1

Lt nm xa Nguyn Hu Tranh

Nm 1993, k nim 100 nm Lt hnh thnh v pht trin, cun sch Lt nm xa c Ban Khoa hc v K thut tnh Lm ng v Cng ty Vn ho Tng hp Lm ng xut bn.

Rt tic, lc by gi, chng ti cha c iu kin vit mt s chng. Sau nhng chuyn i in d x Lt (huyn Lc Dng), x T Nung (thnh ph

Lt) v tip xc vi mt s qu v cao nin sng Lt, sau chuyn i n Thnh ph H Ch Minh u nm 2001 thu thp thm t liu v Lt, chng ti nhn thy c th sa cha, b sung cun sch Lt nm xa v bin son thm 3 chng:

* Trn qu hng ngi Lch * Thm him thng lu sng ng Nai * Thc vt trn cao nguyn Lang Bi-an. V mt vi a danh a phng, chng ti vit bng ting Vit, ghi ting Php

trong du ngoc n thay v vit bng ting Php. V d: Pren (Prenn), a Tn-la (Datanla), rn (Dran),... thay v Prenn, Datanla, Dran,...

V cc danh t ring ting Php, chng ti gi nguyn ting Php v ghi thm sau t u tin phin m ting Vit trong du ngoc n gip bn c c d dng hn cc t ting Php v khng c ting Php theo cch c ting Anh.

Chng ti xin by t lng bit n: * U ban nhn dn thnh ph Lt, S Khoa hc, Cng ngh v Mi trng tnh

Lm ng to iu kin thun li cho chng ti thu thp t liu v Lt v h tr cho chng ti cun sch Lt nm xa c xut bn;

* Ban lnh o v th th Trung tm Lu tr Quc gia II, cc th vin ti Thnh ph H Ch Minh v Lt nhit tnh gip chng ti;

* ng Pangting Uk c bn tho chng Trn qu hng ngi Lch; * TS. Ph c nh c bn tho chng Thc vt trn cao nguyn Lang Bi-

an; * Cc tc gi chng ti s dng t liu; * Bn c, bn hu gp , gii thiu t liu chng ti hon chnh dn tp

sch ny.

Lt 2001

Tc gi

2

Ba gi ri chiu ngy 21-6-1893, bc s Alexandre Yersin t chn ln cao nguyn Lang Bi-an, to mt bc ngot ln trong lch s pht trin Lt, gp phn bin Lt t mt vng t hoang s ca ngi Lch thnh mt thnh ph ni ting c tn trong nhiu quyn t in bch khoa trn th gii.

Mt trm nm tri qua k t ngy ng ghi nh ny, nhng hnh nh ca bc s Yersin, ca Lt nm xa vn sng mi trong tm t, tnh cm ngi Lt. Tm hiu v Lt nm xa l nim thch th ca khng t ngi Lt v du khch mt ln t chn ln thnh ph trn cao nguyn ny.

C hai ng ng c th a ngi c tr v vi Lt nhng ngy qua: t liu sng do cc c gi ngi Lch v ngi Kinh k li v t liu vit trong sch bo. Chng ti rt tic khng iu kin i theo ng ng th nht.

Trong na u th k XX, cc Tp ch ng Dng (Revue Indochinoise), ng Dng (Indochine), Tp ch ng Dng Php l v Kinh t (Revue Indochinoise Juridique et conomique), Ho bo Chu Mi (L Asie Nouvelle Illustre), Tp san ca Hi Nghin cu ng Dng (Bulletin de la Socit des tudes Indochinoises),... ng nhiu bi vit v Lt v bc s Yersin. tienne Tardif, Pierre Bouvard v F. Millet cng bin son mt vi tc phm v Lt. Cc tc gi ny cung cp mt s t liu b ch cho cng tc nghin cu lch s xy dng thnh ph Lt t nm 1893 n nm 1944.

Vi mc ch gii thiu t liu, trong tp sch nh ny, chng ti ch tm tt, lc dch nhng t liu chnh. Cc t liu c mt s chi tit khng ng nht, thiu chnh xc ( cao cc nh ni, dn tc t ngi,...). Vi tinh thn tn trng nguyn vn, chng ti vn dch theo ca tc gi.

