Khuyªt Danh

ÐÕi Vi®t SØ Lßþc

Thª KÖ 14 (1377 - 1388)

Tña sách:Tña sách: ÐÕi Vi®t SØ Lßþc NåmNåm

SoÕn giä:SoÕn giä: Khuyªt danh 1377 - 1388

D¸ch giä:D¸ch giä: Nguy­n Gia T߶ng 1972

Nhà xu¤t bän:Nhà xu¤t bän: Nhà xu¤t bän TP HCM Bµ môn Châu Á h÷c ÐÕi h÷c t±ng hþp TP HCM

1993

Chuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· iChuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· i:: Công Ю, Lê B¡c 2001

Ði«u hþp:Ði«u hþp: Lê B¡c - bacle@hotmail.com 2001

3 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Ð Õ i V i ® t S Ø L ß þ cÐ Õ i V i ® t S Ø L ß þ c

Quy¬n I

N h æ n g B i ª n Ð ± i Ð ¥ u T i ê n C ü a Ð ¤ t N ß ¾ cN h æ n g B i ª n Ð ± i Ð ¥ u T i ê n C ü a Ð ¤ t N ß ¾ c

Xßa, Hoàng Ъ1 dñng nên muôn nß¾c, th¤y Giao Chï xa xôi, · ngoài cõi Bách Vi®t, không th¬ th¯ng thuµc ðßþc, bèn phân gi¾i hÕn · góc tây nam, có 15 bµ lÕc là: 1) Giao Chï, 2) Vi®t Th߶ng Th¸, 3) Vû Ninh, 4) Quân Ninh, 5) Gia Ninh, 6) Ninh Häi, 7) Løc Häi, 8) Thanh Tuy«n, 9) Tân Xß½ng, 10) Bình Vån, 11) Vån Lang, 12) CØu Châu, 13) Nh§t Nam, 14) Hoài Nam, 15) CØu ÐÑc2.

Nhæng bµ lÕc này ð«u không th¤y ð« c§p ðªn trong thiên Vû c¯ng3.

Ъn ð¶i Thành Vß½ng nhà Chu4 Vi®t Th߶ng Th¸ m¾i ðem dâng chim bÕch trî, sách Xuân Thu g÷i là khuyªt ð¸a5, sách Ðái ký6 g÷i là Ðiêu ð«7.

1 Hoàng Ъ: Tên mµt trong nhæng v¸ vua theo truy«n thuyªt cüa l¸ch sØ c± ðÕi Trung Qu¯c.

2 Trong bµ " ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß " chép là: vua Hùng Vß½ng l§p ra nß¾c, ð£c qu¯c hi®u là Vån Lang. Ngài chia nß¾c ra làm 15 bµ. Trong 15 bµ có 5 bµ khác v¾i " ÐÕi Vi®t SØ Lßþc " là: Chu Diên, Phúc Lµc, Dß½ng Tuy«n, Vû иnh và Tân Hßng.

3 Vû c¯ng: Ông Vû (sau này là vua HÕ Vû, 2205- 2197 trß¾c công nguyên) ð¸nh ra phép c¯ng cüa chín châu và chép rõ núi sông, ð߶ng sá xa g¥n, sän v§t t×ng vùng nên g÷i là c¯ng (T× nguyên, Ng÷, tr.203). Vån thiên ¤y viªt theo th¬ câu t× 4 ðªn 6 chæ th߶ng ð¯i nhau. Nß¾c ta có sách "An Nam Vû c¯ng" là bän chép tay, chính vån cüa Nguy­n Trãi (ð¶i Lê).

4 Vua Thành Vß½ng nhà Chu (Châu) tên Tøng, con Vû Vß½ng, lúc lên ngôi còn nhö, vi®c nß¾c ð«u nh¶ Chu Công Ðán làm chÑc Trüng tª trông coi. Lúc b¤y gi¶ hình phÕt không dùng, m÷i ng߶i ca tøng là ð¶i thÕnh tr¸. Trong "T× nguyên, HÕ, Mão trang 111" chép: khoäng ð¥u nhà Chu (Trung Qu¯c) h÷ Vi®t th߶ng sau m¤y l¥n ðßþc d¸ch tiªng nói, dâng c¯ng l­, sÑ giä Vi®t Th߶ng quên m¤t ð߶ng v«. Châu Công m¾i dùng xe chï nam ch· xÑ Vi®t v« nß¾c.

Sách "ÐÕi Nam Qu¯c sØ di­n ca":

V×a ð¶i ngang v¾i Châu Thành

B¯n phß½ng bi¬n l£ng tr¶i thanh mµt màu

ThØ thåm Trung Qu¯c thª nào

LÕi ðem bÕch trî dâng vào Châu Vß½ng

Ba trùng d¸ch lµ chßa t߶ng

Ban xe Tý Ng÷ chï ð߶ng Nam qui.

5 Khuyªt ð¸a: ð¤t tr¯ng, có l¨ là th¶i này bµ lÕc Giao Chï dân cß còn thßa th¾t, tr¯ng v¡ng nên ðßþc g÷i nhß thª.

6 Ðái ký: nguyên là sách L­ ký, sách này chép các l­ nghi trong gia ðình, hß½ng ðäng và tri«u ðình, do ðÑc Kh±ng TØ san ð¸nh v« ð¶i Xuân Thu. Ъn ð¶i nhà Hán có Ðái ÐÑc và Ðái Thành là hai chú cháu cùng d÷n lÕi. Bµ cüa Ðái ÐÑc g÷i là ÐÕiÐái. Bµ cüa Ðái Thành g÷i là Ti¬u Ðái. V« sau, sách L­ ký ðßþc d÷n lÕi ¤y là Ðái ký.

7 Ðiêu ð«: Ðiêu là chÕm, ð« là cái trán. Trong "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép r¢ng: "Dân chúng · chân núi th¤y sông ngòi nhi«u tôm cá, bèn ðua nhau b¡t l¤y ð¬ ån b¸ gi¯ng thu°ng lu°ng làm hÕi. Dân chúng b¦m lên vua. Vua (Hùng Vß½ng) phán: "Thu°ng lu°ng ßa loài gi¯ng v¾i chúng và ghét loài khác v¾i chúng, cho nên m¾i có thói ¤y".Vua bèn dÕy l¤y mñc v¨ nhæng hình thüy qiái vào thân th¬. T× ð¤y gi¯ng thu°ng lu°ng không còn hÕi dân næa. Tøc xåm mình cüa ng߶i Bách Vi®t có l¨ kh· i t× ðó.

4 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Ъn ð¶i Trang Vß½ng nhà Chu (696-682 trß¾c Công nguyên-ND)1 · bµ Gia Ninh có ng߶i lÕ, dùng äo thu§t qui phøc ðßþc các bµ lÕc, tñ xßng là Hùng Vß½ng ðóng ðô · Vån Lang, ð£t qu¯c hi®u là Vån Lang, phong tøc thu¥n lß½ng ch½n ch¤t, chính sñ dùng l¯i th¡t gút.

Truy«n ðßþc 18 ð¶i ð«u xßng là Hùng Vß½ng.

Vi®t Câu Ti­n (505-465 trß¾c công nguyên-ND)2 th߶ng sai xÑ sang dø, Hùng Vß½ng ch¯ng cñ lÕi.

Cu¯i ð¶i nhà Chu, Hùng Vß½ng b¸ con vua Thøc là Phán ðánh ðu±i r°i lên thay.

Phán ð¡p thành · Vi®t Th߶ng, l¤y hi®u là An Dß½ng Vß½ng3 r°i không cùng v¾i h÷ Chu thông hiªu næa.

Cu¯i ð¶i nhà T¥n, Tri®u Ðà chiªm cÑ U¤t Lâm, Nam Häi, Tßþng qu§n r°i xßng vß½ng ðóng ðô · Phiên Ngung, ð£t qu¯c hi®u là Vi®t, tñ xßng là Võ Vß½ng.

Lúc b¤y gi¶ An Dß½ng Vß½ng có th¥n nhân là Cao L± chª tÕo ðßþc cái nö li­u b¡n mµt phát ra m߶i mûi tên, dÕy quân lính muôn ng߶i.

Võ Hoàng biªt v§y bèn sai con là Thüy xin sang làm con tin ð¬ thông hiªu.

Sau nhà vua ðãi Cao L² h½i bÕc b¨o.

Cao L² bö ði, con gái vua là MÜ Châu lÕi cùng v¾i Thüy tß thông. Thüy phïnh MÜ Châu mong ðßþc xem cái nö th¥n, nhân ðó phá hß cái lçy nö4 r°i sai ng߶i trình báo v¾i Võ Hoàng. Võ Hoàng lÕi c¤t binh sang ðánh. Quân kéo ðªn, vua An Dß½ng Vß½ng lÕi nhß xßa là dùng nö th¥n thì nö ðã hß gçy, quân lính ð«u tan rã. Võ Hoàng nhân ðó mà ðánh phá, nhà vua ng§m cái s×ng tê5 ði xu¯ng nß¾c. M£t nß¾c cûng vì ngài mà r¨ ra.

Фt nß¾c vì thª mà thuµc nhà Tri®u.

11 Vua Trang Vß½ng nhà Chu tên Ðà, con cüa vua Hoàng Vß½ng, · ngôi 15 nåm.

2 Câu Ti­n: Vua nß¾c Vi®t th¶i Xuân Thu (Trung Qu¯c) là ng߶i có chí, quyªt di®t kë thù là nß¾c Ngô. Ông th߶ng n¢m gai nªm m§t, ch¸u ðñng tråm b« tüi nhøc, lÕi nh¶ có hi«n th¥n PhÕm Lãi và vån Chüng ð¸nh mßu, l§p kª, ðem mÛ nhân là nàng Tây Thi dâng vua Ngô say mê nhan s¡c bö phª qu¯c chính. Kªt cøc Câu Ti­n ðã di®t ðßþc Ngô.

3 "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cùng nhi«u sØ li®u khác chép r¢ng Thøc an Dß½ng Vß½ng lên ngôi nåm Giáp Thìn và ðªn nåm Quý TÜ thì dÑt (257-208 trß¾c công nguyên) · ngôi 50 nåm. Nhßng có nhi«u chuyên gia sØ h÷c hi®n ðÕi cho r¢ng Thøc An Dß½ng Vß½ng chï tÕi v¸ t× nåm 208 ðªn nåm 179 trß¾c công nguyên. Nhß v§y chï · ngôi ðßþc 30 nåm.

4 Lçy nö: tÑc cái máy (c½) cò cüa cái nö.

5S×ng tê: Tê là con tây ngßu tÑc là con tê giác, mình nhö h½n voi mµt chút, da dày, s×ng thông hai ð¥u nên còn g÷i là "thông tê".

"Th¥n châu di v§t chí" cho là tê giác là mµt loÕi v§t th¥n d¸, cái s×ng tiêu bi¬u cho sñ linh thiêng cüa nó nên còn th߶ng g÷i là linh tê. Nhà th½ Lý Th߶ng †n (813-858) th¶i Vãn Ð߶ng có câu: "Tâm hæu linh tê nh¤t ði¬m thông", (lòng có linh tê mµt ði¬m thông). Cao Bá Nha (tri«u Nguy­n Vi®t Nam) có thi ph¦m "Tñ tình khúc" có câu: "Ðu¯c linh tê th¤u chæ kÏ oan". Nhi«u bµ sØ chép là vån tê. Vån là có ð߶ng v¢n. Trong "ÐÕi Nam Qu¯c sØ Di­n ca" (khuyªt danh) có câu: "vån tê theo ng÷n su¯i vàng cho xuôi" là nói v« cái chªt cüa An Dß½ng Vß½ng v§y.

5 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

C h é p V i ® c N h à T r i ® uC h é p V i ® c N h à T r i ® u

Tri®u Vû ЪTri®u Vû Ъ

Vû Ъ tên húy là Ðà, h÷ Tri®u là ng߶i Chân иnh ð¶i nhà Hán.

T¥n Thüy Hoàng nåm thÑ 33 ðã thôn tính ðßþc thiên hÕ l¤y xong ð¤t Dß½ng Vi®t, dùng Nhâm Ngao (Hiêu) làm chÑc Ký qu§n Nam Häi, Ðà làm chÑc L®nh qu§n Long Xuyên.

Ъn ð¶i T¥n Nh¸ Thª, Nhâm Ngao qua ð¶i, Tri®u Ðà lên thay. Lúc nhà T¥n b¸ di®t, Tri®u Ðà thôn tính luôn ð¤t ðai · Quª Lâm và Tß½ng Qu§n r°i tñ xßng là Nam Vi®t Vß½ng.

Khi vua Cao T± (206-195 trß¾c công nguyên-ND) nhà Hán1 d©p yên ðßþc thiên hÕ m¾i sai Løc Giä sang dâng ¤n tín có dây tua ðö và phong Ðà làm Nam Vi®t Vß½ng.

Ъn ð¶i Cao H§u2 nhà Hán nåm thÑ 5 vua tñ l§p làm Hoàng ðª r°i ðem binh ðánh Tràng Sa (tïnh H° Nam) o bª dân, nên Âu LÕc, Mân Vi®t ð«u thuµc v« Hoàng Ъ. Фt ðai ðông tây rµng có h½n muôn d£m, vua ngñ nhà vàng, ði xe tä ðÕo.

V« sau, ð¬ l§p lÕi ð¸a v¸ cüa Nam Vi®t Vß½ng nhß trß¾c, Hán Vån Ъ3 sai Løc Giä mang thß sang höi. Giä ðªn n½i, vua th©n mà t× bö ðª hi®u r°i xin tr· lÕi làm phiên vß½ng4 mãi mãi nh§n ch¸u vi®c tiªn c¯ng.

Ъn ð¶i Vû Ъ nhà Hán5 niên hi®u Kiªn nguyên nåm thÑ 1 thì m¤t6 tên thuÜ7 là Võ Ъ, · ngôi ðßþc 18 nåm1.

1 Hán Cao T± h÷ Lßu tên Bang, ng߶i ð¤t Bái, dÑt ðßþc nhà T¥n, di®t ðßþc HÕng Vû, · ngôi ðßþc 12 nåm.

2 Cao H§u tÑc Læ H§u: Hoàng h§u cüa Hán Cao T±, tên Trî, Læ H§u sinh ra Hu® Ъ. T× lúc Hu® Ъ m¤t, Læ H§u chuyên giæ vi®c tri«u chánh ðßþc 8 nåm. Bà phong vß½ng cho b¯n ng߶i h÷ Læ. Khi Læ H§u bång, b÷n Châu Bµt, Tr¥n Bình giªt ng߶i nhà h÷ Læ. Læ Tánh dâm ðãng, ðã tß thông v¾i Tñ C½. Læ H§u lÕi hÕi bà H§u Phi b¢ng cách móc m¡t, xëo tai, ch£t tay chân bà này và ðánh thu¯c ðµc giªt chªt con bà H§u Phi.

3 Hán Vån Ъ tên H¢ng con Hán Cao T±, · ngôi 23 nåm.

4 Phiên Vß½ng: Phiên là hàng rào che ch· . Vß½ng là tß¾c vß½ng vua phong cho các Hoàng thân hay quan ÐÕi th¥n. Phiên vß½ng là tß¾c vß½ng vua phong cho các chß h¥u · phiên qu¯c, ch¸u th¥n phøc Thiên tØ hay Hoàng Ъ. Trong "Nh¸ th§p tÑ hiªu" có câu: "Kìa ¤n phong ngoài cõi phiên vß½ng".

5 Hán Vû Ъ tên Tri®t, con cüa Cänh Ъ, · ngôi 54 nåm, b¡t ð¥u l§p ra niên hi®u, 11 l¥n ð±i niên hi®u.

6 Tri®u Vû Ъ · ngôi t× lúc nhà T¥n b¸ di®t tÑc nåm 207 trß¾c Công nguyên ðªn nåm kiªn nguyên thÑ nh¤t ð¶i Hán t× nåm 140 trß¾c Công nguyên thì t±ng cµng 68 nåm chÑ không phäi là 18 nåm. Ngoài ra, theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cùng nhi«u sØ li®u c± thì Tri®u Vû Ъ m¤t nåm Giáp Thìn (137 trß¾c Công nguyên) tÑc nåm thÑ 4 niên hi®u Kiªn nguyên ð¶i Hán Võ Ъ, · ngôi ðßþc 71 nåm.

7 Tên Thøy: Khi mµt ng߶i t× tr¥n, ng߶i ta dña theo hành vi hÕnh ki¬m lúc sanh ti«n mà ð£t cho ng߶i ¤y tên thøy, tÑc là tên kèm hay tên cúng c½m. Có hai loÕi thøy là công thøy và tß thøy. Công thøy do vua hay chính phü ð£t cho và ðßþc công nh§n qua nhi«u thª h®. Công thøy có th¬ khen ho£c chê. V« chê bai, thí dø: Vua Lê Long Ðînh (1005-1009) tàn ác và dâm ô m¡c b®nh phäi n¢m ð¬ th¸ tri«u vì v§y mà thøy là "Ng÷a tri«u" ho£c nhß HÕ Ki®t và Ân Trø là hai ông vua hung bÕo và hoang dâm nên sau này nhæng bÕo quân kiêm hôn quân g÷i là "Ki®t, Trø". V« khen ngþi, thí dø: ÐÑc Kh±ng TØ thông minh ham h÷c, hay höi và hay nghe nhæng ng߶i dù · dß¾i ngài mà không th©n nên vua V® ð£t tên thøy cho ngài là "Kh±ng Vån TØ". Mµt thí dø khác, Phùng Hßng nåm 791 kh· i binh ðánh ðu±i quan Ðô hµ tham bÕo nhà Ð߶ng, nhân dân coi Ông nhß cha m© nên ð£t thøy là "B¯ Cái ÐÕi Vß½ng" (B¯: cha. cái: m©). Thøy cüa các vua g÷i là Thánh thøy, th߶ng ghép v¾i miªu hi®u, thí dø thøy cüa Nguy­n Hoàng là Gia Dø, cüa Nguy­n Phúc Ánh là Cao, cüa Minh MÕng là

6 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Ng߶i cháu là H° ðßþc l§p lên làm Vån Vß½ng.

Tri®u Vån Vß½ngTri®u Vån Vß½ng

Vån Vß½ng tên húy là H° tÑc cháu cüa Tri®u Vû Ъ2. Vào ð¶i Vû Ъ nhà Hán, Hán Vß½ng th߶ng sai con là Anh T« sang ch¥u bên Hán Tri«u. Sau vß½ng m¤t (nåm Bính Thìn-125 trß¾c Công nguyên-ND) tên thøy là Vån Vß½ng.

Anh T« ðßþc l§p lên làm Minh Vß½ng.

TrTri®u Minh Vß½ngi®u Minh Vß½ng

Minh Vß½ng tên húy là Anh T«3 tÑc con cüa Vån Vß½ng.

Trß¾c kia Thái tØ (Anh T« -ND) sang làm Túc v® tÕi Tr߶ng An4 bên nhà Hán có l¤y ng߶i con gái h÷ Cù sanh ðßþc ng߶i con là Hßng. Ъn khi vua Vån Vß½ng m¤t, Minh Vß½ng lên ngôi, l§p CÙ Th¸ làm Hoàng h§u, Hßng làm Thái tØ.

ðªn nåm thÑ tß, niên hi®u Nguyên Ðïnh nhà Hán, vua m¤t, tên thøy là Minh Vß½ng, con là Hßng ðßþc l§p lên tÑc Ai Vß½ng.

Tri®u Ai Vß½ngTri®u Ai Vß½ng55

Ai Vß½ng tên húy là Hßng, tÑc con cüa Minh Vß½ng.

V×a m¾i lên ngôi Ai Vß½ng tôn m© là Cù Th¸ làm Thái h§u. Thái h§u lúc chßa l¤y Minh Vß½ng th߶ng cùng v¾i An Qu¯c Thiªu Quý, ng߶i · Bá Lång tß thông.

K¸p ðªn khi Minh Vß½ng lên ngôi, nhà Hán sai Thiªu Quý sang dø vua v« ch¥u. Thái h§u cùng v¾i Thiªu Quý lÕi tß thông v¾i nhau xúi giøc vua v« ch¥u.

Th×a tß¾ng Læ Gia6 can gián mãi mà vua không nghe, Thái h§u gi§n, bày ti®c rßþu ð¬ giªt Gia.

Nhân V.V... Tß thøy do con cháu, bà con, thân tình, bÕn bè, môn ð®... ð£t cho và n£ng v« tình cäm th߶ng có ý ca tøng. (Tr¸nh Huy Tiªn).

1 Xem chú thích s¯ (34)

2 Tri®u Vån Vß½ng: con cüa Tr÷ng Thüy lên ngôi nåm „t TÜ (136 trß¾c Công nguyên), · ngôi 12 nåm, hß· ng th÷ 52 tu±i.

3 Anh T«: Con trß· ng cüa Vån Vß½ng · ngôi ðßþc 12 nåm, dùng Læ Gia làm Thái phó (Minh Vß½ng: 124-113 trß¾c Công nguyên).

4 Kinh ðô nß¾c Trung Hoa ð¶i Tây Hán.

5 Tri®u Ai Vß½ng lên ngôi nåm KÖ TÜ (112 trß¾c Công nguyên) · ngôi ðßþc mµt nåm.

6 Læ Gia: Trong nguyên bän ghi chép "tß¾ng Læ Gia" chæ "Th×a" là do chúng tôi thêm vào. Th×a tß¾ng Læ Gia là ng߶i t§n tâm v¾i nß¾c träi su°t ba tri«u vua, Tri®u Minh Vß½ng, Tri®u Ai Vß½ng, và tri®u Dß½ng Vß½ng. жi vua Tri®u Ai Vß½ng Hán Vû Ъ sai sÑ là An Qu¯c Thiªu Quý sang Nam Vi®t dø Ai Vß½ng v« ch¥u. Cù Th¸ và sÑ giä Hán tß thông v¾i nhau, bày trò dâm loÕn không n¬ sþ gì. Cù

7 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Biªt ðßþc nhß thª, Læ Gia m¾i cùng v¾i các quan ðÕi th¥n bí m§t làm loÕn.

Vû Ъ nhà Hán nghe tin Læ Gia không vâng theo ý vua, bèn sai b÷n Hàn Thiên Thu ðem 2000 lính sang ðánh Gia. Læ Gia m¾i cùng v¾i ng߶i em trai và dân trong nß¾c ðánh giªt vua cùng Thái h§u, giªt hªt sÑ giä nhà Hán r°i rß¾c con trß· ng cüa Minh Vß½ng là V® Dß½ng h¥u v« l§p lên ngôi.

Vua m¤t tên thøy là Ai Vß½ng.

Tri®u V® Dß½ng Vß½ngTri®u V® Dß½ng Vß½ng

V® Dß½ng Vß½ng tên húy là Kiªn ÐÑc tÑc anh cüa Ai Vß½ng1.

жi nhà Hán, niên hi®u Nguyên ðïnh nåm thÑ nåm (nåm KÖ TÜ- 112 trß¾c Công nguyên-ND) tháng 11 Th×a tß¾ng Læ Gia ðßa binh sang ðánh b÷n Hàn Thiên Thu, giªt hªt cä, lÕi gói lá c¶ Tiªt cüa sÑ nhà Hán ðem ð£t ngoài cõi.

Nåm thÑ sáu, niên hi®u Nguyên ðïnh, nhà Hán dùng Lµ Bác ÐÑc lãnh chÑc Phøc ba tß¾ng quân xu¤t binh · Quª Dß½ng kéo xu¯ng Hoàng Thüy, Dß½ng Bµc làm chÑc Lâu thuy«n Tß¾ng quân xu¤t binh · Dñ Chß½ng tiªn xu¯ng Thành Ph±. Dùng hai ng߶i Quy nghîa h¥u làm chÑc Qua thuy«n HÕ lÕi tß¾ng quân xu¤t binh · Linh Lång kéo xu¯ng LÕi Thüy. Trì nghîa h¥u nh§n l¤y b÷n tµi nh½n · Ba Thøc phát binh · DÕ Lang2 tiªn xu¯ng mi®t sông T߶ng Kha cùng g£p nhau · Phiên Ngung ð¬ ðánh Læ Gia. Læ Gia cùng v¾i vua phäi chÕy tr¯n n½i bi¬n. Lµ Bác ÐÑc sai quân ðu±i theo b¡t ðßþc vua và Læ Gia.

Binh lính cüa Qua thuy«n HÕ lÕi chßa tiªn xu¯ng mà ð¤t Vi®t ðã bình ð¸nh xong bèn chia ð¤t này ra làm 9 qu§n là:

1. Nam Häi (Quäng Ðông-ND)

2. Thß½ng Ngô (nay) là Ngô Châu3

3. U¤t lâm (Quäng Tây- ND)

4. Hþp Ph¯ nay là Quäng Châu.

5. Giao Chï (B¡c Vi®t-ND)

6. CØu Chân nay là phü Thanh Hóa

7. Nh§t Nam nay là phü Ngh® An

8. Châu Nhai (ðäo Häi Nam-ND)

Thái h§u lÕi quyªt ðem Nam Vi®t dâng nhà Hán. Læ Gia biªt ðßþc mßu mô nhà Hán, dùng Cù Th¸ ð¬ thôn tính Nam Vi®t bèn giªt sÑ giä nhà Hán, Cù Th¸ cùng Ai Vß½ng r°i tôn Minh Vß½ng lên ngôi tÑc là Tri®u Dß½ng Vß½ng.

1 Tri®u V® Dß½ng Vß½ng: Có sØ li®u lÕi cho r¢ng Thu§t Dß½ng Vß½ng chÑ không phäi là V® Dß½ng Vß½ng. "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cûng chép V® Dß½ng Vß½ng. Nhi«u sØ li®u khác cûng chép V®. V§y có th¬ vì chæ Thu§t và chæ V® h½i gi¯ng nhau r°i ð÷c nh¥m chång(?)

Kiªn ÐÑc V® Dß½ng Vß½ng là con trß· ng cüa Minh Vß½ng, m© là Nam Vi®t, v¾i Ai Vß½ng là anh em cùng cha khác m©.

2 DÕ Lang: Mµt nß¾c l¾n nh¤t trong các nß¾c rþ mi«n Tây. Nß¾c ¤y · ngoài ð¤t Thøc, phía ðông giáp Giao Chï, phía tây giáp Vân Nam. жi Hán Vû Ъ, trong thß cüa Ð߶ng Mông dâng vua, có ðoÕn: "Quân tinh nhøê · DÕ Lang có th¬ ðßþc h½n m߶i vÕn lßþt thuy«n sông Tß½ng Ca ðánh xu¤t kÏ b¤t ý, ðó là mµt kª hay ð¬ chª ngñ ð¤t Nam Vi®t".

3 Chû "nay" ngoài ngo£c ð½n là d¸ch theo nguyên bän, tÑc vào th¶i tác giä viªt bµ sách này.

8 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

9. Ðam Nhî nay là Ðam Châu

Trên t× Tri®u Vû xu¯ng ðªn V® Dß½ng Vß½ng g°m có 5 ð¶i:

B¡t ð¥u t× nåm Ðinh TÜ1 và dÑt vào nåm Canh Ng÷ (111 trß¾c Công nguyên-ND) v« sau ð«u do ng߶i B¡c (Trung Hoa-ND) b± nhi®m ðªn cai tr¸.

Q u a n T h ü N h § m Q u a C á c T h ¶ i Ð Õ iQ u a n T h ü N h § m Q u a C á c T h ¶ i Ð Õ i

- ThÕch Ðái ng߶i th¶i Vû Ъ (140-86 trß¾c Công nguyên-ND) nhà Hán.

- Chu Chß½ng ng¶i ð¶i chiêu Ъ (86-74 trß¾c Công nguyên-ND)2 nhà Hán.

- Ngøy Lãng TØ Minh3 ¶¶i Tuyên Ъ (73-48 trß¾c Công nguyên-ND)4 nhà Hán.

- Tô иnh5 ng߶i ð¶i Quang Vû (25-58 trß¾c Công nguyên-ND)6 nhà Hán.

- Mã Vi®n7 ð¶i Quang Vû nhà H§u Hán niên hi®u Kiªn Vû nåm thÑ 16 (40 sau Công nguyên) có Trßng Tr¡c ng߶i huy®n Mê Linh (làng HÕ Lôi, huy®n Yên lãng, tïnh Phúc Yên) là con gái cüa quan LÕc tß¾ng.

Trßng Tr¡c l¤y ch°ng ng߶i huy®n Châu Diên là Thi Sách1.

1 T× nåm Ðinh TÜ ðªn nåm Canh Ng÷ (184-111) t±ng cµng ðúng 74 nåm. Nhßng vçn theo bµ sØ này thì Tri®u Ðà xßng Vß½ng t× nåm

nhà T¥n b¸ di®t, tÑc nåm Giáp Ng÷ (207 trß¾c Công nguyên). V§y t±ng cµng (207-111) là 97 nåm. Phäi chång · ðây có sñ nh¥m Lçn.

2 Hán Chiêu Ъ lên ngôi nåm „t v¸ (86 trß¾c Công nguyên) tên là Ph¤t Lång, con cüa Vû Ъ, · ngôi ðßþc 13 nåm, ba l¥n ð±i niên hi®u.

3 Tra cÑu nhi«u bµ sách sØ c± mà chúng tôi có thì vào ð¶i vua Tuyên Ъ nhà Hán không th¤y chép "Ngøy Lãng TØ Minh". Bµ "ÐÕi Vi®t sØ lßþc" chép nh¥m chång! theo "H§u Hán Thß" thì th¤y r¢ng: Th¶i nhà Ðông Hán Hoàng Ъ, quan huy®n l®nh · Cß phong là ng߶i cñc kÏ tham lam tàn bÕo. Lúc b¤y gi¶ ng߶i trong huy®n là Chu ÐÕt tø hþp dân Man ðông ðªn b¯n, nåm nghìn n±i lên giªt quan huy®n l®nh và tiªn ðánh qu§n CØu Chân. Thái thú CØu Chân là Nghê ThÑc b¸ tØ thß½ng. Nhà Hán cho Ngøy Lãng làm quan Ðô úy qu§n CØu Chân ðem quân tiªn ðánh Chu ÐÕt, phá ðßþc quân Chu ÐÕt. Tuy v§y, thª lñc cüa Chu ÐÕt vçn mÕnh. Sau nhà Hán phäi cho ThÑ sØ HÕ Phß½ng sang ðánh m¾i yên.

4 Hán Tuyên Ъ tên Luân, con Vû Ъ (cháu cüa Lê Thái tØ). Ông Ho¡c Quang c¯ v¤n cho vua.

5 Nåm Giáp Ng÷ (34 sau Công nguyên) vua Quang Vû nhà H§u Hán sai Tô иnh sang làm Thái thú qu§n Giao Chï, Tô иnh là mµt tham quân tàn ác. Dân Giao Chï b¤t phøc. Sau b¸ Trßng Tr¡c, Trßng Nh¸ ðánh ðu±i ði.

6 Nåm „t D§u (25 sau Công nguyên) ông Hán Quang Vû lên ngôi, vua tên Tú, dòng dõi Tr߶ng Sa ð¸nh Vß½ng, · ngôi ðßþc 33 nåm, ð¸nh ðô · LÕc Dß½ng nên g÷i là Ðông Hán.

7 Mã Vi®n: Ng߶i m§u Lång ð¶i Ðông Hán. Là mµt danh tß¾ng lçy l×ng. Mã ðã t×ng phá tß¾ng Ng²i Hiêu, ðánh tan rþ Tiên Liêu Khß½ng, d©p yên Lûng Hæu... và ðßþc vua Hán Quang Vû phong làm phøc ba tß¾ng quân, tß¾c h¥u. Vào nåm Tân SØu- nåm 41 tây l¸ch vua Quang Vû sai Mã Vi®n ðem binh lñc hùng h§u sang xâm lång nß¾c ta. Mä ðánh v¾i Trßng Tr¡c, Trßng Nh¸ là nhæng b§c næ lßu cüa nß¾c ta. Ъn ngày 6 tháng 2 nåm Quý Mão - 43 Mã m¾i ðánh bÕi ðßþc hai bà. Tuy th¡ng tr§n nh8ng mã cûng phäi kinh tâm bÕt vía và trên ð߶ng v« l¤y làm hänh di®n vì chiªn công "rñc r· " ðó. Mã cho dñng cµt ð°ng tÕi biên gi¾i Tßþng Lâm giáp Tây B° Di ð¬ kÖ ni®m. Trên cµt ð°ng kh¡c sáu chæ "аng trø chiªt, Giao Chï di®t". Bên ta, vào th¶i H§u Lê nåm 1615 có Nguy­n Tu¤n ði sÑ dâng l­ c¯ng nhà Minh. Vua Minh mu¯n làm nhøc nß¾c ta bèn ð÷c mµt vª ð¯i "аng trø chí kim ðài dî løc" nghîa là "Cµt ð°ng t¾i nay rêu ðã xanh". Nguy­n Tu¤n ðáp ngay. "Тng Giang tñ c± huyªt do h°ng" nghîa là "Sông BÕch Тng t× xßa máu vçn còn ðö". Vª ð¯i cüa vua Minh là nh¡c vi®c th¤t tr§n cüa hai bà Trßng. Vª cüa Nguy­n Tu¤n là nh¡c vi®c tÕi sông BÕch Тng, Ngô Quy«n ðánh tan quân Nam Hán nåm 938 và Tr¥n Hßng ÐÕo ðánh tan quân Nguyên nåm 1288.

9 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Ng߶i vþ tánh r¤t hùng dûng, có ði«u làm trái phép, Thái thú Tô иnh l¤y pháp lu§t buµc tµi.

Trßng Tr¡c gi§n, bèn cùng v¾i ng߶i em gái là Trßng Nh¸ kh· i binh · Phong Châu ðánh phá qu§n huy®n. Dân · CØu Chân và Nh§t Nam ð«u hß· ng Ñng cä. Bà chiªm ðßþc 65 thành · ngoài phía Nam nhà Hán, r°i tñ l§p lên làm vua, ðóng ðô · mê Linh.

Nåm thÑ 172 nhà Hán phong Mã Vi®n làm Phøc ba Tß¾ng quân ðem quân sang ðánh Bà Trßng.

Nåm thÑ 183 Mã Vi®n cho quân ði men b¶ bi¬n, d÷c theo thª núi, ð¯n cây m· ð߶ng mà tiªn có h½n ngàn d£m. Quân Mã Vi®n tiªn ðªn Lãng BÕc4 r°i cùng v¾i Trßng Tr¡c ðánh nhau. Trßng Tr¡c không ch¯ng cñ n±i phäi lui v« giæ C¦m Khê.

Nåm thÑ 19 Trßng Tr¡c càng nguy kh¯n bèn tr¯n chÕy, b¸ Mã Vi®n giªt5. Tàn quân cüa Bà chÕy ðªn Cß Phong vçn còn b¸ ðu±i phäi ð¥u hàng.

Mã Vi®n dñng trø ð°ng làm ranh gi¾i cu¯i cùng (cüa nhà Ðông Hán-ND) chia ð¤t làm hai huy®n là Phong Khê và V÷ng Häi, lÕi xây ð¡p Ki¬n thành6 hình tròn nhß cái t± kén.

Nåm thÑ 21 (tÑc nåm „t TÜ- 45 sau Công nguyên-ND) mùa thu, Mã Vi®n tr· v« Hán.

- Chu Xß· ng, ð¶i Thu§n Ъ (126-144-ND)7 nhà Ðông Hán làm ThÑ sØ.

- Trß½ng Ki«u, ð¶i vua Thu§n Ъ (nhà Ðông Hán) niên hi®u Vînh Hòa, nåm thÑ 3 (tÑc nåm M§u D¥n- 138 sau Công nguyên -ND) ng߶i Man8· Tßþng Lâm là rþ. Khu Liên ðánh giªt quan Trß· ng lÕi. Nhà Ðông Hán dùng Trß½ng Ki«u làm ThÑ sØ.

Trß½ng Ki«u ðªn khuyên giäi, v² v« dân nên t¤t cä ð«u ð¥u hàng r°i tän v«.

- HÕ Phß½ng, ð¶i Hoàn Ъ nhà Ðông Hán9 niên hi®u Diên Hy, nåm thÑ 3 (nåm Canh Tý- 160 sau Công nguyên) ng߶i qu§n CØu Chân lÕi làm phän. Nhà Hán phong Lßu Phß½ng làm ThÑ sØ. Vào mùa ðông, tháng 11 ðäng gi£c h½n 20.000 ng߶i ð«u ðªn xin hàng.

- Lßu Tháo ng߶i ð¶i Hoàn Ъ nhà Hán.

- Chu Ngung1 ng߶i ð¶i Linh Ъ (168-189 sau Tây l¸ch- ND) nhà Hán2.

1 Thi Sách: Là danh sî Giao Châu, h÷ Уng, ng߶i · huy®n Châu Diên phü Vînh T߶ng. Ông làm quan huy®n l®nh · Châu Diên, th¤y

viên Thái thú Trung Qu¯c là Tô иnh, tham lam bÕo ngßþc m¾i ðßa thß khuyên Tô иnh sØa ð±i lÕi chính sách. Tô ð¸nh gi§n, giªt Thi Sách vào nåm Canh Tý- nåm 40 Tây l¸ch.

2 Nåm thÑ 17: niên hi®u Kiªn vû nhà Ðông Hán Quang Vû tÑc nåm Tân SØu, Tây l¸ch nåm 41.

3 Nåm thÑ 18: tÑc là nåm Nhâm D¥n, Tây l¸ch 42.

4 Lãng BÕc là mµt cái h° · g¥n thành Hà Nµi, phía B¡c có sông Nh¸ Hà, phía Nam có sông Tô L¸ch. жi Hán g÷i là h° Lãng BÕc, ð¶i Tr¥n g÷i là h° Dâm Ðàm, ð¶i lê g÷i là Tây H°. Sau vì kiêng tên húy cüa Chúa Tr¸nh nên ð±i lÕi là Ðoái H°.

5 Nhi«u sách chép: Sau khi quân b¸ tan vÞ, hai Bà chÕy v« xã Hát Môn thuµc huy®n Phúc Lµc (nay là huy®n Phúc Th÷, tïnh S½n Tây) thª bÑc quá, bèn gieo mình xu¯ng sông Hát Giang mà tñ Tr¥m Mình. Hôm ¤y là ngày 06 tháng 2 nåm Quý Mão (TÑc nåm 43 sau Công nguyên). Hi®n nay tÕi xã nói trên, nhi«u sách chép r¢ng vçn còn miªu th¶ và hai tßþng ðá tÕc hình hai Bà.

6 Ki¬n thành: Ki¬n là cái kén, tÑc là cái t± cüa con t¢m. Ki¬n thành là cái thành gi¯ng nhß cái kén.

7 Vua Thu§n Ъ nhà Ðông Hán tên là Bäo, con cüa An Ъ lên ngôi nåm Bính D¥n (126 sau Công nguyên) · ngôi 19 nåm.

8 Nguyên bän là chæ Man. Xßa, ng߶i tàu g÷i ng߶i phß½ng Nam chßa khai hóa là Man.

9 Vua Hoàn Ъ nhà Ðông Hán (147-167) tên là Chí, cháu là Hà Gian Hiªu Vß½ng Khai (con cüa Chß½ng Ъ) · ngôi ðßþc 21 nåm.

10 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

- Châu Tu¤n, ð¶i vua Linh Ъ nhà Ðông Hán, nåm thÑ 4 niên hi®u Quang Hòa (nåm Tân D§u- 181 sau Công nguyên- ND) mùa hÕ, tháng tß rþ Ô HØ làm loÕn. B÷n Lß½ng Long, ng߶i trong châu, nhân ðó làm phän, ðông có ðªn vài chøc nghìn ng߶i. vua Linh Ъ sai Châu Tu¤n ði ðánh phá r°i dùng Tu¤n làm ThÑ sØ.

- Giä Tông3 ð¶i vua Linh Ъ nhà Ðông Hán nåm thÑ nh¤t niên hi®u Trung bình (nåm Giáp Tý- 184 sau Công nguyên- ND), ng߶i trong châu h÷p binh ðánh ThÑ sØ. Vua Linh Ъ dùng Giä Tông làm ThÑ sØ. Giä Tông ðªn v² v« hòa hþp ðßþc lòng ng߶i, cõi Giao Châu tr· v« yên ±n. tråm h÷ ngþi ca r¢ng:

Giä phø lai vãn

SØ ngã tiên phän

Kim kiªn thanh bình

Cánh b¤t cäm bÕn.

TÕm d¸ch:

Cho Giä ðªn muµn màng

Khiªn ta trß¾c ðánh càn

Thanh bình nay ðã th¤y

Nào dám phän cho ðang.

Giä Tông giæ vi®c cai tr¸ trong ba nåm, ðßþc phong làm Nh¸ Lang.

- Nguy­n Tiªn4, ð¶i nhà Hán, trong khoäng niên hi®u Trung bình (184-189 sau Công nguyên- ND) làm ThÑ sØ.

- Sî Nhiªp5 tñ làm NgÕn Oai, ng߶i Quäng Tín thuµc qu§n Thß½ng Ngô (Quäng Tây). Cha là Sî TÑ, ð¶i Hoàn Ъ (147-167 sau Công nguyên-ND) nhà Ðông Hán, làm Thái thú Nh§t Nam.

Lúc nhö Sî Nhiªp v« du h÷c · kinh ðô nhà Hán, ham thích Tä Th¸ Xuân Thu6 bèn ðem chú giäi sách này. Ông lÕi tinh thông ðßþc cái nghîa l¾n cüa sách Thßþng Thß7. Thân phø qua ð¶i, mãn tang, sau ðó ông 1 Nåm 184 ThÑ sØ Chu Ngung ðánh thuª n£ng, b¸ ð°n binh · bän ð¸a giªt chªt, vua Hán sai Giä MÕnh Kiên 9tÑc Giä Tông) làm ThÑ sØ.

2 Vua Linh Ъ nhà Ðông Hán tên Hoành, cháu t¢ng tôn cüa Hà Gian Hiªu Vß½ng Khai (con cüa Chß½ng Ъ) · ngôi 22 nåm.

3 Giä Tông tÑc Giä MÕnh Kiên. Khi Giä MÕnh Kiên chßa sang, b÷n cai tr¸ xÑ ta ph¥n nhi«u là nhæng tham quan ô lÕi nên ðã gây hoÕn nÕn cho dân chúng không ít.

Giä Tông ð± Hiªu Liêm, t×ng giæ chÑc Kinh tri®u doãn, có tài v« chính tr¸ (theo Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc).

4 Ðúng ra Lý Tiªn. Nhæng quan lÕi Trung Qu¯c sang cai tr¸ có h÷ Lý mà khi viªt sách này tác giä cûng ð±i thành h÷ Nguyên. tác giä quá tôn tr÷ng nghiêm l®nh cüa nhà Tr¥n hay là quá sþ?!

5 Sî Nhiªp: T± tiên là ng߶i nß¾c L², do b¤t mãn v« vi®c Vß½ng Mãng cß¾p ngôi nhà Hán m¾i sang · ð¤t Quäng Tín, qu§n Thß½ng Ngô, ðªn ð¶i Sî TÑ. Thân phø cüa Sî Nhiªp là sáu ð¶i. Sî TÑ làm Thái thú qu§n Nh§t Nam. Sî Nhiªp du h÷c · Kinh sß ð² M§u tài r°i Hiªu Liêm. Lúc làm Thái thú Giao Chï dân r¤t kính phøc m¾i tôn làm Sî Vß½ng. Quan Hàn lâm H÷c Sî Lê Vån Hßu, mµt sØ gia có tài, th¶i Tr¥n Thánh Tông (1258- 1278) ðã khâm phøc cái ph¦m ðÑc và tài tr¸ dân cüa Sî Vß½ng không ít.

6 Tä Th¸ Xuân Thu: Kinh Xuân Thu ðã có chú n½i s¯ (24) chß½ng ð¥u. Tä Khßu Minh ð¶i nhà Chu làm Thái sØ cho nß¾c L², theo chí ðÑc Kh±ng TØ soÕn ra bµ Tä Th¸ Xuân Thu. Ng߶i ð¶i sau g÷i Kh±ng TØ là T± Vß½ng, Khßu Minh là T± Th¥n.

7 Thßþng Thß tÑc là Kinh Thß. Thß (nghîa ðen là chép) là chép nhæng cách m· mang giáo hóa cüa các b§c thánh nhân th¶i c± ð¬ làm khuôn mçu. Kinh Thß do ðÑc Kh±ng TØ sßu t¥m, trong chép: ði¬n (phép t¡c), mô (mßu bàn, kª sách), hu¤n (l¶i dÕy d²), cáo (l¶i truy«n

11 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

ð² M§u tài1 và ðang làm quan l®nh · ð¤t Vu thì ðßþc b± làm chÑc Thái thú Giao Châu. Ông hay nhún nh߶ng và kính c¦n g¥n gûi kë sî nên nhæng ng߶i tránh loÕn ð¶i nhà Hán, ða s¯ kéo ðªn nß½ng tña.

Vua Hiªn Ъ2 nhà Ðông Hán nghe ông là ng߶i giöi ban cho gi¤y ð£c bi®t khen ngþi r°i cho làm chÑc Tuy nam Trung lang tß¾ng mà vçn giæ chÑc Thái thú Giao Châu nhß cû.

Cu¯i niên hi®u Kiªn An (tÑc nåm Canh Tý- 220 sau Công nguyên-ND)3 Sî Nhªp sai em là Khâm sang làm con tin bên Ngô4.

Sî Nhiªp lÕi l¤y ng÷c trai, s×ng tê, ngà voi cùng trái cây th½m ngon quý giá ðem dâng Tôn Quy«n. Quy«n khen ngþi r°i phong cho chÑc Long biên h¥u5. Ba ng߶i em trai cüa Sî Nhiªp là Nh¤t, V¸ và Vû ð«u là Qu§n trß· ng cä.

Sî Nhiªp có trình ðµ h÷c v¤n sâu rµng. Ông ðßþc ra làm quan · trong cái cänh cñc kÏ h±n loÕn mà vçn giæ yên ±n tr÷n v©n ðßþc mµt vùng cß½ng th± h½n 20 nåm. Nhân dân ðßþc an cß lÕc nghi®p, m÷i ng߶i ð«u tôn kính ông vô cùng. Nhæng lúc Sî Nhiªp ra vào ð«u có ðánh chuông, ðánh khánh, l­ nghi ð¥y ðü cä. Nào th±i kèn, th±i sáo, ðánh tr¯ng th§t huyên náo. Ð߶ng sá ð¥y ngh©t ng߶i ði, th߶ng có vài chøc ng߶i vþ ng°i trong xe. Lúc b¤y gi¶ sñ sang tr÷ng và oai danh cüa Sî Nhiªp rúng ðµng cä Nam Man. ChÑc uý cüa Tri®u Ðà ðâu có ðßþc nhß thª.

жi nhà NguÜ nåm thÑ 7 niên hi®u Hoàng s½ (nåm Bính Ng÷- 226 sau Công nguyên-ND)6 vß½ng (Sî Nhiªp) m¤t, th÷ 97 tu±i, c¥m quy«n ðßþc h½n 40 nåm.

Tôn Quy«n nghe vß½ng m¤t m¾i chia ð¤t t× Hþp Ph¯ v« B¡c thuµc Quäng Châu dùng Læ ÐÕi làm ThÑ sØ. T× Hþp Ph¯ v« Nam là Giao Châu, sai Ðái Lß½ng làm Thái thú.

B÷n con cüa Sî Nhiªp là Sî Huy ðem binh cùnh nhau ch¯ng cñ v¾i Ðái Lß½ng. Sau, Læ ÐÕi dùng kª giªt Huy, l¤y ð¥u ðem v« Võ Xß½ng.

- Ðái Lß½ng ng߶i nhà Ngô7.

- Læ ÐÕi ng߶i nhà Ngô.

bäo), th® (l¶i rån bäo tß¾ng sî), m®nh (m®nh l®nh) cüa vua tôi t× th¶i nghiêu- Thu¤n ðªn Ðông- Chu (t× nåm 2357-771 trß¾c công nguyên). Ng߶i sau th¤y sách ¤y ðã truy«n lâu ð¶i, kh· i t× Thßþng c± nên g÷i là Thßþng Thß (Hán tñ hai chæ Thßþng viªt khác nhau, nhßng ý nghîa · ðây không khác).

1 M§u tài tÑc là Tú tài, nhßng vì vua Quang Vû nhà Ðông Hán dòng dõi Tr߶ng Sa иnh Vß½ng · ngôi 33 nåm (25-57 sau Công nguyên) ngài tên húy là Tú nên kiêng mà phäi ð±i thành M§u tài. Châu thi cØ M§u tài, qu§n thi cØ Hiªu Liêm. Vua Hán Ъ (140-87 trß¾c Công nguyên) b¡t ð¥u truy«n l®nh cho m²i qu§n trong nß¾c cØ mµt Hiªu Liêm ho£c M§u tài ðßþc làm lÕi thuµc · trong xÑ.

2 Vua Hiªn Ъ nhà Ðông Hán tên Hi®p, con cüa Linh Ъ · ngôi ðßþc 31 nåm (190-220 sau Công nguyên). B¸ Tào Phi soán ngôi.

3 Kiªn An là niên hi®u cüa vua Hiªn Ъ nhà Ðông Hán.

4 Ngô tÑc là Ngô Tôn Quy«n em Tôn Sách lên ngôi nåm Canh Thìn (tÑc nåm 200 sau công nguyên) nåm Ðinh D§u (nåm 217) ð¥u hàng Tào Tháo. Ъn nåm Nhâm Thân (nåm 252) thì m¤t.

5 Có sách chép Sî Nhiªp sai con làm con tin bên Ngô và ðßþc Ngô chúa phong Sî Nhiªp tß¾c Long biên h¥u là nåm Canh D¥n (210 sau Công nguyên) ð¶i Ðông Hán Hiªn Ъ, niên hi®u Kiªn An. Nåm cu¯i niên hi®u Kiªn An là nåm thÑ 25- tÑc Tây l¸ch 220.

6 Hoàng s½ là niên hi®u vua Hán Ъ (tÑc Tào Phi) nhà NguÜ.

7 Nhà Ngô tÑc là Ðông Ngô (222-280 sau Công nguyên) nhà Ðông Hán m¤t ngôi thì nß¾c Tàu phân ra làm ba nßóc: B¡c NguÜ, Tây Thøc và Ðông Ngô. Vùng Giang B¡c, vua Vån Ъ lên ngôi l§p ra nß¾c Ngøy ðóng ðô · LÕc Dß½ng (tïnh Hà Nam). Vùng Giang Nam, Ngô Tôn Quy«n chiªm lãnh Kinh Châu và Dß½ng Châu l§p ra nß¾c Ngô, ðóng ðô · Kiªn Nghi®p (tïnh Triªt Giang). Lßu B¸ thì phù trþ Hoàng th¤t nhà H§u Hán l§p ra nß¾c Thøc, ðóng ðô · Thành Ðô (tïnh TÑ Xuyên). Ba nß¾c này chia nhau thiên hÕ ð¬ tr¸, trong khoäng 42 nåm. SØ g÷i là th¶i ðÕi Tam qu¯c (220-265). Фt Giao Châu b¤y gi¶ thuµc v« Ðông Ngô.

12 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

- Løc Doãn ng߶i nhà Ngô (có sách chép Løc D§n-ND)1.

- Tôn Tß ng߶i nhà Ngô.

- Уng Tuân.

Trß¾c ðó nhà Ngô vì th¤y Tôn Tß tham lam bÕo ngßþc, gây hoÕn nÕn cho nhân dân sai Уng Tuân ðªn coi sóc khám xét. Уng Tuân lÕi tñ ti®n ðßa ba chøc con chim công sang Kiªn nghi®p (Nam Kinh-ND) dân sþ xa xôi nên không ði r°i cùng v¾i chÑc lÕi trong qu§n là Ngô Hßng giªt Tôn Tß và Уng Tuân.

Ngô Hßng Ho¡c Qua Mã Dung

Dß½ng T¡c Lßu Tu¤n Ðào Hoàng

жi Vû Ъ nhà T¤n niên hi®u Thái thüy nåm thÑ 3 (nåm 267 sau Công nguyên-ND) Tôn HÕo (vua nß¾c Ngô-ND) sai h÷ Ðào Hoàng sang ðánh Dß½ng T¡c (nß¾c T¤n). Ðánh không n±i, Ðào Hoàng bèn ðánh lén dinh бng Nguyên. Bµ hÕ Dß½ng T¡c l¤y ðßþc nhæng v§t quý báu dùng thuy«n ch· v«. Tôn HÕo cho Ðào Hoàng lãnh vi®c coi sóc Giao Châu. Ðào Hoàng lÕi ðánh và giªt ðßþc бng Nguyên. Dß½ng T¡c dùng tß¾ng Vß½ng T¯ thay Nguyên. Ðào Hoàng lÕi ðánh phá châu s· cüa Dß½ng T¡c. Nhân ðó mà Ðào Hoàng ðßþc (nhà Ngô-ND) cho làm ThÑ sØ. Sau, Ðào Hoàng ðßþc trßng døng coi sóc vi®c · Võ Xß½ng.

Lúc b¤y gi¶ vua Ngô ðã ð¥u hàng (nhà T¤n). Ðào Hoàng ðßþc nhà T¤n xu¯ng chiªu2 phøc nguyên chÑc cû và phong Uy¬n lång h¥u.

Ъn khi vua qua ð¶i Ðào Hoàng vçn giæ chÑc · Giao Châu ðßþc 30 nåm.

Cái ½n hu® và oai danh mà Ðào Hoàng có ðßþc, ðªn lúc chªt kh¡p châu ð«u kêu khóc nhß có tang cha m©.

- Ngô NgÕn thay Ðào Hoàng làm ThÑ sØ.

- C± Bí thay Ngô NgÕn làm ThÑ sØ.

- Ðào Uy là con cüa Ðào Hoàng.

- Ðào Thøc là em trai cüa Ðào Uy.

- Ðào Tuy là con cüa Ðào Thøc.

- Ðào Khän

Vua Nguyên Ъ3 nhà T¤n nåm thÑ nh¤t niên hi®u ÐÕi Hßng (nåm 318 sau công nguyên-ND) tháng 11 xu¯ng chiªu giao chÑc cho Ðào Khän làm ThÑ sØ Quäng Châu coi hªt vi®c · Giao Châu.

- Vß½ng Lßþng

Vua Nguyên ðª nhà T¤n nåm thÑ nh¤t niên hi®u Vînh Xß½ng (nåm 322 sau Công nguyên-ND) d×ng Vß½ng Lßþng làm ThÑ sØ sai b¡t Lß½ng ThÕc. Vß½ng thÕc vây Lßþng · Long Biên cß¾p ðoÕt cây c¶ Tiªt, nhßng Lßþng không cho, Lß½ng ThÕc bèn ch£t cánh tay phäi cüa Lßþng mà l¤y. Lßþng chªt, vua Minh Ъ4 1 Løc D§n: ng߶i nß¾c Ngô · Ngô Qu§n, cháu ð°ng h÷ cüa Løc T¯n, lúc ð¥u làm Tuy¬n tào lang, sau làm Яc quân Ðô uý · Hành

Dß½ng, ðßþc Ngô chü cho làm Giao Châu ThÑ sØ.

2 Chiªu là l¶i cüa vua ban b¯ hi®u l®nh cho th¥n dân.

3 Vua Nguyên Ъ nhà T¤n tên là Du®, t¢ng tôn cüa Lang Da Vß½ng Trø (con Tß Mã Ý) · ngôi ðßþc 6 nåm (317-322 sau Công nguyên). Lang Da Vß½ng Du® xßng là T¤n vß½ng, nåm sau lên ngôi Hoàng ðª.

4 Vua Minh Ъ nhà T¤n tên là Thi®u, con cüa T¤n Nguyên Ъ, · ngôi ðßþc 3 nåm (323-325 sau Công nguyên).

13 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

nhà T¤n nåm thÑ nh¤t niên hi®u Thái ninh (nåm 323 sau Công nguyên) sai tß¾ng quân là Cao BØu ðánh và chém ðßþc ThÕc.

Nguy­n Phóng ð¶i Thành Ъ (323-342 sau Công nguyên)1 nhà T¤n làm ThÑ sØ.

Nguy­n Phu ð¶i Møc Ъ (345-361 sau Công nguyên)2 nhà T¤n làm ThÑ sØ.

Châu Phø th¶i T¥n Phù Kiên (nåm 357 sau Công nguyên)3 làm ThÑ sØ.

Nguy­n T¯n (ðúng là Lý T¯n-ND)

в Vi®n.

жi Hiªu Vû Ъ4 nhà T¤n nåm thÑ 5 niên hi®u Thái Nguyên (nåm 380 sau Công nguyên-ND) Thái thú qu§n CØu Chân là Nguy­n T¯n (tÑc Lý T¯n-ND) chiªm cÑ Giao Châu làm phän 6 nåm. Khi в Vi®n chém ðßþc Nguy­n T¯n (tÑc Lý T¯n-ND)5 cõi Giao Châu ðßþc yên.

в Hu® е là con cüa в Vi®n6.

жi Nghîa Hy (Tri«u T¤n An Ъ-ND) nåm thÑ 7 (nåm 441 sau Công Nguyên-ND) Thái thú Vînh Gia là Lß Tu¥n chÕy sang ðánh phá Hþp Ph¯ r°i bång ð߶ng t¡t ðªn châu lÜ.

Vua T¤n dùng в Hu® е làm ThÑ sØ. Hu® е ð¯c su¤t lính trong phü ra ðánh · ThÕch KÏ r°i lÕi cùng v¾i Lß Tu¥n ðánh nhau · bªn ðò phía nam Long Biên7. Hu® е dùng ðuôi chim trî làm ðu¯c ð¯t thuy«n cüa Lß Tu¥n, quân sî hai bên b¶ sông b¡n ra, binh cüa Lß Tu¥n thua to. Tu¥n chªt chìm dß¾i nß¾c. Hu® е v¾t thây c¡t ð¥u gói ðem v« Kiªn khang.

Ъn ð¶i Hiªu Vû Ъ nåm thÑ nh¤t niên hi®u S½ nguyên (niên hi®u Vînh s½-ND)8 tháng 7 quân Lâm „p vào cß¾p bóc, Hu® е ðánh phá, quân Lâm „p xin hàng.

1 T¤n Thành Ъ tên Di­n, con cüa Minh Ъ · ngôi ðßþc 17 nåm.

2 T¤n Møc ðª tên Ðam, con cüa T¤n Khang 𪠷 ngôi ðßþc 17 nåm.

3 Nåm Ðinh TÜ tÑc nåm 357 t¥n Phù Kiên soán v¸, Phù Kiên còn có tên là Vån Vß½ng, ti¬u tñ là Kiên, h÷c rµng ða tài. là ng߶i th¶i Ðông T¤n, cûng g÷i là th¶i ðÕi 16 nß¾c Ngû H°. Trong 16 nß¾c chia vùng Giang B¡c ð¬ cai tr¸ thì t¥n Phù Kiên tr¸ chüng tµc "Chi" dñng ra nhà Ti«n T¥n g°m 44 nåm (351-394). Kinh ðô là Tr߶ng An (tïnh Thi¬n Tây). Có sách chép là B° Kiên, tên chúa Ti«n T¥n ð¶i t¤n.

4 Hiªu Vû Ъ tên là Di®u, con cüa Giän Vån Ъ · ngôi ðßþc 24 nåm (373-396).

5 Lý T¯n: T¯ng sØ chép: Lý T¯n có sÑc khöe và lúc làm Thái thú qu§n CØu Chân thì quy«n thª và uy danh l×ng lçy. Lúc nghe ThÑ sØ Ð¢ng Ðôn Chi s¡p ðªn, Lý T¯n sai hai con ra ngån ch£n các n½i hi¬m yªu. в Vi®n ðem binh lÕi ðánh chém ðßþc Lý T¯n.

6 в Hu® е: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß"và "Khâm ð¸nh Vi®t sØ Thông giám cß½ng møc" ð«u vhép là в Hu® е, Hu® chÑ không phäi Tu®. Có sØ li®u chép là Tu® (sai? ðúng?) в Hu® е là con cüa в Vi®n ðßþc T¤n Ъ cho làm ThÑ sØ. Lúc b¤y gi¶ Lß Tu¥n làm phän ðem ð° ðäng 2000 ng߶i kªt hþp v¾i dß ðäng cüa Lý T¯n ðánh phá Hþp Ph¯ r°i kéo ðªn Nam thành Long Biên. в Hu® е ðem hªt gia tài ra ban thß· ng quân sî r°i cùng em là Hu® KÏ (Thái thú Giao Chï), Chß½ng Dân (Thái thú CØu Chân) cùng ð¯c thúc quân bµ ðánh nhau v¾i Lß Tu¥n, phóng ðu¯c trî vî ð¯t thuy«n lß Tu¥n. Quân Lß Tu¥n tan vÞ. Tu¥n b¸ chªt chìm dß¾i sông.

7 Long Biên: tên huy®n v« ð¶i nhà Hán thuµc Giao Chï, ch² quân tr¸ th¶i Ðông Hán. Sách "Thüy Kinh chú" chép: Nåm 208- thuµc nhà Ðông Hán nåm Kiªn an thÑ 13, khi dñng thành có gi¯ng thu°ng lu°ng ch¢ng ch¸t dß¾i nß¾c · hai bên Nam B¡c. Nhân ðó ð±i tên là Long Uyên. Nhà Lý ð±i là Thång Long. Nay là tïnh thành Hà Nµi.

8 Theo nhi«u sØ li®u c± th¤y: Hiªu Vû Ъ nhà T¤n (373-396) không có niên hi®u S½ nguyên. жi Hiªu Vû Ъ nhà T¯ng (454- 464) cûng không có niên hi®u S½ nguyên. Vä lÕi, theo nhi«u sách sØ thì в Hu® е ðánh quân Lâm „p vào nåm 413 (tÑc nåm Quý SØu nh¢m ð¶i An Ъ nhà T¤n nåm thÑ 9 niên hi®u Nghîa Hy).

Ъn nåm 420 lÕi ðánh l¥n næa và quân lâm „p phäi ð¥u hàng (tÑc nåm Canh Thân ð¶i Vû Ъ nhà T¯ng nåm thÑ nh¤t niên hi®u Vînh s½). Có l¨ nåm 420 mà sách chép nh¢m Vû Ъ thành Hiªu Vû Ъ, niên hi®u Vînh s½ thành S½ nguyên chång?

14 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Hu® е cai tr¸ dân sþ mà quí mªn. CØa thành ðêm ðªn không phäi ðóng. Cüa r½i ngoài ð߶ng không ai nh£t.

в Ho¢ng Vån là con cüa в Hu® е1.

Vß½ng Huy lên thay в Ho¢ng Vån làm ThÑ sØ2.

Ðàn Hoa Chi3.

Nåm thÑ 23 niên hi®u Nguyên gia (nåm Bính Tu¤t- 446 sau Công nguyên- ND) vua Vån Ъ nhà T¯ng4 sai ThÑ sØ Ðàn Hoa Chi ðánh Lâm „p. Có ng߶i · Nam Dß½ng tên là Tông Xác, tính thích vi®c võ t×ng nói r¢ng: "Ta nguy®n làm c½n gió dài ð¬ phá làn sóng muôn d£m"5, bèn cùng v¾i Ðàn Hoa Chi håm h· xin ðánh Lâm „p. Vua T¯ng dùng Tông Xác làm Ch¤n võ Tß¾ng quân.

Vua nß¾c lâm „p là PhÕm Dß½ng MÕi nghe nhà T¯ng xu¤t quân m¾i dâng bi¬u6 xin trä lÕi nhæng ð¤t ðai ðã cß¾p ðßþc.

Ðàn Hoa Chi tiªn quân vây tß¾ng Lâm „p (là PhÕm Phøc Long-ND) · thành Khu Túc. Tông Xác ðánh phá, ðªn tháng 5 thì hÕ thành Khu Túc, chém ðßþc tß¾ng PhÕm Phøc Long. Th×a th¡ng quân T¯ng kéo vào Tßþng Ph¯, PhÕm Dß½ng MÕi vçn ðánh mÕnh, dùng áo giáp trùm lên mình voi trß¾c sau ð«u kín mít hªt cä. Tông Xác lÕi làm hình con sß tØ ð¬ ch¯ng lÕi. Kªt quä voi sþ häi bö chÕy. Quân Lâm „p thua to, PhÕm Dß½ng MÕi tr¯n ði.

Nåm thÑ 24 niên hi®u Nguyên gia (tÑc nåm 447-ND) Ðàn Hoa Chi tr· v« B¡c.

Lßu Møc ð¶i Minh Ъ (465- 472-ND) nhà T¯ng7 làmThÑ sØ.

Lßu Bµt.

Nguy­n Tr߶ng Nhân (ðúng là Lý Tr߶ng Nhân-ND)8 ð¶i Minh Ъ nhà T¯ng làm ThÑ sØ.

Th¥m Hoán ð¶i Cao Ъ (479- 482-ND) nhà T«9 làm ThÑ sØ.

1 в Ho¢ng Vån: Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß": Con trß· ng cüa в Hu® е. Trß¾c kia, в Hu® е xin cho в Ho¢ng Vån làm Thái

thú CØu Chân. B¤y gi¶ Hu® е m¤t, nhà T¯ng phong Ho¢ng Vån làm ThÑ sØ. Ho¢ng vån lÕi ðßþc phong tß¾c Long Biên H¥u.

2 Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì là Vß½ng Huy Chi chÑ không phäi là Vß½ng Huy. Nåm Ðinh Mão, tháng 4- 427 Tây l¸ch T¯ng Ъ ðòi Ho¢ng Vån v« làm Ðình úy và cho Vß½ng Huy Chi lên thay làm ThÑ sØ.

Ho¢ng vån mong ðßþc v« ch¯n ðª ðô nên ðang b®nh vçn ráng ng°i xe lên ð߶ng, xe ðªn Quäng Châu thì t× tr¥n.

3 Ðàn Hoa Chi: ng߶i · Kim Hß½ng thuµc Cao Bình, t×ng giæ chÑc ThÑ sØ Duyên Châu. Th߶ng nghi®n ng§p rßþu chè lÕi tham lam nhûng nhi­u nên b¸ cách chÑc. Lúc ngã b®nh, trong c½n mê sän th߶ng th¤y hình dÕng ng߶i rþ H° hãm hÕi r°i m¤t.

4 T¯ng vån Ъ tên Nghîa Long, con cüa T¯ng Vû ðª, · ngôi 30 nåm.

5 Lúc còn nhö ðßþc ng߶i chú höi v« cái chí cüa Tông Xác, Xác trä l¶i: "Nguy®n th×a tr߶ng phong phá vÕn lý lãng". Vß½ng Bµt (bu±i S½ Ð߶ng) mµt hôm ði thåm thân phø làm quan L®nh · Giao Chï, lúc qua Nam Xß½ng ðßþc dñ bæa ti®c tÕi Тng Vß½ng Các. Nhân bæa ti®c ¤y Vß½ng Bµt ðã làm bài "Тng vß½ng Các tñ" l¶i cñc kÏ di­m l®, trong ¤y có câu: "Hæu hoài ð¥u bút, mµ Tông Xác cho tr߶ng phong" (SÇn hoài bäo vÑt cây bút, ngßÞng mµ c½n gió dài cüa Tông Xác).

6 Bi¬u là bài vån cüa th¥n dân dâng lên vua, ð¬ chúc m×ng thì g÷i là hÕ bi¬u, ho£c ð¬ tÕ ½n g÷i là tÕ bi¬u, ho£c ð¬ bày tö ði«u gì...

7 T¯ng Minh Ъ tên là Úc, con cüa Vån Ъ · ngôi ðßþc 8 nåm.

8 Lý Tr߶ng Nhân: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Ng߶i trong châu là Lý Tr߶ng Nhân giªt nhæng bµ hÕ cüa châu møc t× Trung Qu¯c sang, r°i chiªm cÑ giao Châu làm phän tñ xßng là ThÑ sØ.

9 T« Cao ðª h÷ Tiêu, tên ÐÕo Thành, ng߶i Nam Lan Lång, làm quan nhà T¯ng, ðßþc phong T« Vß½ng, ðßþc nh߶ng ngôi, và · ngôi 4 nåm.

15 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nguy­n Thúc Hiªn (ðúng là Lý Thúc Hiªn-ND)1.

Nguy­n Thúc Hiªn là em h÷ cüa Nguy­n Tr߶ng Nhân. Tr߶ng Nhân chªt, Thúc Hiªn lên thay lãnh chÑc vi®c Giao Châu. Nhßng vì hi®u l®nh chßa th¬ thi hành ðßþc m¾i c¥u mong · nhà T¯ng chÑc ThÑ sØ. Vua T¯ng lÕi dùng Th¥m Hoán làm ThÑ sØ, dùng Thúc Hiªn làm chÑc Thái thú hai qu§n Võ Bình và Tân xß½ng.

Thúc Hiªn ðßþc m®nh l®nh cüa tri«u ðình r°i, bèn ðem binh chiªm giæ n½i hi¬m yªu không ch¸u l® thuµc Th¥m Hoán. Th¥m Hoán d×ng lÕi · U¤t Lâm r°i b¸ b¸nh mà chªt.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Kiªn nguyên (nåm KÖ v¸-749-ND) vua Cao Ъ nhà T« cho Thúc Hiªn làm ThÑ sØ. Thúc Hiªn nh§n ðßþc tri«u m®nh l®nh lÕi dÑt bö hÆn vi®c c¯ng hiªn.

Nåm thÑ 3 niên hi®u Vînh minh (nåm „t SØu-485-ND) vua (T« Vû Ъ-ND)2 sai Lßu Khäi (còn ð÷c Giai-ND) làm ThÑ sØ ð¬ ðánh Thúc Hiªn, Thúc Hiªn sþ hãi theo ð߶ng t¡t v« ch¥u vua.

Lßu Khäi ð¶i Cao Ъ (479-482-ND) nhà T« làm ThÑ sØ.

Phòng Pháp Tông ð¶i Minh Ъ (494-498-ND) nhà T«3 làm ThÑ sØ.

Phøc Ðång Chi.

Pháp Tông làm chÑc Tr߶ng sØ. Phøc Ðång Chi th¤y Pháp Tông nhi«u b®nh hoÕn m¾i ðem giam giæ trong ngôi nhà riêng bi®t r°i tß¾c ðoÕt hªt quy«n hành. Pháp Tông thích ð÷c sách, · trong tù mong có sách ð¬ xem. Phøc Ðång Chi nói: "SÑ quân · không còn sþ ðµng ðªn b®nh t§t, há xem ðßþc sách næa sao?". R°i không cho.

Vua t« cho Ðång Chi làm ThÑ sØ.

Pháp Tông ðßþc tr· v«, ði ngang qua Ngû Lînh thì chªt.

Nguy­n Khäi (ðúng là Lý Khäi-ND)4 ¶i Minh Ъ (494-498-ND) nhà t« làm ThÑ sØ.

Nguy­n T¡c (ðúng là Lý t¡c-ND)5 ng߶i ð¶i nhà Lß½ng (502-556-ND)6.

Nguy­n Khäi làm phän, Nguy­n T¡c chém Khäi r°i lên thay làm ThÑ sØ.

H¥u Tß ð¶i Vû Ъ (502-549) nhà Lß½ng làm ThÑ sØ.

Dß½ng Phiêu.

1 "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" chép lÕi l¶i phê cüa sØ gia Ngô Sî Liên v« vi®c anh em Lý Tr߶ng Nhân: Nhà T« làm sai

hình pháp. Lý Thúc Hiªn là kë thân thuµc cüa loÕn th¥n, khi làm chÑc châu møc uy l®nh chßa ðßþc thi hành thì c¥u xin làm chÑc ThÑ sØ v¾i tri«u ðình Trung Qu¯c, khi ðßþc tri«u l®nh lÕi ch¯ng cñ v¾i ti«n ThÑ sØ Th¥m Hoán · U¤t Lâm. Mµt khi có chÑc tß¾c phong cho, có uy lñc r°i thì phän bµi ch¯ng lÕi quan viên Trung Qu¯c và không tiªn c¯ng næa.

Ъn lúc Lßu Khäi vâng l®nh ðem quân tiªn ðánh, nhà T« lÕi cho Lý Thúc Hiªn theo ð߶ng t¡t vào ch¥u, không nghe tuyên b¯ tµi trÕng gì cä. Nhß thª thì làm sao cho ng߶i phøc và rÕng rÞ qu¯c th¬?

2 T« Vû Ъ tên Di, con cüa Cao Ъ, lên ngôi nåm Quí Hþi, · ngôi ðßþc 11 nåm (483-493).

3 t« Minh Ъ tên Loan, con cüa ÐÕo Sinh (con ng߶i anh vua T« Cao Ъ) phª Häi lång Vß½ng, tñ l§p làm vua, · ngôi ðßþc 5 nåm.

4 xem lÕi chú thích (64)

5 xem lÕi chú thích (64)

6 Lß½ng Vû Ъ h÷ Tiêu, tên Di­n, ð°ng tµc v¾i T«, c¤t binh ðánh Ðông hôn h¥u, ðßþc phong vß½ng và ðßþc nh߶ng ngôi, · ngôi ðßþc 48 nåm. Ngôi vua l¥n lßþt truy«n ðªn Lß½ng Giän Ъ, Lß½ng Nguyên Ъ và Lß½ng Kinh Ъ thì dÑt. Nhà Lß½ng liên tiªp tr¸ vì (502-556) ðßþc 55 nåm.

16 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nguyên trß¾c có ng߶i trong châu là Nguy­n Bôn1 làm phän chiªm cÑ thành Long Biên, tñ xßng là Nam Vi®t Ъ, s¡p ð£t tråm quan, ð±i niên hi®u là Thiên ÐÑc, ð£t qu¯c hi®u là VÕn Xuân2.

