulamasının manastır keşişlerinin dini ve dogmatik

çalışmaları ile sınırlı kaldığı ye yüzyıllar boyunca gerilediği söylenebilir. Orta çağ

manastırlarının tamamında bir dispanser, bu dispanserde hastaların yatabileceği odalar ve

bir de eczane bulunurdu. Manastır bahçelerinde şifalı bitkiler için özel bölümler bulunurdu.

Bununla birlikte iyileştirme yöntemleri dini idi. “Manastır tıbbı”’na göre hastalıklar insanların

günahlarına karşı verilmiş tanrısal cezalar olduğundan ya da bir takım kötü büyüler sonucu

ortaya çıktığından, tedavide keşiş‐doktorlar yardımı ile yapılan dua ve tövbe yöntemleri

uygulanırdı. Tanı için en sık kullanılan yöntem “üroskopi” idi. Pek çok hekim için hastanın

kendisini muayene etmek yerine idrarını muayene etmek yeterli idi. Aynı dönemdeki İslam

bimarhaneleri’nin laik ve pozitivist tıp uygulamalarına karşın bu dispanserlerde eğitim dinsel

dogmaların etkisi altında idi.

Diş kurdu, koyun yağı ile karıştırılan banotu ve pırasa tohumu tütsüsü ile

uzaklaştırılırdı. Diş ağrısı için ise adamotu “mandragora officinalis” kullanılırdı. Bu karanlık

dönemde diş çekiminden de olabildiğince kaçınıldığı, yalnızca çok gevşemiş olanların

çekildiği, çekilemeyenlerin çürük kavitesine kuvvetli asitler “aqua fortis” “derişik nitrik asit ‐

kezzap” damlatılarak diş kurdu’nun öldürüldüğü bilinmektedir. “Hildegard” (1098‐1179,

Bingen), “Fizik” adlı kitabında bitkiler ve minerallerin iyileştirici özelliklerine değinmişti. Diş

ağrısı için önerdiği pek çok reçete arasında; aloe‐vera (sarısabır) ve myrrha (mür) tütsüsü ve

pelinotu lapası da vardı. Gevşek dişlerin tedavisi için ise kemik tozu ve yakılmış tuz karışımı

önermiş, apselerin dişeti delinerek boşaltılmasını tavsiye etmişti. Bu çağda yaygın olan bir

diğer diş ağrısı reçetesi ise; banotu ve kuşkonmaz’ın sirkede kaynatılıp dişe damlatılması

şeklinde idi (25).


57Onuncu ve 15. yy’lar arasındaki dönemde gerçekleşen haçlı seferleri sırasında Avrupa,

doğu’nun kültürü ile birlikte tıbbını da tanımak şansı buldu. Çeviri çalışmalarının tekrar hız

kazanması ile pek çok Arapça eser Latince ve batı dillerine çevrildi (25). Sekizinci yy’dan 13.

yy’a kadarki dönemde Salerno, Montpellier, Milano, Padua, Paris, Siena ve Napoli’de kurulan

tıp fakültelerinde; müslüman hekimlerinin eserlerine, Grekçe’den ve Latince’den Arapça’ya

çevrilmiş olan eserlere dayalı bir tıp eğitimi verilmeye başlandı (24,25). Bu okullarda

diseksiyo yapılmıyordu. Yalnızca Bologna Üniversitesinin Hukuk Fakültesinde, adli delillerin

belirlenmesine yönelik diseksiyo yapıldığı bilinmektedir (24).

On ikinci yy’da papalığın arka arkaya yayınladığı “Clermont” (1130) ve “Rheims”

(1131) deklerasyonları ile, keşişlerin manastır dışında hekimlik yapmaları ve son olarak

“Tours” (1163) deklerasyonu ile de, cerrahlık yapmaları yasaklandı (24,25). Kilise

mensuplarının hekimlik yapmalarının yasaklanmasından sonra bunların boşluğu; cerrahi

işlerde keşişlere yardımcılık etmiş olan berberler tarafından dolduruldu. Berberler, özellikle

1092’den beri manastırların müdavimi idiler. Rahip ve keşişlerin sakallarını düzeltir, saçlarını

keser ve bunlara dini kurallara uygun bir görünüm verirlerdi. Mesleğin ismi bile bu etkinlikten

geliyordu “Barbi‐Tonsoribus”. Zamanla etkinlik alanlarını genişlettiler. Apse açma, kan

çıkarma, kupa çekme ve pomat yapma gibi görevler yanı sıra diş de çekerlerdi. İçinde hem

berberleri, hem de cerrahları barındıran bu meslek erbabının ilk örgütlenmesi Fransa’da

oldu. 1210 yılında Paris’te “Berberler Loncası” kuruldu. Loncanın iki tür üyesi vardı.

“Cerrahlar” ya da diğer adı ile “Uzun giysili cerrahlar”, daha eğitimli ve üstünlerdi.

“Berberler”, diğer adı ile “Berber‐Cerrahlar” ya da “Kısa giysili cerrahlar” ise, diğerleri

tarafından sınanmadan ve berat almadan yalnız çalışma yapamıyorlardı (24).

Dönemin ünlü cerrahları, deneyimlerini kayda geçirmiş ve kitaplar yazmışlardır.

“Salerno’lu Roger” ve “Parma’lı Roland”, Hippocrates’ten beri süregelen görüşleri tekrar

etmişler; zorunluluk olmadıkça diş çekiminden kaçınılmasını tavsiye etmişler, kırık ve çıkık’ları

dil altından kan çıkararak, diş ağrısını ise droglar ile tedavi etmişlerdi. Montpellier’de çalışan

İngiliz hekim “Bernard de Gordon”’un 1285’de yazdığı, pek çok kopyası günümüze ulaşmayı

başarmış bulunan “Lilium Medicinae” adlı eserde diş hastalıklarının iç ve dış nedenleri

anlatılmıştır. Dış nedenler olarak soğuk ve sıcak besinleri ard arda almak, sert besinler almak

ve ağız bakımının ihmal edilmesi; iç nedenler olarak ise baştan ağız içine akan sıvılar, mide

asidi ve kusma gibi faktörleri gösterilmiştir. “Gaddesden’lı John” ise 14. yüzyılda “Rosa

Anglica” adlı kitabında, diş çekmek için kullandığı bir aleti tarif etti:


58

“Bir demir parçası al, ucunu ez ve genişlet, iyice keskinleştir. Dişin dibine

bastır ve böylece diş yerinden çıkacaktır (24).”

Orta çağın en kalıcı izler bırakan cerrahı ise “Guy de Chauliac” (1300‐1368)’tır.

Toulouse ve Bologna’da tıp eğitimi almış olmasına rağmen cerrahiyi tercih etmiş;

Montpellier’deki “Kutsal Ruh Hastanesi”’nin anatomisti ve Güzel Philippe’in cerrahı “Henri de

Mondeville”’in yanında yetişmiştir. Ünlü eseri “Inventorium Chirurgicalis Medicinae”, bilinen

kısa adı ile “Grande Chirurgie”’de, çürükler, aşınmalar ve diş gevşemeleri üzerinde duruldu ve

diş hastalıklarının cerrahisi ile uğraşan kişiler için, berberler ya da cerrahlardan farklı olarak

“Dentatores” sözcüğü kullanıldı. Dentator’ların kullandığı aletlerin listesini ise; ustura, demir

kazıyıcı, düz ve eğri spatula, tek ve çift kollu kaldıraç, forseps, sond, bisturi, kanül ve delici

olarak vererek berberlerden farklı olduklarını belirtti. Çürüklerin şarap, nane ve biber

gargarasından sonra mastik, mür ve kafuru ile doldurulmasını önerdi. Çekim için pelikan’ı ve

nasıl kullanılacağını tarif etti. Operasyon öncesinde ağrı kesici olarak afyon, banotu, adamotu

ve sarmaşık önerdi. Bu otların özü ile ıslatılmış süngerlerin güneşte kurutularak hazırda

tutulmasını; gerektiğinde ıslatılıp hasta uyuyana kadar burun deliğinde tutulmasını önerdi.

Hastanın uyandırılması için ise sirkeli sünger koklatılabileceğini yada burun deliğine sedefotu

sıvısı yada rezene damlatılabileceğini yazdı. Eksik dişlerin yerine dana kemiğinden yontulmuş

yapay dişlerin ya da insan dişlerinin tellerle komşu dişlere bağlanabileceğini belirtti (24,25).

Bu örneklerden de görülebileceği gibi, Chauliac’ın fikirleri özgün olmayıp, İslam çevirilerine

dayanmaktadır. Onu izleyen cerrahlardan “Pietro d’Argelata”, “Chirurgia” adlı eserinde

genellikle hocasının görüşlerini tekrarladı. Bologna Üniversitesi profesörlerinden “Giovanni

Arcolani” (?‐1458) ise, “Chirurgia Practica” adlı kitabında, diş tedavilerine daha fazla yer

verdi. Dolgu maddesi olarak altın kullanılmasını, dolgunun yapışması için ise kavitenin

asitlenmesini tavsiye etti. Papa Julius II’nin özel hekimliğini yapmış olan “Giovanni da

Vigo”’da aynı işlemi “Practica capiosa in arte chirurgia” adlı eserinde şöyle tarif etti:

“Çürük, büyük dişlerde, onları kemiren keskin ve şeytani sıvıların kötülüğü

yüzünden ortaya çıkar. Onu, uygun aletlerle kazıyıp uzaklaştırabilir, kalan

boşluğu altın yapraklarla doldurabilirsin.”


59Vigo’nun çekim hakkındaki görüşleri de dikkat çekicidir:

“Tüm çabalar başarısız olduğunda, dişi çekmek için mahir bir işlem

uygulamalıyız. Bu işlem için bir uzman gerekir. Bu nedenle cerrahlar bu

işlemi berberler ve yersiz yurtsuz diş‐çeker’lerin elinden almalıdır.”

Floransa’lı “Nicolo Nicoli Falcucci” (?‐1412), “Sermones Medicinales” adlı eserinin 7

bölümünden birini ağız ve diş sağlığına ayırmıştır. Bu bölümde dişlerin anatomisi,

embriyolojisi, tanı ve tedavi, çekim ve epulis ameliyatları, sallanan dişlerin ligatüre edilmesi,

sığır kemiğinden yontulan yapay dişlerin yada kadavradan alınan doğal dişlerin protez

yapımında kullanılışı ve kadavradan alınan dişlerin hastalara implante edilişi anlatılmıştır.


60

14 YENİÇAĞ

Yeniçağdaki Avrupa aydınlanması rönesans ve reform hareketleri ile başlar. Eski Grek

ve Latin eserlerinin Araplar kanalı ile Avrupa’ya yeniden kazandırılması ve buna ek olarak

Konstantinopolis’in Türkler tarafından ele geçirilmesi ile birlikte batıya kaçan Bizans’lı

araştırmacılar ve bunların yanlarında getirdikleri antik el yazmaları sayesinde rönesans ve

reform hareketi tüm Avrupa’ya zincirleme bir etki ile yayıldı. Rönesans ve reform

hareketlerinin getirdiği aydınlanma, etkilerini tıp alanında da gösterdi. Platon, Hippocrates ve

Galen ekolleri Avrupa çapında egemenlik kazandı.

Sayılamayacak kadar çok alanda çalışmalarda bulunmuş ve eserler vermiş olan sıra

dışı deha “Leonardo da Vinci” (1452‐1519), insan bedenini incelemeye önceleri sadece

sanatsal bir merak ile incelemeye başladı ise de, ilgisi zamanla tıbbi bir içerik kazandı. Tıbbi

gözlemleri hakkında 60’dan fazla not defteri tuttu ve bunları 700’den fazla resim ile süsledi.

Maksiller ve frontal sinüsleri tarif etti. Dişleri, kökleri ve boş alveol’leri resimledi. Diş

köklerinin farklarını tanımladı:

“Her biri iki köklü dört küçük azı vardır. Bu köklerden bir çenenin iç

tarafında, diğeri dış tarafındadır. Daha sonra tek köklü iki köpek dişi

vardır. Ön bölgede ise kesme görevi gören dört diş bulunur. Alt çenede de

üstteki gibi 16 diş bulunur. Bunlardan büyük azılar iki köklüdür. Diğer

dişler üstteki gibidir.”

Papa’nın kontrolü altında olmayan ve diseksiyo çalışılabilen nadir tıp fakültelerinden

biri olan Padua’da, Galenist “Jacques de Bois‐ Jacobus Sylvius” ‘un öğrencisi olarak yetişen

“Andreas Vesalius” (1514‐1564) , Galenist’lerin pek çok anatomik bilgi hatalarını düzettiği


61“De Humani Corporis Fabrica”, “İnsan bedeninin işleyişi” adlı eserini yayımladı. Bu eserde, diş

dizilerini Vinci’ye benzer şekilde detaylı olarak tarif etti. Ek olarak, üçüncü büyük azıların

sıklıkla gömük kalabileceğini belirtti. Dişlerin kapanış ilişkilerini ilk kez tanımladı. Bununla

birlikte yanılgıları da bulunmaktaydı. Sürekli dişlerin, süt dişlerinin kökleri üzerinde geliştiğini

yazdı. Kitabının sağladığı ün onu İspanya kralı V. Charles ve oğlu II. Philipp’in özel hekimliğine

getirdi (24,25).

Vesalius’un üniversite’den ayrılmasından sonra derslerini asistanı “Matteo Realdus

Columbo” (1516‐1559) üstlendi. “De re Anatomica”, “Anatomi hakkında” adlı eserinde,

dişlerin tek sıra halinde dizilmekle birlikte bazen ikili hatta üçlü sıralar oluşturabileceklerini

belirtti. İlk kez fetus kadavraları üzerinde çalışarak diş germlerinin doğum öncesinde

oluştuklarını saptadı (24,25).

“Gabriello Fallopio” (1523‐1562), fetus ve çocuk kadavraları üzerindeki çalışmalarını

anlattığı “Observationes anatomicae”, “Anatomi gözlemleri” adlı kitabı ile, alt çene kemiği

konusundaki tartışmalara son verdi:

“Üzerinde diseksiyo yaptığım bir yaşını geçmemiş tüm kadavralarda alt

çene kemiği ortada bir kıkırdak kitlesi ile birleşen iki ayrı kemikten

oluşmuştu. Yedi yaşından sonra ölen bireylerde ise alt çene kemiği tek

parçadır.”

Fallopius’un diğer bulguları ise, günümüzde kendi adı ile anılmakta olan fallop tüpleri

ile iç kulağın yarım daire kanallarıdır.

Tamamen diş anatomi, embriyoloji ve histolojisini inceleyen ilk kitap olan “Libellus

Dentibus”, “Diş kitapçığı”, Vesalius’un öğrencilerinden “Bartolommeo Eustachio” (?‐1574)

tarafından yazılmıştır. Diş morfolojisi, histolojisi, fizyolojisi, kanlanması, innervasyonu,

dişlerin görevleri ve görev‐biçim ilişkisi konularındaki dönemin tüm bilgisi otuz bölüm halinde

anlatılmıştır. Yazarın kendi çizimleri ile süslediği “Tabulae anatomicae”, “Anatomi atlası” ise,

162 yıl boyunca papalık kütüphanesinde gizlendikten sonra ancak 1714’de yayımlanabilmiştir

(24,25).

Padua üniversitesinin yetiştirdiği bir diğer profesör olan “Girolamo Fabrizi

Acquapendente” (1513‐1619) “Opera Chirurgia”, “Cerrahi işlem” adlı eserinde; dişeti

hipertrofilerinin (büyümelerinin) koterizasyonundan sonra bal ile örtülmesini, abse


62deranajında doğrusal kesi yerine dairesel kesi yapılarak dişetinden parça çıkarılmasını

anlatmış; çene kilitlenmelerinin sebeplerini irdelemiş, Ağzını açamayan hastaların burun yolu

ile beslenmesini yani, nazo‐gastrik sonda yöntemini tarif etmiştir. Kitabın bir bölümü diş

tedavisine aittir. Diş temizliği, diş taşlarının çıkarılması ve çürük tedavisi anlatılır. Çürüklerin

sülfürik asit gibi güçlü asitlerle yada kızgın demir ile dağlanması, altın yaprak ile doldurulması

anlatılır ve çekim için “pelikan” adlı alet tarif edilir. Acquapendente, kesicilerin çekimi için

“rostrum”, kökler için ise “rostrum corvinum” adlı aletleri tavsiye etmiştir (24).

“Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim” (1493‐1541), Celsus,

Galen ve İbn‐i Sina’nın temsil ettiği tüm geleneksel tıp öğretisini bir kenara iterek deney ve

gözleme dayalı akılcı bir tıp ekolü oluşturdu. Ağdalı ve felsefi bir anlatım yerine gündelik

sokak lisanını tercih ettiği eserlerinde “Paracelsus” takma adını kullandı. Babasının hekim

olarak görev yaptığı Carinthia‐Willach maden bölgesinde simya’ya merak sardı. İnsan

bedenini, işlev ve bozukluklarını hep simya ile açıkladı. Çeşitli maden ve minerallerin

organizma üzerindeki etkilerini inceledi (24,25).

Diş tedavisi uygulayan meslek erbabının yeniçağ İngiltere’sindeki örgütlenmesi iki ayrı

çatı altında idi. “Usta Cerrahlar Loncası” 1368’de, “Londra Berberler Birliği” 1462’de

kurulmuştu. 1535’de VIII. Henry’nin manastırları kapatması ile açıkta kalan cerrah‐keşişlerin

katılımı ile Usta cerrahlar loncası üyeleri sayıca arttı ve tıbbi bilgi birikimi zenginleşti. Tudor

döneminin ünlü cerrahı “William Clowes”, diş çekimi işinin berberlere yasaklanmasının

bayraktarlığını yaptı. Berberler ve cerrahların savaşı, VIII. Henry tarafından kurulup berat

verilen “Kraliyet Berber‐Cerrahlar Birliği”’nin kuruluşu ile sona erdi. Kuruluş beyannamesine

göre cerrahların saç kesmesi ve berberlerin ise cerrahi uygulaması yasaklandı. Diş çekme,

hacamat ve kupa çekme için ise, her iki tarafa da izin verildi (24).