V cc a danh, chng ti dng t a phng. Trong trng hp cha tm c t a phng, chng ti ghi a danh theo nguyn tc.

Ti Trung tm Lu tr Quc gia II, Th vin Khoa hc X hi, Khoa hc Tng hp, Vin Bo tng Lch s, Vin Pasteur Thnh ph H Ch Minh, Th vin tnh Lm ng, Ban Khoa hc v K thut, Lin hip Khoa hc - Sn xut thnh ph Lt, chng ti tm c mt s t liu c lin quan n Lt t nm 1893 n nm 1944 nhng chc hn cn nhiu t liu cha tm thy. Chng ti rt mong nhn c s gp , ph bnh chn thnh ca bn c.

Lt, Xun Qu Du (2003)

TC GI

3

CAO NGUYN LANG BI-AN

chn tri hng Bc, dy ni Lang Bi-an sng sng hin ra, to hu cnh cho thnh ph Lt vi hai nh ni cao 2.167m v 2.154m. Di chn ni l x Lt v huyn l huyn Lc Dng.

Nm 1899, bc s tienne Tardif (-chin-n Tc-p) leo ln dy ni Lang Bi-an v vit v cao nguyn Lang Bi-an:

Cao nguyn Lang Bi-an l mt vng rng ln tri ra xung quanh giao im ca 106o kinh ng v 12o v Bc, c hnh dng mt hnh en-lp m ng trc ln Bc - Nam di 18km v ng trc nh ng - Ty di t 10 n 12km.

cao thay i t 1.300 n 1.550 v 1.600m.

nh ni cao nht ca dy Lang Bi-an n ng cao nguyn Lang Bi-an v hng Bc. V cc hng khc, nhng chm ni di v cao bao bc cao nguyn Lang Bi-an.

Khi nhn thy cao nguyn Lang Bi-an, iu p mnh vo mt ti trc tin l a hnh. C mt vng rng ln gm nhiu ngn i nm k bn nhau, ni tip nhau, ch ng ln nhau, sn i ny dc thng ng, sn i kia nm thoai thoi trn mt t. Nhng thung lng rng v su nhiu hay t chia ct ni i dn sng, len vo gia l con ng ni lin ng Kia (Dankir, Dankia) vi Lt.

C vng i ni ny u ph mt lp c ngn vo ma kh, cao v dy vo ma ma.

Trong thung lng mc nhiu loi thc vt khc nhau, lau sy v trn vi sn i c nhng m thng v tng.

Dng nc chy theo nhiu li, c khi l nhng dng sui nc chy xit, c khi l nhng ao h su n mnh di mt lp tho mc rm rp.

4

Hnh dng mp m ca cao nguyn tht l l lng! Ti leo ln mt trong nm nh ni. Mt cnh quan k diu hin ra trc mt ti. 150 i ni xanh rn ging nh mt thng cam khng l.

... Ti nhn thy gi trn cao nguyn thi vo thng 6 t Bc sang ng v thi d di t ng sang Ty vo thng 11, trong ma lnh.

Cui cng, khng th no qun mt nt p tht m hn trn cao nguyn bao la ny: n Kr-t (Ankrot) vi rng thng mnh mng v thc nc k l cao 15m, nc tun xi x. Rt tic, v tr ni y qu hp khng cho php xy dng nhng cng trnh quan trng.

Theo cc nh a cht, ni Lang Bi-an hnh thnh do vn ng to sn nhng

theo truyn thuyt ca ngi Lch (Lat, Lt, Lc, M Lates,...) v ngi Sr (Xr, Sr), ni Lang Bi-an do mt con heo rng to nn. Truyn c k rng:

Khi thy c a ngc (B-r Ting, Brating hay Brah Ting). a ngc, KBng to ra tt c: t, , ng vt, con ngi, nhng nhn vt u tin c tn l thn thnh.

Th ri KBng v nhng nhn vt do KBng to nn i ra khi a ngc lm nn tri v t.

5

KBng ly mt ci ba nh rn thnh tri t, ly mt ci ba ngn rn thnh tri. Tri t ci nhau sinh ra con n chu ng v sau.