Vua Vû Ъ (502-549-ND) nhà Lß½ng phong Dß½ng Phiêu làm ThÑ sØ Giao Châu, Tr¥n Bá Tiên làm chÑc Tß mã ð¬ ðánh Bôn. Nguy­n Bôn ð¯c xu¤t quân lính ba mß½i ngàn ng߶i ð¬ ch¯ng lÕi. Nhßng b¸ thua · Châu Diên (Phü Vînh T߶ng trß¾c thuµc S½n Tây, nay thuµc tïnh Vînh Yên-ND) lÕi thua · cØa sông Tô L¸ch, Nguy­n Bôn phäi chÕy vào thành Gia Ninh (huy®n Yên Lãng, tïnh Phúc Yên- ND). Dß½ng Phiêu tiªn quân vây thành, Nguy­n Bôn phäi chÕy vào trong Tân Xß½ng lão (tÑc là ð¤t Phong Châu cû thuµc tïnh Vînh yên bây gi¶-ND). Nguy­n Bôn lÕi ð¯c xu¤t binh lính hai mß½i nghìn ng߶i, dàn quân · h° Ði¬n Tri®t ðóng thuy«n l¾n ð¥y ngh©t cä h°. R°i thì ban ðêm nß¾c sông thình lình dâng lên, Tr¥n Bá Tiên ð¯c su¤t quân lính men theo dòng nß¾c mà tiªn lên trß¾c. Các ðµi quân ðánh tr¯ng reo hò ð¬ tiªn theo. Nguy­n Bôn không chu¦n b¸ trß¾c vì thª mà thua to phäi rút v« giæ ðµng Khu¤t Lão r°i phäi b®nh mà chªt (nåm 548-ND).

Dß ðäng sþ thª lñc binh lính cüa Tr¥n Bá Kiên cä b÷n kéo v« xin hàng.

Con cüa Nguy­n Bôn là Thiên Bäo3 vào CØu Chân, Bá tiên c¤t binh lính ðánh d©p yên ðßþc cä, r°i ð±i CØu Chân làm Aí Châu.

Tr¥n Bá Tiên.

Vì có công ðánh Nguy­n Bôn nên ðßþc (vua Vû Ъ nhà Lß½ng-ND) cho giæ chÑc Binh oai Tß¾ng quân ThÑ sØ Giao Châu r°i thì ðßþc g÷i v« B¡c.

Lßu Phß½ng.

жi vua Vån Ъ4 nhà Tùy nåm thÑ 2 niên hi®u Nhân th÷ (nåm Nhâm Tu¤t-602-ND) giæ chÑc Soái Giao Châu là Nguy­n Ph§t tØ5 chiªm cÑ thành Vi®t Vß½ng làm loÕn.

Con cüa ng߶i anh là ÐÕi Quy«n chiªm giæ Long Biên.

Vua Vån Ъ dùng Lßu Phß½ng làm chÑc Hành quân T±ng quän ð¬ ðánh Ph§t TØ. Nguy­n Ph§t TØ sþ xin hàng.

Trong khoäng niên hi®u ÐÕi Nghi®p (605-616-ND) ð¶i DßÞng ðª nhà Tùy6 vì lâm „p làm phän nên vua (nhà Tùy- ND) ð±i Nh§t Nam làm Hoan Châu, dùng Lßu Phß½ng làm chÑc Hoan ðÕo Hành quân T±ng quän ð¬ ðánh Lâm „p.

1 Nguy­n Bôn tÑc Lý Bôn có ng߶i g÷i là Lý Bí, v¯n dòng dõi ng߶i tàu. T± tiên · ð¶i Tây Hán phäi tránh loÕn chÕy sang Giao Châu,

ðªn lúc b¤y gi¶ là 7 ð¶i thành ra ng߶i bän xÑ. Sau khi d¤y binh ðánh ðu²i quan ThÑ sØ nhà Lß½ng là Tiêu Tß, ông lên ngôi Hoàng ðª và · ngôi ðßþc 5 nåm (544-548). Ông là ng߶i tài kiêm vån võ và là ng߶i ð¥u tiên ð£t niên hi®u cho nß¾c Nam ta.

2 VÕn Xuân: Sách "Thái Bình hoàn vû ký" cüa NhÕc SØ ð¶i T¯ng chép là huy®n Long Biên có ðài VÕn Xuân. Lý Bí ð¤t Giao Chï xây ðài này vào nåm ÐÕi аng nhà Lß½ng. Nay là xã VÕn Phúc huy®n Thanh Trì có h° VÕn Xuân, cûng có tên là ð¥m VÕn Phúc, ði®n VÕn Xuân.

Theo "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc": Nåm Giáp Tý-544 Tây l¸ch, niên hi®u Thiên ÐÑc thÑ nh¤t tháng giêng, Lý Bí xßng Nam Vi®t ðª và l¤y tên nß¾c là VÕn Xuân là ý mong xã t¡c ðßþc lâu b«n muôn ð¶i. Ngài cho xây ði®n VÕn Xuân làm n½i tri«u hµi.

3 Theo nhi«u sách sØ thì Thiên Bäo (tÑc Lý Thiên Bäo) là ng߶i anh h÷ cüa Nguy­n Bôn (tÑc Lý Bôn). — ðây nói là con cüa Bôn. Có sñ nh¥m lçn · ðây chång?

4 Tùy Vån Ъ, h÷ dß½ng, tên Kiên, ng߶i · Hoành Nông, làm quan nhà Chu, ðßþc phong là Tùy vß½ng, ðßþc Chu nh߶ng ngôi, · ngôi 16 nåm (589-604).

5 Ðúng là Lý Ph§t TØ.

6 Tùy DßÞng Ъ tên Quäng, con cüa Vån Ъ, · ngôi 12 nåm (605- 616) b¸ Vû Vån Hóa C§p giªt.

17 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Quân lính cüa Lßu Phß½ng kéo ðªn sông Xà Lê (còn g÷i là а Lê), binh Lâm „p ð«u cÞi voi l¾n b¯n m£t mà tiªn t¾i. Lßu Phß½ng bèn ðào nhi«u h¯ nhö, l¤y cö phü lên trên r°i ra ðánh và giä thua chÕy. Quân Lâm „p ðu±i theo, voi nhi«u con b¸ søp chªt. Nhân ðó, dùng binh hùng tiªp tøc ðu±i ðánh, quân Lâm „p thua to, b¸ b¡t c¡t tai có ðªn vÕn cái. Lßu Phß½ng ðu±i ðánh nhi«u l¥n ð«u ðßþc th¡ng lþi cä. Ðu±i theo hß¾ng nam, qua trø ð°ng cüa Mã Vi®n, t¾i ngày thÑ tám thì t¾i kinh ðô cüa nß¾c Lâm „p. Vua nß¾c Lâm „p là PhÕm Chí phäi bö thành mà chÕy tr¯n. Lßu Phß½ng vào thành l¤y th¥n chü trong miªu 18 cái ð«u ðút b¢ng vàng cä.

Lßu Phß½ng kh¡c ðá ghi công r°i tr· v«. Giæa ð߶ng b¸ b®nh mà chªt.

Khâu Hòa.

Vào nåm thÑ 5 niên hi®u Vû ÐÑc (nåm Nhâm Ng÷- 622- ND) vua Cao T±1 nhà Ð߶ng trao cho Khâu Hòa chÑc ÐÕi t±ng Quän, tß¾c Ðàm qu¯c công, Hòa lÕi tâu xin ð£t chÑc Ðô hµ Phü chúa.

Lßu Diên Hñu.

Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Ði«u lµ (nåm KÖ Mão- 679-ND) vua Cao Tông2 nhà Ð߶ng ð±i chÑc ThÑ sØ An Nam làm Ðô hµ phü Giao Châu, dùng Diên Hñu làm quan Ðô hµ.

Theo l® cû ð¯i v¾i di lão3 chï phäi thâu phân næa s¯ thuª, Lßu Diên Hñu lãnh trách nhi®m thâu thuª, ra l®nh thâu vào ðü nguyên s¯. Dân chúng oán gi§n. Ng߶i ð¥u sö trong ðám oán gi§n là Lý Tñ Tiên4 b¸ Lßu Diên Hñu giªt chªt. Dß ðãng bèn n±i loÕn vây phü thành mà giªt Diên Hñu.

Khúc Lãm.

Khúc Lãm, th¶i vua Trung Tông (705- 710-ND)1, nhà Ð߶ng làm quan Ðô hµ, vì tham lam tàn bÕo m¤t lòng dân nên b¸ chÑc Tß løc là Cam Mãnh giªt.

1 Ð߶ng Co T± h÷ Lý, tên uyên, dòng dõi cüa Tây Lß½ng Vß½ng, Lý Nh§t Cao, n¯i theo tß¾c cüa t± tiên làm Ð߶ng Công, giæ Thái

Nguyên, d¤y binh, ðßþc phong làm Ð߶ng Vß½ng, sau cß¾p ngôi nhà Tùy. Lên ngôi · Tr߶ng Sa, · ngôi ðßþc 9 nåm (618- 626).

2 Ð߶ng Cao Tông tên Tr¸, con cüa Thái Tông, · ngôi ðßþc 34 nåm (650 - 683).

3 Di lão: theo ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n thì không nên d¸ch ho£c nªu d¸ch thì: "ng߶i già · mi«n ð¤t man di". Riêng chúng tôi, không d¸ch không ch¸u ðßþc mà d¸ch ra cûng không hþp ý. d¸ch tàm tÕm ð¬ b¾t bñc mình thì: "ng߶i già cä nghèo hèn quê k®ch", r߶m quá không ±n! Ðó, ng߶i Trung Qu¯c thª ð¤y, h÷ th߶ng g÷i các nß¾c nhö · chung quanh h÷ là di. Nói gì thì nói, khi dùng chæ di, không th¬ h÷ không có ý mi®t th¸ · trong ðó. Cûng bÞi chæ "di" này mà xäy ra chuy®n sau ðây.

Tri«u vua Quang Trung, sÑ giä Võ Huy T¤n sang nhà Thanh tiªn c¯ng. Ng°i ch¶ · quán, b¤t chþt Ông Võ th¤y quy¬n s± do viên quan lÕi thuµc nhà Thanh chép nhæng v§t tiªn c¯ng. Cu¯i dòng có hai chæ "di quan" nghîa là cüa viên quan nß¾c man di, ð¬ chï sÑ bµ An Nam ta. Gi§n l¡m nhßng nghî, to tiªng n£ng l¶i v¾i tên lÕi thuµc không ích gì. Ông Võ bèn chiªt tñ chØ Di và th¤y: chæ cung là cung nö hþp v¾i chæ qua là giáo mác thì thành chæ Di và ông ghi ngay vài quy¬n s± ¤y bài th½:

"CÑ g÷i là Di cûng chÆng sao

"Di này sÇn có ðü cung ðao

"Giang s½n th߶ng xu¤t trang hào ki®t

"Tr÷ng nghîa nhân mà tö chí cao.

Cä vua quan trong tri«u ð«u chuy«n tay nhau ð÷c bài th½ và r¤t kính phøc, r¤t tr÷ng ðãi sÑ giä nß¾c An Nam. Và, t× ðó khi nói v« nß¾c ta, dân ta h÷ không dùng chæ Di næa.

Bài th½ b¢ng chæ Hán, tôi nghe ðßþc cách ðây h½n 30 nåm. bây gi¶ chï nh¾ ðÕi ý, cho nên chuy¬n sang Vi®t ngæ, t¤t nhiên không ðßþc sát nghîa.

4 Lý Tñ Tiên: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Mùa thu tháng 7 nåm Ðinh Hþi- Tây l¸ch 687, sau khi Lý Tñ Tiên tuçn nÕn Ðinh Kiªn tø hþp nhân dân vây phü thành và Ðinh Kiªn giªt Lßu Diên Hñu.

18 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Trß½ng Thu§n.

Th¶i vua Túc Tông (756-762-ND)2 nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ.

Trß½ng Bá Nghi.

Trß½ng Bá Nghi là con cüa Trß½ng Thu§n.

Nåm thÑ 2 niên hi®u Chí ÐÑc (nåm Ðinh D§u- 757-ND) vua Túc Tông nhà Ð߶ng ð±i An Nam thành Tr¤n Nam ðô hµ phü dùng Trß½ng Bá Nghi làm quan ðô hµ.

nåm thÑ 2 niên hi®u ÐÕi L¸ch (nåm Ðinh TÜ-767-ND) ð¶i vua ÐÕi Tông nhà Ð߶ng, Trß½ng Bá nghi xây lÕi La Thành.

Ъn nåm thÑ 3 (nåm M§u Thân- 768-ND) thì ð±i lÕi là An Nam ðô hµ phü.

Cao Chánh Bình.

жi vua ÐÕi Tông3 nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ.

Tri®u Xß½ng, lên thay Cao Chánh Bình làm quan ðô hµ.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Trình Nguyên (nåm „t SØu- 785-ND) ð¶i vua ÐÑc Tông4 nhà Ð߶ng, Tri®u Xß½ng tâu lên xin ð£t ra Nhu Vi­n quân.

Bùi Thái, lên thay Tri®u Xß½ng làm quan ðô hµ, b¸ ng߶i · trong phü là Vß½ng Quí Nguyên giªt r°i dùng Tri®u Quân làm quan ðô hµ5.

Tri®u Quân.

Lý Tßþng C±.

жi vua Hiªn Tông (806-820)6 nhà Ð߶ng, Tri®u Quân và Lý Tßþng C± làm quan ðô hµ b¸ ng߶i trong phü là Dß½ng Thanh giªt7.

Nguy­n Nguyên Gia (ðúng là Lý Nguyên Gia-ND).

Vào nåm thÑ 2 niên hi®u Tr߶ng Khánh (nåm Nhâm D¥n- 822- ND) vua Møc Tông8 nhà Ð߶ng dùng Nguyên HÖ làm quan ðô hµ. Nguyên HÖ th¤y g¥n cØa thành có dòng nß¾c chäy ngßþc m¾i sþ r¢ng 1 Ð߶ng Trung Tông, tên Triªt, con cüa vua Cao Tông lên ngôi nåm Giáp Thân (nåm 684) · ngôi chßa ðßþc mµt nåm thì b¸ Vû H§u phª,

d¶i ngai v« Phong Châu r°i cho em ngài lên thay, tÑc Ð߶ng Du® Tông. Ъn nåm „t TÜ (705) ngài lÕi lên ngôi, nåm Canh Tu¤t (nåm 710) b¸ ngµ sát.

2 Ð߶ng Túc Tông tên HÕnh, con vua Huy«n Tông, · ngôi ðßþc 7 nåm.

3 Ð߶ng ÐÕi Tông tên Dñ, con Túc Tông, · ngôi ðßþc 17 nåm (763-779).

4 Ð߶ng ÐÑc Tông tên Quát, con cüa ÐÕi Tông, · ngôi ðßþc 25 nåm (780- 804).

5 "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß " chép:Tri®u Xß½ng sang ðô hµ cõi An Nam, dân r¤t cäm phøc. Ông tÕi chÑc su¯t 17 nåm An nam yên ±n, sau vì ðau n½i chân nên xin v« c¯ qu¯c. Nhà Ð߶ng cho Ðinh Bµ Lang trung Bùi Thái sang thay Tri®u Xß½ng. Ъn nåm Quý TÜ- Tây l¸ch 803, tß¾ng trong châu là Vß½ng Quý Nguyên ðu±i Bùi Thái. Vua nhà Ð߶ng th¤y Tri®u Xß½ng tu±i ngoÕi th¤t tu¥n song trình bày vi®c gì cûng tinh t߶ng minh bÕch, vua l¤y làm lÕ, lÕi trao cho Tri®u Xß½ng chÑc Giao Châu ðô hµ.

6 Ð߶ng Hiªn Tông tên Thu¥n, con cüa Thu§n Tông · ngôi ðßþc 15 nåm.

7 Dß½ng Thanh, ng߶i Giao Châu là tù trß· ng cüa ng߶i Mán, v« sau làm Hoan Châu ThÑ sØ. Lúc b¤y gi¶ có Lý Tßþng c± là dòng gi¯ng tông th¤t nhà Ð߶ng, ðßþc nhà Ð߶ng cho làm An Nam Ðô hµ. Tham lam, hà kh¡c, m¤t lòng dân Lý Tßþng C± b¸ Dß½ng Thanh ðang ðêm kéo quân v« ðánh úp, l¤y Giao Châu giªt Lý Tßþng C±.

8 Ð߶ng Møc Tông tên là H¢ng, con cüa Hiªn Tông, · ngôi ðßþc 4 nåm (821- 824).

19 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

ng߶i trong châu ða s¯ s¨ sinh chuy®n phän tr¡c. Nhân ðó m¾i bói quë, xem cái thành hi®n tÕi ¤y nhß thª nào. Lúc b¤y gi¶, có cái thành nhö v×a m¾i ð¡p. Ng߶i xem bói, xem tß¾ng nói r¢ng sÑc ông không ðü ð¬ b°i ð¡p cái thành l¾n, 50 nåm sau së có ng߶i h÷ Cao ðóng ðô · ð¤y mà xây dñng vß½ng phü.

Ъn khoäng niên hi®u Hàm Thông (841- 873-ND) ð¶i vua Ý Tông1 nhà Ð߶ng, Cao Bi«n ð¡p thêm La Thành.

Hàn ¿¾c ng߶i Võ Ninh, thuµc lãng châu, v¯n tên là Tr÷ng Cách. Trong khoäng niên hi®u Thái Hòa (827- 835- ND) vua Ð߶ng Vån Tông2 bãi bö chÑc ðô ð¯c Giao Châu, toàn cõi Giao Châu ð«u thuµc v« An Nam Ðô Hµ phü. Nhà vua dùng Hàn ¿¾c làm quan ðô hµ.

Võ H°n ng߶i th¶i Vû Tông (841- 846- ND) nhà Ð߶ng3.

Bùi Nguyên Hæu4 ng߶i th¶i Vû Tông nhà Ð߶ng.

Nguy­n Trác5 ð¶i Tuyên Tông (847- 859- ND)6 nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ Kinh Lßþc sÑ.

Vß½ng Thúc.

Thân phø là Vß½ng Kh· i. Vß½ng Thúc lá con (trai) cüa Vß½ng Kh· i v§y.

Vß½ng YhÑc ð§u Tiªn sï ð®7 và là ng߶i giöi nh¤t trong các hàng quan lÕi. Ðßþc thång chÑc Ði®n trung Th¸ ngñ sØ.

Trong khoäng niên hi®u ÐÕi Trung (847- 859- ND) ð¶i vua Tuyên Tông nhà Ð߶ng, Vß½ng ThÑc làm ThÑ sØ T¤n Châu thì ðßþc thuyên chuy¬n sang làm quan ðô hµ An Nam.

Lý Hµ8.

Nåm thÑ 12 niên hi®u ÐÕi Trung (nåm M§u D¥n- 858-ND) ð¶i vua Tuyên Tông nhà Ð߶ng, Lý Hµ lên thay Vß½ng ThÑc làm quan Ðô hµ. Tháng chÕp ng߶i M߶ng ðßa quân Nam Chiªu vào ðánh úp cß¾p phá bän phü, Lý Hµ phäi chÕy sang Võ Châu.

1 Ð߶ng Ý Tông tên là Xác (Giác), con cüa Tuyên Tông, · ngôi ðßþc 14 nåm (860- 873).

2 Ð߶ng Vån Tông tên là Ngang, con vua Møc Tông, · ngôi ðßþc 14 nåm (827- 840).

3 Ð߶ng Vû Tông tên là Tri«n, con Tri«n, con cüa vua Møc Tông, · ngôi ðßþc 6 nåm.

4 "ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép: là Bùi Nguyên Hñu, "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" chép là Bùi Nguyên Dø.

5 Ðúng là Lý Trác.

6 Ð߶ng Tuyên Tông tên là Th¥m, con cüa Hiªn Tông · ngôi 13 nåm.

7 Bên nß¾c ta mãi ðªn th¶i nhà Lý m¾i b¡t ð¥u có thi cØ. Nhßng thi hµi phäi ðþi ðªn nhà Tr¥n. Nåm 1232 vua Tr¥n Thái Tông m· khóa thi Thái h÷c sinh (tÑc tiªn sï). Ъn nåm Ðinh Mùi (1247) ð£t ra tam khôi: TrÕng nguyên, Bäng Nhãn, Thám hoa. Khoa thi nåm 1247 này có ông Lê Vån Hßu ð² Bäng mhãn. Ông là sØ gia có tài cüa nß¾c ta.

8 Có sách chép nåm 858 nhà Ð߶ng dùng Vß½ng ThÑc làm quan Kinh lßþc Ðô hµ sÑ. Ъn nåm 860 nhà Ð߶ng dùng Lý Hµ làm quan Ðô hµ và cûng nåm này quân Nam Chiªu công hãm thành phü, Lý Hµ bö chÕy.

LÕi theo "Tß tr¸ thông giám" thì sØ này chép: Lý Hµ ðªn phü li«n giªt viên tù trß· ng Mán là в Thü Tr×ng. Bµ hÕ cüa в Thü Tr×ng xúi giøc quân Nam Chiªu vây ðánh phü thành. Lý hµ thua chÕy v« Vû Châu. Vua Ð߶ng trách Lý Hµ v« tµi sát hÕi Thü Tr×ng, lÕi làm m¤t phü thành bèn giáng Lý Hµ làm Tß Hµ Ðam Châu, sau lÕi lßu ðày dài hÕn · Nhai Châu và Diêm Châu. аng th¶i mu¯n thu phøc lòng dân, c¯t cho yên, vua Ð߶ng m¾i truy t£ng cho thân phø cüa Thü Tr×ng là в T°n Thành chÑc kim ngô tß¾ng quân.

"Khâm ð¸nh Vi®t sØ Thông giám cß½ng møc" chép: в T°n Thành b¸ quan Ðô hµ Lý Trác giªt. Ðám dân Mán oán gi§n, ðem quân Nam Chiªu vào cß¾p phá. Lý Trác là mµt viên quan tham lam tàn bÕo, hà kh¡c và tham nhûng. Y th߶ng mua ép bò ngña cüa ng߶i Mán, m²i ð¤u mu¯n ð±i mµt con bò.

20 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nåm sau, Lý Hµ t§p hþp th± binh ðánh quân M߶ng l¤y lÕi phü thành.

Vua Ý Tông nhà Ð߶ng chê trách Lý Hµ v« vi®c ð¬ cho phü thành th¤t thü, m¾i giáng xu¯ng làm chÑc Tß Hµ · Ðam Châu.

Trong khoäng niên hi®u Hàm Thông (860- 873- ND), vua Ý Tông nhà Ð߶ng bãi bö phü An Nam Ðô hµ, ð£t hành Giao Châu · Häi Môn, r°i cäi ð±i tr· lÕi.

Vß½ng Khoang thay Lý Hµ làm quan Ðô hµ.

Thái T§p1.

Trong khoäng niên hi®u Hàm Thông (860- 873- ND) ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng, Nam Chiªu ð¯c su¤t Man binh kéo sang cß¾p phá.

Vua Ý Tông dùng Quan Sát sÑ H° Nam là Thái T§p thay Vß½ng Khoang, r°i ðem các ðÕo binh: Ðan, HoÕt, T×, Bi®n, Kinh, Tß½ng Ðàm và NgÕt ði ðánh quân Nam Chiªu. Man binh bèn kéo nhau ði. Lúc b¤y gi¶ Quan Tiªt ðµ sÑ Lãnh Nam là Thái Kinh sþ Thái T§p l§p ðßþc công m¾i bãi binh. Thái t§p th¤y Man binh mãi cß¾p phá chßa yên mà quân lính thì m®t möi tr­ biªng, lß½ng thñc thì hªt, ðánh nhau m߶i ph¥n ¡t chªt. Do ðó, m¾i làm t¶ trÕng giäi bày dâng lên viên quan Trung Thß là Tïnh Th¶i2. Tïnh Th¶i xem bài trÕng mà vì tin l¶i cüa Thái Kinh nên r¯t cuµc không cÑu xét gì cä.

Ъn nåm thÑ 4 (niên hi®u Hàm Thông nåm Quý V¸- 863- ND) mùa xuân, tháng giêng Nam Chiªu lÕi ð¯c su¤t nåm vÕn Man binh sang ðánh. Phü thành lÕi b¸ công hãm mà vi®n binh thì không ðªn. Quân tä hØu cüa Thái T§p ra sÑc ðánh. Thái T§p, mình trúng m߶i mûi tên, mu¯n xu¯ng thuy«n mà không k¸p phäi chªt chìm dß¾i nß¾c. Lúc ¤y có tß¾ng ðßþc phong tß¾c Ngu h¥u Kinh Nam là Nguyên Duy ÐÑc bäo binh sî r¢ng: "B÷n chúng ta không có thuy«n bè, xu¯ng nß¾c thì chªt, chi b¢ng hãy quay tr· lÕi phü thành cùng v¾i Man binh ðánh nhau, m²i mµt thân xác cüa chúng ta ð±i hai mÕng quân Man cûng có lþi". R°i bèn t× phía ðông cØa La Thành mà tiªn vào. Quân Man không phòng b¸. Nguyên Duy ÐÑc tung lính vào ðánh giªt h½n hai chøc ngàn ng߶i. Ngày hôm sau, tß¾ng cüa Man binh là Dß½ng Tß T¤n ra ðánh. Nguyên Duy ÐÑc tØ tr§n. Man binh nhân ðó mà giªt ð¸ch quân g°m m߶i låm vÕn.

Sau ðó, vua ý Tông nhà Ð߶ng cho lßu lÕi hai vÕn ng߶i3. Các ðÕo binh còn lÕi ðßþc g÷i v«. lÕi bãi bö phü Ðô hµ An Nam ð£t Hành Giao Châu · Tr¤n Häi Môn4, dùng T¯ng Nhung làm ThÑ sØ Giao Châu. Ъn tháng 7 thì ð£t phü Ðô hµ tr· lÕi.

Nåm thÑ 5 niên hi®u Hàm Thông (nåm Giáp Thân- tÑc 864- ND) vua Ð߶ng Ý Tông cho Quan T±ng Quän Kinh Lßþc sÑ là Trß½ng Ân ðß½ng luôn các vi®c · An Nam. Trß½ng Ân d×ng lÕi, chÑ không ch¸u tiªn nhi®m. HÕ H¥u tiªn cØ Cao Bi«n ðªn thay Trß½ng Ân.

Cao Bi«n1.

1 Thái T§p: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cûng chép là thái t§p, song có sách chép là Sái T§p.

2 Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì chép là: "Th¶i Tß¾ng" và d¸ch giä sách ¤y d¸ch là "Quan t¬ tß¾ng ðß½ng th¶i". Riêng sách này chép là "Tïnh Th¶i".

3 Sách "ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép: Quân nam chiªu lßu · ð¤y hai vÕn quân sai tß¾ng Man là Dß½ng Tß T¤n chiªm giæ thành Giao Châu. Sách này lÕi chép s¯ quân hai vÕn là quân nhà Ð߶ng (?)

4 Tr¤n Häi Môn: "ÐÕi Thanh nh¤t th¯ng chí" chép: Tr¤n Häi Môn · cách phía Tây Huy®n Bác CÕch Châu thuµc U¤t Lâm 15 d£m, xßa là l¯i sang An Nam. Häi Môn · ðây không phäi là cØa bi¬n tÑc không phäi Häi Môn thuµc Häi Dß½ng. N½i Ngô Quy«n ðánh Ho¢ng Tháo.

21 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Cao Bi«n tñ là Thiên Lý cháu cüa Cao Sùng Vån v§y. — trong quân ngû thì nhún nh߶ng. Thích ð÷c sách, ßa ðàm lu§n v« ng߶i xßa. Lúc nhö theo giúp ông Châu Thúc Minh. Mµt hôm có hai con chim (di«u hâu) ðang bay, Cao Bi«n trß½ng cung mà kh¤n r¢ng: "Nªu tôi ðßþc phú quý thì b¡n trúng v§y". R°i b¡n mµt phát mà hai con chim ð«u xâu vào mûi tên. Dân chúng vô cùng kinh ngÕc m¾i g÷i Cao Bi«n là: "LÕc ðiêu thi ngñ". Sau vì có công, Cao Bi«n ðßþc thång làm Phòng ngñ sÑ T¥n Châu (thuµc tïnh Thi¬m Tây bây gi¶-ND).

Lúc bây gi¶ ð¤t ðai Giao Châu ðã l÷t vào tay quân Nam Chiªu2 Hªt cä.

Nåm thÑ 5 niên hi®u Hàm Thông (tÑc nåm Giáp Thân- 864 ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng) vì Cao Bi«n là Kiêu v® tß¾ng quân3 nên ðßþc cho lãnh chÑc Kinh lßþc chiêu thäo sÑ phü Ðô hµ An Nam. Nhà vua l¤y hªt binh tß¾ng cüa Trß½ng Ân mà üy thác cho. Tháng 9 Cao Bi«n ðªn châu Nam Phong. Dân Man ðông ðªn nåm mß½i ngàn ng߶i, ðang mùa g£t lúa, Cao Bi«n ðánh úp mµt tr§n, phá hÕi dæ dµi r°i tiªn sang ðánh quân Nam Chiªu. LÕi phá ðßþc quân Nam Chiªu, giªt tß¾ng ¤y là Ðoàn Tù Thiên và chém binh M߶ng (th± Man) h½n vÕn cái thü c¤p4.

Vua Ð߶ng Tông bèn bö phü Ðô hµ ð£t quân Tînh Häi dùng Cao Bi«n làm Tiªt е SÑ. Cao Bi«n chiªm giæ bän châu r°i xßng vß½ng.

Ðám ng߶i Man vào cß¾p phá v×a ðúng m߶i nåm, ðªn lúc b¤y gi¶ m¾i yên ðßþc.

Cao Bi«n ð¡p La Thành chu vi dài 1980 trßþng5linh nåm thß¾c, cao 2 trßþng 6 thß¾c. Chân thành rµng 2 trßþng 6 thß¾c. B¯n thành có næ t߶ng6 cao 5 thß¾c 5 t¤c. иch lâu7 55 s· . Môn lâu8 5 cái. œng môn (cØa tò vò)9 6 cái. Ngòi nß¾c 3 cái. Ð߶ng bµ (?) 34 ð߶ng10 lÕi ð¡p chu vi dài 2125 trßþng 8 thß¾c, cao mµt trßþng 5 thß¾c. Chân ðê rµng 3 trßþng xây c¤t nhà cØa h½n 5000 cån.

1 Trong sách này chép: Tháng 9 nåm Giáp Thân- Tây l¸ch 864 Cao Bi«n ðªn Châu Nam Phong, dân Man ðông ðªn 50.000 ng߶i ðang

mùa g£t, Cao Bi«n ðánh úp mµt tr§n, giªt hÕi dæ dµi... Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Tháng 9 nåm „t D§u Tây l¸ch 865 Cao Bi«n ðªn Nam иnh. Quân Mán · Phong Châu g¥n 5 vÕn v×a g£t lúa ngoài ruµng, Cao Bi«n ðánh úp cä phá quân Mán.

Ta th¤y hai bµ sách chép v« nåm mà h÷ Cao ðánh lén không hþp nhau. Nhßng vi®c ðánh dân Mán thì phù hþp. Nhân lúc ðàn ông, ðàn bà, già trë ðang g£t lúa mà ðánh úp mµt tr§n sát hÕi sinh linh vô tµi quá mÑc nhß thª rõ là b¤t nhân, b¤t nghîa, hèn hÕ. V« sau lÕi chiªm giæ bän châu r°i xßng vß½ng thì rõ là phän qu¯c.

Sách "Ð߶ng thß" ðã li®t Cao Bi«n vào mµt trong tám truy®n kë phän qu¯c.

2 Nam Chiªu: Mµt dân tµc g¯c ng߶i Thái, Ðã dñng nên mµt vß½ng qu¯c träi däi t× Vân Nam (Trung Qu¯c) ðªn phía tây b¡c Giao Châu. Lãnh th± này g°m mµt ph¥n ð¤t tïnh Vân nam. Trß¾c ðó có sáu vß½ng qu¯c là Mông Hu«, Vi®t Thác, Lãng Khung, Тng ÐÕm, Thi Lãng, Mông Xá. Ng߶i các vß½ng qu¯c này g÷i chiªu là vua. Mông Xá là Nam Chiªu. D¥n d¥n Nam Chiªu ðßþc dùng nhß tên trß¾c.

Lúc b¤y gi¶ tÕi Giao Châu Vua Nam Chiªu là Mông Thª Long cho Ðoàn Tù Thiên làm Tiªt ðµ sÑ và phong cho Ðông Tß T¤n quän lãnh vi®c quân.

3 V¸ tß¾ng dûng mãnh ðóng quân · ngoài cõi.

4 Th¶i Ðông Chu, V® ¿· ng giúp vua T¥n Hiªu Công, ð£t ra tân l®nh b¡t dân phäi theo và ðã làm cho nß¾c T¥n tr· nên giàu mÕnh. Ði«u thÑ sáu trong bän Tân l®nh là Khuyªn chiªn: CÑ theo quân công mà ð¸nh quan tß¾c. Ai chém ðßþc mµt cái ð¥u gi£c thì hß· ng mµt c¤p; ai lui mµt bß¾c s¨ b¸ chém ngay. V« sau ng߶i ta g÷i ð¥u quân ð¸nh chém ðßþc là thü c¤p.

5 нn v¸ ðo l߶ng ngày xßa linh b¯n thß¾c, 1 trßþng có m߶i thß¾c ta.

6 BÑc t߶ng nhö xây c½i thêm trên cái thành l¾n g÷i là næ t߶ng.

7 Cái l¥u xây trên thành ð¬ nhìn xem quân ð¸ch có ðªn không g÷i là ð¸ch lâu.

8 Môn Lâu: cái l¥u xây trên cái cØa ra vào.

9 œng Môn: œng (có sách phiên Úng) là cái vò còn g÷i là cái ui làm b¢ng ð¤t nung dùng ð¬ ðñng nß¾c, rßþu v.v... Môn là cØa. Dùng nhæng cái vò s¡p ch°ng lên · hai bên, giæa ch×a khoäng tr¯ng làm cØa ra vào g÷i là œng Môn.

10 Nguyên bän là ðÕp ðÕo (?).

22 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Cao Bi«n nh§n th¤y t× Giao Châu1 ta ðªn Ung Châu (tÑc thành Nam Ninh thuµc tïnh Quäng tây) và Quäng Châu ð߶ng bi¬n có nhi«u ðá ng¥m, th߶ng làm nghiêng ð± thuy«n bè. Vi®c chuyên ch· b¢ng ð߶ng thüy khó khån bèn sai quan Trß· ng sØ là b÷n Lâm Phúng ðào ðá ¤y. Mùa hè, tháng tß, ngày m°ng nåm b¡t ð¥u làm. Trong khoäng h½n mµt tháng công vi®c s¡p mu¯n hoàn thành, chï còn · ðoÕn giæa (cØa quäng ð߶ng) b¸ g£p nhæng täng ðá l¾n träi dài li«n nhau ðªn vài trßþng mà cÑng nhß s¡t. Dùng dao phÕng xu¯ng, dao cong lßÞi. Dùng búa bØa vào, búa g¦y cán. Ng߶i làm nhìn nhau, làm g¥n ðªn næa ch×ng r°i thôi.

Ъn tháng 5 hôm 26, ðang lúc ban ngày mây ðen ðùn lên, gió l¾n n±i lên mµt cách dæ dµi. Khoänh kh¡c, s¤m d§y ¥m ¥m, sét ðánh khüng khiªp liên tiªp m¤y tiªng. R°i b±ng nhiên tr¶i quang mây tÕnh thì täng ðá l¾n ðã phá hüy cä r°i. Chï còn hai n½i næa ðªn tháng 6 nhày 21 lÕi n±i s¤m sét nhß trß¾c và täng ðá l¾n mµt lát cûng b¸ tan vÞ cä. Công vi®v ðßþc hoàn thành, vì thª m¾i g÷i ch± ¤y là: "Thiên Oai Kinh".

Ъn nåm thÑ 9 (ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng tÑc nåm M§u tý- 868) vua Ý Tông dùng Cao Bi«n làm "Hæu kim ngô ÐÕi tß¾ng quân", gia phong chÑc Ki¬m hi®u Thßþng thß Hæu bµc xÕ, cho chuy¬n ðªn làm Tiªt ðµ sÑ · Thiên Bình r°i m¤t.

Cao T¥m.

Cao T¥m là cháu cüa Cao Bi«n2.

Vào tri«u vua ý Tông (860-873) nhà Ð߶ng, Cao Bi«n th¤y Cao T¥m nhæng lúc ra tr§n th߶ng ði hàng ð¥u m¾i tiªn cØ lên thay thª, nh§n lãnh vi®c cai tr¸ Giao Châu ta3.

Tång C±n4.

жi vua Hy Tông (874-888- ND)5 nhà Ð߶ng, Tång C±n lên thay Cao T¥m làm Tiªt ðµ sÑ. Vì mµt lòng v² v« cùng chåm sóc ðªn vi®c sinh trß· ng6 trong dân mà n±i tiªng. Ng߶i trong châu g÷i ông là Tång Thßþng Thß.

Ông có soÕn quy¬n "Giao Châu Ký" mµt thiên.

Chu Toàn Døc là anh cüa Chu Toàn Trung lên thay Tång C±n làm Tiªt ðµ sÑ1.

1 Giao Châu: Th¶i Tam Qu¯c nåm 226 Ngô Tôn Quy«n chia ð¤t t× Hþp Ph¯ v« B¡c g÷i là Quäng Châu. T× Hþp Ph¯ v« Nam g÷i là Giao

Châu (Hþp Ph¯ tÑc Quäng Ðông. Sách này ph¥n V® Dß½ng nhà Tri®u cho là Quäng Châu). Ъn ð¶i nhà Ð߶ng vua Cao Tông chia ð¤t Giao Châu ra làm 12 châu. Có 59 huy®n và ð£t An Nam Ðô hµ phü, 12 châu là: Giao Châu (Hà Nµi, nam иnh v.v...) có 8 huy®n, løc châu (Quäng Yên, LÕng S½n) có 3 huy®n, phúc Lµc Châu (S½n Tây) có 3 huy®n, Phong Châu (S½n Tây) có 3 huy®n, Thang Châu có 3 huy®n, Huy«n Châu có 4 huy®n, Chi Châu có 7 huy®n, Võ Nga Châu có 7 huy®n, Hoan Châu (Ngh® An) có 4 huy®n, Di­n Châu (Ngh® An) có 7 huy®n.

2 Nguyên bän là Tòng Tôn: cháu cüa ng߶i anh hay ng߶i em cüa Cao Bi«n.

3 Có sách chép nåm „t v¸ (875) vua Ð߶ng Hy Tông thuyên chuy¬n Cao Bi«n làm Tiªt ðµ sÑ · Tây Xuyên và dùng Cao T¥m thay thª Tr¤n thü Giao Châu.

4 Tång C±n: giöi v« chính tr¸, lúc còn là viên ti¬u hi®u ðã giúp Cao Bi«n không ít trong vi®c thu phøc dân tâm. Nhßng mãi v« sau Tång C±n m¾i thay Cao T¥m làm Tiªt ðµ sÑ Giao Châu. Cao Bi«n không có lòng cân nh¡c ng߶i hi«n tài (?) Mµt sØ li®u cho biªt: Mµt nåm, lúc tÕi chÑc, quân trong phü n±i loÕn. Các thü hÕ xin tång c±n hãy lánh nÕn, Tång không nghe mà lÕi ðem uy ðÑc ra ð¬ cäm hoá. B÷n làm loÕn ð«u ngßng tay, kéo ðªn xin ch¸u tµi. tång C±n không làm tµi. Do ðó quân các ðÕo ð«u theo v« v¾i Tång C±n. Tång C±n tr¤n nh§m ðßþc 14 nåm, nhà Ð߶ng m¾i cho Chu Toàn Døc sang thay. ta th¤y Cao Bi«n dùng uy võ lñc tr¸ dân. lÕi dùng tà thu§t mê ho£c lòng ng߶i và kªt cøc chï ðßþc 9 nåm r°i cháu là Cao T¥m 4 nåm næa. T±ng cµng h÷ Cao hai ng߶i tr¤n nh§m Giao Châu chï ðßþc 13 nåm. Cho nên ðÑc th¢ng tài là v§y.

5 Ð߶ng Hy Tông tên Nghi­m, con cüa ý Tông, · ngôi ðßþc 15 nåm.

6 Nguyên bän là tñ phü: phü là v² v«, an üi (mµt trong chín chæ cù lao) tñ là sinh sän nuôi n¤ng.

23 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

еc Cô T±n, ð¶i vua Chiêu Tông (889- 903)2 nhà Ð߶ng làm t¬ tß¾ng. Vua Ai Ъ (tÑc Chiêu Tuyên Ъ nhà Ð߶ng)3 trao cho chÑc Tiªt ðµ sÑ Tînh Häi ð¬ thay thª Toàn Døc. Ng߶i trong châu g÷i Toàn Døc là Ngøc Thßþng thß.

Khúc HÕo4 vào nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai bình nhà Lß½ng (nåm Ðinh Mão- 907- ND)5 lên thay еc Cô T±n làm Tiªt ðµ sÑ.

Khúc Toàn MÛ6 là em trai cüa Khúc HÕo v§y. жi vua Minh Tông (926- 933- ND)7 nhà H§u Ð߶ng, thay thª Khúc HÕo làm Tiªt ðµ sÑ.

Sau Khúc Toàn MÛ b¸ tß¾ng Nam Häi là Lß½ng Kh¡c Chân8 b¡t ðßa v« Nam Hán r°i cho Nguy­n Tiªn sang thay.

Nguy­n Tiªn (ðúng là Lý Tiªn- ND).

Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Tr߶ng Hßng (nåm Canh D¥n-930- ND) ð¶i vua Minh Tông nhà H§u Ð߶ng, chúa Nam Hán là Lßu Cung9 sai tß¾ng là b÷n Lß½ng Kh¡c Chân10 sang ðánh Giao Châu ta, b¡t ðßþc quan Tiªt ðµ sÑ là Khúc Toàn MÛ, r°i cho tß¾ng là Nguy­n Tiªn thay thª.

Dß½ng Ðình Ngh®1.

1 Chu Toàn Døc b¸ em là Chu Toàn Trung (tÑc là Lß½ng Thái T±, xem chú thích) cho là d¯t nát, tham bÕo, không có khä nång tr¸ an và

bãi chÑc.

2 Ð߶ng Chiêu Tông, tên Di®p, con cüa ý Tông, · ngôi 15 nåm.

3 Ai Ъ nhà Ð߶ng tên Chúc ðßþc l§p lên ngôi nåm 904 sau khi vua Chiêu Tông b¸ Chu Toàn Trung giªt.

4 Khúc HÕo là con cüa Ti®t ðµ sÑ Giao Châu Khúc Th×a Dø. Khúc Th×a Dø quê · H°ng Châu (thuµc tïnh Häi Dß½ng bây gi¶) ng߶i khoan hòa, ðßþc nhi«u ng߶i tin phøc. Sau Khúc Th×a Dø làm ðªn Tînh häi Tiªt ðµ sÑ, gia phong làm аng bình Chß½ng sñ.

Trong thñc tª h÷ Khúc, ng߶i bän xÑ ðã dñng nên mµt chính quy«n ðµc l§p và tñ chü vào nåm (906- 907), Khúc HÕo (907-917), Khúc Th×a MÛ (917- 923). Hán chü sai Kiêu tß¾ng là Lý Kh¡c Chính ðßa quân sang ðánh Giao Châu b¡t Tiªt ðµ sÑ Khúc Th×a MÛ vào nåm 923 tÑc nåm Quí mùi, tháng bäy (nhà Ð߶ng Trang Tông Lý T°n Húc niên hi®u аng Quang nguyên niên), theo ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß.

5 Lß½ng: tÑc H§u Lß½ng. Em cüa Chu Toàn Døc là Chu Toàn Trung, ng߶i Ðäng S½n, lúc ð¥u theo Hoàng Sào. Nåm 904 theo vua Chiêu Tông. Sau ð¥u hàng nhà Ð߶ng, ðßþc phong vß½ng và ðßþc nh߶ng ngôi, · ngôi 7 nåm (907- 913) truy«n ðªn con là Lß½ng MÕt Ъ thì dÑt. SØ g÷i là nhà H§u Lß½ng.

6 Bµ "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Khúc Th×a MÛ và là con cüa Khúc HÕo. Th×a MÛ kª nghi®p Khúc HÕo vào nåm Ðinh SØu- Tây l¸ch 917 ð¶i vua Lßu Nham nhà Nam Hán, niên hi®u Kiªn hanh nåm thÑ nh¤t, nåm ¤y ðúng là ð¶i MÕt Ъ nhà Lß½ng niên hi®u Trinh minh nåm thÑ ba. Ъn nåm Quí Mùi ð¶i vua Trang Tông nhà Ð߶ng, niên hi®u аng quang nåm thÑ nh¤t- Tây l¸ch 923. Nhà Lß½ng, niên hi®u Long ÐÑc nåm thÑ ba thì Th×a MÛ b¸ Lý Kh¡c Chính b¡t, xem l¶i chú s¯ 151.

7 Ð߶ng Minh Tông: tên tñ là Tñ Nguyên, con nuôi cüa Lý Kh¡c Døng, ng߶i ÐÕi B¡c, ðßþc loÕn binh · nghi®p ðô l§p làm vua sau khi Trang Tông b¸ giªt, · ngôi ðßþc 8 nåm.

8 "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Lßu nham nhà Nam Hán tháng bäy nåm Quí Mùi sai Lý Kh¡c Chính ðánh Giao Châu b¡t Khúc Th×a MÛ. Sách này chép là Lß½ng Kh¡c Chân (?) theo ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n thì sØ Trung Qu¯c chép là Lß½ng Kh¡c Trinh.

9 Lßu Cung là em Lßu †n. Nåm 907 Lßu †n ðßþc nhà Lß½ng (Chu Toàn trung) phong làm Nam Bình Vß½ng kiêm Tiªt ðµ sÑ Quäng Châu và Tînh Häi (An Nam) ðóng · Phiên Ngung. Lúc b¤y gi¶ tÕi Giao Châu Tiªt ðµ sÑ Khúc Th×a Dø m¤t, con là Khúc HÕo kª nghi®p. Lßu †n mu¯n mßu hÕi Khúc HÕo. Nåm 911, Lßu †n chªt, em là Lßu Cung lên thay. Lßu Cung còn có nhi«u tên næa là Nham, Tr¡c, Nghi­m. Không phøc nhà Lß½ng, Lßu Cung tñ xßng là Ъ, ð£t qu¯c hi®u là "ÐÕi Vi®t", sau ð±i lÕi là Nam Hán. Nåm 917 tÕi Giao Châu Khúc HÕo m¤t, con là Khúc Th×a MÛ lên kª nghi®p. Khúc Th×a MÛ nh§n phù tiªt và búa vi®t cüa nhà Lß½ng mà không th¥n phøc nhà Nam Hán. Ðã có ý mu¯n thôn tính toàn cõi An Nam, nay lÕi th¤y Khúc Th×a MÛ không th¥n phøc, Lßu Cung sai Lý Kh¡c Chánh ðánh chiªm Giao Châu b¡t Khúc Th×a MÛ.

10 Xem chú thích 155.

24 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Dß½ng Ðình Ngh® ng߶i Ái Châu (Thanh Hóa). Trong khoäng niên hi®u Tr߶ng Hßng (930- 933- ND) ð¶i vua Minh Tông nhà H§u Ð߶ng, Dß½ng Ðình Ngh® phát binh ðánh Nguy­n Tiªn. Nguy­n Tiªn phäi chÕy v«. Dß½ng Ðình Ngh® tñ xßng là Tiªt ðµ sÑ.

Nåm thÑ hai niên hi®u Thiên Phúc (nåm Ðinh D§u- 937) ð¶i vua Cao T±2 nhà H§u T¤n, Dß½ng Ðình Ngh® b¸ Ki«u Công Ti­n giªt3.

Ki«u Công Ti­n.

Ki«u Công Ti­n là ng߶i Phong Châu (bây gi¶ · vào ð¸a hÕt huy®n BÕch hÕc, tïnh Vînh Yên-ND). Nåm thÑ 2 niên hi®u Thiên Phúc (nåm 937) ð¶i vua Cao T± nhà H§u T¤n, mùa xuân, tháng 3 Ki«u Công Ti­n giªt Dß½ng Ðình Ngh® r°i lên thay. Sau b¸ Ngô Vß½ng4 giªt chªt.

Quan thü nh§m träi qua các th¶i ðÕi, k¬ t× nåm thÑ nh¤t niên hi®u Nguyên Phong ð¶i Vû Ъ nhà Tây Hán, tÑc nåm Tân Mùi (nåm 110 trß¾c công nguyên), ðªn nåm thÑ 3 niên hi®u Thiên Phúc ð¶i Cao T± nhà H§u T¤n, tÑc nåm M§u Tu¤t (938 sau công nguyên), g°m có 1048 nåm thì nhà Ngô b¡t ð¥u kh· i nghi®p.

Trong khoäng th¶i gian ðó, ho£c là do ng߶i phß½ng B¡c trao chÑc tß¾c cho ho£c là do chính ng߶i trong nß¾c tñ xßng, k¬ có h½n 100 ng߶i mà chï th¤y chép có 83 ng߶i.

1 Dß½ng Ðình Ngh® là tß¾ng cüa Khúc HÕo. Nhi«u sách chép là Dß½ng Diên Ngh®.

2 T¤n Cao T± h÷ ThÕch, tên Kính Ð߶ng, ng߶i Thái Nguyên, l¤y chÑc Lßu thü B¡c kinh d¤y binh, ðßþc Kh¤t нn l§p làm vua, · ngôi 7 nåm (936- 942).

3 Ki«u Công Ti­n: có sách chép Ki¬u Công Ti­n. Sách sØ Trung Qu¯c th߶ng chép là Ki¬u Công Ti­n. Riêng bµ "Cß½ng møc" Tàu lÕi chép Ki¬u Công HÕo. Theo sách An Nam kÖ yªu thì Ki¬u Công Ti­n là Ng߶i Phong Châu. Ban ð¥u là con nuôi cüa Dß½ng Ðình Ngh®, v« sau là gia tß¾ng cüa Dß½ng Ðình Ngh®. Nåm M§u Tu¤t- 938 Tây l¸ch, Ki«u Công Ti­n giªt cha nuôi Dß½ng Ðình Ngh®, cß¾p quy«n Tiªt ðµ sÑ · Giao Châu. Tham Lam, b¤t nghîa, hành ðµnh nhß Lã B¯ th¶i Tam qu¯c!

4 Ngô Vß½ng tÑc Ngô Quy«n, ng߶i huy®n Ð߶ng Lâm. Cha cüa Vß½ng là Ngô Mân làm chÑc møc · bän châu.

Ngô Quy«n: khôi ngô, m¡t sáng, ði ðÑng khoan thai, can ðäm và mßu lßþc lÕi có sÑc khöe. Lúc ð¥u Ngô Quy«n làm nha tß¾ng cho Dß½ng Ðình Ngh®, sau làm r¬ Dß½ng Ðình Ngh® (ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß).

Khi ðánh tan quân Nam Hán, giªt VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo, Ngô Quy«n s¡p ð¸nh bá quan, chª tri«u nghi, ð¸nh màu s¡c tri«u phøc tö rõ ðßþc tinh th¥n ðµc l§p, quy«n tñ quyªt cüa dân có th¬ nói Ngô Quy«n là ng߶i ðã d÷n ð߶ng th¡p ðu¯c soi sáng mµt hß¾ng ði, quang minh chính trñc mà các tri«u ðÕi Ðinh, Lê, Lý, Tr¥n s¨ ði.

25 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

C h é p V « N h à N g ôC h é p V « N h à N g ô 11

Ti«n Ngô Vß½ngTi«n Ngô Vß½ng

Ngô vß½ng húy là Quy«n, h÷ Ngô là con cüa v¸ Tiên phü.

Ngô vß½ng theo giúp Dß½ng Ðình Ngh® làm chÑc Tß¾ng quân.

Nåm thÑ 2 niên hi®u Thiên Phúc (nåm Ðinh D§u- 937) ð¶i vua Cao T± nhà H§u T¤n, Ngô Quy«n t× Ái Châu c¤t binh ra ðánh Ki«u Công Ti­n. Ki«u Công Ti­n sai ng߶i sang c¥u cÑu bên Nam Hán. Lßu Cung2 (chúa Nam Hán -ND) cho con là VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo3 làm chÑc Tînh häi quân Tiªt ðµ sÑ ðem binh sang cÑu Ki«u Công Ti­n. Ho¢ng Tháo cho thuy«n ðßa quân t× sông BÕch Тng tiªn vào s¡p mu¯n ðánh Ngô Quy«n thì Ngô Quy«n ðã giªt ðßþc Ki«u Công Ti­n. Ngô Quy«n nghe tin Ho¢ng Tháo tiªn quân vào n½i cØa bi¬n, bèn cho c¡m c÷c l¾n ð¥u có b¸t s¡t (dß¾i lòng sông- ND). Ъn lúc nß¾c thüy tri«u dâng lên m¾i sai quân dùng thuy«n nhö ra khiêu chiªn mà giä v¶ thua. Ho¢ng Tháo ðu±i theo. Lúc ¤y nß¾c thüy tri«u rút xu¯ng, c÷c bày ra. Ho¢ng Tháo ch¯ng trä túi bøi, r°i thì nß¾c chäy r¤t mÕnh vào hªt các thuy«n ðang vß¾ng m¡c n½i c÷c. Ngô Quy«n ra sÑc ðánh phá dæ dµi. Quân Nam chªt chìm quá nØa và Ho¢ng Tháo b¸ giªt, Ngô Quy«n m¾i xßng vß½ng.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai v§n ð¶i vua Xu¤t Ъ nhà H§u T¤n4 (tÑc nåm Giáp Thìn- 994- ND) thì vß½ng (Ngô Vß½ng Quy«n-ND) m¤t, · ngôi ðßþc 7 nåm.

Dß½ng Bình Vß½ngDß½ng Bình Vß½ng

Tên húy là Chü Tß¾ng, h÷ Dß½ng5 là gia th¥n cüaTi«n Ngô vß½ng v§y.

Khi Ngô Vß½ng (Ngô Quy«n) m¤t, Dß½ng Chü Tß¾ng tñ l§p làm vß½ng6, con cüa Ngô Vß½ng là Ngô Xß½ng Ng§p phäi chÕy ðªn nhà cüa PhÕm L®nh Công · Trà Hß½ng (thuµc huy®n Kim Thành- ND). Dß½ng Chü Tß¾ng b¡t em Ngô Xß½ng Ng§p là Ngô Xß½ng Vån làm con mình. Em cüa Ngô Xß½ng Vån là Nam

1 Xem chú thích 161.

2 Xem chú thích 156. Có ng߶i nói là Lßu Y¬m, ¤y là ð÷c nh¥m chæ Nghi­m. Lßu Cung: nguyên trß¾c kia Cung có tên là Nham, sau ð±i là Tr¡c, sau næa vì th¤y ði«m r°ng tr¡ng hi®n ra m¾i ð±i tên Cung (Cung có chæ long là r°ng và chæ cµng= Cung là cung kính). Sau có v¸ tång nhân nói, trong s¤m thß có câu: "Di®t lßu th¸ giä cung giä" (nghîa là kë di®t h÷ Lßu là Cung v§y). B· i v§y câu s¤m ¤y, lÕi vì VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo b¸ Ngô Quy«n giªt, Lßu Cung sþ mà ð±i tên là Nghi­m. Nghi­m g°m chæ Long là r°ng và chæ thiên là tr¶i, Ñng v¾i ði«m th¤y r°ng bay và hþp v¾i câu trong Kinh d¸ch: "Phi long tÕi thiên nghîa là r°ng bay trên tr¶i".

3 "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ho¢ng Tháo gi¯ng nhß bän "ÐÕi Vi®t sØ lßþc". Có ng߶i nói, là H°ng Tháo, lÕi nói là Hoành Tháo (có nh¥m không).

4 Vua Cao T± bång thì con cüa ng߶i anh Cao T± là Trùng Quí lên n¯i ngôi tÑc là T¤n Xu¤t Ъ, không cäi ð±i niên hi®u, · ngôi ðßþc 5 nåm (942- 946).

5 Nhi«u sách chép là Dß½ng Tam Kha, nguyên trß¾c kia Ngô Quy«n l¤y Dß½ng th¸ là con gái cüa Dß½ng Ðình Ngh® l§p làm Vß½ng h§u, Dß½ng Chü Tß¾ng là em cüa Dß½ng th¸ tÑc v¾i Ngô Xß½ng Ng§p là c§u cháu.

6 Khi s¡p m¤t Ngô Quy«n üy thác Ngô Xß½ng Ng§p cho Chü Tß¾ng, nhân ðó Dß½ng Chü Tß¾ng m¾i cß¾p quy«n cüa cháu mà xßng vß½ng.

26 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Hßng, Càn Hßng ð«u còn nhö. Ít lâu sau ðó Dß½ng Chü Tß¾ng sai ng߶i ðem lính ðªn nhà PhÕm L®nh Công ð¬ tìm b¡t Ngô Xß½ng Ng§p. PhÕm L®nh Công sþ hãi ðem gi¤u Ngô Xß½ng Ng§p trong hang.

Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn Hñu (nåm Canh Tu¤t- 950- ND) ð¶i vua †n Ъ1 nhà H§u Hán, Chü Tß¾ng sai Xß½ng Vån và hai sÑ quân là Dß½ng Cát Lþi và в Cänh ThÕc ðem quân ði ðánh hai thôn Thái Bình, Ð߶ng Nguy­n (Ði«u thuµc S½n Tây- ND). Ði ðªn T× Liêm, Ngô Xß½ng Vån bäo hai sÑ r¢ng: "Tiên vß½ng ta, ðÑc hþp lòng dân, chÆng may lìa bö qu¥n th¥n. Dß½ng Chü Tß¾ng tñ ý hành ðµng mµt cách b¤t nghîa, tµi l¾n vô cùng. Nay lÕi sai ta ði ðánh các ¤p vô tµi2. May mà th¡ng thì kë kia r¯t cûng không phøc. V§y chúng ta phäi làm sao?". Hai sÑ thßa r¢ng:"Ngài dÕy bäo, chúng tôi xin nghe". Bèn ðem binh quay tr· lÕi lën ðánh Bình Vß½ng (Dß½ng Chü Tß¾ng) và l§t ð± ðßþc y. Ngô Xß½ng Vån th¤y Dß½ng Bình Vß½ng v¾i mình có cái ½n riêng bèn giáng xu¯ng làm Trß½ng Dß½ng sÑ. Cho hß· ng lµc n½i ¤p cüa y. Dß½ng Bình Vß½ng · ngôi 7 nåm.

H§u Ngô Vß½ngH§u Ngô Vß½ng

Nam T¤n Vß½ng và Thiên Sách Vß½ng.

Nam T¤n húy là Xß½ng Vån là con thÑ hai cüa Ngô Vß½ng Quy«n v§y.

Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn Hñu (nåm Canh Tu¤t- 950- ND) ð¶i vua †n Ъ nhà H§u Hán, Ngô Xß½ng Vån bö Dß½ng Bình Vß½ng ði r°i tñ l§p lên, xßng là Nam T¤n Vß½ng.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Quäng Thu§n (nåm Tân Hþi- 951- ND) ð¶i vua Thái T± nhà H§u Chu3 Ngô Xß½ng Vån4 sai sÑ ði rß¾c anh là Ngô Xß½ng Ng§p5 v« coi vi®c nß¾c. Ngô Xß½ng Ng§p xßng là Thiên Sách Vß½ng.

Lúc b¤y gi¶ có ng߶i · ðµng Hoa Lß là Ðinh Bµ Lînh nß½ng tña n½i khe núi hi¬m tr· , kiên c¯ mà · , không ch¸u tu sØa cho ðúng cái chÑc vø cüa b¥y tôi. Hai v¸ vß½ng mu¯n ðánh, Ðinh Bµ Lînh sþ hãi sai con là Li­n vào tri«u c¯ng. Li­n ðªn, hai v¸ vß½ng chê trách sao không vào ch¥u, r°i b¡t giæ Li­n và ðem binh ði ðánh Ðinh Bµ Lînh.

1 Vua †n Ъ nhà H§u Hán, tên Th×a Hñu, con cüa Hán Cao T±, · ngôi ðßþc 3 nåm (958- 950).

2 Có sách chép dân hai thôn ¤y làm loÕn, cûng là cái c¾ cüa Dß½ng Chü Tß¾ng ðem binh ðªn ðánh v§y.

3 Vua Thái T± nhà H§u Chu h÷ Quách, tên Uy, ng߶i hình châu l¤y chÑc lßu thü Nghi®p ðô mà soán ngôi, · ngôi 3 nåm (951- 953).

4 Ngô Xß½ng Vån ðã träi qua nhæng ngày ðen t¯i: cha m¤t, anh là Ngô Xß½ng Ng§p tr¯n nÕn, các em là Ngô Nam Hßng, Ngô Ki«u Hßng ð«u còn bé dÕi, t¤m thân lÕi phäi nß½ng tña vào kë thù, mµt ngh¸ch th¥n b¤t nghîa là Dß½ng Tam Kha. Trong th¶i gian ðó Ngô Xß½ng Vån phäi luôn luôn gìn giæ ý tÑ, nói nång th§n tr÷ng, nªu không t¤t s¨ b¸ sát hÕi ho£c b¸ tù ðày, hành hÕ cay cñc h½n næa. Thª nhßng, giæa cänh ðau lòng ¤y Ngô Xß½ng Vån ðã khôi phøc lÕi c½ nghi®p cüa Tiên Vß½ng, ðã ðánh và b¡t ðßþc Dß½ng Tam Kha. Dß½ng Tam Kha không b¸ giªt, chï b¸ giáng và ðßþc c¤p thñc ¤p cho ð¬ hß· ng. Ngô Xß½ng Ng§p ðßþc ðón rß¾c v« tri«u ð¬ anh em cùng nhau chung lo vi®c tr¸ nß¾c. Xß½ng Ng§p, ph¦m ðÑc kém, ðã không biªt nh߶ng em lÕi còn tö rõ nhæng hành ðµng b¤t nhã: tác oai, tác quái áp chª em, ðªn n±i Ngô Xß½ng Vån phäi rút lui, không tham dñ qu¯c chính næa.

Ta th¤y: không giªt Dß½ng Tam Kha thì Ngô Xß½ng Vån nghî tình c§u cháu, nh¾ công nuôi dßÞng. Ngô Xß½ng Vån ðä tö rõ ðßþc lßþng cä bao dung và có ðÑc nhân nghîa. Vi®c rß¾c anh v« tri«u ð¬ cùng chung lo qu¯c chính, chung hß· ng cänh an vui, tö rõ Ngô Xß½ng Vån là ng߶i thäo thu§n. Vi®c này hÆn là h°n linh ðÑc Tiên vß½ng cûng là ng߶i phäi sung sß¾ng. Tóm lÕi, ta có th¬ nói Ngô Xß½ng Vån là ng߶i mà nhân, nghîa, hiªu, ð¬ ð«u có ðü v§y.

5 Ngô Xß½ng Ng§p là ngßòi mà sØ gia Ngô Sî Liên ðã phê r¢ng ý chí th¤p hèn quê vøng.

27 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Ðánh h½n mµt tháng vçn không th¡ng ðßþc, vß½ng bèn treo Li­n lên c¥n tre r°i bäo Bµ Lînh r¢ng: "Nªu không hàng t¤t giªt Li­n". Ðinh Bµ Lînh tÑc gi§n ðáp r¢ng: "ÐÕi trßþng phu há vì ðÑa con nhö mà làm løy ðªn vi®c l¾n sao?". R°i ra l®nh cho h½n 10 tay cung nö b¡n Li­n. Hai v¸ vß½ng kinh sþ r°i ðem quân tr· v«. Lúc b¤y gi¶ Thiên Sách Vß½ng tñ ti®n tác oai tác phúc mà Nam T¤n Vß½ng thì không dñ vào vi®c chính tr¸ næa.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Hiªn ÐÑc (nåm Giáp D¥n- 954- ND) ð¶i vua Thª Tông1 nhà H§u Chu, Thiên Sách Vß½ng m¤t. Nam T¤n Vß½ng sai sÑ sang Nam xin ðßþc phong. Chúa Nam Hán là Lßu Xß½ng2 cho Vß½ng làm Tiªt ðµ sÑ Tînh Häi3. Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn ÐÑc (nåm „t SØu- 965- ND) ð¶i vua Thái T±, nhà H§u T¯ng4 Vß½ng ð¯c xu¤t binh lính ði ðánh thôn Thái Bình và Ð߶ng Nguy­n Vß½ng ngñ trên thuy«n l¾n quan sát tr§n chiªn b¸ tay cung nö núp b¡n trúng mà chªt. Lúc b¤y gi¶ 12 sÑ quân ð«u n±i d§y. M²i sÑ quân chiªm giæ riêng châu qu§n mà tñ cai tr¸.

Thiên Sách Vß½ng · ngôi 3 nåm.

Nam T¤n Vß½ng · ngôi 13 nåm nh¢m vào khoäng niên hi®u Hiªn ÐÑc ð¶i vua Thª Tông nhà H§u Chu.

T× Ti«n Ngô Vß½ng ðªn H§u Ngô Vß½ng g°m có 3 ð¶i vua. B¡t ð¥u t× nåm M§u Tu¤t (nåm 938- ND) và ch¤m dÑt vào nåm „t SØu (nåm 965- ND) cµng t¤t cä 28 nåm thì m¤t.

M߶i Hai SÑ QuânM߶i Hai SÑ Quân

1.Ki¬u Tam Chª tên là Công Hãn chiªm giæ Phong Châu (· vào khoäng phü Vînh T߶ng, trß¾c thuµc tïnh S½n Tây nay thuµc tïnh Vînh Yên- ND).

2. Nguy­n Thái Bình tên Khoan, mµt tên næa là Ký, chiªm giæ Vûng Nguy­n Gia (thôn Vînh Mµ, huy®n Yên LÕc-ND)5.

3. Tr¥n Công Lãm6 tên là Nh§t Khánh chiªm giû Ð߶ng Lâm (bây gi¶ là làng Cam Lâm, huy®n Phúc Th÷, tïnh S½n Tây- ND).

4. в Cänh Công tên là Cänh ThÕc, chiªm giæ в еng (thuµc huy®n Thanh Oai) (в Cänh ThÕc là tß¾ng cüa nhà Ngô- ND).

5. Nguy­n Du D¸ch tên là Xß½ng Xí7 chiªm giæ Vß½ng Cäo (?).

1 Vua Thª Tông nhà H§u Chu tên Vinh, con nuôi cüa Thái T±, v¯n h÷ Sài, cháu cüa vþ Thái T±, · ngôi ðßþc 5 nåm (954- 958).

2 Nhà Nam Hán m¤t, Lßu Xß½ng lên, tñ xßng là H§u chúa, tính hay làm càn, không ch¸u nghe ai, lÕi hay ða nghi mà hoang dâm vô ðµ, tri«u chính m²i ngày mµt ð± nát. T¯ng Thái T± sai Phan MÛ ði ðánh, bèn xin hàng, · ngôi ðßþc 30 nåm thì m¤t.

3 Vua nhà Ð߶ng ð±i An Nam làm Tînh Häi.

4 Vua Thái T± nhà H§u T¯ng h÷ Tri®u, tên Khuông D§n, ng߶i Trác qu§n, làm quan cho nhà Chu, soán ngôi, · ngôi t¤t cä ðßþc 16 nåm (960- 975).

5 Nguy­n Khoan chiªm giæ Tam Ðái, mµt tên phü v« ð¶i H§u Lê thuµc S½n Tây, g°m 6 huy®n: Phù Ninh (nay là Phú Th÷), BÕch HÕc, L§p ThÕch, Yên LÕc (nay thuµc tïnh Vînh Yên), Yên Lãng (nay thuµc Phúc Yên) và Tân Phong (nay là Quäng Oai thuµc S½n Tây).

6 "ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ngô Lãm Công.

7 Nhi«u Sách chép h÷ Ngô, tên Xß½ng Xí là con cüa Thiên Sách Vß½ng Ngô Xß½ng Ng§p và chiªm giæ Bình Ki«u (nay là làng Bình Ki«u, phü Khoái Châu, Hßng Yên).

28 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

6. Nguy­n Lãng Công1 tên Khuê chiªn, giæ Siêu LoÕi (nguyên trß¾c là làng Th± Lµi, sau ð±i là Siêu LoÕi, lÕi ð±i là Thu§n Quang thuµc tïnh B¡c Ninh- ND).

7. Nguy­n L¸nh Công tên là Thü Ti®p chiªm giæ Tiên Du (thuµc tïnh Båc Ninh- ND).

8. Læ Tä Công tên là Quánh2 chiªm giæ Tª Giang (Vån Giang, B¡c Ninh- ND).

9.Nguy­n Hæu Công tên là Siêu, chiªm giæ Phù Li®t (Thanh Trì, Hà Ðông).

1. Ki¬u L®nh Công tên là Thu§n giæ H°i H° (tÑc C¤m Khê, nay · ð¸a hÕt phü Vînh T߶ng, tïnh Vînh Yên- ND).

2. PhÕm Phòng Át tên là BÕch H± chiªm giæ Тng Châu (Hßng Yên).

12.Tr¥n Minh Công tên Lãm chiªm giæ Giang B¯ Kh¦u (kÏ B¯, tïnh Thái Bình).

M߶i hai sÑ quân n±i lên b¡t ð¥u nåm „t SØu (nåm 965) và ch¤m dÑt vào nåm Ðinh Mão (nåm 967) g°m có 3 nåm thì Ðinh Tiên Vß½ng (Ðinh Bµ Lînh) m¾i thôn tính ðßþc hªt cä3.

1 Nguyên là h÷ Lý: Lý Khuê.

2 Có sách chép tên Ð߶ng: Læ Ð߶ng.

3 Уc bi®t m²i sÑ quân trong sách này ðßþc viªt ghép cái h÷ v¾i tên hi®u, thÑ ðªn m¾i chép tên. Cho nên Tam Chª là tên tñ xßng cüa Ki¬u Công Hãn, Thái Bình là danh xßng cüa Nguy­n Khoan v§y.

29 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

C h é p V « N h à Ð i n hC h é p V « N h à Ð i n h

Ðinh Tiên Vß½ngÐinh Tiên Vß½ng

Tên húy là Bµ Lînh1, ng߶i · ðµng Hoa Lß2. Lúc nhö m° côi (cha), vß½ng cùng v¾i m© và 5 bà lão vào · trong núi, bên cÕnh ngôi ð«n th¶ th¥n. Ngoài cØa có bøi sen núi. D¤u cüa loÕi ¯c sên bò trên lá sen thành chû Thiên tØ.

Vß½ng lúc nhö th߶ng cùng b÷n chån bò · ch¯n s½n dã, ðßþc lû trë tôn lên làm trß· ng. Chúng l¤y l­ quân th¥n ð¬ theo giúp vß½ng. Nhæng lúc cùng nhau ch½i giÞn thì b÷n trë ðâu tay làm ghª ng°i ð¬ khiêng vß½ng. LÕi l¤y c¶ bông lau3 cho c¥m ði trß¾c dçn ð߶ng. Có kë tä hæu theo bên, bi¬u tßþng nghi v® cüa b§c Thiên tØ. Lúc ränh r±i b÷n trë lÕi giøc nhau ði nh£t cüi ð¬ cung c¤p cho vß½ng nhß cách nÕp thuª v§y. Chi«u v«, bà m© cüa Vß½ng th¤y v§y vui m×ng m¾i n¤u th¸t heo cho ån. Các b§c già cä trong làng ð«u kháo nhau r¢ng: "ÐÑa trë này có cái khí lßþng, cái nghi dung phi th߶ng ¡t có th¬ giúp ð¶i, ðem lÕi yên lành cho dân. B÷n chúng ta nªu không s¾m theo v«, ngày khác ¡t h¯i lÕi thì ðã muµn". R°i thúc giøc con em ði theo Vß½ng.

TÕi sách (làng)4 Tª Áo, chú5 cüa Vß½ng mµt mình chiªm giæ, chÑ không ch¸u theo v«. Vß½ng thôi thúc quân lính ðªn ðánh, không th¡ng ðßþc. Thua chÕy ðªn vûng Ðàm Gia, c¥u gãy, Vß½ng b¸ vây hãm giæa ch± bùn l¥y. Ông chú mu¯n ðâm Vß½ng, thì b±ng th¤y hai con r°ng vàng che trên mình Vß½ng. Ông chú sþ hãi rút lui r°i ð¥u hàng. Lúc b¤y gi¶ · trong cõi không có chúa. Vß½ng nghe Tr¥n Minh Công là ng߶i giöi mà không con n¯i dòng m¾i sang xin nß½ng nh¶. Tr¥n Minh Công nhìn qua mµt lßþt biªt Vß½ng là ng߶i có khí lßþng l¾n m¾i nuôi làm con mình. Tr¥n Minh Công ðem binh l1inh cüa ngài giao hªt cho Vß½ng (Ðinh Bµ Lînh) r°i sai ði ðánh 12 sÑ quân6 và ð«u ðßþc d©p yên. Nåm M§u Thìn (nåm 968- ND) Tr¥n Minh Công chªt. Dân chúng · kinh phü, lÕi, ða s¯ ð«u theo v« v¾i Vß½ng.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai bäo (nåm M§u Thìn- 968- ND) ð¶i vua Tri®u là T¯ng Thái T±7, Vß½ng xßng hoàng 𪠷 ðµng Hoa Lß. R°i dñng cung ði®n, chª tri«u nghi, s¡p ð£t tråm quan, l§p xã t¡c1 và tôn hi®u là ÐÕi Th¡ng Minh Hoàng Ъ2.