“Walter Hermann Ryff” (1500‐1562), “Gross chirurgey oder vollkommene

wundtartzney”, “Travma tıbbında büyük cerrahi” adlı eserinde birçok cerrahi aletin ve

periodontal küretin çizimlerini verdi. Bir sonraki eserlerinin göz ve diş hastalıkları hakkında

olacağı haberini de vermekle birlikte, planladığı bu eserleri yazamadı (24).

“Ambroise Pare” (1509‐1590), Paris’te berber‐cerrah çırağı olarak başladığı

mesleğinde hızla yükseldi. “Hotel Dieu” hastanesinde askeri cerrah olarak çalıştığı yıllarda

deneyim kazandı. Dağlama usullerini bir kenara bırakarak dikiş, bandaj ve ağrı kesici

merhemler ile çalıştı. Merhemini yumurta akı, gül yağı ve terebentin ile hazırladı. Cerrahların

kadavra eğitimi görmelerinin zorunluluğunu savundu. Diş çekiminde aşırı kuvvetten


63kaçınılması gerektiğini öngördü. “Dix livres de la chirurgie”, “Cerrahinin on kitabı” adlı

kitabında, Etrüsklerden o çağa kadar hiçbir gelişmenin kaydedilememiş olduğu protez

alanında ilk gelişmeyi, obturatör protezini tarif etti:

“Damağın bir kısmı travma ya da sifilitik bir ülser ile harap olmuş olabilir.

Bu durumda hasta konuşmakta ve derdini anlatmakta güçlük çeker. Bu

defekti onarmak için bulduğumuz çözüm, damaktaki delikten biraz daha

geniş olan bir aygıtın defekte uygulanmasından ibarettir. Bu aygıt altın

veya gümüşten yapılır. Yaklaşık olarak bir metal para kalınlığındadır ve

üzerine bir sünger parçası takılabilecek şekildedir. Aygıt deliğe

sokulduğunda sünger ortamdaki nemi emerek şişecek ve yerinde sıkıca

duracaktır. Bu yolla sözcüklerin daha iyi telaffuzu sağlanabilir.”

Pare bu kitapta ayrıca, diş çekiminde kullandığı “lancet, poussoire, pelikan ve

daviet”’ler ile sivri ve keskin diş kenar ve köşelerini eğelediği eğe’lerin ve fildişinden oyulup

komşu dişlere altın tel ile bağlanan protezlerin çizimlerini verdi (24).

Pare’nin öğrencilerinden “Jacques Guillermeau” (1550‐1613), diş temizliği için asite

batırılmış küçük çubukların kullanılmasını yazmış, protezlerin yapımında çabuk sararan fildişi

yerine başka bir malzeme önermişti (25):

“Yapay dişler; beyaz taneli mum, zeytin ağacı reçinesi, sakız ve çok ince

öğütülmüş mercan ve inci karışımı ile kolay ve çabuk hazırlanabilir. Bu

karışım çürük dişlerin doldurulmasında da kullanılabilir.”

Yalnızca diş hekimliği uygulamalarını içeren ilk kitap; “Atzney buchlein under allerlei

krankeyten und gebrechen der tzeen”, “Dişlerin bütün hastalıkları ve tedavisi hakkında tıp

kitapçığı” adlı, yazarı bilinmeyen 44 sayfalık Almanca bir kitaptır. İlk sayfası çalışma

pozisyonunu gösterir. Antik eserlerdeki benzerlerinden farklı olarak hasta koltukta oturur,

hekim arkasında ve ayaktadır. İlk bölüm anatomiye, ikinci bölüm çürüğe ayrılmıştır. Çürükten

korunma için yemekten sonra ağzın çalkalanması, sert kabuklu, sıcak, koyu kıvamlı ve

yapışkan gıdalardan kaçınılması ve sirkeli suda kaynatılmış kurbağa gargarası önerilmiştir.

Artzney Buchlein’da çürük tedavisinin üç yolu vardır. Müshil, büyü ve çürüğün kesici bir alet


64ile kazınması. Dolgu için ise altın yaprak önerilmektedir. Diş kurtlarının uzaklaştırılması için

öneri şöyledir:

“Diş kurtları için banotu, soğan ve pırasa tohumları birlikte sirkede

kaynatılır. Bununla ağız çalkalanır. Ya da, bu üç tohum keçi böbreği yağı

ile karıştırılarak fasulye tanesi şekline getirilir, sıcak kömürde tütsülenerek

dumanı bir huni yardımı ile çürüğün içine ulaştırılır. Bu duman dişteki

kurtları öldürür.”

Çürük ile şekerin ilişkisini ilk sezen araştırmacı ise “Pieter Foreest”’tir. Yazar,

“Observationes et curationes medicinales”, “Tıbbi gözlemler ve tedaviler” kitabının

dişhekimliği ile ilgili 14. cildinde bu şüphesini anlatmaktadır.

Alman “Johannes Stockerus”, dolgu maddesi olarak amalgam’ı fark eden ilk

Avrupalıdır:

“Çürük diş, altın bir tüpün içinden geçirilen altın bir çubuk ile ağrısı geçene

kadar dağlanır. Bir miktar vitriol güçlü bir asit içinde eritilir, içine yeterince

cıva eklenerek, amalgama dönüşene kadar kaynatılır. Elde edilen

amalgam dişteki oyuğa yerleştirilir. Amalgam bir kaya gibi sertleşerek

yuvasına sıkıca tutunacaktır.”

Yeniçağ Avrupa’sında eksik dişlerin tamamlanması ile ilgili olarak Pare ve öğrencisi

Guillermeau’nun eserleri dışında yazılı kaynak bulunmamakla birlikte, çok sayıda bireyin

protez kullandığı bellidir. İspanyol hekim “Francisco Martinez” (1518‐1588), doğal dişlere tel

ile bağlanan yapay dişlerin dayanak dişlere zarar verdiğini yazmıştır.

“Jacob Horst” (1537‐1600); “De aureo dente maxillari puerisilesii”, “Silezyalı’nın üst

altın dişi” adlı kitabında, tanrısal bir mucize olarak panayırlarda halka para karşılığı gösterilen

altın dişli bir çocuğun öyküsünü anlatır. Söz konusu dişin altın bir “ful kron” olduğu ve

muhtemelen bir kuyumcu tarafından yapıldığı tahmin edilebilir (24,25).

On yedinci yüzyıl Avrupa tıp okullarında eğitim hala Grek, Latin ve Arap eserlerine

dayanıyordu. Tanıda “üroskopi” yöntemi öneminin zirvesindeydi. Gerek tanı, gerekse

tedavide astroloji ve simya’ya çok fazla değer veriliyordu. Bu nedenle, çeşitli “sihirli iksirler”


65ve geviş getiren hayvanların işkembesinden elde edilen bazı katı cisimler gibi “muska”’ların

ardı arkası kesilmiyordu. “Fielding H. Garrison” bu çağın hekimlerini şöyle tarif eder (24):

“On yedinci yüzyılda hekimler; kırmızı topukları, uzun cüppeleri, büyük

perukları, kare şapkaları ve şatafatlı davranışları ile çalışmak ve hastaya

bakmak yerine Latincelerine geçit töreni yaptırarak attıkları ve

cahilliklerini örtmekten başka işe yaramayan uzun teknik tiradları ile

toplumdan yalıtılmış, ukala, züppeler haline gelmişlerdi.”

1618’de yayımlanan “London Pharmacopeia”, “Londra Farmakopesi”; çeşitli

hayvansal droglarla dolu idi. Her tür hayvanın kanı, yağı, safrası, iliği, kemiği, dişi, boynuzu,

cinsel organı, ibiği, kılı, tüyü, kabuğu, ağı, ipeği ve insan teri, tükrüğü, plasentası; hatta idam

edilmiş suçluların kafatası bile, iyileştirici olarak kullanılıyordu (24).

Böyle bir ortamda ilerleme, laboratuar tekniklerindeki gelişmelerle sağlandı. Bilimsel

çalışmalarda kullanılabilecek ilk mikroskop “Anton van Leeuwenhoek” (1632‐1723)

tarafından geliştirildi. Leeuvenhoek, diş dokusunun çok ince burucuklardan oluştuğunu fark

etti. 1696’da dentin dokusunun resmini yayımladı. Tükrükte ve diş üzerindeki birikintide çok

küçük mikroskobik canlılar bulunduğunu gördü ve bunları “animalcula” olarak adlandırdı.

“William Harvey” (1578‐1657), “De Motu Cordis”, “Kalbin hareketi” adlı kitabında kan

dolaşımını neredeyse tamamen açıkladı. Harvey’in anlayamadığı tek ayrıntı olan kanın

arterlerden venlere geçişi, “Marcello Malpighi” (1628‐1694)’nin mikroanatomi çalışmaları ile

aydınlandı. Malpighi ayrıca, adlandıramasa da mine ve dentinin yapılarının farklı olduğunu

fark etti. Onları ağaçların kabuk ve iliklerine benzetti. “Nathanael Highmore” (1613‐1685),

maksiller sinüslerin Da Vinci’den sonra en ayrıntılı tarifini yaptı ve ondan sonra bu sinüsler

“Highmore boşluğu” olarak bilindi. Parotis bezi “Nicolaus Stenonius” (1638‐1686) tarafından

keşfedildi ve bu salgılığın ağız içine açıldığı kanal onun adı ile “Stenon kanalı” olarak

adlandırıldı. “Giovanni Alfoso Borelli” (1608‐1679), kas mekaniği’ni konu alan “De motu

animalium”, “Hayvanların hareketi” adlı eserinde, çiğneme kaslarının gücü üzerine

ölçümlerini yayımladı (24,25).

Dönemin, doktora ve uzmanlık tezi gibi akademik çalışmaları dişhekimliği

uygulamalarına yer vermiş olsa da, bunlar genellikle antik eserleri aşamadılar. Wittenberg ve

Prag profesörlerinden “Johann Jesenius” (1566‐1621)’in “Institutiones Chirurgicae”,


66İmparatorun özel doktoru “Johann Stephan Strobelberger” (1593‐1630)’in “De dentium

podagra” ve Alman hekim “Christian Franz Paulini” (1643‐1712)’nin “Heilzame dreck

apotheke”, “İyileştiren dışkı eczanesi” adlı eserleri bunlara örnek olarak verilebilir. Gündelik

meslek uygulamaları ise yüzyıllardır olduğu gibi; berberler, diş‐çeker’ler, pazarcılar ve

cerrahlar tarafından yürütüldü. Bu dönemde akademisyenlerden çok cerrahların daha akılcı

ve uygulamaya dönük eserler verdikleri görülür. Bern belediyesi hekimi “Hilden’li Wilhelm

Fabry” (1560‐1634)’nin notları, “Observationes et curationes”, “Gözlemler ve tedaviler” adı

ile yayımlanmıştır. Bu kitapta çekim, epulis ameliyatları, yarık damaklar ve yarık damak

protezleri, trigeminal nevralji konuları incelenmektedir. “Dupont” 1633’de “Remedes Contre

le mal des dents”, “Diş ağrısına karşı ilaçlar” adlı kitabında çekilen dişlerin

reimplantasyonunun mümkün olduğunu ve bu alandaki başarılarını anlattı. Ulm belediyesi

hekimi “Johannes Scultetus” (1595‐1645), “Armamentarium Chirurgicum”, “Cerrahi aletler”

adlı kitabında, diş tedavisinde kullanılan bazı aletlerin çizimlerini vermiştir. “Matthaus

Gottfried Purmann” (1648‐1711), “Grosser und gantz neugewundener lorbeer‐krantz oder

wund‐artzney”, “Büyük ve yeni yara tıbbı derlemesi” adlı kitabında, protezler için önce

balmumundan bir örnek hazırladığını, asıl protezi sığır kemiği yada fildişinden bu örneğe

bakarak yonttuğunu ve bu protezi komşu dişlere gümüş tellerle bağladığını anlatmıştır.

“Antonius Nuck” (1650‐1692), “Operationes et experimenta Chirurgica”, “Cerrahi işlemler ve

deneyimler” kitabında, gebelerde diş çekiminin tehlikelerine ve çocuklarda kanin çekiminden

sonra göz bozuklukları oluşabileceğine dikkat çekmiştir. “Charles Allen”’ın 1685’de

yayımlanan “The operator for the teeth”, “Diş operatörü” kitabı yalnız dişlerle ilgili ilk İngilizce

kitaptır. Yazar, insandan insana diş transplantasyonuna karşıdır. Bunun yerine, koyun, keçi,

köpek yada maymundan transplantasyon önermiştir. Dentin dokusunu ise; mineden

yumuşak, kemikten sert ve daha koyu renkli olarak tarif etmiştir. Yazar, diş çekiminde

kullandığı “pelikan” adlı aleti çizimi ile birlikte ilk kez tarif eden kişidir. Muayene aynasını

kullanan ilk hekim olan “Kornelius Solingen” (1641‐1687); altın, gümüş ve kurşun dolgular

kaviteye tam oturmadığı için dolgulu dişlerin çürümeye devam ettiğini öne sürerek, dolgu

maddesi olarak sakız ve terebentin karışımını önermiştir (24,25).

Onyedinci yüzyılda berberler müşterilerine çok çeşitli hizmetler vermekle birlikte en

çok diş çekimi ustalıkları ile ün kazanıyorlardı. Bunlara Almanyada “Zahnbrecher”, “Diş‐

kıran”, İtalyada “Cavadenti”, “Diş‐oyan”, Fransada “Arracheur des Dents”, “Diş‐kapan”,

İngilterede ise “Operator for the teeth”, “Diş operatörü” adı veriliyordu (25). Bu dönemde,


67çürük dişin içinden çıkardığı kurtları rapor eden pek çok hekim olmuştur. Kopenhag

üniversitesinden “Profesör Jacobaen” ve “Philip Salmuth” bunlar arasında sayılabilir. Bu

dönemde protez uygulandığına dair bulgular da bulunmaktadır. Avignon Doğa Tarihi

Müzesinde bulunan ve 17.yy’a tarihlenen kemik bir köprü buna en güzel örnektir.


68

15 YAKINÇAĞ

On sekizinci yüzyıl, bilimsel gelişmelere ek olarak, diş tedavisi uygulayıcılarının yetki

ve ünvan’larının yasal tanımı konusunda da önemli gelişmelere sahne oldu. Bu çağda

Avrupanın kültürel ve toplumsal liderliği Fransa’da idi. Uzun önlüklü cerrahlar 1533’den beri

küçümsendikleri Paris tıp fakültesine kabul edilmiyor ve “College de St Come”’da

eğitiliyorlardı. Bununla birlikte cerrahlar, doktorların davranışlarını taklit ederek ve lonca

bayrağındaki üç berber tası sembolünü üç merhem kavanozu ile değiştirerek, Paris Tıp

Fakültesi dekanlığı ve doktorların tepkilerini çektiler. 1725’de ise “College de St. Come”’un

uzun önlüklü cerrahları, doktorlardan bağımsızlıklarını ilan ederek, cerrahi işlem

yapabilmeleri için gerekli yasal düzenlemeleri sağlamak üzere lobiciliğe başladılar. Daha

1699’da Fransa Parlamentosu, gözlükçüler ve kırıkçılar gibi diş uzmanlarının “Experts pour les

dents”’da, cerrahlar komitesinin denetimi altında Paris ve çevresinde sanat icra etmesine

berat vermişti. Diğer Avrupa ülkelerinde de benzer yasalar hızla çıkmış olmasına rağmen

yeterli yaptırım sağlanamadığından tüm Avrupa’yı “şarlatanlar” kapladı. Gezici olarak sanat

icra eden bu kişiler, kent ya da köy meydanına masa ve iskemlelerini bir şemsiye altına

yerleştiriyor ve burada hasta kabul ediyorlardı. Her birinin kendi bayrağı vardı. Genellikle ilgi

çekici, hatta komik giysiler giyiyorlardı. Uygulamalar bir gösteri havası içinde ve meraklıların

gözleri önünde sürüyordu. Çevrede dolaşan kiralanmış davulcular, müzisyenler, palyaçolar ve

jonglörler, halkın ilgisini çekerek meydana topluyordu. Çekim, apse açma, hacamat, kırık

dişleri törpüleme, diş taşı temizleme gibi işlemler uyguluyorlar, bu arada her derde deva

sihirli iksirler satmayı da ihmal etmiyorlardı.

Diş hekimliği’nin bağımsız bir meslek haline gelmesi, “Pierre Fauchard” (1678‐1761)

sayesinde gerçekleşti. Ünlü eseri iki ciltlik “Le chirurgien dentiste, ou, traite des dents”,

“Cerrah‐dişçi ya da dişlerin tedavisi”’in ilk cildi 38, ikinci cildi 26 bölüm olup toplam 919


69sayfadır ve yazarın kendinden önceki döneme ait derleyebildiği tüm bilgileri kapsar. Fauchard

diş kurdu teorisine karşı çıktı. Çürüğü humoral patoloji ile açıklayarak Hippocrates’i izledi.

Dentinogenezis imperfekta hastalığını tanımladı ancak etiolojisini raşitizme bağladı. Aynı tür

bir yanılgı ile periodontitis’i tarif etti, tedavide diş taşı temizliği ve genel ağız temizliğinin

önemine değindi ancak bu hastalığın etiolojisini de skorbüt’e bağladı. Diş ağrıları için

dağlama uyguladı. Çürük kavitelerini metal alet ile kazıdı ve kurşun yada kalay ile doldurdu.