KBng ly t a ngc ln mt tri bu ng t mu m v by gi ln ng t kh khan, t mu m cho la, t kh khan ch l t. KBng v cng s khng nhng to ra mt tri, trng, sao m cn lm ra lc lc cho nga, chung cho tru,...

KBng to ra con kin, con rn, con chim s trng. KBng ct mt si ch vo chn con chim ri cho bay i khp ni nh du t. Chim dng li trn mt ngn ni KBng mun to ra. KBng nh du ni ny v to ra nh ni Lang Bi-an. KBng to ra con heo rng gip KBng p t. Heo rng dng mm i t nhiu v kho n ni Lang Bi-an tr thnh mt ngn ni ln. KBng to nn ngi khng l p t ni to ra thc v rn nc.

KBng mang t a ngc mt gi nh ng ht chui rng, mt gi c np ng ht tre, mt gi c quai ng ht c tranh. ng cng mang c ht ca cy my, cy da, cc loi thc vt khc.

KBng to ra con nai. Tr v mt t, ng mang t st to ra nhng con chim s, con t t , con cp t bn ly, con heo t la kh, con th t la ng lnh.

KBng to ra tt c, to c con ngi (KBung mon joh, mon chau sl).

Ngy xa, cy tre khng c mt v chn tay con ngi ch l mt khi cng , khng c ng c, khng khom lng c. Con ca KBng rt mnh iu chnh li chn tay gip con ngi i li c. [30, 21 - 22]

Ngi Chin (Chil, Cil, Cill) cng c mt truyn thuyt v cng trnh p ni Lang Bi-an v ngun gc ca cc dn tc Vit Nam:

Thu xa, hai v thn NThup -Thr v Ln Dn rn nn tri t v dng php mu to ra mt tri, mt trng cng nhng ngi sao soi sng tri t c ngy m.

Lc u tri t cn mm, sau kh cng thnh t v . ng b NThup - Thr v Ln Dn ly t nn ra mt ngi n ng v mt ngi n b, t tn l Ha Ngh v KNghe cai qun tri t. Hai ngi ny kt duyn vi nhau, sinh c mt i trai gi, con trai t tn l Ha , con gi tn l KDong. Ln ln, hai ngi ly nhau v sinh rt nhiu con chu.

Ban u, t tin loi ngi cha bit lm nh v sng trong hang . Cy c, t ct, nc ni cha xut hin, h sng bng mt th thuc c bit v ung nc ca con vt.

Mt hm, nghe thy c nhng ting ng l di mt hn , h h nhau ln hn sang mt bn. Mt con cua t di hn b ln, theo sau l mt dng nc trong sut chy ra. Sau c rt nhiu vt l nh ln, c, tm,... cng theo dng nc bi ra. Dng nc y chy sut ngy m, nm ny sang nm khc, khng bao gi ngng. Nc chy n u u xoi mn to nn t ct, ng

6

bng v sng ngi, h ao, bin c. T y c ma, cy ci mc ln xanh tt v mun loi khc t nhin sinh ra.

Loi ngi rt sung sng, hp nhau ca ht, nhy ma bn dng nc l. V sau, h bit trng ta c lng thc v bit nui sc vt cng t thn linh.

Thi gian sau, loi ngi qu ng c, t ai trng ta khng cn nui sng tt c, h phi phn tn i kim cc vng t mi. Trc khi chia tay i bn phng tri, h hp bn cng nhau lm mt ci g tht cao con chu d i xa n u cng trng thy v c th tm ng v qu hng c. Mi ngi ng bt chc loi mi tha t p p mt qu ni tht cao. Cng trnh p ni v cng vt v, t mm cng ln cao cng b l, h phi lm gin gi t v t ra tc l mi khi ngi con gi i ly chng phi np cho nh trai mt s ching. Ching ny p vo qu ni cho thm vng chc. p ni xong, h t tn l Lang Bi-an ri phiu bt khp bn phng tri.

Trong s nhng gia nh phn tn i cc ni c su ch em gia nh n tn l KGrup, KGrum, KGrm, KGr, KPac, KNgh - KNga. Con chu c KGrup sinh ra ngi Chm, con chu c KGrum sinh ra ngi Chu-ru, con chu c KGrm sinh ra ngi Chin, con chu c KGr sinh ra ngi C-ho, con chu c KPac sinh ra ngi M, cn con chu c KNgh - KNga i xung ng bng sinh ra ngi Kinh. V vy, ngi Chm, ngi Chu-ru, ngi Chin, ngi M, ngi C-ho v ngi Kinh u l anh em.