1 Ðinh Bµ Lînh: con ông Ðinh Công TrÑ. Vào ð¶i Dß½ng Ðình Ngh® và Ngô Vß½ng Quy«n, Ðinh Công TrÑ giæ chÑc ThÑ sØ Hoan Châu.

Ðinh Bµ Lînh s¾m m° côi cha, · v¾i m©, sau ðªn nß½ng nh¶ sÑ Tr¥n Minh Công tÑc là Tr¥n Lãm · B¯ Häi Kh¦u (tïnh Thái Bình). Th¤y Ðinh Bµ Lînh là ng߶i uy nghiêm, khôi ngô và có chí khí, Tr¥n Minh Công cho giæ binh quy«n. Khi Tr¥n Minh Công m¤t, Ðinh Bµ Lînh kéo binh v« · ðµng Hoa Lß, chiêu mµ binh sî và ra sÑc hàng phøc và ðánh d©p ðßþc 11 sÑ quân.

Nåm 968 Ðinh Bµ Lînh lên ngôi hoàng ðª ð£t tê nß¾c là ÐÕi C° Vi®t, ðóng ðô tÕi thành Hoa Lß.

2 Hoa Lß: n½i sanh trß· ng cüa Ðinh Bµ Lînh thuµc s½n v§n xã Uy Vi­n và xã Uy Tª huy®n Gia Vi­n (trß¾c là Lê Bình tïnh Ninh Bình. Lòng ðµng phÆng và rµng, chung quanh có núi vây b÷c nhß bÑc t߶ng thành.

3 Lß Hoa: Hoa Lau. Các loÕi bông, lau, bông cây ngô (b¡p) dân quê ta g÷i kà c¶ bông lau, c¶ b¡p.

4 Sách: thôn làng có hàng rào chung quanh ð¬ ðem hôm ngån ch£n kë ðÕo trµm gian tà.

5 Chú cüa Ðinh Bµ Lînh tên là Ðinh Dñ.

6 Tr¥n Minh Công là ng߶i quän lãnh mµt trong 12 sÑ quân. V§y khi Tr¥n Minh Công giao hªt binh lñc cho h÷ Ðinh và sai ði ðánh d©p thì chï ðánh 11 sÑ quân còn lÕi.

7 Xem chú thích s¯ (176) ph¥n chép v« Nam T¤n Vß½ng và Thiên Sách Vß½ng.

30 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nhà vua ð£t vÕc l¾n · n½i sân, nuôi c÷p trong cûi và hÕ l®nh r¢ng: Có ai phÕm pháp s¨ b¸ n¤u, ho£c cho c÷p xé thây. Các tµi nh½n ð«u khiªp sþ mà qui phøc, chÑ không dám trái l®nh.

Ъn nåm kÖ TÜ (nåm 969- ND) tÑc là nåm thÑ hai ð¶i Ðinh Tiên Hoàng, tháng 5 nhu¥n, vua phong con trß· ng là Ðinh Li­n làm Nam Vi®t Vß½ng.

Nåm Canh Ng÷ (nåm 970- ND) tÑc là nåm thÑ ba ð¶i Ðinh Tiên Hoàng, vua ð±i niên hi®u là Thái Bình nåm thÑ nh¤t.

Nhà T¯ng phong cho vua là An Nam Qu§n Vß½ng3.Vua l§p Vß½ng h§u nåm bà.

Nåm Tân v¸ (tÑc nåm 971) là nåm thÑ hai niên hi®u Thái Bình (ð¶i Ðinh Tiên Hoàng)4 vua ð¸nh ph¦m c¤p các quan vån võ và th¥y tu. Dùng Lßu C½ làm chÑc Thái sß · Ðô hµ phü, Nguy­n B£c làm Ðinh qu¯c công, Lê Hoàng làm Th§p ðÕo tß¾ng quân.

Nhà T¯ng nghe vua xßng ðª hi®u sai ng߶i mang thß sang. Trong thß ðÕi lßþc r¢ng: "Nß¾c Trung Hoa5 ð¯i v¾i dân man m÷i6 cûng nhß con ng߶i có tay chân v§y. Nªu lòng dÕ chßa yên tay chân có th¬ làm løng ðßþc chång? Cõi Giao Châu nhö bé lÕi · xa xôi mãi cu¯i tr¶i mà cu¯i ð¶i nhà Ð߶ng thì nhi«u hoÕn nÕn nên chßa k¸p phân xØ. Nay thánh tri«u che ch· cho muôn nß¾c ðßþc an lành. Công Nghi®p ðã thành r°i. Gi¶ ðþi nhà ngß½i ðªn ð¬ cho yên lòng Trçm. Nhà ngß½i ch¾ nên quay ði khác, gây cái lo l¡ng nhö cho ta, khiªn ta phäi dùng cái kª là dÑt tình, dÑt nghîa7 mà kéo binh sang làm th¸t nß¾c nhà ngß½i. Lúc ¤y h¯i lÕi thì biªt chÕy ði ðâu?".

1 Xã T¡c: xã là Th± th¥n hay Th¥n H§u th± tÑc th¥n giæ ð¤t, t¡c là C¯c th¥n hay Th¥n Nông, tÑc th¥n cho ðßþc mùa, Th¥n trông coi v«

nông nghi®p. Ngày xßa dñng nß¾c l¤y dân làm tr÷ng. Dân c¥n ð¤t, sþ m¤t ð¤t vua dñng ð«n ð¬ tª th¥n ð¤t. Dân c¥n lúa, vua l§p ð«n ð¬ th¶ Th¥n Nông. Theo kinh l­: Vua tª Nam giao (tª tr¶i ) còn chß h¥u tª Xã t¡c. Xßa, m²i khi ðánh th¡ng kë ð¸ch, ng߶i ta hay phá ð«n Xã T¡c, chü tâm là phá n½i thiêng liêng sùng kính cüa kë ð¸ch. Vì thª nên v« sau chæ Xã T¡c dùng ð¬ chï v« nß¾c nhà. Hiªu Kinh: Nhiên h§u nång bäo kÏ xã t¡c nhi hòa nhân dân (r°i sau m¾i có th¬ giæ gìn xã t¡c và hòa v¾i nhân dân ). HÕnh thøc ca:

"Vä chång xã t¡c làm ð¥u".

2 B· i v§y ca dao có câu:

"Xem lên trång bÕc tr¶i h°ng,

DÕo mi«n s½n thüy bë bông Thái Bình",

vì kiêng tên húy nên phäi dùng l¯i chiªt tñ. Trång bÕc là chæ nguy®t. Tr¶i h°ng là chæ nh§t. Nh§t nguy®t hþp lÕi thành chæ minh là sáng ð¬ chï tên hi®u cüa vua Ðinh Tiên Hoàng.

3 Vß½ng nghîa là vua (roi) mà cûng có nghîa là tß¾c vß½ng (prince). Tß¾c vß½ng l¾n h½n nåm tß¾c: công, h¥u, bá, tØ, nam. Theo chª ðµ phong kiªn (phong tß¾c kiªn ð¸a) ngày xßa, nhà vua phong tß¾c là c¡t ð¤t cho các chß h¥u quän lãnh mà tri«u c¯ng.

— ðây Ðinh Tiên Hoàng ð߶ng ð߶ng là mµt v¸ hoàng ðª cüa mµt nß¾c mà nhà T¯ng còn ðem tß¾c Qu§n Vß½ng cho thì rõ là trò ð¶i l¡m chuy®n.

4 Ъn ðâyta m¾i th¤y nhà viªt sØ không dùng niên hi®u cüa các ð¶i vua Trung Qu¯c næa.

5 Nguyên bän là "Trung HÕ" còn g÷i là "Hoa HÕ" là nß¾c yªm bÑc phá tan bäy ðÕo quân cüa Vu C¤m, có câu:

Quan Công th¥n toán thùy n¡ng c§p?

Hoa HÕ uy danh vÕn c± truy«n.

Nghîa là: Mßu th¥n Quan Vû ai theo k¸?

Hoa HÕ oai l×ng ðªn vÕn thu.

6 Nguyên bän là "Man MÕch" gi¯ng m÷i phß½ng B¡c nß¾c Tàu.

7 Nguyên bän là: "Tuy®t phi«n ðoÕn tiªt". RÑt bö hÆn cái chân, ch£t ðÑt cái ð¯t (phi«n là chân thú v§t). Nghîa bóng là dÑt tình dÑt nghîa, hành ðµng mµt cánh quyªt li®t chÑ không n¬ nang gì.

31 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nåm Nhâm Thân (tÑc nåm 972- ND) là nåm thÑ 3 niên hi®u Thái Bình, vua phong cho con là Ðinh Tu®1 làm V® Vß½ng l§p con thÑ là HÕng Lang làm Thái tØ.

Nåm Giáp Tu¤t (tÑc nåm 942- ND) là nåm thÑ 5 niên hi®u Thái Bình, nhà vua ðßþc bài s¤m r¢ng:

"в Thích thí Ðinh Ðinh "Lê gia xu¤t Thánh minh "CÕnh ð¥u ða hoÕnh tØ "ÐÕo lµ thi¬u nhân hành.

Nghîa là:

"Ðinh Ðinh в Thích giªt "Nhà Lê lên tr¸ vì "Tranh ngôi nhi«u kë chªt "Ngoài ð߶ng ít ngu¶i ði.

Nåm Bính Tý (tÑc nåm 976- ND) là nåm thÑ 7 niên hi®u Thái Bình.

Nåm KÖ Mão (tÑc nåm 979- ND) là nåm thÑ 10 niên hi®u Thái Bình, mùa xuân, Vi®t Vß½ng Ðinh Li­n giªt Thái tØ HÕng Lang.

Mùa ðông, tháng 11, ban ðêm vua ngñ ti®c thì b¸ Phúc H¥u Ho¢ng là в Thích giªt, luôn cä b÷n Vi®t Vß½ng Ðinh Li­n næa. Nguyên trß¾c ðó в Thích làm chÑc lÕi · аng Quan, ðêm n¢m trên c¥u th¤y sao r½i vào m°m, cho là ði«m lành m¾i manh tâm làm vi®c thí ngh¸ch2. Lúc vua ðã b¸ hÕi r°i, в Thích lçn vào trong cung, tr¯n · dß¾i máng x¯i h½n 3 ngày. Khát nß¾c quá, thích l¤y tay hÑng nß¾c mßa u¯ng. B÷n cung næ th¤y v§y m¾i báo v¾i Ðinh Qu¯c Công Nguy­n B£c b¡t mà giªt ði. R°i Nguy­n B£c cùng v¾i Tß¾ng quân là Lê Hoàn phøng l§p V® Vß½ng Ðinh Tu® lên ngôi vua. Truy tôn cha là Tiên Vß½ng, m© là Thái H§u.

Nhà vua (Ðinh Tiên Hoàng- ND) · ngôi 11 nåm, th÷ 55 tu±i, ð±i niên hi®u mµt l¥n.

V® Vß½ngV® Vß½ng

Tên húy là Tu®3, là con thÑ cüa Tiên Vß½ng v§y.

Tiên Vß½ng b¸ в Thích giªt, Nguy­n B£c, Lê Hoàn cùng phøng l§p V® Vß½ng lên ngôi.

Vua V® Vß½ng nåm thÑ 2 (tÑc nåm Canh Thìn- 980- ND). Mùa thu, tháng 7, quân T¯ng sang ðánh nß¾c ta. Quân th¥n th¤y Ðinh Tu® còn nhö, nhu nhßþc m¾i cùng tôn Lê Hoàn làm vua và giáng Ðình Tu® xu¯ng làm V® Vß½ng.

Trên t× Ðinh Tiên Hoàng xu¯ng ðªn V® Vß½ng cµng hai ð¶i. B¡t ð¥u t× nåm M§u Thìn (nåm 968) và ch¤m dÑt vào nåm Canh Thìn (nåm 980) g°m có 13 nåm thì m¤t.

1 Ðinh Li­n: con ttrß· ng cüa Ðinh Tiên Hoàng. T× nhæng ngày còn hàn vi Ðinh Li­n ðã t×ng xông pha n½i tr§n mÕc, ðã thay thân phø

sang tiªn c¯ng bên H§u Ngô Vß½ng, ðã t×ng b¸ Nam T¤n Vß½ng và Thiên Sách Vß½ng b¡t treo ngßþc trên cành cây. Nhßng r°i Ðinh Tiên Hoàng lÕi l§p con thÑ là HÕng Lang làm Thái tØ. M¥m loÕn trong nhà sinh ra t× ðó. Ðinh li­n ðã khiªn ng߶i giªt HÕng Lang. Lúc Ðinh Tiên Hoàng và Nam Vi®t Vß½ng b¸ hÕi thì V® Vß½ng Ðinh Tu® m¾i sáu tu±i lên ngôi. Ðinh Tu®, có sách chép là Ðinh Du®.

2 Thí ngh¸ch: giªt vua cß¾p ngôi.

3 Sách này chép là Tu®, Ðinh Tu®. "ÐÕi Vi®t sØ ký ngoÕi kÖ toàn thß", quy¬n thü chép là Du®. Có sách lÕi chép là Toàn.

32 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

C h é p V « N h à L êC h é p V « N h à L ê

Vua Lê ÐÕi HànhVua Lê ÐÕi Hành

Vua Tên húy là Hoàn, h÷ Lê, ng߶i · Tr߶ng Châu1, cha tên M¸ch, m© là ng߶i h÷ Уng.

Ng߶i m© lúc m¾i mang thai, n¢m mµng th¤y m÷c lên cây hoa sen, ch¯c lát thì hªt trái, m¾i hái ðem cho m÷i ng߶i cùng ån, ðªn lúc thÑc d§y không biªt c¾ làm sao.

Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Thiên Phúc (nåm Bính Thân- 936- ND)2 tháng 7, ngày r¢m thì sanh ra vua. Ng߶i m© th¤y n½i tay cüa ngài có màu s¡c lÕ th߶ng m½í nói v¾i ng߶i ta r¢ng: "ÐÑc trë này lúc khôn l¾n sþ tôi không k¸p hß· ng lµc cüa nó". H½n vài nåm sau thì cha m© ð«u qua ð¶i.

Lúc b¤y gi¶ có ng߶i · Quäng Châu là Lê Sát th¤y ðÑa trë khác lÕ m¾i nuôi làm con mình. G£p phäi mùa ðông lÕnh, ngài (nhà vua- ND) m¾i nghiêng cái c¯i giä mà n¢m. Lê Quan Sát nhìn xem thì th¤y có r°ng vàng che trên mình cüa ngài. Do ðó mà càng th¤y lÕ l¡m v§y.

Ъn lúc l¾n lên ngài theo giúp Nam Vi®t Vß½ng Ðinh Li­n. Tiên Vß½ng (Ðinh Tiên Hoàng) khen ngài là ng߶i trí dûng nhi«u l¥n thång chÑc, ngài ðßþc thång ðªn chÑc Th§p ÐÕo Tß¾ng Quân, Ði®n ti«n chï huy sÑ.

Nåm thÑ 10 niên hi®u Thái Bình (nåm KÖ Mão-979- ND) Tiên Vß½ng b¸ giªt hÕi, V® Vß½ng còn nhö, ngài m¾i thay thª n¡m quy«n tr¸ qu¯c và xßng là Phó Vß½ng. Nguy­n B£c, Ðinh Ði«n th¤y ngài s¨ là m¯i b¤t lþi cho ¤u chúa (V® Vß½ng) m¾i cùng nhau ð¯c xu¤t kh· i binh. Ngài ðem quân ra ðánh và chém Ðinh Ði«n tÕi tr§n, b¡t ðßþc Nguy­n B£c ðßa v« Kinh Sß3 mà giªt.

V® Vß½ng nåm thÑ 2 (nåm Canh Thìn- 980- ND) bên nhà T¯ng, quan Thái Th߶ng Bác Sî là H¥u Nhân Bäo xin ðem binh sang ðánh bän qu¯c (An Nam). Nhà T¯ng dùng H¥u Nhân Bäo làm chuy¬n v§n SÑ Lµ Giao Châu, lãnh các ðÕo quân sang ðánh. Lúc b¤y gi¶ · LÕng Châu nghe binh kéo ðªn. Biªt ðßþc cái tình trÕng ¤y, Thái h§u sai ng߶i · Nam Sách là PhÕm Cñ Lßþng làm ÐÕi Tß¾ng Quân, ð¯c xu¤t quân lính ch¯ng cñ lÕi. Ngày xu¤t quân, PhÕm Cñ Lßþng vào thÆng trong ði®n bäo vua r¢ng: "Nay chúa thßþng còn nhö dÕi chßa hi¬u biªt ðßþc sñ siêng nång, khó nh÷c cüa b÷n chúng tôi. Nªu nhß có mµt thß¾c t¤c công lao nào thì r°i ai biªt cho. Không b¢ng cái cách là trß¾c Th§p ÐÕo Tß¾ng Quân lên ngôi Thiên TØ r°i sau m¾i ra quân". Quân sî nghe v§y ð«u hô "vÕn tuª" Thái H§u4 th¤y tình ng߶i vui thu§n m¾i sai l¤y áo long c±n5 khoác lên mình Lê Hoàn và xin ngài lên ngôi.

1 Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" và theo ông Ngô Thi Sî v¾i quy«n "Vi®t SØ tiêu án" thì cho r¢ng Lê Hoàn là ng߶i Ái Châu (tÑc Thanh

Hóa). Nhßng · ðây lÕi chép là Tr߶ng Châu. Tr߶ng Châu: Sách "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" Chú: G°m b¯n huy®n là Vån Dß½ng, аng Thái, Tr߶ng S½n, KÏ Th߶ng, Tr߶ng Châu nay thuµc Hà Nam Ninh. Có sách chép rõ h½n: Lê Hoàn là ng߶i làng Bäo Thái huy®n Thanh Liêm, tïnh Hà Nam.

2 Theo sách "Vi®t sØ tiêu án": niên hi®u Thiên Phúc thÑ sáu ð¶i nhà T¤n.

3 Kinh Sß: Kinh ðô cüa nß¾c theo chª ðµ quân chü. Th¶i nhà Ðinh và Ti«n Lê, Kinh Sß cüa nß¾c ta là Hoa Lß (thuµc Ninh Bình).

4 Thái H§u h÷ Dß½ng (Hoàng H§u cüa Ðinh Tiên Hoàng) ðã tß thông v¾i Lê Hoàn.

5 Long C±n: Long là r°ng, cái gì thuµc v« vua (long thuy«n, long bào, long sàng v.v...) C±n là áo l­ cüa vua. Long C±n là áo l­ thiêu r°ng cüa vua.

33 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nåm Canh Thìn (nåm 980- ND) ngài lên ngôi. Phong cha làm Tr߶ng Hßng Vß½ng m© ng߶i h÷ Уng làm Hoàng thái h§u1.

Nåm Tân TÜ (tÑc nåm 981- ND) là nåm thÑ nh¤t niên hi®u Thiên Phúc2. Mùa xuân, tháng 3, quân cüa H¥u Nhân Bäo kéo sang LÕng S½n, Tr¥n Khâm Tµ tiªn ðªn Tây Kªt, Lßu Trßng kéo ðªn sông BÕch Тng. Vua tñ làm tß¾ng ðem quân ra ch¯ng cñ. Vua cho c¡m c÷c cÑng dß¾i sông. Quân T¯ng rút v« giæ m£t Ninh Giang3. Vua sai ng߶i sang trá hàng ð¬ dø H¥u Nhân Bäo. Quân T¯ng thua tr§n, H¥u Nhân Bäo b¸ b¡t và b¸ chém. B÷n Tr¥n Khâm Tµ nghe tin th¤t tr§n phäi rút lui.

Vua xßng tên hi®u là: Minh càn Ñng v§n th¥n võ thång bình chí nhân quäng hiªu hoàng ðª.

Nåm Nhâm Ng÷ (tÑc nåm 982- ND) là nåm thÑ hai niên hi®u Thiên Phúc4 vua l§p Vß½ng h§u 5 bà. Vua lÕi sai b÷n T× Møc ði sÑ sang Chiêm Thành, b¸ vua nß¾c ¤y b¡t giæ. Vua oán gi§n bèn tñ làm tß¾ng ðem binh ði ðánh, chém ðßþc vua Chiêm là Bª Mi Thuª5 · tÕi tr§n. B¡t s¯ng ðßþc quân gi£c c¡t tai không có th¬ ðªm xu¬. B¡t b÷n cung næ m¤y tråm ng߶i. Ch· v« nhæng vû khí n£ng. T¸ch thu vàng bÕc, cüa cäi quý báu k¬ có ðªn muôn s¯. LÕi ð§p phá thành trì, hüy hoÕi tôn miªu cüa nß¾c Chiêm Thành. R°i cûng trong nåm ðó tr· v« kinh. Nåm ¤y có nÕn ðói l¾n.

Nåm Quí V¸ (Mùi) (tÑc nåm 983- ND) là nåm thÑ 3 niên hi®u Thiên Phúc6. Trß¾c kia, vua ðánh Chiêm Thành, ði qua núi аng C±7 ðªn Bà Hòa th¤y ð߶ng bi¬n hi¬m tr· khó ði, m¾i sai ðào mµt con kênh (nay là sông аng Hòa · tïnh Thanh Hóa- ND) do ðó mà thuy«n bè lßu thông ðßþc.

Nåm Giáp Thân (tÑc là nåm 984- ND) là nåm thÑ 4 niên hi®u Thiên Phúc8. Xây ði®n Bách Bäo Thiên Tuª9 nhæng cây cµt ð«u nÕm Vàng bÕc. Phía ðông xây ði®n Phong Lßu. Phía tây xây ði®n Vinh Hoa. Bên tä xây ði®n B°ng Lai. Bên hæu xây ði®n Cñc LÕc. ThÑ ðªn, dñng l¥u Höa Vân và ði®n Tr߶ng Xuân li«n nhau. CÕnh ðó lÕi dñng ði®n Long Lµc, dùng ngói bÕc mà lþp.

Nåm thÑ nåm niên hi®u Thiên Phúc (nåm „t D§u- 985- ND). Mùa thu, tháng 7, ngày Ðinh TÜ là ngày l­ sinh nh§t cüa vua v§y. Vua cho ðóng thuy«n ð¬ trong sông, dùng tre làm núi giä · trên ghe. Núi giä ¤y g÷i là Nam S½n. R°i thì bày cuµc ðua thuy«n cho ngày l­.

Nåm Bính Tu¤t (tÑc nåm 986- ND) là nåm thÑ sáu niên hi®u Thiên Phúc nhà T¯ng trao cho vua chÑc Linh Häi Quân Tiªt е SÑ.

1 Lúc b¤y gi¶ ð¤ng sinh thành cüa nhà vua ð«u ðã qua ð¶i.

2 Có sách chép vua Lê ÐÕi Hành ð£t niên hi®u Thiên Phúc (980- 988), Hßng Th¯ng (989-993) và ºng Thiên (994-1005). V§y là nåm 981 là nåm thÑ hai niên hi®u Thiên Phúc. Nåm 982 là nåm thÑ ba. Nåm 983 là nåm thÑ tß niên hi®u Thiên Phúc v.v...

3 Ninh Giang: theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là sông Chi Lång (nay là sông Thß½ng).

4 Xem chú thích (206).

5 Bª Mi Thuª cûng tÑc là Phê Mi Thuª, tên phiên âm Hán Vi®t cüa Parama và Varavarman.

6 Xem chú thích s¯ (206).

7 Núi аng C±: Theo sách "Vi®t SØ tiêu án" núi này · xã Ðan Nê, huy®n An иnh, Châu Ái (Thanh Hóa ngày nay).

8 Theo chú thích s° (206) · trên, nhæng nåm: 984, 985 v.v... l¥n lßþt phäi là nåm thÑ 5, nåm thÑ sáu v.v... niên hi®u Thiên Phúc.

9 Theo sách "Vi®t SØ Tiêu Án" ði®n này xây · núi ÐÕi Vân (Hoa Lß, Ninh Bình).

34 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nåm Ðinh Hþi (tÑc nåm 987- ND) là nåm thÑ 7 niên hi®u Thiên Phúc vua b¡t ð¥u cày ruµng (T¸ch ði«n) · núi еi1 b¡t ðßþc hü vàng. LÕi mµt l¥n cày · núi Bà H¯i2 b¡t ðßþc hû bÕc. Do ðó ruµng ðßþc mang tên là Kim Ngân Ði«n.

Nåm M§u Tý (tÑc nåm 988- ND) là nåm thÑ 8 niên hi®u Thiên Phúc.

Nåm KÖ SØu (tÑc nåm 989- ND) là nåm thÑ 9 niên hi®u Thiên Phúc3 Quän Giáp Dß½ng Tiªn Lµc l¤y châu Hoan, châu Ái mà sát nh§p vào Chiên Thành. Vua ði ðánh b¡t ðßþc Lµc, l¤y lÕi hai châu. Nhà vua phong cho ng߶i con thÑ ba làm Nam Phong Vß½ng. (TÑc Lê Long Vi®t là anh ruµt cùng m© cüa Lê Long Ðînh- ND).

Nåm Canh D¥n (tÑc nåm 990-ND) là nåm thÑ nh¤t niên hi®u Hßng Th¯ng, Mùa Xuân, tháng giêng, ð¯i niên hi®u là Hßng Th¯ng4 nhà T¯ng sai Tä Chánh Ngôn Cäo sang gia phong cho vua.

Nåm thÑ 2 niên hi®u Hßng Th¯ng (nåm KÖ Mão- 991- ND) vua phong cho con cüa ng߶i em (trai) làm Ngæ Man Vß½ng · Phong Châu (· vào khoäng phü Vînh T߶ng, trß¾c thuµc tïnh S½n Tây, nay thuµc tïnh Vînh Yên- ND).

Nåm Nhâm Thìn (nåm 992- ND) là nåm thÑ 3 niên hi®u Hßng Th¯ng, mùa xuân vua ngñ · l¥u Càn Nguyên ð¬ xem ðèn.

Nåm Giáp Ng÷ (tÑc nåm 994- ND) là nåm thÑ 5 niên hi®u Hßng Th¯ng5 vua phong cho ng߶i con thÑ 11 làm Hành Quân Vß½ng · bên b¶ phía B¡c thuµc châu Cát Lãm.

Nåm „t v¸ (tÑc nåm 995) là nåm thÑ nh¤t niên hi®u ºng Thiên, vua ð±i niên hi®u và sai в Hanh ði sÑ bên nhà T¯ng. Vua phong cho Nghîa (H÷? dòng dõi?) làm Phù оi Vß½ng · Phù оi6.

Nåm Bính Thân (tÑc nåm 996) là nåm thÑ 2 niên hi®u ºng Thiên, vua ði ðánh 3 ðµng: Ma Hoàng, ÐÕi Phát và Châu Ba, phá ðßþc t¤t cä.

Nåm Ðinh D§u (tÑc nåm 997) là nåm thÑ ba niên hi®u ºng Thiên. Mùa thu, tháng 7, vua ði ðánh в еng Giang7 b¡t ðßþc gi£c. Nåm ¤y có nÕn løt l¾n.

Nåm M§u Tu¤t (tÑc nåm 998) là nåm thÑ tß niên hi®u ºng Thiên.

Nåm KÖ Hþi (tÑc nåm 999) là nåm thÑ nåm niên hi®u ºng Thiên, vua ði ðánh Hà Ðông8 m߶i chín châu ð«u d©p yên ðßþc cä.

1 еi S½n tÑc là Núi еi · huy®n Duy Tiên Nam Hà.

2 Núi Bà H¯i có sách chép là núi Bàn Häi có l¨ cùng · trong phÕm vi Hà Nam Ninh ngày nay chång?

3 Cûng theo chú thích s¯ (191) · trên thì nåm KÖ SØu (nåm 989) là nåm thÑ nh¤t niên hi®u Hùng Th¯ng.

4 Nåm Canh D¥n(990) là nåm thÑ 2 niên hi®u Hßng Th¯ng, xem chú thích s¯ (191) · trên. Theo ðó nhæng nåm 991, 992 l¥n lßþt là nåm thÑ 3, nåm thÑ 4 niên hi®u Hßng Th¯ng.

5 Nåm Giáp Ng÷ (994) là nåm thÑ nh¤t niên hi®u ºng Thiên (theo chú thích s¯ 191 · trên). Và nhæng nåm 995, 996...1005 l¥n lßþt là nåm thÑ 2, thÑ 3...nåm thÑ 12 niên hi®u ºng Thiên.

6 Có sách chép là nghîa tØ (con nuôi). Lê hoàn có 11 ng߶i con trai ruµt và 1 ng߶i con nuôi (không rõ tên). Sách này chép thiªu chæ tØ. Phù оi nay là Vînh Bäo, Häi Phòng.

7 в еng Giang thuµc Thanh Oai- Hà Tây ngày nay.

8 Hà Ðông tÑc ðµng Hà Nam, nay thuµc ThÕch Thành (Thanh Hóa).

35 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nåm Canh Tý (tÑc nåm 1000) là nåm thÑ sáu niên hi®u ºng Thiên, ðánh gi£c · Phong Châu b¡t ðßþc Tr¸nh Hàng. Vua sai Lßu Thi®n sang T¯ng.

Nåm Tân SØu (tÑc nåm 1001) là nåm thÑ 7 niên hi®u ºng Thiên. Vua ðánh gi£c · CØ Long. Quân gi£c th¤y vua trß½ng cung nh¡m ðích s¡p mu¯n b¡n, tên b²ng r½i. Vua lÕi tiªp tøc b¡n, quân gi£c sþ mà rút lui. Lúc b¤y gi¶ vua ngñ trên lâu thuy«n tiªn vào sông Cùng Giang ð¬ ðu±i theo. Quân gi£c bày tr§n · hai bên b¶ sông cùng v¾i nhà vua ðánh nhau.

Quân lính nhà vua b¸ ðánh ép trên sông. V® Vß½ng Ðinh Tu®1 trúng tên chªt. Nhà vua kêu "Tr¶i" ba tiªng, gi£c tñ nhiên thua.

Nåm Nhâm D¥n (tÑc nåm 1002) là nåm thÑ 8 niên hi®u ºng Thiên, chª tÕo mû tr§n2 b¢ng bÕc h½n vài nghìn cái, ðem phân phát cho quân nhân.

Nåm Quý Mão (tÑc nåm 1003) là nåm thÑ 9 niên hi®n ºng Thiên, nhà vua ði viªng Hoan Châu (Ngh® An).

Nhà vua cho ðào con kinh Ða Cái thÆng ðªn Châu Ám (?).

Nåm Giáp Thìn (tÑc nåm 1004) là nåm thÑ 10 niên hi®u ºng Thiên, vua kéo lß¾i ðßþc con r¡n l¾n, b²ng nhiên ngßþc dòng nß¾c mà bö ði. Cûng nåm này nhà vua sai Hành Quân Vß½ng3 sang T¯ng.

Nåm „t TÜ (tÑc nåm 1005) là nåm thÑ 11 niên hi®u ºng Thiên, vua qua ð¶i tÕi ði®n Tr߶ng Xuân. Lúc b¤y gi¶ th߶ng g÷i ngày là vua ÐÕi Hành, nhân ðó mà ð£t làm miªu hi®u.

Ngài · ngôi ðßþc 27 nåm4 th÷ 65 tu±i, ð±i niên hi®u 3 l¥n. An táng ngài tÕi ÐÑc Lång thuµc Tr߶ng Châu.

Lê Trung TôngLê Trung Tông

Tên húy là Long Vi®t là con thÑ ba cüa vua ÐÕi Hành. Thân mçu cüa Trung Tông trß¾c kia là cô gái làm công giúp vi®c cho ng߶i.

Nåm lên 9 tu±i, Trung Tông ðßþc phong làm Nam Phong Vß½ng. Vua ÐÕi Hành v×a m¾i qua ð¶i thì Vß½ng (Trung Tông) cùng v¾i Ðông Thành Vß½ng5, Trung Qu¯c Vß½ng6, Khai Minh Vß½ng7 tranh ngôi. Träi su¯t 9 tháng8 trong nß¾c không có chúa. Ðông Thành Vß½ng thua chÕy sang Chiêm Thành và b¸ giªt.

1 Xem chú thích s¯ (199).

2 Nguyên bän chæ Hán chép là ðâu mâu tÑc loÕi mû chï ðµi khi ðánh tr§n (nhß nón s¡t cüa quân ðµi ngày nay). ÐÕi Nam qu¯c sØ "R°ng vàng trao vu¯t gi¡t vành ðâu mâu".

3 Hành Quân Vß½ng tÑc là Lê Long Ы, có sách chép là Minh Ы, con thÑ 11 cüa Lê Hoàn.

4 Lê ÐÕi Hành tr¸ vì t× nåm Canh Thìn ðª nåm „t TÜ (980- 1005) tÑc 26 nåm.

5 Ðông Thành Vß½ng tÑc là Lê Long Tích.

6 Trung Qu¯c Vß½ng tÑc là Lê Long Kính.

7 Khai Minh Vß½ng tÑc là Lê Long Ðînh.

8 "Vi®t sØ tiêu án" chép 8 tháng.

36 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

Nåm thÑ nh¤t (nåm „t TÜ- 1005- ND)1 tháng giêng, Vß½ng (Nam Phong Vß½ng) lên ngôi ðßþc ba ngày thì b¸ Khai Minh Vß½ng giªt.

SØ g÷i là Trung Tông, th÷ 25 tu±i2.

Lê Ng÷a Tri«uLê Ng÷a Tri«u

Tên húy là Long Ðînh, là con thÑ nåm cüa vua ÐÕi Hành và là em trai cùng m© cüa vua Trung Tông.

Nåm thÑ 3 (nåm Nhâm Thìn- 992- ND) ngài ðßþc phong làm Khai Minh Vß½ng.

Khai Minh Vß½ng cß¾p ngôi cüa Trung Tông mà lên làm vua.

Nåm Bính Ng÷ (tÑc nåm 1006) là nåm thÑ nh¤t3 lên ngôi tôn hi®u là "Khai thiên Ñng v§n thánh th¥n võ t¡c thiên sùng ðÕo ðÕi thång minh quang hiªu hoàng ðª".

Tính vua ßa chém giªt. Có ng߶i phÕm tµi s¡p phäi hành hình thì vua b¡t l¤y cö tranh qu¤n vào ng߶i r°i ð¯t. LÕi sai tên h«4 là Liêu Thü Tâm c¥m con dao cùn nhøt mà xä vào ng߶i phÕm tµi ð¬ cho lâu chªt. Nhß thª, phÕm nhân phäi kêu la ai oán th¯ng thiªt ðªn vài ngày. Liêu Thü Tâm th¤y v§y cþt r¢ng: "Mày không quen ch¸u chªt".

Nhà vua c߶i rµ lên l¤y làm thích thú. Phàm ðánh tr§n, b¡t ðßþc quân ð¸ch vua cho áp giäi ðªn b¶ sông. Lúc nß¾c thüy tri«u rút xu¯ng thì sai làm cái chu°ng dß¾i nß¾c, r°i ðu±i tù binh vào trong chu°ng. Khi nß¾c thüy tri«u dâng lên, tù binh ngµp h½i thì hä mi®ng ra r°i u¯ng nß¾c mà chªt. LÕi b¡t (tù nhân) treo lên cây cao r°i sai ng߶i · dß¾i ch£t cây. Có khi vua ði ch½i · sông Chi Ninh, sông có nhi«u thu°ng lu°ng, bèn trói ng߶i · mµt bên ghe, r°i cho ghe qua lÕi · giæa dòng nß¾c, khiªn cho thu°ng lu°ng nó sát hÕi ði. Còn phàm nhæng con v§t (nuôi ð¬ cúng tª) ðem cung c¤p cho nhà bªp, trß¾c tiên phäi sai ng߶i khiên vào ð¬ tñ tay vua ðâm chªt ðã, r°i sau m¾i giao cho ng߶i n¤u bªp. LÕi khi, nhà vua ð£t mía trên ð¥u b§c tu hành là ðÑc tång Th¯ng Quách Mão5 mà róc, r°i giä v¶ sút tay dao ph§p vào ð¥u Quách Mão chäy máu ra, vua c߶i r¥m lên. Ho£c ðêm ðªn vua sai làm th¸t mèo ð¬ cho các tß¾ng vß½ng x½i. Ån xong vua ðem ð¥u mèo bày ra, các tß¾c vß½ng ð«u mæa th¯c mæa tháo cä lên. M²i khi ðªn bu±i ch¥u thì sai nhæng tên h« ra nói leo lëo luôn m°m ð¬ làm khöa l¤p l¶i nhæng ai bäm bÕch v« vi®c gì. LÕi th¤y kë giæ cung làm món chä thì ðªn cùng ng߶i tranh nhau mà ån.

Các tß¾c vß½ng ch¯ng ð¯i. Nhà vua ð«u d©p yên t¤t cä. Ðánh Ngñ Man Vß½ng (con ông chú cüa vua) toàn th¡ng r°i ð±i Phong Châu làm phü Thái Bình.

Tôn m© làm "Hßng qu¯c quäng thánh thái h§u".

Nåm Ðinh V¸ (Mùi) (tÑc nåm 1007) là nåm thÑ 2, vua sØa ð¸nh lÕi quan chª vån võ theo nhà T¯ng.

Nåm M§u Thân (tÑc nåm 1008) là nåm thÑ 3, tháng giêng, vua ð±i niên hi®u là Cänh Thøy nåm thÑ nh¤t. Vua ði ðánh hai châu Ðô Lß½ng và V¸ Long b¡t ðßþc dân Man và ngña ðªn vài tråm con. Vua sai ng߶i

1 V×a m¾i lên ngôi ðßþc k¬ là nåm thÑ nh¤t trong ð¶i làm vua cüa Nam Phong Vß½ng.

2 Nhi«u bµ sØ chép là th÷ 23 tu±i.

3 Nåm thÑ nh¤t trong ð¶i làm vua cüa Khai Minh Vß½ng.

4 Nguyên bän chæ Hán chép là ßu nhân, tÑc là nhæng kë hát xß¾ng, ðóng trò ð¬ mua vui trong ði®n vua.

5 Vi®t sØ tiêu án cùng nhi«u bµ sØ c± chép là Quách Ngang.

37 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I

dùng g§y ðánh s¯ ng߶i Man b¸ b¡t ¤y. Nhân vì ðánh quá ðau, h÷ kêu la ¥m lên lÞ phÕm ðªn tên húy cüa vua ÐÕi Hành. Vua lÕi c߶i rµ lên, sai ðánh næa và sai ðánh mãi. Nhi«u l¥n b¸ ðánh và nhi«u l¥n ng߶i man xúc phÕm ðªn tên húy cüa vua ÐÕi Hành mà nhà vua lÕi r¤t vui. LÕi khi ði ðánh Ái Châu (Thanh Hóa- ND) b¡t ðßþc ng߶i châu ¤y, vua cho làm cái vña r°i nh¯t h÷ vào trong mà c߶i.

Nåm KÖ D§u (tÑc nåm 1009) là nåm thÑ hai niên hi®u Cänh Thøy. Mùa thu, tháng 7 vua ði ðánh các châu: Hoan, Ð߶ng, và Hà ThÕch.

Mùa ðông, tháng 10, ngày Tân Hþi, vua qua ð¶i tÕi phòng ngü trong ði®n. Hi®u là Ng÷a Tri«u, vì vua có b®nh trî phäi n¢m ð¬ th¸ tri«u.

Nåm thÑ 22 (nhà Ti«n Lê-ND)1 vua lên ngôi, · ngôi 4 nåm, ðªn nåm thÑ 25 ð±i niên hi®u 1 l¥n.

Nhà Lê, trên t× Lê ÐÕi Hành xu¯ng ðªn Lê Ng÷a Tri«u cµng ba ð¶i, b¡t ð¥u nåm Canh Thìn (980) và dÑt vào nåm KÖ D§u (1009) g°m có 30 nåm thì m¤t.

1 Nåm thÑ 22 (?) ðây là mµt sñ nh¥m lçn, bÞi nªu long Ðînh cß¾p ngôi anh vào nåm thÑ 22 nhà Ti«n Lê và làm vua 4 nåm thì t±ng th¶i

gian tr¸ vì cüa ba ð¶i vua Lê, k¬ t× Lê Hoàn chï có 26 nåm. Ðó là sñ sai l¥m vì chính bµ sØ này cùng nhi«u bµ sØ khác ð«u chép là 30 nåm (980-1009). Còn nhß nói r¢ng nåm Long Ðînh 22 tu±i lên ngôi vua và tÕi ngôi 4 nåm thì cûng sai vì Long Ðînh chï hß· ng th÷ 24 tu±i.

V§y, chép ðúng là "nåm thÑ 26 nhà Ti«n Lê".

38 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Ð Õ i V i ® t S Ø L ß þ cÐ Õ i V i ® t S Ø L ß þ c

Quy¬n II

C h é p V « T r i « u N g u y ­ nC h é p V « T r i « u N g u y ­ n (tÑc là tri«u Lý)

Vua Thái T±Vua Thái T±

VuaThái T± tên húy là U¦n, h÷ Nguy­n (tÑc h÷ Lý- ND) ng߶i · C± Pháp thuµc B¡c Giang1. M© là ng߶i h÷ PhÕm, sanh ra ngài vào ngày 17 tháng 2 nåm thÑ 5 niên hi®u Thái Bình (ð¶i Ðinh Tiên Hoàng, tÑc là nåm Giáp Tu¤t- 974- ND).

Lúc nhö, vua thông minh, tính khí khôi hoÕt rµng rãi. T¾i h÷c · chùa Løc T±2 thi«n sß VÕn HÕnh3 th¤y cho là khác lÕ, nói: "Ðây là ng߶i phi th߶ng, sau này ðªn lúc c߶ng tráng t¤t có th¬ cÑu ð¶i, yên dân, làm chúa thiên hÕ".

Ъn lúc l¾n lên, vua, tánh khÆng khái, có chí l¾n, không màng cüa cäi, thích xem hªt kinh sØ. Trong khoäng niên hi®u ºng Thiên (994- 1005- ND) vua theo giúp Lê Trung Tông. Lúc Trung Tông b¸ b÷n Ng÷a Tri«u (Lê Long Ðînh) giªt, qu¥n th¥n ð«u chÕy tr¯n m¤t hªt cä, chï có mµt mình vua (Nguy­n Thái T±- ND) ôm thây Trung Tông mà khóc. Ng÷a Tri«u khen là ng߶i trung, phong làm Tä th¥n v® Ði®n ti«n ð² chï huy sÑ.

Trong làng vua có cây bông gÕo b¸ sét ðánh, ð¬ d¤u vªt thành bài vån r¢ng:4

Phiên âm:

Thø Cån y¬u y¬u

1 C± Pháp: tÑc là làng C± Pháp, sau là làng Ðình Bäng, phü T× S½n, tïnh B¡c Ninh, · làng có lång và ð«n th¶ nhà Lý (sách này chép là

nhà Nguy­n). Làng ¤y bu±i xßa g÷i là làng Diên U¦n. Th¶i B¡c thuµc có v¸ thi«n sß là Ðinh không ðào ð¤t ð¡p n«n nhà chùa, ðã b¡t ðßþc m߶i chín chiªc khánh c±, do ðó làng ¤y ðßþc ð±i tên là C± Pháp.

2 Nguyên bän là "Du h÷c ß Løc T±", nhßng · ðây là chùa Løc T± cüa ðÑc Løc T± Thi«n Ông, bâc th¥y cüa ngài VÕn HÕnh.

3 Sß VÕn HÕnh ng߶i cùng làng v¾i Lý Thái T±. Không rõ nåm sinh và tên tøc cüa ngài, chï biªt ngài là ng߶i h÷ Nguy­n và qui t¸ch vào nåm „t SØu (1025). Gia tiên ngài ð¶i ð¶i th¶ Ph§t. Thu· nhö ngài thông minh và hiªu h÷c vô cùng. Ngài tinh thông tam giáo (Nho, Ph§t, Lão), khäo cÑu nhi«u kinh sách Ph§t Giáo nhß Tam TÕng (Kinh TÕng, Lu§t TÕng,Lu§n TÕng). Nåm 21 tu±i ngài cùng v¾i Ðinh Hu® thi«n sß xu¤t gia theo h÷c v¾i ðÑc Løc T± Thi«n Ông · chùa Løc T±. Khi ðÑc Løc T± Thi«n Ông qui t¸ch r°i, h÷c lñc cüa ngài ðã cao siêu l¡m. Nhæng câu nói cüa ngài ð«u ðßþc ng߶i ð¶i coi nhß l¶i s¤m. Vua Lê ÐÕi Hành r¤t mñc kính tr÷ng, tôn ngài làm Qu¯c sß. Ngài làm c¯ v¤n cho các tri«u Ðinh, Lê, nhßng ðªn tri«u Lý thì n±i tiªng h½n cä. Khi tÕ thª, hài c¯t ngài ðßþc vua và sî thÑ xây tháp l¾n ð¬ táng.

4 Nguyên bän cüa chúng tôi d¸ch là "Xu¤t nhñt".

Còn bän cüa ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n ng߶i hi®u ðính bän d¸ch này lÕi cho r¢ng "Hi®n nh§t".

Sách "Vi®t sØ tiêu án cüa Ngô Thì Sî chép, trß¾c câu "Chân cung xu¤t nh§t" có hai câu: "Ðông a nh§p ð¸a, D¸ mµc tái sinh" nghîa là: Ðông a vào ð¤t, cây khác lÕi sinh. Ðông A chï nhà Tr¥n, D¸ mµc chï H§u Lê.

39 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Mµc bi¬u thanh thanh

Hòa ðao mµc lÕc

Th§p bác tØ thành

Ch¤n cung xu¤t nhñt

Ðoài cung ¦n tinh

Løc th¤t niên gian

Thiên hÕ thái bình1

TÕm d¸ch:

G¯c r­ thåm thÆm

Vö cây xanh xanh

Lúa dao cây røng

M߶i tám con thành

Phß½ng ðông nhñt m÷c

Phß½ng tây sao tàn

Khoäng sáu bäy nåm

Thiên hÕ thái bình

VÕn HÕnh bèn nói v¾i vua r¢ng: "G¥n ðây tôi th¤y bài s¤m vån lÕ, biªt nhà Lê ðß½ng m¤t mà nhà Nguy­n (tÑc nhà Lý) ðß½ng lên. H÷ Nguy­n lÕi không có ai khoan hòa, nh½n h§u và trung thÑ nhß ông, nên r¤t ðßþc lòng dân. Nay tu±i cüa tôi ðã h½n 70 r°i, chï sþ không k¸p th¤y sñ th¸nh tr¸ mà l¤y làm gi§n". Vua sþ l¶i nói tiªt lµ ra nên bäo VÕn HÕnh vào ¦n · Ba S½n2.

Ъn nåm thÑ 2 niên hi®u Cänh Tr¸ (nåm KÖ D§u- 1009- ND)3. Ng÷a Tri«u M¤t, con n¯i ngôi thì còn nhö. Lúc ¤y vua (Nguy­n Thái T±- ND) 36 tu±i, ðem 500 quân Tùy Long vào làm túc v®. B¤y gi¶ · trong nµi có quan Chi h§u là Ðào Cam Mµc thåm dò biªt vua có ý mu¯n lên ngôi, bèn ðem l¶i l¨ xa xôi nói khích r¢ng: "Chúa thßþng (Ng÷a Tri«u) tâm trí u t¯i, ß½ng ngÕnh, làm nhi«u ði«u b¤t nghîa. Tr¶i ðã chán cái ðÑc

1 Nguyên bän sách này còn thêm: "Ðoài cung xu¤t nh§t", chúng tôi cho là b¸ chép nh¥m nên loÕi bö câu này.

Câu 3 và 4, trong "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc chính biên" quy¬n II chép l¶i bàn cüa sß VÕn HÕnh r¢ng:

"Hòa Ðao Mµc là chæ Lê

Th§p Bác TØ là chæ Lý l¶i vån ¤y có nghîa: nhà Lê ðÕo lÕc mà nhà Lý t¤t ðßþc l§p thành..."

Theo ðó hai câu này có th¬ d¸ch: nhà Lê suy søp, nhà Lý l§p thành.

Cung ch¤n thuµc m©o phß½ng ðông

Cung ðoài thuôc d§u phß½ng tây

Có sách bàn r¢ng: Cung ch¤n m÷c m£t tr¶i chï nhà MÕc. Cung ðoài sao ¦n chï Tây S½n løc th¤t chï nhà Nguy­n.

2 Ba S½n: theo "Thi«n uy¬n t§p anh" tÑc là núi Ba S½n · Tiên S½n, trên núi có chùa Cäm ºng là n½i VÕn HÕnh trø trì. Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép: Công U¦n sþ câu nói ¤y tiªt lµ, sai ng߶i gi¤u VÕn HÕnh vào núi Tiêu S½n.

3 Nhi«u bµ sØ ð«u chép là niên hi®u Cänh Thøy.

40 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

cüa chúa thßþng r°i nên không cho s¯ng lâu ðßþc. Con N¯i ngôi thì còn nhö, chßa ðäm lßþng ðßþc nhi«u vi®c khó khån, nhi«u sñ phi«n nhi­u, tråm v¸ th¥n không có ch± nß½ng tña, hÕ dân xôn xao mong mu¯n có v¸ chúa. Thân v® (Nguy­n Thái T±- ND) sao không nhân lúc này mà theo d¤u thu· xa xßa là vua Thang1, vua Võ2 noi gß½ng g¥n ðây là h÷ Dß½ng3, h÷ Lê4 ð¬ làm, trên thu§n lòng tr¶i, dß¾i theo cái nguy®n v÷ng cüa dân, mà còn bo bo giæ cái ti¬u tiªt hay sao?" Vua trong lòng vui vì l¶i nói ¤y mà lÕi nghi ng¶ có mßu gian, bèn n±i m¡ng r¢ng: "Sao ông lÕi dám phát ra l¶i nói nhß thª, ta t¤t phäi b¡t ông ðßa lên quan". Ðào Cam Mµc ch§m chÕp thßa r¢ng: "Tôi th¤y thiên th¶i nhân sñ nhß thª m¾i dám nói, nay ngài ðßa tôi lên quan thì th§t không tránh khöi cái chªt". Vua nói: "Ta không nh¦n tâm t¯ cáo ông, chï sþ l¶i nói lµ ra thì ð«u chªt h¤t cä". Ðào Cam Mµc lÕi thßa v¾i vua r¢ng: "Ng߶i trong nß¾c ð«u nói h÷ Nguy­n ðáng lên thay nhà Lê, s¤m ð° ðã xu¤t hi®n không th¬ che gi¤u ðßþc. Chuy¬n h÷a thành phúc là ðúng lúc này v§y, Thân V® còn nghi ng¶ gì næa sao!" Vua nói: "Ta xem chí ông cùng v¾i VÕn HÕnh không khác nhau. Nªu thñc nhß l¶i nói ¤y thì kª phäi làm sao?" Cam Mµc ðáp r¢ng: "nay tråm h÷ möi m®t, dân không ch¸u n±i m®nh l®nh. Nªu Thân v® l¤y ân ðÑc v² v«, tråm h÷ t¤t cùng nhau mà theo v«, cûng nhß nß¾c chäy xu¯ng ch± th¤p, ai ngån cän lÕi ðßþc!". Cam Mµc biªt sñ vi®c g¤p gáp sþ sinh biªn bèn bàn v¾i các quan khanh sî · trong tri«u, ngay ngày hôm ðó t¤t cä ð«u h÷p · ch± tri«u ð߶ng mà l§p mßu thßa r¢ng: "Nay ¤y là lúc mà Ñc tri®u ng߶i ðã có lòng khác, trên dß¾i ð«u xa lìa nhân ðÑc, ng߶i ta oán gi§n cái chính sách hà kh¡c bÕo ngßþc cüa Tiên Vß½ng (Ng÷a Tri«u) nên không mu¯n theo v« v¾i tñ quân5 næa. Hªt thäy m÷i ng߶i ð«u có ý tôn kính mà cØ Thân V® lên thay. B÷n chúng ta không nhân lúc này mà l§p Thân V® làm Thiên tØ r°i b¤t chþt có biªn thì còn giæ ðßþc ng߶i thü lãnh không?". Do ðó mà t¤t cä cùng theo giúp vua (Nguy­n Thái T±- ND) lên chánh ði®n l§p làm Thiên TØ. Tråm quan ð«u hô: "VÕn tuª". (Muôn nåm- ND).

Nåm thÑ nh¤t. Mùa ðông,tháng 11 vua lên ngôi, tha hªt nhæng ng߶i b¸ tù tµi, ð¯t bö nhæng døng cø tra t¤n6. Qu¥n th¥n dâng tôn hi®u lên là: "Phøng thiên chí lý Ñng v§n tñ tÕi thánh minh long hi¬n du® vån anh võ sùng nhân quäng hiªu, thiên hÕ thái bình khâm minh quang trÕch chiêu ngßÞng vÕn bang hi¬n Ñng phù c¦m oai ch¤n phiên man du® mßu th¥n công thánh tr¸ t¡c thiên ðÕo chánh".

Vua truy tôn cha là "Hi¬n khánh Vß½ng", m© là "Minh ÐÑc Thái Hâu", sách l§p vß½ng h§u sáu ng߶i, l§p con trß· ng là Mã làm Thái tØ, nhæng ng߶i con trai còn lÕi ð«u phong tß¾c h¥u. Con gái vua vua m߶i ba ng߶i ð«u là Công chúa cä. Vua ðem ng߶i con gái l¾n là An Qu¯c công chúa gä cho Ðào Cam Mµc và phong Cam Mµc là Nghîa Tín H¥u. Anh cüa vua làm Võ Oai Vß½ng. Em trai là Dñc Thái Thái Vß½ng. Tr¥n Cäo làm tß¾ng công. Ngô Ðinh làm Xu M§t SÑ. Qui ThÕc Phø làm Thái Bäo. Уng Vån Hi«u làm Thái Phó. Bùi Xa L²i làm Tä Kim Ngô. Ðàm Than làm Tä Võ V®. в Giám làm Hæu Võ V®.

1 Vua Thang tÑc là vua thành Thang, vua tên Lý, h÷ tØ Th¸, tñ Thiên „t, ng߶i khai sáng ra tri«u nhà Thß½ng, vua lên ngôi nåm M§u D¥n

(nåm 1783, tÕ thª 1754 trß¾c công nguyên).— ngôi 30 nåm. Nåm „t V¸ (1766) vua th¡ng Côn Ngô, bèn ðánh nhà HÕ, ðu±i vua Ki®t ra · Nam Sào. Nhà HÕ m¤t t× ðó. Mµt vª cüa câu ð¯i ð« trên lá c¶ n±i d§y cüa Cao Bá Quát: "Møc Dã Minh Ði«u hæu Võ Thang". Nghîa là vua Võ Vß½ng ðánh ðu±i bÕo quân Trø · Møc Dã (thuµc tïnh Hà Nam), vua Thang ðánh ðu±i bÕo quân Ki®t · Minh Ði«u (thuµc tïnh S½n Tây). Hán Vi®t t× ði¬n cüa Ðào Duy Anh chép r¢ng vua Thang ðánh vua Trø là nh¥m.

2 Vua Võ tÑc là vua Võ Vß½ng nhà Chu, tên Phát, con Tây Bá Xß½ng, lên ngôi nåm Ðinh Mão- 1134 (trß¾c Công nguyên) thay nhä Ân, · ngôi ðßþc 19 nåm. Nåm KÖ Mão- 1122 (trß¾c công nguyên) vua ðánh Møc Dã, bÕo Trø phäi tñ thiêu mà chªt.

3 H÷ Dß½ng · ðây là Dß½ng Tam Kha, trong sách này có chép là Dß½ng Chü Tß¾ng.

4 H÷ Lê tÑc là Lê Hoàn, tÑc Lê ÐÕi Hành.

5 Tñ quân: vua n¯i ngôi.

6 Dß¾i tri«u Lý Thái T±, lu§t pháp ðßþc quy ð¸nh lÕi. Ngoài vi®c bö nhæng hình án ðµc ác cüa Lê Ng÷a Tri«u ra, nhà vua còn tñ mình giäi quyªt nhæng vø t¯ tøng cüa ngøc tù. Ngài phóng thích nhæng phÕm nhân t×ng b¸ b¡t giam mµt cách oan u±ng, lÕi còn c¤p phát áo qu¥n, thu¯c men v.v... cho h÷ næa.

41 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Trß¾c kia · chùa ºng Thiên trong làng có con chó sanh ra mµt con chó con tr¡ng, trên lßng lÕi có lông ðen làm thành chæ Thiên TØ. Thª r°i ðªn nåm Giáp Tu¤t1 thì nhà vua ðßþc sanh ra.

Nåm Canh Tu¤t (nåm 1010) tÑc là nåm thÑ 2, tháng giêng vua ð±i niên hi®u là Thu§n Thiên nåm thÑ nh¤t.

Lúc ban ð¥u vua th¤y thành Hoa Lß ch§t h©p, ¦m th¤p, bèn d¶i ðô ðªn thành ÐÕi la. Lúc kh· i sñ d¶i ðô, thuy«n ð§u dß¾i thành thì có r°ng vàng hi®n ra n½i thuy«n cüa vua, nhân ðó mà g÷i là Thång Long (tÑc Hà Nµi bây gi¶-ND). бi Hoa Lß thành phü Tr߶ng An, sông B¡c Giang là sông Thiên ÐÑc và c± pháp là phü Thiên ÐÑc.

Trong kinh ðô Thång Long, dñng ði«n tri«u Nguyên (Càn Nguyên?- ND) bên tä ð£t vi®n T§p Hi«n, bên hæu ð£t ði®n Giäng Võ. Bên tä m· cØa Phi Long, bên hæu m· cØa Ðan Phßþng. N½i giæa · phía nam m· cái Cao ði®n2 th«m ði®n g÷i là Long Trì. Có nhà c¥u vòng quanh che th«m. B¯n m£t là ði®n Càn Nguyên. Sau ðó dñng hai ði®n Long An và Long Thøy. Bên hæu xây ði®n Nh§t Quang. Bên tä xây ði®n Nguy®t Minh. Phía sau có cung Thúy Hoa. B¯n m£t thành m· b¯n cØa, ðông là cØa T߶ng Phù, tây là cØa Quäng Phúc, nam là cØa ÐÕi Hßng, b¡c là cØa Di®u ÐÑc. — trong thành lÕi dñng chùa Hßng Thiên, l¥u Ngû Phßþng Tinh, n½i ngoài thành dñng chùa Th¡ng Nghiêm.

Nåm Tân Hþi (nåm 1011- ND) tÑc là nåm Thu§n Thiên thÑ 2, vua ðem lính ði ðánh gi£c CØ Long · Ái Châu và d©p yên ðßþc. Nåm ðó · trong thành lÕi dñng cung ÐÕi Thanh, chùa VÕn Tuª, kho Tr¤n Phúc. Ngoài thành dñng chùa TÑ Thiên Vß½ng, chùa Y C¦m3 chùa Long Cø Thánh Th÷, lÕi dñng ði®n Hàm Quang · bªn Lô Ðông4.

Nß¾c Chiêm Thành dâng con sß tØ.

Nåm Nhâm Tý (nåm 1012- ND) tÑc là nåm Thu§n Thiên thÑ 3:

Xây cung Long ÐÑc ð¬ cho Thái tØ · ð¬ Thái tØ biªt hªt cä nhæng sñ vi®c trong dân.

Tháng chÕp d¤u tích th¥n nhân còn lÕi væng vàng trên mõm núi phía ðông nam, rµng 3 thß¾c, sâu 1 thß¾c.

Nß¾c Chân LÕp sang c¯ng.

Nhà vua thân chinh ðánh Di­n Châu.

Nåm Quý SØu (nåm 1013- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 4: Vua ngñ · ði®n Hàm Quang xem ðua thuy«n. Mùa ðông, tháng 10 vua thân chinh ðánh và th¡ng ðßþc quân Man · châu V¸ Long.

Nåm Giáp D¥n (1014- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 5: nhà vua sai Dñc Thánh Vß½ng ði ðánh và th¡ng ðßþc tß¾ng Man là в Trß½ng Hu® · Lµ Kim Hoa, chém vÕn ð¥u gi£c, b¡t ðßþc quân sî và ngña nhi«u vô s¯.

Ly Châu dâng con KÏ Lân.

1 Sinh nåm Tu¤t: c¥m tinh con chó. Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép: Thân mçu cüa Công U¦n h÷ PhÕm ði ch½i núi Tiêu S½n, cùng v¾i th¥n

giao hþp mà sinh ra vua. Thi«n sß · chùa C± Pháp là Lý Khánh Vån xin nuôi làm con và cho mang h÷ Lý. SØ lÕi chép: M© vua · quanh qu¦n trong r×ng C± Pháp b±ng nhiên qua ð¶i, kiªn, m¯i xông ð¤t ð¥y, thành mã cao 7 thß¾c. „y là g£p ch± ð¤t chung linh.

2 Có bän chép: "Cao Minh ði®n" nghîa là ði®n Cao Minh; nªu ðúng v§y thì · ðây nguyên bän chép thiªu chæ Minh.

3 Theo tài li®u v« l¸ch sØ Ph§t giáo Tri«u Lý thì th¤y chép là chùa C¦m Y.

4 Bªn này · sông Nh¸ Hà.

42 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

бi phü ºng Thiên làm Nam Kinh.

Chân LÕp sang c¯ng.

Nåm Bính Thìn (nåm 1016) là nåm Thu§n Thiên thÑ 7:

Ðßþc mùa to, lúa 30 bó, giá ti«n là 30 ð°ng.

Mi­n thuª cho trong cõi 3 nåm1.

Dñng chùa Thiên Quang, chùa Thiên ÐÑc và ð¡p tßþng TÑ Thiên Ъ.

еng ð¤t.

Tª v÷ng các danh s½n.

Giúp cho h½n 1000 ng߶i · ch¯n kinh sß làm tång ðÕo.

Nåm Ðinh TÜ (nåm 1017- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 8:

Ði®n Càn Nguyên rung chuy¬n.

T¯ng Chân Tông phong vua là Nam Bình Vß½ng2.

Nåm M§u Ng÷ (nåm 1018) là nåm Thu§n Thiên thÑ 9: Sai Nguy­n Thanh ÐÕo sang nhà T¯ng xin ðßþc kinh Tam TÕng3.

Nåm Canh Thân (nåm 1020) là nåm Thu§n Thiên thÑ 11 vua sai con ði ðánh và th¡ng ðßþc Chiêm Thành. Trß¾c kia, ði®n Càn Nguyên rung chuy¬n nên phäi cho th¸ tri«u · ði®n phía ðông, nay lÕi rung chuy¬n næa nên cho th¸ tri«u · ði®n phía tây.

Nåm Tân D§u (nåm 1921) là nåm Thu§n Thiên thÑ 12, mùa xuân, tháng 2, ngày M§u Tý là ngày sinh nh§t cüa vua. Dùng ngày ¤y là tiªt thiên Thành. Vua cho làm "VÕn tuª Nam s½n"4 · ngoài cØa Quäng Phúc, làm nhi«u hình chim bay thú chÕy bày la li®t trên ðó.

Nåm Nhâm Tu¤t (nåm 1022- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 13, vua sai Dñc Thánh Vß½ng ði ðánh ÐÕi Nguyên L¸ch5.

1 Nh¶ v§y mà dß¾i tri«u vua Thái T± không còn tïnh trÕng dân ðen vì thiªu thuª khóa phäi bö nhà cØa tr¯n tránh ði n½i khác nhß nhæng

th¶i trß¾c.

2 Sách "An Nam chí lßþc" cuä Lê T¡t chép: "Tháng hai niên hi®u Thiên Hy nåm ð¥u T¯ng Chân Tông phong vua làm Nam Bình Vß½ng. Nhß v§y Tây l¸ch là nåm 1018. Có sách lÕi chép vi®c phong vß½ng này vào nåm 1016 (?).

3 Kinh Tam TÕng: ba bµ kinh l¾n cüa Ph§t giáo là Kinh TÕng, Lu§t TÕng và Lu§n TÕng.

Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Nguy­n ÐÕo Thanh "Vi®t sØ tiêu án" chép là vua sai em tên HÕc (không phäi HÕp) sang Tàu (cùng ði v¾i Nguy­n ÐÕo Thanh ). — ðây chép là Nguy­n Thanh ÐÕo.

4 Ng߶i ta th߶ng chúc m×ng nhau: Ði«u lành nhß Ðông Häi, s¯ng lâu nhß Nam S½n (Phúc nhß Ðông häi, Th÷ TÖ Nam S½n). Ngày sinh nh§t này cûng là ngày l­ chúc th÷ vua v§y.

5 Theo nguyên tác: "M®nh Dñc Thánh Vß½ng tác ÐÕi Quang L¸ch" nghîa là sai Dñc Thánh Vß½ng làm l¸ch ÐÕi Quang. Chúng tôi ðã tra cÑu nhi«u sách sØ, nhßng chßa g£p sách nào chép v« vi®c sáng tÕo ra l¸ch pháp cüa ta, nh¤t là l¸ch ÐÕi Quang dß¾i tri«u Lý Thái T±. G¥n ðây ông T¯ Nguyên- Nguy­n Th÷ Dñc ðã viªt mµt thiên biên khäo v« phß½ng thÑc làm l¸ch cüa b¯n dân tµc: Hoa, Vi®t, Miên, Lào, bài ðång trên "Vån hoá T§p san" s¯ 1 nåm 1971, ðoÕn v« l¸ch phàp Vi®t Nam, tác giä nh¤m mÕnh: "L¸ch Vi®t Nam ðích thñc là l¸ch cû cüa Trung Hoa". Chúng tôi cho r¢ng chæ "phÕt" sách này chép nh¥m thành chæ "tác", chæ "nguyên" ðã chép nh¥m ra chæ "quang".

Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép: ÐÕi Nguyên L¸ch qu¤y nhi­u biên gi¾i, vua sai Dñc Thánh Vß½ng ðánh d©p, tiªn quan sâu vào trai Nhß H°ng thuµc ð¤t T¯ng · giáp gi¾i tr¤n tri«u Dß½ng (châu Vînh An cüa ta).

43 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm Quí Hþi (nåm 1023) là nåm Thu§n Thiên thÑ 14 ð±i tr¤n tri«u Dß½ng làm Vînh An Châu1.

Nåm Giáp Tý (nåm 1024- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 15, sai Thái tØ ði ðánh châu Phong Luân2, sai Khai Qu¯c Vß½ng ði ðánh Châu Ðô Kim3. Xây thành Thång Long.

Nåm „t SØu (nåm 1025- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 16, th¥y VÕn HÕnh hóa (viên t¸ch). Chân LÕp sang c¯ng. Nhà vua xu¯ng chiªu l§p phiên trÕi · Hoan Châu ð¬ làm ranh gi¾i phía Nam.

Nåm Bính D¥n (nåm 1026- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 17, sai Thª tØ ði ðánh Di­n Châu. Sai sÑ giä sang T¯ng.

Nåm Ðinh Mão (nåm 1027- ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 18, sai Thái tØ ði ðánh châu Th¤t Nguyên, sai Ðông Chinh Vß½ng ðánh Châu Vån4.

Nåm M§u Thìn (nåm 1028-ND) là nåm Thu§n Thiên thÑ 19, mùa xuân, tháng 2 vua không ðßþc khöe, ðªn ngày M§u Tu¤t vua t× tr¥n · ði®n Long An, hß· ng th÷ 50 tu±i. Miªu hi®u là Thái T±. Long th¬ ðßþc táng tÕi Th÷ Lång thuµc phü Thiên ÐÑc.

Thái T± tr¸ vì ðßþc 20 nåm, ð±i niên hi®u mµt l¥n.

Vua Thái TôngVua Thái Tông

Vua Thái Tông húy là ÐÑc Chánh, tên là Ph§t Mã, là con trß· ng cüa vua Thái T±, m© ng߶i h÷ Lê.

Khi vua Thái T± lên ngôi phong Ph§t Mã làm Khai Thi«n ÐÕi Vß½ng5 và l§p làm Thái tØ.

Nåm Thu§n Thiên thÑ 11 (nåm Canh Thân - 1020), Thái tØ Ph§t Mã phøng m®nh vua ði d©p yên ðßþc các b÷n gi£c rþ, có công. Khi vua Thái T± m¤t, qu¥n th¥n vâng theo di chiªu, ðªn cung Long ÐÑc m¶i Thái TØ lên ngôi. Lúc b¤y gi¶ các v¸ vß½ng là Dñc Thánh Vß½ng, Võ ÐÑc Vß½ng6 ð«u ðem binh phøc · ngoài cØa Quäng ÐÑc mu¯n ðánh lén vua (Thái tØ Ph§t Mã). Vua t× cØa T߶ng Phù vào ðªn ði®n Càn Nguyên, binh · ba phü kéo ðªn ðánh càng g¤p, vua phäi sai b÷n Nguy­n Nhân Nghîa7 ch¯ng cñ chúng. Quan cüa ba phü th¤t bÕi. Võ ÐÑc Vß½ng b¸ Lê Phøng Hi¬u8 giªt. Ngày ¤y vua lên ngôi. Trß¾c linh cæu (vua

ÐÕi Nguyên L¸ch là vùng ð¤t heo hút, sau Nùng Trí Cao ð£t lÕi là ÐÕi L¸ch Qu¯c.

1 Châu Vînh An: Th¶i nhà Ð߶ng thuµc Løc Châu, th¶i nhà Ðinh và Ti«n Lê ð±i ra tr¤n tri«u Dß½ng, nhà Lý ð±i lÕi là châu Vînh An, nhà Tr¥n ð±i là Lµ Häi Dung, sang th¶i Lê lÕi cho thuµc v« An Bang. Nay là tïnh Quäng Ninh.

2 Có l¨ là Phong Châu mà nguyên bän chép nh¥m chång (?)

3 Ðô Kim: nay thuµc huy®n Hàn Yên, tïnh Tuyên Quang.

4 Châu Vån là Vån Uyên, nay thuµc huy®n Vån Uyên, tïnh LÕng S½n.

5 Nhi«u bµ sØ khác chï chép là: "Khai Thiên Vß½ng".

6 "V®t sØ tiêu án" cùng nhi«u bµ sØ khác chép v« loÕn tam vß½ng thì có Ðông Chinh Vß½ng. Nguyên bän "ÐÕi Vi®t sØ Lßþc" chép thiªu v¸ vß½ng này.

7 Ðúng là Lý Nhân Nghîa.

8 Lê Phøng Hi¬u: Sách Vi®t sØ tiêu án chép: Ông ng߶i làng Bång S½n, Ái Châu, khôi ngô, hùng dûng, m²i bØa ån ðªn vài ð¤u gÕo. G£p lúc hai thôn C± Bi và Ðàn Xá tranh giành ð¸a gi¾i, ðem quân ðánh nhau. Phøng Hi¬u thßa v¾i các bô lão làng C± Bi r¢ng: "Mµt mình tôi có th¬ ðánh tan b÷n chúng" r°i li«n nh± cây ðánh ngay. Thôn Ðàm Xá sþ l¡m, phäi trä ruµng cho thôn C± Bi. Vua Thái T± nghe tiªng, tri®u vào cho làm tß¾ng. Ъn bây gi¶ có công d©p nÕn loÕn tam vß½ng, sau lÕi theo vua Thái Tông ði ðánh gi£c, lúc khäi hoàn xét ð¸nh công. Phøng Hi¬u thßa: "Không mu¯n quan tß¾c gì, chï xin ðÑng trên núi Bång S½n ném thanh ðÕi ðao r½i xu¯ng ch± nào thì

44 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Thái T±), vua (Thái Tông) hÕ l®nh ðÕi xá kë tù tµi và ð±i niên hi®u, l¤y nåm Thu§n Thiên thÑ 19 (tÑc là nåm M§u Thìn- 1028- ND) là nåm Thiên Thành thÑ nh¤t. Уt tôn hi®u là: "Khai thiên th¯ng v§n tôn ðÕo quý ðÑc thánh vån quäng võ sùng nhân thßþng thi®n chính lý dân an th¥n phù long hi®n ngñ cñc th¬ nguyên1 Ñc tuª công cao Ñng chân bØu l¸ch thông nguyên chí áo hßng long, ðÕi ð¸nh thông minh t× hiªu hoàng ðª".

Trß¾c kia, khi vua ðßþc sanh ra · phü Tr߶ng An, thì nhà dân · trong phü nuôi nhi«u trâu bò, trâu bò thay s×ng, có nhà bói toán nói r¢ng: "Nåm SØu2 sanh ng߶i làm Thiên tØ". Nói thª r°i thôi không th¤y ðâu næa. (Sau th¤y quä ðúng là) nhà vua vào nåm sØu thì sinh ra.

Khai Qu¯c Vß½ng chiªm cÑ phü Tr߶ng An làm phän, vua thân chinh ðánh d©p. Khai Qu¯c Vß½ng ð¥u hàng, vua xu¯ng chiªu tha tµi cho.

Tháng nåm th¥n nhân hi®n ra, có d¤u tích · chùa VÕn Tuª. Nhà vua dùng Lß½ng Nhi®m Vån làm Thái sß,

Ngô Thßþng Ðinh3 làm Thái phó, Ðào XØ Trung làm Thái bäo, Nguy­n ÐÕo KÖ4 làm khu m§t, Nguy­n Tri®t5 làm Tä Tham tri chính sñ, Liêu Gia Chân làm Trung thß th¸ lang, Ki¬u B°ng làm Hæu tham tri Chính sñ, Hà Vi­n làm Gián Ngh¸ ÐÕi phu, Qui Vån Lôi6 là Tä tâm phúc, Nguy­n Nhân Nghîa7 làm Hæu tâm phúc.

Уt ra Ði®n ti«n quân8, có 10 v® là1. Quäng Thánh, 2. Quäng Võ, 3. Ngñ Long, 4. Phüng Nh§t, 5. Tr×ng Häi...M²i v® ð«u có chia làm tä hæu.