Altın dolguyu gereksiz bir lüks olarak değerlendirdi. Dişlerin sıralanma bozukluklarının ipek

iplikler, altın ya da gümüşten delikli metal şeritler ile düzeltilebileceğini yazarak ortodontinin

düşünsel temellerini attı. Transplantasyon ve reimplantasyon çalışmalarını tarif ederek bu

dişlerin altın ligatürler ile komşu dişlere splintlenmesinin önemini vurguladı. Çekimlerde

Pare’nin aletlerine ek olarak “punch” denilen kurşun çekiçler kullandı. Bu usul meslekdaşları

tarafından fazla travmatik bulunarak eleştirildi. Protezlerin yapımında insan, fil ve denizaygırı

dişleri ile suaygırı kemiği kullandı. Çok dişli protezlerde yapay dişlerin lingualine altın bir bant

perçinleyerek dayanıklılığı arttırdı. Mil’li kronları tarif etti ve tutuculuk için kendir lifi kullandı.

Protezlerin tutuculuğunu sağlamak için çelik yaylar kullandı.

Fauchard’ın çalışmaları çağdaşı meslekdaşlarının ufkunu genişletti ve pek çok hekimin

çeşitli kitaplar yazmasına sebep oldu. “Claude Mouton” (?‐1786), “Essay odontotechnie” adlı

kitabında diş hekimini “ağız mimarı” olarak tanımladı. İnsan dişinden hazırlanan mil’li

kronları ısrarla tavsiye etti. Bölümlü hareketli protezler için altın kroşe’yi ve altın kron’u ilk

kez önerdi. Estetik sakıncalara karşı altın kronun labial yüzünün emaye ile kaplanabileceğini

vurguladı. Etienne Bourdet” (1722‐1789); “Recherche et observations sur toutet les parties de

l’art du dentiste” adlı kitabında, dişeti hastalığının etiyolojisini yine humoral patoloji ile

açıkladı. Tedavi için diş yüzeyinin kazınmasını, dişetinin kanatılmasını, diş ile dişeti arasındaki

cep’in dağlanmasını, bunların yeterli olmadığı durumlarda dişetinden bir parçanın kesilerek

çıkarılmasını tavsiye ederek dişeti cerrahisinin temellerini attı. Çapraşık dişlerin

düzeltilmesinde önemli katkıları oldu. Çekim aletlerini geliştirdi. Üst 20 yaş dişleri için özel bir

pelikan geliştirdi. Bourdet’nin protez bilimine katkıları da önemlidir. Fauchard ve Mouton gibi

o da mil’li kronların mükemmelliğine inanıyordu. Aşırı kemik kaybı olan bölgelerde,

Purmann’ın tarif ettiği şekilde imal edilen altın kaide plakları üzerine kökü kısaltılmış insan

dişleri yerleştirirdi. “Botot”’un 1770’de yayımlanan “Observations sur la supuration des

gengives”, “Dişeti apseleşmesi üzerine gözlemler” adlı makalesi, dişeti hastalıkları üzerine ilk

yayın olarak kabul edilmektedir. Botot bu makalede dişeti hastalıklarını; dişetinin


70apseleşmesi, alveol kenarının apseleşmesi ve kemiğin apseleşmesi olarak üçe ayırır ve

hastalıktan skorbütün sorumlu olduğunu savunur. Dönemin önemli araştırmacılarından bir

diğeri “John Hunter” (1728‐1793)’dır. “Natural history of the human teeth”, “İnsan dişlerinin

doğal tarihi” adlı eserinde kanin dişi “cuspidati” küçükazıları ise “bicuspidati” olarak

adlandırdı. Mine prizmalarının resmini çizmeyi başardı. Dişeti hastalıklarını ayrıntılı olarak

tarif etti. O sıralarda çok popüler olan insandan insana diş transplantasyonunu destekledi.

Üzerine devamlı basınç uygulanan bir dişin çenenin istenilen yerine yavaş yavaş itilebileceği

kuralını ortaya attı. İnsandan insana diş transplantasyonunda hastalık bulaşma riskine ilk kez

“Benjamin Bell” (1749‐1806) dikkat çekti. Hasta kişilerden diş alınmamasını, alınan dişin ılık

suda yıkanıp bezle silinmesini önerdi. Büyük Friedrich’in özel doktoru “Philipp Pfaff” (1711‐

1766), dişhekimliğine pek çok katkılarda bulunmuş olmakla birlikte katkılarının en önemlisi

ölçü almayı ve model elde etmeyi icat etmiş olmasıdır:

“Sıcak su ile yumuşatılan balmumu, çenenin izi çıkarıldıktan sonra sonra

soğuk su ile sertleştirilir. Çok ince toz halinde öğütülmüş alçı, su ile

karıştırılır ve badem yağı ile yalıtılmış olan ölçünün içine bir kaşık yardımı

ile dökülür ve sertleşmesi beklenir. Ölçünün ağızdan çıkarken bozulmasını

önlemek için çenenin sağ ve sol tarafının ölçüleri ayrı ayrı alınıp ağızda

birleştirilir”

Pfaff, “Abhandlung von den zahnen des menschlichen körpers und deren

krankheiten”, “İnsan bedeninin dişleri, onların hastalıkları ve tedavileri” adlı kitabında ayrıca,

dişli bireylerin ölçü sırasında mumu ısırması gerektiğini, bu şekilde diş dizilerinin karşılıklı

ilişkilerinin de saptanabileceğini de belirtmiştir (24,25).


71

16 MODERN DİŞ HEKİMLİĞİ

On dokuzuncu yüzyılda endüstrileşme ve kentleşme, gerek insan topluluklarının

yaşam tarzını, gerekse sağlık da dahil olmak üzere tüm bilimsel çalışmaları etkileyen en

önemli faktörler haline geldi. Endüstri devrimi nedeni ile fabrikalarda çalışmak üzere

kentlerde yoğunlaşan insan kitleleri, enfeksiyon hastalıklarının artmasına neden oldular ve

kitlesel salgınların ortaya çıkmasına neden oldular. Giderek daha büyük hastaneler gerekir

hale geldi. Tıbbi çalışmalar ağırlıklı olarak enfeksiyon hastalıklarına yöneldi. “Louis Pasteur”

(1822‐1895), fermantasyon üzerinde çalışarak önce “pastörizasyon” işlemini, daha sonra da

kuduz aşısını keşfetti. “Fraenkel” difteri, “Widal ve Wright” tifo, “Haffkine” kolera ve veba

aşılarını buldular. “Robert Koch”(1843‐1910) tüberküloz basili ve kolera vibrionu’nu

tanımladı. Viyana üniversitesi doğum kliniği hekimlerinden “Ignaz P. Semmelweiss” (1818‐

1865), çapraz enfeksiyonu tarif etti ve muayene öncesinde doktorların ellerini klor solüsyonu

ile yıkamalarını sağlayarak lohusa ölümlerini büyük oranda azalttı. “Joseph Lister” (1827‐

1912), yara temizliği yani “asepsi”’ye önem verdi. Açık kırık yaralarını korumak için “Jules

Lemaire” tarafından tarif edilmiş bir “antiseptik” madde olan “karbolik asit”’i kullandı. Asepsi

ve antisepsi kavramlarının cerrahi’de kabullenilmesi ve gerek cerrahi aletlere, gerekse

yaraya, operasyon alanına ve cerrahın ellerine karbolik asit püskültülmesi şeklinde günlük

uygulama içine girmesi ise 1880’i buldu. 1890 yılında “William Steward Halsted” (1852‐1922)

lastik eldiveni icat etti. 1895’de ise “Wilhelm Konrad Roentgen” (1845‐1922) X ışınlarını

tanımladı. X ışınları kısa sürede önce tanı, ardından da tedavi amacı ile kullanılmaya başlandı.

Tanısal görüntüleme olanağının ortaya çıkması, mikrobiolojik bilginin artması, asepsi ve

antisepsi’deki gelişmeler ve eldiven kullanımı sayesinde cerrahlar giderek daha cesur

operasyonlar için güç kazandılar (25).


72On dokuzuncu yüzyıl, diş hekimliği alanında da önemli gelişmelere sahne oldu. Bilgi

birikiminin artması ve teknolojik gelişmelere paralel olarak; geçen yüzyılda Fauchard

sayesinde tıptan ayrı ve bağımsız bir mesleğe dönüşmüş olan diş hekimliği mesleğinde de

uzmanlık alanları ortaya çıkmaya başladı.

Cerrahi: Yüzyılın hemen başında, 1802’de “Jacques Rene Duval” (1758‐1854), “Des

accidents de l’extraction des dents”, “Diş çekimlerinde kazalar” adlı kitabında, çekimlerde

ortaya çıkabilecek komplikasyonları özetledikten sonra, iyi yetişmiş hekimin çekimden

korkmaması gerektiğini belirtmiştir. Bu kitap, diş çeken hekimin iki bin yıllık kabusunun sona

erdiğinin işareti sayılabilir.

Bu yüzyılda çekim için kullanılmış olan aletler; “pelikan, anahtar, elevatör ve

davye”’dir. Bunlara ek olarak, “Serre” tarafından tarif edilmiş olan “vida” ve “de la Fons”

tarafından tarif edilmiş olan anahtar‐davye karışımı bir alet de sayılabilir. Davyelerde Pare

döneminden sonraki en önemli değişiklik, “John Tomes”’un 1841’de diş anatomisine uygun

davyeleri, 1859’da ise köklerin çıkarılması için düz ve açılı elevatörleri geliştirmesi oldu.

Çekim ve diğer ağız içi operasyonların başarılı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için

araç‐gereç’lerin geliştirilmesinin yanında, anestezi de gerekli idi. Operasyonlarda narkotizan

olarak, “Valerius Cordus” tarafından 1540’da bulunmuş olan “Eter” kullanılmaktaydı. Eterin

diş çekiminde ilk kullanılışı ise, 1842’de olmuştur. New York’ta kimyager “William E. Clarke”

eter ile ıslatılmış bir havluyu hastanın yüzüne yerleştirmiş, Dişhekimi “Elijah Pope” ise dişi

ağrısız bir şekilde çekmiştir.

Bilinçli sedasyon sağlayan ve “Gülme gazı” olarak da bilinen “azot protoksit‐ N2O”

kimyager “Joseph Priestley” tarafından 1776’da keşfedilmiştir. 1844’de, tıp fakültesi öğrencisi

“Gardner Quincy Colton”’un düzenlediği bir gülme gazı partisine katılan Dişhekimi “Horace

Wells”, konuklardan birinin yaralanmasına rağmen ağrı duymadığını fark etmiş; ertesi gün

Dişhekimi “John M. Riggs”, Colton ve bir başka kişiyi de tanık olarak muayenesine davet

etmiştir. Colton’un getirdiği gazı soluyan Wells, üst azı dişini Riggs’e ağrısız olarak

çektirmiştir. Wells’in dramatik ölümünden sonra Colton ağrısız diş çekimi ile ün kazanmış,

ancak hekim olmadığı için eleştirilince çalışmalarını kurduğu bir enstitü çatısı altında

sürdürmüştür. Bu enstitüde azot prooksit anestezisi yaptığı hastaların diş çekimleri,

Dişhekimi olan yardımcıları tarafından yapılmıştır. Dişhekimi “William T.G. Morton” ise,

kimyager arkadaşı “Charles T. Jackson” ile birlikte, içinde eter ile ıslatılmış süngerler bulunan


73bir cam balondan ibaret bir anestezi cihazı geliştirmiştir. Bu cihazın tanıtımından sadece iki

gün sonra, aynı tür bir cihazı avrupada ilk kez kullanarak diş çeken kişi ise “James

Robinson”’dur.

Jinekolog “James Young Simpson”’un 1847’de kullanmaya başladığı “kloroform”,

ölüm olaylarının artması üzerine dişhekimliği pratiğinde sakıncalı bulunmuştur. “Etil

Klorid”’in soğutucu etkisinden yararlanan ilk hekim ise 1888’de “Camile Redard”’dır. İlk

olarak 17. yy’da kullanılmaya başlayan “şırınga”’lar, insandan insana kan transfüzyonunda

kullanılmakta idi. Enjeksiyon miktarının ayarlanabildiği “vidalı şırınga” 1853’de cerrah

“Charles Gabriel Pravaz” tarafından tarif edilmiş, bunların üretimini yapan Alman “Luer” ise

geliştirerek vidasız, pistonlu “Luer şırıngası”’nı icat etmiştir. Şırınga ile lokal anestezi 1845’de

İrlandalı “Francis Rynd” ve 1853’de İskoçyalı “Alexander Wood” tarafından “morfin”

kullanılarak yapılmıştır. Ancak, santral sinir sistemi üzerine etkileri ve sakıncaları fark

edildikten sonra ve uzun tartışmalar sonucu dişhekimleri morfin’i terk etmişlerdir. “Geodic”

tarafından ekstre edilmiş olan “koka yaprağı alkaloid”’i, 1860’da Alman kimyager “Albert

Niemann” tarafından saflaştırılmış ve “kokain” olarak adlandırılmıştır. 1884’de maddenin

anestezik etkisini ilk fark eden ve kullanan hekim, oftalmolog “Carl Koller”’dir. Aynı yıl Diş

hekimi “J. Morgan Howe” çürük kavitelerine damlatarak, Dişhekimi “John Carmichael” abse

drenajında yüzeye damlatarak, Dişhekimi “Charles Nash” ise, dolgu öncesi infraorbital

anestezi için kullanmışlardır. Başlangıçta büyük heyecanla karşılanan kokain; “Hallsted” gibi

kendi üzerinde deneyler yapan hekimlerin bağımlılık riskini fark etmelerinden sonra terk

edilmiştir. Bağımlılık yapmayan ve daha az toksik olan “Prokain” 1905 yılında “Alfred Einhorn

ve Richard Willstatter” tarafından sentezlenmiş ve “Novocain” adı ile piyasaya sürülmüştür.

Sayılan gelişmeler sayesinde ağız cerrahisi atılım yapmış; özellikle “Garretson ve

Hullihen”’in kitapları ile ayrı bir bilim dalı haline gelmiştir. 19. yy’ın son ve 20. yy’ın ilk

çeyrekleri arasında; kök ucu rezeksiyonu “John Nutting Farrar” tarafından, kist ameliyatları

“Carl Partsch” tarafından tarif edilmiş, diş organının oluşumu “Emile Magitot” tarafından,

kistlerin oluşumu “Louis Charles Malassez” tarafından, yüz kemiklerinin zayıf ve güçlü

bölgeleri ile kırık hatları “René Le Fort” tarafından tarif edilmiştir (25).

Diş hastalıkları ve tedavisi: 19.yy’ın ilk yarısında, dişlerin çürük ya da kırık kenarları

törpüleniyor, ağrı için dağlama uygulanıyor ve çürükler dolduruluyordu. “Jean Baptiste

Gariot”, yalnız ağrısız dişlerin kurşun, gümüş ya da altın yapraklar ezilerek doldurulmasını,


74“Joseph Fox”, ön dişler doldurulamayacağından ara yüzlerin törpülenmesini, “C.F. Maury”,

kurşunun dişi renklendirdiği için dolgu maddesi olarak kullanılmamasını önermiş ve “ayna,

sond ve tirnerf” gibi bazı aletleri tarif etmiştir. “Ekskavatör”, 1841’de “Joachim Lefoulon”

tarafından kullanılmıştır. Gümüş tozu ve cıva karışımından oluşan “gümüş macunu”,

“Auguste Onesime Taveau” tarafından tekrar gündeme getirilmiş, Lefoulon tarafından

“amalgam” olarak adlandırılmış ancak dişhekimlerini “amalgam dolgu taraftarları” ve “altın

dolgu taraftarları” olarak ikiye bölmüştür. Kavite hazırlama şekilleri ise, “Greene Verdiman

Black” tarafından tarif edilmiştir. Black ve “Adolph Witzel”’in çalışmaları amalgamın dünya

çapında kabul edilmesini sağlamıştır. Bilinen ilk siman, kimyager “Charles Sylvester Rosting”

tarafından tarif edilen “çinko‐oksifosfat simanı”’dır. “Silikat siman”’lar, 20. yy başlarında

ortaya çıkmıştır. İlk örnekleri “Thomas Fletcher”’in “Şeffaf siman”’ı ile “Paul Steenbock”’un

“yapay diş minesi” adlı simanıdır. İlk porselen dolgu “Edward Maynard” tarafından 1857’de

yapılmıştır.

Pulpa ve kök kanallarının tevdisinde arsenik kullanılması, aynı dönemde “John Roach

Spooner” tarafından tavsiye edilmiş, ilk kanal dolgusu ise “Edward Hudson” tarafından altın

yaprak kullanılarak yapılmıştır. Açık pulpa yüzeylerinin kalsiyum hidroksitile örtülemesi ise

1930’a rastlar. Pulpa’nın akılcı bir yöntemle boşaltılması ve “antiseptik amputasyon tekniği”,

“Adolph Witzel”’e aittir. Yüzyılın sonuna doğru “Miller” tarafından çeşitli kanal dolgu

maddeleri önerilmiş, endodonti’nin modern çağı 1943’te başlamış, bir bilim dalı olarak kabul

edilmesi ise 1963’de olmuştur.

Çürük profilaksisinde flor kullanımı daha 1843’de “Desirabode” tarafından

önerilmiştir. Bundan sonraki yüz yıl boyunca “Erhardt, Browne, Denniger” gibi araştırmacılar,

flor kullanımının önemini vurgulamışlar, “Miller” iyi bir ağız hijyenine ek olarak dezenfektan

kullanımı önermiş, 20. yy başlarında ise “Röse ve Dean”’in çalışmaları sonucu içme suyunun

florlanmasına ve flor tableti kullanılmasına başlanmıştır (25).