V ngha a danh Lang Bi-an, truyn c ca ngi Chin cho bit v s tch K Lang v Ha Biang, ni Voi v sng a Nhim:

Ngy xa, bun Kon (x ng K N, huyn Lc Dng) c mt i v chng: ngi chng tn l Ha Biang, ngi v tn l K Lang.

Mt nm n, ton vng b hn hn, Ha Biang ln ng i kin tri, nhng khi n ni Gng-reo huyn c Trng hin nay th b cht i.

K Lang ln theo vt ca cy con do Ha Biang b i tm chng. Nhn thy xc chng, K Lang khc lc thm thit, vang xa khp tm ni, tm sng, tm rng, tm sui v bay n tn tri.

Tri lin sai thn ma trt nc xung trn gian nhng K Lang vn tip tc khc cho n cht. Ting khc ca K Lang lm xc ng con voi u n. N n che ma cho K Lang v Ha Biang, ng khc ri cht theo Ha Biang v K Lang.

Nc ma ho cng nc mt ca K Lang v con voi chy thnh sng gi l sng a Nhim (da: nc; nhim: khc). Cc gi lng t tn cho ngn ni Kon l Lang Biang v ni Gng-reo l ni Voi.

Ngi Lch cng c mt truyn c v s thnh lp ni Lang Bi-an :

Ngy xa, t trn cao nguyn v vng ng bng u bng phng, cha c ni cao nh by gi. Khi ma l n, nc bin v nc sng trn ngp c t ai, cy xanh khng mc, t ai bc mu. Thn Nu thy vy lm php nng t cao thnh cao nguyn. Nc bin vn trn ln, thn Nu lin to ra nhiu ngn ni

7

cao thp nm gn nhau lm b ngn cn nc, trong c hai ngn ni Lang Bi-an. Ngn chn c nc sng v nc bin, cy c xanh ti, t ai mu m, thn Nu giao cho thn rng to ra loi vt cho cuc sng thm vui. [6, 89]

NGI LCH

T xa xa, trn cao nguyn Lang Bi-an c hai tc ngi Chin v Lch cng sinh sng, nhng ng nht l ngi Lch.

Chin cn gi l cau nho (cau: ngi; nho: ngo, thng) c tp qun du canh, du c, pht rng, lm ry (sa bri: n rng).

Lch c ngha l i c:

Jn ntat bh br lc tus br dr

(Con nai chy t i c vo trong rng tha).

Mt s t liu dch Lch l rng tha (clairire) hay trng c (clairire herbace).

Ngi Chm gi ngi Lch, Chin, Sr l C-ho (C Ho, Kho, K Ho) c ngha l ngi min ni.

Ngi Lch s dng ngn ng Mn - Kh-me nh ngi Ba-na, Sting, M Nng v mt s dn tc t ngi khc trn Ty Nguyn.

Gc ngi Lch c cc h: Cil (Chil), Krajan (Krazanh), Ling Hot, Rng, Pangting, Dagt (Dagout), Mebla, Bonding (Bn ing), Bony (Bn Y), Lmbing,... Ring h Cil cn chia nhiu nhnh: Cil Mup, Cil Damjong,...

Ngi Lch c mt s h nh ngi Chin: Cil, Krajan, Ling Hot, Rng; ring h Cil ca ngi Chin c Cil Pam, Cil Y,...

Tuy nhin, ngi Lch c cc h m ngi Chin khng c: Dagout, Pangting, Rgl, Mebla, Bony, Bonding.

Ngc li, c cc h ch c trong ngi Chin, ngi Lch khng c: Bondng, Dnggur, Konsa, Kons, Sao, Snr, Lmu, Mbon, Bont, Ntl, Klong,...

K khng phi l h nhng l mt t t trc tn ca mt nhn vt, c ngha nh ng, b, anh, ch trong ting Kinh. V d: K Mli c ngha l ng Mli.