Tháng 6, l¤y ngày sinh nh§t cüa vua làm tiªt Thiên Thánh. Làm núi VÕn Tuª · Long Trì. Có nåm chöm núi. Chöm giæa có dñng bÑc tranh Tr߶ng Th÷ Tiên, hai bên ð¥u có con hÕc tr¡ng. Trên núi còn làm hình tiên bay, chim, thú. S߶n núi lÕi có hình r°ng th¥n v¶n quanh. LÕi trßng døng c¶ xí, treo vàng, ng÷c bích, sai b÷n linh nhi9 ðÑng · trong khoäng ð¤t ðá mà ch½i ¯ng sáo, th±i các sanh (sênh) ca hát, nhäy múa làm vui thú.

Nåm KÖ TÜ (Nåm 1029- ND) tÑc là nåm Thiên Thành thÑ 2: Gä công chúa Bình Dß½ng cho quan LÕng Châu Møc là Thân Thi®u Thái. Ðän Mãi Giáp · Ái Châu làm phän, vua thân chinh ðánh và b¡t ðßþc.

Th¥n nhân hi®n ra có d¤u tích · chùa Thiên Th¡ng.

ðßþc nh§n ðªn ch± ¤y làm ruµng thª nghi®p". Vua y cho, Phøng Hi¬u lên núi ném ðÕi ðao ði xa h½n m߶i d£m r½i xu¯ng làng Ða My. Vua cho ông nh§n ruµng ðªn ch± ¤y và mi­n vi®c nµp thuª.

Vua Minh MÕng tri«u Nguy­n cho linh v¸ ông vào th¶ · miªu L¸ch ÐÕi Ъ Vß½ng (miªu này · xä Dß½ng Xuân ngoài kinh ðô Huª).

1 Ph¥n tôn hi®u cüa Thái Tông, nhi«u bµ sØ không th¤y chép hai chæ "th¬ nguyên", riêng sách "ÐÕi Vi®t sØ lßþc" này lÕi chép.

2 Sanh nåm sØu c¥m tinh con trâu.

3 Sách "Vi®t sØ tiêu án" và "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ðinh Thßþng Ngµ.

4 Nguy­n ÐÕo KÖ, Nguy­n Tri®t: Nguyên là ng߶i h÷ Lý.

5 Xem 269.

6 Qui Vån Lôi: Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ðào Vån Lôi.

7 Xem chú thích s¯ (264).

8 Có bän chép là "Ði®n ti«n trúc quân" sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là "Ði®n ti«n c¤m quân".

9 Linh nhi: B÷n hát xß¾ng, di­n tu°ng.

45 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

R°ng xu¤t hi®n · n«n ði®n Càn Nguyên. Vua nói r¢ng: "Cái ði®n ¤y ðã ð± nát, chï còn lÕi m²i mµt cái n«n, nay r°ng lÕi hi®n ra · ðó,ý ch×ng r°ng ch¸u · ð¤t ¤y chång? r°i vua bèn cho m· rµng thêm ra mµt cách qui mô ð¬ trùng tu cái ði®n ¤y. Và, ð±i tên là ði®n Thiênn An. Phía tä ði®n Tuyên An dñng ði®n Tuyên ÐÑc, phía hæu dñng ði®n Diên Phúc. Phía trß¾c là Long Trì, phía ðông xây ði®n Vån Minh, phía tây xây ði®n Quäng Võ. Trên th«m hai bên ð¯i nhau thì là l¥u chuông ð¬ lên nghe vi®c cüa ng߶i b¸ ngøc tù oan Ñc. Тng trß¾c có ði®n An Phøng Thiên, · trên xây l¥u Chánh Dß½ng ð¬ làm n½i xem gi¶. Тng sau dñng ði®n Tr߶ng Xuân, · trên ð¤t cái Long Các1, bên ngoài Long Các làm cái thành, g÷i là Long Thành.

Mùa thu, tháng 8, dân Hoan Châu ðem dâng mµt con kÏ lân2.

Mùa ðông, tháng 10, trß¾c chùa VÕn Tuª tr¶i ð± mßa gÕo tr¡ng thành ð¯ng.

Nåm Canh Ng÷ (nåm 1030- ND) là nåm Thiên Thành thÑ 3:

Dñng ði®n Thiên Khánh, sau ðó lÕi c¤t l¥u Phßþng Hoàng.

Mùa ðông, tháng 10, nhà vua ði Ô Lµ3 xem g£t lúa.

Vua sai Lê •c Thuyên4, trong ÐÕi Liêu Ban ði sÑ sang T¯ng.

Ðßþc mùa to.

Nåm Tân Mùi (nåm 1031- ND) là nåm Thiên Thành thÑ 4, dân Châu Hoan (Ngh® An- ND) làm phän, vua thân chinh ðánh di®t và d©p yên ðßþc. Xây c¤t chùa chi«n g°m có 150 ngôi.

Nåm Nhâm Thân (nåm 1032- ND) là nåm Thiên Thành thÑ 5:

— chùa Thích Ca (còn g÷i là Thích Già- ND)5 nhi«u cây sung tr± hoa6.

Tháng 4, Vua ði в еng Giang cày T¸ch ði«n. ruµng này cho gi¯ng lúa "chín bông". Vua xu¯ng chiªu ð±i ruµng ¤y là ºng Thiên.

Nåm Quý D§u (nåm 1033- ND) là nåm Thiên Thành thÑ 6. Mùa xuân, châu иnh Nguyên7 làm phän vua ði ðánh d©p và d©p yên ðßþc.

Tháng 9, châu Tr® Nguyên làm phän, vua thân chinh ðánh d©p.

1 Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Long а.

2 Có bän chép là dâng hai con kÏ lân.

3 Ô Lµ: Sách "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" ðoán là t±ng Vînh Xß½ng (nay thuµc Hßng Yên).

4 Có bän chép là Lê Ác Thuyên.

5 Thích Ca hay Thích Già (Sâykya) nguyên là thái tØ nß¾c Capila · „n е, cha là T¸nh PhÕn Vß½ng (Suddhodana), m© là Ma Da (Maya), h÷ C° Ðàm (Gotama), tên là T¤t ÐÕt Ma (Siddhârtha). Thích ca là tên chüng tµc. Ngài sanh vào thª kÖ thÑ sáu và m¤t vào khoäng nåm 480 trß¾c công nguyên, nghîa là · cùng th¶i v¾i ðÑc Kh±ng TØ. Ngài th¤y nhân sinh v§t th߶ng, xu¤t gia tu luy®n, mong tìm l¯i thoát cho chúng sinh. Kh± hÕnh sáu nåm biªt không ðÕt ðßþc ðích, ngài bèn t¾i núi Ca Da dß¾i g¯c cây B° Ы ng°i xªp b¢ng nh§p ð¸nh, khuªch thiên ðÕi ngµ thành Vô Thßþng Chính Giác. Sau ðó, ngài ði thuyªt pháp ðµ sinh trong 45 nåm. Ъn nåm 80 tu±i t¸ch · thành Thi Na, giæa hai cây Sa la và vào Nát Bàn. Ph§t t¸ch r°i, các ðÕi tØ cüa ngài là ÐÕi Ca Diªp, A Nan v.v... nhóm h÷p nhi«u l¥n ð¬ kªt hþp nhæng di giáo mà biên chép ra hai thÑ chû là chæ PhÕn và chæ Pali. Ph§t ði¬n truy«n bá · phß½ng Nam theo kinh bän Pali, · phß½ng b¡c theo kinh bän chæ PhÕn. Và, ðÑc Thích ca tr· thành v¸ Ph§t T± cüa Ph§t Giáo v§y.

6 Nguyên bän là "¿u ðàm thø khai hoa". Ðàm thø tÑc là cây sung, thân cây cao l¾n, có hoa n· v« mùa hè, theo pháp hoa kinh thì hoa ¿u Ðàm là hoa thiêng liêng cüa nhà Ph§t, ba ngàn nåm m¾i n· mµt l¥n, m²i khi có hoa tÑc có ph§t ra ð¶i.

7 Châu иnh Nguyên" Châu này träi dài t× phía trên Lâm Thao (tÑc Vînh Phú) ðªn g¥n Yên Bái ngài nay.

46 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm Giáp Tu¤t (nåm 1033- ND) là nåm Thiên Thành thÑ 7: vua ð±i niên hi®u là Thông Thøy nåm thÑ nh¤t.

Vua xu¯ng chiªu cho qu¥n th¥n ði tâu trình sñ gì v¾i vua thì trß¾c hªt xßng v¾i vua là tri«u ðình.

Mùa thu, tháng 9 vua ði thåm chùa Trùng Quang1 · núi Tiên Du, hÕ chiªu dñng ði®n Trùng Hßng.

— chùa Pháp Vân thuµc C± Châu có nhà sß nói, trong chùa phát ra m¤y ð߶ng ánh sáng. R°i theo ch± có ánh sáng ¤y mà ðào lên thì ðßþc mµt cái hµp b¢ng ðá, trong hµo b¢ng ðá có cái hµp b¢ng bÕc, trong hµp b¢ng bÕc có cái hµp b¢ng vàng, trong hµp b¢ng v¢ng có cái bình b¢ng lßu ly (mµt thÑ thüy tinh trong su¯t), trong cái bình b¢ng lßu ly có xá lþi Ph§t.

Nåm „t Hþi (nåm 1035- ND) là nåm Thông Thøy thÑ 2, trß¾c ði®n Thiên Khánh m÷c cö chi2.

Nhà vua phong cho con là Nh§t Trung làm Th×a Càn Vß½ng.

Xây c¤t chþ Tây3 và chþ Tr߶ng Lan.

Làm c¥u Thái Hòa · sông Tô L¸ch.

Ái Châu làm phän, vua thân chinh và th¡ng ðßþc.

TÕi Hành Cung4 ¶ Ái Châu vua ngñ ti®c cùng qu¥n th¥n, r°i kín ðáo chï иnh Th¡ng tß¾ng quân Nguy­n Khánh r¢ng là, ông ¤y t¤t s¨ làm phän. Kë tä hæu ð«u höi cái nguyên c¾. Vua ðáp r¢ng: "Xem ng߶i ¤y có vë lÕ th߶ng, s¨ có hành ðµng ði ðªn cái mÑc không giæ tròn tiªt tháo nên th¤y tôi thì có cái s¡c di®n thèn th©n. Biªt ðßþc cái c¾ là nhß thª. Nåm ¤y, quä nhiên Nguy­n Khánh làm phän.

Nåm Bính Tý (nåm 1036- ND) là nåm Thông Thøy thÑ 3. Mùa xuân, tháng 3 vua gä công chúa Khánh Thành cho quan Châu Møc Châu Phong là Lê Thu§n Tông.

Tháng 4, xây hành cung · Hoan Châu (Ngh® An)5.

Các châu Ðô Kim6, Th߶ng Tân7, Bình Nguyên8 làm phän.

Nåm Ðinh SØu (nåm 1037- ND) là nåm Thông Thøy thÑ 4; Dùng Khai Hoàng Vß½ng làm Nguyên soái ði ðánh các châu Ðô Kim, th¡ng tr§n.

Trong v߶n dâu · Ô Lµ tßþng Ph§t xßa l°i lên.

Bày cuµc l­ ðua thuy«n.

Có tr§n løt l¾n.

1 Có sách chép là Trung Tiên, Tr÷ng Quang. Phäi chång chæ TRùng còn ð÷c là Tr÷ng. Chæ Quang viªt ra chæ Tiên, Quang.

2 Cö chi cûng nhß cö lan là thÑ cö th½m, hß½ng nó hòa hþp lçn nhau. Ng߶i ta ví anh em bÕn t¯t nhß cö chi cö lan. Sách Kh±ng TØ Gia Ngæ: "Cùng · v¾i ng߶i hi«n nhß vào trong nhà cö chi cö lan, lâu ngày hóa th½m mà không biªt, cùng · v¾i ng߶i ác nhß vào trong quán ß¾p cá khô lâu ngày không biªt th¯i vì quá quen v§y".

3 Chþ Tây "Sách ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là chþ Tây Nhai.

4 Hành Cung: Cung ði®n xây · các tïnh xa kinh ðô ð¬ phòng khi vua tu¥n du mà nghï ng½i.

5 Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cho biªt, nhân ðó ð±i Hoan Châu thành Ngh® An.

6 Xem chú thích n½i cu¯i chß½ng Lý Thái T±.

7 Th߶ng Tân (?)

8 Bình Nguyên: Nay thuµc Hà Giang.

47 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm M§u D¥n (nåm 1038- ND) là nåm Thông Thøy thÑ 5; Vua ði B¯ Häi Kh¦u1 cày T¸ch ði«n.

Mùa thu, tháng 8, vua ngñ · ði®n Hàm Quang xem ðua thuy«n.

Tháng 9, th¥n nhân xu¤t hi®n, có d¤u tích · chùa Thiên Th¡ng.

T¯ng Nhân Tông2 phong vua là Nam Bình Vß½ng.

Con vua Chiêm Thành là b÷n иa Bà Thích sang ch¥u3.

Nåm KÖ Mão (nåm 1039) là nåm Thông Thøy thÑ 6. Mùa xuân, tháng giêng, ng߶i c¥m ð¥u châu Quäng Nguyên là Nùng T°n Phúc làm phän xßng là Chiêu Thánh Hoàng Ъ, phong con trß· ng là Trí Thông làm Nam NhÕi Vß½ng4, ð±i châu ¤y là nß¾c Tr߶ng KÏ5. Vua thân chinh ðánh d©p. Binh lính nhà vua vßþt qua bªn Lînh Phù, có con cá tr¡ng phóng vào trong ghe cüa nhà vua. Khi ðªn châu Quäng Nguyên, Nùng T°n Phúc ð¯t bö sào huy®t cüa h¡n r°i chÕy tr¯n. Vua cho quân ðu±i theo, b¡t ðßþc T°n Phúc. Con cüa T°n Phúc là Trí Cao chÕy thoát. Vua cho giæ T°n Phúc r°i ðßa v« kinh sß mà giªt.

Mùa hÕ, tháng 5 châu Quäng Nguyên dâng mµt kh¯i vàng s¯ng, n£ng 112 lßþng.

Tháng 6, ð±i niên hi®u Càn Phù Hæu ÐÕo nåm thÑ nh¤t.

Mùa ðông, tháng chÕp nß¾c Chân LÕp sang c¯ng.

Sai sÑ sang T¯ng.

Nåm Canh Thìn (nåm 1040) là nåm Càn Phù Hæu ÐÕo thÑ 2; Mùa hÕ, tháng 5 vua ð¸nh phäm c¤p cho các cung næ.

Tháng 6, Ði®n Ti«n chï huy sÑ là Ðinh Lµc và Phùng Lu§t, âm mßu làm phän, sñ vi®c b¸ phát giác phäi ch¸u tµi chªt.

Mùa ðông, tháng 11 dùng Minh Oai H¥u6 làm Tri Châu Ngh® An.

Nùng Trí Cao cùng v¾i ng߶i m© cüa y là A Nùng t× ðµng Lôi Höa tr· lÕi chiªm cÑ châuThäng Do, ð±i châu ¤y là nß¾c ÐÕi L¸ch. Vua hÕ l®nh ðánh, b¡t s¯ng ðßþc Trí Cao. Vua thß½ng T°n Phúc ðã b¸ giªt, vì thª mà tha tµi cho Trí Cao r°i ban cho các châu; Quäng Nguyên, Lôi Höa, Bình Bà, Tß Lãng7.

Nåm Nhâm Ng÷ (1042- ND) là nåm Càn Phù Hæu ÐÕo nåm thÑ 4; Mùa xuân, vua ði cày ruµng T¸ch Ði«n · vùng cØa bi¬n Già Lãm.

еng ð¤t.

Giao Châu làm phän1.

1 B¯ Häi Kh¦u: nay thµc huy®n Vû Tiên, tïnh Thái Bình.

2 T¯ng Nhân Tông: con cüa vua T¯ng Chân Tông, lên ngôi nåm 1023, · ngôi 43 nåm.

3 Bän sØ khác chép r¢ng: sñ ki®n này xäy ra nåm 1039 tháng 4 và có ðªn 5 ng߶i con cüa vua Chiêm Thành là иa Bà Thích, LÕc Thu¤n, Sa Ð¥u, La Kê, A La Thích ðªn xin qui phøc.

4 Nam Khai là ð¸a danh. Th¶i nhà Lý ðó là châu VÕn Nhai. Nay ð¤t này thuôc hai huy®n võ Nhai và B¡c S½n tïnh LÕng S½n.

5 Tr߶ng KÏ Qu¯c có sách chép là Tr߶ng Sanh Qu¯c.

6 Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Oai Minh H¥u và ghi tên là Nh§t Quang.

7 T¤t cä ð¤t này ð«u thuµc Cao B¢ng và mµt ph¥n nhö cüa Trung Qu¯c ngày nay. Châu Tß Lãng, sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Tß Lang.

48 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Mùa ðông, tháng 10 ð±i niên hi®u là Minh ÐÕo nåm thÑ nh¤t.

Xu¯ng chiªu cho các Trung thß sänh cÑu xét và san ð¸nh lu§t sß.

Tháng 11, xu¯ng chiªu cho các lµ, m²i lµ ð£t trÕm gác ð¬ ti®n vi®c quan sát và hi¬u biªt ðßþc các n½i.

Phàm nhæng b§c già yªu và có công mà phÕm tµi n£ng thì dùng ti«n ð¬ chuµc tµi.

Ðúc ti«n Minh ÐÕo.

Lß½ng M§u Tài ði sÑ bên T¯ng.

Nåm Quí Mùi (nåm 1043- ND) là nåm Minh ÐÕo thÑ 2; Tháng 4, Ái Châu làm phän.

Tháng 5, sai Khai Hoàng Vß½ng làm Ðô Th¯ng ÐÕi Nguyên Soái ði ðánh Ái Châu, Phøng Càn Vß½ng làm ðô th¯ng nguyên soái ði ðánh Vån Châu, Vån Châu ðßþc yên ±n.

Mùa hÕ, tháng 4, vua ði thåm chùa Tùng S½n thuµc châu Vû Ninh2 th¤y · trong cái ði®n ðã ð± nát cØa chùa có cây cµt ðá b¸ nghiêng. Vua ðµng lòng m¾i có ý trùng tu, cµt ðá b±ng nhiên ðÑng ngay tr· lÕi. Nhân ðó m¾i sai b§c nho th¥n3 làm bài phú ð¬ ghi ði«u lÕ ¤y.

Mùa thu, tháng 9 sai Ngøy Trßng sang châu Quäng Nguyên trao ¤n Qu§n Vß½ng4 cho Trí Cao, lÕi phong cho làm chÑc Thái Bäo.

Xu¯ng chiªu ðóng thuy«n l¾n m¤y tråm chiªc, ð«u có làm hình r°ng, phßþng, c÷p, cá, r¡n, và chim anh vû.

Mùa ðông, tháng 10 cái thu¦n cüa vua · trong ði®n Tr߶ng Xuân tñ nhiên lay ðµng.

Nåm Giáp Thân (nåm 1044- ND) là nåm Minh ÐÕo thÑ 3, tháng hai:

Cái thu¦n cüa vua lÕi lay ðµng.

Ngày Quý Mão vua thân chinh ðánh Chiêm Thành, dùng Khai Hoàng làm chÑc lßu thØ. Ngày Giáp Thìn phát binh t× kinh sß (thü ðô). Ngày „t Tý ðóng quân tÕi cØa bi¬n ÐÕi Ác5 lúc b¤y gi¶ sóng ðã ng×ng yên, có lþi cho ðÕi quân ði t× ÐÕi An (tÑc ÐÕi Ác- ND) qua Ma Cô6, có mây tía che khu¤t m£t tr¶i. Ъn Não Loan7 có mây che thuy«n vua. Ъn cØa Tß Minh1 có con cá tr¡ng nhäy vào thuy«n.

1 Có l¨ nguyên bän chép nh¥m chæ Vån ra chæ Giao

Vån Châu: Châu Vån làm phän.

Vån Châu: nay thuµc Bình Gia, LÕng S½n.

2 Vû Ninh: nay thuµc B¡c Ninh.

3 Nho th¥n: Sách pháp ngôn chép: Thông thiên, ð¸a nhân viªt nho nghîa là ng߶i thông hi«u thiên vån, ð¸a lý và nhân sß thì g÷i là nho, tÑc là b§c trí giä mà Kh±ng MÕnh ðào tÕo ra ð¬ giúp dân, giúp nß¾c.

4 Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ðô ¤n nghîa là ¤n cüa Ngô tß¾ng quân. Quäng Nguyên v« sau là Quäng Uyên.

5 ÐÕi Ác: cØa bi¬n này thuµc xã C¥n Liêu, huy®n Häi H§u tïnh Nam Hà. Lúc vua Lý ðóng quân · cØa bi¬n này thì sóng yên, gió l£ng, th¤y v§y, vua bèn ð±i ÐÕi Ác ra ÐÕi An.

6 Ma Cô tÑc Ma Cô S½n, lÕi còn có tên næa là L­ Ь thuµc vùng KÏ Anh (Hà Tïnh).

7 Sách này chép Não Loan sách vi®t sØ tiêu án chép là Hà Não. Ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n thì g÷i là Vûng Truy (Nªu là Vûng Truy thì có l¨ hán tñ là Truy Loan. Nay chßa biªt · ðâu).

49 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nhà vua nghe vua Chiêm Thành ðã dàn tr§n trß¾c · sông Ngû H° ð¬ ðþi quan quân ta. Vua (Thái Tông) bèn xu¯ng chiªu cho quân sî bö thuy«n, lên ð¤t li«n. Vua lÕi cho mµt ph¥n binh lính dñng c¶, ðánh tr¯ng nhß s¡p mu¯n ðánh nhau v¾i gi£c Chiêm Thành. Quân gi£c th¤y binh lính oai nghiêm, lÕi quá nhi«u m¾i sþ mà thua s¾m. Vua cho quân ðu±i theo chém ðßþc ba ð¥u gi£c. Tß¾ng gi£c là Quách Gia ý2 chém Nhân Цu3 ð¬ dâng vua, quân lính nhà vua b¡t ðßþc voi 30 con, b¡t s¯ng quân gi£c 5000 ng߶i. S¯ còn lÕi b¸ loÕn binh giªt vô s¯. Vua l¤y làm thß½ng xót m¾i xu¯ng chiªu: "H­ ai giªt ng߶i Chiêm Thành thì b¸ chém".

Mùa thu, tháng 7 ðÕi quân cüa nhà vua vào thành Ph§t Th® (nay · làng Nguy®t B§u, huy®n Hß½ng Thüy tïnh Th×a Thiên- ND) b¡t ðßþc nhæng cung næ là nhæng thê thiªp cüa vua Chiêm.

Tháng 8 rút quân v«, khi ðªn phü Tr߶ng An thì có r°ng vàng xu¤t hi®n · trong thuy«n vua. Tháng 9, vua t× nß¾c Chiêm Thành ðã v« ðªn n½i.

Mùa ðông, tháng 10 ð±i niên hi®u là Thiên Cäm Thánh Vû nåm thÑ nh¤t, nåm ¤y ðßþc mùa to.

Tháng chÕp ð£t ra trÕm Hoài Vi­n · Gia Lâm ð¬ làm nhà tr÷ cho khách sÑ b¯n phß½ng.

Quan Thái Bäo Nùng Trí Cao sang ch¥u..

Nåm „t D§u (nåm 1045- ND) là nåm Thiên Cäm Thánh Vû thÑ 2. Mùa xuân, tháng 3 dñng bia · ÐÕi Nµi.

Mùa hÕ, tháng 5 chª tÕo xe Thái Bình, dùng vàng làm v§t trang sÑc.

Nåm Bính Tu¤t (nåm 1046- ND) là nåm Thiên Cäm Thánh Vû thÑ 3, Mùa hÕ, tháng 5 dñng Ngân Hà · h§u uy¬n ð¬ cho các cung nhân (cung næ) Chiêm Thành · .

Nåm Ðinh Hþi (nåm 1047- ND) là nåm Thiên Cäm Thánh Vû thÑ 4; Уt ra tr¤n V÷ng Qu¯c và bäy trÕm là Qui ÐÑc, Bäo Khang, Tuyên Hóa, Thanh Bình, Vînh Thông, Cäm Hóavà An Dân. — m²i trÕm có l§p cµt m¯c ð¬ cho ng߶i Man Di làm ch± lßu trú nghî ng½i. SÑ Chiêm Thành sang tri«u c¯ng, vua xu¯ng chiªu lßu giæ sÑ ¤y lÕi · châu Chân Ðång4, vì vua Chiêm là Úng N£c (còn g÷i là Ung Ni) vô l­, cho nên phäi làm nhß thª.

Nåm M§u Tý (nåm 1048- ND) là nåm Thiên Cäm Thánh Vû thÑ 5 (nguyên bän viªt: "nh¸ niên" là nh¥m- ND): Nùng Trí Cao · ðµng V§t Ác5 làm phän, vua sai Võ Oai H¥u và quan Thái uý là Quách ThÕch

1 Tß Minh: Sách "Vi®t sØ tiêu án "chép Tß Dung. Hai bµ sØ, ðoÕn chép v« ph¥n vi®c này ð«u gi¯ng nhau. Duy chï khác v« tên g÷i cØa

bi¬n này, và ông Ngô Thùy Sî viªt c£n k¨, Tß Dung, trß¾c có tên là Ô Long thuµc huy®n Hß½ng Trà, Thu§n Hóa, eo bi¬n hi¬m ác, núi non khu¤t khúc r¤t cao. Vua Tr¥n Nhân Tôn gä Huy«n Trân Công Chúa cho vua Chiêm, thuy«n ð§u · ðó, nhân thª m¾i ð±i tên là Tß Dung. Sau M£c Ðång Dung l¤y c¾ ð°ng âm v¾i tên cüa y m¾i cäi là Tß Khách. V§y, có l¨ vào tri«u nhà Lý nó là Tß Minh (?) Ngày nay là cØa Thu§n An.

2 Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép là Quách Gia Di cùng nhi«u sØ bµ khác cûng chép nhß thª. Quách Gia Di là tß¾ng cüa vua Chiêm, mµt viên tß¾ng phän phúc, trong tr§n này y ðã chém chªt ông vua cüa nß¾c y r°i ðem dâng ð¥u cho vua Lý Thái Tông mà xin hàng (!) Có ng߶i cho r¢ng Quách Gia Di không phäi là tß¾ng cüa tri«u Lý nß¾c ta, có nh¥m không (?).

3 Nhi«u bµ sØ chép khác nhau, bµ chép cüa SÕ Ð¦u, bµ chép Nhân Цu. Có l¨ chæ SÕ ng߶i chép sách chép thiªu mµt nét ngang · trên thành chæ Nhân.

4 Châu Chân Ðång: nay là Lâm Thao, Vînh Phú.

5 V§t Ác: ðµng này xßa thuµc Cao B¢ng, nay thuµc Trung Qu¯c.

50 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Ích ði ðánh d©p, ngày ðánh nhau, tr¶i ð¤t t¯i tåm mù m¸t, ch¯c lát thì s¤m sét ¥m ¥m · trong ðµng. Tù trß· ng trong ðµng ¤y chân tay bün rün sþ hãi bèn xin hàng1.

Tháng 3, l§p xã ðàn · ngoài cØa Ttr߶ng Quäng ð¬ làm n½i b¯n mùa c¥u cúng th¥n lúa.

Mùa thu, tháng 9 m· 3 khu v߶n: QuÏnh Lâm, Th¡ng Cänh, Xuân Quang.

Mùa ðông, tháng chÕp nhà vua xu¯ng chiªu ð¸nh lÕi phép ch÷i trâu vào d¸p xuân.

PhÕm KhÑ Liêu mßu phän, sñ vi®c ðßþc cáo giác. Liêu b¸ rót th¸t ra · chþ Ðông.

Nåm KÖ SØu (nåm 1049- ND) là nåm Thiên Cäm Thánh Vû thÑ 6:

Mùa xuân, tháng 3 ð±i niên hi®u là Sùng Hßng ÐÕi Bäo nåm thÑ nh¤t.

Mùa thu, tháng 8 ðào Ngñ Câu2 · ngoài Phßþng Thành, lÕi ðào ao Kim Minh VÕn Tuª. B¡t ð¥u ðào, lúc b¤y g¶ khua ðµng trong ao là có tiªng, ðào lên ðßþc thì hoàng kim mµt kh¯i, n£ng 50 lßþng, nhân ðó mà l¤y tên cho cái ao. LÕi làm ba chöm núi ðá trên ao, xây c¥u Vû Phßþng.

Nåm Canh D¥n (nåm 1050- ND) là nåm Sùng Hßng ÐÕi Bäo thÑ 2:

Уt các ðµng Huyªt HÕn, ÐÕi Phát và Vån Tß½ng · châu Tây Bình thuµc cõi nhà T¯ng làm ranh gi¾i.

Nùng Trí Cao chiªm cÑ ðµng V§t Dß½ng3 · Châu An ÐÑc thuµc ð¸a gi¾i nhà T¯ng, dùng ðµng ¤y làm nß¾c Nam Thiên, ð±i niên hi®u là Cänh Thøy.

Giáp Long Trì4 · Ngû Huy®n Giang5 thuµc Ái Châu làm phän.

Nåm Tân Mão (nåm 1051- ND) là nåm Sùng Hßng ÐÕi Bäo thÑ 3:

Ðào h° Thøy Thanh6 và ao Úng Minh · v߶n Th¡ng Cänh.

Trong ngoài có ð£t quân Tùy Long.

Sai Tä Kiêu V® Tß¾ng quân là Tr¥n Mçn ðem ng߶i · 5 huy®n ðào h° Cá Lçm7.

Nåm Nhâm Thìn (nåm 1052- ND) là nåm Sùng Hßng ÐÕi Bäo thÑ 4:

Trí Cao xin phø thuµc vào nhà T¯ng, vua T¯ng không nh§n, Trí Cao bèn cß¾p phá nhà T¯ng.

Tháng 5, Trí Cao ðánh phá dinh trÕi · Hoành s½n cüa nhà T¯ng r°i công hãm Ung Châu. L¤y châu ¤y làm nß¾c ÐÕi Nam, tñ xßng là Nhân Hu® Hoàng Ъ.

1 Nguyên bän chép nh¥m, Nùng Trí Cao không hàng mà lÕi chiªm cÑ Ung Châu cüa nhà T¯ng. V« sau lÕi xin nµi thuµc nhà T¯ng, dâng

bi¬u tiªn c¯ng l­ v§t. Nhßng nhà T¯ng không thu§n, Cao bèn cß¾p chiªm Ung Châu cüa T¯ng và tiªm xßng là Nhân Hu® Hoàng Ъ lÕi nhân vì ð¤t T¯ng, n½i biên gi¾i không phòng b¸ nên Cao ðánh th¡ng l¾n. Sau Cao b¸ Tuyên Huy SÑ cüa nhà T¯ng là иch Thanh ðánh bÕi phäi chÕy sang phü ÐÕi Lý và b¸ giªt chªt. Theo "Vi®t sØ tiêu án".

2 Ngòi nß¾c dành riêng cho vua, dân không ðßþc ðánh cá hay t¡m gi£t · ð¤y. Vua hành ðµng g÷i là ngñ, cái gì thuµc v« riêng vua, nhß ngñ giá, ngñ bút v. v...

3 V§t Dß½ng: ðµng này thuµc Cao B¢ng.

4 Long Trì v¯n ðã có tên này t× ð¶i th߶ng.

5 Ngû Huy®n Giang nay là vùng Tînh Giang, Thanh Hóa.

6 Nguyên bän là Thanh Thøy Chi¬u. Chi¬u là cái h° hình cong. Có sách chép là Thøy Thanh.

7 Nguyên bän là Lçm Cäng, song tên nôm th߶ng g÷i là Cá Lçm, nay thuµc T¯ng S½n Thanh Hóa.

51 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm Quý tÜ (nåm 1053- ND) là nåm Sùng Hßng ÐÕi Bäo thÑ 5:

Nhà T¯ng ðánh Trí Cao. Vua T¯ng (Nhân Tông- ND) sai Lß½ng Châu sang xin vua giúp binh lñc. Vua hÕ chiªu sai Ði®n Ti«n Chï Huy SÑ là Võ Nhï làm Chiêu thäo sÑ ði tiªp vi®n quân T¯ng. Tháng ðó иch Thanh (tß¾ng- ND) nhà T¯ng ðánh bÕi Trí Cao · Qui Nh½n1. Trí Cao chÕy sang nß¾c ÐÕi Ðän2.

Tháng 3, ðúc chuông ð£t · Long Trì, ra l®nh cho dân chúng, h­ ai có ði«u oan Ñc mà không th¬ chuy¬n ðÕt lên cho hi¬u, thì hãy ðánh cái chuông ¤y ð¬ bày tö.

ThÕch Giám nhà T¯ng theo vào ðÕo Уc Ma ðánh lén m© cüa Trí Cao là A Nùng. A Nùng tu±i ðã ngoài 60. (trß¾c ðó ðã b¡t ðßþc Trí Cao)3, ng߶i ÐÕi Ðän chém và gói ð¥u Trí Cao ðem dâng vua T¯ng. LÕi chém A Nùng · n½i ðô th¸. Các lính Nùng b¸ di®t hªt cä.

Nåm Giáp Ng÷ (nåm 1054- ND) là nåm Sùng Hßng ÐÕi Bäo thÑ 6, tháng 9, ngày M§u D¥n vua m®t. Ъn mùa ðông, tháng 10, ngày Tân Mão vua t× tr¥n · ði®n Tr߶ng Xuân, th÷ 54 tu±i, · ngôi 26 nåm. бi niên hi®u 6 l¥n, thì có 3 l¥n dùng niên hi®u b¯n chæ.

Vua ðßþc táng · Th÷ Lång thuµc phü Thiên ÐÑc.

Vua Thánh TôngVua Thánh Tông

Thánh Tông tên húy là Nh§t Tôn, con thÑ ba cüa vua Thái tông, m© là ng߶i h÷ Mai.

Hoàng h§u h÷ Mai n¢m mµng th¤y m£t trång r½i vào bøng, nhân ðó có thai. Ъn nåm Thu§n Thiên thÑ 14 (nåm Quí Hþi- 1023- ND) tháng 2, ngày 25 thì sanh tÕi cung Long ÐÑc.

Nåm Thiên Thành thÑ nh¤t (nåm M§u Thìn- 1028- ND) l§p làm Thái tØ.

Ъn lúc l¾n lên, tinh thông kinh truy®n, hi¬u âm lu§t, lÕi càng giöi v« võ lßþc. Vua Thái Tông sai ði ðánh d©p gi£c giã, t¾i ðâu cûng ð«u ðánh th¡ng ðßþc cä.

Khi vua Thái Tông qua ð¶i, vâng theo di chiªu mà lên ngôi. — trß¾c linh cØu, tháng 10, vua ð±i niên hi®u, l¤y nåm Sùng Hßng ÐÕi Bäo thÑ 6 làm nåm Long Thøy Thái Bình thÑ nh¤t (nåm 1054- ND). Tôn m© h÷ Mai làm "Linh Cäm Thái H§u".

Уt tôn hi®u là: "Pháp thiên Ñng v§n sùng nhân Chí ðÑc Anh vån du® võ khánh cäm long t߶ng hi¬u ðÕo thánh th¥n Hoàng ðª".

Xu¯ng chiªu ð¯t bö nhæng hình cø tra t¤n.

Cho nhæng con gái · trong cung Thúy Hoa ra v«.

Phong chÑc tß¾c cho các b§c vån võ · ðông cung và hàng quan lÕi. M²i ng߶i m²i c¤p b§c sai bi®t nhau.

Dùng Bùi Gia Hñu làm Vån Minh Ði®n ÐÕi H÷c Sî. PhÕm Di làm Tä Oai V®. Tr¥n Cäi làm Hæu Oai V®. Lßu Khánh làm Tä Thanh ÐÕo. Vß½ng Hành làm Hæu Thanh ÐÕo. бi Th¥n V® Khuông Thánh Ðô làm

1 Qui Nh½n nay chßa biªt · ðâu. có sách chép: Tß¾ng nhà T¯ng là иch Thanh ðánh bÕi Trí Cao tÕi cØa Côn Lôn (g¥n phü Nam иnh).

2 Nhi«u sách chép là nß¾c ÐÕi Lý "Vi®t sØ tiêu án" chép là phü ÐÕi Lý, phü chÑ không phäi nß¾c. Ttrí Cao b¸ quan phü ÐÕi Lý giªt.

3 M¤y chæ trong ngo£c này là do chúng tôi tñ thêm vào, cho ý nghîa ðßþc mÕch lÕc, chÑ nguyên bän không có.

52 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Cüng Thánh; Quäng ÐÑc Ðô làm Trung Võ; Quäng Võ Ðô làm Chiêu Võ, và ð£t thêm Tä Hæu Long Dñc Ðô. M²i ðô 100 ng߶i.

Ngày Bính Ng÷ an táng vua Thái Tông.

L§p hoàng h§u 8 ng߶i.

Dùng Nguy­n ÐÕo Thành1 làm Thái sß, Quách Kinh Nh§t làm Thái úy.

Xây ði®n Vinh Th÷.

Nåm „t Mùi (nåm 1055- ND) là nåm Long Thøy Thái Bình thÑ 2: sØa sang lÕi các ði®n trong ðÕi nµi.

Ngày Quý SØu l¤y ngày sinh nh§t cüa vua làm tiªt Càn Hßng.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Mùa thu, tháng 8, vua ngñ ði®n Thüy Tinh xem ðua thuy«n.

Mùa ðông, tháng 10 lÕnh l¡m, vua bäo kë tä hæu r¢ng: "Ta · trong cung sâu, sß· i là than2, m£c áo h° c×u mà còn lÕnh nhß thª này, hu¯ng chi nhæng kë · trong tù, kh¯n kh± vì trói buµc, phäi trái chßa phân minh mà qu¥n áo không ðü, thân th¬ không có gì che, nên m²i khi b¸ c½n gió lÕnh kh¡c nghi®t thì há không chªt ðßþc ng߶i vô tµi hay sao! Ta vô cùng thß½ng xót". R°i l®nh vua truy«n xu¯ng quan Hæu ty phäi c¤p phát chân chiªu · trong kho phü ra cho tù nh½n, luôn luôn cung c¤p c½m ngày hai bæa.

Nåm nay (nåm „t Mùi) trong cõi ðßþc mi­n ti«n thuª mµt nØa.

Xây chùa Ðông Lâm và chùa Tînh Lñ · núi Ðông Cßu.

T¯ng Nhân Tông phong vua làm Qu§n Vß½ng.

Sai sÑ sang T¯ng.

Nåm Bính Thân (nåm 1056) là nåm Long Thøy Thái Bình thÑ 3: Bày ra hµi La Hán3 · ði®n Thiên An.

Mùa thu, tháng 8 Chân LÕp sang c¯ng.

Dñng chùa Sùng khánh Báo Thiên. L¤y 11000 cân4 ð°ng · trong phü ra ðúc chuông, ð£t tÕi chùa ¤y. Nhà vua thân hành làm bài minh kh¡c vào chuông.

Mùa ðông, tháng 10, ngày KÖ D§u hÕ chiªu khuyªn nông.

бi quan Thü Lãnh làm ThÑ SØ.

Nåm Ðinh D§u (nåm 1057- ND) là nåm Long Thøy Thái Bình thÑ 4:

Mùa xuân, tháng 3, xây bäo tháp ÐÕi Th¡ng Tñ Thiên · chùa Sùng Khánh Báo Thiên, cao 20 trßþng. Xây tháp ¤y làm 30 t¥ng.

Mùa hÕ, tháng 4, vua sai Viên NgoÕi Lang là Mai Nguyên Thanh ðem hai con kÏ lân biªu nhà T¯ng.

1 Nguyên là Lý ÐÕo Thành. Ông là ng߶i r¤t ðoan chính. Lúc nào cûng nghî ðªn dân ðªn nß¾c. Nhæng lúc s¾ t¤u hay nh¡c ðªn vi®c lþi

hÕi cüa dân. LÕi hay ch÷n b§c hi«n tài mà tiªn cØ ð¬ cùng lo vi®c nß¾c. Thñc là b§c hi«n th¥n khä kính v§y.

2 Nguyên bän: "Ngñ thú thán" sß· i là than có v¨ hình con thú.

3 La Hán: tÑc là viªt t¡t chæ A La Hán: B§c tu hành ðã dÑt ðßþc hªt các m¯i phi«n não, tÑc là ð¡c ðÕo, nhßng ð¸a v¸ th¤p h½n B° Tát.

4 Nhi«u bµ sØ chép là 12000 cân ð°ng.

53 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Ngày Giáp Ng÷ con r°ng vàng t× v߶n QuÏnh Lâm hi®n ra · trß¾c ði®n Tr߶ng Xuân.

ÐÕo A Châu làm phän.

Mùa ðông, tháng 10 vua ði thåm cØa bi¬n ÐÕi Bàng, r°ng vàng hi®n ra · trong thuy«n Kim Phßþng. Nhân ðó ð±i (tên thuy«n) là T߶ng Long.

Tháng chÕp dñng chùa Thiên Phúc và chùa Thiên Th÷, dùng vàng ðúc tßþng PhÕn Vß½ng1, tßþng Ъ Thích2 ð¬ an trí vào chùa ¤y.

Chiªm Thành sang c¯ng.

Nåm M§u Tu¤t (nåm 1058- ND) là nåm Thøy Long Thái Bình thÑ 5: dñng ði®n Bát Giác Kh±n Thiên3 · ao Kim Minh.

Tháng 3, m· cØa Tr߶ng Phü, trên cØa dñng l¥u.

Mùa hÕ, tháng 5, con r°ng vàng t× cung Long ÐÑc hi®n ra · ði®n Vînh Th÷.

Tháng 6, dñng ði®n Linh Quang, phía bên tä dñng ði®n Kiªn L­, bên hæu dñng ði®n Sùng Nghi. Trß¾c ði®n xây mµt cái cµt hình løc giác, chÕm hoa sen ð¬ làm l¥u chuông.

Mùa thu, tháng 9 vua ði thåm cØa bi¬n Ba Lµ, nhân ti®n vua ði thåm а S½n, vua cho xây tháp · xÑ này.

Nåm KÖ Hþi (nåm 1059- ND) là nåm Long Thøy Thái Bình thÑ 6:

Mùa xuân, tháng 3 vua ði sån · sông Nam Bình thuµc LÕng Châu, nhân ti®n vua ghé thåm nhà cüa phò mã là Thân Cänh Nguyên4

Xây chùa Sùng Nghiêm Báo Qu¯c · châu Võ Ninh.

Mùa hÕ, tháng 6 r°ng vàng hi®n ra · ði®n Vînh Th÷.

Ngày Quý V¸ ð±i niên hi®u, l¤y nåm Long Thøy Thái Bình thÑ 6, làm nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ nh¤t.

Mùa thu, tháng 8, ngày Ðinh SØu vua ngñ · ði®n Thüy Tinh c¤p cho qu¥n th¥n mû ph¯c ð¥u5 và üng (giày). Qu¥n th¥n ðµi mû, mang üng b¡t ð¥u t× ð¤y.

Ngày Bính Tu¤t r°ng vàng hi®n ra · ði®n Tr߶ng Xuân.

Уt cho ngôi tháp · а S½n tên hi®u là tháp T߶ng Long.

Tuy¬n ch÷n nhæng ng߶i · trÕi Kinh Sß làm Hoàng nam1.

1 PhÕn Vß½ng còn ðßþc g÷i là PhÕm Vß½ng tÑc là ÐÕi PhÕn Thiên Vß½ng, là v¸ th¥n cao nh¤t trong giáo phái Bà la Môn („n е) làm th¸

giä Ph§t.

2 Ъ Thích: mµt v¸ th¥n trong ph§t giáo. V¸ th¥n này ngñ · t¥ng tr¶i thÑ 2 trong 6 t¥ng tr¶i · cõi døc. Ðó là tr¶i Ðao Lþi là tiªng PhÕn. Tàu d¸ch là "Tam th§p tam". Tr¶i Ðao Lþi · tÕi núi Tu Di, chia làm 33 nß¾c tr¶i. 32 nß¾c · b¯n phß½ng chung quanh, m²i phß½ng 8 nß¾c, chính giæa là Thi®n Kiªn Thành, cung cüa Ъ Thích ngñ, v¸ th¥n Ъ Thích này quy«n th¯ng nhiªp cä 33 nß¾c tr¶i.

3 Có sách chép là H° Thiên.

4 Ch°ng cüa công chúa Bình Dß½ng.

5 Mû ph¯c ð¥u là mû cánh chu°n. LoÕi mû này xu¤t xÑ t× ð¶i nhà Ð߶ng (Trung Qu¯c), ta b¡t chß¾c theo.

54 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Dñng cØa Diên Hßng Th± H¢ng.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Canh Tý (nåm 1060- ND) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 2: Vua hÕ l®nh c¤m b÷n lính Ngñ thuy«n hoä, Cüng thánh höa và Tùy Long höa cùng v¾i b÷n nhà bªp không ðßþc ra vào th«m ngñ nói chuy®n v¾i b÷n ti¬u chi h§u, trao ð±i tin tÑc hay ð° v§t cho nhau2.

Kë nào trái l®nh b¸ tµi chªt mà g£p kÏ xá tµi cûng không tha.

Tháng 2, ngày Nhâm Tý vua ði châu Tây Nguyên3 b¡t voi, b¡t ðßþc ba con voi tr¡ng.

Mùa thu, tháng 6 quan LÕng châu møc là Thân Thi®u Thái ðem binh vào huy®n NhØ Ngao · châu Tây Bình thuµc ð¸a gi¾i nhà T¯ng ð¬ b¡t ng߶i bän châu ðào vong. B¡t s¯ng ðßþc nhóm ¤y, tính ra, có sÑ là Dß½ng Læ Tài và Nam, Næ, trâu, ngña không th¬ ðªm xu¬. Nhà T¯ng sai quan LÕi Bµ Th¸ Lang là Dß Tînh ðªn Ung Châu thäo lu§n v« vi®c ¤y. Vua lÕi sai Bùi Gia Hñu t¾i Ung Châu bàn ngh¸. Dß Tînh ðem nhi«u cüa ðút lót Bùi Gia Hñu và gÞi thß cho Hñu mang v«, xin vua trä lÕi Dß½ng Læ Tài. Nhà vua không xét.

Mùa thu, tháng 8 vua ði giao Häi Kh¦u (cØa bi¬n Giao), r°ng vàng hi®n ra · trong thuy«n Diêu Xuân, nhân ðó mà ð±i Giao Häi Kh¦u là cØa bi¬n Thiên Phù.

Nhà vua thân hành phiên âm nhÕc khúc và ði®u tr¯ng4 Chiêm Thành, r°i sai nhÕc công ca.

Mùa ðông, tháng 10 xây hành cung · Diêu Ðàm xem cá.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Châu V¸ Long dâng con voi tr¡ng.

Nåm Tân SØu (nåm 1061- ND) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 3: Châu La Thu§n dâng con voi tr¡ng.

еng Sa Ðãng làm phän, vua thân chinh ðánh d©p yên ðßþc.

Nåm huy®n · Ái Châu cùng Giang Long làm phän.

Vua c¥u tñ · Ba S½n, r°ng vàng hi®n ra n½i l­ ðàn.

Nåm Nhâm D¥n (nåm 1062- ND) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 4:

Qu§n Gia Lâm dâng con rùa có sáu m¡t, ba chân.

Mùa thu, tháng 9 sai ng߶i nh£t lá vàng · ðµng Vû ki®n, nh£t bÕc · huy®n HÕ Liên.

Nåm Quý Mão (nåm 1063- ND) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 5:

Mùa hÕ, tháng 6 dñng cung еng Tiên · phía ðông ÐÕi Nµi. 1 Sách "Vi®t sØ tiêu án " chép: Tri«u Lý sai xét s¯ nhân kh¦u r¤t t߶ng tª, dân ðinh ðªn 18 tu±i (Nam) thì biên vào s± vàng, g÷i là Hoàng

Nam, 20 tu±i g÷i là ÐÕi Nam. Các quan chÑc, ðô chü quán, c¤m quân chï ðßþc nuôi mµt tên Hoàng Nam làm ðÑa · . Còn nhß có ý ¦n gi¤u ng߶i ÐÕi Nam thì s¨ b¸ tµi.

2 Cûng theo "Vi®t sØ tiêu án" chép: Vua Thái T± ð¸nh s¯ quân ra t×ng giáp, m²i giáp 15 ng߶i, dùng mµt ng߶i làm quän giáp, r°i ð±i h÷ là Höa ð¥u, làm chánh thü. Riêng b÷n chèo hát vçn g÷i là quän giáp. Ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n mµt chuyên gia v« l¸ch sØ h÷c thì bäo r¢ng: Höa là ð½n v¸ quân ðµi. CÑ 10 ng߶i là mµt höa. Mßþn chæ Höa vì cÑ 10 ng߶i là mµt bªp.

3 Tây Nguyên: tÑc Tây Nùng hay Tây Nông, nay thuµc B¡c CÕn.

4 Nguyên bän là "Tiªt c± âm". Ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n bäo r¢ng: Tiªt c± là mµt nhÕc cø g°m có tr¯ng và mµt døng cø hình nhß cái bàn c¶, trên có khoét l± tròn ð¬ ð£t tr¯ng vào. Phép sØ døng "Tiªt C±" chï ng߶i Chiêm m¾i giöi.

55 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Ðßþc dâng con rùa tr¡ng1.

Vua sai dñng chùa · Tiêu S½n2 ð¬ làm n½i c¥u tñ. Dân b¡t ðßþc ngôc · ð¤y ðem dâng.

Mùa ðông, tháng chÕp dñng cØa Ngân Hà.

Ngày vào ch¥u vua ð¬ chúc m×ng, thì sai xß¾ng lên r¢ng: "Thánh cung vÕn phúc"3 là quân sî ð°ng thanh hô theo4.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Giáp Thìn (nåm 1064) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 6:

Mùa xuân, tháng 2 (mµt hôm) m£t tr¶i có hai lu°ng ánh sáng.

Mùa hÕ, tháng 5 xây c¤t hành cung · B¯ Häi Kh¦u.

Mùa ðông, tháng 10, ðµng Sa Ma5 làm phän, vua thân chinh ðánh, d©p yên ðßþc. R°ng vàng hi®n ra · trong thuy«n Thanh Lan.

Vua Anh Tông6nhà T¯ng phong cho vua là аng Bình Chß½ng Sñ.

Nåm „t TÜ (nåm 1065- ND) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 7:

Tháng 2 vua xem ðánh cá · ð¥m Phù Long.

Ngày Bính Ng÷ vua ði hành cung в Häi cày ruµng (t¸ch ði«n).

Mùa hÕ, tháng 6 vua ngñ · ði®n Thiên Khánh nghe vi®c ki®n tøng. Lúc b¤y gi¶ con gái cüa vua là công chúa еng Tiên h¥u bên cÕnh, vua nhìn công chúa r°i bäo viên ngøc lÕi r¢ng: "Ta yêu thß½ng con ta cûng nhß ta yêu thß½ng thiên hÕ. Ta yêu thiên hÕ nhß b§c cha m© thß½ng yêu con cüa h÷ v§y. Nhßng tråm h÷ có nhi«u kë không hi¬u biªt, tñ d¤n thân vào ð߶ng phÕm pháp, ta thß½ng xót l¡m v§y. V§y t× nay tµi trÕng b¤t k¬ n£ng nh© cûng nên theo mµt cách là khoan thÑ cho h÷".

Mùa thu, tháng 7 Châu Mang Quán7 làm phän, vua thân chinh ðánh d©p, phäi ð¥u hàng.

Tháng 8, m· v߶n Thßþng Lâm.

Ngày Bính Thìn r°ng vàng t× ði®n ÐÕi Minh hi®n ra · ði®n Hµi Nguyên, lÕi hi®n ra · hành cung B¯ Häi.

Ngày Quý V¸ vua ði hành cung CÑu Lan và g÷i cung ¤y là Cänh Hßng, Hành Cung Diêu Ðàm g÷i là NgoÕn Xuân.

1 Nguyên bän không cho biªt ai dâng con rùa tr¡ng ¤y.

2 Tiêu S½n tÑc là làng Tiêu S½n thuµc phü T× S½n tînh B¡c Ninh. Tøc truy«n r¢ng Lý Công U¦n không có cha, m© là bà PhÕm Th¸ Nhân ði l­ chùa Tiêu S½n, n¢m mµng th¤y ði lÕi v¾i mµt v¸ th¥n nhân r°i mang thai.

3 Thánh cung vÕn phúc: Thân vua muôn phß¾c.

4 Nguyên bän là xß¾ng nhÕc: l¶i vái chào. Mµt ng߶i ðü tß cách thay m£t cho ðám ðông ð÷c to lên mµt cách kính c¦n "Thân vua muôn phß¾c" là tråm mi®ng ð°ng loÕt hô to chúc theo.

5 еng Sa Ma nay là Mãi Ðà thuµc tïnh Hòa Bình.

6 T¯ng Anh Tông tên là Thñ, cháu cüa Ung Vß½ng là Nguyên Bân (con cüa T¯ng Thái Tông), · ngôi 4 nåm.

7 Mang Quán nay thuµc S½n La.

56 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Mùa ðông, tháng chÕp r°ng vàng hi®n ra · ði®n Diêu Linh, lÕi hi®n ra gác Du Thi«n, n½i mà bà Nguyên Phi1 là _ Lan · .

Chiêm Thành sang dâng mµt con tê ngßu tr¡ng.

Nåm Bính Ng÷ (nåm 1066- ND) là nåm Chß½ng Thánh Gia Khánh thÑ 8:

Mùa xuân, tháng 2 ð±i niên hi®u là Long Chß½ng Thiên Tñ nåm thÑ nh¤t.

Tháng 3, r°ng vàng hi®n ra · trong cung Thái TØ. (Thái TØ Càn ÐÑc- ND).

Ngày Giáp Thân, LÕi Viên · Ðô Tào là Ðào Trì hiªn dâng chim s¨ tr¡ng.

Tháng 9 bö thuª cao.

Ngày Giáp Tý vua sai Lang tß¾ng Quách Mãn xây tháp · núi Tiên Du.

Mùa ðông, tháng 11 vua ði hành cung khäi Thøy xem g£t lúa.

Con trai cüa công chúa Bình Dß½ng là Thân ÐÕo Nguyên cß¾i công chúa Thiên Thành.

Nåm Ðinh V¸ (nåm 1067- ND) là nåm Long Chß½ng Thiên Tñ thÑ 2:

Dùng Viên ngoÕi lang là Ngøy Tr÷ng Hòa và Уng Th¬ Tß làm Ðô HoÕch Sî sß.

Thß gia 10 ng߶i làm Án ngøc lÕi.

Cho Tr÷ng Hòa và Th¬ Tß lß½ng b±ng hàng tháng, ti«n m²i ng߶i 50 quan, lúa m²i ng߶i 200 bó và cá mu¯i v.v... Thß gia m²i ng߶i 20 quan ti«n, lúa 100 bó ð¬ làm ngßng cái lòng tham v÷ng ðút lót.

Mùa hÕ, tháng 6 ngày Tân Hþi r°ng vàng hi®n ra · hành cung Ly Nhân2.

Ngày Tân Mão vua ði Lý Nhân xem g£t lúa và xem ðua thuy«n.

Nåm M§u Thân (nåm 1069- ND) là nåm Thiên Hß¾ng Bäo Tñ thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng châu Chân Ðång dâng voi tr91ng hai con. LÕng Châu dâng voi tr¡ng mµt con.

R°ng vàng hi®n ra · ði®n Di®u Linh.

Tháng 2, huy®n Ðô LÕp hiªn voi tr¡ng và chim së tr¡ng.

r°ng vàng hi®n ra · hành cung Khäi Thøy.

Mùa hÕ, tháng 5 · ði®n Hµi Tiên.

SØa sang chiªn hÕm (tàu chiªn).

Mùa thu, tháng 8 thuy«n vua không có nguyên do, tñ nhiên di ðµng d¶i ch± ð§u ba thß¾c.

Tháng 9, r°ng vàng hi®n ra · trong thuy«n Vînh Xuân và thuy«n Thanh Lan.

T¯ng Th¥n Tông3 phong cho vua làm Nam Bình Vß½ng gia phong Khai phü Ngh¸ аng tam ty.

Sai sÑ sang c¯ng. 1 Nguyên Phi: vþ ðÑng ð¥u hàng phi (vþ lë cüa vua) · dß¾i b§c hoàng h§u là vþ l¾n cüa vua.

2 Ly Nhân: thuµc Nam Hà ngày nay.

3 T¯ng Th¥n Tông: tên là Töa, con cüa Anh Tông, · ngôi ðßþc 18 nåm.

57 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm KÖ D§u (nåm 1069- ND) là nåm Th¥n Võ thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng 2, ngày M§u Tu¤t vua xu¯ng chiªu thân chinh ðªn nß¾c Chiêm Thành.

Ngày Ðinh v¸ vua th« · n½i Long Trì.

Ngày Canh D¥n ðßa xe ði. (Ðúng là ngày Giáp D¥n- ND).

Ngày Ðinh TÜ ðªn châu Ngh® An. R°ng vàng hi®n ra · trong thuy«n Kim Phßþng.

Ngày Canh Thân d×ng quân · cØa bi¬n núi Nam Gi¾i1. R°ng vàng lÕi hi®n ra · trong thuy«n Kim Phßþng.

Ngày „t SØu sai b÷n Hoàng Ti®p trong hàng ÐÕi Liêu Ban2 ðánh cØa bi¬n Nh§t L®3 th¡ng lþi.

Ngày KÖ TÜ qua ÐÕi Tr߶ng Sa4 Ngày Canh Ng÷ d×ng quân · cØa bi¬n Tß Dung5.

Tháng 3, ngày Quý D§u, ban ðêm r°ng vàng hi®n ra · n½i thuy«n Cänh Th¡ng.

Ngày Bính Tý ðóng quân · Th¸ Lþi Bì NÕi6, có cái hi®n tßþng là hai con chim ð«u bay theo thuy«n vua nhß th¬ dçn ð߶ng v§y. ÐÕi quân tiªn lên trß¾c ðóng · b¶ sông Tu Mao7 th¤y tß¾ng Chiêm Thành là B¯ Bì Dà La ðang bày tr§n · b¶ sông. Quan quân (nhà vua- ND) xông ra ðánh, chém B¯ Bì Dà La, quân Chiêm chªt vô s¯. Chúa Chiêm Thành là Ю Cü8 nghe quân b¸ thua bèn d¡t vþ con ban ðêm lçn tr¯n. Ðêm ¤y, quan (nhà vua- ND) kéo r¯c vào thành Ph§t Th®9, ðªn bªn аng La, dân · thành Ph§t Th® xin hàng.

Mùa hÕ, tháng 4 Nguyên Soái Nguy­n Th߶ng Ki®t10 b¡t ðßþc Ю Cü · biên gi¾i Chân LÕp.

Mùa hÕ, tháng 5 vua ngñ ti®c cùng qu¥n th¥n · ngôi ði®n cüa vua Chiêm Thành, vua lÕi thân hành múa thuçn và ðánh c¥u · n½i th«m ði®n ¤y,

Vua sai ðªm h¤t cä nhà cüa dân · trong và ngoài thành Ph§t Th®, g°m có h½n 2660 cån ð«u thêu røi cä. Tháng ¤y rút quân v«11.

Ngày Quý TÜ, d×ng quân · cØa bi¬n Tß Minh, ðêm ðó r°ng vàng hi®n ra · n½i thuy«n vua.

1 Nam Gi¾i là tên mµt ng÷n núi · cØa Sót, Hà Tînh, · núi ¤y có cØa bi¬n, tên chæ là Nam Gi¾i häi kh¦u, tên Nôm là cØa Sót. (Theo ông

Nguy­n Kh¡c Thu¥n).

2 ÐÕi Liêu Ban: theo nghîa chæ ÐÕi Liêu là quan chÑc to, nhßng ÐÕi Liêu Ban · ðây cûng nhß Nµi Thßþng ChªlÕi là ph¦m tß¾c: "Vi®t sØ tiêu án" cüa Ngô Th¶i Sî chép: Lê Bá Ng÷c làm Thái phó thång tß¾c ÐÕi Liêu Ban, Mâu Du Ðô làm giám ngh¸ thång tß¾c Nµi Thßþng Chª v.v...

3 Nh§t L®: · làng аng H¾i, huy®n Phong Lµc, Quäng Bình.

4 ÐÕi Tr߶ng Sa: n¢m · cØa Tùng Quäng Tr¸.

5 Tß Dung: tÑc Tß Hi«n, Tß Khách thuµc Th×a Thiên xem chú thích s¯ (304).

6 CØa Th¸ Lþi Bì NÕi, g÷i t¡t là cØa Th¸ NÕi tÑc là cØa Qui Nh½n ngày nay, tên Chåm cØa này là Cribonie.

7 Sông Tu Mao: là sông Tam Huy®n (hay Tân An) · Bình иnh.

8 Ю Cü: các bµ sØ ð«u chép là Chí Cü. Chúng tôi nghî, soÕn giä hÆn ðã phiên âm tên vua Chiêm Thành này là Chí Cü (Chï: cái n®m lót gi߶ng), và vì chæ Chí v¾i chæ Ю g¥n gi¯ng nhau, nên v« sau ng߶i chép lÕi sách ðã chép nh¥m (?). Ю Cü tÑc là Chí Cü: (Rudravarman).

9 Ph§t Th®: qu¯c ðô Chiêm Thành. (Vjiaya) · làng Nguy®t B§u, huy®n Hß½ng Thüy, tïnh Th×a Thiên.

10 Nguyên là h÷ Lý, Lý Th߶ng Ki®t.

11 Có sách chép là 2560 cån nhà.

58 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Tháng 6, ngày KÖ TÜ1 qua bi¬n, r°ng vàng hi®n ra · bi¬n Kim Phßþng.

Ngày M§u Thân qua cØa bi¬n B¯ Chánh, núi có nhi«u ðá l¾n nhö l· m ch· m (ng¥m dß¾i nß¾c- ND) thuy«n vua húc vào ðá mà vÞ ra.

Ngày Tân D§u, vua t× Chiêm Thành v«, d×ng quân · Tri«u Tân2 xu¯ng chiªu cho quan Hæu ty túc quân tên là Dung thiªt bày nhi«u · trên bäo xa (xe quí) cüa vua ð¬ cho có cái nghi v®. Qu¥n th¥n ð«u cÞi ngña dçn vua Chiêm Thành là Ю Cü. Ю Cü ðµi mû xß½ng gai, m£c áo väi thô tr¡ng, có dùng väi løa th¡t ngang lßng. Nhà vua hÕ l®nh cho nåm viên chÑc trong hàng Võ ðô trói b÷n ðäng thuµc (Chiêm Thành- ND) ð¬ dçn ði.

Mùa thu, tháng 7 tÕi nhà Thái Miªu3 dâng trình vi®c th¡ng tr§n.

Ngày Bính Thìn r°ng vàng hi®n ra · n½i bäo xa.

Mùa ðông, tháng 11, ngày Ðinh SØu có tia sáng ðö quanh kh¡p m£t tr¶i tia ra nhß lông chim.

Chân LÕp sang c¯ng.

Nåm Canh Tu¤t (nåm 1070- ND) là nåm Th¥n Vû thÑ 2:

Mùa hÕ, tháng 3 dñng ði®n TØ Th¥n.

Tháng 5, r°ng vàng hi®n ra · ði®n Long Quang thuµc cung Tr߶ng Xuân.

Mùa thu, tháng 7, ngày „t Mão r°ng vàng hi®n ra · cung V¸ Nhân.

Tháng 9, xây chùa Ðông Nam Nh¸ Thiên Vß½ng.

Nåm Tân Hþi (nåm 1070- ND) là nåm Th¥n Vû thÑ 3:

Vua viªt chæ "Ph§t" dài sáu trßþng4.

T× mùa xuân ðªn mùa hÕ không mßa.

иnh ra phép, ng߶i m¡c tµi trßþng hình5 cho dùng ti«n ð¬ chuµc tµi.

Mùa ðông, tháng chÕp vua không ðßþc khöe. Vua hÕ chiªu r¢ng, quan Hæu ty mà ði nh¥m vào nhà cüa chÑc quan Ðô tä hay Ðô hæu s¨ b¸ phÕt 18 trßþng.

Nåm Nhâm Tý (nåm 1072- ND) là nåm Th¥n Vû thÑ 4:

Mùa xuân, tháng giêng, ngày Canh D¥n vua b®nh n£ng r°i qua ð¶i · ði®n Hµi Tiên, th÷ 50 tu±i. Miªu hi®u là Thánh Tông, · ngôi 19 nåm, ð±i niên hi®u nåm l¥n, an táng tÕi Th÷ Lång thuµc phü Thiên ÐÑc.

1 Nguyên bän chép nh¥m (?) · trên là ngày Quý TÜ thì ðây là ngày KÖ Hþi m¾i ðúng. KÖ Hþi là ngày 25- 6.

Ngày M§u Thân là ngày 4- 7.

Ngày Tân D§u là ngày 17- 7.

2 Bªn Tri«u Ðông · sông Nh¸ (Hà Nµi), ðây chép là Tri«u Tân (?) e không ðúng.

3 Thái Miªu: Miªu th¶ t± tiên nhà vua.

4 Các bµ sØ khác chép là dài 1 trßþng 66 thß¾c. Dài 6 trßþng e không ðúng vì quá l¾n.

5 Trßþng hình: hình phÕt b¸ ðánh b¢ng g§y.

59 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Vua Nhân TôngVua Nhân Tông

Vua Nhân Tông tên húy là Càn ÐÑc, m© là Nguyên phi _ Lan h÷ Lê1.

Vua ðßþc sanh tÕi cung еng Tiên vào tháng giêng nåm Long Chß½ng Thiên Tñ thÑ nh¤t (tÑc nåm Bính Ng÷- 1066- ND).

Ngay hôm sanh ra, ngài ðßþc l§p làm Thái tØ.

Ngài là ng߶i có xß½ng trán n±i lên nhß m¡t tr¶i, ¤y là dáng m£t cüa b§c Thiên TØ2 và tay thì buông dài quá ð¥u g¯i3.

Ngài r¤t giöi v« âm lu§t, nhæng ca khúc mà nhÕc công t§p ð«u do vua trß¾c tác ra.

Ъn nåm Th¥n Vû thÑ 4 (nåm Nhâm Tý- 1072- ND):

Mùa xuân, tháng giêng ngài lên ngôi. Trß¾c linh cØu vua Thánh Tông, vua tôn m© là Nguyên Phi _ Lan làm Thái phi.

Qu¥n th¥n dâng tôn hi®u là: "Hi¬n thiên th¬ ðÕo thánh vån th¥n võ sùng nhân ý nghîa thu¥n thánh hiªu minh hoàng ðª ".

Ь cho Thái h§u Thßþng Dß½ng4 cùng dñ vi®c tri«u chính.

Mùa hÕ, tháng 4, ngày mùng 8 làm l­ rß¾c nß¾c t¡m (tßþng) Ph§t. Vua ngñ · ði®n Thiên An ð¬ th¸ tri«u. Ngày ¤y vua dùng quan trong hàng ÐÕi Liêu Ban là Nguy­n Th߶ng Ki®t5 làm Ki¬m hi®u Thái úy, 1 Theo bµ "Ngñ chª Vi®t sØ t±ng v¸nh" cüa Dñc Tông Anh Hoàng Ъ, t§p thßþng, quy¬n I thì vua Lý Thánh Tông nåm 40 tu±i thì chßa có

con trai vua bèn ðªn chùa c¥u tñ. Ngñ giá ði t¾i ðâu, dân làng cûng ð«u dàn h¥u bên ð߶ng ð¬ chiêm v÷ng. Lúc qua làng Th± Lôi (tÑc làng Siêu LoÕi, tïnh B¡c Ninh), có ng߶i con gái ði hái dâu th¤y xe nhà vua ði, cÑ ðÑng tña vào cây lan, chÑ không ra xem. Vua th¤y, l¤y làm lÕ truy«n g÷i ðem vào cung, phong là _ Lan phu nhân (phu nhân tña cây lan). Sau sinh ra Thái tØ Càn ÐÑc, _ Lan ðßþc phong làm Nguyên Phi.

2 Nguyên bàn là "Nh§t giác long nhan" có sách giäi r¢ng "NgÕch thß½ng chi c¯t long kh· i nhß nh§t giä. C± dî vi Thiên tØ chi tß¾ng" có nghîa là xß½ng · trên trán n±i d¥y lên nhß hình chæ nh§t. Xßa, coi ðó là tß¾ng mÕo cüa b§c Thiên tØ. Giác là cái xß½ng trán. Long nhan là m£t r°ng tÑc là m£t vua.

3 Tay dài quá g¯i là b§c hi«n tài- theo sách tß¾ng.

4 Thái h§u Thßþng Dß½ng: "Ngñ chª Vi®t sØ t±ng v¸nh" thªy chép theo sách Ð߶ng thØ r¢ng: Cung Thßþng Dß½ng ðßþc xây c¤t giæa niên hi®u Thßþng Nguyên ð¶i vua Ð߶ng Túc Tông. Vua Ð߶ng Cao Tông · cung ¤y, ð¬ dñ thính tri«u chính. Do ðó, tri«u nhà Lý l¤y chæ "Thßþng Dß½ng" ð£t tên cho cái cung cüa bà Thái h§u · , Thái h§u · trong, buông rèm kín cùng xØ lý vi®c nß¾c, vì Thái h§u · cung ¤y nên g÷i là Thái h§u Thßþng Dß½ng.

5 ÐÕi Liêu Ban: xem chú thích (343).

TÑc là Lý Th߶ng Ki®t: ng߶i ph߶ng Thái Hòa, thành Thång Long, tài kiêm vån võ, là mµt danh tß¾ng tri«u Lý, có công l¾n trong vi®c giæ nß¾c, m· nß¾c là ðánh T¯ng, bình Chiêm. Khi ðánh nhau v¾i quân T¯ng, ông có làm bài th½ ð¬ khuyªn khích quân sî, l¶i l¨ th§t khäng khái:

Nam qu¯c s½n hà Nam ðª cß,

Ti®t nhiên ð¸nh ph§n tÕi thiên thß.

Nhß hà, ngh¸ch l² lai xâm phÕm

Nhæ ðÆng hành khan thü bÕi hß.

TÕm d¸ch:

Nß¾c Nam sông núi vua Nam · .

60 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nguy­n Nh§t Thành1 làm Binh bµ Th¸ Lang. Còn các c¤p khác tr· xu¯ng, m²i ng߶i mµt chÑc v¸ sai bi®t nhau. Vua tha cho nhæng ng߶i b¸ c¥m tù · Ðô Hµ phü.

Quan LÕng Châu Møc là Dß½ng Cänh Thông dâng con hß½u tr¡ng. Qu¥n th¥n dâng bi¬u lên chúc m×ng. Vua phong Dß½ng Cänh Thông làm Thái Bäo.

Chân LÕp sang c¯ng.

Mùa thu, tháng 7 r°ng vàng hi®n ra · ði®n Vînh Th÷.

An táng vua Thánh Tông.

Tiªt Trung Nguyên2 qu¥n th¥n dâng bi¬u lên chúc m×ng.

Vua ðªn hành cung · Diêu Ðàm.

Bö thuª väi sþi tr¡ng cüa Chiêm Thành.

Rß¾c Ph§t · Pháp Vân v« Kinh Sß (kinh ðô) ð¬ c¥u tÕnh mßa.

Tª núi Tän Viên.

Quan Cáp núi là Ngøy Trßng vì tu±i già nên t× chÑc quan v« nghï, vua hÕ chiªu ban cho cái ghª tña và cây g§y.

Vua hÕ chiªu tuy¬n ch÷n các b§c tång sß có th½ (thi) dâng lên và b§c tång quan biªt chæ ðßþc xªp vào hàng Thß gia ð¬ b± sung vào nhæng chÑc quan b¸ thiªu.

D¶i ph߶ng Phüng Nh§t sang chþ Nam.

Vua ngñ · ði®n Thiên An, qu¥n th¥n dâng l¶i chúc m×ng và l§p bi¬u xin dñng cØa Tr߶ng Quäng, cØa Thái Bình, cØa Thßþng Thüy Hà, ð«n Nghinh Thu và trÕm Quí Nhân, t¤t cä g°m có nåm ch±.

L¤y ngày sanh nh§t cüa vua làm tiªt Th÷ Thiên.

L§p hoàng h§u hai ng߶i.

(Sông núi nß¾c Nam, Nam 𪠷 ).

Ph§n ð¸nh nghìn xßa tÕi sách tr¶i.

Nhß b÷n gi£c nào sang cß¾p l¤n,

Là thua tan hªt lû bay coi.

Quân sî ð÷c bài th½ tin là cái lý tñ nhiên phäi nhß thª, nghîa là s¨ th¡ng quân xâm lång, bèn gi¯c toàn lñc ra ðánh.

Lý Th߶ng Ki®t m¤t nåm 70 tu±i, ðßþc phong Qu¯c Công.

Theo tôi phäi d¸ch là: "Sông núi nß¾c Nam, Nam 𪠷 ". Hai chæ Nam ðª s¨ làm m¤t nhÕc ði®u, nhßng ðª khác v¾i Vß½ng. Lý Th߶ng Ki®t mu¯n khÆng ð¸nh, mµt cách hiên ngang r¢ng nß¾c Nam có hoàng ðª cüa nß¾c Nam, nên m¾i viªt là Nam Ъ. Tiªng Vi®t, vua là t× chï cä ðª l¦n Vß½ng, nhßng tiªng Hán, ðª trên Vß½ng mµt b§c. (theo Nguy­n Kkh¡c Thu¥n).