Periodontoloji: Baltimore’da çalışan “Leonard Koecker” 1821’de dişeti hastalıklarını

ve diş taşı’nı tarif etti. Diş taşlarının temizlenmesi gerektiğini ve dişlerin günde iki kez macun

ile fırçalanmasını tavsiye etti. “Robert Ficinus” 1847’de, dişeti hastalığının sorumlusu olarak

Leeuwenhoek’un “animalcula”’sını gösterdi. Bu canlıların diş ile dişeti arasına girerek taş

oluşturduklarını ve dişi gevşettiklerini öngördü. 1851’de “Joseph Linderer” yangısal olan

“marginal periodontitis” ile olmayan “periodontozis”’i birbirinden ayırdı. Diş taşı temizliği ve


75kök yüzeyi düzleştirmesinin yeterli olduğunu düşünüyor, dişeti ameliyatına karşı çıkıyordu.

“Emile Magitot” 1880’de dişeti hastalığını sistemik hastalıklara bağladı. “Alfonse Toirac”

dişeti hastalığını “piorrhea‐piyore” olarak adlandırdı. 1896’da, ilk oral mikrobiolog olarak da

bilinen “W.D. Miller”, piyorenin sistemik bozukluklar, diş taşı ve bakterilerin ortak etkileri

sonucu oluştuğunu yazdı. 1905’de “William J. Younger”, o sıralarda “piyore” olarak bilinen

dişeti hastalığının bakteriyel enfeksiyon sonucu ortaya çıktığını tahmin etti ancak özel bir

basil izole edemedi. Younger, dişeti çekilmesini “serbest otojen greft” ile tedavi eden ilk

hekim olarak bilinir. Çalışmalarını 1902’de yayımlayan “N.N. Znamensky”, dişeti hastalığının

patolojisini açıklayan yazardır. İltihaplı dişetinin hücrelerini, çok çekirdekli hücreleri ve kemik

lakünalarını tarif etmiştir. İlk kez 1912’de “Pickerill” tarafından kullanılan “gingivektomi

operasyonu”, “Salomon Robicsek” tarafından “Yarımay biçimli devam eden gingivektomi

operasyonu”, olarak geliştirildi. “Flap operasyonu ve tersine eğimli kesi” ise “Leonard

Widman” tarafından 1916’da tarif edildi.

Periodontoloji, 1947 yılında Amerikan Dişhekimleri Birliği tarafından bağımsız bir

uzmanlık alanı olarak tanındı (25).

Protez: St Germain’de çalışan eczacı “Alexis Duchateau” 1774 yılında, kullandığı

protezin bozulması ve kötü kokması üzerine, Paris yakınlarındaki bir porselen fabrikasına

başvurarak kendisine tamamen porselenden alt‐üst tam protezler yaptırdı. Bu buluşunu

1776’da cerrahi akademisinin toplantısında bildirdi ise de ilgi görmedi. Tekniği kendisinden

öğrenmeyi başaran Parisli Dişhekimi “Nicholas Dubois de Chemant” kendi tanımı ile

“çürümez ve kokmaz” protez tekniğini, “A dissertion on artificial teeth” adı ile 1788’de

Paris’te, 1797’de ise Londra’da yayımladı ve büyük ün kazandı. Porselen protezin patentini

alarak zengin oldu. Yöntemde ilk geliştirmeyi “Joseph Dubois Foucou” yaptı. Fırınlama ısılarını

değiştirdi ve karışıma renklendirici metal oksitler ekledi. “Guiseppangelo Fonzi” ise 1880

yılında, arkasında kramponlar “fonzi kramponları” bulunan porselen dişleri tek tek üretti ve

bu dişleri 28’lik takımlar halinde kullanıma sundu. Bu protezler yeterli tutuculuğa sahip

olmadıklarından, sağ ve sol tarafta birer adet yay aracılığı ile kullanılıyordu. 1784’de

Philadelphia’ya yerleşen Fransız asıllı “Jacques Gardette” ise, yayları olmadan yerinde

durabilen üst tam protezi ilk kez imal ederek, tam protezin tutuculuğuna etki eden faktörlere

dikkat çekti. Porselen takım dişlerin A.B.D.’deki kitlesel üretimini “Samuel Wesley Stockton”

başlattı. Kuzeni “Samuel Stockton White” ise “S.S. White Co.” Şirketini kurdu. Aynı üretimi


76İngilterede başlatan “Claudius Ash” ise “Ash & Sons Co.” Şirketinin kurucusu oldu. Kroşe

tutuculu protezler 1820’de “Delabarre” tarafından tarif edildi. Porselen takımların seri

üretimine rağmen kaide plakları hala kemikten oyularak elde ediliyordu. Eduard Blume

(1836) bu işlemi şöyle tarif etmiştir:

“Kemik parçası önce törpü ile kabaca şekillendirilir. Çini mürekkebi ile

boyanmış model üzerine yerleştirilir. Kemiğin boyanan kısımları yine

törpülenir. Bu işleme, kemik parçası modele tam oturana kadar devam

edilir.”

Bu kemik kaidelerin çürümesi ve kokması, alternatif arayışlarını gündeme getirdi.

Altın, platin ve teneke kaideler, bağa ve suaygırı dişi sonuç vermedi. 1851’de “Charles

Goodyear” kauçuk reçinesini kükürt ile ısıtarak sertleştirmeyi başardı “vulkanizasyon”. Bu

yolla elde edilen “ebonit”, kaide plağı olarak hızla yayıldı. “Mufla” ortaya çıktı.

Ölçü konusunda Pfaff’tan sonraki ilk önemli ilerleme Delabarre’ın 1820’de teneke ya

da gümüşten “ölçü kaşığı”’nı kullanmasıdır. 1857’de ise “Charles Stent” farklı balmumlarını

karıştırarak “stenç”’i bulmuştur. “Ölçü alçısı” 1840’dan itibaren kullanılmaya başlamış;

“fonksiyonel ölçü” kavramı ilk kez 1864’de “Johann Joseph Schrott” tarafından ortaya

atılmıştır.

Pfaff’ın oklüzyonun önemine dikkat çekmesinden sonra “Gariot” 1805’te “alçı

oklüdatör”’ü tarif etmiştir. 1840 yılında “oklüzör”’ü bulan ve patentini alan hekim ise “James

Cameron”’dur. Yalnız açma‐kapama hareketini taklit etmekle yetinmeyip çenenin

hareketlerini üç boyutlu olarak tekrarlayabilen “artikülatör”’ün bulucusu ise 1864 yılında

“William Gibson Arlington Bonwill”’dir. “Graff Ferdinand von Spee” ise 1890’da kendi adı ile

bilinen oklüzyon eğrisini tarif etmiştir.

Protez bilim dalının temel ilkeleri 20. yy başında tamamen belirlenmiş oldu. Sonraki

tüm gelişmeler teknolojiye paralel olarak gerçekleşti. “Kayıp mum tekniği ile döküm”, 1904’te

“Arthur Ollendorf” tarafından tarif edildi. “William Henry Taggart”’ın 1907’de patentini aldığı

“döküm makinesı” ise tacari fayasko ile sonuçlandı. Günümüzde hala kullanılmakta olan

“santrifüj döküm sistemi” ise, Taggart’tan hemen sonra “A.W. Jameson” tarafından

tanımlandı. “Gustav Tammann” 1911’de “Cr‐Co‐Ni” alaşımını buldu. 1920’de “Walter Bauer”


77tarafından bulunan ama ne işe yarayacağı o anda kestirilemeyen “polimetil metakrilat”,

1930’dan itibaren kaide plağı materyali olarak patentlendirildi ve ebonit’in yerine geçti (25).

Ortodonti: 19. yy’ın başlarında “Joseph Fox” süt dişi çekim hatalarının kalıcı dişlerde

çapraşıklığa neden olabildiğini fark etti. Çapraz kapanış’ı düzetmek için fildişi ısırma bloğu

içeren altın yada gümüş “vestibül ark” kullandı. Dişleri ipek ipliklerle yerine doğru çekti.

“Bant sistemi”’ni ilk kez 1815’te “Delabarre” kullandı. “Maloklüzyonlar” ilk kez “Marjolin”

tarafından sınıflandırıldı. Dişleri itmek yada çekmek için “yay” kullanan ilk araştırmacı,

1840’da “Christopher Star Brewster”’dır. Bir yıl sonra “J.M. Alexis Schange”, aynı amaç için

“vida” kullanmıştır. Dişlerin kapanış ilişkileri 1842’de “Georg Carabelli” tarafından daha

ayrıntılı olarak sınıflandırılmıştır. Yazarın “tuberculus anomalous” olarak adlandırdığı tüberkül

günümüzde kendi adı ile bilinmektedir. Diş hareketi için “lastik halka” kullanımı, 1852’de

“Elishe Gustavus Tucker” tarafından gerçekleştirilmiştir. Üst çene genişletmesi için kullanılan

“coffin zembereği” 1871’de “Walter Haris Coffin” tarafından geliştirilmiştir.

Ortodontik tedavinin fizyolojisi ve patolojisi, 1888 ve 1897’de yayımlanan iki ciltlik

kitap ile “John Nutting Farrar” tarafından ortaya konmuştur. 1899 yılında ortodontinin

bilimsel temellerini atan ve onu ayrı bir bilim adalı haline getiren kişi ise “Edward Hartley

Angle”’dır (25).

Teknik Donanımdaki Gelişmeler:

Koltuk: Yüzyıllar boyunca yerde oturarak yada yatarak yapılan diş tedavilerinden

sonra 18. yy.’da ev tipi kolçaklı yada kolçaksız koltuklar ve iskemleler yaygınlaşmış, 19. yy’da

ise sallanır koltuklar tercih edilmiştir. Diş tedavisine özgü ilk koltuk 1790’da “Josiah Flagg”

tarafından yapılmıştır. Başlığı sabittir ve iki adet malzeme çekmecesi vardır. Ayarlanabilen ilk

koltuk 1832’de “James Snell” tarafından yapılmıştır. 1860’da seri üretime başlayan S.S.

White, 1871’de ilk metal koltuğu piyasaya sunmuştur (24,25).

Döner aletler: “Johann Jacob Sere” 1803’deki kitabında, başparmak ve işaret parmağı

arasında döndürülerek kullanılan bir alet ile, apseli dişin pulpasının delinebileceğini belirtmiş

olmakla birlikte bu aletin Archigenes’in yayından daha ileri olmadığı açıktır. 1790’da “pedallı

tur”’u bulan hekim ise “John Greenwood”’dur. “James Beall Morrison”’un 1871’de patent

aldığı pedallı tur ise dakikada 2000 devir yapabilmekte idi. Pedallı tur’ların bulunması ile

birlikte “piec a main ve angle‐droit yani, piyasemen ve angıldruva”, ortaya çıktı. Bu


78dönemde, dönme hareketinin kanatlı türbinlerden elde edilmesine dayanan ve basınçlı

havanın yerdeki körüğe basarak elde edildiği bazı aletler de denenmiştir. 19.yy.’da altın

dolgular, ince altın yaprakların kavite içinde ezilmesi ile elde edildiğinden, pedallı turlara

takılarak çalışan “pnömatik çekiç”’ler de yaygın olarak kullanılmış, daha sonra elektrikle

çalışan modelleri de ortaya çıkmıştır. Enerji kaynağı olarak elektrik motoru kullanan turlar ise

ilk kez 1872’de “John Green” tarafından kullanılmıştır. Bu motor doğrudan piyasemene bağlı

olduğundan çok da kullanışlı değildi. Daha sonraları, 1883’de “Griscome”, motor ile

piyasemen arasına esnek bir şaft “spiral kol” yerleştirerek, cihazı daha kullanışlı hale

getirmiştir. İlk hava türbini olan ve günümüzde hala kullanılmakta olan “airrotor”, 1946’da

“John Victor Borden” tarafından icat edilmiştir. Buna rakip olabilecek cihazlar olan ve “Ivar

Norlen”’in 1948’de çıkan “dentalair”’i, “Robert Nelsen”’in 1949’da çıkan “su türbini”, aynı yıl

S.S. White’ın piyasaya sürdüğü “aluminyum oksit püskürten cihaz”’ı, airrotor karşısında

tutunamamıştır. Diştaşı temizleyen “ultrasonik cavitron”, 1955 yılında S.S. White tarafından,

“mikromotor” ise 1965’de “Kerr&Siemens” tarafından piyasaya çıkarılmıştır (24,25).

Diş fırçası: Diş fırçası’nın tarihsel prototiplerinden sonra ilk modern diş fırçası 1789’da

“William Addis” tarafından kemik bir çubuk ve domuz kıllarından yapıldı. 1796’da Boston’da,

1840’dan sonra ise Fransa, Almanya ve Japonya’da seri üretim başladı. 1888’den itibaren

naylon kıllar domuz kılının yerini aldı. 1930’dan sonra ise önce selüloz asetat, daha sonra da

plastik saplar kullanılmaya başlandı (24,25).


79

17 TÜRK DİŞ HEKİMLİĞİ

Türk diş hekimliği tarihi ile ilgili bilgiler, İslam öncesi, ortaçağ, yeniçağ, yakınçağ ve

modern dönemlere ayrılarak incelenebilir.

İSLAM ÖNCESİ DÖNEMDE TÜRK DİŞ HEKİMLİĞİ

Diş tıbbı ile ilgili olarak Türkler ile ilişkilendirilebilecek en eski buluntu, M.Ö. 4. yy’dan

kalma som altından bir İskit vazosudur (28). Üzerinde bir İskit savaşçısının diş tedavisi

sergilenmektedir. İskitler birçok tarihçi tarafından prototürk uygarlıklar arasında

sayılmaktadır. Ayrıca, çeşitli orta asya Türk topluluklarında ağız sağlığına önem verilmiş

olduğu, diş ovma, bitkisel fırçalarla fırçalama, ağız yıkama, kürdan kullanma, diş taşı

temizleme, diş ağrısı için çeşitli droglar kullanma ve bu drogları metal kutularda saklama

geleneğinin olduğu belirtilmektedir (25).

ORTA ÇAĞDA TÜRK DİŞ HEKİMLİĞİ

İçinde diş sağlığı ve tedavisi ile ilgili bölümler içeren en eski Türkçe eser, 1902‐1914

yılları arasındaki bir kazıda Doğu Türkistanın Turfan bölgesinde “Le Coq” tarafından

bulunmuştur. 8. ve 12. yy.’lar arasına tarihlenen ve Hakaniye Türkçesi (Uygur lehçesi) ile

yazılmış olan eserden, Uygurların çeşitli hayvansal (safra, idrar, kuş etleri, yılan derisi),

bitkisel (soğan, sarımsak, turp, çeşitli otlar) ve madensel drogları ustalıkla hazırlayıp

kullandıkları, yaralara nişadır ve küflü peynir sürdükleri ve diş kurduna inandıkları

anlaşılmaktadır. Diş ağrısının tedavisi aşağıdaki gibidir (25):

“Kurt bir kişinin dişini yediğinde dişin kovuğuna eğir otu (acorus calamus)

koymalıdır. Diş iyileşecektir. Eğer dişte ağrı varsa; şeker, amonyak ve misk


80karıştırılarak dişin üzerine koymalıdır. Ya da qari ağacının kabuğu yakılıp,

külleri balla karıştırılıp dişin üzerine koymalıdır”

Uygurlardan kalma folklorik tıp uygulamalarının önemli bir bölümü günümüzde dahi

Anadolu’da yaşamaktadır. Tolunoğulları, Karahanlılar, Samanoğulları, Gazneliler ve

Harzemşahlar gibi erken dönem müslüman Türk devletlerinde hekimlerin yüksek bir sosyal

statüye sahip oldukları ve usta‐çırak ilişkisi ile yetiştikleri; diş çekimlerinin ise berberler ve

cerrahlar tarafından yapıldığı bilinmektedir. Tolunoğulları’nın kurucusu “Ahmet İbn Tolun”’un

Kahirede 876’da yaptırdığı cami, yanında darüşşifa, eczane ve hamam da içeriyordu. 13. yy’a

kadar kullanılmış olan bu külliye zengin bir vakıf desteğine sahipti. Karahanlıların

vezirlerinden “Yusuf Has Hacib” tarafından 1070’de yazılmış olan “Kutadgu Bilik ‐Mutluluk

Bilgisi” adlı eserde, sosyal sınıflar arasında iki tür hekimden söz edilmiş, otakçıların pozitif

tedavilerden yararlandıkları, efsuncuların ise majikal ve dini tedaviler uyguladıkları

belirtilmiştir. Türk‐İslam tıbbını, dolayısı ile ortaçağ tıbbını zirveye taşıyan isim ise İbni

Sina’dır. Daha sonraki dönemlerde, gerek Selçuklu gerekse erken Osmanlı darüşşifalarında

diş tedavileri cerrahlar tarafından yapılmıştır. Bununla birlikte çalışmaları arasında diş tıbbına

da yer ayırmış olan bazı hekimler bulunmaktadır:

“Hacı Paşa ‐ Celadeddin Hızır Hoca” (1335‐1424): Mansuriye Darüşşifası (Mısır)

Reisületibba (başhekim)’sıdır. Kitapları arasında “Müntehab‐al Şifa” Anadoluda yazılmış ilk

Türkçe tıp kitabıdır. 62 bab’dan ikisi ağız kokusu ve diş ağrısı hakkındadır. Diş ağrısı için

önerilen formül, şarapta kaynatılmış haşhaş tohumudur.

“İshak bin Murad Geredevi”: 1390’da yazdığı “Edviye‐i müfrede” adlı kitabının bir

bölümünde diş hastalıkları ve bazı drog formülleri bulumaktadır.