1 Ðúng là Lý ÐÕo Thành. Nhßng vì "ÐÕi Vi®t sØ lßþc" viªt vào ð¶i Tr¥n nên nhß ph¥n ð¥u cüa bµ sØ ðã tö rõ: h÷ Lý ð±i h÷ Nguy­n. Ъn ðây, vì húy chæ "ÐÕo" là tên cüa Tr¥n Hßng ÐÕo ðÕi vß½ng m¾i ð±i chæ ÐÕo ra chæ Nh§t..

2 Trung Nguyên: Ngày r¢m tháng 7 âm l¸ch. theo Ph§t giáo ngày r¢m này là ngày l­ Vu Lan B°n. Vu Lan: tiªng PhÕn có nghîa là cÑu ng߶i ðang b¸ treo ngßþc; B°n: cái ch§u. L¤y mµt cái ch§u ðñng 100 v¸ cúng ph§t ð¬ cÑu chúng sanh ðang b¸ cái kh± treo ngßþc, tÑc là b¸ cái cänh vô cùng kh¯n kh±. Xßa, m© Møc Ki«u Liên vì th¤t ðÑc, chªt xu¯ng ð¸a ngøc, thÑc ån vào mi®ng thì hóa thành lØa không sao ån ðßþc. Ph§t m¾i dÕy Møc Ki«u Liên: "mu¯n cÑu ðµ nÕn ¤y thì ðªn ngày r¢m tháng 7 m¶i th¥y l§p hµi Vu Lan B°n v×a tøng kinh vØa b¯ thí m¾i có th¬ ån ðßþc". Hµi Vu Lan B°n b¡t ð¥u t× ðó.

61 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm Quý SØu (nåm 1073- ND) là nåm thÑ 2:

Tháng giêng vua ð±i niên hi®u là Thái Minh nåm thÑ nh¤t, tôn Thái phi làm Thái H§u Linh Nhân.

Thái h§u Linh Nhân có tính hay ghen ghét, th¤y bà ðích m¦u (tÑc bà Thái h§u h÷ Dß½ng · cung Thßþng Dß½ng- ND) ðßþc tham dñ vi®c tri«u chính m¾i bäo vua r¢ng: "M© già khó nh÷c1 nuôi con ð¬ có ngày nay, ðªn lúc phú quý thì ng߶i khác hß· ng, ån · nhß thª thì ð£t con m© già này vào ch± nào?" Nhà vua tuy nhö bé nhßng cûng có hi¬u biªt chút ít r¢ng, mình không phäi là con cüa Thái h§u Thßþng Dß½ng, bèn ðem Thái h§u Thßþng Dß½ng và 72 ng߶i th¸ næ · cung Thßþng Dß½ng r°i bÑc bách b¡t ðem chôn s¯ng theo vua Thánh Tông.

Nß¾c Chiêm Thành sang c¯ng.

Mùa thu, tháng 7 r°ng vàng hi®n · gác Du Thi«m.

Tháng 8, châu Phong dâng con hß½u tr¡ng.

Vua T¯ng Th¥n Tông phong vua làm Qu§n Vß½ng.

Nåm Giáp D¥n (nåm 1074) là nåm thÑ 22.

Viên Höa Ð¥u · Cüng Thánh ðô là Giang Du®, nhà cüa y b¸ th¤t hoä lan qua thiêu hüy cØa ÐÕi Hßng.

Mùa hÕ, tháng 4 sØa sang lÕi cØa ÐÕi Hßng. R°ng vàng xu¤t hi®n.

Chim së tr¡ng ð± · c¤m ðình.

Mùa thu, tháng 9 r°ng vàng hi®n ra.

Vß½ng An ThÕch3 nhà T¯ng c¥m quy«n chính ðem l¶i tâu v¾i vua T¯ng, r¢ng là, nß¾c ta ðã b¸ Chiêm Thành khu¤y phá, ngoài ra, dân ðông không ð¥y vÕn ng߶i, nên có th¬ theo cái kª trong mµt ngày là

1 Nguyên bän là: "Lão mçu cù lao": "Cái công khó nh÷c cüa m© già. Cù Lao tÑc là CØu tñ cù lao nghîa là chín chæ cao sâu trong Kinh thi

(th½ løc nga) chín chæ ¤y là: sanh (ðë), cúc (cho bú), phü (Æm), súc (cho ån), trß· ng (mong cho mau l¾n), døc (nuôi), c¯ (trông nom), phøc (sån sóc), phúc (nâng niu).

2 — ðây không th¤y chép niên hi®u, nhßng ðó là nåm thÑ 2 niên hi®u Thái Ninh- Theo sách này.

3 Vß½ng An ThÕch (1021- 1086) tñ là Gi¾i Phü, hi®u Bán S½n, r¤t có tài v« chính tr¸, có óc canh tân, có nhi«u tß tß· ng m¾i lÕ. Ông làm t¬ tß¾ng ð¶i vua T¯ng Th¥n Tông, ð£t ra tân pháp:

-V« tài chánh:

1. Phép thanh miêu: Lúc lúa còn xanh tri«u ðình cho dân vay ti«n v¾i phân lãi nh¤t ð¸nh nào ðó, khi ðã g£t lúa thì phäi trä.

2. Phép mi­n d¸ch: Cho nhæng ng߶i dân ðinh mà ai phäi sßu d¸ch thì ðßþc nµp ti«n ð¬ nhà nß¾c l¤y ti«n ¤y thuê ng߶i làm.

3. Phép th¸ d¸ch: Hàng hóa trong dân b¸ Ñ ð÷ng, nhà nß¾c thu cä lÕi ð¬ tìm cách tiêu thø. Cho con buôn vây ti«n trä lãi.

- V« binh chánh:

1. Bäo giáp: L¤y dân làm lính. CÑ 10 nhà làm mµt bäo, 500 nhà làm mµt ðô bäo. M²i bäo có hai ng߶i chánh phó chuyên dÕy dân võ ngh®.

2. Phép bäo mã: M²i bäo phäi nuôi ngña cüa nhà nß¾c. Ngña b¸ chªt phäi ð«n ti«n v.v...

Chính sách cüa ông chï gây thêm nhi«u r¯i loÕn trong nß¾c vì nó táo bÕo quá, b¸ các ông Âu Dß½ng Tu, Tô ThÑc phän ð¯i k¸ch li®t, còn dân chúng không ai hi¬u nên phäi bãi bö.

62 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

l¤y ðßþc. Do ðó, vua T¯ng dùng Th¤m Kh· i và Lßu Di làm Tri châu Quª châu. Th¤m Kh· i và Lßu Di bèn tø t§p dân ðinh trong các khe ðµng tÕi ð¸a phß½ng làm bäo giáp1, lÕi cho ðóng thuy«n bè · b¶ bi¬n, giäng dÕy v« phép ðánh dß¾i nß¾c. Và c¤m dân · các châu huy®n không ðßþc cùng v¾i dân ta ði lÕi buôn bán.

Nhà vua biªt v§y, bèn trß¾c tiên cho xu¤t phát các ðÕo binh g°m 10 vÕn ng߶i, chia làm hai ðÕo nhß sau: Sai Nguy­n Th߶ng Ki®t lãnh ðÕo thüy quân xu¤t phát t× Vînh Yên tiªn ðªn Châu Khâm, châu Liêm (hai châu ð«u thuµc tïnh Quäng Ðông- ND). Tôn Ðän lãnh ðÕo løc quân xu¤t phát t× Vînh Bình tiªn ðánh Châu Ung (tÑc là thành Nam Ninh thuµc tïnh Quäng Tây- ND). Quân ta tiªn t¾i ðâu cûng nhß vào ch± không ng߶i. Nguy­n Th߶ng Ki®t ðánh ép hai châu Khâm, Liêm r°i lÕi cùng v¾i Tôn Ðän hþp binh bao vây châu Ung. Quan Giám thü Quäng Tây cüa nhà T¯ng là Trß½ng Thü Tiªt ðem binh ði tiªp cÑu. Binh cüa Trß½ng Thü Tiªt kéo ðªn cØa äi Côn Lôn thì b¸ Th߶ng Ki®t ðón ðánh phäi thua to, Thü Tiªt b¸ giªt chªt. Quan Tri châu là Tô Giam dña vào thành trì kiên c¯ ð¬ ch¯ng giæ. Quân ta b¡c thang mây ð¬ leo thành. Quân T¯ng dùng ðu¯c mà ð¯t nên không th¬ b¡c g¥n ðßþc. Ta lÕi dùng tên ðµc mà b¡n, ng߶i ngña trên thành chªt n¢m g¯i lên nhau. Quân T¯ng dùng th¥n tý (mµt loÕi nö) ra b¡n. Voi và quân sî cüa ta có nhi«u ng߶i b¸ chªt. Thành cao và cÑng, ðánh phá h½n 40 ngày không hÕ ðßþc. Quan quân ta b¡t dân T¯ng, sai l¤y túi ð¤t ð¡p vào chân thành ð¬ leo lên. Th߶ng Ki®t theo ðó mà lên ðánh, thành b¸ hãm hÕi. Tô Giam chÕy v« nhà · trong châu, trß¾c hªt giªt hªt ng߶i nhà cüa ông g°m 36 ng߶i, sau phóng mình vào trong lØa ð¬ tñ thiêu2. Quân sî ta tìm Tô Giam không ðßþc bèn giªt hªt quan dân trong thành h½n 5 vÕn ng߶i.

Chiªn d¸ch ðó giªt hÕi dân · ba châu Ung, Khâm và Liêm ðªn 10 vÕn.

Nåm „t Mão (nåm 1075- ND) là nåm Thái Ninh thÑ 3:

Mùa xuân, tháng giêng tâu trình v« vi®c th¡ng tr§n.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Bính Thìn (nåm 1076- ND) là nåm Thái Ninh thÑ 4:

Mùa xuân, tháng 3 vua xem ð§p ngån nß¾c, r°ng vàng hi®n · trong thuy«n vua.

Con rùa xanh trên lßng có d¤u ð° hình hi®n lên (xem chú thích 378- ND).

Mùa thu, tháng 7 nhà T¯ng sai quan Tuyên phü sÑ Quäng Nam là Quách Quì và Tri®u Cao3 làm Chiêu thäo sÑ t§p hþp chín v¸ tß¾ng quân kéo binh sang ðánh nß¾c ta. Nhà vua sai Nguy­n Th߶ng Ki®t lãnh ðÕo thüy quân ch¯ng cñ lÕi. Hai v¸ quan h¥u tß¾c là Chiêu Vån và Ho¢ng Chân ð«u b¸ chªt chìm · sông Nhß Nguy®t4. Quân hai bên c¥m cñ v¾i nhau h½n mµt tháng, Th߶ng Ki®t biªt sÑc quân T¯ng ðã m®t möi, nên ban ðêm qua sông ðánh lén mµt tr§n, phá hÕi dæ dµi, lính nhà T¯ng chªt ðªn 50 %; 60 %5 bèn rút lui v« giæ châu Quäng Nguyên.

Mùa ðông, tháng 10 ð±i niên hi®u là Anh Vû Chiêu Th¡ng nåm thÑ nh¤t.

Tháng chÕp cho quan Nµi c¤p sñ là Lê Vån Th¸nh làm Binh Bµ Th¸ Lang.

1 Xem phép bäo giáp · trên, s¯ (367).

2 Mµt b§c trung dûng khä kính, th§t chÆng khác gì mµt Thü Khoa Huân, mµt Hoàng Di®u... cuä nß¾c ta vào tri«u Nguy­n g¥n ðây: "Sinh tØ vô nh¸ chí, Trßþng phu há tr¡ng tay!".

3 Nhi«u sách chép là Tri®u Tiªt phäi chång chæ "Tiªt" h½i gi¯ng chæ Cao nên có sñ chép nh¥m · ðây?

4 Sông Nhß Nguy®t · làng Nhß Nguy®t thuµc B¡c Ninh, tÑc là sông C¥u bây gi¶.

5 Nguyên bän là "T¯ng binh tØ giä th§p ngû løc", tÑc là "th§p nh¸ løc" nghîa là 5/10 hay 6/10 thì cûng nhß 50 %; 60 %.

63 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 2; (nåm Ðinh TÜ 1077):

Mùa hÕ, tháng 5 cho thiªt bày ra hµi Nhân Vß½ng · ði®n Thiên An. (Hµi nhà chùa, hµi l­ Ph§t- ND).

Mùa thu, tháng 9 ð¡p ðê · sông Nhß Nguy®t, dài 67.380 bµ.

Mùa ðông, tháng 10 vua ði Phù Nhân1 xem g£t lúa, r°i lÕi viªng cØa bi¬n Long Thüy. R°ng hi®n ra · thuy«n vua.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm M§u Ng÷ (nåm 1078- ND) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 3:

Tháng giêng nhu¥n sØa lÕi thành ÐÕi La.

Tháng 2, ngày m°ng mµt hÕ chiªu bãi bö l­ ti®c mùa thu.

Sai Viên ngoÕi lang là Ðào Tông Nguyên lãnh vi®c ðem voi ngña nåm con sang t£ng nhà T¯ng và xin nhà T¯ng trä lÕi các châu: Quäng Nguyên, Tô Châu và M§u Châu. Nhà T¯ng ðòi trä lÕi s¯ dân binh ba châu ðã b¸ ta b¡t l¤y2.

Nß¾c løt vào trong thành.

Nåm KÖ V¸ (Mùi) (nåm 1079- ND) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 4:

LÕng Châu dâng con voi tr¡ng.

Mßa ðá.

Tháng 5 ðßþc mùa to.

Công chúa Thiên Thành dâng con rùa có sáu con ngß½i, ba chân.

Mùa ðông, tháng 10 r°ng vàng t× v߶n Thßþng Xuân hi®n ra · trong cung cüa v߶n ¤y.

Nåm Canh Thân (nåm 1080- ND) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 5:

Mùa xuân, tháng 3 vua ði Cùng Giang3 ð¬ xem ðánh cá.

Mùa hÕ, tháng 4 ngày KÖ Hþi rüa th¥n hi®n, lßng rùa có d¤u bÑc ð°.

Tháng 5, ng߶i Trung Hoa là Lâm QuÏnh dâng cö chi tía.

Mùa thu, tháng 8 sß½ng (móc) ng÷t r½i xu¯ng.

Vua ngñ · ði®n Linh Quang xem ðua thuy«n.

1 Có l¨ là LÜ Nhân mà nguyên bän sách này chép nh¥m chång (?)

2 Sau ðó ng߶i T¯ng biªt châu Quäng Nguyên còn nhi«u vàng m¾i h¯i tiªc, làm hai câu th½:

Nhân tham Giao Chï tßþng

Khß¾c th¤t Quäng Nguyên kim.

Nghîa là:

Vì tham voi Giao Chï

mà m¤t vàng Quäng Nguyên.

3 Cùng Giang: có l¨ là sông Chính ÐÕi (Thanh Hóa).

64 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Tháng nhu¥n bày ra l­ ti®c mùa thu.

Nhà vua ði Phù Nhân xem g£t lúa.

N9m Tân D§u (nåm 1081- ND) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 6:

Mùa ðông, tháng 11 m£t tr¶i có hai lu°ng ánh sáng.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nhà vua trä lÕi dân ðinh ba châu cho nhà T¯ng.

Nhà T¯ng cûng ðem các châu Quäng Nguyên trä lÕi cho ta.

Sai Viên ngoÕi lang là Lß½ng Døng Lu§t sang T¯ng xin ÐÕi TÕng Kinh.

Nåm Nhâm Tu¤t (nåm 1082) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 7:

Mùa xuân, tháng 2 gä công chúa Khâm Thánh xu¯ng cho quan Châu møc V¸ Long là Hà Di Khánh.

Mùa ðông, tháng chÕp quan Chi h§u ho¢ng là Nguy­n Ba Tß mßu làm phän phäi ch¸u tµi chªt.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Quí Hþi (nåm 1083) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 8:

Mùa xuân, tháng 2 vua ngñ · ði®n Thiên Khánh xét ð¸nh s¯ Hoàng nam · kinh thành làm ba hÕng.

Tháng 3 ch÷n gái ð©p cho làm cung næ · cung VÕn Diên.

Mùa hÕ, tháng 5 r°ng vàng t× ði®n TØ Th¥n1 bay ði r°i hi®n ra · ði®n Hµi Tiên.

Tháng 5 dñng cung еng Nhân.

Tháng 6 xe nhà vua b¸ cháy.

Mùa thu, tháng 9 ðµng Sa Ma làm phän, mùa ðông tháng 10 ðánh d©p yên ðßþc.

Xem ðua thuy«n.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Giáp Tý (nåm 1084) là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 9:

Mùa hÕ, tháng 6 sai Binh bµ Lang Trung2 là Lê Vån Th¸nh sang trÕi · Vînh Bình ð¬ bàn ngh¸ v« vi®c cß½ng gi¾i. Nhà T¯ng cho Lê Vån Th¸nh làm Long ð° các ðãi chª.

Mùa ðông, tháng 11 hÕ chiªu cho trong nß¾c làm nhà ngói.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm „t SØu là nåm Anh Vû Chiêu Th¡ng thÑ 10:

Mùa xuân, tháng 2, ngày Ðinh Hþi ð±i niên hi®u là Quäng Hñu nåm thÑ nh¤t.

Mùa thu, tháng 8 dùng Lê Vån Th¸nh làm Thái sß.

1 TØ Th¥n: TØ là màu ðö tía. Th¥n là cái nhà sâu kín, ngày xßa g÷i nhà cüa vua, vua · là Th¥n. жi nhà Hán, trong cung ði®n vua hay

tr°ng cây phong, cÑ ðªn tiªt có sß½ng thì lá nó tr· nên ðö nên g÷i ch± cung vua · ¤y là TØ Th¥n.

2 — ph¥n trên cho biªt nåm Bính Thìn (1076) tháng chÕp Lê Vån Th¸nh ðßþc phong là Binh bµ Th¸ Lang, · ðây thì chép là Binh bµ Lang Trung (?).

65 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Bính D¥n (nåm 1086- ND) là nåm Quäng Hñu thÑ 2:

Mùa xuân, tháng giêng Nguy­n Vi­n dâng con rùa có sáu con ngß½i, ngñc rùa có hình Hà ð° LÕc Thß1

Tháng 2, chân lÕp sang c¯ng, có hai ng߶i Bà La2 cùng ði.

Mùa ðông, tháng 11 dñng chùa ÐÕi Lãm S½n.

Ðua thuy«n.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Ðinh Mão (nåm 1087- ND) là nåm Quäng Hñu thÑ 3:

Mùa hÕ, tháng 5 kh· i sñ xây Bí thß các.

Mùa ðông, tháng 10 nhà vua ði Lãm S½n, ban ðêm ngñ ti®c cùng qu¥n th¥n · trên núi, vua làm th½ "Lãm s½n dÕ yªn" hai bài, còn lßu lÕi ð¥u bài.

T¯ng Triªt Tông3 gia phong vua làm аng Bình Chß½ng Sñ.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm M§u Thìn (nåm 1088- ND) là nåm Quäng Hñu thÑ 4:

Mùa thu, tháng 9, ngày M§u Thân ð£t m߶i Hoa thß gia.

Mùa ðông, tháng 10 xây tháp · Lãm S½n.

Tháng chÕp cung Cänh Linh xây c¤t ðã hoàn thành.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm KÖ TÜ (nåm 1089- ND) là nåm Quäng Hñu thÑ 5:

Làm con ð߶ng Lînh Dâm. Binh T¯ng kéo vào châu ThÕch Tê4.

1 Ъn ðây ta xét th¤y nhà Lý, tri«u vua nào cûng tin tß· ng vào các ði«m lành nhß là mµt "b®nh nghi®n". R°i thì t× "b®nh nghi®n" này

m¾i tß· ng tßþng thêm ra...

Và Hà а, LÕc thß n½i ngñc con rùa ðã chép trong sØ.

+Hà ð°: Theo truy«n thuyªt ð¶i Phøc Hi, có con Long mã mµt loÕi ngña th¥n, hình thù nhß con r°ng, hi®n ra · trên sông Hoàng Hà, ðµi mµt bän ð°. Bän ð° ðó là sách m®nh tr¶i ban cho Phøc Hi ð¬ tr¸ thiên hÕ.

+ LÕc thß: Sau ðó cä nghìn nåm, tÕi sông lÕc- mµt nhánh cüa sông Hoàng Hà, trong khi vua Vû tr¸ thüy thì th¤y mµt con rùa th¥n hi®n ra, trên lßng có nhæng nét ðªm t× 1 ðªn 9 (Rùa do tr¶i sai xu¯ng- th¸ thiên chi s· giáng dã) Thánh nhân phöng theo ðó. (Hà xu¤t ð°, LÕc xu¤t thß, thánh nhân t¡c chi).

Theo Du Di­m ð¶i T¯ng thì cä Hà ð° và LÕc thß cûng xu¤t hi®n vào th¶i Phøc Hi và Phøc Hi ðã phöng theo ðó mà vÕch ra bát quái. Nhßng theo Âu Dß½ng Tu, ð¶i B¡c T¯ng, v¾i t§p "D¸ch аng TØ V¤n" thì là mâu thuçn.

Duy v« "H§u thiên bát quái" thì vua Vû nhà HÕ ðã dña vào nhæng nét trên lßng rùa ð¬ vÕch ra bát quái và ð£t ra CØu trùng h°ng phÕm, tÑc chín loÕi v« qui phÕm l¾n cüa tr¶i ð¤t, tÑc là chín phß½ng pháp cai tr¸ thiên hÕ.

2 Ng߶i Bà La: phäi chång là ng߶i trong b¯n chüng tµc · „n е, có giai c¤p cao nh¤t trong qu¯c dân và theo giáo pháo Bà La Môn?

3 Triªt Tông nhà T¯ng, tên Hú, con cüa Th¥n Tông, · ngôi 15 nåm (1086- 1100).

4 ThÕch Tê: · Cao B¢ng ngày nay.

66 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm Canh Ng÷ (nåm 1090) là nåm Quäng Hñu thÑ 6:

Tháng 2 cung Hþp Hoan hoàn thành.

Vua Triªt Tông nhà T¯ng phong cho vua làm Nam Bình Vß½ng. Nhà vua sai sÑ sang T¯ng.

Nåm Tân TÜ (Mùi) (nåm 1091) là nåm Quäng Hñu thÑ 7:

Mùa xuân, tháng 2 nhà vua ði LÕng Châu xem b¡t voi, ðßþc viên quan là Lê Toàn Nghîa dâng con rùa nåm s¡c. Lê Vån T¸nh dâng voi tr¡ng mµt con.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Ðua thuy«n.

Nåm Nhâm Thân (nåm 1092- ND) là nåm Quäng Hñu thÑ 8:

Mùa hÕ, tháng 5 dñng hành cung Khäi Thøy.

Ðßþc mùa to.

Tháng chÕp ð±i niên hi®u là Hµi Phong nåm thÑ nh¤t.

Nåm Quí D§u (nåm 1093- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 3:

Mùa thu, tháng 9 chùa · Lãm S½n xây c¤t hoàn thành, ð£t tên chùa là Cänh Long аng Khánh.

Vua viªt ki¬u chæ tri®n trên bÑc hoành phi.

Chiên Thành sang c¯ng.

Sai quan viên ngoÕi lang là Nguy­n Lþi Dung sang T¯ng.

Nåm „t Hþi (nåm 1090- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 4:

Mùa hÕ, tháng 5 xu¯ng chiªu cho con các quan h¥u vào ch¥u.

Tháng 6 Hoàng h§u Thánh Cñc qua ð¶i.

Chân LÕp và Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Bính Tý (nåm 1096- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 5:

Mùa ðông, tháng 11 nhà vua xem ðánh cá · Diêu Ðàm. Lúc bây gi¶ nhà vua ngñ trong mµt chiªc thuy«n nhö, th¸ v® theo h¥u r¤t ít. Thái sß Lê Vån Th¸nh v¯n có mßu gian, nhân cái c½ hµi ¤y m¾i dùng äo thu§t làm khói sß½ng n±i tho¡t lên bao phü cä h°, ban ngày mà t¯i tåm mù m¸t. Mµt lát, nhà vua nghe tiªng mái chèo s¡p ðªn g¥n, vua có ý sþ xäy ra tai biªn m¾i l¤y cái mác1 phóng ra. Khói sß½ng theo cái mác mà tan biªn ði thì th¤y thuy«n cüa Lê Vån Th¸nh ðã ðªn g¥n, v¾i ð° hung khí. Vua sai ng߶i b¡t giæ Lê Vån Th¸nh lÕi r°i hÕ chiªu ðem an trí · mi®t trên Thao Giang (huy®n Tam Nông, Phú Th÷- ND).

Trß¾c kia trong nhà Lê Vån Th¸nh có tên ð¥y t¾, ng߶i ÐÕi Lý, giöi làm äo thu§t, Lê Vån Th¸nh h÷c ðßþc phép cüa nó. Và, ðªn ðây thì làm phän.

Nåm Ðinh SØu (nåm 1097- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 6:

Mùa thu, tháng 8 ban ngày sao hi®n ra.

Tha cho các ng߶i b¸ tù · Ðô Hµ Phü. 1 Mµt thÑ binh khí ð¶i xßa, lßÞi s¡c, dài mà cong, cán dài.

67 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Mùa ðông, tháng chÕp c¤m tråm h÷ làm nhà ngói và ðóng thuy«n l¾n.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Ðua thuy«n.

Nåm M§u D¥n (nåm 1098- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 7:

Mùa thu, tháng 8 ðµng ð¤t.

Sao ch±i xu¤t hi®n.

Làm núi Ngao S½n trên ð¤t li«n1 (Ngao S½n có hình con ba ba).

Bày cuµc l­ ðua thuy«n.

Tháng 9, xây ði®n Sùng Uyên · ao Phßþng Liên. Bên tä dñng ði®n Huy Dß½ng, ðình Lai Phßþng. Bên hæu l§p ði®n Ánh Thi«m, ðình „t Vân. Phía trß¾c dñng l¥u Tr߶ng Minh. Phía sau b¡c c¥u NgoÕn Hoa.

Sai Viên NgoÕi2 là Nguy­n Vån Tín sang nhà T¯ng xin kinh Tam TÕng.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm KÖ Mão (nåm 1099- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 8:

Ðô Phüng Nh§t dâng con rùa có sáu con ngß½i.

Mùa thu, tháng 9 xây c¤t chùa · An Lão S½n3.

Mùa ðông, tháng 10 c¤m phø næ · kinh thành b¡t chß¾c trang sÑc nhß cung næ.

Chiêm Thành sang c¯ng4.

Nåm Canh Thìn (nåm 1100- ND) là nåm Hµi Phong thÑ 9:

Mùa hÕ, tháng 4, xây chùa Vînh Phúa · núi Tiên Du.

Mùa thu, tháng 7 dùng Ki¬u Vån Tß làm chÑc Thßþng Lâm qu¯c Sî Sß.

Tháng chÕp có nÕn d¸ch l¾n.

Nåm Tân TÜ (nåm 1101- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa5 thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng ð±i niên hi®u.

Tháng 2, vua xem ðánh cá · sông Cùng Giang, r°i ði xem cày b×a · ºng Phong. (Nay thuµc Nam Hà- ND).

Mùa hÕ, tháng 6 vua ði Phù Nhân xem cày ruµng.

Mùa thu, tháng 7 cho tråm quan "áo mùa thu" và cho thiªt bày l­ yªn ¦m.

Dñng nhà Khai Nguyên1. 1 Nguyên bän là không có chæ ði®n, chæ tñ. Hay là chùa (ði®n) Ngao S½n mà · ðây chép sót chång?

2 Mµt chÑc quan thuµc ngÕch ngoÕi · các bµ. Xßa, mµt gia chü giàu có cûng g÷i là Viên ngoÕi.

3 Núi An Lão nay thuµc Nam Hà.

4 Tiªn c¯ng nhæng gì sau không chép?

5 Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là niên hi®u Long Phù, chÑ không phäi là Long Phù Nguyên Hóa.

68 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Tháng 9, nhà vua xem ðánh cá · sông Cùng Giang, r°ng vàng hi®n ra · thuy«n T߶ng Long.

Mùa ðông, tháng 11 mây nåm s¡c2 hi®n ra. Nhà vua ngñ · làng Thßþng Sách3 xem b¡t voi.

Tháng chÕp ð±i châu Hoan làm phü Ngh® An4. Xây chùa Diên Hñu.

Nåm Nhâm Ng÷ (nåm 1102- ND) là nåm Long Phù Nguyên hóa thÑ 2:

Mùa xuân, tháng 2 vua ði hành cung ºng Phong xem cày b×a. (nay thuµc Nam Hà- ND).

Mùa ðông, tháng chÕp, tiªt l§p xuân có tuyªt lành5 sa xu¯ng.

Xây c¤t nhà chùa ba ngôi là: Khai Nguyên, Thái Dß½ng và B¡c Ъ.

Ðóng xe Thøy Vân.

Løt lµi.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Sai viên ngoÕi là в Anh H§u ði sÑ sang T¯ng.

Nåm Quý TÜ (nåm 1103- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa thÑ 3:

Mùa xuân, tháng giêng nhà vua hÕ chiªu cho dân · trong và ngoài kinh thành ð«u phäi ð¡p ðê giæ nß¾c.

Tháng 2, Thái h§u xu¤t ti«n trong kho ð¬ chuµc lÕi s¯ con gái nhà nghèo b¸ c¥m thª, ðem v« gä cho nhæng ng߶i góa vþ6

Mùa thu, tháng 8 ð£t ra Long T߶ng Ðô.

Mùa ðông, tháng 10, có con hß½u màu ðen huy«n ðªn.

T± chÑc cuµc ðua thuy«n.

Nåm Giáp Thân (nåm 1104- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa thÑ 4:

Mùa xuân, tháng 3 duy®t lÕi quân lính trong hàng Tä và Hæu Hßng Nam Dûng Ti®p, cho làm ðô Ng÷c giai, binh Ngñ Long làm ðô Hßng Thánh Quäng Võ. Còn tråm h÷ trong dân làm binh Võ Th¡ng. бi Ði«n Nhi làm binh Thiªt Lâm.

Mùa thu, tháng 9, ngày m°ng mµt Diên Thành h¥u c¥m cái h¯t1 ðánh Trung Nghîa h¥u · · tÕi ði®n Thiên An.

1 Nhà · ðây d¸ch chæ quán. Quán là ngôi nhà cao ðßþc xây trong cung vua, trong v߶n hoa 𬠷 xem cänh v§t. Quán cûng là cái nhà

cüa ðão sî, tu sî · . Quán: còn ðßþc g÷i là cái nhà chùa.

2 Mây nåm s¡c hi®n là có ði«m lành.

3 Sách là làng có rào gi§u chung quanh. Chúng ta nói làng Tßþng mà nói làng Tßþng Sách cûng không phäi là th×a chæ làng. Vì ng߶i ta cûng nói sông Hß½ng Giang, núi Thái S½n, v.v...

4 Vi®c ð±i châu Hoan thành châu Ngh® An là t× nåm 1036. Ъn ðây ð±i châu Ngh® An thành phü Ngh® An (ð±i châu ra phü. Phü có ð½n v¸ hành chánh l¾n h½n). Ðây chép châu Hoan là nh¥m.

5 Nguyên bän là "Thøy tuyªt giáng" Thøy là lành là t¯t, nhß nói thøy vû là mßa lành, là mßa phäi lúc, phäi th¶i. Thøy tuyªt giáng là tuyªt không r½i t¥m tä làm tàn hÕi cänh v§t mà r½i ít ðü làm ôn hòa, cö hoa d¬ ðâm ch°i n¦y lµc.

6 Linh Nhân Hoàng Thái h§u nh¾ ðªn vi®c ðã xúi giøc bÑc tØ Dß½ng Thái H§u · cung Thßþng Dß½ng cùng 72 ng߶i th¸ næ khi trß¾c mà h¯i h§n. Ь sám h¯i v« vi®c ðã lÞ l¥m ðó, Linh Nhân Hoàng Thái H§u l§p nhi«u chùa chi«n th¶ Ph§t và vi®c chuµc b¥n gia næ này.

69 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Chiêm Thành sang c¯ng.

Ðua thuy«n.

Nåm „t D§u (nåm 1105- ND) là nåm Long Phù Nguyên hóa thÑ 5:

Mùa xuân, tháng giêng cö xß½ng b° ra hoa2.

Tháng 2 tª · ð«n Cao Môi3.

Mùa hÕ, tháng 6, quan Thái úy là Nguy­n Th߶ng Ki®t t× tr¥n. (Lý Th߶ng Ki®t - ND).

Mùa thu, tháng 9 làm hai cái tháp b¢ng sÑ tr¡ng, loÕi nhö, ð£t · chùa Diên Hñu4 lÕi làm thêm ba cái tháp b¢ng ðá ð£t · Lãm S½n5.

Mùa ðông, tháng 10 · châu Ðông Lß½ng có vàng s¯ng tr°i lên.

Tháng 11, ngày m°ng mµt (ngày sóc) có nh§t thñc quá nØa6.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Có nÕn d¸ch l¾n.

Nåm Bính Tu¤t (nåm 1106- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa thÑ 6:

Mùa xuân, tháng 2 nhà vua ði viªng а S½n.

Mùa hÕ, tháng 5 sao ch±i xu¤t hi®n.

Mùa thu, tháng 7 dñng thành Ngân La.

Tháng 11, vua s¡p có chuy®n v¾i nhà T¯ng. Ðóng thuy«n Vînh Long, thuy«n có hai ðáy và ðóng thuy«n chiªn.

Viên ngoÕi lang là Ngøy Vån Tß½ng ði sÑ sang T¯ng.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Công chúa Chiêm Thành dâng hai con voi tr¡ng.

Nåm Ðinh Hþi (nåm 1107- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa thÑ 7:

Mùa hÕ, tháng 6 nhà vua ði viªng Chß½ng S½n. R°ng vàng hi®n ra. (Chß½ng S½n nay thuµc Nam Hà- ND).

Mùa ðông, tháng 11 dµng ð¤t.

1 H¯t: cái h¯t. Xßa, vua quan trong bu±i th¸ tri«u ð«u c¥m cái h¯t ð¬ có vi®c c¥n nói thì viªt vào ð¤y cho khöi quên. Cái h¯t th߶ng làm

b¢ng ng÷c, b¢ng ngà, có khi b¢ng g±.

2 Xß½ng b° là mµt loÕi cö m÷c ven sông, ven núi, có mùi th½m dùng làm thu¯c. Xßa, ng߶i ta có tøc l® cÑ ðªn ngày mùng 5 tháng 5 l¤y lá xß½ng b° x¡n thành hình lßÞi gß½m treo · cØa ð¬ tr× tà g÷i là b° kiªm.

3 Cao Môi hay Tiên Môi là Th¥n giúp sñ yên lành. Tª Cao Môi là tª l­ c¥u yên.

4 Chùa Diên Hñu tÑc chùa Mµt Cµt.

5 Lãm S½n nay thuµc Hà B¡c.

6 Ng߶i ta th¤y hi®n tßþng này lúc ban ngày. Khi m£t trång · trong khoäng t× m£t tr¶i ðªn quä ð¤t và ngån cän t¤t cä nhæng tia sáng truy«n t× m£t tr¶i ðªn quä ð¤t thì g÷i là toàn thñc, ngån cän mµt ph¥n thì g÷i là bán thñc hay khuy thñc.

70 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Tháng chÕp dñng phü Ðô Hµ.

Nåm M§u tý (nåm 1108- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa thÑ 8:

Mùa xuân, tháng giêng xây c¤t tháp Chß½ng S½n.

Сp ðê · cäng C½ Xá. (Ðê C½ Xá là ðê Sông H°ng- ND).

Hoàng hâu Chiêu Thánh t× tr¥n.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm KÖ SØu (nåm 1109- ND) là nåm Long Phù Nguyên Hóa thÑ 9:

Mùa hÕ, tháng 4, vua xét án b÷n phän ngh¸ch là Tô H§u và KÖ Sùng. B÷n H§u, Sùng ð«u b¸ lên ngña g²1.

Mùa ðông, tháng chÕp xây c¤t ðài еng Linh.

Nåm Canh D¥n (nåm 1110- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng bày ra hµi Quäng Chiªu ðång · ngoài cØa ÐÕi Hßng.

Tháng 3, có ng߶i ðàn bà là Hoàng Th¸ dâng con chim phßþng non, lông cánh ð«u nåm s¡c mà chín chòm. Tháng ðó có viên Tham chánh là T× Vån Thông dâng con c÷p tr¡ng.

Con ngña tr¡ng m÷c cái cña.

Mµt cây cau có m߶i hai cành.

Có ng߶i dâng chim së tr¡ng.

Mùa thu, tháng 8 nß¾c Chiêm Thành dâng con voi lÕ, nó · ch± nào thì ch± ¤y có ánh sáng hi®n ra.

Sai Viên NgoÕi lang là Ðào NgÕn ði sÑ sang T¯ng.

Nåm Tân Mão (nåm 1111- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 2:

Mùa hÕ, tháng 4 phü Thanh Hóa dâng mµt cây cao có chín cành.

Ðßþc dâng con rùa tr¡ng.

Chim së tr¡ng ðªn c¤m ðình.

M£t tr¶i có hai qu¥ng tròn.

Ðßþc mùa to.

Quan Lßu thü là Trß½ng Diên Phúc dâng chim së tr¡ng.

Mùa ðông, tháng 11 m£t tr¶i có hai qu¥ng tròn2.

Nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 3 (nåm Nhâm Thìn- 1112- ND):

Mùa xuân, tháng giêng sß½ng (móc) ng÷t r½i xu¯ng.

1 Lên ngña g² là hình phÕt n£ng, theo ðó thì tµi nhân b¸ cång thân ðóng ðinh lên ván r°i ðem bêu · chþ, sau m¾i b¸ tùng xëo- theo ông

Nguy­n Kh¡c Thu¥n.

2 M£t tr¶i có hai qu¥ng tròn xäy ra vào mùa hÕ tháng 4 · trên thì có h½i lÕ. ChÑ m£t trång có hai qu¥ng tròn thì là vi®c r¤t th߶ng- chép làm gì!

71 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Tháng 2, ng߶i · Thanh Hóa nói, · b¶ bi¬n có ðÑa bé (trai- ND) lÕ, 3 tu±i, ít nói, tñ xßng là chính con cüa Hoàng ðª, g÷i là Giác Hoàng. Phàm vi®c gì cüa nhà vua, nó cûng ð«u biªt trß¾c, nhà vua sai quan Trung SÑ ðªn höi: Giác Hoàng nói ð«u Ñng nghi®m cä, bèn rß¾c ðem v« cho · tÕi chùa Báo Thiên1. Nhà vua th¤y sñ linh d¸ ¤y, càng thß½ng mªn nó nhi«u h½n. Lúc b¤y gi¶ nhà vua không có con n¯i dõi nên mu¯n l§p Giác Hoàng làm Thái tØ, qu¥n th¥n không ch¸u, ðành thôi. Nhßng r°i nhà vua lÕi bày ra hµi chay · trong cung c¤m, mu¯n sai Giác Hoàng ð¥u thai thác hóa làm con mình. Ðang khi ¤y, có b§c thi«n sß · núi Ph§t Tích là T× Lµ (hi®u là) ÐÕo HÕnh nghe v§y thì không vui. T× Lµ bèn sai ng߶i em gái cüa ngài là T× Th¸ ðªn dñ hµi mà bí m§t l¤y m¤y viên ng÷c ðã ðßþc ¤n bùa phép trao cho và d£n r¢ng: "Ъn cái ch± hµi ¤y thì gi¤u m¤y hÕt ng÷c sau t¤m rèm, ch¾ có ð¬ cho ng߶i ta th¤y, biªt". T× Th¸ làm theo nhß l¶i nói ¤y. Giác Hoàng b±ng nhiên m¡c b®nh s¯t, bèn nói v¾i ng߶i ta r¢ng: "tôi th¤y ð¥y kh¡p cõi nß¾c nhà ð«u có lßÞi s¡t, cÕm b¦y2 không có ð߶ng ð¬ thác sinh vào · trong cung næa" Nhà vua sai løc soát kÖ thì b¡t ðßþc m¤y viên ng÷c cüa T× Th¸ c¤t gi¤u. R°i b¡t giæ T× Lµ · mái hiên Hßng Thánh và s¡p ghép ngài vào ð߶ng tù tµi. Sùng Hi«n h¥u3 vào ch¥u vua; T× Lµ kêu than r¢ng "Xin hi«n h¥u hªt lòng cÑu b¥n tång, may mà ðßþc thoát ra khöi thì b¥n tång së nh§p vào làm ðÑa con h¥u ngài ð¬ ð«n ðáp cái công ðÑc ¤y". Hi«n h¥u vâng dÕ, hÑa cÑu giúp, r°i ði vào tiªp kiªn nhà vua bi®n bÕch ðü m÷i lý l¨. Hi«n h¥u nói: "Giác Hoàng có th¥n lñc th§t ð¤y, mà b¸ T× Lµ cän tr· thì ðó là T× Lµ th¡ng Giác Hoàng. Sñ vi®c rõ r®t nhß thª thì không gì b¢ng cho T× Lµ thác sinh".

Nhà vua tha cho T× Lµ. Giác Hoàng b®nh nguy k¸ch, m¾i d£n bäo r¢ng: "Sau khi tôi chªt nên xây cái tháp · núi Tiên Du ð¬ chôn c¤t".

Mùa hÕ, tháng 4 ðßþc dâng cö chi cùng hoa ßu ðàm và chim quÕ tr¡ng.

Mùa thu, tháng 9 r°ng vàng hi®n ra · ði®n Vînh Quang.

Mùa ðông, tháng 10 r°ng ðen hi®n ra · trong cung.

Nåm Quý TÜ (nåm 1113- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 4:

Có ng߶i dâng hß½u tr¡ng.

Mùa thu, tháng 8 r°ng vàng hi®n ra · ði®n ÐÕi Minh.

Nåm Giáp Ng÷ (nåm 1114- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 5:

Mùa xuân, tháng giêng có tuyªt lành r½i xu¯ng.

Tháng 3, r°ng vàng hi®n ra · tháp Chß½ng S½n, qu¤n quanh tháp ba vòng. Có ng߶i dâng chim së tr¡ng và rùa có sáu con ngß½i.

Mùa ðông, tháng 10 sai quan Nµi th߶ng th¸ là Lê Bá Ng÷c làm ÐÕi Lý tñ4.

Dñng chùa Th¡ng Nghiêm, ð£t nhà Thi®n Pháp. B¯n m£t xây l¥u ð¬ dñng tßþng Ph§t quí 1000 pho.

Viên ngoÕi lang là Ðào Tín H§u ðem cho 10 con voi.

Sai sÑ ði T¯ng.

Nåm „t TÜ (nåm 1115- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 6:

1 Chùa Báo Thiên là chùa Sùng Khánh Báo Thiên · Hà Nµi.

2 CÕm b¦y, nguyên vån là "tráo", tráo là cái l¶, cái ràng ð¬ b¡t cá.

3 Sùng Hi«n là em ruµt cüa vua.

4 ÐÕi Lý tñ là tên chÑc quan trông coi v« hình ngøc.

72 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Mùa xuân, tháng 2 ðßþc dâng cái hoa cà kªt ba quä.

Tháng 3, chùa Sùng Phß¾c · làng Siêu LoÕi (B¡c Ninh- ND) hoàn thành.

Mùa hÕ, tháng 6 m£t tr¶i có hai qu¥ng tròn.

Mùa thu, tháng 7 có ng߶i dâng con rùa vàng.

Nåm Bính Thân (1116- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 7:

Mùa Xuân, tháng giêng, m· hµi Quäng chiªu hoa ðång · ngoài cØa ÐÕi Hßng. TÕc tßþng nhà sß b¢ng g± có ðeo chuông bên mình.

Mùa hÕ, tháng 4 có ng߶i dâng cây cau.

Tháng sáu, sß ÐÕo HÕnh hóa1.

Mùa ðông, tháng 11, có ng߶i dâng con rùa ba chân, sáu con m¡t.

chiêm Thành ðªn c¯ng.

Ðua thuy«n.

Nåm Ðinh D§u (nåm 1117- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 8:

Mùa xuân, tháng giêng có ng߶i dâng con hß½u tr¡ng và hß½u ðen.

Tháng 3, nhà vua ði viªng chùa Chß½ng S½n.

R°ng vàng hi®n ra.

Mùa hÕ, tháng 4 ðßþc dâng rùa ba chân và sáu con ngß½i, n½i ngñc rùa có hai chæ "Thi®n ðª".

Châu Tß Nông2 dâng con ngña ðö, m÷c cái cña.

R°ng vàng hi®n ra · еng Linh.

C¥u th÷ (cúng c¥u xin ðßþc s¯ng lâu- ND) · BØu Ðài.

Mùa thu, tháng 7 _ Lan Thái h§u t× tr¥n, thøy là Phù Khánh Linh Nhân Thái h§u.

Tháng 8, an táng Thái h§u Linh Nhân. Höa táng Thái h§u có ba ng߶i ðßþc táng theo. Ðêm ¤y r°ng hi®n ra.

Mùa ðông, tháng 11 l§p con cüa Sùng Hi«n là Dß½ng Hoán làm Thái tØ.

Nåm M§u Tu¤t (nåm 1118- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 9:

Mùa xuân, tháng 2 Chân LÕp và Chiêm Thành sang c¯ng.

Mùa ðông, tháng 11 sß½ng (móc) ng÷t r½i xu¯ng3.

C¤m nhæng ng߶i ð¥y t¾ trong nhà thích (xåm) hình con r°ng trên mình.

Viên NgoÕi Lang là Nguy­n Bá Khánh mang tê ngßu và voi sang nhà T¯ng.

1 Ngày Thi«n sß T× ÐÕo HÕnh hoá cûng là ngày, Dß½ng Hoán, con cüa Sùng Hi«n H¥u chào ð¶i. Sau Nhân Tông không có con n¯i dõi,

bèn truy«n ngôi cho Dß½ng Hoán. Ðó là Lý Th¥n Tông.

2 Tß Nông tÑc là Châu Tß Nông, nay thuµc tïnh Thái Nguyên.

3 Gi÷t móc, gi÷t sß½ng ng÷t r½i, xßa, cho ðó là ði«m lành.

73 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Nåm KÖ Hþi (nåm 1119- ND) là nåm Hµi T߶ng ÐÕi Khánh thÑ 10:

Mùa ðông, tháng 10 nhà vua th« v¾i ng߶i trong nß¾c · Long Trì.

HÕ chiªu ðánh ðµng Ma Sa. Ngày ra quân có con r°ng vàng theo thuy«n mà ði.

Quan tß¾c là Thành Khánh H¥u dâng rùa có sáu con ngß½i, n½i ngñc rùa có chæ "ng÷c".

Nhà vua ðánh ðµng Ma Sa, phá hüy ðµng này.

Huy Tông1 nhà T¯ng gia phong cho vua làm Thü Tß Không.

Nåm Canh tý (nåm 1120- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng ð±i niên hi®u.

Mùa hÕ, tháng 6 có ng߶i dâng chim së tr¡ng.

Mùa thu, tháng 9 r°ng vàng hi®n ra.

Mùa ðông, tháng 10 dñng ðài Chúng Tiên.

Ðua thuy«n.

Chiêm Thành và Chân LÕp sang c¯ng.

Nåm Tân SØu (nåm 1121- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ 2:

Mùa hÕ, tháng 5 nß¾c Løt ðªn cØa ÐÕi Hßng2.

Mùa thu, tháng 7 xây c¤t chùa Quäng Giáo · núi Tiên Du.

T± chÑc cuµc ðua thuy«n.

Nåm Nhâm D¥n (nåm 1122- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ 3:

Mùa xuân, tháng 2 ngôi bäo tháp еi S½n là Sùng Thi®n Diên Linh hoàn thành3.

Mùa thu, tháng 8 vua xem ðua thuy«n.

M¾i chª cái giäi mû b¢ng bÕc, cho nh§p vào l² bµ (nhæng binh khí c¥n thiªt c¡m vào giá, ð£t · cung vua hay phü quan, ð«n chùa ð¬ cho có cái nghi phøc- ND).

Viên NgoÕi Lang là Ðinh Khánh An ði sÑ sang T¯ng.

Nåm Quý Mão (nåm 1123- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ 4:

Mùa xuân, tháng giêng, tiªt ðän thánh m¾i tÕo dñng ngôi ðình Thôi Luân Vû.

Mùa thu, tháng 8 bày ra cái l­ ti®c mùa thu.

Mùa ðông, tháng 10 vua ði hành cung ºng Phong. Làm c¥u treo b¡c qua sông Ba Thích4.

Xây c¤t ðài Thông Tiêu.

1 T¯ng Huy Tông: tên cát, con cüa Th¥n Tông, · ngôi ðßþc 26 nåm (1101- 1125).

2 CØa ÐÕi Hßng là cØa Nam, Hà Nµi.

3 Sùng Thi®n Diên Linh: · Duy Tiên, Nam Hà, nay vçn còn.

4 Sông Ba Thích tÑc là sông Nam Bình, sông nhö n¯i sông H°ng v¾i sông Ðáy.

74 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n II

Chân LÕp sang c¯ng.

Ðßþc mùa to.

Nåm Giáp Thìn (nåm 1124- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ 5:

Mùa ðông, tháng 10 xây c¤t ðài U¤t La.

Tr¶i khô hÕn lâu ngày, làm l­ c¥u ðäo r°i thì mßa.

Nåm „t TÜ (nåm 1125- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ 6:

Mùa hÕ, tháng 4 Công chúa Thøy Khánh dâng rùa có sáu con ngß½i, n½i ngñc rùa có sáu chæ "Qu¯c th± an ninh".

Tháng 6, vua ði viªng ºng Phong, r°ng vàng hi®n ra · hành cung.

Mùa ðông, tháng 11, r°ng vàng hi®n ra · cung еng Linh.

Cho quan Nµi th߶ng th¸ là Mâu Ðô Du làm trung tß¾ng.

Nåm Bính Ng÷ (nåm 1126- ND) là nåm Thiên Phù Du® Vû thÑ 7:

Mùa xuân, tháng giêng ra l®nh: "Mùa xuân c¤m ch£t cây".

Tháng 2, nhà vua ngñ · ði®n Thiên An xem các v¸ vß½ng h¥u ðá c¥u · Long Trì.

Mùa hÕ, tháng 5 r°ng vàng hi®n · ði®n Vînh Quang.

Mùa thu, tháng 8 r°ng vàng hi®n ra, trong mình con rùa có tám chæ: "ÐÕo ð¸nh vß½ng các diên ninh công chúa".

Mùa ðông, tháng 11 sai quan l®nh thß gia là b÷n Nghiêm Th߶ng, T× Diên ði sÑ sang T¯ng. Ъn Quª Châu tiªp kiªn quan ty Kinh lßþc · châu ¤y. Quan ty Kinh lßþc nói v¾i Nghiêm Th߶ng và T× Diên r¢ng: "Nåm nay Kinh Ðông H° Namv.v... nhæng xÑ ¤y ð«u ðã ðem binh mã ði ch¯ng cñ nß¾c ÐÕi Kim, chßa biªt ngày nào v«. Còn · ðây thì ph¯ xá xe ngña b¸ d©p bö, ðâu ðâu cûng chï có r¤t ít mà thôi. V§y xin giao hoàn l­ v§t lÕi".

Nåm ðó b÷n quan Nguyên soái cüa nß¾c ÐÕi Kim b¡t Hy Tông và Khâm Tông1 là hai v¸ vua cüa nhà T¯ng ðem v« B¡c. Nß¾c T¯ng loÕn to.

Nåm Ðinh TÜ (Mùi) (nåm 1127- ND) là nåm Thiên Phù Khánh Th÷ thÑ nh¤t:

Mùa ðông, tháng chÕp vua t× tr¥n · ði®n Vînh Quang, th÷ 62 tu±i, · ngôi 56 nåm, niên hi®u là Nhân Tông, ð±i niên hi®u tám l¥n, táng tÕi phü Thiên ÐÑc.

1 Vua Khâm Tông nhà T¯ng tên Hoàn, con cüa Hy Tông, · ngôi ðßþc hai nåm (1125- 1126), b¸ ng߶i nß¾c Kim phª xu¯ng.

75 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Ð Õ i V i ® t S Ø L ß þ cÐ Õ i V i ® t S Ø L ß þ c

Quy¬n III

Vua Th¥n TôngVua Th¥n Tông

Vua tên húy: Dß½ng Hoán1, là cháu cüa vua Thánh Tông, con cüa Sùng hi«n h¥u, m© là ng߶i h÷ в.

Ngài sinh ra lên ba tu±i thì ðßþc vua Nhân Tông ðem v« nuôi · trong cung và l§p làm Thái tØ2.

Ъn tháng chÕp nåm Thiên Phù Khánh Th÷ thÑ nh¤t: (nåm Ðinh TÜ- 1127- ND) trß¾c linh cØu thi th¬ vua Nhân Tông · tÕi ði®n Kh±n Thiên3, ngài lên ngôi.

Ngày Quý TÜ (Mùi) làm l­ thành phøc (m£c ð° tang).

Ngày „t Чu vua ngñ · ði®n Thiên An ð¬ th¸ tri«u. Ngày ðó c· i bö ð° tang phøc nhân vi®c vua ði Na NgÕn4 xem các cung næ lên höa dàn ð¬ tuçn táng theo vua Nhân Tông.

Nåm M§u Thân (nåm 1128- ND) là nåm ÐÕi Thu§n5 thÑ nh¤t.

Ngày Tân Mão vua hÕ chiªu r¢ng: "Vì qu¯c tang nên c¤m ng߶i trong nß¾c cÞi ngña".

Ngày Canh Tý vua b¡t ð¥u ngñ · nhà Kinh Diên6.

Vua dùng Võ v® Lê Bá Ng÷c làm Thái úy.

Nµi nh½n Höa ð¥u7 là Lßu Ba và Vß½ng Nhî làm Thái phó.

Viên Trung th×a là Mâu Ðô Du làm Gián ngh¸ ÐÕi phu..

1 Ngô Th¶i Sî, trong Quy¬n "Vi®t sØ tiêu án" chép là Dß½ng Úc.

2 Vua Nhân Tông không có con nên phäi l§p con cüa Hoàng Ю Sùng hi«n h¥u làm Thái tØ. Truy®n chép v« Thái tØ Dß½ng Hoán r¢ng: T× Lµ pháp danh là ÐÕo HÕnh khi ðßþc Sùng hi«n h¥u cÑu thoát m¾i nguy®n s¨ nh§p vào làm ðÑa con h¥u ð¬ ð«n ðáp cái ½n ¤y (xem quy¬n II, ph¥n chép vi®c nåm Nhâm Thìn- 1112). R°i T× ÐÕo HÕnh d£n Sùng hi«n h¥u r¢ng, ðªn ngày nào vþ ngài sanh con thì cho tôi biªt. Sau ðó ba nåm phu nhân h÷ в (vþ Sùng hi«n h¥u) có thai nhßng khó sanh. Sùng hi«n h¥u bèn ði báo g¤p v¾i T× ÐÕo HÕnh. T× ÐÕo HÕnh tÑc thì t¡m rØa thay qu¥n áo r°i vào núi giäi thoát th¬ xác mà ði luôn. Và Dß½ng Hoán chào ð¶i, ng߶i ta bäo ðó chính là ông T× ÐÕo HÕnh hoá xác sanh ra v§y.

3 Có sách chép là H° Thiên.

4 Na NgÕn: nay là Løc NgÕn (Hà B¡c).

5 T× nåm M§u Thân (1128) ðªn nåm Nhâm Tý (1132). Cä 5 l¥n sách này ð«u chép là niên hi®u ÐÕi Thu§n. Nªu ng߶i chép (bän chæ Hán) l¥n chép thÑ nh¤t, nhìn bän nguyên tác chæ Thiên nh¥m ra chæ ÐÕi thì còn nhæng b¯n l¥n næa ð«u nh¥m cä hay sao? các sách khác ð«u chép là niên hi®u Thiên Thu§n (1128- 1132) Lý Thái T± có niên hi®u Thu§n Thiên. бi chæ "Thu§n" ðÑng trß¾c chæ "Thiên".

6 Kinh Diên: ngôi nhà ð¬ vua quan cùng giäng lu§n sách sØ.

7 Nµi nh½n höa ð¥u: tên quan chÑc r¤t l¾n.

76 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Ngày Quý Mão sai sÑ mang thß sang nhà T¯ng báo tin v« cái tang cüa Nhân Tông và tâu trình v« vi®c vua m¾i v×a lên ngôi. Lúc b¤y gi¶ vua Cao Tông1 nhà T¯ng lánh ng߶i nß¾c Kim ðã qua sông ðóng ðô · Lâm An r°i.

Chân LÕp cß¾p phá châu Ngh® An2.

Ngày „t SØu: Qu¥n th¥n dâng tôn hi®u: "Thu§n Thiên Quäng v§n khâm minh nhân hiªu Hoàng ðª".

Ngày Canh Ng÷ vua ngñ tÕi ði®n Thiên An n½i Long Trì ð¬ th« h©n v¾i ng߶i trong nß¾c.

Tháng 6 l¤y ngày sinh nh§t cüa vua làm tiªt Thøy Thiên.

L§p Hoàng h§u ba ng߶i.

Tôn m© nuôi là Th¥n Phi làm Thái h§u3.

Tháng 2 Chân LÕp ðánh phá Ngh® An. Vua sai quan Thái phó là Nguy­n Bình Công4 ðánh d©p, b¡t ðßþc tß¾ng Chân LÕp r°i rút quân v«.

Nåm KÖ D§u (nåm 1129- ND) là nåm ÐÕi Thu§n thÑ 2:

Làm l­ m×ng tÕi gác Thiên Phù v« vi®c 84000 bäo tháp ðã hoàn thành. (Tháp nhö b¢ng ð¤t nung- ND).

Ngày Giáp Ng÷ tôn cha là Sùng Hi«n h¥u làm Thái thßþng vß½ng, m© là в Th¸ làm Thái h§u · cung еng Nhân.

Mùa thu, tháng 7 cái ðèn · ch± ð£t linh v¸ vua Nhân Tông hóa thành hai ng÷n.

Con r¡n Thanh trúc (r¡n løc?) cu¯n khúc · ch² cái bäo ý5.

Nåm Canh Tu¤t (1130- ND) là nåm ÐÕi Thu§n thÑ 3:

Mùa hÕ, tháng 5 ðßþc dâng chim së tr¡ng. Thái thßþng vß½ng t× tr¥n, tên thøy là Cung Vß½ng.

Tháng 6, tr¶i n¡ng l¾n làm l­ c¥u ðäo thì mßa.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Ðua thuy«n.

Nhà vua sai sÑ sang T¯ng.

Nåm Tân Hþi (1131- ND) là nåm ÐÕi Thu§n thÑ 4:

Mùa xuân, tháng 3 vua hÕ chiªu cho nhæng kë gia nô không ðßþc l¤y con gái trong dân.

Cao Tông nhà T¯ng phong vua làm Qu§n Vß½ng.

Nåm Nhâm tý (1132- ND) là nåm ÐÕi Thu§n thÑ 5:

1 Vua Cao Tông nhà T¯ng tên C¤u, con cüa Huy Tông, lên ngôi · Nam Kinh, · ngôi 36 nåm (1127- 1162).

2 Nguyên bän chép nh¥m, ðúng là phü Ngh® An. Châu Ngh® An ðã ð±i thành phü Ngh® An t× nåm Tân TÜ- 1101. Phù là ð½n v¸ hành chánh l¾n h½n châu.

3 Hoàng h§u cüa Nhân Tông (Nhân Tông là bác ruµt cüa Th¥n Tông).

4 Nguy­n Bình Công là ng߶i h÷ Lý. "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Lý Công Bình.

5 Bäo ý: Ý là døng cø ð¬ ch¡n gió, di chuy¬n ðßþc nhß cái bình phong. Bäo ý là døng cø quý báu dùng ð¬ ch¡n gió.

77 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa xuân, tháng 3 r°ng vàng hi®n ra · cung L® Quang.

Mùa thu, tháng 8. Chân LÕp và Chiêm Thành v×a cß¾p phá Ngh® An. Vua hÕ chiªu sai quan Thái úy là Dß½ng Anh Nhî ðánh th¡ng b÷n chúng1

Nguy­n Th×a Tß ði sÑ sang T¯ng.

Nåm Quý SØu (1133- ND) là nåm Thiên Chß½ng Bäo Tñ thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng ð±i niên hi®u.

Tháng 2, cái ðèn Diên m®nh · ði®n ÐÕi Minh phát sanh ra cái hoa.

Bày cuµc múa c¶ · Bäo Phan (còn ð÷c là Bäo Phiên: c¶ hi®n quí báu- ND).

Con ngña m÷c cái cña.

Mùa hÕ, tháng 6 r°ng vàng hi®n ra · ði®n Vînh Quang.

Mùa ðông, tháng 10 dñng nhà chùa Diên Sanh Ngû NhÕc.

Nåm Giáp D¥n (1134- ND) là nåm Thiên Chß½ng Bäo Tñ thÑ hai:

Mùa xuân, tháng 2 Chân LÕp và Chiêm Thành sang c¯ng.

T× mùa xuân ðªn mùa hÕ không mßa.

Mùa ðông, tháng chÕp nhà làng · C± Pháp cây khô ra hoa.

Nåm „t Mão (nåm 1135) là nåm Thiên Chß½ng Bäo Tñ thÑ ba:

Mùa xuân, tháng giêng cái chuông b¢ng ð°ng xßa hi®n ra.

Rùa th¥n, xu¤t hi®n, n½i ngñc có b¯n chæ: "Nh¤t Thiên Vînh Thánh".

Nåm Bính Thìn (nåm 1136) là nåm Thiên Chß½ng Bäo Tñ thÑ tß:

Mùa xuân, tháng 2 châu Ngh® An ðµng ð¤t, nß¾c sông nhß máu.

Tháng 9, xu¯ng chiªu cho trong và ngoài kinh thành cÑ ba nhà thì l§p làm mµt bäo.

Tß¾ng nß¾c Chân LÕp là Tô Phá Lång vào cß¾p phá châu Ngh® An. Vua sai quan Thái phó là Nguy­n Công Bình2 ðánh bÕi ðßþc tß¾ng ¤y.

Nåm Ðinh TÜ (1137) là nåm Thiên Chß½ng Bäo Tñ thÑ 5:

Mùa hÕ, tháng 5 tên Nµi nhân là Ng÷ Viêm dâng vàng s¯ng mµt kh¯i, n£ng 66 lßþng.

Mùa thu, tháng 9 nhà vua m®t r°i t× tr¥n · tÕi ði®n Vînh Quang, th÷ 21 tu±i, · ngôi 10 nåm. Miªu hi®u là Th¥n Tông. бi niên hi®u hai l¥n. An táng tÕi phü Thiên ÐÑc3

1 Ph¥n chép vi®c trong nåm M§u Thân- nåm 1128, chép Dß½ng Nhî. Ъn ðây lÕi chép Dß½ng Anh Nhî. Nhi«u sách chép Dß½ng Anh

Nhî. B· i chæ có âm Nhî và âm Nh¸.

2 Ðúng là Lý Công Bình.

3 "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" Ph¥n nhân v§t chí chép Th¥n Tông · ngôi 11 nåm, th÷ 23 tu±i.

78 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Vua Anh TôngVua Anh Tông11

Vua, tên húy: Thiên Tµ; là ng߶i con thÑ hai cüa vua Th¥n Tông. M© là phu nh½n Cäm Thánh h÷ Lê.

Vua là ng߶i mûi cao, m£t r°ng (di®n mÕo cüa b§c vua chúa- ND).

Vua lÕi là ng߶i nhân t×, khoan h§u và trung thÑ.

Nåm m¾i v×a ba tu±i thì lên ngôi, trß¾c linh cæu Th¥n Tông. Qu¥n th¥n dâng tôn hi®u lên là: "Th¬ thiên thu§n ðÕo du® vån th¥n vû thu¥n nhân hi¬n nghîa huy mßu thánh trí ngñ dân døc v§t qu¥n linh phi Ñng ðÕi minh chí hiªu Hoàng ðª"2.

бi niên hi®u, l¤y t× mùa thu, tháng 9 nåm Thiên Chß½ng Bäo Tñ thÑ 5 làm nåm Thi®u Minh thÑ nh¤t (1137- ND).

Tôn phu nh½n Cäm Thánh làm Thái h§u.

R°ng vàng bay vào trong thành.

Mùa ðông, tháng 10, ngày KÖ D§u ban ðêm r°ng vàng t× cung Thái Thanh bay vào trong c¤m (ch± vua · - ND).

Ngày „t Mão vua th« h©n v¾i qu¯c dân · n½i Long Trì.

Nåm M§u Ng÷ (nåm 1138- ND) là nåm Thi®u Minh thÑ 2:

Mùa hÕ, tháng 4 l¤y ngày sinh nh§t cüa vua làm tiªt Th÷ Ninh.

T¯ng Cao Tông phong vua làm Qu§n vß½ng.

L§p Hoàng h§u mµt ng߶i.

Nåm KÖ Mùi (nåm 1139- ND) là nåm Thi®u Minh thÑ 3:

Ông Thân Lþi tñ xßng là con cüa Nhân Tông3 chiªm cÑ châu Thßþng Nguyên ð¬ làm phän, tiªm hi®u là Bình Hoàng4, có ð° ðäng ðông h½n 1000 ng߶i. Nhà vua hÕ chiªu cho quan Gián ngh¸ ÐÕi phu là Lßu Vû XÑng ðánh b÷n chúng, nhßng b¸ Thân Lþi ðánh bÕi. Thân Lþi kéo binh ra chiªm cÑ châu Tây Nùng, ðánh phá phü Phú Lß½ng, s¡p mu¯n tiªn v« hß¾ng kinh sß. Vua sai quan Thái úy là в Anh Vû ði ðánh. в Anh Vû ðem quân ðªn Quäng D¸ch g£p Thân Lþi r°i cùng ðánh nhau dæ dµi. Quân Thân Lþi thua to, b¸ chªt không có th¬ ðªm xu¬5. Thân Lþi phäi chÕy tr¯n · châu Long L®nh6, tháng 10 в Anh Vû ðánh châu Long

1 Theo nguyên bän chép là Anh Tôn, nhßng cu¯i chß½ng này lÕi chép là Anh Tông. Tôn hay Tông?. QUy¬n II cûng g£p tr߶ng hþp này.

Chúng Tôi nghî, soÕn giä hän ðã chép chæ "Tông", nhßng chæ này vào tri«u nguy­n g¥n ðây vì kiêng tên húy ð¶i vua Minh MÕng m¾i ð÷c là "Tôn". Có l¨ vì v§y mà ng߶i chép lÕi sách nhçm ð÷c là chæ Tôn, r°i viªt chæ Tôn này chång?

2 „y là vi®c làm cüa các quan, chÑ là cái tu±i lên 3 thì vua nào ðã hi¬u biªt gì.

3 Theo "Vi®t sØ tiêu án" · phü ÐÕi Lý có Trí Chi tñ xßng là con cüa Lý Nhân Tông, m© là mµt ng߶i cung thiªp, nhßng Nhân Tông không nh§n là con, lÕi cho cháu th×a kª c½ nghi®p. Trí Chi nh¶ quan tïnh Quäng Tây tâu xin vua T¯ng Cao Tông giúp binh lñc ð¬ tranh ngôi cùng Lý Anh Tông. Vua T¯ng khß¾c t× và Thân Lþi chính là Trí Chi v§y.

4 "Vi®t sØ tiêu án" chép: chiªm cÑ hai châu Thßþng Nguyên và HÕ Nông, tiªm xßng là Nam Bình Vß½ng.

5 "Vi®t sØ tiêu án" chép: Tr§n này quân Tri«u ðình ðã b¡t ðßþc tên thü lînh là Dß½ng Møc, Chu Ái ðóng cûi giäi v« kinh ðô.

6 Thßþng Nguyên, Tây Nùng, Long L®nh: t¤t cä ð«u thuµc B¡c CÕn và Thái Nguyên ngày nay.

79 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

L®nh, phá hüy châu ¤y, b¡t ðßþc h½n 2000 ng߶i. Thân Lþi chÕy tr¯n ðªn LÕng Châu b¸ quan Thái phó là Tô Linh Thành1 b¡t ðßþc ðßa v« kinh sß xØ chém.

Nåm Canh Thân (nåm 1140- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ nh¤t:

Tháng giêng ð±i niên hi®u.

Tháng 2 có ng߶i dâng con cóc tr¡ng.

Mùa ðông, tháng chÕp vua hÕ chiªu: "Nhæng ruµng ð¤t ðã cày c¤y ðßþc mà ðem c¥m thª bán ð· thì trong 20 nåm phäi cho chuµc lÕi. Phàm nhæng vi®c giành giñt nhau v« ruµng ð¤t mà ngoài 50 nåm thì không ðßþc bày tö, ki®n tøng gì næa. Nhæng ruµng ð¤t ðã bán dÑt hÆn, có khª ß¾c thì không ðßþc chuµc.

T× mùa xuân ðªn mùa hÕ không mßa, nhà vua cho thiªt l­ c¥u ðäo thì mßa.

Nåm Tân D§u (nåm 1141- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 2:

Mùa thu, tháng 8 ngày Bính D¥n ban ðêm r°ng vàng hi®n ra sau cây chanh n½i ði®n Vînh Th÷.

Nåm Nhâm Tu¤t (nåm 1142- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 3:

Mùa xuân, tháng 2, viên thü lãnh châu Phú Lß½ng là Dß½ng Tñ Minh cß¾i công chúa Thi«u Dung.

Tháng 3, có con ngña b¯n chân ð«u m÷c cña.

Mùa hÕ, tháng 5 quan Thái úy là в Anh Vû dâng con rùa tr¡ng, Mâu Ðô Du dâng chim së tr¡ng. Nhà vua cho Mâu Ðô Du làm Thái sß.

Nåm Quí Hþi (1143- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 4:

Mùa hÕ, tháng sáu có ng߶i dâng con rùa có sáu con ngß½i, n½i ngñc rùa có b¯n chæ: "Dî hành pháp công"

Mùa thu, tháng 8 mµt kë yêu thu§t bên nhà T¯ng là Ðàm Hæu Lßþng2 vào châu Tß Lang tñ xßng hi®u là Læ Tiên Sanh, ð¯c xu¤t qu¥n chúng cß¾p phá châu Quäng Nguyên.

Dñng cung Quäng T× cho Thái h§u · .

Mùa hÕ, mßa d¥m d« mãi, thiªt l­ c¥u ðäo ðßþc Ñng nghi®m.

R°ng vàng hi®n ra · ði®n Vînh Th÷.

Nåm Giáp Tý (nåm 1144- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 5:

Mùa hÕ, tháng 4 có sao ch±i xu¤t hi®n.

Mùa thu, tháng 7 dñng kho Thi®n Tß sáu ch±.

Nåm „t SØu (nåm 1145- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 6:

Mùa thu, tháng 8 con voi phát ra ánh sáng, qu¥n th¥n dâng bi¬u chúc m×ng.

1 Nhi«u bµ sØ chép là Tô Hiªn Thành. Phäi chång soÕn giä ðã chép chæ "Hiªn" m¤y tråm nåm sau chæ này b¸ m¶ ho£c vì lý do nào ðó

mà ng߶i chép lÕi sách ðã nh§n l¥m thành chæ "linh".

2 "Vi®t sØ tiêu án" chép: Ðàm Hæu Lßþng cüa nhà T¯ng là mµt tên yêu thu§t, tr¯n sang châu Tß LÕng, nói d¯i là ði sang sÑ, dø ð° ðäng cß¾p phá châu Quäng Nguyên. Lúc b¤y gi¶ ta và Trung Qu¯c thông hi¬u v¾i nhau nên Ty án sát tïnh Quäng Tây ðßa vån thß ß¾c h©n cùng ta ðu±i b¡t Ðàm hæu Lßþng. Vua sai Dß½ng Tñ Minh ði ðánh và b¡t ðßþc Hæu Lßþng cùng 20 ng߶i trao trä nhà T¯ng. Quan tri châu Châu Ung cüa T¯ng là Tri®u Nguyên nh§n b÷n Hæu Lßþng r°i xØ tØ cä.

80 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Tháng 9 có ng߶i dâng con quÕ tr¡ng.

Thái h§u t× tr¥n, ð£t tên thøy là Chiêu Hiªu.

Viên Thß gia là Nguy­n Chiêu dâng con quÕ tr¡ng.

Nåm ÐÕi иnh thÑ 7 (nåm Bính D¥n- 1146- ND):

Mùa xuân, tháng 2 ngày Tân Hþi nhà vua ði V¸ Nhân1 cày ruµng T¸ch ði«n.

Nåm ÐÕi иnh thÑ 8 (nåm Ðinh Mão -1147- ND) Mùa hÕ, tháng 4 vua ngñ · Long Trì ð¬ xem b¡t voi.

Nåm M§u Thìn (nåm 1148- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 9:

Ðßþc dâng con ngña ðö m÷c cái cña.

Mùa thu, tháng 9 Chân LÕp vào cß¾p phá châu Ngh® An.

Vua nghe xét án Thái úy là в Anh Vû, b¡t y hÕ ngøc r°i ra l®nh ðày в Anh Vû làm Thång ði«n hoành.

Trß¾c kia lúc vua còn nhö bé, vi®c chính tr¸ không k¬ l¾n nhö ð«u üy thác cho в Anh Vû quyªt ðoán cä. Anh Vû lÕi tß thông v¾i Thái h§u2, vì v§y mà càng kêu ngÕo, không kiêng n¬ ai. — ch± tri«u ðình thì vung tay ðÑng d§y l¾n tiªng m¡ng ng߶i. Sai bäo các quan lÕi thì nhªch mép phì h½i. Nhi«u ng߶i l¡m lét nhìn mà không dám nói.

Phò mã là b÷n Dß½ng Tñ Minh cùng v¾i quan Ði®n ti«n chï huy sÑ là Vû Ðái ð¯c xu¤t quân sî kéo ðªn ngoài cØa Vi®t Thành la To r¢ng: "Anh Vû ra vào n½i cung c¤m, li«u lînh làm chuy®n hung bÕo d½ b¦n, tiªng ð°n ra bên ngoài, b÷n b¥y tôi chúng ta hãy tr× bö h¡n. Nªu không së ð¬ lÕi m¯i nguy hÕi cho v« sau". Nhân ðó m¾i b¡t Anh Vû giam lÕi · n½i hiên Cø Thánh. Thái h§u sai ng߶i ðßa c½m rßþu vào mà lÕi ng¥m ð£t vàng ð¬ h¯i lµ b÷n Vû Ðái. Lúc b¤y gi¶ có viên Höa ð¥u · ðô Cø Thánh là Nguy­n Dß½ng nói v¾i b÷n ¤y r¢ng là, tham cái cüa h¯i lµ ðó thì tôi cùng các ông t¤t không thoát khöi tay Anh Vû. Chi b¢ng hãy giªt h¡n ði ð¬ gÞ cái hi¬m h÷a cho b÷n ta. R°i c¥m cái mác s¡p mu¯n ðâm Anh Vû. Viên Tä cø thánh tên là Ðàm bèn giñt cái mác ¤y ngån Nguy­n Dß½ng lÕi mà nói r¢ng: "Quan Ði®n ti«n bäo tôi là, Anh Vû tµi dçu ðáng chªt, t¤t cûng nên, trß¾c tiên trình b¦m m®nh vua ðã". Nguy­n Dß½ng n±i gi§n m¡ng Ðàm r¢ng: "Ði®n Ti«n Vû CÑt3, ch¾ Vû Ðái cái gì. Nghî gi§n- làm sao lÕi ði tham cüa ng߶i ta mà không ðªm xïa gì ðªn công ngh¸!". Nói xong chÕy nhào xu¯ng giªng mà chªt. в Anh Vû ðã b¸ làm tµi r°i, Thái h§u lo bu°n m¾i lo nghî cách khôi phøc quan tß¾c cho Anh Vû. Anh Vû sau nhi«u l¥n xá tµi, ðßþc phøc chÑc làm Thái úy phø chánh nhæ cû mà ðßþc vua quý mªn tín dùng nhi«u h½n. Do ðó, Anh Vû m¾i n¡m ðßþc cái quy«n tác phúc, giáng h÷a. R°i thì mu¯n tìm cách báo lÕi cáii m¯i oán c×u ngày trß¾c m¾i bèn theo ý riêng cho h½n 100 ng߶i l§p làm Phøng v® ðô. Phàm có ng߶i phÕm tµi nào thì giao hªt cho Phøng v® ðô ¤y b¡t giæ.

Và Anh Vû bí m§t tâu v¾i vua r¢ng: "Cái vi®c ðã qua ¤y là b÷n Vû Ðái ðã tñ ti®n ðem binh vào c¤m ðình, tµi ðó không gì l¾n h½n næa, xin nhà vua hãy tr× khØ ði". R°i Anh Vû bèn ra l®nh cho Phøng V® ðô b¡t b÷n Vû Ðái giao xu¯ng hàng quan lÕi · dß¾i làm án mà tr×ng tr¸. Nhà vua hÕ chiªu giáng Minh Trí Vß½ng

1 V¸ Nhân tÑc là Ly Nhân.

2 Thái h§u · ðây là Cäm Thánh Lê Thái h§u. Vua Th¥n Tông l§p Hoàng h§u ba ng߶i: Cäm Thánh, Nhñt Phøng và Phøng Thành ð¯i v¾i Anh Tông là Thái h§u.

3 Nguyên bän: "Ði®n ti«n th¸ Cát phi Vû Ðái giã". Vì là l¶i la m¡ng trong lúc gi§n nên chæ cát · ðây phäi phiên âm nhß trên m¾i có nghîa. Cát, nôm ð÷c là CÑt.

81 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

làm Tß¾c h¥u, quan Nµi th¸ là b÷n в „t nåm ng߶i cho lên ngña g± (xem chú thích s¯ 400 phía trên). B÷n · ng÷c giai Höa ð¥u g°m 8 tên thì ðem chém · chþ Tây. Quan Ði®n ti«n chï huy sÑ là b÷n Vû Ðái 20 ng߶i thì ðem chém · Giang Ð¥u. Phò mã là b÷n Dß½ng Tñ Minh 30 ng߶i thì ðày lên vùng nß¾c ðµc. S¯ còn lÕi ð«u b¸ ð° lãm khao giáp và ði«n hoành1. Quä ðúng nhß l¶i Nguy­n Dß½ng nói.

Nåm ðó c¤m lính canh dinh quan2 không ðßþc tñ ti®n vào trong cung, kë sî trong tri«u không ðßþc qua lÕi nhà cØa các vß½ng h¥u. Nhæng ng߶i phÕm tµi mà vào vùng ð¤t Phøng V® Ðô thì b¸ tµi trßþng (ðánh b¢ng g§y- ND), vào trong lang miªu (tri«u ðình- ND) thì b¸ tµi chªt.

Viên Trung thß höa là Nguy­n Bá dâng con kÏ lân ðö.

Mùa hÕ tr¶i hÕn hán, c¥u ðäo thì mßa.

Nåm KÖ TÜ (nåm 1150- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 10:

Mùa hÕ, tháng 5 mµt cây cau ra 28 bu°ng.

Mùa hÕ, tháng 8 nhà vua ði cung Quäng T× xem ðua thuy«n.

Nåm Canh Ng÷ (1150- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 11:

Mùa xuân, tháng 2 có ng߶i dâng con rùa có sáu con ngß½i, n½i ngñc rùa có b¯n chæ: "Vß½ng dî bát vÕn" theo l¯i TrÑu vån3.

Mùa hÕ, ngày m°ng mµt tháng 4 ðµng ð¤t.

Tháng 5 tr¶i mßa ra cát vàng.

Mùa ðông, tháng 10 m· khoa thi · n½i ði®n nhà vua.

Ng߶i Chiêm Thành là Ung Minh Ði®p4 sang ch¥u và xin vua s¡c phong cho. Vua sai Nguy­n Mông5 ðem binh sang Chiêm Thành1.

1 Khao giáp: b¡t làm phu d¸ch (coolie) tÕi mµt n½i nào ðó. Ði«n hoành: b¡t ði cày ruµng · mµt khu ð¤t riêng do nhà nß¾c quän lý. Фt

này ðßþc g÷i là qu¯c kh¯- (Nguy­n Kh¡c Thu¥n chú thích) ðªn ðây, ta th¤y vì dâm sñ quái ác giæa в Anh Vû và Lê Thái h§u mà bao ng߶i b¸ chªt, bao ng߶i b¸ ðày ðªn n½i r×ng sâu nß¾c ðµc. Th§t là ð°i bÕi, làm ô nhøc ch¯n tri«u ð߶ng, làm bÕi hoÕi nhân luân, ð¬ tiªng x¤u lÕi muôn nghìn nåm. Rõ là "VÕn sñ ác dî dâm vi thü". ta cûng th¤y rõ næa là do vua Anh Tông b¤t minh v§y.

2 Nguyên bän chép là "Tñ". Tñ nguy®n nghîa là nhà cØa, tß dinh cüa hàng quan tß¾c · . Ъn ð¶i Hán Minh Ъ vì ðón hai v¸ thi«n sß bên nß¾c Thiên Trúc sang ð¬ thïnh giáo v« ph§t pháp mà b· i không có ch± · riêng nên phäi m¶i vào ¶ trong s· H°ng Lô tñ. Do ðó, v« sau các ch² cüa các b§c tång sß · g÷i là tñ, có nghîa là ngôi chùa. Cho nên · ðây ta cüng có th¬ d¸ch là "lính canh cØa dinh quan".

3 TrÑu vån còn ð÷c Lñu vån và l¯i chæ tri®n l¾n cüa quan Thái sØ TrÑu. Chæ Tri®n là do l¯i chæ khoa ð¥u mà ra.

Xét qua ngu°n g¯c và sñ tiªn tri¬n cüa chæ Hán tÑc là chæ Nho, ta có th¬ lßþc k¬: Chæ bát quái cüa Phøc Hy, chæ kªt th¢ng cüa Th¥n Nông và l¶i chæ cüa Thß½ng Hi®t. Thß½ng Hi®t (còn ð÷c Sß½ng Hi®t) là mµt sØ quan ð¶i Hoàng ðª (2697 trß¾c công nguyên) ðã th¯ng nh¤t ðßþc các l¯i chæ c± nh¤t k¬ trên, lÕi vØa theo hình d¤u chân chim thú bay nhäy mà biªt vån lý phân bi®t nhau r°i khuªch trß½ng b¢ng hình thanh, ð£t ra l¯i chæ khoa ð¦u tÑ là l¯i chæ lån quån nhß hình con nòng n÷c.

Ъn ð¶i vua Tuyên vß½ng nhà Chu có quan Thái sØ tên TrÑu thêm b¾t l¯i chæ khoa ð¦u, ð£t ra l¯i chæ ðÕi tri®n, nét tròn th߶ng viªt b¢ng s½n trên g², tre. B· i v§y l¯i chæ ðÕi tri®n còn g÷i là TrÑu vån hay TrÑu thß.

Tuy nhiên có nhà khäo c± m¾i ðây là Vß½ng Qu¯c Duy ðã bát bö thuyªt này. Ông cho r¢ng tñ thß, ng߶i xßa làm ra hay viªt m¤y chæ "thái sØ trÑu thß" · ð¥u câu ð¬ mÕo cho hÕ vån. Hai chæ "trÑu thß", ng߶i sau nhân ðó m¾i l¤y ð¬ ð£t thiên. Và, "Thái sØ trÑu thß" là thành ngæ ð¶i Chu.

4 Nhi«u sách chép là Ung Minh Ta Ði®p và vi®c xin sang c¥u phong cüa ng߶i Chiêm Thành này xäy ra nåm Nhâm Thân- 1152. Ung là mµt trong b¯n cñ tµc: Ung Ma, Trà, Chª cüa nß¾c Chiêm Thành.

5 Nguyên là h÷ Lý: Lý Mông.

82 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Ung Minh Ði®p làm vua nß¾c Chiêm Thành. (?- ND).

Nåm Tân TÜ (nåm 1151- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 12:

Nåm Nhâm Thân (nåm 1152- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 13:

Mùa xuân, tháng giêng quân rþ · núi Chàng Long làm phän.

Tên rþ là Nùng Khä Lai · núi ÐÕi Hoàng làm phän, nhà vua thân chinh ðánh d©p.

Tháng 9 ð¡p ðàn Hoàng Khâu · cØa Thành Nam ð¬ làm n½i tª tr¶i2.

Ng߶i Chiêm Thành là Chª Bì La Bút sang c¯ng.

Nåm Quý D§u (nåm 1153- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 14:

Mùa thu, tháng 8 bày cuµc ðua thuy«n.

Løt lµi.

еng ð¤t.

Mùa ðông, tháng 10 sao Tuª xâm phÕm sao Thái BÕch.

Tháng 11 Chiêm Thành và Chân LÕp sang c¯ng.

Tháng chÕp ðµng ð¤t.

Nåm Giáp Tu¤t (nåm 1154) là nåm ÐÕi иnh thÑ 15:

Mùa xuân, tháng3 tr¶i mßa r½i cát vàng.

Mùa ðông, tháng chÕp cái kho cüa nhà vua b¸ cháy.

Giá gÕo v÷t lên.

Xây dñng cung ði®n Ngñ Thiên (tÑc hành cung · ði®n Hßng Nhân tïnh Thái Bình ngày nay- ND), gác Diên Phú (· Hà Nµi- ND) và Thß½ng Hoa ðình (· Hà nµi- ND).

Nåm „t Hþi (nåm 1155)là nåm ÐÕi иnh thÑ 16:

T¯ng Cao Tông3 phong vua làm Nam Bình Vß½ng. Ngay khi ðó vua lÕi sai viên NgoÕi lang là Nguy­n Qu¯c Dî mang l­ v§t t£ng biªu nhà T¯ng. T¯ng Cao Tông biªu vua cái ðai áo và con ngña ðã ð£t sÇn bµ yên.

Nåm Bính Tý (nåm 1156- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 17:

Mùa thu, в Anh Vû dâng con chim công tr¡ng.

Mùa ðông, tháng 10 dñng hành cung Qu¯c Oai và miªu th¶ Kh±ng TØ. 1 Nguyên bän không chép rõ là lý Mông ðem binh sang Chiêm Thành ð¬ làm gì và kªt quä ra sao. Nay theo sách "Vi®t sØ tiêu án" cüa sØ

gia Ngô Th¶i Sî thì th¤y chép r¢ng: Ung Minh Ta Ði®p sang c¥u xin vua Lý Anh Tông cÑu giúp. Vua Anh Tông sai Lý Mông ðem quân giúp Ta Ði®p v« nß¾c. Lúc b¤y gi¶ vua Chiêm Thành là Chª Bì La Bút ðem binh ch¯ng cñ Ta Ði®p và Lý Mông b¸ tØ tr§n. Vua Chiêm (Chª Bì La Bút) dâng Lý Anh Tông ng߶i em gái. Vua Anh Tông nh§n r°i không höi gì ðªn vi®c ¤y næa.

Sñ trÕng này cho ta th¤y, ðã kh· i binh b¤t chính, quân thua, tß¾ng m¤t, nhøc qu¯c th¬ lÕi ði nh§n ðÑa con gái cüa ð¯i phß½ng r°i không höi tµi thì ng߶i ta làm sao kính phøc ðßþc. Cái ðÕo tr¸ qu¯c là phäi làm cho ng߶i v×a sþ v×a kính thì m¾i nên.

2 Xem chú thích chæ "Xã t¡c" s¯ (190) quy¬n I và chæ "Nam Giao. Xem chú thích · ph¥n chép vi®c nåm 1173- nåm Quý TÜ · sau.

3 Xem chú thích (421) quy¬n III.

83 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa ðông, tháng 11 dñng cái hiên ðài t× cØa t× cØa Thiên Thu ðªn l¥u khách.

T¯ng Cao Tông gia phong cho vua làm Ki¬m Hi®u Thái sß.

Nåm Ðinh SØu (nåm 1157- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 18:

Mùa hÕ, ngày „t TÜ, tháng 6 m£t tr¶i, m£t trång cøng nhau1.

Vua hÕ chiªu ra lu§t l®nh m¾i, có m¤y ði«u là: Các quan Ði®n ti«n Chï huy sÑ và các quan chÑc hoä ð¥u không ðßþc làm vi®c · nhà riêng, ng߶i nào trái l®nh së b¸ phÕt 80 trßþng và b¸ ðày làm Cäo Giáp2.

Nhæng nhà quy«n thª không ðßþc tñ ti®n thu dùng các hÕng ng߶i (nam, næ, già, trë- ND) trong dân chúng. Các b§c vß½ng h¥u trong lúc ðêm t¯i không ðßþc qua lÕi trong thành. Kë gia nô cüa b§c vß½ng h¥u không ðßþc xåm hình r°ng · n½i ngñc.

Mùa thu, nhà vua ði hành cung Thanh Häi.

Có con cá l¾n ra bªn Ðông е hình nó nhß con trâu. (Bªn · sông H°ng g¥n thành Hà Nµi- ND).

Nåm M§u D¥n (nåm 1158) là nåm ÐÕi иnh thÑ 19:

Mùa hÕ, tháng 5 quan viên Tä Ty là Nguy­n Qu¯c Dî ði sÑ sang T¯ng. Lúc v« Qu¯c Dî nói: "Tôi ðªn nß¾c T¯ng, th¤y trong sân có cái hòm b¢ng ð°ng dùng ð¬ thu l¤y nhæng vån thß, s¾ t¤u các n½i. Tôi kính xin b® hÕ hãy làm theo cái cách ¤y ð¬ ðßþc lòng dân". Nhà vua l¤y làm phäi m¾i cho ð£t cái án · ch² tri«u ðình và hÕ l®nh r¢ng: "Có ai mu¯n nói vi®c gì thì hãy viªt thß bö tÕi ð¤y". Trong khoäng 10 ngày (tu¥n nhñt) thì vån thß, s¾ t¤u ðã ð¥y cä án. Có mµt cái thß n£c danh ng¥m bö · ðó, trong thß nói "в Anh Vû s¡p mu¯n kh· i binh kéo vào cung làm loÕn". Ng߶i ðßþc thß ðem báo cho Anh Vû biªt. Anh Vû nói: "Ông hãy vì tôi tâu bày cùng vua mà xét cho".

Ít lâu sau ðó vçn không b¡t ðßþc ng߶i bö cái thß ¤y, в Anh Vû m¾i tâu bày gian d¯i v¾i vua r¢ng: "„y, t¤t là ng߶i bày l§p ra cái án làm ð¤y". Nhà vua cho là phäi bèn sai b¡t Nguy­n Qu¯c Dî và ng߶i em (trai) cüa y tên là Nghi giao xu¯ng cho b÷n quan lÕi tr¸ v« cái tµi làm vi®c vu cáo. R°i lßu ðày Nguy­n Qu¯c Dî · trÕi Qui Hóa3,nhßng chßa ðßþc bao lâu thì nhà vua mu¯n g÷i v«. Anh Vû sai ng߶i ðem rßþu ðµc ðªn cho Qu¯c Dî mà nói r¢ng: "U¯ng cái thu¯c này thì có th¬ tiêu tr× ðßþc chß¾ng khí". Nguy­n Qu¯c Dî biªt không th¬ thoát, bèn u¯ng thu¯c ðµc ¤y mà chªt.

Mùa ðông, tháng 10 xây chùa Chân Giáo (· Hà Nµi- ND).

Nhà vua hÕ chiªu l¤y vàng · trong kho ra mÕ tßþng PhÕn Vß½ng4 và tßþng Ъ Thích5 r°i cho ð£t vào chùa Thiên Phù, chùa Thiên H². (Có sách chép Thiên Hñu- ND).

Nåm KÖ Mão (nåm 1159- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 20:

Vua hÕ chiªu xu¯ng r¢ng ChÑc quan Nµi Minh Tñ và hàng quan ÐÕi Liêu ban g÷i nhau là Thái phó. Quan Lang tß¾ng, Thßþng chª, Sùng ban cho ðªn các b§c Cung Phøng, Th¸ c¤m và Ði®n trñc thì g÷i là Thái

1 Nguyên bän là "...nh§t nguy®t tß½ng ð¤u". Фu là hai bên giáp nhau, cøng nhau. Phäi chång ðây là hi®n tßþng nh§t thñc.

2 Cäo giáp: Làm phu d¸ch, cày ruµng · Cäo Ði«n (tÑc Cäo Xã), ð¤t này thuµc Qu¯c kh¯ do nhà nß¾c quän lý.

3 Qui Hóa: mi«n thßþng du Thanh Hóa.

4 Xem chú thích s¯ 323 t§p II.

5 Xem chú thích s¯ 324 t§p II.

84 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

bäo. Ng߶i không có quan tß¾c thì g÷i là Quän giáp. Quan Chi h§u và quan Höa ð¥u g÷i nhau là Phøng ngñ. Täo hoành g÷i là Chü ðô.

Cây cµt chùa Thiên Phù và chùa Thiên H² (có sách chép Thiên Hñu- ND) chäy máu.

Nåm Canh Thìn (nåm 1160- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 21:

Dñng ð«n Nh¸ næ (Hai Bà) và ð«n Xi Vßu1 · ph߶ng B¯ Cái.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm ÐÕi иnh thÑ 22 (nåm Tân TÜ 1161- ND):

Mùa thu, tháng 7 dñng chùa Pháp Vân · C± Châu2.

Thái h§u t× tr¥n ð£t tên thøy là Linh Chiªu.

Bình Long Tr߶ng3 làm phän. Vua sai Thiªu sß là Phí Công Tín ði ðánh d©p.

Nåm Nhâm Ng÷ (nåm 1162- ND) là nåm ÐÕi иnh thÑ 23:

Vua hÕ chiªu cho nhæng ng߶i t× 60 tu±i tr· lên làm Lão li®t (già yªu). Nhæng ng߶i trë t× 17 ðªn 19 tu±i làm Ю nh¸ ðÆng, t× 16 tu±i tr· xu¯ng làm Hoàng nam. LÕi có chiªu ban b¯ r¢ng: "Ai tñ hüy hoÕi thân th¬ (c¡t, cÑa gây thß½ng tích) thì b¸ phÕt 80 trßþng và tích vào b¡p tay trái 23 chæ r°i thä tr· v« ð¸a v¸ cû.

Tháng thÑ hai mùa hÕ (tháng 5) ðµng ð¤t.

Mùa thu, dñng ðài Chúng Tiên, t¥ng trên lþp ngói vàng, t¥ng dß¾i lþp ngói bÕc.

Nåm Quí Mùi (nåm 1163- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ nh¤t:

Tháng giêng ð±i niên hi®u.

Ra l®ng c¤m m÷i ng߶i không ðßþc dùng loÕi ng÷c giä.

Tháng 5 T¯ng Hiªu Tông4 lên ngôi sai sÑ mang l­ v§t và qu¯c thß ðªn châu khâm, nhà vua sai sÑ ðón tiªp.

Nåm Giáp Thân (nåm 1164- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 2:

Mùa xuân, tháng 3 sØa lÕi ði®n Thiên An.

Dân man Lµng LÕc · mi®t sông Mang Quáng (nay thuµc S½n La- ND) làm phän, vua sai Tô Hiªn Thành5 ðánh d©p chúng.

Nåm „t D§u (nåm 1165- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 3:

Xây c¤t ðài ðèn, ð£t tên là Quäng Chiªu Diên M®nh.

1 Xi Vßu: tên vua nß¾c chß h¥u là CØu Lê ð¶i Hoàng ðª nß¾c Trung Qu¯c. Xi Vßu th߶ng hay sanh vi®c chiªn tranh, chª ra giáo mác

nhi«u n½i, sau b¸ Hoàng ðª di®t ðßþc. Xem chú thích s¯ 16 chß½ng thÑ nh¤t quy¬n I.

2 Nay thuµc Thu§n Thành (Hà B¡c).

3 Chæ tr߶ng · ðây ð¬ chï khu vñc hành chánh nhö và có nghîa nhß chæ Giang, Giáp, Xã. Bình Long nay · phía nam Thanh Hóa.

4 T¯ng Hiªu Tông, tên Tích, dòng dõi T¥n Vß½ng tên ÐÑc Phß½ng (con cüa Thái T±), · ngôi 27 nåm (1163- 1189).

5 Bän chæ Hán: — ðây chép Tô Hiªn Thành là chép ðúng, còn ðoÕn trß¾c chép Tô Linh Thành là nh¥m.

85 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa thu m· khoa thi h÷c sanh.

D¶i thành ÐÕi La, phía cØa tri«u ðông lùi sâu vào 75 thß¾c.

Xây cØa b¢ng gÕch và ðá ð¬ tránh sñ xói mòn cüa nß¾c sông.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Bính Tu¤t (nåm 1166- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 4:

Mùa xuân, tháng 3 nhà vua ði cung Cänh Linh xem l­ Døc ÐÕo1. L­ Døc ÐÕo b¡t ð¥u t× ðó.

Con rùa có sáu con ngß½i, có chæ "ng÷c", có vån (ð߶ng chï- ND) màu xanh biªc xu¤t hi®n.

LÕi ðßþc dâng con rùa màu h°ng, có sáu con ngß½i, n½i c± có vån màu ðö, dß¾i bøng ð«u có nåm màu, · chót ðuôi có cái cña.

Có ng߶i dâng chim công tr¡ng và ðen.

Mùa ðông, v¸ ÐÕi liêu ban là Nguy­n Tß dâng con rùa có sáu con ngß½i, n½i ngñc rùa có bäy chæ: "Thiên tØ vÕn thª vÕn vÕn thª"2.

có ng߶i dâng con quÕ tr¡ng.

Nåm Ðinh Hþi (nåm 1167- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 5:

SØa sang lÕi cØa ÐÕi Hßng.

Công chúa Thiên Cñc v« v¾i quan LÕng Châu møc là Hoài Trung H¥u.

Nåm M§u Tý (nåm 1168- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng nåm thÑ 6:

Có ng߶i dâng hoa ¿u Ðàm3.

Nåm KÖ SØu (nåm 1169- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 7:

Nåm Canh D¥n (nåm 1170-ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 8:

Cu¯i mùa hÕ (tháng 6) cung Nghinh Thi«m b¸ cháy.

Chiêm Thành sang c¯ng.

Nåm Tân Mão (nåm 1171- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 9:

Bãi bö cái l­ Døc ÐÕo.

Ði®n Vînh Quan không duyên c¾ gì, tñ nhiên rung chuy¬n.

Ð¥u mùa hÕ vua xu¯ng chiªu tu sØa miªu Vån Tuyên Vß½ng, ð«n th¶ th¥n H§u Th±.

Xây gác Thái BÕch.

Mùa thu, tháng 7 ðµng ð¤t.

1 L­ Døc ÐÕo: Mµt cuµc l­ th߶ng do các b§c sß trß· ng t± chÑc tÕi các chùa ð¬ ch÷n l÷c các tu sî mà vinh thång c¤p b§c h¥u lãnh

trách nhi®m m¾i ho£c theo h÷c mµt trình ðµ cao h½n. Phàm các tu sî tòng h÷c tÕi các Thi«n vi®n sau mµt th¶i gian là hai ho£c ba nåm thì ðßþc li®t vào hÕng ðßþc tuy¬n ch÷n trong cuµc l­ này. Døc ÐÕo, nghîa ðen là t¡m trong ngu°n ðÕo.

2 Có sách chép vi®c dâng con rùa này là Nguy­n An và 7 chæ n½i ngñc rùa là: "Thiên tØ vÕn thª vÕn thª thª"

3 Hoa ¿u Ðàm là loÕi hoa thiêng liêng cüa nhà Ph§t. Xem chú thích s¯ 280 quy¬n II.

86 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nåm Nhâm Thìn (nåm 1172- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 10:

Mùa ðông xây c¤t ð«n th¶ Trinh Linh Phu nh½n · ngoài c¥u Tây Dß½ng.

Nåm Quý TÜ (nåm 1173- ND) là nåm Chánh Long Bäo ºng thÑ 11:

SØa sang lÕi c¥u Thái Hòa.

Nhà T¯ng gØi thß mua voi ð¬ chu¦n b¸ nghi v® cho cuµc l­ Nam Giao1.

Nhà vua sai mµt viên chÑc trong hàng ÐÕi liêu ban là Doãn TØ Sung2 ðem 10 con voi sang nhà T¯ng.

Nåm Giáp Ng÷ (nåm 1174- ND) là nåm Thiên Cäm Chí Bäo thÑ nh¤t:

Tháng giêng ð±i niên hi®u.

Nhà T¯ng g÷i nß¾c Vi®t ta là nß¾c An Nam, vua là Qu¯c Vß½ng3 qu¯c hi®u ðßþc l§p b¡t ð¥u t× ðó.

Giáng Thái tØ Long Sß· ng4 làm Bäo Qu¯c Vß½ng. L§p Long Cán làm Thái tØ.

Long Sß· ng có tính hiªu s¡c. — trong cung có cung phi nào ðßþc vua yêu quí, Long Sß· ng cûng ð«u tß thông cä. Nhà vua r¤t ghét sñ vô l­ ¤y. Bà Nguyên Phi là T× Th¸ ðßþc vua yêu, Hoàng h§u (ghen) bèn sai Long Sß· ng lén lút ðªn tß tình ð¬ gây sñ ng¶ vñc cho vua. Mu¯n r¢ng T× Th¸ t× ðó b¸ vua ð¯i xØ nhÕt nh¨o ði. T× Th¸ cÑ tình thñc tâu vua. Vua gi§n, bèn phª Long Sß· ng.

Mµt hôm nhà vua ði ra th¸ tri«u, bà nhû mçu (ng߶i vú nuôi trë- ND) bª Cao Tông (tÑc là Long Cán, con thÑ cüa Anh Tông) ði theo. Cao Tông khóc mãi, nhà vua lµt cái mû ðµi cho, thì Cao Tông ng×ng khóc. Vua l¤y làm lÕ nói r¢ng: "Ng߶i làm nên cái sñ nghi®p cho ta, ¤y t¤t là th¢ng bé này", r°i tháng 11 l§p làm Thái tØ và giáng Long Xß· ng làm Vß½ng.

Nåm „t Mùi (nåm 1175- ND) là nåm Thiên Cäm Chí Bäo thÑ 2:

Mùa thu, tháng 7 nhà vua se mình. Hoàng h§u xin vua l§p lÕi Bäi qu¯c Vß½ng làm Thái tØ. Vua nói: "Làm ng߶i con mà không biªt kính tr÷ng ð¤ng song thân (cha m©) cüa nó thì làm ông vua lÕi biªt yêu dân hay sao?".

Ngày Giáp Thìn, b®nh càng n£ng, vua bäo Thái tØ: "Nß¾c nhà ta núi sông ð©p ð¨ lÕ th߶ng, ng߶i tu¤n ki®t, ð¤t linh thiêng, châu ng÷c quí báu, thÑ gì cûng có cä. Nß¾c khác không th¬ bì k¸p. V§y nên phäi th§n tr÷ng giæ gìn".

Ngày KÖ TÜ vua t× tr¥n · tÕi ði®n Thøy Quang, th÷ 41 tu±i, miªu hi®u là Anh Tông, · ngôi 39 nåm, ð±i niên hi®u ba l¥n. Vua ðßþc an táng tÕi phü Thiên ÐÑc.

1 L­ Nam Giao: жi xßa, ng߶i ta ð¡p n«n · phía nam kinh thành ð¬ làm l­ tª tr¶i g÷i là l­ Nam giao. Xem chú thích chæ "Xã t¡c" s¯

190 quy¬n I.

2 Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép: Doãn TØ Tß và kÏ ði c¯ng sÑ này có nhæng ba sÑ th¥n: Doãn TØ Tß làm ÐÕi sÑ, Lý Bang Chánh làm Chánh sÑ và Nguy­n Vån Hiªn làm Phó sÑ. Vi®c ði sÑ cüa ÐÕi sÑ Doãn TØ Tß ðã làm cho hai nß¾c tr· nên hòa hiªu t¯t ð©p. Và vua T¯ng ðã tiªp ðãi hªt sÑc tØ tª, sau ðó xu¯ng chiªu g÷i tên nß¾c ta là An Nam qu¯c.

3 Sñ Ki®n này nhi«u sách chép là vào nåm Giáp Thân (1164). Thñc ra tên nß¾c cüa ta do vua ta là Lý Thánh Tông ð£t là "ÐÕi Vi®t" t× nåm Giáp ng÷- 1054, nhßng nhà T¯ng không th×a nh§n. Ъn ðây, nhà T¯ng m¾i ch¸u coi ta là vß½ng qu¯c riêng, nhßng lÕi dùng qu¯c hi®u là An Nam.

4 Còn có âm là Xß· ng- Long Xß· ng.

87 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Vua Cao TôngVua Cao Tông

Cao Tông tên húy: Long Cán, là ng߶i con thÑ sáu cüa vua Anh Tông mà m© là Hoàng h§u Thøy Châu, h÷ в.

Khi lên 2 tu±i, nh¢m vào nåm Thiên Cäm Chí Bäo thÑ 2 (nåm „t Mùi- 1175- ND), tháng 7 ngài lên ngôi. — trß¾c linh cæu Anh Tông, vua tôn m© là Hoàng h§u Thøy Châu làm Thái h§u Chiêu Thiên Chí Lý. Qu¥n th¥n dâng tôn hi®u lên là: "ºng Thiên ngñ cñc hoành vån hiªn vû linh thi®u chiªu phù chß½ng ðÕo chí nhân ái dân lý v§t du® mßu th¥n trí cäm hóa cäm chánh thu¥n phu hu® th¸ t× tuy du kiªn mÛ công toàn nghi®p th¸nh long hi®n th¥n cß thánh minh quang hiªu Hoàng ðª".

Nhà vua còn nhö tu±i, vi®c chính sñ không k¬ l¾n nhö ð«u giao hªt cho quan Thái phó là Tô Hiªn Thành n¡m giæ.

Bà Thái h§u (tÑc là Chiêu Linh Thái h§u sanh con trß· ng là Long Sß· ng- ND) có ý làm vi®c phª l§p, dò biªt lúc Tô Hiªn Thành ði khöi m¾i sai ng߶i ðem vàng løa ðút lót cho vþ ông là bà Læ Th¸, ð¬ khiªn cüa ðút lót ðßþc ðªn Hiªn Thành. Tô Hiªn Thành nói r¢ng: "Thân ta · ð¸a v¸ ngôi T¬ tß¾ng, ðã nh§n ch¸u sñ phó thác cüa Tiên Vß½ng phò giúp ¤u chúa, nay lÕi nh§n cái thÑ ðút lót cüa ng߶i ta mà mßu vi®c phª l§p thì thiên hÕ s¨ bäo ta ra thª nào næa. Ví phöng m÷i ng߶i ð«u b¸ b¸t tay, b¸t m¡t mà không biªt ðßþc thì khi v« n½i ð¸a phü ta biªt ðem l¶i gì ð¬ ð¯i ðáp v¾i ð¤ng Tiên Vß½ng". Thái h§u biªt cái mßu ¤y không ðßþc Tô Hiªn Thành giúp sÑc. Nhßng r¯t cuµc cûng không ð±i ý, bèn m¶i Hiªn Thành lÕi mà bäo r¢ng: "Ông ð¯i v¾i nß¾c nhà có th¬ nói là ng߶i trung ð¤y, nhßng tu±i tác cüa ông cûng ðã v« chi«u r°i mà ði giúp mµt ông vua bé böng thì nhæng ð«u ông làm ai biªt cho, chi b¢ng l§p vua l¾n tu±i. Có l¾n tu±i thì kë kia m¾i biªt ðem sñ ban thß· ng cüa mµt ông vua hi«n ðÑc mà thñc hành, r°i ông s¨ mãi mãi giæ v©n ðßþc cänh giàu sang, há không ð©p ð¨ hay sao?" Tô Hiªn Thành thßa r¢ng: "Làm vi®c b¤t nghîa ð¬ ðßþc giàu cùng sang ðâu phäi là ði«u mà ng߶i tôi trung, kë nghîa sî thích làm. Hu¯ng chi l¶i d£n dò cüa ð¤ng Tiên Vß½ng nay còn nguyên v©n bên tay tôi. Vä lÕi, nhß cái vi®c mßu l§p ¤y, công ngh¸ s¨ ra sao? Tôi không dám vâng theo l¶i dÕy bäo ðó"1

Nói thª, r°i Tô Hiªn Thành bèn vµi bß¾c ra ði. Thái h§u bèn sai tri®u g¤p Bäo Qu¯c Vß½ng. Bäo Qu¯c Vß½ng v×a sþ v×a m×ng bèn dùng chiªc ghe nhö t× sông Tô L¸ch mà vào. Tô Hiªn Thành cho tri®u các viên tä hæu Quan chÑc ðô (quan võ- ND) ðªn mà bäo r¢ng: "Tiên vß½ng th¤y ta cùng v¾i các ông chung sÑc phù trþ nhà vua, quyªt không hai lòng, cho nên m¾i ðem ¤u chúa giao g· i cho, nay Bäo Qu¯c Vß½ng nghe theo sñ sai bäo cüa Thái h§u, phª bö chúa thßþng ð¬ tñ l§p làm vua, các ông nên hªt lòng trung, hªt sÑc ð¬ nghe theo sñ cß½ng quyªt (bó buµc -ND) cüa ta. H­ tuân theo m®nh l®nh cüa ta thì su¯t ð¶i ðßþc ban thß· ng, trái m®nh ta thì s¨ b¸ giªt chªt · n½i chþ búa ð¬ m÷i ng߶i xem. Các ông hãy c¯ sÑc lên". Các viên Quan chÑc ðô ð«u tuân theo m®nh l®nh. Ch¯c lát, Bäo Qu¯c Vß½ng ðã ðªn cØa Ngân Hà. Bà Thái h§u cho tri®u càng g¤p. Bäo Qu¯c Vß½ng mu¯n vào, Quan chÑc ðô ngån lÕi mà nói r¢ng: "Chßa nghe có chiªu chï cüa nhà vua nên không dám vâng m®nh ngài. Nªu ngài tñ Ö mÕnh mà vào thì ng߶i phÕm tµi ¤y không phäi · tôi mà là · quân lính". Bäo Qu¯c Vß½ng h± th©n, sþ hãi r°i thì rút lui.

Cu¯i mùa thu, nhà vua cho em (trai) cüa Thái h§u (Chiªu Thiên Chí Lý) là в Anh Thu§n2 làm Quan nµi Hi¬n Qu¯c H¥u.

1 Theo sách "Ngñ chª Vi®t sØ T±ng v¸nh" quy¬n IV, thì Tô Hiªn Thành còn vi®n dçn sñ tích các b§c trung th¥n giúp ¤u chúa ð¶i nhà

Châu là Y Doãn, ð¶i nhà Hán là Ho¡c Quang ð¬ ðáp l¶i Thái h§u.

2 Nhi«u bµ sØ chép là в An Di có l¨ chæ Di trong nguyên tác b¸ m¶ và ng߶i chép lÕi sách nhìn ra chæ Thu§n r°i chép thành Thu§n chång.

88 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Dùng Tô Hiªn Thành làm Thái úy.

Ánh sáng th¥n · núi Thái Lãm xu¤t hi®n.

Ð¥u mùa ðông nhà vua th«n h©n tÕi Long Trì v¾i ng߶i trong nß¾c.

Nåm Bính Thân (nåm 1176- ND) là nåm Trinh Phù thÑ nh¤t:

T¯ng Hiªn Tông ban cho nhà vua cái ¤n là An Nam Qu¯c Vß½ng.

Quan Thái úy là Tô Hiªn Thành dâng chim së tr¡ng.

Nåm Ðinh D§u (nåm 1177- ND) là nåm Trinh Phù thÑ 2:

Quan ði®n ti«n chï huy sÑ là Hoàng Viêm dâng con hß½u tr¡ng.

Ng߶i Chiêm Thành tiªn vào ð¸a gi¾i phía ðông châu Ngh® An.

Có ng߶i dâng con rùa có sáu con ngß½i, n½i ðïnh ð¥u có vån màu ðö.

Viên thü Lãnh châu Thßþng Nguyên là Dß½ng _ làm phän.

Nåm M§u Tu¤t (nåm 1178- ND) là nåm Trinh phù thÑ 3:

Giæa mùa hÕ, l¤y ngày sanh nh§t cüa vua làm tiªt Càn Hßng.

Nåm KÖ Hþi (nåm 1179- ND) là nåm Trinh phù thÑ 4:

Ð¥u mùa xuân có ðµng ð¤t.

Giæa mùa hÕ, sØa sang thêm chùa Chân Giáo. Nhà vua hÕ chiªu dùng chùa ¤y làm n½i h¥u kÜ1 vua Anh Tông, lúc b¤y gi¶ là ch² hành hß½ng.

Tháng 6, ngày Giáp Thìn hai m£t tr¶i ð«u xu¤t hi®n.

Ngày KÖ D§u, quan Thái úy Tô Hiªn Thành t× tr¥n, nhà vua thß½ng xót bèn cho bãi ch¥u 7 ngày, ån chay 3 ngày.

Trß¾c kia ông n¢m trên gi߶ng b®nh, chï có quan Tham tri Chánh sñ là Vû Tán Ð߶ng ngày ðêm h¥u hÕ bên cÕnh. Quan Giám ngh¸ ÐÕi phu là Tr¥n Trung Tá vì nhæng vi®c quá r¡c r¯i phäi làm, nên không còn lúc nào ränh mà ðªn thåm b®nh Hiªn Thành. Ъn lúc b®nh n£ng, bà Thái h§u (в Thái h§u, ng߶i sanh ra Cao Tông) ðªn thåm m¾i höi Hiªn Thành r¢ng: "Nªu nhß ông qua ð¶i2 thì ai là ng߶i lên thay ông ðßþc:" Tô Hiªn Thành thßa r¢ng: "Ngày th߶ng, ng߶i mà tôi biªt chï có Tr¥n Trung Tá mà thôi". Thái h§u nói: "Vû T¤n Ð߶ng su¯t ngày h¥u hÕ thu¯c thang mà ông lÕi không ð« c§p ðªn là thª nào?". Tô Hiªn Thành ðáp r¢ng: "B® hÕ höi, có ng߶i nào giúp nß¾c ðßþc hay không; cho nên tôi m¾i nói ðªn Tr¥n Trung Tá. Còn nhß höi ng߶i h¥u hÕ, nuôi dßÞng, tôi së nói, không có Vû Tán Ð߶ng thì chÆng còn ai næa". Bà Thái h§u tuy khen ngþi cái lòng trung nghîa ¤y mà r°i cûng không biªt áp døng theo l¶i nói cüa Hiªn Thành, lÕi cho в An Thu§n tham dñ vi®c tri«u chính (có sách chép là в An Di- xem chú thích s¯ 466).

C¤m vi®c ðem cá, mu¯i và các ð° dùng b¢ng s¡t lên t§n ð¥u ngu°n ð¬ trao ð±i nhau mà ðánh bÕc.

1 KÜ tÑc là gi², ngày cúng tª, tß· ng ni®m ng߶i quá c¯.

2 Qua ð¶i là d¸ch hai chæ b¤t húy. Nói chuy®n v¾i ng߶i ðang lâm tr÷ng b®nh, ng߶i ta th߶ng hay tránh dùng chæ "chªt" cùng nhi«u chæ mà khi nghe ðªn, nó nhß th¬ là l¶i "trù", l¶i rüa thì phäi kiêng kÜ, nh¤t là ð¯i v¾i vua chúa hay b§c ðÕi quan ho£c b§c trß· ng thßþng mà có tình thân huyªt nhøc. Riêng hai chæ "b¤t húy" th§t ra cûng có nghîa là chªt nhßng có ý dè d£t, l­ ðµ, kiêng n¬.

89 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nhà vua cùng bà Thái h§u (в Thái h§u- thân mçu cüa vua- ND) xem con em các b§c tång quan (th¥y tu làm quan- ND) thi tøng kinh Bát Nhã1. Nhà vua lÕi ngñ · ði®n Phßþng Minh ð¬ xem các Hoàng nam thi viªt bài th½ cüa ng߶i xßa và làm toán.

Ð¥u mùa ðông vua ngñ · ði®n Sùng Chß½ng coi khoa thi Tam giáo2. Các con em thi viªt3 bài th½ xßa và làm các môn: th½4, phú5, kinh nghîa6 và toán.

Ngày M§u Tu¤t có ng߶i dâng con rùa ba chân, sáu con ngß½i. Nåm Canh Tý (nåm 1180- ND) là nåm Trinh phù thÑ 5:

Nhà vua xu¯ng chiªu cho hàng Tam giáo (Nho, Ph§t, Lão) sØa sang các vån bia · trong ðÕi nµi.

иnh lÕi cái l® cho các b§c vß½ng h¥u vào ch¥u.

Mùa hÕ, cho viên L®nh thß gia là Nguy­n Ng÷ làm Phó hành khi¬n.

Ð¥u mùa thu løt lµi, nß¾c tràn vào ði®n Vînh Quang và ði®n Hµi Tiên.

еng Фt.

Mùa ðông, cho quan Thü lãnh châu V¸ Long là Hà Công Phø cß¾i Công chúa Hoa Dß½ng.

Nåm Tân SØu (nåm 1181- ND) là nåm Trinh phù thÑ 6:

Mùa hÕ, tháng 4 sao HuÏnh Ho£c7 nh§p vào sao Nam ð¦u.

Xäy nÕn ðói l¾n, dân chªt g¥n mµt nØa.

Nåm Nhâm D¥n (nåm 1182- ND) là nåm Trinh phù thÑ 7:

1 Bát Nhã: Nguyên chæ PhÕn là Prajna có nghîa là trí tu®, tß tß· ng chân chính và lß½ng thi®n, tâm trí không còn chÑa nhæng ý tß· ng tà

vÕy phàm tøc. Kinh Bát Nhã là mµt trong nhæng bµ kinh cüa Ph§t giáo.

2 Tam giáo: Nho giáo, Ph§t giáo, và Lão giáo.

Nho giáo : Giáo lý ðÕo Nho cüa c± nhân, l¤y tam cß½ng ngû th߶ng làm tr÷ng. Giáo lý này ðßþc ðÑc Kh±ng TØ (551- 479 trß¾c Công nguyên) tên Khâu, ng߶i nß¾c L² thu§t lÕi. Ngài không sáng tác ra, nhßng ngài ðã có công l¾n ðem cái ðÕo cüa thánh hi«n th¶i thßþng c± mà phát huy và l§p thành th¯ng h®, truy«n lÕi h§u thª. Vì v§y ngài ðßþc coi là b§c thánh t± cüa Nho giáo.

Ph§t giáo: Xem chæ Thích Ca, chú thích s¯ 232 quy¬n II.

Lão giáo: ÐÕo giáo cüa Lão tØ. Lão tØ, · cùng th¶i v¾i ðÑc Kh±ng TØ, h÷ Lý, tên nhï là ng߶i nß¾c S· (tïnh An Huy ngày nay). Ông là ng߶i sáng l§p ra ðÕo giáo, chü trß½ng "thanh tînh vô vi". Tß tß· ng cüa ông là mµt n«n triªt h÷c cao thâm. Ông ðã viªt ra ÐÕo ðÑc kinh, cái tôn chï cüa ông ðã ðßþc bày tö ð¥y ðü trong sách ¤y. Ng߶i ð¶i tôn ông là Thái Thßþng Lão quân.

3 Viªt · ðây là viªt ám tä và thí sinh ðã · trình ðµ biªt làm th½, làm phú.

4 Th½ có nhi«u th¬, nhßng th¬ thông th߶ng nh¤t trong vi®c thi cØ bu±i xßa là Ð߶ng lu§t, tÑc là th¬ th½ ð£t ra t× ð¶i nhà Ð߶ng (618- 907). Th¬ này có niêm lu§t nh¤t ð¸nh và có hai l¯i. M²i bài b¯n câu là TÑ tuy®t, m²i bài tám câu là Bát cú.

5 Phú: Nghîa ðen là mô tä, giäi bày. Là mµt th¬ vån có v¥n, có ð¯i ho£c không có ð¯i dùng ð¬ tä tình tä cänh. Th¬ phú có v¥n mà không có ð¯i, không theo lu§t b¢ng tr¡c là th¬ cû. Th¬ phú thông døng nh¤t là phú làm theo th¬ Ð߶ng lu§t, có v¥n, có ð¯i, có lu§t b¢ng tr¡c nh¤t ð¸nh.

6 Kinh nghîa: Kinh là kinh sách, tÑc là các kinh: Lu§n ngæ, MÕnh tØ, ÐÕi h÷c, Trung dung, Thi, Thß, D¸ch, L­ ký và Xuân thu. G°m có chín kinh. Kinh nghîa là mµt bài vån giäi thích rõ ràng ý nghîa mµt câu hay mµt ðoÕn trích t× các kinh ¤y. Vì v§y kinh nghîa còn g÷i là tinh nghîa. Kinh nghîa th߶ng làm theo l¯i "bát c±" là mµt th¬ vån g°m có tám vª, có ð¯i mà không có v¥n. L¯i này còn g÷i là bi«n vån (Bi«n: hai con ngña chÕy sóng ðôi).

7 HuÏnh Ho£c tÑc là sao Höa tinh thuµc Nam ð¦u, Dß½ng höa. Theo sách TØ vi ð¦u s¯ thì Höa tinh là mµt sao chü · sñ phá hoÕi, nó kÜ t¤t cä các tinh tú.

90 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa xuân, tháng 3 cho Ng÷c gia Viên ngoÕi lang là Tiêu Nhæ Dñc làm Bình bÕc ty.

Mùa hÕ, в An Thu§n dâng con quÕ tr¡ng.

Cho viên Trung thß höa là Chu ThoÕi Lß½ng làm Trung thß l®nh Thß gia.

Dùng в An Thu§n1 làm Thái sß phø chính. Ng߶i th¶i b¤y gi¶ kinh sþ cái oai quy«n cüa ông. Phàm có vi®c ki®n cáo, viên quan Tß lÕi truy xét không xong mà в An Thu§n sai viên Cân Xa Nhi truy xét là nhæng kë ki®n cáo ðÑng ngay d§y ðªn h¥u vi®c phân xØ. Vi®c này làm cho tên ßu nhân (ng߶i hát xß¾ng, ðóng trò · cung ði®n vua- ND) phäi bày trò di­u cþt nhß sau ðây:

H¡n dùng mµt ng߶i là quan Thßþng thß bµ Hình. Quan Thßþng thß bµ Hình này sai viên Tß lÕi truy xét nhæng vø v« nhøc hình thì nhæng kë (liên h® vø án- ND) không ch¸u ðªn. Tên ßu nhân m¾i nói r¢ng: "Sao mày không xßng là Cân Xa Nhi cüa Thái sß?" Viên Tß lÕi vâng theo nhß l¶i nói ¤y, quä nhiên ðßþc vi®c.

Mùa ðông, tháng chÕp ngày Nhâm D¥n vua b¡t ð¥u ngñ · nhà Kinh Diên2.

Ra l®nh c¤m, không ðßþc giªt trâu3, không ðßþc dùng chï vàng may áo xiêm4.

Nåm Quí Mão (nåm 1183- ND) là nåm Trinh phù thÑ 8:

Mùa xuân, côn trùng làm t± trên cây · chùa Nhi Lâm, t± có màu s¡c nhß vàng, nhß bÕc.

Nåm Giáp Thìn (nåm 1184- ND) là nåm Trinh phù thÑ 9:

Mùa ðông, sách (làng) Tß Nông, sách Tr¸nh, sách Ô m­ làm phän. Nhà vua sai quan Thái phó là Vß½ng Nhân T× ðánh d©p. Vß½ng Nhân T× sai ng߶i trong châu là PhÕm Phöng ðóng giæ n½i äi5 Ông Tr÷ng Trß½ng NhÕn và PhÕm в ðóng giæ làng Bái, Ðoàn Tùng ðóng giæ Khä Lão. R°i Vß½ng Nhân T× ðánh thÆng vào hai sách là Ðông Bái và VÕn M­ mà san b¢ng ði. Lúc tiªn quân ðªn trÕi La Ao6 thì b¸ rþ Lão (mµt gi¯ng m÷i · Tây Nam- ND) ðánh lén, quan quân thua to.

Vß½ng Nhân T× chÕy v« núi An C¯i thì b¸ công hãm n½i ch² bùn l¥y và b¸ gi¯ng rþ Lão ðâm chªt. B÷n s½n lão nói v¾i nhau r¢ng: "Ngày nay có mµt ng߶i ðàn bà b¸ ta ðâm chªt, r¯t cuµc m¾i biªt ðó là Vß½ng Nhân T× ðã chªt. Tìm riêng trong cái khoäng ð¥m lÕch · trên núi thì ðßþc cái thây ¤y. Vß½ng Nhân T× là hoÕn quan cho nên gi¯ng ng߶i ðàn bà".

Tr¶i mßa nß¾c ðen.

Có ng߶i dâng gi¯ng lúa có nhi«u bông li«n nhau mà c÷ng r½m (thân cây lúa- ND) dài bäy thß¾c nåm t¤c7.

1 Nhi«u l¥n ð«u chép nhß nhau. V§y sách này chép là в An Thu§n chÑ không phäi chép nh¥m chæ Di ra chæ Thu§n. Có th¬ nh¥m là

các bµ sØ khác Thu§n ð÷c nh¥m ra Di và chép Di.

— ph¥n trß¾c Tô Hiªn Thành, chæ Hiªn ð÷c nh¥m ra Linh và chép Tô Linh Thành, ðªn nhæng l¥n chép sau thì chép Tô Hiªn Thành.

2 Xem chú thích s¯ (419) quy¬n III.

3 Trâu là d¸ch chæ ngßu, ¤y là d¸ch theo sñ quen dùng cüa ng߶i ð¶i t× xßa ðªn nay. Thñc ra, theo Hán Vi®t T× ði¬n cüa Ðào Duy Anh thì ngßu là con bò (có sách chép: con bò là hoàng ngßu) còn thüy ngßu m¾i là con trâu.

4 Xiêm: а dùng che ph¥n dß¾i thân ng߶i th¶i xßa, tÑc là cái váy.

5 Äi: N½i quÕnh hiu v¡ng vë hi¬m tr· .

6 Có sách chép là La Bi«u.

7 Thß¾c t¤c · ðây là "thß¾c ta", mµt døng cø ð¬ ðo chi«u dài ngày xßa, có sñ thay ð±i theo t×ng th¶i ðÕi, theo t×ng ð¸a phß½ng, là vì nó không ðßþc ð¸nh b· i mµt vi®n ðo l߶ng qu¯c tª nhß thß¾c tây ngày nay.

91 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nåm „t TÜ (nåm 1185- ND) là nåm Trinh phù thÑ 10:

Kiªn Ninh Vß½ng là Long Ích ð¯c xu¤t quân lính h½n 12000 ng߶i ði ðánh b÷n S½n Lão · Linh Sách ð¬ báo thù cái tr§n La Ao. Quân kéo ðªn ðóng · в Gia thôn, Long Ích b¡t giæ hªt cä. B÷n Ðinh Võ kêu than mµt cách thäm thiªt. Ng߶i ði theo là Nguy­n Ða C¦m th¤y b÷n Ðinh Võ b¸ b¡t làm tù, khoái chí bèn la m¡ng nhøc mÕ và ðái vào mi®ng b÷n Ðinh Võ. Gi¯ng rþ Lão có tính hung hãn bèn c¡n âm hành1 cüa Ða C¦m. Ða C¦m dùng tay ðánh, Ðinh Võ s©o m¤t cái m°m. Ða C¦m cûng ngã xu¯ng ð¤t g¥n chªt. Do ðó Long Ích m¾i sai các quan chÑc làm con cá g± kh¾p m°m b÷n Ðinh Võ, xong, dùng g§y ðánh chªt r°i ðem ph½i khô cái th¸t b÷n ¤y.

Cu¯i mùa hÕ, gió l¾m th±i lên dæ dµi. N½i c±ng chùa Nh¸ Tñ ð¤t nÑt në ra.

Nåm Bính Ng÷ (nåm 1186- ND) là nåm Trinh phù thÑ 11:

B¡t ðßþc con voi tr¡ng, ð£t cho cái tên là con voi Thiên tß (cüa tr¶i- ND), r°i ð±i niên hi®u là Thiên Tß Gia Thøy nåm thÑ nh¤t.

Phò mã lang Bäo Trinh h¥u là в Trñc dâng con hß½u ðen.

Nåm Ðinh Mùi (nåm 1187- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 2:

Giæa mùa hÕ nhà Thái miªu rung chuy¬n.

Mùa thu, có v¸ tång sß · sÑ Tây Vñc (vùng phía Tây nß¾c Tàu) ðªn. Nhà vua m¾i höi v¸ sß ¤y có ði«u gì làm ðßþc. V¸ tång sß thßa r¢ng: "Có th¬ hàng phøc ðßþc loài c÷p". Nhà vua sai quan Chi h§u Phøng ngñ là Lê Nång Tr߶ng lßu tång sß n½i nhà khách tr÷ r°isai ng߶i b¡t c÷p ð¬ thØ xem cái thu§t ¤y. H½n m߶i ngày sau v¸ tång sß bäo Lê Nång Tr߶ng r¢ng: "C÷p có th¬ khiªn quì phøc xu¯ng ðßþc r°i". Lê Nång Tr߶ng tâu lên. Vua sai làm cái chu°ng · n½i khu gác Vînh Bình r°i sai v¸ tång sß vào trong chu°ng. V×a bß¾c vào, v¸ tång sß ni®m chú2 mà hß¾ng v« phía trß¾c con c÷p, dùng g§y khö lên ð¥u nó. Con c÷p v° cây g§y ¤y. V¸ tång sß, vì thª, mà tâu r¢ng: "Có kë nào x¤u giäi m¤t cái linh thu§t cüa th¥n chú. Xin luy®n thêm lÕi r°i sau m¾i làm ðßþc. Nhà vua ch¸u cho theo l¶i xin ¤y. V¸ tång lÕi luy®n thêm ít lâu. Nhà vua mu¯n xem thØ cho biªt cái pháp thu§t ðªn cùng. Mµt hôm vua lÕi sai v¸ sß vào chu°ng. C÷p bèn chÕy nh¦y chøp c¡n. V¸ sß khiªp sþ th¯i lui, r°i thì không biªt ði«u gì ðã làm cho v¸ sß tña vào chu°ng mà chªt.

Giæa mùa ðông sao HuÏnh Ho£c (Höa tinh) hi®n ra.

Nåm M§u Thân (nåm 1188- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 3:

Mùa xuân, tháng 2 ngày m°ng mµt có nhñt thñc.

Mùa hÕ, dñng cung Thánh Nghi.

Cu¯i mùa hÕ có ðµng ð¤t.

Gió dæ dµi.

Quan Thái sß là в An Thu§n t× tr¥n, nhà vua cho quan Thái phó là Ngô Lý Tín làm phø chánh.

1 Âm hành tÑc là ng÷c hành là c½ quan sinh døc cüa nam gi¾i.

2 Chú: Mµt l¯i vån trong kinh sách cüa Ph§t giáo, nhß chú ÐÕi bi, chú Chu¦n ð«, Tiêu tai kiªt t߶ng th¥n chú v.v... Theo nghîa cüa nhà Ph§t thì "chú" là l¶i chúc nguy®n. Các tôn giáp khác nhß ÐÕo giáo ð«u có "chú". Xßa, các b§c ðÕo sî, thu§t sî ¦n cß n½i thâm s½n cùng c¯c ð¬ luy®n thu§t th¥n tiên cûng ð«u có "chú" riêng. V« sau, nhæng kë phàm phu tøc tØ h÷c ðòi tu luy®n mà tâm không chính, ý không thành lÕi hay lþi døng thu§t huy«n di®u ð¬ làm vi®c tà vÕy, mßu c¥u tß lþi; ho£c là sÑc h÷c non kém nên hi¬u sai l®ch cái nghîa cao thâm kÏ bí cüa T± sáng l§p. Do ðó mà "chú" không linh nghi®m và nÕn mê tín d¸ ðoan xäy ra.

92 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa thu, ng߶i · giáp C± Hoành làm phän1.

Nåm KÖ D§u (nåm 1189- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 4:

Mùa xuân, tháng 2 ngày m°ng mµt có nhñt thñc.

Mùa hÕ, m£t tr¶i, m£t trång có s¡c ðö nhß máu.

Nhà vua sai Thái phó là Ngô lý Tín, Ðô quan lang trung là Lê Nång Tr߶ng xét xØ v« cái vø tranh tøng quan Thiªu sß là MÕc Hi¬n Tích. B÷n Lê Nång Tr߶ng sþ MÕc Hi¬n Tích nên không dám tìm tòi tra xét. Ng߶i trong nß¾c c߶i gi­u r¢ng: Ngô Phø Qu¯c2 là Lan, Lê Ðô quan3 là Kích.

Xét xØ mµt vø ki®n tøng MÕc Hi¬n Tích mà chï bàn loanh quanh r°i thôi. Lúc b¤y gi¶ vua thì còn nhö tu²i, MÕc Hi¬n Tích lÕi tß thông v¾i bà Thái h§u. Cho nên ðß½ng th¶i b¤y gi¶ ng߶i ta sþ Hi¬n Tích là nhß v§y.

Lan, Kích là tên hai ng߶i cu°ng4.

Các b§c tång sß nß¾c ÐÕi Lý là Hu® Minh, Gi¾i Nhñt v.v... sang ch¥u.

Nåm Canh Tu¤t (nåm 1190- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 5:

Mùa xuân, tháng 2 bà Thái h§u t× tr¥n. Bà ðßþc ð£t tên thøy là Linh ÐÕo.

Tháng 3 ðµng ð¤t.

Nhà vua xu¯ng chiªu lßu ðày MÕc Hi¬n Tích5 · trÕi Qui Hóa.

Quan Thái phó là Ngô Lý Tín t× tr¥n, nhà vua dùng quan Thái phó là Ðàm Dî Nông làm phø chánh.

Nåm Tân Hþi (nåm 1191- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 6:

Nß¾c Chân LÕp sang c¯ng.

Dùng Ðô quan lang trung là Lê Nång Tr߶ng làm Tä phø, Уng Tú Phø làm Tham tri Chính sñ.

Mùa ðông, tháng chÕp sao HuÏnh Ho£c phÕm vào khu vñc sao Thái BÕch6.

Nåm Nhâm Tý (nåm 1192- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 7:

1 C± Hoành tÑc là C± Ho¢ng, nay thuµc Thanh Hoá. Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép: Ng߶i giáp C± Ho¢ng th¤y có vªt chân trâu · trên cây

am la, trông lên là con trâu tr¡ng, ng߶i xem bói toán nói: "con trâu là v§t · dß¾i ð¤t, mà lÕi · trên cây, ðó là hi®n tßþng kë dß¾i ðßþc · trên", nhân vì thª ng߶i giáp ¤y m¾i làm phän (cây am la tÑc cây mu²m, quä nhß quä xoài, nhßng nhö và r¤t chua).

2 Ngô Phø Qu¯c tÑc là Ngô Lý Tín làm phø chánh nghîa là làm vi®c giúp ð· ¤u chúa trông coi vi®c nß¾c.

3 Lê Ðô quan tÑc là Lê Nång Tr߶ng làm chÑc Ðô quan lang trung.

4 Ðã tra cÑu c± thß, nhßng không th¤y chép v« hai ng߶i cu°ng này. Vä lÕi, theo ðoÕn vån trên chép là, ng߶i trong nß¾c ví Ngô Lý Tín và lê Nång Tr߶ng là tên Lan tên Kích. Ng߶i trong nß¾c là nói g°n cä vua quan và thÑ dân. Lan, Kích: hai ng߶i cu°ng mà ðßþc cä hÕng dân th߶ng nß¾c ta vào th¶i ¤y biªt ðªn thì có l¨ là ng߶i ðß½ng th¶i b¤y gi¶ và là ng߶i cüa nß¾c An Nam (?) mà ta chßa biªt ðích thñc lai l¸ch v§y. Vì r¢ng, nªu là hai danh sî cu°ng ngÕo cüa Trung Hoa nhß N¬ Hành chÆng hÕn thì có nhi«u lý do khiªn ng߶i dân th߶ng bên ta khó biªt ðªn, nhß là: Sách v· ít oi, ng߶i ð÷c ðßþc sách Nho lÕi hiªm, phß½ng ti®n phao truy«n t× nß¾c này ðªn nß¾c khác khó khån v.v...

5 MÕc Hi¬n Tích: ng߶i xã Lûng еng, huy®n Chí Linh (nay thuµc tïnh Häi Dß½ng. Nåm Bính D¥n (1086) ð¶i Lý nhân Tông MÕc Hi¬n Tích ð² ð¥u khoa thi ch÷n ng߶i vån h÷c vào Hàn lâm vi®n, ðßþc b± Hàm lâm h÷c sî.

6 Thái BÕch tÑc là Kim Tinh thuµc phß½ng Tây. HuÏnh Ho£c tÑc là Höa Tinh thuµc phß½ng Nam mà phÕm vào Thái BÕch là g£p Ngû hành tß½ng kh¡c (höa kh¡c kim). „y là m¡c phäi hình kÜ.

93 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa xuâ, tháng giêng giáp C± Hoành thuµc Thanh Hóa làm phän. Trß¾c kia, ng߶i · trong giáp, ð¥u tiên th¤y d¤u chân trâu leo · n½i cây am la (xem chú thích 485). Dò tìm theo d¤u chân trâu mà coi thì th¤y con trâu tr¡ng · trên cây, nó lÕi theo l¯i khác trèo xu¯ng r°i vào trong sông. Nhßng b²ng nhiên nó biªn m¤t. Ng߶i trong châu bói quë cho r¢ng trâu là loài v§t · dß¾i mà lÕi · trên cây r°i xu¯ng, trâu · trên cây là cái hi®n tßþng, theo ðó, thì có viên tß¾ng quän lãnh mßu phän. Ъn lúc có sñ làm phän thì vào mùa hÕ, nhà vua xu¯ng chiªu sai Ðàm Dî Mông phát binh · phü Thanh Hóa ðánh giáp C± Hoành. Ðàm Dî Mông sai ch£t nhi«u cây c¯i quång xu¯ng sông ð¬ ngån ch§n thuy«n gi£c. Thuy«n gi£c chÕy ngang, chÕy d÷c nên không l§p thành tr§n thª ðßþc. Ðàm Dî Mông ðánh c¤p t¯c, phá hÕi quân gi£c dæ dµi r°i b¡t ðßþc tên trß· ng quân phän ngh¸ch là b÷n Lê Vãn nh¯t vào cûi ðßa v« Kinh sß. Nhà vua xu¯ng chiªu cho b÷n Lê Vãn lên ngña g²1.

Mùa ðông, tháng chÕp cung Nghinh Thi«m phát höa (cháy).

Kh½i (ðào) sông Tô L¸ch.

Xây b¶ ðê b¢ng ðá.

H° Ði®p2 · Di­m Châu làm phän, Ðàm Dî Mông ðánh và b¡t ðßþc.

Nåm Quý SØu (nåm 1193- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 8:

Nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 9: (nåm Giáp D¥n- 1194- ND):

Mùa xuân, viên Thü lãnh châu Chân Ðång là Hà Lê làm phän. Vua sai Ðàm Dî Mông ði ðánh và b¡t ðßþc.

Giæa mùa hÕ, n½i ð¥u con r°ng b¢ng vàng · ði®n Vînh Th÷ phát ánh sáng.

Mùa thu, tháng 7 dùng vàng và bÕc mÕ tßþng PhÕn Vß½ng3 và tßþng Ъ Thích4 r°i ðem ð£t tÕi hai ngôi chùa.

Thiªt bày cuµc ðua thuy«n và · h§u cung lÕi bày l­ yªn ti®c.

Mùa ðông, vua xem ðánh cá · H¯i5. Ngày ¤y tr¶i ð± tr§n mßa ðá, t×ng täng ðá l¾n nhß ð¥u ngña r½i xu¯ng, dân chúng ði xem r¤t ðông.

Chiêm Thành và Chân LÕp sang c¯ng.

Nåm „t Mão (nåm 1195- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 10;

Mùa xuâm, tháng 2 vua ngñ · ÐÕi Hßng, m· hµi Quäng Chiªu Hoa Ðång.

Ngày KÖ TÜ vua ngñ · ði®n Thiên An và cho thiªt bày l­ ti®c mùa xuân.

еng ð¤t (mùa xuân- ND).

Tháng 5 lÕi có tr§n ðµng ð¤t næa.

Chân LÕp sang c¯ng.

1 Lên ngña g²: Mµt hình phÕt r¤t n£ng. Xem chú thích s¯ 400 quy¬n II. Lê Vãn là thü lãnh cüa cuµc kh· i nghîa l¾n, ch¯ng tri«u ðình nhà

lý. (Ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n chú thích).

2 Có sách chép là H° а.

3 Xem chú thích s¯ (323) và (324) quy¬n II.

4 Xem 493.

5 H¯i: Chßa rõ · ðâu. Ho£c là bi¬n, nguyên tác là Häi mà ng߶i chép lÕi sách viªt ra chæ H¯i chång (?).

94 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Có nÕn d¸ch l¾n.

Nåm Bính Thìn (nåm 1196- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 11:

Ngày M§u D¥n cái gác Minh lý rung chuy¬n.

Ð¥u mùa ðông m· khoa thi tam giáo (Nho, Ph§t, Lão- ND). Hàng con em thì viªt bài th½ cüa ng߶i xßa và làm các môn: toán, th½, phú, kinh nghîa.

Vua cho hÕng C§p ð®1 và hÕng Xu¤t thân2 có sñ sai bi®t nhau.

Nåm Ðinh TÜ (nåm 1197- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 12:

Mùa xuân, tháng 3 vua ði ch½i cØa bi¬n Long Thüy.

Xây c¤t cung Nghinh Thi«m và hành cung h½n 100 s· .

Mùa thu nhà vua xu¯ng chiªu cho con cháu các b§c công khanh và các b§c ðÕi th¥n (qu¯c tØ) vào h÷c.

Thång tß¾c cho Ðàm Dî Mông lên làm Li®t H¥u.

Nåm M§u Ng÷ (nåm 1198- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 13:

Ðàm Dî Mông tâu v¾i vua r¢ng: "Nay tång ð° và phu d¸ch s¯ lßþng chÆng kém gì nhau. B÷n tång ð° tñ kªt làm bè ðäng, l§p càn ng߶i lên làm chü, tø h÷p thành t×ng nhóm làm nhi«u vi®c d½ b¦n. Ho£c · gi¾i tr߶ng, t¸nh xá thì công khai ån th¸t, u¯ng rßþu. Ho£c n½i thi«n phòng, t¸nh vi®n thì kín ðáo tñ gian dâm v¾i nhau. Ban ngày thì ¦n núp, ban ðêm thì làm nhß ch°n nhß chuµt. Nhæng hành vi làm bÕi hoÕi mÛ tøc, làm thß½ng t±n danh giáo d¥n d¥n s¨ thành thói quen, nhß thª mà không c¤m thì lâu ngày t¤t s¨ càng thêm lên h½n næa". Nhà vua nghe theo l¶i tâu ¤y r°i cho Ðàm Dî Mông tri®u t§p các tång ð° · trong cõi lßu lÕi · ch² vña thóc mà giúp ðÞ nhæng kë còn biªt ðªn danh giá, ðßþc vài chøc ng߶i cho làm tång. S¯ còn lÕi, thäy ð«u ðánh d¤u vào tay và b¡t hoàn tøc.

Nhà vua ði ch½i · C¦m Ðàm3 xem ðánh cá.

Mùa thu mái hiên tòa Tä Võ Th¡ng rung chuy¬n.

Nhà vua ngñ · ði®n Thiên Khánh ð¬ cân nh¡c phán xét các tµi ngøc hình · vi®n Thßþng Lâm.

Ð¥u mùa ðông quan Thái phó Phø qu¯c là Ðàm Dî Mông phán xét nhæng vø ngøc hình thuµc Ðô hµi phü · ngoài Trú quan.

— LÕng Châu sän xu¤t thiªc tr¡ng, ð°ng màu xanh biªc và cây ðÕi thanh4.

Nåm KÖ Mùi (nåm 1199- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 14:

Mùa xuân, tháng 2 nhà vua ði phü Thanh Hoá xem b¡t voi.

Mùa hÕ ðµng ð¤t.

Mùa thu xem khoa thi cüa h÷c sinh.

1 C§p ð® và xu¤t thân · ðây chßa phäi là tiªn sî c§p ð® và Tiªn sî xu¤t thân, vì tri«u nhà Lý chßa ð£t h÷c v¸ Tiªn sî.

2 Xem 496.

3 C¦m Ðàm: có l¨ là Dâm Ðàm.

4 ÐÕi thanh: Mµt loÕi cây có cü, tính nó hàn. Ng߶i ta dùng cü này ð¬ làm thu¯c chæa tr¸ các b®nh cäm nhi®t.

95 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

H§u cung b¸ b¯c cháy.

Ðàm Dî Mông dâng chim së tr¡ng, quÕ tr¡ng.

Nåm Canh Thân (nåm 1200- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 15:

Giæa mùa xuân, nhà vua ði trÕi · núi Ng÷c S½n xem b¡t voi.

Cu¯i mùa hÕ ðµng ð¤t.

Mùa thu bày cuµc ðua thuy«n và l­ ti®c.

Nåm Tân D§u (nåm 1201- ND) là nåm Thiên Tß Gia Thøy thÑ 16:

Nåm Nhâm Tu¤t (nåm 1202- ND) là nåm Thiên Tß Bäo Hñu thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng ð±i niên hi®u. Qu¥n th¥n xin vua ð£t thêm tôn hi®u.

Mùa hÕ, tháng 6 ðµng ð¤t.

Mùa ðông, tháng 10 vua ði ch½i · hành cung Häi Thanh. — ð¤y ðêm nào cûng sai nhÕc công khäy ðàn Bà L², xß¾ng ði®u hát phöng theo nhÕc khúc Chiêm Thành, âm thanh ai oán thäm thiªt bu°n bä oán h¶n. Nhæng kë tä hæu nghe ðªn ð«u ngh©n ngào r½i l®. Có V¸ tång phó là Nguy­n Th߶ng thßa: "Tôi th¤y l¶i tñ trong kinh Thi1 r¢ng, âm thanh lúc nß¾c loÕn thì ai oán, ð¬ tö ý cåm gi§n cái chính tr¸ bÕo ngßþc; âm thanh h°i nß¾c m¤t thì ðau thß½ng, ð¬ tö ý lo cho dân trong cänh kh¯n cùng c½ cñc. Nay chúa thßþng ði tu¥n du không có ch×ng mñc, chª ðµ chính tr¸ và vi®c giáo hoá thì trái ngßþc, dân chúng · dß¾i thì s¥u kh±. Sñ nguy kh¯n ðªn thª thì th§t là tµt mÑc, mà ngày nay nghe cái âm thanh ai oán thì không phäi ðó là cái ði«m loÕn ly vong qu¯c hay sao? Tôi mu¯n xa giá2 t× ðây tr· v« ð×ng ði ch½i n½i cái cung ¤y næa v§y".

Sau, · trong cõi loÕn lÕc l¾n ðúng nhß l¶i nói ¤y.