“Ahmedi” (1334‐1413): Kütahyada doğan ve Mısırda tıp eğitimi alan bu şair‐hekim;

Yıldırım Bayezid, Emir Süleyman ve Çelebi Mehmet’in özel hekimliklerini yapmıştır. 10.000

beyitlik manzum eseri “Tarvih‐ül Ervah”’ta, dil hastalıkları, ağız kokusu, diş ağrısı ve tükrük

hakkında dört bab bulunmaktadır (25).

Selçuklu İmparatorluğu döneminde Anadolu topraklarındaki tıp uygulaması çok ileri

bir düzeye ulaştı. Selçuklu hastanelerinin en önemlileri aşağıdaki gibidir (14):

“Gevher Nesibe Darüşşifası”: Kayseri’de 1205’de kurulmuştur.

“I.Keykavus Darüşşifası”: Sivas’ta 1217’de kurulmuştur.

“Turan Melik Darüşşifası”: Divriği’de Mengüçler tarafından 1223’de kurulmuştur.


81“Alaaddin Keykubad Darüşşifası”: Konya’da 1236’da kurulmuştur.

“Atabey Ferruh Darşşifası”: Çankırı’da 1235’de kurulmuştur.

“Ali Pervane Darüşşifaları”: Kastamonu’da 1272’de, Tokat’ta 1275’de kurulmuştur.

“Emiuddin Darüşşifaları”: Konya Aksaray, Akşehir ve Mardin’de kurulmuştur.

“Amber Abdullah Darüşşifaları”: Erzurum, Erzincan, Sivas ve Amasya’da kurulmuştur.

Tüm bu hastanelerden Selçuklu yöneticilerinin tıbba özel bir önem vermiş oldukları,

bazılarının tek bir hastane ile bile yetinmedikleri görülmektedir. Bu hastanelerin çoğunda tıp

eğitimi de verildiği bilinmektedir. Gevher Nesibe hastanesinin tıp öğrencileri için yatılı bir

bölümü dahi bulunmaktadır. Selçuklu ordusunun 40 deveden oluşan bir sahra hastanesine

sahip olduğu da bilgilerimiz arasındadır. Bununla birlikte Selçuklu İmparatorluğunun sağlık

konusundaki kazanımları hastaneler ile sınırlı değildir. Bu dönemde kaplıcalara önem

verildiği, kaplıca tesisleri ve hamamlar kurulduğu, tuvalet ve kanalizasyon mimarisi

geliştirildiği de bilinmektedir (14).

YENİ ÇAĞDA TÜRK DİŞ HEKİMLİĞİ

İstanbul’u fethedildiği 15.yy ile başlayan dönemde, Osmanlı tıbbına “darüşşifa”’lar

damgasını vurmuştur. Sosyal devlet ve toplumsal dayanışmanın en güzel örnekleri olan bu

hastaneler, çeşitli vakıfların himayesinde çalışırlar ve kamu sağlığı hizmeti sunarlardı.

Bunların bazıları fetihten çok önce hizmete sunulmuştur:

Bursa Yıldırım Darüşşifası: Yıldırım Bayezid Külliyesinin bir parçasıdır. Osmanlının

Anadoludaki ilk hastanesidir. 1399’da açılmıştır. Bir Reisületibba (başhekim) yönetimindeki

bir tabib‐i sani, bir tabib, bir cerrah, bir kehhal (göz hekimi), bir şerbetçiyan yanı sıra katip,

vekilharç, kileci, aşçı, ekmekçi, kayyum ve çamaşırcı gibi çalışanları bulunmaktadır.

Edirne Cüzzamhanesi: Avrupanın ilk cüzzamhanesi olan bu kurum, 15.yy’ın ilk

yarısında II. Murad tarafından kurulmuştur.

İstanbul Fatih Darüşşifası: Fetihten hemen sonra yapımına başlanan Külliye, 16

medrese, dinlenme yeri, aşevi, hamam, ilkokul, kütüphaneler ve bir de darüşşifadan

oluşmaktaydı. 70 yataklı hastane Avrupanın en büyüğü idi.


82Edirne II. Bayezid Darüşşifası: 1484’de yapımına başlanan bu kurum akıl hastalıkları

konusunda uzmandı.

Darüşşifalar ve kamu hizmeti dönemi olan 15.yy’da çeviri çalışmaları ile öne çıkan bir

çok hekimden söz edilebilir:

“Ahmed Dai – Ahmed bin İbrahim bin Mehmed”: Germiyanlıdır. II. Murad’ın veziri

Timurtaş Paşazade Umur Bey’in siparişi üzerine “Ebu Nuaym Hafız İsfahani”’nin “Tıbb‐ı

Nebevi” adı ile de bilinen “Kitab al‐Şifa fi ahadis al‐Mustafa” adlı eserini Türkçeye çevirmiştir

(25).

“Tokatlı Mustafa”: Sultan III. Mustafa döneminde, Hekimbaşı Mehmed Refi Efendi’nin

siparişi üzerine İbn‐i Sina’nın ünlü Kanun’unu “Tebhizül Mahtun” adı ile Türkçeye çevirmiştir.

“İbn‐i Şerif”: XVyy’da Umur Bey’in siparişi üzerine yazdığı “Yadigar” adlı eserinde; diş

aşınması “yinirse”, diş sallanması “deprenirse” ve dişeti çekilmesi konularını irdelemekte;

dişleri ağartan ya da ağız kokusunu gideren diş tozları ile diş ağrısı için de afyon

önermektedir.

“Akşemseddin”: Şam’da doğmuş, eğitimini Amasyada almıştır. II. Murad döneminde

Osmanlı sarayına alınmış ve Fatih’in hocalığını yapmıştır. En önemli kitabı olan “Maidet‐ül

Hayat”’ta, mikrop ve bulaşma düşüncesinin öncülüğünü yapmıştır: “Cümle marazların sur’eti

nevi’yesi itibariyle, nebat ve hayvanlarda olduğu gibi, tohumları ve asılları vardır.”

Akşemseddin’in diş ve dişeti hastalıklarını tedavi ederken “mai kibrit‐i şerif” yani

sulandırılmış sülfürik asit kullandığı da bilinmektedir.

“Şerefeddin Sabuncuoğlu”: Amasyalı olan bu hekim‐cerrah, 1386‐1470 yılları arasında

yaşamıştır. Tıp eğitimini Amasya Darüşşifasında hocası “Burhaneddin Ahmed”’den almış, aynı

hastanede 14 yıl çalışmış, hekim olmasına rağmen çalışmalarında cerrahi uygulamalarına

ağırlık vermiştir. En önemli eseri “Kitab‐ı Cerrahiyet al‐Haniye”’dir. Ünver, kitabın adını “Kitab

ül‐Cerrahiye‐i İlhaniye” şeklinde okumakta ve eserin Amasya Darüşşifasını yaptırmış olan

İlhanlılar’a ithaf edilmiş olabileceğini düşünmektedir. Eser, Zehravi’nin Kitab al‐Tasrif fit Tıb

adlı eserinin cerrahiye ait olan son üç bölümünün çevirisi üzerine Sabuncuoğlunun kendi

yazdığı üç cerrahi bölümün ilavesinden oluşmaktadır. Kitap, ameliyat minyatürleri ve insan

serimleri içermesi açısından da önemlidir. İslam dini açısından insan resmedilmesi

yasaklanmış olmakla birlikte, gerek kitap gerekse yazar Fatih Sultan Mehmed Han’ın

himayesindedir.


83Üç bab’dan oluşmuş olan eserin 2. bab’ı 98 bahis içerir. Bu bahislerden ağız‐diş sağlığı

ile ilgili olanlar şunlardır:

Dağlamalar: Dudak yarığı, ağız nasırı, dişeti gevşemesi, diş ağrısı

Eksizyonlar: Dudak tümörü, ranula, dişeti büyümesi, kemik yada kök kalıntıları

Diş çekimi

Diş taşı kazınması

Çene kırık ve çıkıkları

Sabuncuoğlunun tıbbi yaklaşımı, dönemin egemen tıp görüşü olan İslam ekolüne

paraleldir. Zorunlu olmadıkça çekim önerilmez. Çekim öncesinde diş ve dişeti birbirinden

ayrılır. Kök çekimi gerektiğinde, yağa batırılmış bir pamuk birkaç gün kökün üzerinde

bekletilerek gevşetilir. Kök görünmüyorsa dişeti kesilerek üzeri açılır. Sallanan dişler altın tel

ile bağlanır. Diş ağrısı çeşitli droglar ile geçirilir. Örneğin, akırkarha (anthemis pyrethrum,

koyungözü, bir tür kasımpatı), mevzec (bit otu) ve zencefil karıştırılarak dövülür ve toz

ağrıyan dişin dibine sürülür. Bu formülde anthemis pyrethrum’un ağrı kesici etkisi

bilinmektedir.

“İbrahim bin Abdullah”: Eseri “Ala’im‐i Cerrahin”’de, kanamalı dişetleri için şu formülü

önermektedir:

“Şap, sumak, gülnar, habbı az ya da varak‐ı az ve zeruvert birlikte

kaynatılır, suyu ile gargara yapılır, dişlerin dibine gülyağı sürülür.”

Formül içeriğinin önemli bir bölümü astrinjan (sıkılaştırıcı) ve hemostatik (kan

durdurucu)’tir.

Osmanlı İmparatorluğunun her konuda olduğu gibi sağlık konusunda da altın çağı

16.yy’dır. Bu yüzyılda da, yeni sağlık kuruluşları yapımı devam etmiştir:

Karacaahmet Cüzzamhanesi: Miskinler Tekkesi olarak da bilinir. Yavuz Sultan Selim

tarafından 1514’de yaptırılmıştır. Bulaşıcı hastalık taşıyan tüm hastaların toplumdan izole

edildiği bir kurumdu. 1810’da II Mahmud, 1843’de Abdülmecid tarafından yeniden

yaptırılmış, 1935’de hastaların Bakırköy Akıl ve Sinir Hastalıkları Hastanesi’nin Cüzzam

Pavyonuna taşınması ile devre dışı kalmıştır.


84Manisa Hafsa Sultan Bimarhanesi: 1539’da Kanuni Sultan Süleyman tarafından

yaptırılan külliyenin bir parçasıdır. İlk hekimi “Merkez Muslihiddin Efendi”’dir.

Haseki Darüşşifası: 1550’de Kanuni Sultan Süleyman tarafından eşi Hürrem Sultan

adına yaptırılan külliyenin bir parçasıdır. 1884’e kadar eksiksiz bir hastane hizmeti vermiştir.

Bugünkü modern şeklini 1894 sonrası tadilatlar ile almıştır.

Süleymaniye Darüşşifası: 1555’de Kanuni’nin kendi adına yaptırdığı külliyenin bir

bölümüdür. 1865’de kolera tecrithanesi olarak, cumhuriyet sonrasında ise askeri matbaa

olarak kullanılmıştır.

Toptaşı (Atikvalide) Bimarhanesi: 1583’de II. Selim’in eşi Nurbanu Sultan tarafından

Üsküdarda yaptırılmış olan külliyenin bir parçasıdır. Zamanla tamamen akıl hastalarına

ayrılmış, 19.yy’da “Dr Monceri” tarafından modernize edilerek çağdaş tedavi yöntemlerine

geçilmiştir.

Bu yüzyılın iz bırakan hekimlerinden bazıları ise şunlardır:

“Nidai” (1520‐1566): Ankaralı ve asıl adı Şaban olup Nidai, şiirlerinde kullandığı

mahlasıdır. Kırım Hanı Sahip Giray’ın hocasıdır. Elçi olarak İstanbulda bulunduğu sırada Han’a

şikayet edilerek hapse attırılmış, yedi yıllık mahkumiyeti sırasında tıp bilgisini kazanmıştır.

Hapis yaşamı sonrasında Konya Valisi Şehzade Selim’in özel hekimliğini yapmıştı. Şehade

Selim tahta geçince, onunla birlikte İstanbul’a gerek sarayın hassa hekimleri arasında yer

almıştır. Gerek sağlık, gerekse sağlık dışı alanlarda çok sayıda eser vermiştir. Bunlar arasında

ağız ve diş sağlığı ile ilgili bölümler içeren tek eseri “Menafi‐ün Nas”’tır. Ondördüncü bab’da,

diş ağrısı, nevazil, diş kurdunun çıkarılması, çekim, çene kırık ve çıkıkları incelenmiştir.

Çekilecek dişin gevşetilmesi için kırk gün saf sirkede yumuşatılmış “Udülkahır”’ın diş üzerine

konulması önerilmiştir. Temizlik için dişlerin şap külü ve bez ile ovulması önerilmiştir. Nevazil

tedavisi için çok yağlı çıranın doğranıp ezilmesi ve ağzı hamurlanmış bir kapta sirke içinde

kaynatılması, elde edilen sıvı ile ağzın sabah akşam çalkalanması önerilmiştir. Diş ağrısı için

formül ise şöyledir:

“Kişniş tohumu döğüb sirke ile kaynadasun, dişi ağrıyan kişi ağzına alub

mazmaza ede, derhal sakin ola. Diğer, ağzına ıssı su ile ağrısı ziyade olursa

kişniş ve akırkarha ve biraz kafur cümle sahk edüb alilin dişleri dibine süre,

şifa bula. Harbak ki ona karaca ot derler, eğer çürümüş kök üzere koyalar,

yara çeküb ala. Ağzı kokan turunç kabı, sünbül, darçın, kakule, karanfil ve

mastika birer dirhem hep beraber bir denk misk’i gülab’la eze, beş dirhem


85zamk’ı Arabi ile ıslata ve mezkür eczayı döğüp karıştıra, kurs ide, gece

yatarken ağızda tuta.”

“Ahmedi”: Bir diğer şair‐hekim olan Ahmedi’nin “Mecmautüttıp” adlı eserinde, diş

ağrısı hakkındaki bölüm şöyledir:

“Kişinin dişleri sızlarsa cana

Deve eyle bu resme eyliye ihya

İlan kavını sirke içre ıslat

Ağızda mazmaza kıl ki bula rahat.”

“Risale‐i Kaysuni Zade” adlı eserdeki diş ağrısı ilacı ise şöyledir:

“Deva‐yı Derdi Dendan (Diş derdinin ilacı):

Dişin ağrısına mevzek (yaban üzümü) ey yar

Tarçını ıslatıp penbe (pamuk)ye sar

Dişin üstüne ko rahat ola

Ya katrana ya bezire bula

Sonra ko dişe sakin ola

Şol dişe ki çürüye kökü kala

Hazbeki (zehirli ve kusturucu bir ot) ko üste çeküp ala”

“Ali bin Osman”: Askeri cerrahtır. “Kitab‐ı Mualecat” adlı eserini halkı bilgilendirmek

üzere yazmıştır. İçinde diş ve ağız ağrıları için çeşitli ilaç tarifleri bulunmaktadır.

“Musa bin Hamun” (1490‐1554): Granada’da doğmuştur. İspanya’nın ünlü bir hekim

ailesine mensuptur. Musevilerin İspanyadan göçü sırasında İstanbula gelmiş, eğitimini hem

babasından hem de Fatih Darüşşifasından almış, saray hekimliğine kadar yükselmiştir. Fatih

Darüşşifasından hocası olan “Ahi Çelebi”’nin etkisi ile yazmış olduğu eserinde ağız sağlığı, diş

anatomisi, diş ve dişeti ağrıları hakkında geniş bilgi bulunmaktadır. Yazara göre diş ağrısı,

dişetinden sülük yardımı ile ya da dil altından, çene altından ve enseden kötü kan’ın alınması

yolu ile geçirilir. Dişeti hastalığına, gül suyu, mersin suyu, Gülnar suyu, semizotu ve meşe

palmutunun kaynamış suyu ile gargara tavsiye eder. Dişeti kanıyorsa, birer dirhem şap, tuz ve

turunç kökü ile iki dirhem gül kurusu sirke ile karıştırılıp gargara yapılmalıdır. Musa bin

Hamun, diş temizliği için nar, zeytin ve çam dalları ve gül suyu gargarası tavsiye eder. Dolgu


86maddesi olarak, zaç yağı (derişik sülfürik asit, vitriol, karaboya) ile karıştırılmış ham amber

kullanmıştır. Yazarın kullandığı bir diğer dolgu maddesi ise, ikişer dirhem afyon, akırkarha ve

kına’nın kakule ile dövülüp bal ile karıştırılması ile elde edilir. Musa bin Hamun’un sallanan

dişler hakkındaki görüşleri şöyledir:

“Dişler şu beş sebepten oynar: Bir şey dokunması yada düşme sonucu bir

vuruşa uğraması. Bağlanmış yada perkişmiş olan sinirlerin nevazil yada

yaşlılıktan gevşemesi. Diş sağlam olduğu halde bulunduğu yerin oyulup

yenmesi ve bollaşması. Dişlerin kuruması ve küçülmesi. Mesela ihtiyarlarda,

çünkü ihtiyarların tüm azası kuruyup eksilip çekilmiştir. Yaşlılarla aç

kimselerin azasına kuruluk ve eksiklik gelir, çünkü azasının beslenmesine

lazım olan yemek azalmıştır. Dişlerin arasında, perkişmelerine sebep olan

etler eski hali gibi bitip büyüyemez, dişlerin aralığı boş kalır çünkü, sıkışması

ve perkişmesi kalmamıştır.”

Sallanan dişlerin sabitleştirilmesi için iyi beslenme ve 2 dirhem şap, 1 dirhem bakır,

zambak kökü ve selvi kabuğunun dövülüp gül yağı ile yoğurulması ile elde edilen bir yakı

tavsiye edilmiştir. Musa bin Hamun’un diş çekimi hakkındaki görüşleri ise şöyledir:

“Şimdiye kadar zikredilen ilaçlar dişin ağrısına fayda vermezse çekilmesi caiz

olur. Ağrıya sebep olan dişetleri ya da dişin sinirleri ise, onun çekilmesi

zararlıdır. Bu gibi dişlerin çekilmesi için bazı çekici koparıcı ilaçlar ile önceden

dişin üzerine yakı yapmak gerekir. Bu yakı, dişetlerini neşterle çizip, üzerine

çekici ilacı yapıştırmakla olur. Bunun ilacı şöyle yapılır: beşer dirhem dut

ağacı kabuğu ve akırkarha, sirke ile dövülüp bal kıvamına gelinceye kadar

güneşte kızdırılır ve sonradan ağrıyan dişin kökü üzerine bununla yakı yapılır.