Nåm Quý Hþi (nåm 1203- ND) là nåm Thiên Tß Bäo Hñu thÑ 2:

Tháng giêng, xây c¤t cung m¾i · phía tây t¦m ði®n (ði®n vua nghî ng½i- ND). — giæa dñng ði®n Thiên Thøy. Bên tä dñng ði®n Thiên Minh. Bên hæu dñng ði®n Thi«m Quang. Phía trß¾c là ði®n An Chánh Nghi. — trên lÕi dñng ði®n Kính Thiên. B§c thi«m (ði®n) g÷i là L® Diêu. N½i giæa m· cØa Vînh Nghiêm. Bên hæu m· cØa Vi®t Thành. B§c thi«m (cØa) g÷i là Ngân H°ng. Тng sau xây ði®n Th¡ng Th÷. (Trên ði®n Th¡ng Th÷- ND) dñng cái gác Thánh Th÷. Bên tä dñng gác Nhñt Kim. Bên hæu dñng gác Nguy®t Bäo. Chung quanh làm mái hiên. B§c thi«m nhà · giæa g÷i là Kim Tinh. Bên hæu cái gác Nguy®t Bäo dñng cái gác Lß½ng ThÕch. Phía tây dñng nhà t¡m. Тng sau làm cái gác Phú Qu¯c. B§c thi«m g÷i là Phßþng Tiêu. Phía sau dñng cØa Th¦u Viên. Ðào h° nuôi cá, trên h° dñng ðình NgoÕn Y. Ðình ba m£t là cây c¯i, có nhæng thÑ hoa lÕ, nhæng loài cây khác th߶ng. Nß¾c h° thông ra sông. H° ðßþc chÕm tr² sØa sang r¤t công phu. Cái công vi®c kiªn trúc ð©p ð¨ này bu±i xßa chßa có. Lúc cái gác Kính Thiên v×a m¾i hoàn thành, có con chim khách ðªn làm t± · trên ¤y mà sinh ra chim con.

1 Kinh Thi là quy¬n sách th½ g°m nhæng bài ca dao · n½i thôn quê và nhÕc chß½ng · n½i tri«u miªu cüa nß¾c Trung Qu¯c, tñ ð¶i nhà

Thß½ng ðªn ð¶i nhà Chu. Kinh Thi là mµt trong nåm kinh. nguyên trß¾c ðó có ðªn 3000 thiên, sau ðÑc Kh±ng TØ san ð¸nh, ch÷n l÷c l¤y 305 thiên.

Bài h÷c c¯t yªu trong kinh Thi mà cûng là chü ý cüa ðÑc Kh±ng TØ khi san ð¸nh kinh ¤y là, không nghî ðªn ði«u x¢ng b§y dâm tà, ðÑc Kh±ng TØ lÕi nói: "Ng߶i xem kinh Thi, có th¬ hÑng kh· i ðßþc chí khí, xem xét ðßþc vi®c chính, vi®c tà, hòa hþp v¾i m÷i ng߶i. Bày tö n±i ai oán, g¥n thì h÷c vi®c th¶ cha, xa thì h÷c vi®c giúp vua, lÕi biªt ðßþc nhi«u tên chim, muông, cây cö. Ngoài cái ích lþi ðó, kinh Thi còn là mµt kho ði¬n tích, mµt ngu°n thi hÑng ðã giúp các vån thi sî nß¾c ta r¤t nhi«u trong vi®c sáng tác vån chß½ng.

2 Xa giá: Xe vua ði.

96 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Qu¥n th¥n nhân ðó m¾i khuyên can vua r¢ng: Xßa, Ngøy Minh Ъ1 m¾i dñng cái gác Lång Tiêu, có con chim khách ðªn làm t±.

Ông Cao Ð߶ng Long th¤y v§y m¾i thßa r¢ng: "Trong kinh Thi có câu:

Duy thß¾c hæu sào

Duy cßu cß chi.

TÕm d¸ch:

T± con chim khách

Tu hú · r°i.

Nay cung th¤t m¾i hoàn thành mà chim khách ðªn làm t±, tôi ngu d¯t cho là có ng߶i h÷ khác · . Tôi xin b® hÕ hãy soi xét cho xa".

L¶i nói cüa Cao Ð߶ng Long, trß¾c là c¯t · sñ ðè nén cüa lòng mình, tu sØa cho có cái ðÕo ðÑc, r°i sau m¾i kh· i xß¾ng lên nhæng công tác thì có th¬ ðßþc. Nhà vua vçn cÑ m£c nhiên.

Ít lâu sau, nhà vua ðem vi®c ¤y höi viên hoÕn quan2 là PhÕm Bïnh Di. PhÕm Bïnh Di thßa r¢ng: "Cái gác làm hoàn thành mà chim khách ðªn làm t±, lÕi sanh ra chim con, nhß thª là tr¶i cho b® hÕ cái ði«m t¯t vçn giæ tråm ð¶i". Nhà vua vui lòng r°i sai sØa sang g¤p nhæng cái s· ¤y, tråm h÷ do ðó càng kh¯n ð¯n h½n.

Mùa thu, tháng 7 quan Tri Châu Ngh® An là Ði®n ti«n Chï huy sÑ Ð² Thanh và quan Châu Møc là b÷n PhÕm Diên tâu lên vua vi®c chúa nß¾c Chiêm Thành là B¯ Trì b¸ ng߶i chú cüa y là B¯ Do ðánh ðu±i. B¯ Trì phäi dùng h½n 200 chiªc thuy«n B¸ Lan ch· vþ con cüa y ðªn ngø · cØa bi¬n KÖ La, mu¯n sang c¥u cÑu. Tháng 8, nhà vua sai quan Thái phó phø qu¯c là Ðàm Dî Mông, quan Xu m§t sÑ là b÷n в An sang bàn ngh¸ v« vi®c ¤y. Ðàm Dî Mông ðªn kÖ La, в An nói r¢ng: "B¯ Trì có ðªn 200 chiªc thuy«n3, cái th¢ng lang sói dã tâm ¤y, ta không th¬ hoàn toàn tin nó ðßþc.

NgÕn ngæ có câu r¢ng:

Ngh¸ kh±ng hµi ðê,

Th¯n yên li®u ¯c,

D¸ch nghîa:

Cái l² kiªn mà làm vÞ ðê,

Chút khói mà làm cháy nhà.

1 Ngøy Minh Ъ: Vua Minh Ъ nhà Ngøy, tên Tào Du® là cháu nµi cüa Ngøy công Tào Tháo, cha là Ngøy Vån Ъ Tào Phi, m© là Kiên

Th¸ nguyên là vþ cüa Viên Hy, tÑc là dâu Viên Thi®u, nhân h°i ði ðánh Ký Châu, tiªn binh vào Nghi®p Thành, Tào Phi b¡t ép l¤y Kiên Th¸ làm vþ. Tào Du® lên ngôi nåm Bính Ng÷ (226) và m¤t vào tháng giêng nåm KÖ tÜ (239) th÷ 36 tu±i, · ngôi 13 nåm.

Tào Du®, trong khi tÕi v¸ ðã có nhæng hành vi gi¯ng h®t T¥n bÕo chúa, nhß là b¡t h½n 30 vÕn dân phu ngày ðêm xây c¤t ði®n ðài, c¥u thu§t tr߶ng sinh v.v... khiªn tråm h÷ l¥m than... Hi«n th¥n dâng bi¬u can ngån, h÷ Tàu vçn không ð±i ý. Ъn ð¶i Tào Phß½ng, Tào Hoán thì b¸ hiªp bÑc ðü cách r°i cu¯i cùng Tß Mã Chiêu phª ði mà l§p nên nhà T¤n ðúng nhß l¶i dçn kinh Thi · trên.

2 HoÕn quan tÑc là quan Thái giám, chï ng߶i ðàn ông không có bµ ph§n kín, ho£c có mà tñ hüy ði ð¬ làm vi®c h¥u trong h§u cung cüa vua. Xßa, ng߶i nß¾c ta g÷i là hoÕn quan là ông "Bõ" hay ông "Giám".

3 Th¶i b¤y gi¶, khi b¸ ðu±i bö mà dùng nhi«u thuy«n ðªn thª ð¬ ch· vþ con ði lánh nÕn thì ðáng nghi l¡m.

97 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nay b÷n B¯ Trì thì ðông, ch¾ há có phäi riêng cái l² kiªn, cái chút khói mà ta nói ¤y ðâu. Xin ông hãy xét kÛ". Ðàm Dî Mông ðem l¶i ¤y nói v¾i в Thanh và PhÕm Diên. в Thanh và PhÕm Diên thßa r¢ng: "Kë kia g£p nÕn m¾i sang c¥u cÑu · ta, ta nên ðem lòng thành thñc mà cÑu giúp nhau. Nay, ngßþc lÕi ta ng¶ vñc h÷ hai lòng thì nhß v§y có ðáng không?". Ðàm Dî Mông gi§n bèn dçn quân tr· v«. в Thanh và PhÕm Diên nóu v¾i nhau r¢ng: "B÷n ta ðã trái ý quan Phø qu¯c (Ðàm Dî Mông), t¤t không thoát ði«u chÆng lành, chi b¢ng hãy bí m§t ðem quân ðánh B¯ Trì, l¤y ðó làm kª v©n toàn. Âm mßu b¸ tiªt lµ, cái kª phän lÕi ¤y b¸ B¯ Trì phát giác. B¯ Trì sþ hãi bèn nói quân lính r¢ng là, b÷n ta g£p nÕn m¾i ðªn c¥u cÑu · nß¾c l¾n. Nß¾c l¾n ðã không có cái ði«u nghîa thß½ng xót mà trái lÕi còn mu¯n b¡t tµi làm tù næa, ðau ð¾n quá ch×ng. R°i nhân ðó B¯ Trì dò xét tìm cách dø в Thanh và PhÕm Diên. в Thanh và PhÕm Diên sai ng߶i · Ngh® An buµc thuy«n (cüa tri«u ðình) vào v¾i thuy«n B¸ Lan cüa Chiêm Thành ð¬ giæ. Ng߶i Chiêm Thành ban ðêm l¤y ðu¯c b¢ng tre có ð£t ð° binh khí mà gi¤u vào trong thuy«n. Mµt ðêm, lính giæ thuy«n m®t möi m¾i bö vi®c phòng b¸ mà ði n¢m. Quân Chiêm Thành nhân ðó ð¯t ðu¯c ném vào thuy«n ¤y. Lính giæ thuy«n kinh sþ vùng d§y không biªt l¨ gì ðã gây ra, r°i t¤t cä ð«u nhäy xu¯ng nß¾c. S¯ ng߶i b¸ quân Chiêm Thành giªt và b¸ chªt ðu¯i h½n 200 quân в Thanh và PhÕm Diên thua to1, r°i B¯ Trì quän lãnh dân binh tr¯n v« nß¾c h¡n.

Tháng 9 có ng߶i · ÐÕi Hoàng2 là Phí Lang làm phän. Trß¾c ðó ng߶i · ÐÕi Hoàng xây cØa ÐÕi Thành, nghe Lâm „p, Ðà M² „p ðã làm phän, bèn ð¯c xu¤t qu¥n chúng tr¯n v« mà làm phän.

Thßþng tß¾ng quân là Nguy­n Bäo Lß½ng và quan lÕi bµ Thßþng thß là T× Anh Nh¸ tâu ngay lên vua r¢ng Ðàm Dî Mông là tên m÷t qu¯c hÕi dân, không có chi tai hÕi b¢ng. Nhà vua xu¯ng chiªu giáng Ðàm Dî Mông xu¯ng hàng ðÕi liêu3.

TRß¾c kia Nguy­n Bäo Lß½ng (ch§m tr¬ công vi®c)4 xây cái gác Thánh nhñt, Ðàm Dî Mông gi§n, sai ðánh Lß½ng. Nguy­n Bäo Lß½ng giä v¶ ðau quá không th¬ ng°i d§y ðßþc. Ðàm Dî Mông kêu d§y. Nguy­n Bäo Lß½ng thßa r¢ng: "L¤y g§y ðánh ðau nhß thª này, há có th¬ d§y ðßþc sao?". Trong lòng Nguy­n Bäo Lß½ng chÑa ðñng m¯i cåm gi§n t× ðó.

Ngày „t TÜ, nhà vua dùng quan Chi h§u Phøng ngñ là Tr¥n Hinh làm Lãnh binh Nguyên soái ð¬ ðánh ÐÕi Hoàng. Vua lÕi sai luôn quan LÕi bµ Thßþng thß là T× Anh Nh¸ ðem binh · Thanh Hóa ði ðánh ÐÕi Hoàng.

Ngày Giáp D¥n T× Anh Nh¸ ðóng quân · cØa sông Lµ Bái5.

Tr¥n Hinh và Phí Lang g£p nhau, quân hai bên giao chiªn. T× Anh Nh¸ ðªn cÑu Tr¥n Hinh, nhßng ð«u th¤t bÕi và b¸ Phí Lang giªt.

Nåm Giáp Tý (nåm 1204- ND) là nåm Thiên Tß Bäo Hñu thÑ 3:

Nhà vua sai quan Thái bäo Phø qu¯c là в Kính Tu1 ðánh ÐÕi Hoàng.

1 "Vi®t sØ tiêu án" chép, ng߶i trøc xu¤t B¯ Trì là B¯ Ði«n, chÑ không phäi là B¯ Do. Có l¨ chæ Do chép nh¥m ra chæ Ði«n. Và cûng

sách "Vi®t sØ tiêu án" chép, trong tr§n này PhÕm Diên b¸ tØ tr§n. Ngh® An tan vÞ.

2 ÐÕi Hoàng là n½i sanh trß· ng cüa Ðinh Tiên Hoàng ðª, tÑc thuµc huy®n Gia Vi­n, tïnh Ninh Bình ngày nay.

3 ÐÕi Liêu ban: Hàng quan l¾n nhßng th¤p h½n Tam công. Tam công là ba chÑc quan l¾n nh¤t cüa tri«u ðình (chính phü): Thái sß, Thái phó, Thái bäo. Ðàm Dî Mông nguyên trß¾c giæ chÑc Thái phó Phø chánh.

4 B¯n chæ trong ngo£c ð½n nguyên bän không có, chúng tôi cån cÑ vào bän sØ khác mà thêm vào, vì nghî là, có l¨ ng߶i chép lÕi sách chép sót.

5 Lµ Bái tÑc Lµ B¯, tên sông · Ý Yên- Nam Hà.

98 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Kính Tu hèn nhát không dám vào sâu trong vùng ð¸ch m¾i d×ng binh · Vi®t Loan mà chia quân tiªn ðánh vào các ðÕo. Nhßng r°i Kính Tu chï qua lÕi trong khoäng An Lão thuµc Chß½ng S½n mà thôi, Kính Tu lÕi dâng thß lên vua nói r¢ng là, ðang lúc tháng hÕ vô cùng oi bÑc, tr¶i n¡ng, nóng s¯t, lính thì già yªu mà lß½ng thñc lÕi hªt... Nhà vua bèn tri®u v«.

Tháng 5 vua lÕi sai quan Quan nµi h¥u là в Anh Doãn ði ðánh ÐÕi Hoàng, nhßng cûng lÕi không ðánh n²i phäi kéo quân v«.

R°ng vàng hi®n ra · n½i gác Thánh Nhñt.

Tháng 8 r°ng lÕi hi®n ra · ði®n Thánh Th÷, bay vòng quanh n½i cØa phòng ngü cüa vua và · ch² vua ng°i trong ði®n Thiên Thøy, ð¬ lÕi d¤u móng chân g¥n h½n mµt trån ch².

R°ng lÕi hi®n ra · h§u cung ba l¥n, dçn ng߶i cung næ · h§u cung ¤y là Lê nß½ng (cô nàng h÷ Lê) 𬠷 n½i ð¥u ði®n.

Tháng 10, sai Ðàm Dî Mông ðem binh · các ðÕo ði ð¡p b¶ lûy t× con kinh bà Câu v« phß½ng B¡c d÷c theo con ð߶ng chÕy t¾i cØa sông ðªn trÕi Vån Lôi ð¬ ngån ch£n ng߶i ÐÕi Hoàng.

Có tr§n gió l¾n.

Nåm „t SØu (nåm 1205- ND) là nåm Thiên Tß Bäo Hñu thÑ 42:

Trß¾c kia, Ðàm Dî Mông ð¡p lûy xong, lÕi ðóng vài chøc chiªc thuy«n l¥u (thuy«n có l¥u · trên- ND) r°i sai Phú Lß½ng là tay cung nö · trên ð¤y. Dùng dây dài buµc ðuôi thuy«n và ra l®nh r¢ng: "H­ gi£c ðªn thì chèo thuy«n qua sông mà b¡n. Nªu nhß có sñ b¤t lþi thì chèo thuy«n tr· v«". Và Ðàm Dî Mông b¸ tri®u v« kinh. Ng߶i ÐÕi Hoàng ðem phe ðäng cüa chúng ðóng · n½i b¶ sông phía B¡c. Lính thú (bên tri«u ðình- ND) ðã làm theo nhß l¶i Ðàm Dî Mông dÕy. Ng߶i ÐÕi Hoàng ð± lên b¶, ðánh tr¯ng, kéo thuy«n reo hò ¥m Û. Lính thú r¯t cuµc th¤y cái thª quá l¾n nên ng߶i nào cûng tñ nhiên kinh sþ bö dây mà chÕy. Thuy«n ð§u n½i b¶ gi£c ðóng, mà nhæng tay cung nö thì ðã b¸ giªt hªt cä. Quan quân thua to. B÷n Phí Lang Ö vào vài cái chiªn th¡ng ¤y bèn cÑ theo cái chü trß½ng sÇn có cüa chúng.

R°i Th± man rþ Lão là b÷n Quan SÕn lÕi tiªn ðánh, san b¢ng mµt dãy xóm. Thiêu hüy hành cung ºng Phong, và kho thóc cùng nhà cØa · trong bµ lÕc g¥n hªt. Sau ðó chúng kéo ðªn Hi®n еng thì b¸ ng߶i · ðµng ¤y ðón ðánh giªt phá chúng dæ dµi.

Mùa thu, tháng 8 nhà vua sai quan Th¸ v® ðô Höa ð¥u là Nguy­n V¸ sang chiêu dø ng߶i ÐÕi Hoàng. Nguy­n V¸ ðªn, Phí Lang cùng v¾i b÷n hào trß· ng3 h½n 170 ng߶i ra hàng.

Tháng 9, ngày Nhâm Thìn ð±i niên hi®u là Tr¸ Bình Long ºng nåm thÑ nh¤t.

Tháng ðó núi Lãm søp ð±.

R°ng vàng hi®n ra · ði®n Th¡ng Th÷.

Ði®n Thiên Thüy xây c¤t hoàn thành, nhà vua cho qu¥n th¥n ba ngày dñ yªn ti®c ð¬ m×ng v« công cuµc m¾i làm xong ¤y.

1 Bµ "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" cüa Phan Huy Chú, quy¬n 6, ph¥n nhân v§t chí chép: Lý Kính Tu, nguyên giòng h÷ в, ðßþc vua

nhà Lý cho l¤y h÷ tôn th¤t. V§y "ÐÕi vi®t sØ lßþc" chép в Kính Tu là chép ðúng h÷ th§t. Phan Huy Chú ðã li®t в Kính Tu vào b§c công th¥n phò tá có công lao và tài ðÑc cüa th¶i Lý.

2 Sách này bän chæ Hán chép: "Thiên tß bäo Hñu nh¸ niên" là chép nh¥m.

3 Hào trß· ng: Cûng nhß hào møc là ng߶i ðÑng ð¥u, ng߶i tai m¡t có thª lñc trong làng.

99 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nhà vua lÕi r¤t tham v« cüa lþi, bèn ðem bán chÑc quan1 bán tµi ngøc.

Bán tµi ngøc là vi®c, nhß hai ng߶i tranh giành nhau, v« ruµng ð¤t hay sän v§t mà mµt ng߶i dâng nÕp ti«n cüa là ði«u l¤y hªt vào làm cüa công, mà chÆng höi ðªn cái tình lý phäi trái ra sao. Cho nên kho ðøn nhà nß¾c thì ti«n cüa ch¤t chÑa nhß núi mà tråm h÷ thì than th· oán trách, gi£c cß¾p n±i lên nhß ong.

Nåm Bính D¥n (nåm 1206- ND) là nåm Tr¸ Bình Long ºng thÑ 2:

Mùa xuân, tháng giêng vua ngñ · gác Kính Thiên ð¬ xem cuµc ném "phi ðoàn"2.

Tháng 2, ngày Nhâm Tý nh¢m ngày m°ng mµt có nh§t thñc.

Tháng 3 cung Phøng Thiên b¸ cháy.

Mùa hÕ, tháng 5 xây chùa Thánh Huân.

Mùa ðông, tháng 10 sØa sang lÕi chùa Chân Giáo.

Nåm ðó · trong cõi ðã loÕn lÕc mà nhà vua lÕi thích ði ch½i, ð߶ng xá m¡c ngh¨n không còn ch² nào có th¬ qua ðßþc. Nhà vua bèn · lÕi n½i h° ºng Minh, sai l§p riêng hai cái hành cung là ºng Phong và Häi Thanh. R°i ngày ngày cùng b÷n cung næ và nhæng c§n th¥n vào xem ch½i, mà l¤y làm vui thú. LÕi dùng thuy«n to làm thuy«n ngñ, thuy«n nhö thì chia làm hai ðµi, sai b÷n cung næ và ph߶ng trò chèo ði, tä hæu nghiêm trang, cÑ y nhß là vua ngñ ði ðâu xa v§y. LÕi l¤y x¤p løa có bao sáp ong · ngoài cùng v¾i các loài häi v§t ðem thä chìm vào trong h°, xong sai ng߶i l£n vào trong nß¾c mà l¤y r°i cho là v§t cüa Long cung3 dâng hiªn.

Qu¥n th¥n th¤y vi®c vui ch½i không có ch×ng mñc nhß v§y ð«u sþ hãi mà không dám nói ra. Có tên hát xß¾ng là Võ Cao nói d¯i v¾i quan Thßþng ph¦m Phøng ngñ là Tr¸nh Ninh r¢ng: "V×a r°i Cao ði qua th¤u bên h°, th¤y mµt ng߶i lÕ n¡m tay Cao men theo h° mà ði ðªn cây am la. B±ng nhiên d¦n vào trong nß¾c, Cao sþ chªt chìm nên không dám bß¾c t¾i trß¾c. Trong ch¯c lát thì nß¾c thình lình tñ r¨ ra, r°i ði (theo l¯i r¨ ¤y- ND) ðªn mµt xÑ, Cao th¤y cung ði®n rñc rÞ, th¸ v® r¤t oai nghiêm, Cao m¾i höi, ðó là n½i ai? Ng߶i ¤y ðáp r¢ng: "„y là n½i ta · ð¬ quän lãnh cai tr¸ cái h° này. R°i thì bày chén, bày mâm ra ð£ng cùng v¾i Cao ð¯i ¦m. Tàn cuµc rßþu Cao cäm tÕ ð¬ xin v«. Ng߶i ¤y ra ½n, ðem cho quä cau và ðßa Cao v« ðªn dß¾i cây am la. Nhßng b±ng ch¯c không còn th¤y ng߶i ¤y ðâu cä mà quä cau · trong tay Cao thì ðã hóa thành viên ðá r°i. Thª m¾i biªt trong h° có th¥n v§t v§y. Tr¸nh Ninh ðem tâu v¾i vua. Nhà vua tuy nghe l¶i nói ¤y mà không sþ hãi chút nào, r°i sai l¤y ti«n4 ð¬ tr¤n y¬m cái h°.

Ъn tháng ðông h° khô cÕn. Nhà vua bäo kë tä hæu r¢ng: "Ai có th¬ làm nß¾c sông dâng lên chäy tràn vào trong h° thì ta së h§u thß· ng cho". Có tên n¸nh th¥n là Tr¥n Túc thßa r¢ng: "Tôi làm ðßþc vi®c ¤y". Nhà vua nghe nói làm ðßþc bèn sai thñc hành cái phß½ng pháp cüa h¡n. Nhßng r°i chÆng có hi®u nghi®m gì.

Mµt hôm vua ði ch½i · n½i cái h° ¤y, nghe ngoài thành có kë b¸ ðánh cß¾p m¾i kêu la lên, mà nhà vua còn mê ch½i mµt cách thong thä, nên giä v¶ không nghe.

1 Nhß thª thì nhæng kë d¯t nát tham lam ðµc ác mà có ti«n bö ra là ðßþc làm quan, b§c hi«n tài t¤t không th¬ ch¸u n±i cänh ð°ng sàng

v¾i b÷n này. M¯i nguy vong là · ðó.

2 Phi ðoàn: Ðoàn là hình tròn. Ðây có l¨ là vòng kim loÕi tròn ho£c cái ðîa tròn, t¤m kim loÕi d©p tròn. Nhæng v§t này phóng lên không thì bay ði xa h½n nhæng v§t có hình kh¯i.

3 Long cung: Tøc truy«n r¢ng dß¾i nß¾c có Long th¥n. Ch² Long th¥n · g÷i là Long cung.

4 Nguyên tác là ti«n. Có ng߶i bäo là chæ ð°ng, vì thu§t thông døng cüa ðÕo giáo dùng ð°ng ð¬ y¬m tà, tr× yêu.

100 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nhà vua có tính sþ s¤m, m²i khi s¤m ðµng thì l¤y làm kinh sþ l¡m. Tên c§n th¥n là Nguy­n Dß tñ xßng là có cái thu§t làm hành phøc (làm im) ðßþc tiªng s¤m. G£p lúc s¤m r«n, nhà vua sai Nguy­n Dß làm phép. Nguy­n Dß ngØa m£t lên tr¶i ð÷c "chú" mà tiªng s¤m càng dæ h½n. Nhà vua v£n höi Dß. Dß thßa r¢ng: "Tôi rån ðe nó (tiªng s¤m) lâu r°i, ng¶ ðâu nó lÕi còn mÕnh dæ nhß thª".

Nåm Ðinh Mão (nåm 1207- ND) là nåm Tr¸ Bình Long ºng thÑ 3:

Ng߶i · ÐÕi Hoàng là Phí Lang làm phän, ðánh ¤p TÕp Tñ.

Tháng 3, gi£c · châu Qu¯c Oai là Ðoàn Khä Li®t và Vß½ng Mãn làm phän.

Mùa hÕ, tháng 4 Ðàm Dî Mông ðßþc phøc chÑc Phø chánh.

Mùa thu, tháng 3 Ðoàn Thßþng và Ðoàn Chü làm phän1.

Nhà vua sai ðem ðÕi binh ði ðánh. Ðàm Dî Mông xu¤t phát ðÕo ÐÕi Thông. Bäo Trinh h¥u xu¤t phát ðão Nam Sách. Quan Thßþng ph¦m Phøng ngñ là PhÕm Bïnh Di xu¤t phát ðÕo Khä Li¬u. Quan Chi h§u Höa ð¥u là Tr¥n Hinh xu¤t phát ðÕo Phù Ðái. Các ðÕo s¡p sØa mu¯n hþp nhau ð¬ ðánh. Ðoàn Thßþng ðß½ng khi ¤y ng¥m sai ng߶i ðem cüa ðút lót quan Thßþng ph¦m Phøng ngñ là PhÕm Du xin hãy rút quân v«. PhÕm Du hªt sÑc xin vua và ðßþc vua sai sÑ tri®u b÷n Ðàm Dî Mông. Rút quân v«, Ðoàn Thßþng m¾i thoát khöi ðßþc tr§n ¤y. T× ðó Ðàm Dî Mông, PhÕm Bïnh Di và PhÕm Du có sñ hi«m khích nhau.

Nåm ðó, nhà vua th¤y gi£c cß¾p n±i lên nhß ong m¾i h¯i h§n v« nhæng vi®c ðã qua, nhæng l²i l¥m v« trß¾c. Vì thª, nhà vua m¾i xu¯ng chiªu r¢ng: "Trçm ðang lúc còn nhö mà phäi gánh vác cái sñ nghi®p l¾n lao, · ch² kín t¥ng sâu xa mà không biªt ðßþc nhæng vi®c gian kh± cüa dân, lÕi tin dùng l¶i tâu r²i cüa kë ti¬u nhân2 ð¬ rß¾c l¤y sñ oán trách cüa l¾p ng߶i · dß¾i.

Nhân dân ðã ð«u oán trách, Trçm së trông c§y vào ai? Bây gi¶, Trçm xin cái h¯i, Trçm tñ sØa chæa l²i l¥m ð¬ b¡t ð¥u s¯ng cùng v¾i dân3.

Nhæng ng߶i có ð¤t ðai, sän nghi®p b¸ m¤t v« tay các quan thì ðßþc trä lÕi t¤t cä.

Nåm Tr¸ Bình Long ºng thÑ 4 (nåm M§u Thìn- 1208- ND).

Có nÕn ðói l¾n, ng߶i chªt n¢m g¯i lên nhau:

Mùa ðông tháng 10 tr¶i løt lµi.

Tháng chÕp có ng߶i · Lµc Châu thuµc nhà T¯ng là Vi Trí Cß½ng ðánh LÕng Châu.

1 Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì vi®c làm phän cüa Ðoàn Thßþng là vào nåm 1212 ð¶i Lý Hu® Tông. Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép: жi

Lý Hu® Tông ðâu ðâu cûng có gi£c cß¾p n±i lên không ngån c¤m n±i. Vua üy nhi®m cho Ðàm Dî Mông mà Dî Mông lÕi nhu nhßþc không quyªt ðoán. Chính sñ ngày thêm r¯i nát. Vua sai Ðoàn Thßþng mµ dân · H°ng Châu ði bình gi£c. Thßþng th¤y vua còn nhö m¾i chuyên quy«n tác oai, tác phúc, b¸ qu¥n th¥n hÕch tµi, giam lÕi ð¬ tra xét. Thßþng thoát chÕy v« H°ng Châu xây ð°n lûy, làm phän, tiªm hi®u xßng vß½ng. Ъn ð¶i Tr¥n Thái Tông, Thßþng b¸ Nguy­n Nµn (cûng là ph߶ng phän t£c ð¯i v¾i tri«u ðình ta) ðánh bÕi và b¸ giªt chªt.

2 Ti¬u nhân: Theo xã hµi phong kiªn ð¶i nhà Chu thì ti¬u nhân là b÷n ng߶i bình dân bé nhö · dß¾i mà quân tØ (con cüa vua) là l¾p ng߶i quý tµc · trên c¥m quy«n cai tr¸. Nhßng Nho giáo chü trß½ng l¤y ðÕo ðÑc làm n°ng c¯t cho chính tr¸, tr¸ dân b¢ng ðÑc, kë c¥m quy«n là kë có ðÑc. Cho nên quân tØ là mçu ng߶i hoàn häo, chü yªu l¤y ð߶ng nhân ái, trung tín cüa thánh hi«n làm møc ðích. Còn kë ti¬u nhân tÑc là l¾p ng߶i b¸ tr¸ · dß¾i là hÕng t¥m th߶ng. HÕng này g£p lúc cùng thì làm ði«u x¢ng b§y (cùng tñ lÕm hÛ), hay ganh ghét nhæng ai h½n mình. Lúc ðßþc thì vênh vang tñ ð¡c, lúc thua thì tÑc gi§n, lÕi có tính a tòng, vào lu°n ra cúi, n¸nh bþ ng߶i trên, su°ng sã kë dß¾i v.v...

3 L¶i vua vô cùng cäm ðµng. Có l²i và tñ nh§n l²i là ði«u ðáng kính.

101 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nhà vua dùng PhÕm Du làm Tri Châu Ngh® An lãnh ðÕo vi®c quân. PhÕm Du tâu v¾i vua r¢ng: "Nay thiên hÕ nhi­u loÕn, gian t£c n±i lên nhß ong. Ho£c có kë cùng v¾i tôi mà lÕi có tính nghét thß½ng theo cái tình riêng, r°i gây nên bÕo loÕn, ð¥u cüa tôi mà còn không có th¬ giæ ðßþc, hu¯ng chi là sñ ½n ðÑc cüa b® hÕ. Xin b® hÕ hãy nghî ngþi thêm mµt tí næa mà cho tôi ðßþc ch÷n lña kë c߶ng tráng, dûng mãnh ð¬ tñ phòng b¸ mµt cách ð¥y ðØ, mong tránh ðßþc nhæng m¯i lov« nhæng hi¬m h÷a". Nhà vua cho là phäi. Do ðó PhÕm Du m¾i chiêu nÕp b÷n vong m®nh1, tø h÷p lû gi£c cß¾p mà kêu g÷i r¢ng: "Các anh công khai ði cß¾p bóc, không có ði«u gì kiêng sþ cä, b÷n gi£c cûng vì thª mà n±i lên nhß ong..." Mà quä v§y, Qu¯c Oai cûng ð¯c xu¤t ð° ðäng cüa h÷ ðªn ðóng · Tây Kªt. Ng߶i · trÕi Vån Lôi · sông Ðà MÕc (còn g÷i là Tha MÕc)2.

T× ðó ð߶ng sá b¸ ngån tr· c¡t ðÑt, ghe thuy«n không ði lÕi ðßþc. Nhà vua sai quan Thßþng ph¦m Phøng ngñ là PhÕm Bïnh Di ðem ng߶i · Тng Châu3 ðªn ngån gi£c, thì PhÕm Du lÕi kéo v« làng C± Mi®t4 r°i cùng v¾i ng߶i · vùng H°ng5 là b÷n Ðoàn Thßþng, Ðoàn Chü hþp binh ðánh Тng Châu. Ng߶i Тng Châu xin PhÕm Bïnh Di ðánh Du nhßng không th¡ng bèn rút quân v«.

Nåm Tr¸ Bình Long ºng thÑ 5 (nåm KÖ TÜ- 1209- ND):

Mùa xuân, tháng giêng, PhÕm Bïnh Di lÕi ð¯c xu¤t ng߶i · Тng Châu và Khoái Châu ðánh PhÕm Du. Nhßng ðánh b¸ thua m¤y tr§n, PhÕm Bïnh Di tÑc gi§n chém chªt nhæng ng߶i nào bö chÕy ð¬ rån bäo quân sî. Ъn ngày khác lÕi giao chiªn và PhÕm Bïnh Di th¡ng tr§n. PhÕm Du chÕy tr¯n · vùng H°ng. PhÕm Bïnh Di t¸ch biên nhà cØa cüa h¡n mà ðem ð¯t phá ði. PhÕm Du và PhÕm Bïnh Di càng thêm oán ghét nhau6.

Nguy­n Phá Lân là ng߶i · Trß Ðµng hß¾ng dçn bµ hÕ cüa h¡n, ban ðêm ðªn ðánh c¡p tài v§t · еi Xá7.

Gi¶ tu¤t8 ban ðêm m£t tr¶i xu¤t hi®n.

Tháng 3, m£t tr¶i b±ng m¶ t¯i, qua mµt lúc thì chiªu sáng tr· lÕi.

Ngày Ðinh tÜ, PhÕm Bïnh Di lÕi ðánh ng߶i · vùng H°ng là Ðoàn Thßþng và Ðoàn Chü tÕi V® Ki«u. Ng߶i vùng H°ng thua tan, Ðoàn chü b¸ hãm · ch² bùn l¥y và b¸ Hà Vån Lôi ðâm chªt.

Nhà vua sai quan Chi h§u Phøng ngñ là Tr¥n Hinh ði tri®u PhÕm Du v« kinh sß.

Mùa thu, tháng 7 PhÕm Bïnh Di ðªn kinh sß, s¡p vào dâng trình lên vua nhæng sñ vi®c. Có kë ngån cän PhÕm Bïnh Di lÕi mà nói r¢ng: "Nhà vua trß¾c ðã nghe l¶i tâu cüa PhÕm Du nên gi§n ông chßa nguôi". PhÕm Bïnh Di nói r¢ng: "Tôi giúp chúa thßþng hªt lòng trung mà lÕi b¸ ng߶i ta gièm pha ð¤y chång? Hu¯ng chi có m®nh l®nh cüa vua, tôi còn biªt chÕy ði ðâu!" Nói xong PhÕm Bïnh Di bèn ði vào, nhà vua sai b¡t lÕi 1 Vong m®nh: kë bö nhà ði.

2 Ðà MÕc hay Tha MÕc, nay là vùng Khoái Châu Hßng Yên.

3 Тng Châu: Nay là еng Hßng Yên.

4 C± Mi®t: Nay thuµc Hßng Yên.

5 Vùng H°ng tÑc là Thßþng H°ng (nay là phü Bình Giang tïnh Häi Dß½ng) và HÕ H°ng (nay là phü Ninh Giang).

6 Sau ðó, PhÕm Du cho ng߶i v« kinh l¤y vàng bÕc ðút lót v¾i cá quan trong tri«u, ð¬ vu cho Bïnh Di làm vi®c hung bÕo giªt ng߶i vô tµi, PhÕm Du lÕi xin v« tri«u ð¬ kêu oan. Vua Cao Tông tin l¶i, cho m¶i Du vào ch¥u và tri®u PhÕm Bïnh Di v« r°i truy«n l®nh giam giæ Di lÕi. Ъn lúc Quách B¯c phá cØa vào ð¬ cÑu Bïnh Di, ¤y là nguy biªn xäy ra: PhÕm Bïnh Di chªt, nhà vua chÕy lên mÕn sông Qui Hóa, còn Thái tØ Sam chÕy v« Häi „p.

7 еi Xá: nay thuµc huy®n Duy Tiên tïnh Nam Hà.

8 Gi¶ tu¤t: khoäng t× 19 gi¶ ðªn 21 gi¶.

102 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

và b¡t cä ng߶i con cüa Di tên là Phø ðem c¥m tù · thüy vi®n. Bµ tß¾ng cüa PhÕm Bïnh Di là Quách B¯c ðem quân ðªn phá cØa thành vào cÑu Bïnh Di. Nhà vua nghe sñ vi®c g¤p gáp m¾i cho tri®u Bïnh Di vào Lß½ng ThÕch xÑ1 (ch² täng ðá ng°i hóng mát- ND) · trong th«m Kim Tinh.

Ch¯c lát thì PhÕm Du cùng v¾i em (trai) cüa h¡n là b÷n Kinh ð«u trong ngñ ð߶ng ði ra, c¥m ð° binh khí cüa vua giªt Bïnh Di và Phø. B÷n Quách B¯c nghe Bïnh Di chªt bèn sai quân sî ðµt nh§p vào Lß½ng ThÕch xÑ, l¤y nhæng ð° dùng cüa vua là xe Cân xa ð¬ khiêng thây Bïnh Di, l¤y chiªu cüa vua gói cái thây cüa Phø r°i t× cØa Vi®t Thành ði ra và khiêng xu¯ng bªn Tri«u Ðông. Xong r°i lÕi tr· vào cung VÕn Diên ð¬ ðón Vß½ng TØ Th¦m, Vß½ng TØ Sam và m© là bà Nguy­n Phi Ðàm th¸ v¾i hai ng߶i em gái (em cùng m©) ðem v« nhà cüa Ðoàn th¸ · Häi „p.

R°i thì · tÕi ngôi nhà ¤y. B÷n Quách B¯c tôn Vß½ng TØ Th¦m lên làm vua. Lúa bây gi¶ có l¨ gia th¥n cüa Vß½ng TØ Sam là Lßu Thi®u ði theo Nguyên T±2.

Ъn khi PhÕm Ngu là ng߶i · Diêu Hào, nói r¢ng: "Th¦m tuy l¾n nhßng là con thÑ, Sam tuy nhö mà là con chính, chï có hai ông m¾i la li®u ðßþc v§y". Nguyên T± bèn cùng v¾i PhÕm Ngu ðón Vß½ng TØ Sam v« LÜ Nh½n l§p làm vua, tôn xßng là Th¡ng Vß½ng và giáng Vß½ng TØ Th¦m xu¯ng làm tß¾c vß½ng. Ngay sau ðó Vß½ng TØ Sam lÕi tr· v« Häi „p cß ngø trong mµt ngôi nhà · thôn Lßu Gia. — ð¤y, Vß½ng TØ Sam l¤y ng߶i con gái thÑ hai cüa Nguyên T± ta làm Nguyên phi. Dùng Ðàm Dî Mông làm Thái úy, Nguy­n Chánh lÕi làm Tham tri Chính sñ, Nguyên T± làm Minh Tñ, PhÕm Ngu làm Thßþng ph¦m Phøng ngñ, Tô Trung Tñ3 làm Ði®n ti«n Chï huy sÑ. S¯ còn lÕi, m²i ng߶i ð«u có chÑc v¸ sai bi®t nhau.

Nhà vua (Cao Tông) sai PhÕm Du ðªn H°ng Lµ4ð¬ hu¤n luy®n quân sî s¡p mu¯n ðánh ng߶i · Thu§n Lßu.

Biªt ðã ðªn lúc dân · vùng H°ng ði ðón rß¾c mà PhÕm Du còn cùng v¾i Công chúa Thiên Cñc tß thông, không ng¶ qua khöi cái gi¶ phút tß thông ¤y thì ðã sai h©n nhau v¾i ng߶i vùng H°ng r°i. PhÕm Du bèn lên thuy«n theo ð߶ng sông mà ði, ði ðªn C± Châu m¾i d×ng lÕi r°i theo ð߶ng bµ ðªn xã A Cäo thuµc vùng Ma Lãng thì b¸ ng߶i · B¡c Giang là Nguy­n N§u và Nguy­n Näi b¡t ðßa cho Vß½ng TØ Sam giªt ði.

Mùa thu, tháng 8 b÷n ð° ðäng · Thu§n Lßu sung sß¾ng v« cái vi®c PhÕm Bïnh Di chªt m¾i r¥m rµ ð¯c xu¤t thuy«n bè, quân lính tiªn ðánh kinh sß. Ti«n quân cho thuy«n ð§u lÕi · Ðông Bµ r°i t× cái cØa hông (nách) · phía bên tä mà tiªn thÆng vào trong cung c¤m ðánh c¤p các ð° v§t quí báu. Còn ðÕi quân ð§u thuy«n lÕi · bªn Thiên Hà, s¡p mu¯n theo cØa Thiên Thu mà vào quán Vû Sß, nhßng vì quan Li®t h¥u là Cao Kha núp · cái khung xe b¡n trúng vú mµt tên lính. Cao Kha v² tay c߶i la huyên náo. B÷n sî t¯t (bên Thu§n Lßu- ND) chÕy theo hß¾ng B¡c mà tr· v«.

Ng߶i · trên thuy«n (bên Thu§n Lßu- ND) ng¶ là có quan quân ðªn ðánh nên ð«u chèo thuy«n r¶i b¶ qua phía B¡c. Gió th±i mÕnh, t¤t cä thuy«n bè ð«u trôi giÕt tän mát cä ra. Hai ðµi quân nghe tin ghe thuy«n ðã th¤t lÕc m¾i bö chÕy tán loÕn cä. Ng߶i · kinh thành ðu±i theo giªt chªt h½n 300 tên.

Nåm Canh Ng÷ (nåm 1210- ND) là nåm Tr¸ Bình Long ºng thÑ 6:

1 Nguyên bän chép: XÑ. Có sách chép là SÑ (?).

2 Nguyên T±: Ông t± kh· i ð¥i cho các tri«u vua nhà Tr¥n tÑc là Tr¥n Lý, thân sinh cüa Tr¥n th¸. Tr¥n th¸ sau này là Hoàng h§u cüa vua Hu® Tông. Tr¥n Lý: Ng߶i làng TÑc MÕc (huy®n MÛ Lµc, phü Xuân Tr߶ng, tïnh Nam иnh) làm ngh« ðánh cá, nhà giàu có, ðßþc nhi«u ng߶i theo phøc. Sau g£p bu±i loÕn cûng ðem bè ðäng ði cß¾p bóc.

3 Sách này nguyên bän chæ Hán chép là Tñ. Tô Trung Tñ. Các bµ sØ khác ð«u chép là Tô Trung T×. T×, Tñ chæ Hán m£t chæ g¥n gi¯ng nhau. Có phäi vì v§y mà có sñ nhìn nh¥m và chép nh¥m chång (?). Tô Trung Tñ là c§u cüa Tr¥n th¸.

4 H°ng Lµ: H°ng tÑc là vùng sông H°ng- xem chú thích s¯ (524) Lµ là tiªng chï khu vñc hành chánh cûng nhß tïnh, ðÕo.

103 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Mùa xuân, tháng giêng · n½i chùa Th¡ng Nghiêm có ðµng ð¤t.

Tô Trung Tñ t× lúc kín ðáo nh§n lãnh cái tß¾c do Vß½ng TØ Sam phong cho thì sþ tµi trÕng s¨ ðªn v¾i mình m¾i b¡t ép binh lính ðánh Khoái Châu. Nhân ðó, tiªn t¾i Häi „p b¡t b÷n Vß½ng TØ Sam ðem v« kinh sß.

Ngày Ðinh tÜ, nhà vua sai quan Thßþng ph¦m Phøng ngñ là в Quäng sang nhà Tô Trung Tñ ð¬ ðón Vß½ng TØ Sam. Các quan viên tÕm th¶i cüa Vß½ng TØ Sam ð«u chÕy tr¯n ði hªt cä. Ðàm Dî Mông chÕy tr¯n · làng An Lãng. Nhân ðó, Dî Mông cùng v¾i kë thuµc hÕ cüa ông âm mßu b¡t nhæng ng߶i ðã nh§n lãnh tß¾c do Vß½ng TØ Sam phong ð¬ chuµc lÕi cái tµi ¤y. Theo ðó, Dî Mông truy«n h¸ch chiêu mµ các ðÕo binh và chia làm nåm ðµi ð¬ tiªn ðánh. Ðàm dî Mông quän lãnh ng߶i · vùng Gia và ng߶i · Thanh Hóa tiªn ðánh làng TÑc M£c (huy®n MÛ Lµc, phü Xuân Tr߶ng, tïnh Nam иnh- ND) nhßng b¸ thua. Do ðó các ðÕo binh khác nghe tin th¤t tr§n ð«u dçn binh v«.

Mùa thu, tháng 7 Ðàm Dî Mông b¡t nhæng kë nh§n ch¸u chÑc tß¾c cüa Vß½ng TØ Sam phong cho ðßþc 28 ng߶i ðem dâng nÕp cho в Anh Doãn1 ðang · n½i cØa. в Anh Doãn k¬ r¢ng: "Ông là quan ÐÕi th¥n cüa qu¯c gia, mà ôm giæ cái lòng không vua chúa. Ông ðã kín ðáo nh§n lãnh tß¾c cüa tên t£c tØ phong cho. Nay, trái lÕi ông cùng v¾i tôi ð°ng hàng ðuþc næa sao? Tôi tuy b¤t tài, nhßng lÕi m£t mûi nào mà nhìn ông næa". Ðàm Dî Mông v×a th©n v×a sþ r°i thì lui v«.

Sao ch±i xu¤t hi®n.

Mùa ðông, tháng 10 nhà vua không ðßþc khöe. Ngày Nhâm Ng÷ nhà vua n¢m b®nh b±ng th¤y hai ng߶i m£t áo xanh, c¥m g§y ðÑng bên cÕnh. Nhà vua höi: "Ng߶i c¥m g§y là ai?" Kë tä hæu thßa r¢ng: "Không th¤y gì cä".

Ðêm ðó nhà vua t× tr¥n · tÕi ði®n Th¡ng Th÷, th÷ 37 tu±i. Miªu hi®u là Cao Tông. — ngôi ðßþc 36 nåm2. An táng tÕi Th÷ Lång thuµc phü Thiên ÐÑc. бi niên hi®u b¯n l¥n.

Vua Hu® TôngVua Hu® Tông

Vua Hu® Tông tên húy là HÕo Sam. Là ng߶i con thÑ ba cüa vua Cao Tông mà m© là Nguyên phi Ðàm th¸.

Vào nåm Tr¸ Bình Long ºng thÑ 6 (nåm Canh Ng÷- 1210- ND), tháng 10, ngài lên ngôi, trß¾c linh cØu Cao Tông, qu¥n th¥n dâng tôn hi®u là:

"Tñ thiên th¯ng ngñ khâm nhân hoành hiªu hoàng ðª".

Vua tôn m© là Ðàm th¸ làm Thái h§u cùng ðßþc tham dñ vi®c tri«u chính.

Tháng 11, li®m vua Cao Tông · ði®n Sùng Dß½ng. Vua và Thái h§u cùng qu¥n th¥n ð«u tr× bö ð° tang phøc.

Ngày KÖ D§u quan Minh tñ · Thu§n Lßu là Tr¥n Tñ Khánh1 th¯ng xu¤t thuy«n bè và quân lính ðóng · bên Tª Giang2 ð¬ m¶i ng߶i c§u cüa y là Tô Trung T× cùng ði viªng tang vua Cao Tông. Tô Trung T× cûng

1 "Vi®t sØ tiêu án" chép: "в Anh Ki®t". Ki®t chÑ không phäi Doãn và в Anh Ki®t k¬ tµi Dî Mông: "Mày làm ÐÕi th¥n mà lÕi nh§n ngøy

chÑc cüa lû ngh¸ch, nay còn · ðây mà cûng hàng v¾i chúng ta næa sao?".

2 "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" cüa Phan Huy Chú chép: "Lý Cao Tông · ngôi 35 nåm, hß· ng th÷ 38 tu²i".

104 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

ng¶ Tr¥n Tñ Khánh hai lòng. Tr¥n Tñ Khánh bèn kéo quân v« (TôTrung Tñ: chß½ng này nguyên bän chép là T×).

Tháng ðó, nhà vua sai ðón ng߶i con gái thÑ hai h÷ Tr¥n, nhßng Tr¥n Tñ Khánh không cho.

Nhà vua dùng quan Thái phó là в Kính Tu3 làm Thái úy.

Tháng chÕp, quan Chi h§u Phøng ngñ là b÷n в Quäng b¡t Kính Tu ðßa cho Tô Trung T× dìm xu¯ng nß¾c cho chªt · bªn ÐÕi Thông, vì Kính Tu mßu giªt Trung T×. Cái c¾ là nhß v§y.

Ngày Ðinh TÜ, Tô Trung T× nghe quan Quan nµi h¥u là в Thª Qui cùng quan Chi h§u Phøng ngñ là в Quäng; và tên Ti¬u th¸ v® là viên Höa ð¥u Phí Li®t4 âm mßu phát binh.

Do ðó m¾i dçn quân ðªn cái am5, Hßng Thánh g£p Quäng, L® và mu¯n ðánh lén m¤y ông này, nhßng vì quân lính cüa Quäng, L® ðông ðäo (sþ khó th¡ng), chúng m¾i cùng nhau l§p mßu, giä v¶ nói r¢ng: "Chúa thßþng m¾i v×a an táng, dân tình chßa yên, sao chÆng lui giáp binh ði, r°i tñ v« tri«u xem xét mà ð°ng mßu hi®p lñc ð¬ khuông phò vß½ng th¤t thì cûng không phäi vi®c hay ðó hay sao?" Quäng, L® cho là phäi, bèn hÑa- ×, ðßþc. G£p lúc ngày ðã v« chi«u m¾i ß¾c h©n ð¬ sáng s¾m hôm sau. Ðêm ðó, Tô Trung T× bèn tånh thêm quân sî nhi«u h½n ngày trß¾c vvà s¡p mßu giªt Quäng, L®. Ngày hôm sau, Quäng, L® ðúng nhß l¶i h©n, trß¾c tiên, h÷p lÕi · Bí thß các ð¬ ðþi Trung T×. Tô Trung T× ðªn ðình TÑ ÐÕt, trß¾c, sai tÏ tß¾ng là Ðào Phán ðem binh theo cái cØa hông (cØa nách) phía bên hæu mà vào ðóng quân · Sa Trì (th«m có träi söi con, träi cát- ND) và · Long Trì (th«m r°ng), lÕi sai Nguy­n Tñ và Nguy­n Ðà La (cûng ð÷c là Nguy­n Tha La- ND) ðóng quân · cØa Thiên Thu. Lúc b¤y gi¶, Quäng, L® v×a ån c½m, th¤y quan Li®t h¥u và Cao Kha m¾i bäo Kha dùng c½m. Cao Kha thßa r¢ng: "Vi®c nguy c¤p r°i, có th¬ ån c½m ðßþc sao?" Quäng, L® höi nguyên c¾. Cao Kha ðáp: "Quân sî cüa Tô Trung T× ðông h½n g¤p hai ngày hôm trß¾c va s¡p giªt ông r°i". Quäng, L® m¾i ném ðûa mà ðÑng d§y c¥m cái mác ðªn Long môn dòm xem thì th¤y quân lính cüa Ðào Phán ðánh tr¯ng, reo hò. R°i bß¾c vào, Quäng, L® tiªn lên ðánh, mµt ng߶i phäi lui vào giæ bên trong cØa. LÕi nghe · cØa Thiên Thu có quân ðóng giæ, Quäng, L® bèn theo cØa Vi®t mà ra ðªn cØa Diên Cø thì b¸ quân lính cüa Ðào Phán ðu±i theo. Quäng, L® c¥m mác ðánh, lÕi giªt chªt mµt tên. Quân cüa Ðào Phán vì ít nên phäi thôi, không ðu±i næa. Quäng, L® chÕy ðªn cØa Thiên Thu m¾i thoát ðßþc. Ðào Phán ðem quân ðánh lén в Thª Qui. в Thª Qui chÕy tr¯n · dß¾i cái linh cæu cüa vua Cao Tông. Tìm kiªm không th¤y, Tô Trung T× b¡t kë giæ thây ng߶i chªt (thi th¬ vua Cao Tông- ND) là tên Yêm Thø mà höi Thª Qui · ðâu. Yêm Thø còn sþ в Thª Qui, bèn giä v¶ ðßa tay lên trán mà chï. B÷n Tô Trung T× theo cái hß¾ng chï ¤y mà tìm thì b¡t ðßþc в Thª Qui. Tô Trung T× sai giªt в Thª Qui · chþ Ðông. Trß¾c hªt sai ch£t hai chân в Thª Qui, thÑ ðªn là m± ngñc th¤u ðªn t§n xß½ng s¯ng và ch£t tay. Nhßng th¥n s¡c cüa в Thª Qui vçn tñ nhiên. Ъn lúc m± bøng thì Qui chªt. Ngày ðó Tô Trung T× b¡t tên ti¬u Th¸ v® là Ðàm Nh§p giªt · ngoài cØa Tr߶ng Quäng, vì cho là Ðàm Nh§p dña vào Vß½ng tØ Th¦m. в Quäng cûng giªt Ký Ban và Võ Lþi · ngoài cØa.

Ngày KÖ TÜ, nhà vua cho Tô Trung T× làm Chiêu thäo ÐÕi sÑ, Ðàm Dî Mông làm Thái úy. 1 Tr¥n Tñ Khánh là em cüa Tr¥n Th×a và là anh cüa Hoàng h§u Tr¥n th¸..

2 Tª Giang: nay thuµc Vån Giang Hßng Yên.

3 в Kính Tu xem chú thích s¯ (510).

4 Nguyên bän chép "Phí Li®t". Có sách chép "Phí L®" không hi¬u sao (?). Ъn nhß tên vua mà cûng vß¾ng phäi tình trÕng này! Tên vua Cao Tông nhà lý: sách "ÐÕi Vi®t sØ lßþc" chép tên ngài là Long Cán. Sách "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" chép là Long Thao. Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép là Long Hãn. Sách "Ngñ chª Vi®t sØ t±ng v¸nh" chép là Long Trát. — ðây, ðúng là Phí L®. Quäng, L® tÑc в Quäng và Phí L®.

5 Am: Cái miªu nhö, ngôi nhà nhö th߶ng lþp cö, lþp tranh ð¬ th¶ Ph§t ho£c th¥n linh và ng߶i · ðó th߶ng là Thi«n sß hay ðÕo sî. Am th߶ng · ch² quÕnh v¡ng, ít ng߶i t¾i lui h½n · chùa.

105 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Ngày Tân TÜ, nhà vua hÕ chiªu chém в Anh Doãn, Doãn Ðình, Nguy­n Nguyên, Nguy­n Nhân · Phong Pha.

T¤n phong cho Ðàm Dî Mông tß¾c vß½ng.

Nåm Tân TÜ (nåm 1211- ND) là nåm Kiªn gia thÑ nh¤t:

Mùa xuân, tháng giêng vua lÕi sai ng߶i ði ðón ng߶i con gái thÑ hai cüa h÷ Tr¥n v«. Nhßng Tr¥n Tñ Khánh không cho.

Ngày Ký SØu tuy¬n ch÷n các quan vån ð¬ cho làm Ðô hµ phü Sî sß.

Ngày Quí D§u lÕi ði ðón ng߶i con gái thÑ hai h÷ Tr¥n. Tr¥n Tñ Khánh sai quan túc trñc · nµi ði®n là Phùng Tá Chu cùng v¾i viên tÏ tß¾ng cüa y là Phan Lân. Nguy­n NgÕnh ðßa ng߶i con gái ¤y v« kinh sß. G£p lúc Tô Trung T× cùng v¾i в Quäng ðánh nhau · cØa Triêu Ðông nên b÷n Phùng Tá Chu phäi ð§u thuy«n · bªn ÐÕi thông.

Ngày KÖ Mão Tô Trung T× cho Phan Lân và Nguy­n NgÕnh mßþn binh. R°i thì quân cüa в Quäng thua to.

Tháng nhu§n b¡t ðßþc в Quäng.

Ngày Canh D¥n l§p ng߶i con gái thÑ hai h÷ Tr¥n làm Nguyên phi.

Ngày Tân SØu nhà vua cùng v¾i Thái h§u ngñ · cØa Cänh Diên ð¬ xét án в Quäng. B÷n в Quäng bäy ng߶i ð«u b¸ xØ chém.

Tháng 3, dùng Chiêu thäo ÐÕi sÑ tÑc là Quan nµi h¥u Tô Trung T× làm Thái úy.

Mùa hÕ, tháng 4 an táng vua Cao Tông.

Viên Thiên tß¾ng cüa Nguy­n Tñ là Nguy­n Giai báo cho Tô Trung T× biªt r¢ng là, Nguy­n Tñ mu¯n giªt ch°ng cüa ng߶i con gái ông là Nguy­n Ma La, r°i nhân ðó làm phän. Tô Trung T× gi§n r°i tß¾c ðoÕt binh quy«n cüa Nguy­n Tñ. Nguy­n Tñ sþ chÕy sang Qu¯c Oai.

Tháng 6, Tô Trung T× ban ðêm sang nhà · Gia Lâm ð¬ cùng v¾i Công chúa Thiên Cñc tß thông b¸ ch°ng cüa Công chúa làm Quan nµi h¥u là Vß½ng Thßþng giªt.

Lúc b¤y gi¶ Nguy­n Tñ nghe Tô Trung T× ðã chªt bèn tr· v« kinh sß, ban ðêm dçn ð°ng ðäng ra ðánh c¡p hóa v§t · trong phü cüa nhà vua. Vua gi§n hÕ chiªu b¡t Nguy­n Tñ r¤t g¡t gao. Nguy­n Tñ chÕy tr¯n sang vùng S½n Lão thuµc Khô Sách. Trong vài tháng thì áo c½m ð«u cùng quçn thiªu th¯n cä m¾i toan v« v¾i Tr¥n Tñ Khánh. Lúc ði vào trong ¤p Than, các b§c phø lão ngån cän giæa ð߶ng, xin lßu lÕi mà thßa r¢ng: "Фt này kh¯n kh± v¾i ng߶i S½n Lão ðã lâu r°i. Xin Minh Công, nªu có th¬ lßu lÕi trong ít lâu thì mµt giäi ¤p này nh¶ ½n ngài mà s¯ng ðßþc không phäi là ít. Nguy­n Tñ m¾i có ý quyªt ð¸nh · lÕi. R°i thì m· cuµc hµi h÷p l¾n, ng߶i trong ¤p giªt trâu, u¯ng máu mà th« ß¾c v¾i nhau. Nguy­n Tñ ðem nhæng m¯i lþi hÕi ra phü dø, dân chúng trong ¤p ð«u nghe theo r°i "vâng, dÕ" hªt cä. Nguy­n Tñ th¤y ðßþc lòng dân, chúng m¾i bèn dçn binh ði ðánh phá S½n Lão, chém ð¥u gi£c r°i tr· v«. LÕi sai làm h½n vài chøc hình ng߶i b¢ng cö, m²i hình ng߶i có c¥m ðu¯c, ban ðêm ðem ð£t trong làng S½n Lão. Sai ng߶i theo giæ mà rån bäo r¢ng: " H­ các anh th¤y nhà · S½n Lão cháy rñc lên thì phäi c¤p t¯c ð¯t ðu¯c r°i kêu la huyên náo lên nhé!". NØa ðêm sai Nguy­n Cuµc ð¯t nhà b÷n S½n Lão. Ng߶i giæ (nhæng hình nµm- ND) th¤y lØa phát cháy cûng ð¯t ðu¯c mà la réo lên. B÷n S½n Lão kinh sþ vùng d§y mµt cách g¤p gáp và s¡p mu¯n cñ chiªn, nhßng lÕi nghi ng¶ là trß¾c sau ð«u có binh lính ðông nên không dám ra ðánh. R°i cä b÷n ð«u hß¾ng v« cái làng · phía trß¾c mà b¡n, nhßng lÕi sþ Nguy­n Tñ dçn binh ðªn nên xin ð¥u hàng. T× ðó mµt giäi qu§n huy®n ð«u v« tay Nguy­n Tñ.

106 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nguy­n Ma La th¤y Tô Trung T× ðã chªt m¾i sang nói v¾i Thái T± ta1 xin tiªn binh d©p yên ¤p Khoái.Nguy­n Ma La cùng v¾i vþ cüa y là Tô th¸ lên thuy«n sang ÐÕo Thu§n Lßu ð¬ g£p tß¾ng cüa Tô Trung T× là Nguy­n Trinh thì b¸ Trinh giªt chªt r°i cß¾p l¤y Tô th¸ ðem v«. Tô th¸ sai ng߶i t¯ cáo v¾i Thái T±. Thái T± gi§n Trinh phi nghîa bèn âm mßu giªt Trinh.

Tr¥n Tñ Khánh an táng Tô Trung T× · làng HoÕch.

Thái T± ðóng · Häi ¤p sai ng߶i ði tri®u Nguy­n Trinh, Nguy­n Trinh không ðªn. Thái T± bèn sai Tô th¸ dø Trinh ð¬ giªt ði.

Ng߶i · trong vùng H°ng ðánh äi Quäng Ði¬m. Tr¥n Tñ Khánh sai LÕi Linh ð¯c xu¤t binh lính cùng v¾i viên tß¾ng · Khoái Châu là Nguy­n Ð߶ng ch¯ng cñ chúng.Nguy­n Ð߶ng b¸ ng߶i giæ äi b¡t ðem trao cho ng߶i · vùng H°ng. Tr¥n Tñ Khánh tÑc gi§n, m· l¯i cho nß¾c sông chäy vào các ¤p (cüa ng߶i H°ng- ND) r°i tr· v«.

Dân · Khoái Châu th¤t v÷ng bèn kéo v« nß½ng tña · vùng H°ng.

Ðoàn Thßþng cùng v¾i Ðoàn Vån Lôi nói vu Tr¥n Tñ Khánh v¾i vua r¢ng: "Tr¥n Tñ Khánh ðem binh v« kinh sß là mu¯n mßu ð° vi®c phª l§p"2. Nhà vua gi§n. Mùa thu, tháng 7, vua hÕ chiªu cho các ðÕo binh ðánh Tr¥n Tñ Khánh, và giáng Nguyên phi Tr¥n th¸ xu¯ng làm Ngñ næ.

Ng߶i · vùng H°ng là Ðoàn Thßþng và Ðoàn Vån Lôi ðem binh v« kinh sß.

Nhà vua hÕ chiªu t¤n phong tß¾c h¥u cho Ðoàn Thßþng.

Quan Thái phó là Hµ Dñc b¸ bãi chÑc. Nhà vua hÕ chiªu cho Ðàm Dî Mông ðßþc phøc chÑc, ðßþc m¶i tham dñ vi®c tri«u chính.

Tr¥n Tñ Khánh ðem binh ðánh ng߶i · vùng Ma La là Ðinh Cäm, nhßng thua r°i rút quân v«.

Mùa ðông, tháng 10, Tr¥n Tñ Khánh lÕi ðánh ¤p ¤y (Ma La- ND). Ð¥u tiên ðánh núi еi, giªt và b¡t ðßþc r¤t nhi«u ng߶i, Ðinh Cäm phäi chÕy sang S½n Lão.

Ng߶i · vùng H°ng ðánh Nam Sách, PhÕm Võ ð¥u hàng. Ng߶i · vùng H°ng sai viên tß¾ng cüa h÷ là Ðoàn Trì L²i giæ Nam Sách. Ðoàn Trì L²i không có th¬ chiêu t§p dân chúng · n½i ¤y ðßþc nên b¸ PhÕm Võ ðánh lén, giªt Trì L²i · bªn sông. Ng߶i vùng H°ng lÕi ð¯c xu¤t binh lính qua sông ðánh Nam Sách. Ng߶i Nam Sách chÕy tr¯n · núi KÏ Ð£c, PhÕm Võ m¡c tai ách mà chªt3. Dân Nam Sách sai ng߶i ði c¥u cÑu Tr¥n Tñ Khánh. Tr¥n Tñ Khánh sai tß¾ng là Ðinh Khôi ðánh vùng H°ng. Quân vùng H°ng thua chÕy. Tr¥n Tñ Khánh lÕi ði Kinh lßþc4. LÕng Châu ðªn núi Tam Trî. Lúc b¤y gi¶ hªt cä ð¤t ðai · ð¤y Tr¥n Tñ Khánh l¤y ðßþc hªt cä.

Tháng chÕp Tr¥n Tñ Khánh r¥m rµ kéo binh ðªn ðóng · bªn Tª Giang. Thái h§u nghe quân ðªn, ng¶ Tr¥n Tñ Khánh có ý mßu vi®c phª l§p. Tr¥n Tñ Khánh bèn c¡t tóc mà th« v¾i tr¶i ð¤t r°i lÕi sai công chúa Thiên Trinh tâu v¾i bà Thái h§u r¢ng là mình không có ý chi khác. Thái h§u cûng không tin. Mµt ðêm bà Thái h§u sai b¡t Nhân Qu¯c Vß½ng và hai Vß½ng TØ là ng߶i con trai thÑ sáu, ng߶i con trai thÑ bäy, cä ba ð«u b¸ ðem dìm xu¯ng cái giªng trong khu nhà cüa vua, ð¬ vùi l¤p cái manh m¯i cüa vi®c cäi l§p. Xong

1 Thái T± tÑc là Tr¥n Th×a anh cüa Tr¥n Tñ Khánh và Nguyên phi Tr¥n th¸. Tr¥n Th×a là thân sinh ra Tr¥n Cänh (vua Tr¥n Thái Tông).

Tr¥n Th×a không làm vua nhßng ðßþc truy tôn là Thái T±.

2 Phª l§p: Bö vua này l§p vua khác lên, cûng g÷i là cäi l§p.

3 Có sách chép: PhÕm Võ th¡t c± mà chªt.

4 Kinh lßþc: Trù hoÕch m÷i v¤n ð« ð¬ cai tr¸.

107 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

r°i sai khiêng nhæng cái thây ¤y 𬠷 ngoài cØa cung Lâm Quang. Các quan viên theo h¥u vua ð«u sþ Thái h§u nên không dám nhìn. Chï có mµt viên quan nhö là Tr¸nh ÐÕo khóc than vô cùng thäm thiªt r¢ng:

"Tiên quân ði ðâu mà khiªn cho ba ng߶i con b¸ hÕi nhß thª này!...Vua Cao Tông khi v×a m¾i m¤t, có câu ð°ng dao1 r¢ng:

"Cao Tông táng v¸ t¤t,

Tam thi tích vi nh¤t".

D¸ch nghîa:

"Cao Tông m¤t chæa táng,

Ba thây mµt ð¯ng n¢m".

Nåm Nhâm Thân (nåm 1212- ND) là nåm Kiªn gia thÑ 2:

Mùa xuân, tháng giêng, vua và Thái h§u ði ch½i bãi Lãnh Kinh2. Tråm quan ðªn bãi ¤y ðón rß¾c xa giá vua tr· v« cung.

Quan Minh Tñ · Thu§n Lßu là Tr¥n Tñ Khánh cùng v¾i Nguy­n Tñ hµi h÷p nhau · bªn Tri«u Ðông th« là ðªn chªt vçn kªt giao v¾i nhau mà hªt lòng giúp nß¾c, cùng chung d©p yên cho dân cái h÷a nhi­u loÕn. R°i chia theo hai b¶ con sông l¾n, m²i ng߶i tñ quän lãnh m÷i vi®c mµt bên. T× Thßþng Kh¯i ðªn Na NgÕn, con ð߶ng ven theo B¡c Giang và làng ¤p · Løc Lµ3 thì thuµc v« Tr¥n Tñ Khánh.

T× Kinh NgÕn ðªn Ô Diên thì thuµc v« Nguy­n Tñ. H©n nhau ðªn tháng 3 h÷p binh ðánh ng߶i vùng H°ng.

Ngày Canh Tu¤t nhà vua phong Tr¥n Tñ Khánh lên tß¾c H¥u v¾i danh hi®u là Chß½ng Thành.

Cho ng߶i em (trai) cüa Thái h§u là Ðàm Kinh Bang tham dñ vào tri«u chính.

Tr¥n Tñ Khánh tr· v« bªn Tª Giang.

Ðinh Khôi ðánh LÕng Châu, làm hàng phøc ðßþc LÕng Châu và cß¾p các tài v§t trong nhà Công chúa Thiên Cñc r°i kéo ði.

Tháng 2, Nguy­n Tñ ðánh ng߶i Cát Lþi là Ngô Thß· ng Vu và Võ Cao, b¸ tên b¡n trúng bèn tr· v« · ngõ Tây Dß½ng4. H½n mµt tu¥n (h½n 10 ngày- ND) thì vì l¥m l· ån n¢m cùng v¾i ðàn bà nên khí ðµc lÕi phát lên mà chªt.

Nhà vua sai ng߶i ðªn v² v« dân chúng · ð¤y. Nhßng ng߶i vua sai ¤y b¸ tên phó tß¾ng · ð¤y là Nguy­n Cuµc giªt. Nhà vua gi§n l¡m, m¾i tñ làm tß¾ng dçn quân ði ðánh Nguy­n Cuµc · ngoài thành Tây Dß½ng. Lúc tiªn ðªn ngõ Ph± HÖ, quan quân nhà vua thua to. Cây bäo kiªm nhà vua dùng cûng m¤t. Vua phäi ra roi giøc ngña mà chÕy v« ðªn ngõ Diêu T¡c m¾i thoát ðßþc.

1 аng dao: аng là trë con. Dao là bài hát không có chß½ng khúc. аng dao là bài hát cüa trë con không chß½ng khúc và chÆng rõ ai

ð£t nên. Nhæng bài hát cüa trë em nhß thª th߶ng Ñng nghi®m vào cái vi®c s¡p phäi xäy ra.

2 Lãnh Kinh nay thuµc Thái Nguyên.

3 Bän chæ Hán trang 123 có giòng chæ: "Phan, Lân, Nguy­n Nµn tß½ng Qu¯c Oai binh do Bình nhÕc ðÕo công Løc Lµ". Theo ðó tôi nghî "Løc Lµ · ðây và · câu chæ Hán v×a dçn là mµt và chï là ð¸a danh, chÑ không phäi ð߶ng xá trên cÕn.

4 Tây Dß½ng là khu C¥u Gi¤y, Hà Nµi ngày nay.

108 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nhà vua cùng Thái h§u ði thåm ch½i nhà viên quan trong hàng ÐÕi Liêu ban · Ðông NgÕn1 là в Thß· ng. — tÕi ð¤y, nhà vua lÕi s¡p mu¯n ði LÕng Châu. Tr¥n Tñ Khánh nghe v§y m¾i dçn quân ðªn kinh sß và sai các viên tß¾ng cüa y là b÷n ÐÕi Linh, Phan Lân ðem binh ðªn nhà cüa Thß· ng ð¬ ðón xa giá nhà vua v« kinh. Nhà vua v×a sþ v×a nghi ng¶, ðêm ðó nhà vua ði LÕng Châu. B÷n LÕi Linh và Phan Lân n¡m cß½ng ngña, cúi ð¥u xin nhà vua · lÕi, vua m¾i thôi. Ngày hôm sau Chß½ng Thành h¥u là Tr¥n Tñ Khánh ðóng quân · bªn Ðông NgÕn ðón vua. R°i khi tr· v« lÕi d×ng xe giá · bªn T× Ði®u. Tr¥n Tñ Khánh sai ng߶i rØa ráy quét d÷n cung Thánh Nghi, xa giá · tÕi cung ¤y. Nhà vua cùng v¾i Thái h§u ðªn trß¾c di tßþng ðÑc Ph§t mà th« r¢ng: "Trçm ít ðÑc, th©n mình n¯i cái c½ nghi®p l¾n lao làm cho ðßa t¾i cái cänh loÕn ly, s¡p phäi søp ð± cái sñ nghi®p cüa ti«n nhân, ðªn phäi luôn luôn xa giá tr¯n ði ch² khác! Nay trçm mu¯n lánh cái ngôi vua ð¬ nh߶ng cho ng߶i hi«n ðÑc". Nói xong, nhà vua ðßa dao lên mu¯n c¡t tóc cüa chính ngài. Tr¥n Tñ Khánh và qu¥n th¥n ð«u cúi ð¥u r½i l®, nhà vua m¾i thôi.

Ngày Canh Ng÷ xa giá tr· v« cung.

Chß½ng Thành h¥u Tr¥n Tñ Khánh ðóng · HÕc Ki«u (c¥u HÕc). Ngày ¤y ra l®nh cho tråm quan vån võ ð«u phäi nghe m®nh · Chß½ng Thành h¥u.

Mùa hÕ, tháng 4 Tr¥n Tñ Khánh ðánh ng߶i H°ng · ¤p Trì.