Bu yakı günde üç kez değiştirilir. Ya da akırkarha sirke içinde dövülüp yağ

içinde kırk gün saklandıktan sonra sızılı olan yerlere sürülür ve iki üç saat

tutulur.”

On yedinci yüzyılda, Osmanlı tıbbı üzerinde batı etkileri görülmeye başlamıştır.

Rönesans ve reform sonrası atılım yapmış olan batı tıbbının önemli eserleri, Latince bilen


87hekimler tarafından çevrilmeye başlanmıştır. Farmakoloji ve biyokimya’ya ağırlık verilmiş,

yenidünya kaynaklı altın otu ve kınakına gibi bazı droglar Osmanlı ülkesinde de tanınır

olmuştur. Bu yüzyılı en önemli tıp kuruluşu, Sultan I. Ahmed tarafından 1617’de yaptırılan

külliyenin bir parçası olan “Sultanahmed Darüşşifası”’dır. Günümüzde, yerinde başka yapılar

bulunmaktadır. Bu çağda da, el yazması eserlerinde diş sağlığı konusuna değinen ünlü

hekimler olmuştur:

“Salih bin Nasrullah”(?‐1699): İbni Sellum olarak da tanınır. Önceleri Katolik iken

sonradan islamı seçmiştir. Önce din eğitimi, sonra Halep Darüşşifa’sında tıp eğitimi aldı.

Halep Valisi İbşir Paşa’nın ziyareti sırasında İstanbul’a geldi ve hassa hekimi oldu. Fatih

Darüşşifası hekimbaşılığı, Meke ve İstanbul Kadılığı, Anadolu Kazaskerliği görevlerinde

bulundu. En önemli tıbbi eserleri şunlardır:

“Gayetü’l Beyan fi Tedbir‐i Bedeni’l İnsan”: IV Mehmed’in emri ile 1665’de yazılmıştır.

Çeşitli hastalıklar ve tedavide kullanılan drogların ve çeşitli Galenik preparatların yanı sıra diş

hastalıkları ve tedavileri ile ilgili bilgi içermektedir:

“Turunç safrayı keser. Kabuğunu dişin üstüne koysalar ağrısını teskin eder.

Çörek otu bal şerbetiyle kaynadup içmekle, buhur etmekle ve mazmaza

etmekle diş sızısını teskin eder. Sumak su ile mazmaza etmekle ağrıyı giderir,

sirke ile mazmaza etmekle dişeti kanamasını durdurur. Kuru gül ağız yarasına

sürülse iyidir. Mazu, sirkeyle pişirilip sahk edilip diş diplerine sürseler dipleri

muhkem eyler, oynamış dişi pekiştirir. Diş ağrısına ikişer dirhem ban tohumu

ve haşhaş tohumu sirke ve suyla kaynadup mazmaza edeler. Sekiz dirhem

udülkahir ve dörder dirhem kızılbehmen ve ban tohumu, ikişer dirhem şap ve

kesira döğüb sirke ile yoğura, kurslar yapa, sirke içinde ezerek ağrıyan dişe

koyalar. Ağız kokusu için, üçer dirhem karanfil, cevz‐i bevva, elli dirhem gül ve

birer dirhem kakule, gül ve tarçın sahk edip (dövüp), gül suyu ile hal edib hap

yapalar ve birini ağza alalar.”

“Zeynelabidin bin Halil” (?‐1646): Fatih Darüşşifası hekimbaşılarındandır. IV Murad

için yazdığı “Şifa al‐Fu’ad li Hazret‐i Sultan Murad” adlı kitabı ile bilinir. Turunç kabuğunun diş

ağrısına, kerevizin soğuktan olan diş ağrısına iyi geldiği, karanfil ve maydanozun ağız

kokusunu giderdiği gibi bilgiler içermektedir.


88TÜRKİYEDE MODERN DİŞ HEKİMLİĞİ

On sekizinci yüzyıl, Osmanlı’nın her alanda olduğu gibi sağlık alanında durduğu hatta

gerilediği bir dönemdir. Evliya Çelebi, bu yüzyılın İstanbulundaki “Esnaf‐ı Cerrahan”’ı şöyle

tarif etmektedir (29):

“Esnaf‐ı cerrahan; dekâkin 400, neferât 700, pir’leri Ebu Ubeyd Kassab’dır.

Selmân‐ı Pak belin bağladı. Kabri Lahsa’da medfundur. Bu ta’ife pür‐silâh

olup taht‐ı revanlar üzre dükkanlarının dişin çıkaracak kelpedân ve

mengâne ve küsküler ve destaver ve minşar ve malga ve eğe ve dahi niçe

bin elvan alât‐ı cerrahân ile karhanelerin zeyd idüp bazı ademlerin kolların

ve başların ve ayakların timar eder şekilde ubur iderler.”

Tarif edilen bu esnafın lonca düzeninde örgütlendikleri, kavuklarına özel bir nişane

taktıkları, çıraklıktan yetiştikleri ve ustalarından berat aldıktan sonra bağımsız çalışabildikleri

bilinmektedir.

III. Selim’in ıslahat hareketi kapsamında kurulan askeri hastaneler, bu dönemde açılan

az sayıdaki sağlık kuruluşuna örnektir. On dokuzuncu yüzyıl ise tüm tıp dallarının ve bu arada

diş hekimliğinin de disiplin altına alındığı ve kurumsallaşmaya başladığı bir dönemdir. Türk

tıbbının çağdaşlaşması ve batılılaşması bu dönemde de hızla sürmüştür. Çağdaş tıp eğitimi,

1827’de II. Mahmud’un kurduğu “Tıphane ve Cerrahhane‐i Amire” ile başlamıştır.

Haydarpaşa (1845), Gümüşsuyu (1846) ve Gülhane (1898) gibi Askeri Hastanelerin açılışı hızla

devam etmiştir. Dönemin önemli sivil hastaneleri ise; Vakıf Gureba (1845), Zeynep Kamil

(1862) ve Şişli Çocuk (1899) Hastaneleridir. Bu hastanelerin hiçbirinin kadrosunda diş hekimi

bulunmamaktadır. Bununla birlikte; Topkapı, Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarının hastane ve

eczanelerinde kadrolu bazı dişçilerin bulunduğu da gösterilmiştir. “Mabeyn Erkan‐ı Sıhhiyesi

Defteri”’künyesinde kayıtlı bu dişçilerden “Dişçi Hayık Efendi” 1885’de, “Serdişçi Mösyö

Heiden” ve “Dişçi Jean Bari Efendi” 1895’de, “Dişçi David Hayon Efendi” 1900’de, “Dişçi Halit

Şazi Bey” 1907’de, “Dişçi Mihran bin Haçatur Efendi” 1909’da ve “Sohtezade Hüseyin Talat

Bey” ise 1912’de atanmışlardır. Bu hassa dişçileri hastalarını “eczahane‐i humayun”’da tedavi

ederlerdi (14,25).

Diş hekimliği mesleğinin bu dönemdeki uygulayıcılarının eğitimi çok çeşitli idi

(14,25,30,31):


891. Cerrahlar, tıp eğitimi almazlardı. Bir bölümü “Cerrahhane‐i Amire”’de üç yıllık

cerrahlık eğitimi almış, bir bölümü ise “tımarcı” (hastabakıcı)’lıktan yetişmişlerdi.

Küçük cerrahi müdahaleler yanında dişçilik de yaparlardı. Bazılarının yalnızca

dişçilik yaptıkları da bilinmektedir.

2. Diş hekimlerinin yanında çalışarak mesleği çıraklık yolu ile öğrenen kişiler, basit bir

uygulama sınavından geçerek “permi” yani izin belgesi alırlardı.

3. Tıp eğitimi almış hekimlerden bir bölümü yalnızca dişçilik yaparlardı.

4. Yabancı ülkelerde diş hekimliği eğitimi almış olan diş hekimleri görece en küçük

grubu oluşturuyordu ve çoğu da hassa hekimi olarak görev yapıyorlardı.

Türkiye’deki ilk diş hekimliği okulu ise 1908’de kuruldu. Türk Diş Hekimliği eğitimi Uzel

(30,31) tarafından dört evreye ayrılarak tarif edilmektedir:

1. Okulun kurulduğu 1908 öncesi.

2. Kuruluş’tan Dr. Kantorowicz’in gelişine kadarki dönem (1908‐1934).

3. Dr. Kantorowicz dönemi (1934‐1948).

4. Dr. Kantorowicz sonrası.

Bütün batı ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’de de, diş hekimliği eğitiminin oluşumu ve

gelişimi tıp ve cerrahi eğitiminden ayrı düşünülemez. Bu nedenle, aşağıdaki satırlarda aynı

yol izlenecek ve Türk Diş Hekimliği eğitimi, tıp ve cerrahi eğitimi paralelinde incelenecektir.

Türk Diş Hekimliği eğitimini kurumsallaşmaya götüren gelişmeler aşağıdaki şekilde

özetlenebilir:

Fatih Sultan Mehmet tarafından 1470’de kurulan külliye bünyesindeki darüşşifa,

Osmanlı İmparatorluğunun ilk tıp okulu sayılabilir. Çünkü vakfın kuruluş defteri olan

“vakfiye”’sinde, darüşşifa’da tıp öğrencileri için odalar bulunduğu belirtilmektedir. Ayrıca

Evliya Çelebi’de, darüşşifa’da bir “dersiâm” yani idareci öğretmen bulunduğunu yazmıştır.

Ayrıca, Fatihin özel kütüphanesinden külliyeye bağışladığı yüzlerce kitap arasında çeşitli tıp

kitapları bulunduğu da kaydedilmiştir. Fatih Darüşşifası ile başlayan ve 1555’de Süleymaniye

Darüşşifası ile güçlenen bu dönem, Türk tıp eğitiminde “Medrese Dönemi” olarak bilinir

(12,25).

Tıp eğitiminin modernizasyonunu amaçlayan III. Selim 1805’de, taassup karşısında

cesareti kırıldığından, yalnızca Rum öğrencileri kabul eden bir tıbbiyeyi Kuruçeşme’de açmayı

başardı. II Mahmut ise 1827’de, “Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi”’nin tavsiyesi ile ve yeni


90kurulan “Asakir‐i Mansure‐i Muhamediye” ordusuna tabip yetiştirmek üzere “Tıphane ve

Cerrahhane‐i Amire”’yi kurdu. Bu okul ile başlayan dönem, Türk tıp eğitiminde “Askeri

Tıbbiye Dönemi” olarak bilinir. Şehzadebaşındaki Tulumbacıbaşı konağının üst katta tıphane,

alt kata ise cerrahhane ders görüyordu. Tıphanenin eğitim süresi beş, cerrahhaneninki ise üç

yıldı. Okullara giriş ve sınıf geçme sınavsızdı. Hocaların olumlu kanaatini kazanan öğrenciler

üst sınıfa alınırdı. Sonraları bina yetersiz kaldığında önce cerrahhane Değirmenkapı’daki

“hastalar odası” denen yere, sonra da tıphane, Gülhane’deki “Kırmızı Kışla”’da denilen

“Otlukçu Kışlası”’na taşındı. 1836’da iki okul bu binada tekrar birleştirildi. Eğitim dili

tıphanede İtalyanca, cerrahhanede ise Türkçe idi. Okul iki yıl sonra, bugünkü Galatasaray

Lisesi’nin binalarına taşınarak “Mekteb‐i Fünun‐u Tıbbiye‐i Şahane” adını aldı. Okul,

Viyana’dan getirilen “Muallim‐i Evvel Dr. C.A. Bernard”’ın yönetimine teslim edildi. Eğitim dili

Fransızca oldu. Yabancı dili yetersiz kalan tıbbiyeliler cerrahlar sınıfına ayrıldılar. 1839’da ise

“eczacılar sınıfı” kuruldu. Bu sınıfların oluşturulması, müfredat ve programlarının

belirlenmesi ve eğitimin modernizasyonundaki katkıları nedeni ile Dr. Bernard Türkiye’de

modern tıp eğitiminin kurucusu olarak görülmektedir. Avrupa’nın çeşitli tıp fakülteleri ile

ilişkiler ve Dışa açılma çabaları sonucunda ise Tıbbiye‐i Şahane 1847 yılında Avrupa ülkeleri

tarafından “Tıp Fakültesi” olarak tanındı. 1849’daki büyük Galatasaray yangını sonrasında

tıbbiye‐i şahane önce Halıcıoğlundaki I. Topçu Kışlası’na, 1865’deki kolera salgını sırasında bu

binanın hastaneye dönüştürülmesi üzerine Hasköy’deki Gergeroğlu Konağı’na, ertesi yıl ise

Sirkeci’deki Demirkapı Kışlası’na taşınır. Sivil Tıbbiye, yani “Mekteb‐i Tıbbiye‐i Mülkiye”, 1867

yılında bu binanın bir odasında Türkçe tedrisata başlar. Galatasaray’daki eski bina artık

onarılmış olduğundan Tıbbiye‐i Şahane 1874’de Demirkapı’dan Galatasaray’a taşınırlar.

Ancak 1876’da bu binada “Mekteb‐i Sultani” açılınca Demirkapı Kışlasına geri dönmek

zorunda kalırlar. Bu sırada yenilik hareketleri devam ediyordu. “Darülkelp Tedavihanesi –

Kuduz Müessesesi” 1887’de, “Telkihhane ‐ Çiçek Aşısı Enstitüsü” 1888’de, “Göz ve Nisaiye

Klinikleri” 1892’de açılır. Aynı yıl, hekim ve cerrah sınıfları birleştirilir.1893 kolera salgını

sırasında bakteriyoloji dersi müfredata ilave edilir, “Bakteriyolojihane” kurulur ve Louis

Pasteur’ün önerisi ile öğrencilerinden “Dr. Maurice Nicolle”’ün yönetimine verilir. 1870’de

tıbbiye‐i şahanede dersler Türkçe verilmeye başlanır. 1903‐1904 ders yılında ise II.

Abdülhamit tarafından Haydarpaşa’da yaptırılan binasına taşınır (12,25).

Mekteb‐i Tıbbiye‐i Mülkiye’nin 1867’deki kuruluşu, Türk tıp eğitiminde “Sivil Tıbbiye

Dönemi” olarak bilinmektedir. Okulun en önemli özelliği, eğitim dilinin Türkçe oluşudur.


91Sirkeci’deki Demirkapı Kışlasında eğitim yapan Tıbbiye‐i Şahane’nin bir odasında açılan okul,

daha sonra Kadırga’daki Menemenli Mustafa Paşa Konağı’na taşınmıştır. Bu okula 1908’de

Maarif Nezareti tarafından fakülte statüsü kazandırılmıştır (12,25).

Artık her ikisi de fakülte statüsündeki askeri ve mülki tıbbiyeler 1909’da

Haydarpaşa’daki binada birleştirilerek Tıp Fakültesi adını aldılar. Böylece başlayan dönem,

Türk tıp eğitiminde “Fakülte Dönemi” olarak bilinir. Öğretim üyeleri Haydarpaşa binasını kent

merkezinden uzak bulduklarından 1933 Üniversite Reformu sırasında Tıp Fakültesinin çeşitli

bölüm ve klinikleri kent içine (Beyazıt, Gureba, Haseki, Cerrahpaşa, Bakırköy, Şişli vb.)

dağıtıldı (12,25).

Türkiye’de modern diş hekimliği eğitiminin tam anlamı ile başlaması ise, Tıbbiye‐i

Mülkiye’nin kuruluşu ile yaşıttır. Sivil Tıp Fakültesinin kuruluşundan hemen sonra, 22.11.

1908’de, Maarif Nazırı “Emrullah Efendi”’nin isteği üzerine Eczacı ve Dişçi Mektepleri’nin

bütçeleri Tıp Fakültesinden ayrı düzenlenmiş, bu yeni okulun adı “Darülfünun‐u Osmani Tıp

Fakültesi Eczacı ve Dişçi ve Kabile ve Hastabakıcı Mektepleri” olarak belirlenmiş ve Tıp

Fakültesinden boşalacak Kadırga’daki ahşap konak bu yeni okula tahsis edilmişti. Bu okulun

kuruluşunu sağlayan kişiler; Tıp Fakültesi ilk dekanı “Cemil Paşa (Topuzlu)”, Maarif Nazırı

“Emrullah Efendi” ve Tıbbiye‐i Şahane “cerrahi‐i sagir”(küçük cerrahi) muallimlerinden “Halit

Şazi Bey (Kösemihal)”’dir (12,14,25,30,31). Cemil Topuzlu Paşa okul müdürlüğüne “Mustafa

Münif (Karaolçun) Paşa”’yı atamıştır.

Okulun kuruluşu oldukça güç olmuştur. Bina ve kadro eksiklikleri yüzünden eğitime

ancak ertesi yıl başlanabilmiş, tıp fakültesi hocalarının şiddetli direnişi ile karşılaşılmıştır.

Hocalar, dişçi mektebine para harcamak yerine kendi maaşlarının 2000 kuruştan 3000 kuruşa

yükseltilmesini talep ederek tıp fakültesi bütçesinin müzakeresini geciktirmişlerdir. Eylül

1909’da tıbbiye‐i şahane ve tıbbiye‐i mülkiye’nin birleştirilmesi sonrasında, yeni Tıp Fakültesi

ile Eczacı Mektebinin hocalarının seçimi her iki okulun hocalarından oluşan bir komisyon

tarafından yapılmış, dişçi mektebi hocalarının seçimi için ise Tıp Fakültesi Muallimler

Meclis’nin oluşması beklenmiştir. “Mazhar Paşa (Hüsnü Dural)”, “Orhan Abdi”, Tevfik Recep”,

“Halit Şazi” ve “Tevfik Vacit”’ten oluşan meclis Halit Şazi Bey’i “Dişçi Mektebi Tedrisat

Direktörlüğü”’ne ve “Emraz‐ı Mütenevviali Esnan Muallimliği”’ne atamış; muallimliklere ise

“Ananyan”, “Terziyan”, “David Hanon”, “Sami Günzberg”, “Sürenyan” ve “Hüseyin

Softazade”’yi aday göstermiştir. Dişçi Mektebi Muallimler Meclisi ilk toplantısını, “Halit Şazi


92Bey” başkanlığında ve “Hüseyin Talat Bey” ile “Terziyan” ve “Manok Leon Efendi”’lerin

katılımı ile 28.10.1909’da yapmıştır. Bu toplantıda yapılan ders dağılımı aşağıdaki gibidir:

Halit Şazi : Emraz ve Seririyat‐ı Mütenevviai Esnan (Diş Hastalıkları ve Kliniği)

Terziyan : Ameliyat‐ı Sinniye Tatbikat ve Nazariyatı (Diş Tedavisi Kuram ve

Uygulaması)

Manok Leon : Teşrih (Anatomi), Fizyoloji ve Ensac (Histoloji)

Hüseyin Talat : Müfredat‐ı Tıp, Fenni Tedavi‐i Esnan (Diş Tedavisi Farmakolojisi),

İptal‐i His (Anestezi) ve Hıfzıssıhha (Halk Sağlığı)

Fizik, kimya, nebatat ve hayvanat dersleri, Eczacı Mektebi hocaları tarafından

verilmekte idi. Daha sonra, Tasni‐i Esnan (Protez) derslerine “Hristo Yuvanidis” atanmıştır.

Okul, birinci dünya savaşı sırasında bir buçuk yıl kapalı kalmış, 1916’da tekrar açılmıştır. Bu

sırada yabancı uyruklu hocaların İstanbul’dan ayrılmaları üzerine eğitim kadrosu iki hocaya

kadar düşmüş, bir ara Halit Şazi Bey altı dersi birden vermek zorunda kalmıştır. Halit Şazi

Bey’in 1921’deki ölümü sonrasında ders programında bazı değişiklikler yapılmıştır (30,31).

Dönemin protez hocası “Halil Salih”’in 1922’de yazdığı “Ameli Tasni‐i Esnan” adlı 51 sayfalık

eseri, Musa bin Hamun’un kitabından sonra, yalnız diş hekimliği ile ilgili ilk Türkçe kitaptır.

Kadırga’daki binanın bakımsızlıktan kullanılamaz hale gelmesi üzerine Eczacı ve Dişçi

Mektepleri 1916’da Beyazıt’a, bugünkü Beyazıt Devlet Kütüphanesi binasına taşınmış, zemin

katın tamamı Dişçi Mektebine tahsis edilmiştir. Müdürlüğe, Prof. Dr. Server Hilmi Büyükaksoy

atanmıştır. Mustafa Münif Paşa gibi, o da diş hekimi değildir. Okulun diş hekimliği eğitimi

almış olan ilk müdürü; İsviçre’de tıp, Fransa’da diş hekimliği okumuş olan ve Lozan’da çalıştığı

sırada Profesörlük verilerek İstanbul’a davet edilmiş olan Prof. Dr. Kazım Esat Devrim idi

(30,31). 1925’de okulun adı “Diş Tababeti Mektebi”, mezunların ünvanı ise “Diş Tabibi”

olarak değiştirilmiş, 1926’da giriş sınavı yerine yalnız lise mezunları kabul edilmeye

başlanmış, 1928’de bahçede bir rontgen servisi kurulmuş, aynı yıl çıkan “Tababet ve Şuabatı

Sanatlarının Tarz‐ı İcrasına Dair Kanun”’un 30. maddesi uyarınca mesleği uygulama yetkisi

yalnızca bu okulun mezunlarına verilmişti (14,25).

Cumhuriyetin ilanı ile birlikte tüm kurumlarda başlatılan reform çalışmalarından

Darülfünun’da payını almış, 1931 yılında Cenevre Üniversitesi Tıp Fakültesi Patoloji

hocalarından “Dr Albert Malche”, Darülfünun’un modern bir üniversiteye dönüştürülebilmesi


93için gereken reform hakkında bir rapor hazırlamakla görevlendirilmiştir. Malche’nin

hükümete sunduğu rapor uyarınca 31 Mayıs 1933’de Darülfünun kapatılmış, yerine İstanbul

Üniversitesi kurulmuştur. Ancak, Batı Avrupa ülkelerinden öğretim üyesi getirilemediği için

üniversite reformu yarım kalmıştır. Aynı yıl Almanya’da Nasyonal Sosyalist Parti’nin iktidara

gelmesi ile Musevi asıllı bilim adamları için yaşam güçleşmiş, bunların çoğu korkutularak

kaçırılmış ya da Almanya dışına sürülmüşlerdir. Bu bilim adamlarının sözcüsü durumundaki

“Dr Schwartz”, Ankara’da Maarif Vekili “Reşit Galip” ile görüşerek, ülkelerinden ayrılmak

zorunda kalan bilim adamlarının İstanbul Üniversitesinde görevlendirilmelerini önermiştir.

“Albert Einstein”’ın M. Kemal Atatürk’e yazdığı rica mektubunun da kararın alınmasında etkili

olduğu bilinmektedir. 6 Temmuz 1933’de 30 Alman pofesörün İstanbul Üniversitesinde

sözleşmeli olarak çalıştırılmasına dair karar alınmıştır. Bu Alman profesörlerden biri, “Prof.

Dr. Alfred Kantorowicz (1880‐1962)”’dir. Dr. Kantorowicz Berlin’de önce diş hekimliği sonra

da tıp eğitimi almış, diş hekimliği doktora derecesini aldıktan sonra çeşitli hastanelerde

dahiliye ve enfeksiyon hastalıkları bölümlerinde asistanlık yapmış, cerrahi ihtisasını aldıktan

sonra diş hekimliği fakültesinde önce asistan sonra doçent olmuş, birinci dünya savaşında

cerrah olarak hizmet etmiş, savaştan sonra Bonn Okul Çocukları Kliniği Yöneticiliğini yapmış,

1918’de profesörlüğe, 1923’de ordinaryüs profesörlüğe yükseltilmiş, 1933’de Nazi Hükümeti

tarafından Bonn Üniversitesindeki görevinden çıkarılmış, aynı yıl İstanbul Üniversitesi Tıp

Fakültesi Diş Hekimliği Yüksek Okulundaki görevine başlamıştır (14,25). Bu sırada, üniversite

reformu kapsamında okulun eğitim süresi de iki yıldan dört yıla çıkarılmıştır (30,31)

Dr. Kantorowicz ilk yılında yalnız protez derslerini vermiş, ikinci yıl tedrisat

direktörlüğüne atanmıştır. Konservatif diş hekimliğini cerrahiden ayırmış, çene‐yüz

cerrahisini tıp fakültesinden ayırarak diş hekimliğine almıştır. 1950 yılına kadar görev yaptığı

İ.Ü. Diş Hekimliği Y.O.’nun gelişimine büyük katkılarda bulunmuş, okulun yönetim

mekanizması ve müfredatını ABD’deki okullara benzetmeye çalışmıştır. Doktora eğitiminin

başlatılması, tekniker, hijyenist ve diş hekimliği hemşiresi okullarının kuruluşu için girişimde

bulunmuştur. Kitapları: “Repetitorium”, “Diş tababetinde preklinik laboratorium bilgisi” ve

“Diş tababeti şirürjisi”’dir. Dr. Kantorowicz’in yüksek okuldaki idari görevi 1946’da sona

ermiş, bu yıl kendisinin yerine Tıp Fakültesinin Adli Tıp hocalarından “Prof.Dr. Hikmet Yalgın”

müdür olarak atanmıştır.

1948 yılında İ.Ü. Tıp Fakültesi Diş Hekimliği Y.O.’nun müfredatı aşağıdaki gibidir:

Diş Hekimliği Öncesi (1 yıl): Fizik, kimya, anatomi, manipülasyon.


94Klinik Öncesi (1 yıl): Histoloji, embriyoloji, fizyoloji, biokimya, mikrobioloji, maddeler

bilgisi, fantomda protez, fantomda diş ameliyeleri, diş hastalıkları.

Klinik (2 yıl): I. Grup: Hijyen ve epidemiyoloji, patolojik anatomi, farmakoloji, genel

şirürji, ortodonsi, protez, genel patoloji. II. Grup: Diş hastalıkları ve kliniği, diş hastalıkları

cerrahisi, ortodonsi, protez, deontoloji, diş hekimliği tarihi, dahiliye, genel cerrahi, KBB

Bu yıl Tıp Fakültesi meclisi,, yüksek okulun profesörler kurulu’nun önerisi üzerine dört

yeni bağımsız kürsü oluşturmuştur. Bu kürsüler ve ilk başkanları şöyledir: “Diş hastalıkları

tedavisi‐ Prof.Dr. Suat İsmail Gürkan (Prof.Dr. Kazım Esat Devrim’e vekaleten)”, “Diş

cerrahisi‐ Prof.Dr. Alfred Kantorowicz”, “Protez‐ Prof.Dr. Rüştü Önol” ve “Ortodonti‐ Prof.Dr.

Alfred Kantorowicz (Vekaleten)”’. Yüksek Okulun diş hekimliği doktora diploması vermesi

kararı da aynı yıl alınmıştır. “Çocuk dişleri servisi” 1949’da, “Periodontoloji servisi” 1956’da

kurulmuştur. 1953’de ise “ortodonti” ve “Mektep Çocukları Diş Hekimliği” ihtisas dalı olarak

kabul edilmiştir. İ.Ü. Tıp Fakültesi Diş Hekimliği Yüksek Okulu’nun Prof. Dr. Alfred

Kantorowicz ve Prof. Dr.Hikmet Yalgın’dan sonraki müdürleri; “Prof.Dr. Pertev Ata (1955‐

57)”, “Prof.Dr. Suat İsmail Gürkan (1957‐59)”, “Prof. Dr. Şevket Tagay (1960‐62)” ve “Prof.Dr.

Lem’i Belger (1962‐64)”’dir. 11 Temmuz 1964’de yüksek okul, tıp fakültesinden ayrılarak idari

ve mali özerkliğe kavuşmuş, “İ.Ü. Diş Hekimliği Fakültesi” adını almış, eğitim süresi 5 yıl

olarak düzenlenmiş, dekanlığa Prof. Dr Suat İsmail Gürkan atanmıştır. Günümüzde

kullanmakta olduğu binasına 1970’de taşınmış olan fakültenin “periodontoloji”, “pedodonti”

ve “diş hekimliğinde maddeler bilgisi ve metalurji” kürsüleri 1975 yılında kurulmuş, “diş

hastalıkları” ve “konservatif diş tedavisi” kürsüleri ise 1976’da birleştirilmiştir. Günümüzde

geçerli olan “ana bilim dalları” ise, 6 kasım 1981 tarih ve 1547 sayılı “Yüksek Öğretim

Kanunu” ile belirlenmiştir.

Türkiye’nin diğer diş hekimliği fakülteleri, kurulduğu kentler, kuruluş yılları ve kurucu

dekanları ise aşağıdaki gibidir:

1. İstanbul

Darülfünun‐u Osmani Tıp Fakültesi Eczacı ve Dişçi ve Kabile ve Hastabakıcı

Mektepleri (1908, Halit Şazi Kösemihal)

İstanbul Üniv. Tıp Fak. Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1933, Prof. Dr. Alfred

Kantorowicz)

İstanbul Üniv. Diş Hekimliği Fakültesi (1964, Prof. Dr. Suat İsmail Gürkan)


95

2. Ankara

Ankara Üniv. Hacettepe Tıp Fak. Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1963, Prof.

Dr. Erdem Yarkut)

Hacettepe Üniv. Diş Hekimliği Fakültesi (1971, Prof. Dr. Erdem Yarkut)

3. Ankara

Ankara Üniv. Tıp Fak. Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1963, Prof. Dr. Cihat

Borçbakan)

Ankara Üniv. Diş Hekimliği Fakültesi (1973, Prof. Dr. Cihat Borçbakan)

4. İstanbul

Özel İstanbul Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1962, Prof. Dr. Suat İsmail

Gürkan)

İİTİA Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1971, Prof. Dr. Suat İsmail Gürkan)

İİTİA Diş Hekimliği Fakültesi (1979, Prof. Dr. İlhan Çuhadaroğlu)

Marmara Üniv. Diş Hekimliği Fakültesi (1982, Prof. Dr. İlhan Çuhadaroğlu

5. İzmir

Efes Özel Diş Hekimliği Okulu (1968)

Yakındoğu Üniversitesi Özel Dişhekimliği Okulu (1968, Prof. Dr. Fazıl

Noyan)

Özel İzmir Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1969, Prof. Dr. Muhittin Erel)

Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1969, Prof. Dr. İsmail Ulutaş)

Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi’nin günümüze kadar görev yapmış

olan dekanları ise aşağıdaki gibidir (33):

Prof. Dr. İsmail Uutaş 1969‐73

Prof. Dr. Saim Falakalı 1973‐75

Prof. Dr. Nahide Altan 1975‐78

Prof. Dr. Oğuz Manas 1978‐80

Prof. Dr. Nazmi Ertürk 1980‐82


96Prof. Dr. Turan Cengiz 1982‐85

Prof. Dr. Berran Öztürk 1985‐94

Prof. Dr. Haluk Baylas 1994‐00

Prof. Dr. Selda Ertürk 2000‐04

Prof. Dr. Serhat Çınarcık 2004‐09

6. Ankara

Başkent Özel Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1968, Süleyman Kara)

Ankara Diş Hekimliği Özel Yüksek Okulu (1968, Ziver Berkman)

AİTİA Diş Hekimliği Yüksek Okulu (1972, Mustafa Güley)

Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1982, Prof. Dr. Köksal Baloş)

7. Erzurum

Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1971, Dr. Tali Uras)

8. Diyarbakır

Dicle Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1976)

9. Konya

Selçuk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1987)

10. Samsun

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1992, Prof. Dr. Arslan

Akgünlü)

11. Adana

Çukurova Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1993)

12. Sivas

Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1995)

13. Isparta


97 Süleyman Demirel Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1995,Prof. Dr.

Şenol Tüzüm)

14. İstanbul

Yeditepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1996)

15. Ankara

Başkent Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (1999)

16. Kayseri

Erciyes Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2001, Prof. Dr. Bülent Kesim)

17. Trabzon

Karadeniz Teknik Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2003, Prof. Dr.

İftihar Köksal)

18. Kırıkkale

Kırıkkale Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2002, Prof. Dr. Sevim Orkun)

19. Lefkoşa‐ KKTC

Yakın Doğu Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2007, Prof. Dr. Ersan

Ersoy)

20. Zonguldak

Karaelmas Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2008)

21. Eskişehir

Osmangazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2008)

22. Kocaeli

Kocaeli Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2008)


9823. Gaziantep

Gaziantep Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi (2008)

Türkiye’nin ilk Diş Hekimliği Fakültesi 1908’de İstanbul Üniversitesi bünyesinde

kurulmuş olmakla birlikte; bu tarihten daha önce yabancılar tarafından kurulmuş olan

“Merkezi Türkiye Koleji – Central Turkey College at Aintab, Vilayat of Aleppo, Turkey in

Asia”’nde diş hekimliği eğitimi verildiği bilinmektedir. Bu okul, Robert Kolej ve Beyrut

Protestan Kolejinden sonra Osmanlı İmparatorluğu topraklarında kurulmuş üçüncü yabancı

yüksek okuldur. Kuruluşuna 1870 yılında Urfada yapılan Kilikya Ermeni Protestan Birliği’nin

yıllık toplantısında karar verilmiş; Massachusetts Eyalet Meclisinin 1874’de çıkardığı kanunla

resmen kurulmuştur. Babıali’nin resmi izni ise 1878’de alınmıştır. Okul arazisi “Kethüdazade

Taha Göğüş Efendi” tarafından bağışlanmış, misyoner “Tillman C. Trowbridge”’in Avrupa ve

Amerikadan topladığı 15.000 USD ile yerli halktan topladığı 5.000 USD ile finanse edilmiştir.

Kolej, hazırlık, bilimler ve tıp bölümlerinden oluşmakta idi. Eczacılık ve diş hekimliği

eğitimleri, tıp bölümünde verilmekte idi. Eğitim yoğun bir dinsel atmosfer içinde, dualar ve

ilahiler eşliğinde veriliyor, öğrenciler YMCA “Young Men’s Christian Association”’nın haftalık

ve aylık toplantılarına toplu halde katılıyordu. 1877’de başlayan tıp eğitimi 1899’a kadar

sürdü. Bu yıl okulun tıp bölümü ekonomik nedenlerle önce Halep’e, oaradan da Beyrut’a

taşındı. Bu süre içinde okuldan 29 diş hekimi mezun olduğu bilinmektedir. Birinci dünya

savaşı sırasında Ermenilerin devlet karşıtı etkinliklerine katılıp desteklediği için geri kalan

bölümler 1915’de resmen kapatıldı. Savaş sonunda Antep önce İngiliz, sonra da Fransız işgali

yaşadı. Kolej binaları işgal sırasında Fransız karargahı olarak kullanıldı. Hastane Türk yaralıları

kabul etmedi. Savaş sonrasında 1921’de tekrar canlanmaya çalışan okul 1924’de son olarak

kapandı (1,14).