Mùa ðông, tháng chÕp b÷n Ðàm kinh Bang ðem nhæng tµi trÕng cüa quan Nµi minh tñ là Doãn Tín Dñc trình bày v¾i Tr¥n Tñ Khánh. Tr¥n Tñ Khánh gi§n phát binh mà rao truy«n ra kh¡p Long Thành. аng th¶i sai quan Ði®n ti«n Chï huy sÑ là Nguy­n NgÕnh ðem các quan chÑc ðô (quan võ) vào trong cung c¤m hô to lên r¢ng: "Doãn Tín Dñc a dua n¸nh hót theo ý cüa chúa thßþng, làm r¯i loÕn vi®c cai tr¸ qu¯c gia, ra vào n½i cung c¤m không rõ danh ph§n. Tôi xin tr× bö ði, ch¾ ð¬ nhæng l¶i khen chê bàn tán". Doãn Tín Dñc sþ l¡m m¾i chÕy tr¯n · trên Hß½ng Các. Nguy­n MÕnh ðµt nh§p vào b¡t ðßa cho Tr¥n Tñ Khánh. Tr¥n Tñ Khánh dùng dây thép trói Doãn Tín Dñc nåm vòng r°i ðßa v« nhà · MÛ Lµc.

Nåm Quí D§u (nåm 1213- ND) là nåm Kiªn gia thÑ 3:

Mùa xuân, tháng giêng Thái h§u ng¥m sai tên Ti¬u th¸ v® Höa ð¥u là Vß½ng Th߶ng ði m¶i viên tß¾ng ðÕo Phù Li®t và Phan Thª v«. B÷n Ngô Nãi · ðÕo B¡c Giang ß¾c h©n v¾i nhau ðªn ngày Giáp d¥n tháng ¤y thì cùng phát binh ðánh lén Tr¥n Tñ Khánh. Ngày Giáp d¥n b÷n Vß½ng Th߶ng và Phan Thª tiªn ðánh úp quân cüa Tr¥n Tñ Khánh · ngoài cØa ÐÕi Hßng và mu¯n nhân ðó vào h§u cung b¡t ng߶i m© là Tô th¸2. PhÕm Th¸ biªt ðßþc cái mßu ¤y bèn ng¥m ðem Tô th¸ leo qua thành r°i lên ghe mà ði tr¯n. Lúc b¤y giò trong quân không có phòng b¸ nên v×a th¤y quân cüa Vß½ng Th߶ng và PhÕn Thª m¾i ðªn là ð«u thua chÕy. Tr¥n Tñ Khánh · tÕi bªn ÐÕi Thông không hay biªt gì cä.

Ngày Tân D§u Tr¥n Tñ Khánh dçn quân vào cung c¤m ð¯t c¥u NgoÕn Thi«m r°i kéo v« bªn ÐÕi Thông.

Tr¥n Tñ Khánh sai ng߶i sang B¡c Giang m¶i viên tß¾ng cüa y là Nguy­n Nµn v«. Nguy­n Nµn3 v« ðªn n½i, Tr¥n Tñ Khánh dùng dây thép trói lÕi nåm vòng.

1 Ðông NgÕn nay thuµc B¡c Giang.

2 Tô th¸ phäi chång ðây là Tô th¸, con gái Tô Trung t× và là vþ cüa Nguy­n Ma La. Nguyên trß¾c kia Ma La b¸ Nguy­n Trinh giªt ð¬ cß¾p Tô th¸. Trinh lÕi b¸ Tô th¸ mßu giªt.

3 Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép, Nguy­n Nµn nguyên là cß sî · chùa Phù бng, b¡t ðßþc vàng và ng÷c bích không dâng vua nên có chiªu b¡t. Tñ Khánh l¤y c¾ Nµn ðß½ng mÕnh mu¯n dùng lñc lßþng cüa y, tâu xin tha cho Nµn, cho tòng quân ðánh gi£c chuµc tµi. Lúc b¤y gi¶ ð¤t nß¾c nhi­u loÕn. Nµn chiªm cÑ Phù бng tñ xßng Hoài ÐÕo Vß½ng. Ъn th¶i vua Thái Tông nhà tr¥n. Nµn chiªm cÑ B¡c Giang. Ðoàn Thßþng chiªm H°ng Châu, quy«n chính tri«u ðình cä trong ngoài ð«u do mµt tay Tr¥n Thü е c¥m giæ. Thü е tñ nghî, mình không biªt chæ phäi m¶i thúc phø mà cûng là nhÕc phø Tr¥n Th×a nhiªp chính. Thü е ðem binh ðánh Nµn và Thßþng b¤t thành

109 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Ngày Nhâm Tu¤t nhà vua ra l®nh cho quan Thái úy · doanh Thßþng kh¯i là Ðàm Dî Mông cùng tß¾c H¥u vùng H°ng là Ðoàn Thßþng ð«u phäi ðªn hµi h÷p. Nhà vua sai Ðoàn Thßþng và Ðàm Dî Mông ðánh Tr¥n Tñ Khánh.

Tháng 3, nhà vua tñ làm tß¾ng ði ðánh Tr¥n Tñ Khánh · M­ S· 1.

Tr¥n Tñ Khánh ðánh châu Qu¯c Oai, châu này phäi hàng.

Tháng 3, nhà vua cùng Thái h§u tr· lÕi cung Thánh Nghi.

Ngày „t SØu, Tr¥n Tñ Khánh thä Doãn Tín Dñc tr· v« kinh sß. R°i nhân ðó, Tr¥n Tñ Khánh ðem nhi«u cüa ðút lót cho Doãn Tín Dñc mà bäo Dñc r¢ng: "Ông v« ð¤y hãy khéo vì ta mà tâu trình cho · vß½ng cung ðßþc rõ cái lòng chung thüy, cái khí tiªt cüa ta 𬠷 ð¤y ð×ng có nghe theo l¶i sàm si¬m cüa kë ti¬u nhân, khiªn cho tôi ðßþc bäo toàn tính m®nh nhé".Doãn Tín Dñc v« ðªn kinh sß, nhà vua höi ðªn Tr¥n Tñ Khánh. Doãn Tín Dñc tâu r¢ng là, Tr¥n Tñ Khánh có lòng soán ngh¸ch2 nhà vua cùng Thái h§u càng oán ghét Khánh.

Ngày Canh Ng÷ nhà vua và Thái h§u tr· v« ðÕi nµi.

Mùa hÕ, tháng 4 nhà vua sai Ðàm Dî Mông ðªn sông Tam Ðái thuµc châu Tïnh ð¯c xu¤t các ðµi quân ð¬ ðánh Tr¥n Tñ Khánh.

Tháng 5, ngày Ðinh Mão cØa Vi®t Thành rung chuy¬n.

Tháng 6 ði®n Chánh Nghi rung chuy¬n.

Mùa thu, tháng 7 nhà vua cho Ðoàn Tín Dñc lÕi làm chÑc Thái phó và c¤t lên tß¾c H¥u.

Ng߶i Nam Sách là b÷n PhÕm Dî ðánh Ðinh Khôi. Khôi thua chÕy.

Tháng 9, Tr¥n Tñ Khánh m· trói dây thép cho Nguy­n Nµn. Nguy­n Nµn là ng߶i có gß½ng m£t ð©p lÕ lùng, lÕi có lòng bao dung, có tính bình thän thanh thoát. Tuy · trong cái cänh ngøc tù mà th¥n s¡c vçn tñ nhiên. Khi th¤y b÷n dûng sï nhäy, ð¯i lÕi, ông mang theo cä cái dây xích s¡t (vì ðang b¸ trói- ND) mà nhäy, nhßng lÕi nhäy h½n b÷n dûng sî. Tr¥n Tñ Khánh th¤y, l¤y làm lÕ, lÕi cho làm tß¾ng và ðem ng߶i con gái cüa bà dì mà gä cho. R°i lÕi trao cho hai ¤p là Tr¥n Khê và Cä Lû (Nay thuµc tïnh Thái Bình- ND).

Tß¾ng cüa Tr¥n Tñ Khánh là Ðinh Khôi làm phän, Tñ Khánh b¡t ðßþc r°i giªt ði.

Nåm Giáp Tu¤t (nåm 1214- ND) là nåm Kiªn gia thÑ 4:

Tháng giêng, Chß½ng Thành h¥u là Tr¥n Tñ Khánh hµi h÷p các ðÕo binh lÕi mà th« nguy«n tÕi miªu th¶ в Thái úy · Ðông Phù Li®t ð¬ s¡p mu¯n ðánh kinh sß. Tr¥n Tñ Khánh chia quân ra làm hai ðÕo là thüy quân và løc quân. Sai Phan Lân và Nguy­n Nµn ðem binh · Qu¯c Oai theo con ð߶ng Bình NhÕc tiªn ðánh theo Løc Lµ. Tr¥n Tñ Khánh tñ lãnh binh thuy«n ðóng · sông Tha MÕc (còn ð÷c là Ðà MÕc- ND). Thái T± ta

bèn tâu vua xin c¡t ðÑt B¡c Giang và Ðông NgÕn cho Nµn. Sau Nµn ðem binh ðánh chiªm аng Dao cüa Thßþng. Thßþng b¸ thua và chªt. Thanh thª Nµn l×ng lçy, Thü е lo sþ bèn sai ng߶i mang thß ðªn m×ng Nµn, lÕi tâu vua, ðem NgoÕn Thiên Công chúa gä cho Nµn. Ý Thü е là nh¶ Công chúa dò xét ðµng tînh cüa Nµn, nhßng Nµn lÕi l§p nhà riêng cho Công chúa · , thành ra không ðßþc biªt tin tÑc gì. Lúc b¤y gi¶ Nµn tñ xßng là ÐÕi Th¡ng Vß½ng.

1 M­ S· : Nay thuµc Ðan Phßþng (Hà Tây).

2 Soán, ngh¸ch: Ng߶i tôi ch¯ng lÕi vua, l¤n quy«n vua, cß¾p ngôi vua.

110 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

và Tr¥n Tñ Khánh ðánh m£t hæu ngÕn sông Lô. Tr¥n Thü е1, Tr¥n Hiªn Sâm và Nguy­n NgÕnh ðánh m£t tä ngÕn sông Lô. Vß½ng Lê, Nguy­n Cäi ðánh c¥u N±i2 thuµc bªn Tri«u Ðông.

Nhà vua tñ làm tß¾ng ði ðánh Tr¥n Tñ Khánh. G£p lúc có sß½ng mù l¾n, tr¶i ð¤t ðen t¯i, ng߶i · trong thuy«n không phân bi®t ðßþc nhau. Nhà vua tiªn quân ðªn M­ S· thì g£p quân cüa Vß½ng Lê và Nguy­n Cäi ðánh tr¯ng reo hò ð¬ làm núng lòng quan quân cüa nhà vua. R°i quân nhà vua tñ nhiên tan vÞ. Quân sî ð«u phäi bö thuy«n, lên bµ mà chÕy. Vß½ng Lê, Nguy­n Cäi b¡t ðßþc thuy«n r°ng (thuy«n cüa nhà vua). Thái T± ta mu¯n tiªn ðánh m£t hæu ngÕn sông Lô m¾i kéo binh ði. Khi ðªn bªn An Duyên thì g£p (tß¾ng quân phía nhà vua) Ðàm Dî Mông và An Nhân Vß½ng lãnh ðÕo B¡c Giang. Các ðÕo quân kéo lÕi, ð«u ðem hªt nhæng lính tinh nhu® ra nghinh chiªn. Quân hai bên ð«u t±n hÕi.

B÷n Tr¥n Thü е, Tr¥n Hiªn Sâm (ðánh m£t tä ngÕn sông Lô- ND) nhân vì th¡ng tr§n m¾i tiªn ðªn ðánh bªn T× Ðông, lÕi th¡ng næa.

B÷n Phan Lân nhân khi ðªn chþ D×a (chþ cây d×a- ND) g£p tß¾ng vùng H°ng là Ðoàn C¦m, Võ H¯t ð«u b¸ thua phäi chÕy, vßþt sông qua Phù Ki«u (C¥u n±i) thuµc bªn (Tri«u) Ðông mà v«.

Lúc b¤y gi¶, nhà vua · trÕi Trà Ðình nghe các ðÕi quân ð«u thua to m¾i sþ mà sai ðßa xa giá vào trong cung c¤m ð¬ ðón Thái h§u lên thuy«n mu¯n chÕy sang LÕng Châu. Ðß½ng lúc qua ÐÕi Th¤t · Thiên ÐÑc (B¡c Ninh) , Ðàm Dî Mông gào khóc thäm thiªt, r°i lÕi ngån lÕi thßa r¢ng: "LÕng Châu, ð߶ng xá xa xôi, ð¤t ðai nhi«u chß¾ng khí, không phäi là ch² yên thân. Nay b® hÕ lánh nÕn mà ði ðªn cái xÑ ¤y ð¬ lánh thì chÆng khác nào chÕy tr¯n ch² nóng bÑc mà ði vào trong lØa, nhß v§y có ích lþi gì! Xin b® hÕ hãy tÕm lßu lÕi ðây, r°i sai b÷n tôi ð¯c xu¤t ng߶i vùng H°ng lÕi cùng v¾i kë kia giao chiªn ð¬ làm cái kª lo li®u cho v« sau. Rüi nhß không lþi thì sau ðó nhà vua hãy ði cûng chßa phäi là muµn". Vua nghe theo. Ðàm Dî Mông tri®u ng߶i vùng H°ng. Ng߶i vùng H°ng không ðªn. Vì v§y mà chÕy v« vùng H°ng. Nhà vua l¤y làm lo l¡m.

Ngày KÖ Mão, nhà vua ði LÕng Châu, cho xa giá ðªn tr÷ nhà Nguy­n Thu§n · làng Nhuª Du®3. TÕm nghî ng½i · ðó mµt ðêm r°i lÕi ði ðªn nhà cüa Tr¸nh Nông · làng Ða Cäm. Tr¸nh Nông dâng c½m, món ån r¤t chu t¤t. Nhà vua lÕi ði và trú ngø tÕi nhà cüa Ðào Niên · ðµng Chu Ma.

Tr¥n Tñ Khánh · HÕc Ki«u (c¥u HÕc) phân chia nhß sau: Sai tß¾ng soái ði v² v« các ðÕo ð¬ t§p hþp nên các ðµi binh m¾i. LÕi Linh giæ Nghîa Trø. Phan Lân giæ Siêu LoÕi. Tr¥n THü е giæ LÕng Äi. Nguy­n Nµn giæ B¡c Giang4. Lúc b¤y gi¶ Tr¥n Thü е g£p binh cüa ng߶i H°ng là Ðoàn Thßþng, Ðoàn Vån Lôi và Ðoàn Khä Nhß m¾i cùng nhau giao chiªn. Ng߶i · vùng H°ng thua chÕy v« B¡c.

Nhà vua nghe Nguy­n Nµn giæ B¡c Giang bèn sai An Thiªt tß¾ng là Thân Tr߶ng, Thân Cäi v.v... ðem quân ch¯ng cñ lÕi · cánh ð°ng Nhuª Du®. Nhßng t¤t cä ð«u b¸ Nguy­n Nµn giªt chªt. Nhà vua m¾i cùng v¾i Thái h§u chÕy ði ngø tÕi nhà Quan nµi h¥u là Vß½ng Thßþng · Châu LÕng. Vài ngày sau Tr¥n Tñ Khánh c¡t tóc sai ng߶i dâng cho nhà vua và tâu rõ ý mình r¢ng là: "Tôi th¤y b÷n ti¬u nh½n · cÕnh vua, chúng che l¤p ngån cän các b§c trung lß½ng, dân tình thì u¤t Ñc không biªt theo ðâu mà chuy¬n ðÕt th¤u lên trên. Cho nên nhân ðó mà (tôi tø h÷p) ng߶i trong nß¾c kh· i binh ðánh b÷n này, c¡t bö g¯c r¬ cüa sñ hi¬m h÷a ð¬ làm yên lòng dân. Và, ðªn ph§n m®nh cüa vua tôi thì không dám mµt tí xúc phÕm, lÕi há có cái ý quá Ö vào vi®c chåm ðánh d©p ðó hay sao! ChÆng ng¶ là tôi ðã khiªn cho xa giá phäi lçn tránh ch² khác. Tôi tñ

1 Bän chØ Hán chép: "Tr¥n Thü ÐÕt", sang trang 123b lÕi chép: "Tr¥n Thü е". V§y · ðây ðã chép nh¥m nên phäi phiên âm là е.

2 Nguyên bän là Phù Lß½ng, nhßng tên nôm C¥u N±i thông døng h½n.

3 Nhuª Du® cól¨ là Nµi Du® (B¡n Ninh).

4 Nghîa Trø, LÕng Äi ð«u thuµc Häi Hßng (ngày nay). Siêu LoÕi, B¡c Giang nay ð«u thuµc Hà B¡c.

111 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

lßþng biªt thân tôi. Tµi tôi th§t ðáng muôn chªt. Xin b® hÕ hãy tÕm nguôi c½n gi§n mà ðßa xa giá tr· v« kinh sß".

Tr¥n Tñ Khánh lÕi sai Ðàm Kinh Bang ð¯c xu¤t tråm quan chu¦n b¸ pháp giá1 ð¬ ðón vua tr· v« kinh. Nhà vua mu¯n theo v«, qu¥n th¥n ð«u m×ng rÞ. Doãn Tín Dñc nói v¾i Thái h§u r¢ng: "Kë kia t× lâu ðã chÑa sÇn cái lòng khác, nay mu¯n bày kª ð¬ b¡t ð¤y thôi, chÑ ai bäo ðón rß¾c ðó? Xin b® hÕ hãy nghî lÕi ba l¥n ðã". Bà Thái h§u cho là phäi. Ngày hôm sau nhà vua sai cho xa giá ði vào ð¬ thßa v¾i Thái h§u. Thái h§u ðáp r¢ng: "Vua phäi l¤y nß¾c nhà làm tr÷ng không ðßþc tr· v«. M© già này làm tß¾ng ðánh gi£c ðßþc hay sao mà v«". Nhà vua biªt Thái h§u không có cái ý tr· v« bèn cùng v¾i Thái h§u ði C± Lµng. BÕn Ðàm Kinh Bang ð«u ra ngån ch§n vua · giæa ð߶ng, ghì ð¥u ngña lÕi søt sùi thßa r¢ng: "Kinh sß là n½i mà b¯n phß½ng xem xét trông ðþi, gi¶ lÕi bö ðó, không v«! mà s¡p mu¯n ði ðâu". Ðàm Kinh Bang lÕi thßa tiªp: "Tôi xét th¤y cái lòng cüa Tr¥n Tñ Khánh th§t trung thành chÑ không có nh¸ tâm phän tr¡c. B® hÕ còn nghi ng¶ cái n±i gì". Nhà vua th¤t v÷ng xu¯ng xe bäo qu¥n th¥n r¢ng: "Nß¾c nhà không may g£p bu±i l¡m vi®c nhß thª này. Nay Thái h§u ði xa, sang qua cái ch² gian ác hi¬m ðµc, Trçm không dám r¶i xa Thái h§u s¾m t¯i ðßþc. Xét cho kÛ thì höi ai là ng߶i nÞ giøc xa giá ði".. Lúc b¤y gi¶ nhæng viên hµ v®2 ph¥n nhi«u ðã tän mát ði m¤t cä. Chï có quan Nµi th¸ Phán thü là b÷n Tr¥n Hân 30 ng߶i ð«u cùng v¾i vua và Thái h§u lên thuy«n ði v« núi Tam Trî, ngø · nhà cüa Hoàng Ngû, — ðó mµt th¶i gian lâu, th¤y thüy th± b¤t ti®n, nhà vua bèn lui v« ðóng bªn Thang. Ðêm ðó, cho tháo xe nghî ng½i · thôn Tßþng Nô3.

Tháng 2, ngày Tân TÜ xa giá vào núi Phßþng4. H½n mµt tu¥n (h½n 10 ngày) lÕi tr· v« Nam Sách.

Ngày M§u Thân, Chß½ng Thành h¥u Tr¥n Tñ Khánh tri®u t§p các b§c Vß½ng tß¾c và tråm quan ð¬ ngh¸ bàn v« vi®c cäi l§p. R°i sai ng߶i ði ðón con cüa vua Anh Tông là Hu® Vån Vß½ng · HÕc Ki«u (c¥u Con hÕc) l§p làm vua. Ngày ðó Tr¥n Tñ Khánh sai b¡t ng߶i trong gia tµc cüa Thái h§u là b÷n Ðàm Kinh Bang. T¤t cä ð«u b¸ trói thêm b¢ng dây thép r°i c¥m tù · MÛ Lµc (Nay thuµc Nam Hà- ND).

Ngày Quí Hþi (B÷n Tr¥n Tñ Khánh, Hu® Vån Vß½ng- ND) th« v¾i ng߶i trong nß¾c tÕi Long Trì.

Tháng 3, Hu® Vån Vß½ng lên ngôi vua · ði®n Thiên An. бi niên hi®u là Càn Ninh và l¤y hi®u là nguyên Vß½ng. Ngày ðó tr¶i mßa to s¤m dæ.

Ng߶i vùng H°ng là Ðoàn Nhuy­n ðánh núi Ðông CÑu thuµc B¡c Giang. Ng߶i · Ðông CÑu không có phòng b¸, th¤y Ðoàn Nhuy­n ðªn v¾i ðoàn quân hùng h§u t« chïnh nên sþ mà thua to. Ðoàn Nhuy­n v¯n là ng߶i mÕnh m¨ mà hung hång nên khi th¡ng ðßþc lÕi càng sinh kêu ngÕo. R°i thì ð¯t phá nhà cØa, giªt hÕi sinh v§t, b¡t cß¾p gà, chó g¥n hªt. Sau ðó lÕi c· i áo giáp lên chùa trên núi ðánh chuông làm vui. Lúc b¤y gi¶ nhæng lính thú · n½i chùa ð«u ðánh chuông. Nguy­n Nµn nghe tiªng chuông ðem binh ðón ðánh, giªt chªt b÷n Ðoàn Nhuy­n. Nguy­n Nµn th×a th¡ng ðu±i theo ðªn Pháp Ki«u (c¥u Pháp) thì b¸ ng߶i H°ng là Ðoàn Nghi núp · dß¾i c¥u c¥m cái mác ðâm thüng cái áo giáp s¡t, Nguy­n Nµn b¸ thß½ng · lßng dçn binh rút lui. Lúc trß¾c Nguy­n Nµn th¤y Ðông CÑu và vùng H°ng hai cõi li«n nhau sþ ng߶i vùng H°ng ðánh úp Ðông CÑu thì có ðªn cÑu cûng không k¸p. Cho nên m¾i sÇn sàng phòng b¸. B÷n lính thú nói r¢ng: "Chúng tôi th¤y

1 Pháp giá: khi vua ði, có ít xe theo h¥u g÷i là Pháp giá. Trái lÕi, ðÕi giá là nói v« chuyªn ði cüa vua có nhi«u xe theo h¥u. Nhßng ng߶i

ta th߶ng g÷i t¡t là giá ð¬ chï xe cµ cüa vua ði.

2 Nguyên bän là h² t¤t. H²: theo sau, nhß h² giá là theo h¥u sau xe vua. T¤t: d÷n d©p ð߶ng sá ð¬ vua ði.

H² T¤t: ng߶i theo sau vua, có b±n ph§n d÷n d©p ngån c¤m ð߶ng sá cho vua ði.

3 Bªn Thang và Thßþng Nô · vùng sông Thßþng.

4 Núi Phßþng tÑc là núi Phßþng Hoàng · Häi Dß½ng.

112 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

ng߶i H°ng thì ðánh chuông · trong chùa ð¬ báo tin nguy c¤p, khiªn Nguy­n Nµn nghe mà sang cÑu. Ъn lúc ¤y Ðoàn Nhuy­n l¥m mà ðánh chuông · trong chùa cho nên m¾i b¸ thua"

Mùa hÕ, tháng 4 tß¾ng quân · Cam Giá (xÑ Mía- ND)1 là Phan Cø làm phän. Tr¥n Tñ Khánh b¡t c¥m tù · MÛ Lµc.

Tß¾ng quân · Cam Giá là в B¸ làm phän, Tr¥n Tñ Khánh sai Phan Lân ði b¡t, nhßng b¸ в B¸ ðánh thua. Tr¥n Tñ Khánh sai LÕi Linh ði cÑu Phan Lân, lÕi cûng thua næa.

Thái T± th¤y hai v¸ tß¾ng quân ð«u thua bèn tñ làm tß¾ng ðánh в B¸, nhßng ðánh không n±i phäi rút lui.

Nguy­n Nµn · B¡c Giang làm phän. Tr¥n Tñ Khánh nhân ðó mà ði v« nhà vþ y.

Tr¥n Tñ Khánh giªt Nghîa Tín Vß½ng · Diêu Ðàm vì ông ¤y cùng v¾i Nguy­n Nµn thông ð°ng âm mßu v¾i nhau.

Ngày n÷ Tr¥n Tñ Khánh phát binh ði cß¾p vàng bÕc và tài v§t · trong phü ð߶ng cüa các quan. Nhân ðó m¾i ðón Nguy­n Vß½ng ði ðªn hành cung L¸ Nhân2. R°i sai LÕi Linh ð¯t cung th¤t · kinh ðô, g°m có 19 s· .

Tr¥n Tñ Khánh ðóng quân · bªn ÐÕi Thông, ð¡p lûy · Nghîa Trø.

Tr¥n Tñ Khánh làm tß¾ng.

Phan Lân mu¯n c¤t binh hß· ng Ñng thao Nguy­n Nµn. Âm mßu b¸ tiªt lµ, Tr¥n Tñ Khánh chém Phan Lân · châu ÐÕi Thông.

Tháng 6, Tr¥n Tñ Khánh ðánh Nguy­n Nµn · cung Thánh Nghi, r°i ð¯t cung ¤y.

Ngày Bính Ng÷, nhà vua cùng v¾i Thái h§u t× Nam Sách tr· v« tÕm trú · ÐÕi Th¤t. Ngày ðó, nhà vua phong cho tß¾ng quân · ðÕo B¡c Giang là Nguy­n Nµn tß¾c H¥u.

Ngày Ðinh TÜ thì ðªn ðÕi nµi, bà Thái h§u ng¥m hÕ chiªu cho tß¾ng quân · ðÕo Phù NhÕc là Phan Thª dø Ô Kim h¥u là Nguy­n Bát ð¬ giªt ði. Nhßng r°i vi®c không xong chï ðánh Bát b¸ thß½ng n½i má, nh¶ có quân sî vµi vàng ðªn cÑu m¾i tránh khöi.

Mùa thu, tháng 7, ngày M§u Thìn nhà vua xu¯ng chiªu ð¡p lûy t× cØa thành VÕn Xuân ðªn chþ Cái ð¬ ngån cän Tr¥n Tñ Khánh.

Tháng 8, H¥u tß¾c · B¡c Giang là Nguy­n Nµn ðánh Ô Kim h¥u Nguy­n Bát · c¥u Tây Dß½ng.

Ngày KÖ D§u, Tr¥n Tñ Khánh sai Ðàm B§t dâng th± v§t.

Tháng 9, Tr¥n Tñ Khánh sai Nguy­n NgÕnh ðßa Ðàm Kinh Bang v« kinh sß tâu rõ r¢ng mình chÆng có ý gì khác. Nhà vua nghe Nguy­n NgÕnh ðªn lÕi càng sþ m¾i sang nhà Doãn Bá · ngõ Phiên C¥m. Nguy­n NgÕnh ði r°i nhà vua m¾i tr· v« cung.

Ngày Nhâm D¥n m· khoa thi cho con em cüa các b§c tång quan thi.

Ngày Quý TÜ, quan Tä phø Nguy­n Chánh LÕi chiªm l¤y khí gi¾i · trong võ kh¯. Nhà vua hÕ chiªu b¡t LÕi. Nguy­n Chánh LÕi sþ hãi chÕy sang B¡c Giang.

1 Cam Giá · Hà Tây.

2 Bän chæ Hán chép Lþi Nhân là chép nh¥m.

113 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Ngày Ðinh Hþi, Tr¥n Tñ Khánh dçn binh xâm phÕm cØa khuyªt. Nhà vua cùng v¾i Thái h§u may m¡n ðßþc hµi quân ð¬ ch¯ng giæ. Ngày ðó Tr¥n Tñ Khánh thä quân sî ði cß¾p l¤y các tài v§t trong phü cüa nhà vua. R°i lÕi ð¯t phá g¥n hªt cung th¤t và nhà dân · trong kinh thành.

Ngày KÖ TÜ, nhà vua cùng v¾i Thái h§u tr· v« kinh sß th¤y cung th¤t b¸ thiêu hüy hß höng hªt cä m¾i tr÷ lÕi · ð«n Chúa Thánh bên cÕnh c¥u Thái Hòa. Nhà vua sai dñng ngôi nhà tranh 𬠷 .

Nåm „t Hþi là nåm Kiªn gia thÑ 5 (nåm 1215- ND):

Tháng giêng nhà vua hÕ chiªu r¢ng: "Tr¥n Tñ Khánh tø t§p ðäng t£c hung bÕo cß¾p phá trµm c¡p ch¯n kinh sß. Dß¾i nß¾c, trên cÕn ð«u có quân tiªn ðánh làm phß½ng hÕi ðªn tông miªu xã t¡c mà trong mùa ðông qua, cái khí thª mÕnh lÕi càng b¯c mÕnh h½n. Tr¥n Tñ Khánh ð¯c xu¤t lû buông tu°ng tham tàn bÕo ngßþc. Chúng cß¾p bóc tài v§t cüa ta. Chúng ð¯t sÕch cung th¤t cüa ta. Cho ðªn n²i các khu xóm · kinh thành hóa thành ð¯ng tro tàn. Trçn nhân vì cái n²i cåm gi§n cüa Ñc tri®u th¥n dân lÕi nh¶ cái linh thiêng cüa mµt ông t± và sáu ông tông1. Ðem cä sáu quân, thân hành ðánh d©p chúng. V§y tß¾ng soái sî t¯t các ngß½i khi ðã ð«u ðßþc nghe l¶i chiªu này thì m²i ng߶i phäi ðem hªt tâm lñc ra mà dùng làm cho ð¥y ðü theo ý trçm".

Tr¥n Tñ Khánh ðóng quân · CÑu Liên, phân chia cho các tß¾ng sî cüa y ðóng quân · CØu Cao và CØu Ông2 ð¬ ngån ng×a Nguy­n Nµn. R°i sai tß¾ng quân · Khoái Lµ là Nguy­n Ð߶ng và Nguy­n Giai lÕi giæ dân ð¤t ¤y. Nguy­n Ð߶ng và Nguy­n Giai lÕi cùng v¾i Nguy­n Nµn thông ð°ng mßu sñ v¾i nhau ð¬ ðánh Tr¥n Tñ Khánh. Tr¥n Tñ Khánh sai LÕi Linh giæ An Duyên Phù Li®t, ð¬ t× ðó ðªn ðánh Ð߶ng, Giai và Nguy­n Nµn.

Nhà vua sai ng߶i ðánh An Duyên Phù Li®t và th¡ng ðßþc.

Tháng 2, vua phong H¥u tß¾c · B¡c Giang là Nguy­n Nµn làm tß¾c Vß½ng.

Ng߶i · Nghîa Trø là Châu Ðình ðem cái ¤p cüa ông cho phø theo Nguy­n Nµn.

Tháng 3, Tr¥n Tñ Khánh ðánh làng Khoái, san b¢ng làng n¥y.

Nguy­n Ð߶ng và ng߶i con cüa ông tên là Th± ra hàng · ðó.

Tr¥n Tñ Khánh sai Nguy­n Ð߶ng và Nguy­n Giai, ð¡p lûy Hoàng, An Lþi ð¡p lûy An Giá, Dß½ng T× ð¡p lûy Công chúa.

Nguy­n Nµn lÕi ðánh An Lþi, Nguy­n Ð߶ng và cùng Nguy­n Giai và ð«u th¡ng ðßþc cä.

Tr¥n Tñ Khánh nghe tin Nguy­n Ð߶ng b¸ thua bèn dçn binh ði tiªp cÑu, ð°ng th¶i sai các viên tß¾ng cüa y là tr¥n Thü Khánh, Tr¥n Hiªn Sâm và Ðào Phán ðóng quân · Lan Ki«u ð¬ ðánh tß¾ng cüa Nguy­n Nµn là Phí Thám và th¡ng ðßþc.

Tháng 5, Tr¥n Tñ Khánh ðem ng߶i em gái cüa y là Tr¥n Tam Nß½ng gä cho Nguy­n Ð߶ng.

Nhà vua bäo qu¥n th¥n r¢ng: "Trçm mu¯n nh߶ng ngôi, các khanh th¤y nhß thª nào?" Qu¥n th¥n ð«u Ña l® mà ngån cän vua. Nhà vua không nghe m¾i cùng v¾i Thái h§u l¤y dao c¡t tóc. Ngày ¤y nhà vua t×

1 Mµt ông T±: Thái T± (Lý Công U¦n).

Sáu ông tông: Thái Tông (Ph§t Mã), Thánh Tông (Nh§t Tôn), Nhân Tông (Càn ÐÑc), Th¥n Tông (Dß½ng Hoán), Anh Tông (Thiên Tµ) và Cao Tông (Long Cán).

2 CÑu Liên, CØu Cao và CØu Ông nay thuµc vùng tiªp giáp giæa Hßng yên và B¡c Ninh.

114 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

dinh Thái Hòa ði ðªn nhà cüa Trß½ng Canh và Уng Lão r°i cho xa giá tr· v« nhà cüa nµi Ký Ban là в An · trong ngõ Chï Tác thuµc vùng c¥u Tây Dß½ng.

Tr¥n Tñ Khánh ðánh quân ÐÕi Hoàng, ðánh b¸ thua. Viên tß¾ng cüa Khánh là Nguy­n Ð߶ng b¸ chªt ð¡m.

Mùa thu, tháng 7, Tr¥n Tñ Khánh ð¯t cung еng Nhân. Nhà vua sai rß¾c th¥n chü Thái H§u Linh Nhân v« ð«n Chúc Thánh.

Mùa ðông, tháng 10 nhà vua nghe xØ án · vi®n Thßþng Lâm.

Tháng 11, Tr¥n Tñ Khánh ðßa trä cái mû Bình Thiên.

Tháng chÕp, dñng ngôi ði®n b¢ng cö · khu v߶n nhà cüa в An.

Nåm Bính Tý (nåm 1216- ND) là nåm Kiªn gia thÑ 6:

Tháng giêng, nhà vua cùng v¾i Thái H§u ngñ · thäo ði®n (ði®n b¢ng cö-ND) ð¬ th¸ tri«u. Tr¥n Tñ Khánh trä lÕi cái ghª b¢ng vàng.

Tháng 3 có mßu ðá.

Nhà vua sai b¡t kë trµm · ngõ C½ Xá. Nhæng ng߶i ði b¡t ¤y b¸ tß¾ng quân là в „t ng߶i ð¤t Cäo1 ðánh. Nhà vua sai ng߶i ði tri®u в „t v«. „t không nghe theo. Vua sai Hi¬n Tín Vß½ng là Nguy­n Bát ðánh „t. R¯t cuµc „t cûng không phøc.

Tháng 5, tß¾ng quân в Nhuª ng߶i ð¤t Cäo ðánh nhà vua.

Ngày M§u Thìn, vua ði thåm ngoài trÕi, nhân ðó sai sÑ xin binh cüa Tr¥n Tñ Khánh ð¬ ðánh в Nhuª. в Nhuª chÕy v« v¾i Nguy­n Nµn.

Ngày KÖ TÜ, vua ðày Li®t h¥u в Nhuª, b¡t làm Cäo giáp.

Ngày Giáp Thìn, nhà vua cùng v¾i phu nhân là Tr¥n th¸, ban ðêm sang trÕi quân Thu§n Lßu ð¬ theo v« v¾i Tr¥n Khánh. Ngày hôm sau nhà vua g£p viên tß¾ng cüa ngài là Vß½ng Lê ðem thuy«n ðªn ðón. Lúc b¤y gi¶ Thái h§u và con cüa nhà vua là Công chúa ð«u lçn tránh · Ô Kim.

Tr¥n Tñ Khánh th¤y nhà vua thì m×ng rÞ l¡m. Các tß¾ng sî ð«u ðánh tr¯ng, nhäy múa hoan hô nhà vua.

T× ðó nhà vua cùng v¾i Tr¥n Tñ Khánh có ý cß½ng quyªt ðánh Vß½ng tß¾c · B¡c Giang là Nguy­n Nµn, Hi¬n Tín Vß½ng là Nguy­n Bát cùng ng߶i vùng H°ng là Ðoàn Vån Lôi, và ng߶i Qui Hóa là Hà Cao v.v...

Ngày Giáp Thân Thái h§u ðªn An Xß· ng. Lúc b¤y gi¶ Nguy­n Nµn và Hà Cao l¤y m®nh l®nh cüa Thái h§u ðánh T× Liêm. Các ¤p · ðó ð«u ðánh ð± hªt cä.

Ngày Canh Tu¤t, Tr¥n Tñ Khánh dñng ði®n cö · Tây Phù Li®t, khuôn mçu cüa ði®n nh¤t nh¤t ð«u b¡t chß¾c theo nhß · trong ðÕi nµi.

Hi¬n Tín Vß½ng là Nguy­n Bát ð¥u hàng.

Nhà vua hÕ chiªu cho quan Minh tñ Phùng Tá Chu làm Chiêu thäo sÑ.

Ngày giáp Thìn nhà vua ðóng · T× Liêm, sai Tr¥n Tñ Khánh ðánh Nguy­n Nµn.

1 Cäo: TÑc Cäo Xã, nay thuµc Hà Ðông.

115 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Nhà vua hÕ chiªu ðày Nguy­n Nµn làm lính th߶ng.

Mùa thu, tháng 8, Hi¬n Tín Vß½ng Nguy­n Bát làm phän, công hãm binh lính, tß¾ng · Hþp ¤p là в Tª phäi chÕy sang Ðan Phßþng.

Mùa ðông, tháng chÕp tiªn phong cho Thái T± (Tr¥n Th×a) ta tß¾c Li®t h¥u, Phùng Tá Chu và LÕi Linh ð«u ðßþc phong tß¾c Quan nµi h¥u. Dùng Tr¥n Tñ Khánh làm Thái úy, nhæng lúc tr«u bái nhà vua thì không phäi xßng tên.

Con trß· ng cüa Thái T± (Tr¥n Th×a) là Li­u làm Quan nµi h¥u. Con trß· ng cüa Tr¥n Tñ Khánh là Häi làm tß¾c Vß½ng. LÕi cho Thái T± làm Nµi th¸ Phán Thü. M²i khi có l­ ti®c l¾n ðßþc cho ng°i dñ · ði®n Thiên An.

Nåm Ðinh SØu (nåm 1217-ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 7:

Mùa hÕ, tháng 4, Thái T± úy chia quân ra làm sáu ðÕo ð¬ ðánh Nguy­n Nµn. Nguy­n Nµn dçn binh ra, vào lúc không có phòng b¸, ðánh PhÕm Ân. Quân PhÕm Ân b¸ hãm · cØa ð¥m Lãnh Kinh và b¸ Nguy­n Nµn giªt h½n 50 ng߶i. Nguy­n Nµn th×a th¡ng lÕi ðánh úp Äi ÐÕo. Lúc b¤y gi¶ g£p quân cüa Thái úy (Tr¥n Tñ Khánh-ND) và ðánh nhau, quân cüa Nguy­n Nµn m¾i thua tan.

Nhà vua ngñ · tòa Lß½ng ThÕch ð¬ nghe bÕi quân PhÕm Ân bi®n bÕch. Nhà vua giáng PhÕm Ân xu¯ng làm tên Tiêu th¸ v® và b¸ phÕt 8o trßþng.

Giæa mùa (tháng 5) ng߶i vùng H°ng là Ðoàn Thßþng ðem quân chúng ra hàng. Ðoàn Thßþng ðßþc phong tß¾c Vß½ng.

Thái úy Tr¥n Tñ Khánh dçn binh ðánh Chân Na thuµc Phong Châu. XÑ ¤y ð«u b¸ ðánh tan hoang cä.

Ngày Ðinh Mão, các thuµc ¤p · Phong Châu ð«u ra hàng.

Thái úy lÕi dçn quân ðánh Hi¬n Tín Vß½ng Nguy­n Bát và hß½ng ¤p ð«u ðßþc bình yên.

Làm núi VÕn Tuª nåm chöm.

Ðiên Vînh Th÷ cháy.

Ð¥u mùa ðông, ngày Giáp D¥n ban ðêm có ðµng ð¤t.

Nåm M§u D¥n (nåm 1218- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 8:

Mùa xuân, cho quan Minh tñ tên là BÕch Lãng, ng߶i S½n Lão · sách Ma Luân làm Li®t h¥u.

Ð¥u Mùa hÕ, nhà vua ði châu CÑu Liên xemb¡t cá.

Ngày M§u D¥n nhà vua ði thåm kinh ðô cû ån trái väi.

Nhà vua hÕ chiªu, các bän án ðã xét xØ xong r°i, trß¾c hªt phäi khiªn trao cho các quan · vi®n Th¦m hình dñ xét ð¬ sØa ð±i thêm, sau ðó m¾i tâu lên vua xét. Ngày KÖ TÜ ðµng ð¤t.

Thái T± ta (Tr¥n Th×a) lãnh các ðÕo binh bao vây Nguy­n Nµn · B¡c Giang, ð°ng th¶i sai m· ðê ð¬ ðßa nß¾c vào các làng ¤p. LÕi Linh theo cái thª nß¾c ¤y mà ðánh. Quân cüa Nguy­n Nµn thua to. Vþ con cüa Nguy­n Nµn ð«u b¸ b¡t. Nguy­n Nµn ðem h½n mµt tråm ng߶i lui v« giæ Phù Ninh (nay thuµc tïnh B¡c Ninh- ND).

Ngày ðó Thái úy (Tñ Khánh-ND) dçn binh ðªn trÕm N² (Nõ) ng°i nghî. Thái úy giÞn ch½i, chï cái cành nhö trên cây mà bäo kë tä hæu r¢ng: "Nhß ta làm vua, b÷n các ông xem ta b¡n cái cành cây nhö kia

116 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

mµt phát thì trúng". Th¤y v§y, quân tß¾ng ð«u v×a sþ, v×a phøc. Nhßng mµt lát sau cái trÕm ¤y søp ð±, ðè phü lên ng߶i Thái úy. Quân sî sþ l¡m, vµi lo tìm b¾i mãi m¾i th¤y Thái úy. V§y mà Thái úy vçn không h« gì.

Cho LÕi Linh làm Tri châu Ngh® An là ð¬ theo giúp Thái T± v§y.

Quan Thái úy (Tr¥n Tñ Khánh-ND) ðem ng߶i em gái cüa y là Tr¥n Tam Nß½ng1 gä cho H¥u tß¾c · vùng H°ng là Ðoàn Vån Lôi. Ðoàn Vån Lôi là ng߶i dûng cäm có trí lßþc, có tài nång và ðßþc lòng dân chúng, cho nên ng߶i vùng H°ng, ða s¯ theo v« v¾i ông.

Tháng bäy løt lµi.

Nåm KÖ Mão (nåm 1219- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 9:

Mùa xuân, tháng 2 có mßa ðá.

Ngày „t SØu nhà vua nghe vi®c ki®n tøng · Ðô hµ phü.

Giáng quan Sî sß · vi®n Thßþng Lâm là Nguy­n Tuyên và ng߶i con cüa ông là Уng Phân Th¸nh xu¯ng làm Thß gia.

Tháng 6, cho Lßu Viêm làm chÑc Sî sß · vi®n Thßþng Lâm.

Ngày „t SØu nhà vua ði bªn Tri«u Ðông thuµc khu kinh ðô cû ð¬ xem xét các ðÕo quân ðánh Nguy­n Nµn, ðánh không th¡ng.

PhÕm Dî · Nam Sách t× tr¥n.

Lúc trß¾c Thái úy sai b÷n Vß½ng Lê ðem binh v« Nam Sách ð¬ cùng h÷p nhau mà mßu ðánh Nguy­n Nµn. G£p lúc PhÕm Dî ðau n£ng, Tr¥n Tñ Khánh sai th¥y thu¯c là ThÕch Chß½ng ðªn tr¸ b®nh. Nhßng th¥y thu¯c chßa ðªn thì PhÕm Dî ðã lìa tr¥n.

Tr¥n Tñ Khánh ðem binh ðªn Nam Sách, thì g£p Vß½ng Lê trên ð߶ng ðang tr· v«. Tñ Khánh gi§n Lê sao không · lÕi. R°i Tñ Khánh mu¯n dÑt bö Vß½ng Lê, sai tß¾ng quân là Nguy­n Cäi, Nguy­n Mµc ðem binh theo ð߶ng t¡t ðªn Bình Cäo. Lúc b¤y gi¶ Nguy­n Nµn ðã chiªm cái ¤p ¤y (Bình Cäo) trß¾c r°i. Cho nên quyªt ðánh ð¬ giành lÕi cái ¤p ¤y v¾i Nguy­n Nµn. Thái úy (Tñ Khánh- ND) t× Løc Lµ kéo quân hß¾ng v« phía c¥u An Ðinh thì g£p tß¾ng quân là Tñ Thao bäo r¢ng quân cüa Nguy­n Nµn ðã qua · ðµng An Ðinh. Thái úy sai ðánh ðµng ¤y, không th¡ng. Thái úy lÕi ðánh Bình Cäo.

Tß¾ng Nam Sách là Hoàng Cá lìa tr¥n, b÷n Nguy­n Lþi ð«u ra hàng. Nam Sách ðßþc yên.

Tháng 8, vua ngñ ra cØa Tr߶ng Quäng xem l­ Thß xã (L­ sau tiªt l§p thu-ND).

Mùa ðông, tháng chÕp Nguy­n Nµn b®nh n£ng. Quân cüa Thái úy · bªn Tri«u Ðông mà Nµn ðã chªt r°i2.

Ngày Canh Ng÷, tß¾ng cüa Nguy­n Nµn là Phí Thám ðßa Thái h§u và các ng߶i con cüa vua là b÷n Công chúa ra hàng n½i Thái úy.

1 Tr¥n Tam Nß½ng phäi chång là h÷ và tên hay chï là cô nß½ng thÑ ba h÷ Tr¥n? Tr¥n Tam Nß½ng trß¾c ðã gä cho tß¾ng Nguy­n Ð߶ng,

r°i Nguy­n Ð߶ng b¸ tØ tr§n, nay lÕi ðem gä cho Ðoàn Vån Lôi.

2 Sách "Vi®t sØ tiêu án" chép, sau khi thôn tính quân Ðoàn Thßþng (1228), Nguy­n Nµn tñ xßng là ÐÕi Th¡ng Vß½ng, nhßng tñ biªt thª không ðÑng væng ðßþc. Nåm sau, tháng 10, h©n së vào ch¥u vua Thái Tông nhà Tr¥n, nhßng r°i ðau n£ng. Vua sai ng߶i ðªn thåm. Nµn làm ra vë khöe mÕnh, ån c½m và phóng ngña chÕy. Sau ðó không lâu thì Nµn m¤t (nåm m¤t là KÖ SØu- 1229). Sách này chép là m¤t nåm KÖ Mão (1219).

117 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

ÐÕi tß¾ng cüa Nguy­n Nµn là Nguy­n Doanh chÕy tr¯n trong khu r×ng hi¬m tr· · Th¸ hàng h½n nåm ngày, r°i tìm cách tñ cÑu l¤y mình, nhßng cái Ké ðã cùng bèn ðem con doanh mã (ngña hay có tiªng) ra dâng mà xin hàng. B¡c Giang ðßþc yên.

Nåm Canh Thìn (nåm 1220- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 10:

Tháng giêng nhà vua cho quan Thßþng ph¦m Phøng ngñ là Tr¥n Báo làm quan Nµi h¥u. Tr¥n Hiªn Sâm làm Li®t h¥u. Nguy­n Tá Th¶i coi vi®c · Th¦m hình vi®n.

Tháng ba mßa ðá.

H§u cung b¸ ðµng ð¤t.

Mùa thu, tháng 4 Thái úy Tr¥n Tñ Khánh cùng v¾i Thái T± (Tr¥n Th×a) v.v... phát binh ðánh trÕi Hà Cao · Qui Hóa. Thái úy chia quân ra làm hai ðÕo. Thái úy và Thái T± theo ð߶ng sông Quy Hóa. LÕi Linh và Phan Cø theo ð߶ng sông Tuyên Quang, quân cüa Hà Cao ð«u tiªn ðánh, Phan Cø b¸ hãm · n½i cái ð¥m và b¸ tß¾ng cüa Cao là Nguy­n Näi chém. Hà Cao nghe quân cüa Thái úy b¯n m£t bao vây m¾i vµi vàng cùng v¾i vþ và con cüa ông ð«u th¡t c± mà chªt. T× ðó Lµ Thßþng Nguyên1, sông Tam Ðái2 v.v... ð«u ðßþc yên ±n cä.

Thái úy th¤y Phan Cø chªt vì nß¾c nên xin truy phong làm Minh Tín Vß½ng.

Tháng 6, ngày KÖ TÜ là ngày mùng mµt, hai m£t tr¶i cùng hi®n.

Giæa mùa thu (tháng 8) cung m¾i xây c¤t hoàn thành.

mùa ðông, tháng 11 nhà vua ði bªn Phù Li®t xem ðua thuy«n.

Nåm Tân TÜ (nåm 1221- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 11:

Tháng 6, Hu® Vån Vß½ng tÑc là Nguy­n Vß½ng t× tr¥n, nhà vua cho bãi tri«u nåm ngày, ån chay ba ngày.

Mùa thu, tháng 9, Ngày M§u Thân nhà vua ði thåm ch½i nhà Thái úy · MÛ Lµc.

Nåm Nhâm Ng÷ (nåm 1222- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 12:

Mùa thu, tháng 8 sao ch±i xu¤t hi®n · Phß½ng Tây Nam.

Tháng m߶i, mùa ðông, nhà vua cùng Thái h§u ngñ · ði®n Thiên An xem con cüa Thái úy là Hi¬n ÐÕo Vß½ng tên Häi dâng nÕp l­ v§t c¥u hôn3.

Nåm Quý TÜ (nåm 1223- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 13:

Tháng giêng, Thái úy Tr¥n Tñ Khánh sai ng߶i b¡t Bäo Tín h¥u là LÕi Linh. LÕi Linh tñ th¡t c± mà chªt.

Ð¥u mùa ðông, Thái úy ðánh quân S½n Lão · Sách Mông.

1 Lµ Thßþng Nguyên nay thuµc B¡c CÕn và Thái Nguyên.

2 Tam Ðái: Nay thuµc Vînh Phú.

3 Bän chæ Hán chép chæ "hôn" không có chæ næ bên trái, tÑc là t¯i, bu±i t¯i. Ngày xßa làm l­ cß¾i cÑ ðªn t¯i m¾i ði rß¾c dâu, nên dùng chæ "hôn" này. V« sau ng߶i ta thêm chæ næ vào thành chæ "hôn" và nghîa là l¤y vþ.

118 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Tháng chÕp, ngày KÖ Mão. Phø qu¯c Thái úy Tr¥n Tñ Khánh lìa tr¥n trong ngôi nhà · Phù Li®t. Nhà vua cùng Thái h§u ðªn viªng tang r°i khóc hªt sÑc thäm. Tr¥n Tñ Khánh ðßþc ð£t cho tên thøy là Kiªn Qu¯c Vß½ng.

Mùa ðông ¤y có c÷p vào trong các thôn ¤p.

nåm Giáp Thân (1224- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 14:

Mùa xuân, tháng giêng, ngày Ðinh TÜ an tang Kiªn Qu¯c Vß½ng · MÛ Lµc.

Mùa xuân, nåm ¤y cho Thái T± (Tr¥n Th×a) làm Phø qu¯c Thái úy, Phùng Tá Chu làm Nµi th¸ Phán Thü, c¤t cØ quan Thßþng ph¦m h¥u là Tr¥n Báo làm tß¾c Vß½ng và thøy hi®u là Hi¬n Thành.

Giæa mùa thu t× Thßþng Nguyên xu¯ng ðªn kinh sß nß¾c sông ðö nhß máu1.

Mùa ðông, táng chÕp núi Ph§t Tích, mµt ch² · ngoài trÕi b¸ nÑt në dài 30 trßþng.

Nåm „t D§u (nåm 1225- ND) là nåm Kiªn Gia thÑ 15:

Nhà vua sai Thái T± (Tr¥n Th×a) ðánh Ngh® An, Ngh® An phäi ð¥u hàng.

Nhà vua ngñ · cØa ÐÕi Hßng xem bày hµi l­ "Tàng câu"2. Nhà vua hÕ chiªu cho thøc næ (gái d¸u hi«n trinh chính) · trong cõi ðªn xem.

Tháng 6, nhà vua nh߶ng ngôi cho con thÑ hai là Công chúa Chiêu Thánh3.

Chiêu Thánh lên ngôi l¤y thøy hi®u là Chiêu Vß½ng, tôn vua Hu® Tông làm Thái Thßþng Vß½ng, ð±i niên hi®u là Thiên Chß½ng Hæu ÐÕo.

Ngày KÖ Mão th« v¾i ng߶i trong nß¾c tÕi Long Trì.

Mùa ðông, tháng 11, Thái Thßþng Vß½ng th¤y næ Vß½ng còn nhö, l¤y làm lo âu m¾i cho m¶i Phùng Tá Chu ðªn mà ð¸nh mßu nói r¢ng: "Trçm vì không có ðÑc, Trçm m¡c tµi v¾i tr¶i, cho nên b¸ tuy®t h§u, không có con ð¬ n¯i dõi. Nay Trçm truy«n ngôi cho con gái, nhßng th¤y mµt ng߶i ðàn bà mà khiªn bäo ðám ðàn ông, nhß có ði«u là b÷n chúng không giúp cho, t¤t ðªn lúc h¯i h§n lÕi thì c½ nghi®p ðã m¤t r°i. Chi b¢ng Trçm theo cái phép thu· xa xßa cüa Ð߶ng Nghiêu, cái th¬ thÑc g¥n ðây là Nhân T±4, ð¬ kén ch÷n ng߶i hi«n mà trao ngôi cho. Nay có ði«u Trçm th¤y là m²5 ng߶i con thÑ hai cüa Thái úy (Tr¥n Th×a) tu±i hãy còn nhö mà tß¾ng mÕo khác th߶ng, t¤t có th¬ giúp ð¶i, yên dân. Cho nên, Trçm mu¯n dùng làm con mà làm chü c· nghi®p nß¾c nhà. Vä lÕi, Trçm th¤y Chiêu Vß½ng cûng xÑng ðôi v¾i m². Các khanh hãy vì Trçm mà nói v¾i quan Thái úy rõ".

1 Phäi chång nhæng tr§n mßa l¾n, nß¾c t× các ð°i cao cu°n cuµn chäy, xoi l· ð¤t ðá ð¬ tÕo các khe, các su¯i thông xu¯ng sông. Nß¾c

chäy mÕnh cu¯n theo ð¤t núi có màu ðö gÕch. Do ðó m£t sông biªn thành màu ðö. Cûng vì thª mà mµt con sông l¾n nh¤t mi«n B¡c Vi®t Nam ðßþc g÷i là sông H°ng Hà.

2 Tàng câu còn g÷i là Tàng Cßu, theo ông Nguy­n Kh¡c Thu¥n thì ðó là mµt trò ch½i, tiªng nôm là gi¤u thë. Cách ch½i: l¤y cái thë (ho£c v§t tßþng trßng nào ð¤y) ðem gi¤u ði r°i thi nhau tìm. Có khi, l¤y gi¤y viªt chæ, xong, g¤p lÕi m÷i ng߶i cùng nhau ðoán. Nªu vua tìm ðßþc thë, các quan phäi dâng rßþu m×ng, sau ðó, vua cûng ban rßþu cho các quan.

3 Công chúa Chiêu Thánh tên là Ph§t Kim sau nh߶ng ngôi cho ch°ng là Tr¥n Cänh. Th¤y Tr¥n Cänh l¤y Chiêu Thánh ðã lâu mà vçn chßa có con, Tr¥n Thü е b¡t ép Tr¥n Cänh l¤y ng߶i ch¸ dâu là Thu§n Thiên (vþ Tr¥n Li­u). Thu§n Thiên là ch¸ ruµt cüa Chiêu Thánh. Lúc b¤y gi¶ ðã có thai v¾i Tr¥n Li­u ðßþc ba tháng. Tr¥n Li­u tÑc gi§n v« cái vi®c loÕn luân th߶ng nhß thª m¾i ðem quân ði khØ tr×, nhßng không ðß½ng n±i, phäi hàng. Tr¥n Thü е lÕi l¤y Thái h§u Tr¥n th¸ là ng߶i ch¸ h÷ làm vþ.

4 Nhân T± tÑc là Lý Nhân Tông. Lý Nhân Tông riêng trong hoàng tµc thì ð¯i v¾i Lý Hu® Tông cûng là hàng "T±". Nhân Tông (tÑc Nhân T±) không có con truy«n ngôi cho cháu là Dß½ng Hoán, tÑc là Lý Th¥n Tông.

5 Ng߶i chép sØ · vào tri«u nhà Tr¥n nên kiêng tên húy cüa vua Tr¥n Thái Tông là Tr¥n Cänh mà chép tên "m²".

119 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n III

Thái T± (Tr¥n Th×a) cûng chßa tin ði«u ¤y. Quan Tä phø là Nguy­n Chánh lÕi bäoo r¢ng: "H÷ Nguy­n (tÑc h÷ Lý-ND) có nß¾c ð¤y. Vua hi«n thì có ðªn sáu, bäy ng߶i g¥y dñng nên c½ nghi®p, mà cái ðÑc cüa h÷ lÕi có th×a, ð¬ lÕi cái ½n trÕch th¤m nhu¥n vào lòng ng߶i ðã lâu dài r°i. Mµt s¾m, nhà vua sþ có ng߶i khác h÷ làm vi®c kª tñ nên m¾i có ý thåm dò thØ, ð¬ xem cái ý cüa ta nhß thª nào ð¤y. Nªu ta nhân ðó mà nh§n l¶i, thiên hÕ t¤t s¨ bäo Thái úy thñc ðã có ý soán ngh¸ch".

Thái úy (tr¥n Th×a) mu¯n nghe theo l¶i cüa Nguy­n Chánh LÕi thì quan Thßþng Ph¦m Phøng Ngñ là Tr¥n Thü е nói r¢ng: "L¶i Tä Phø sai r°i! Nªu mà vß½nh thßþng có con trai mà lÕi nh߶ng ngôi cho nh¸ lang1 thì vi®c trái nghîa ¤y ta không th¬ vâng chiªu ðßþc. Nay, Vß½ng thßþng không ng߶i kª tñ, ý mu¯n ch÷n ng߶i hi«n ð¬ phó thác ngôi cao. Ðó là vß½ng b¡t chß¾c vi®c nh߶ng ngôi cüa nghiêu Thu¤n thu· xa xßa. V§y mà lo ngÕi næa sao? Hu¯ng chi, ngôi chí tôn không th¬ ð¬ khuyªt lâu, mà ý thoái lui cüa vß½ng thßþng thì ðã quyªt, vß½ng thßþng ðã dÑt khoát ch÷n ng߶i khác h÷ ð¬ cho n¯i ngôi, li®u ta không mu¯n nghe theo mà ðßþc chång? Nh¸ lang ðßþc vß½ng thßþng ch÷n cûng là ý tr¶i, tr¶i ðã ban cho mà không nh§n là có tµi ¤y. Xin quan Thái úy hãy xét kÛ".

Mùa thu, tháng chÕp nhà vua sai quan Nµi th¸ Phán thü là Phùng Tá Chu, quan Nµi hành khi¬n Tä ty Lang trung là Tr¥n Chí Hoành, các tß¾ng vån võ trong ngoài và các viên quan lÕi hãy quän lãnh thuy«n r°ng, chu¦n b¸ pháp giá2 ðªn phü Cß½ng Tinh mà ðón Thái T± ta (Tr¥n Th×a).

Ъn ngày mùng môt tháng chÕp nåm ðó (nåm „t D§u- 1225- ND) con cüa Tr¥n Th×a là Tr¥n Cänh3 nhân vi®c nh߶ng ngôi mà lên làm vua · tÕi ði®n Thiên An. R°i tôn Vß½ng h§u Thu§n Trinh làm Thái H§u và giáng Chiêu Vß½ng4 xu¯ng làm Vß½ng H§u Chiêu Thánh. бi niên hi®u là Kiªn Trung.

Thái Thßþng Vß½ng cùng v¾i m© cüa ngài là bà Thái H§u Ðàm th¸ ði ra · n½i chùa Phù Li®t, l¤y hi®u là Hu® Quang Thi«n Sß.

Ъn nåm Kiªn Trung thÑ 2 (nåm Bính Tu¤t 1226-ND) tháng 8, ngày Bính Tu¤t Thái Thßþng Vß½ng t× tr¥n · chùa Thi®n Giáo5, miªu hi®u là Hu® Tông, · ngôi 15 nåm. L§p ra cái niên hi®u lÕ là Kiªn Gia dùng cho su¯t 15 nåm.

Thái Thßþng Vß½ng th÷ 33 tu±i. Thi hài ð£t · chùa Bäo Quang6 thuµc phü An Hoa.

Tri«u nhà Nguy­n, trên t× Thái T± xu¯ng ðªn Hu® Tông, g°m có tám ð¶i vua, b¡t ð¥u nåm Canh Tu¤t (nåm 1010-ND) và ch¤m dÑt vào nåm „t D§u (nåm 1225-ND) cµng t¤t cä là 216 nåm thì m¤t7.

1 Nh¸ Lang tÑc Tr¥n Cänh. Tr¥n Cänh con thÑ hai cüa Tr¥n Th×a.

2 Pháp giá: Xem chú thích s¯ (556).

3 Con cüa Tr¥n Th×a là Tr¥n Cänh: M¤y chæ này là do d¸ch giä thêm vào, chÑ nguyên bän chæ Hán không có. Vì kiêng tên húy nên khi soÕn bµ sØ này sØ gia chép: "Thái T±" thay vì Tr¥n Th×a, "M²" thay vì Tr¥n Cänh.

4 Nhi«u bµ sØ khác chép là "Chiêu Hoàng". Bän chæ Hán sách này không th¤y chép: Thái Thßþng Hoàng, Hoàng Ъ, Hoàng H§u, Hoàng TØ v.v... Cä ðªn chæ "vua chªt" không viªt "ðª bång" mà viªt "vß½ng hoång". Có phäi khi · trong "TÑ kh± toàn thß", bµ sØ này ðã b¸ ng߶i Trung Hoa v¾i cái thü ðoÕn chính tr¸ lúc b¤y gi¶ mà sØa khác ði chång?.

5 "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß", "Vi®t sØ tiêu án" v.v... ð«u chép là chùa Chân Giáo. Chùa Chân Giáo ðßþc xây c¤t vào mùa ðông nåm M§u D¥n, tÑc là tri«u vua Lý Anh Tông (1158) theo bµ sØ này. V§y ta có th¬ nói r¢ng · ðây chép chùa Thi®n Giáo là chép nh¥m.

6 Có sách chép là chùa Bäo Nha.

7 Có sách chép Hu® Tông nh߶ng ngôi cho Công chúa Chiêu Thánh vào tháng m߶i nåm Giáp Thìn (1224). Sách "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" chép nhà Lý b¡t ð¥u t× Thái T± cho ðªn Chiêu Hoàng (tÑc Chiêu Vß½ng g°m có chín ð¶i vua).

120 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Phø Bän

Phø BänPhø Bän

C H É P V ‹ N I Ê N H I ® U C Á C T R I ‹ U V U AC H É P V ‹ N I Ê N H I ® U C Á C T R I ‹ U V U A

THÁI TÔNGTHÁI TÔNG11

(1225 - 1257 - ND)

Niêm Hi®u: - Kiªn Trung (1225-1231-ND) g°m bäy nåm.

Nåm Kiªn Trung thÑ nh¤t là nåm „t D§u (T. L nåm 1225-ND).

Thiên ºng Chính Bình (1232- 1250- ND), g°m 19 nåm.

Nåm Thiên ºng Chính Bình thÑ nh¤t là nåm Nhâm Thìn (T.L nåm 1232- ND).

Nguyên Phong (1251- 1257- ND) g°m 7 nåm.

Nåm Nguyên Phong thÑ nh¤t là nåm Tân Hþi (T.L nåm 1257- ND).

Thánh TôngThánh Tông22

(1258- 1278- ND)

Niên Hi®u: Thi®u Phong3 (1258- 1272- ND), g°m 15 nåm.

Nåm Thi®u Phong thÑ nh¤t là nåm M§u Ng÷ (T.L nåm 1258- ND).

Bäo Phù (1273- 1278- ND) g°m 6 nåm.

Nåm Bäo Phù thÑ nh¤t là nåm Quý D§u4 (T.L nåm 1273- ND).

D¹A THEO "L˜CH TRI‹U HIŠN CH¿´NG LO€I CHÍ" VÀ "VIÊ.T S¼ TIÊU ÁN" 1 Bän chæ Hán sách này chép Thái T± là chép nh¥m. Thái T± tÑc Tr¥n Th×a (thân phø cüa Tr¥n Cänh) không làm vua, nhßng ðßþc truy

tôn là Thái T±.

Thái Tông tên Tr¥n Cänh, con Tr¥n Th×a, ng߶i · làng TÑc M£c, phü Thiên Tr߶ng. T± Tiên v¯n là ng߶i tïnh Phúc Kiªn nß¾c Trung Qu¯c. Ъn ð¶i ông T± là Tr¥n Kinh sang · nß¾c Nam ta. Tr¥n Kinh sinh ra Tr¥n H¤p, Tr¥n H¤p sinh ra Tr¥n Lý, Tr¥n Lý sinh ra Tr¥n Th×a, Tr¥n Th×a sinh ra vua Thái Tông.

Thái Tông nh§n ngôi vua cüa Chiêu Vß½ng · ngôi 33 nåm, làm Thái Thßþng Hoàng 19 nåm, hß· ng th÷ 60 tu±i.

2 Thánh Tông: Tên Hoäng con trß· ng cüa vua Thái Tông. Thánh Tông lên ngôi, tôn Thái Tông làm Thái Thßþng Hoàng Ъ. Thánh Tông tr¸ v¸ ðßþc 21 nåm, nh߶ng ngôi làm Thßþng Hoàng 13 nåm, hß· ng th÷ 51 tu±i.

3 Sách "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" chép là niên hi®u Thi®u Long.

4 Bän chæ Hán chép KÛ D§u là chép nh¥m.

121 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Phø Bän

Nhân TôngNhân Tông11

(1279- 1292- ND)

Niên Hi®u: Thi®u Bäo (1279- 1284- ND), g°m 6 nåm.

Nåm Thi®u Bäo thÑ nh¤t là nåm KÛ Mão (T.L nåm 1279- ND).

Trùng Hßng (1285- 1292- ND) g°m 8 nåm.

Nåm Trùng Hßng thÑ nh¤t là nåm „t D§u (T.L nåm 1285-ND).

Anh TôngAnh Tông22

(1293-1313- ND)

Niên Hi®u: Hßng Long (1293- 1313- ND) g°m 21 nåm.

Nåm Hßng Long thÑ nh¤t là nåm Quý TÜ (T.L nåm 1293-ND).

Minh TôngMinh Tông33

(1314- 1328- ND)

Niên Hi®u: ÐÕi Khánh (1314- 1323- ND), g°m 10 nåm.

Nåm ÐÕi Khánh thÑ nh¤t là nåm Giáp D¥n (T.L nåm 1314- ND).

Khai Thái (1324-1328- ND) g°m 5 nåm.

Nåm Khai Thái thÑ nh¤t là nåm Giáp Tý (T.L nåm 1324- ND).

1 Nhân Tông: tên Khâm.

(Khâu th§m thiªt thâm, Thßþng thanh minh giä)- Theo Ngñ chª Vi®t sØ t±ng v¸nh- vua Tñ ÐÑc. Ngài là con trß· ng cüa vua Thái Tông, · ngôi 14 nåm, nh߶ng ngôi, làm Thßþng Hoàng 5 nåm, xu¤t gia ði tu 8 nåm, hß· ng th÷ 51 tu±i.

2 Anh Tông: tên Thuyên, con trß· ng cüa vua Nhân Tông. Sách "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" chép ngàii tÕi ngôi ðªn nåm Giáp D¥n (1314) và s¯ nåm làm vua là 22 nåm. Sách này chï có 21 nåm. Ngài nh߶ng ngôi cho con, làm Thßþng Hoàng 7 nåm, hß· ng th÷ 45 tu±i.

Sách "Vi®t sØ tiêu án" cûng chép ngài tÕi ngôi 21 nåm

3 Minh Tông: tên MÕnh , con thÑ tß cüa vua Anh Tông. Ngài · ngôi ðßþc 15 nåm, nh߶ng ngôi, làm Thßþng Hoàng 28 nåm, hß· ng th÷ 58 tu±i.

122 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Phø Bän

Hiªn TôngHiªn Tông11

(1329- 1340)

Niên Hi®u: Khai Hæu (1329-1340- ND) g°m 12 nåm.

Nåm Khai Hæu thÑ nh¤t là nåm KÖ TÜ (T.L nåm 1329- ND).

Dø TôngDø Tông22

(1341-1369- ND)

Niên Hi®u: Thi®u Hßng3 (1341-1357- ND) g°m 17 nåm.

Nåm Thi®u Hßng thÑ nh¤t là nåm Tân TÜ (T.L nåm 1341- ND).

ÐÕi Tr¸ (1358- 1368- ND) g°m 11 nåm.

Nåm ÐÕi Tr¸ thÑ nh¤t là nåm M§u Tu¤t (T.L nåm 1358- ND).

Thiên иnh (1369) có mµt nåm.

Nåm Thiên иnh thÑ nh¤t là nåm KÖ D§u (T.L nåm 1369- ND).

Thái Vß½ngThái Vß½ng44

(1370- 1372- ND)

Niên Hi®u: Thi®u Khánh (1370- 1372- ND) g°m 3 nåm.

Nåm Thi®u Khánh thÑ nh¤t là nåm Canh Tu¤t (T.L nåm 1370- ND).

1 Hiªn Tông: tên Vßþng, con thÑ cüa vua Minh Tông. Ngài làm vua ðßþc 12 nåm thì bång, hß· ng th÷ 23 tu±i.

Sách "L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí" và "Ngñ chª Vi®t sØ t±ng v¸nh" chép vua Hiªn Tông tÕi v¸ 13 nåm tÑc ngài bång hà vào nåm Tân tÜ (1341).

2 Dø Tông: tên HÕo con thÑ 10 cüa vua Minh Tông, · ngôi 29 nåm, hß· ng th÷ 34 tu±i.

3 Sách "L¸ch tri«u Hiªn chß½ng loÕi chí" chép là niên hi®u Thi®u Phong.

4 Thái Vß½ng: Nhi«u bµ sØ chép là Ngh® Tông. ngh® Tông, theo "L¸ch tri«u Hiªn chß½ng loÕi chí" thì ngài tên Phü, theo "Vi®t sØ tiêu án" thì tên là Chân, là con thÑ ba cüa vua Minh Tông. Ngài bình ðßþc nÕn · trong tri«u- Dß½ng Nh§t L­ ðÕi ngh¸ch: tiªm v¸ và sát hÕi bà L® Thánh Hoàng H§u (tÑc Hiªn Tông T× Thái Thßþng Hoàng H§u) khôi phøc c½ ð° nhà Tr¥n. Ngài · ngôi 3 nåm, nh߶ng ngôi và làm Thßþng Hoàng 27 nåm, hß· ng th÷ 74 tu±i.

123 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Phø Bän

Du® TôngDu® Tông11

(1373- 1376- ND)

Niên Hi®u: Long Khánh (1373- 1376- ND) g°m 4 nåm.

Nåm Long Khánh thÑ nh¤t là nåm Quý SØu (T.L nåm 1373- ND).

Vua Ðß½ng Th¶i: Ъ Nghi­nVua Ðß½ng Th¶i: Ъ Nghi­n22

(1377-1388- ND)

Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Xß½ng Phù là nåm Ðinh TÜ (T.L nåm 1377- ND).

1 Du® Tông: tên Kính, con thÑ 11 cüa vua Minh Tông, em vua Ngh® Tông. Nhà vua c¥m quân ði ðánh Chiêm Thành b¸ tuçn nÕn, · ngôi

4 nåm, hß· ng th÷ 41 tu±i.

2 SØ gia soÕn bµ sØ này xong vào khoäng nåm 1377, tÑc nåm Ðinh TÜ ð¶i vua thÑ 10 nhà Tr¥n. Tr¥n Ъ Nghi­n, nên g÷i là vua ðß½ng th¶i. Vua Du® Tông tØ tr§n tÕi thành а Bàn, con trß· ng cüa Du® Tông là Nghi­n ðßþc Thßþng Hoàng Ngh® Tông l§p làm vua, tÑc là Phª Ъ. Phª Ъ (vua b¸ bÑc phäi thoái v¸) là cháu g÷i Du® Tông b¢ng bác. Lúc b¤y gi¶ Thßþng Hoàng yêu dùng h÷ ngoÕi, Quý Ly mu¯n gì ðßþc n¤y. B÷n Quý Ly, Cñ Lu§n tâu v¾i Thßþng Hoàng r¢ng: "Chßa th¤y ai bán con nuôi cháu", và sau ðó Ъ Nghi­n b¸ giáng, l§p Chiêu иnh Vß½ng tên Ngung con út cüa Ngh® Tông lên ngôi. Phª Ъ làm vua 12 nåm, b¸ giáng làm Linh ÐÑc Vß½ng và sau b¸ quý Ly giªt chªt.