TÜRK DİŞ HEKİMLİĞİNİN MESLEKİ ÖRGÜTLENMESİ

Türk Diş Hekimliğinin ilk mesleki örgütü, 1912’de Halit Şazi Bey tarafından kurulmuş

ve iki yıl sonra hükümet tarafından tescil edilmiş olan “Darülfünun‐u Osmani Tıp Fakültesi

Dişçilik Şubesi Mezunin ve Talebe Cemiyeti”’dir. Dernek, birinci dünya savaşı sırasında tüm

üyeleri silah altına alınana kadar çalışmalarını sürdürmüştür.


991922’de Hüseyin Talat başkanlığında kurulan “Müslüman Diş Tabipleri Mezunin ve

Talebe Cemiyeti”, Türk Diş Hekimliğinin ilk periyodik yayını olan “Diş Tabipleri Cemiyeti

Mecmuası”’nı çıkarmış, 1925’de adı “Türk Diş Tabipleri Cemiyeti” olarak değiştirilmiştir. Bu

cemiyet tarafından ilk olarak 1932’de toplanan “Ulusal Diş Hekimliği Kongresi”, günümüzde

artık gelenekselleşmiş bulunmaktadır.

Türk Diş Hekimleri 1953’den itibaren “Türk Tabipleri Birliği” çatısı altına alınmış, ancak

bu idari değişiklik diş hekimliğinin gelişimini yavaşlatmıştır. Uzun süren çalışmalar sonucu

1984’de “Türk Diş Hekimleri Birliği” ve buna bağlı olarak çalışan “Diş Hekimleri Odaları”

kurulmuştur. TDB’nin ilk başkanı, “Prof. Dr. Yılmaz Bilgin”’dir.


100

18 DİŞ HEKİMLİĞİ MESLEĞİNDE KADINLAR

Diş hekimliği mesleğinin kurumsal yapılanmasından çok daha önceki dönemlerden

beri, bazı kadınların cerrahi uyguladıklarına dair bilgiler ve bulgular bulunmaktadır. Parma’lı

Roland’ın Chirurgia adlı eserindeki iki resimden biri, hastanın başına bandaj uygulayan ve

yardımcı ile bir kadın cerrahı, diğeri ise, elinde kerpeten tutan bir kadın hekimi

resmetmektedir (24). Ortaçağ Avrupasında cerrahlık mesleğinin koruyucu azizesi olarak kabul

gören St. Apollonia’nın yaptığı diş çekimlerine ait pek çok sanat eseri bulunmaktadır. Yinede

bu örnekler az sayıdadır ve modern diş hekimliğinin oluşmaya başladığı 19. YY’da diş

hekimliği hala erkek egemen bir meslektir. On dokuzuncu yüzyılda kurulan ilk diş hekimliği

okullarının sayısının çok az olması, giriş için temel eğitim diplomasının zorunlu olması ve

dönemin kadınlarının temel eğitimden yoksun olmaları sebebi ile bu kullarda okumak isteyen

kadın adaylara engel oluşturmuştur. Örnek olarak 1873’de Avrupa’da sadece Cenevre ve

Zürih Üniversiteleri diş hekimliği eğitimi için kız öğrenci kabul ediyorlardı. Üstelik erkeklere

temel eğitim veren 407 okula karşılık kızların yalnız bir okulu bulunmaktaydı (34).

Elde bulunan belgelere göre, ilk kadın diş hekimi Connecticut’lı Emeline Jones

(Roberts)’dır. 1854’de 17 yaşında iken diş hekimi Daniel Albion Jones ile evlenmiş, mesleğe

ilgi duymuş, eşinin klinik çalışmalarına yardımcı olmuş ve onun kitaplarını okuyarak kuramsal

bilgisini zenginleştirmiştir. 1864’de eşinin ölümü üzerine devir aldığı kliniği 60 yıl boyunca tek

başına yönetmiştir. 1893’de ise diplomalı olmamasına rağmen Connecticut State Dental

Association üyeliğine kabul edilmiştir (34).

Diş hekimliği diploması sahibi ilk kadın ise Lucie Beaman Hobbs’dur. 1833’de New

York’ta doğan Hobbs, onaltı yaşında öğretmen okulundan öğretmen okulundan mezun olmuş

ve Michigan’ın küçük bir kasabasında işe başlamıştır. O sırada yeni kurulmakta olan Ohio

College of Dental Surgery’ye başvurduğunda ise, dekanın sempatisine rağmen “kadınların


101öğrenciliğe kabul edilmedikleri” yanıtını almıştır. Bunun üzerine Cincinnati’deki bütün diş

hekimlerinin kapısını çalıp kendisini çıraklığa kabul etmelerini rica etmiştir. Teklifi kabul eden

yeni mezun genç diş hekimi Samuel Wardle, Hobbs’u yetiştirmiş, 1861’de Cincinnati’de kendi

kliniğini kurmasına yardım etmiştir. Kısa süre sonra kliniğini Iowa’ya taşıyan Hobbs mesleki

başarısını hızla yükseltmiş, halkın ve meslekdaşlarının da sevgi ve güvenini kazanmıştır. Öyle

ki, American Dental Association (ADA)’ın Iowa delegasyonu, Hobbs bir diş hekimliği okuluna

kabul edilmezse birlikten çekileceklerini bildirmişlerdir. Baskılara direnemeyen dekan

Hobbs’u 1865’de erkeklerle eşit haklara sahip bir öğrenci olarak OCDS’ye kabul etmiş ve

Hobbs 1866’da dünyanın DDS derecesine sahip ilk kadını olarak mezun olmuştur. Bir yıl

sonraki ADA toplantısına ise delege olarak katıldı. Erkek meslekdaşlarının bir bölümünden

tepki gördü. George T. Baker, kadınların mesleğe girişinden duyduğu hoşnutsuzluğu dile

getirdiği makalesinde, ADA’da kadınların yetki almalarına engel olacak bir tüzük değişikliği

önerdi. Öneri benimsenmedi (34).

Henriette Hirschfield ise, Pennsylvania College of Dental Surgery’e kayıt olabilmek için

çok uğraşmış ve sonunda başarmıştı. Anatomi profesörünün, kadın olduğu için onu sınıfına

kabul etmemesine rağmen engelleri sabırla aştı. İlk mezun grubu arasında yer aldı.

Almanya’ya giderek Berlin’in ilk kadın diş hekimi oldu. Berlinliler Dr Hischfield’ı kadın olduğu,

erkek giysileri giymediği ve sigara içmediği için uzun süre yadırgadılar. Ama o, Avrupalı pek

çok kadının diş hekimliği mesleğine katılmasına önayak oldu (34).

Avrupa fakültelerinden mezun olan bu kadın hekimlerin bazıları, 19. Yy’ın sonlarına

doğru, çalışmak için İstanbul’u seçtiler, aralarında İstanbul’lu olanlar da vardı. “Diş Tabibesi”

ünvanını kullanıyorlardı. Beyoğlu’nda DT Matmazel Hornik, Pangaltı’da DT Matmazel

Hekimyan, bunlardandı. Muayenehanesi Meserret Han’da bulunan DT Matmazel Flora

Valency ise, İstanbul’da okumuştu. 1903 yılında, Mekteb‐i Fünun‐u Tıbbiye‐i Şahane Dişçilik

Şubesi’nin 245 numaralı “icazetname”’sini alarak mezun olmuştu. Dişçi Mavro Efendi ile

birlikte, darülaceze’nin fahri dişçiliğini yaptı. Beşiktaş’taki DT Madam Phérice, Vahdeddin ve

Reşat Haremlerinin diş tedavileri için haftada iki gün saraya giderdi (34).

Diş hekimliğini eşinden öğrenen Hacer Hanım ise, eşinin ölümü üzerine Antalya’dan

baba yurdu Isparta’ya döner. Ancak diploması olmadığından muayenahane açamaz. Üç

çocuğunu babasına emanet edip İstanbul’a gider ve 1930’da Isparta’ya dönerek

muayenehanesini açar. Diploma alıp almadığı bilinmemektedir. Bir olasılıkla, 1928 yılında


102yürürlüğe giren “Tababet ve Şuabatı San’atlarının Tarz‐ı İcraına Dair Kanun”’un 32. Maddesi

uyarınca permi, yani çalışma ruhsatı almıştır (34).

Birinci Dünya Savaşının hemen ardından 1918’de Meclis‐i Vükela, Kadınların da

erkekler gibi tababet, dişçilik ve eczacılık yapmalarına izin vermiştir. Fakat Tıp Fakültesi

hocalarının karşı çıkması yüzünden hanımların bu okullara girişi çok da kolay olmamıştır. Tıp

Fakültesine ilk kayıt 1922’de, diş şubesine ise 1923’de gerçekleşebilmiştir. Diş şubesinin ilk

kız öğrencileri, 1923‐24 ders yılında Ayşe Şadiye (No:235), Grasila (no:257) ve Azra Hatice

(No:264) hanımlardır. 1929’a kadar bunlara; Fatma Nurhayat (No:297), Melahat (No:301),

Talat (No:303), Mahmure (No:321), Aliye Behire (No:354), Hatice (No:356), Hatice Güzin

(No:359), Sare Ulviye (No:360), Ayşe Meliha (No:394) ve Samiye Beyazıt (No:416) hanımlar

katılmışlardır. Bu yıllarda Balkan ülkelerinde diş hekimliği okulu bulunmadığından,

buralardan, özellikle de Bulgaristan’dan gelen öğrencilerin katılımı ile kız öğrencilerin sayısı

giderek arttı. Yabancı uyruklu ilk kız öğrenci Grasila (No. 257) hanımın ardından gelenler

Yaranohi (No:379), Hermete Takohi (No:405) ve Katerina Vasil (No:409) hanımlardı. 1932’de

19 Türk, 56 yabancı uyruklu kız öğrenci kayıtlı idi. 1939’a kadar toplam 111 kız öğrenci

diploma aldı (34,35).

İlk Türk Diş Tabibesi Ayşe Şadiye Yusuf, 300/505 numaralı diplomasını 5 Temmuz

1927’de aldı. İstanbul 1902 doğumludur. Kuleli Askeri İdadisi Muallimlerinden Binb. Yusuf

Bey’in kızıdır. Kadıköy İttihad‐ı Terakki Mektebinde, Bezm‐i Alem Lisesinde, Çamlıca Leyli İnas

Mektebi Sultanisinde ve Kız Muallim mektebinde okudu. El becerisinin çok iyi olduğu,

“bilhassa diş çekiminde müstesna bir kabiliyeti olduğu” söylenir. Kadıköy Altıyolağzında

Söğütlüçeşme Caddesinde yaşadı. Sınıf arkadaşı Muhittin Güvendiren ile evlendi. Şadiye ve

Muhittin Güvendiren 1935’de mukaveleli olarak Kabil’e giderek, Afganistan’ın ilk diş

hekimliği okulunu kurdular (32).

İ.Ü. Tıp Fak. Diş Hekimliği Y.O. 1957 mezunu DT Necla Timuçin, doktora (PhD)

derecesi sahibi ilk Türk diş tabibesidir. Bu doktora aynı zamanda, Türkiyenin ilk cerrahi

doktorasıdır. Dr. Necla Timuçin 1968’de doçent olarak, Diş Hekimliği Fakültesinin ilk hanım

öğretim üyesi olmuştur (1,34). Diş Hekimliği mesleğininin ilk kadın dekanı ise, 1975’de E.Ü.

Diş Hekimliği Fakültesi Dekanlığını yapan Prof. Dr. Nahide Altan’dır. Bununla birlikte Altan’ın

eğitiminde diş hekimliği bulunmamaktadır. Veterinerlik ve tıp eğitimi almış, mikrobioloji ve

halk sağlığı doktoraları yapmış, veterinerlik doçenti olmuş ve E.Ü. Tıp Fak.’nin Mikrobioloji ve

İntan Hastalıkları Kürsüsü’nü kurmuştur (33,34). Türk diş hekimliği fakültelerinin meslekten


103yetişmiş ilk kadın yöneticisi, 1985‐94 yılları arasında E.Ü. Diş Hekimliği Fakültesi’nin

dekanlığını yapmış olan Prof. Dr. Berran Öztürk’tür. Türk Dişhekimleri Birliği’nin ilk kadın

başkanı ise Eser Cilasun’dur.


104

KAYNAKLAR

1. Uzel İ. Anadolu Uygarlıklarında Diş Hekimliği. Yeni Adana Ofset, Adana, 2000

2. Özbek M. Orta Doğu tarih öncesi toplumlarında dişlerin antropolojij yönden

incelenmesi. Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1980

3. Harris EF. Oral Tori in the Ticuna Indians, Columbia. Dental Anthropology

1993;7:12

4. Scott GR, Turner II CG. Dental Anthropology. Ann Rev Anthropol 1988;17:99‐126

5. Waweman G, Levy G. Crown variations in the human dentition. J Am Dent Assoc

1974;89:139‐53

6. Yaşar ZF, Erol AS. Minnetpınarı insanlarının ağız ve diş sağlığı. 24. Arkeometri

Sonuçları Toplantısı. 26‐30 Mayıs 2009, Ankara (193‐208)

7. Bilgin T, Sülün T, Özbek M, Beyli M. Yakınçağ Anadolu insanlarında dişlerin

biyometrik ve patolojik açıdan analizi. İÜ Diş Hek Fak Derg 1994;28:169‐79

8. Özbek M. Çayönü insanlarında diş ve dişeti hastalıkları. V. Araştırma Sonuçları

Toplantısı II. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler Müzeler Genel

Müdürlüğü, Ankara, 1987

9. Alpagut B. İnsan Yüzünün Evrimi Açısından Aslantepe (Geç Roma dönemi) Yüz

İskeletlerinin Biyometrik İncelemesi. Doçentlik Tezi, Ankara, 1981

10. Erdal YS. İznik Geç Bizans Dönemi İskeletlerinin Paleo‐Antropolojik Açıdan

İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Ankara, 1991

11. Bilgin T, Sülün T, Özbek M, Beyli M. Yakınçağ Anadolu insanlarında yüz

iskeletlerinin biyometrik incelemesi. İst Üniv Diş Hek Fak Derg 1995;29:57‐64

12. Efeoğlu A. Dişhekimliği Tarihi. Yüce Reklam Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1992

13. Noras Y. Diş Hekimliği Tarihi. Hacettepe Üniversitesi Yayınları B10, Ankara, 1973

14. Muğan N. Türk Diş Hekimliği Tarihi. İstanbul Üniversitesi Yayınları No:3831,

İstanbul, 1994

15. Sandallı P, Tuncer Ö, Yılmaz S, Onan U, Meriç H, Tanatar EG, Arsebük G. Hitit

çağında ve zamanımızdan beş yz yıl önce yaşamış Anadolu insanlarının diş ve

periodontal sağlıklarının incelenmesi. Periodontoloji Derg 1980;5:91


10516. Brothwell DR. Digging up bones. British Museum of Natural History. Oxford

University Press, London, 1981

17. Hillson S. Teeth. Cambridge University Press, Cambridge, 1986

18. Smith P, Bar‐Yosef O’Sillen A. Archeological and skeletal evidence for dietary

change during the late pleistocene early holocene in the levant. (Cohen M,

Armeigos G, Eds. Paleopathology at the origins of agriculture) Academic Press,

Orlando, 1984

19. Cengiz T. Endodonti. Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Yayınları No:1, 1980

20. Clarke N. Periodontitis in dry skulls. Dent Antropol 1993;7:1‐4

21. Hildebold CF, Molnor S. Measurements and description of periodontal disease in

anthropological studies. (Kelley MA, Larsen CS Eds. Advances in Dental

Anthropology. Willey‐Liss Inc, NY, 1991)

22. Bilgin B, Sevim A, Aktören O, Bilgin T, Sülün T, Güleç E, Beyli M. Elazığ‐Tepecik

ortaçağ toplumunda mine hipoplazisi. İst Üniv Diş Hek Fak Derg 2000;34:98‐104

23. Diamond J. Tüfek Mikrop ve Çelik

24. Ring ME. Dentistry An Illustrated History. The CV Mosby Comp, St Louis, 1985

25. Efeoğlu A, Erdemir A, Öncel Ö. Başlangıçtan Günümüze Diş Hekimliği. Nobel Tıp

Kitabevleri, İstanbul, 2000

26. http://open‐site.org/international

27. Bilinen en eski diş macunu formülü. Dişhekimi Derg. 2006;2:68‐9

28. Proskauer C, Witt FH. Pictorial history of dentistry. Verlag M.DuMont Schauberg,

Köln, 1962

29. Gökyay O.Ş. Evliya Çelebi Seyyahatnamesi. 1995, İstanbul

30. Uzel İ. Atatürk çağ ve Türk diş hekimliği. Atatürk Devri Sağlık Politikası Kongresi.

6‐9 Kasım 2007, İzmir

31. Uzel İ. Yüzüncü Yılında Türk Diş Hekimliği Eğitimi’nin Eleştirisi. Çukurova

Üniversitesi Basımevi, 2009, Adana

32. Coşar ÖS. Dişçi mektebinden Afganistan’a. TDBD 2008;106:94

33. Bilgehan H, Ertaş E, Akşit B. Kuruluşundan Günümüze Ege Üniversitesi. Ege

Üniversitesi Basımevi, İzmir, 2005

34. Yıldırım N. Dünyada ve Türkiye’de Diş Hekimliği mesleğinde kadınlar. Toplumsal

Tarih 2008;171:58‐63

http://open-site.org/international


10635. İstanbul Darülfünunu Talebe Ucurat Kaydına Mahsus Defter. Dişçi Diploma Kayıt

Defteri I, II, III

Documents

DİŞ HEKİMLİĞİ TARİHİ°Ş... · 4 Apse: Çürük, aşınma ya da kırık sonucu oluşan pulpa “diş özü” açılmaları, pulpitis’ler “pulpa iltihapları” ve apikal