Ngi Chin dng t K phn bit phi: K dng gi phi n, Ha dng gi phi nam. Ngi Lch, ngi Sr dng chung t K cho c nam ln n. [3, 165]

Trc nm 1954, ngi Lch sinh sng trong 7 bun: Bon Nr, Bon ng (Bon ing), Bon Dng, Hng Krc (Rhng Krc), Mang Ling v hai bun ang Ja. Nm 1954, thung lng sng ng (D Dng, Da Deung, a Dng) b ngp lt, Bon Dng v mt bun ang Ja c tp trung vo mt a im mi, trong khi vi gia nh chuyn sang Dng Kring, D Mpo, Nrng hay Pnr cc huyn c Trng v Lm H ngy nay. [35, 3]

8

Lng ngi Lch Nh di

Bun Prn Trong mt lng ngi Lch

Hin nay, ngi Lch sng tp trung ti x Lt (huyn Lc Dng). Nm 1989, x Lt c 395 h vi 4.915 ngi Lch. X T Nung (thnh ph Lt) c khong trn 300 ngi Lch.

Ngy xa, a s ngi Lch sng trn vng t thp, mu m, trong cc bun c nhiu nh di vi nhiu gia nh cng chung sng.

Bun lng t khi c hn 20 nh, mi nh c 3 hay 4 h. C hai loi nh: nh p t v nh di 20 - 25m, ct trn ct cao 2m, khng c ca s v ng khi. Di sn nh, h nui tru, heo, g,... Nga c nht trong chung ging nh chic hp khp kn trnh cp thnh thong i kim mi.

Mi nh lp mt lp tranh dy. Trn trn nh, ngi Lch ct thc, bp, dy my, tht tru, heo, nai xng khi. Ht ging c ct gi trong nhng chic gi bng my.

Bun lng l n v hnh chnh quan trng nht. Ngi c quyn lc cao nht trong bun l trng bun hay ch lng (kuang bon) c chn khng phi do th lc nhng do s hiu bit v phong tc, tp qun v lut l. Ngoi ra cn c mt hi ng gi lng gm ch nh (p hiu) v tc trng (kumy). Hi ng hp vi s tham gia ca trng bun gii quyt nhng trng hp nghim trng. V li ch chung, nhiu bun c th hp tc vi nhau v chn ngi ng u lin minh (roklong).

9

Lut tc (nri) l nhng cu th ca truyn ming t th h ny sang th h khc. Trong lut tc ca ngi Lch khng c n t v t hnh. Ngi Lch tin rng khi con ngi phm li l khng ho ng vi thin nhin v ng n thn linh. khng b thn linh ni gin trng pht, ngi phm li phi hin sinh v np pht. [70, 389, 395, 415 - 416]

Dng chn Thiu n Lch

Ngi Lch c thn hnh cn i, nc da ngm en, tc di, mt tinh. H lun nhn thng v hay ci. H c rng, khng dng a nhng n bc v hay ht thuc l trong ng iu.

L tai ngi ph n eo vng bng ng voi hay thic ln dn theo nm thng, c khi nng n 500 gam. C tay v c chn eo vng pht ra ting ng khi bc i. y l du hiu ca s giu sang.

Tr em eo king v vng vi nhng chic lc lc.

n ng ng kh, n b mc vy lm bng mt mnh vi qun ngang tht lng.

Ngi Lch rt trung thc, cht phc, gi li ha, dng cm v hiu khch.

Ji gloh c tm, hm c nc

(Ch i cho khch no).

Khi khch n lng, h mang chui, cm, g, trng,... i khch. Trng bun em ra mt ch ru, cm mt chic cn v mi khch ung. Chic cn c chuyn cho ngi ny n ngi khc. Trng bun i lc thm nc vo ch ru, ru ngy cng nht dn.

H rt n hn khi khng tip khch c chu o:

Trh kn prm bl b te lng

Trh kn prm bl bng te l

Ir kuang kr te bh

Rpu kuang yh te pnt

(Khch n nh chiu tri khng

Khch n nh khng c chiu qu tri

10

Khch n nh khng c g trng nng

Khng c tru c lm tht mi khch).

Tuy y hc cn th s nhng ngi Lch bit s dng cy thuc cha bnh. Trong mt s trng hp, h phi cng bi. Ngi ph trch cng bi l thy cng (gru) nam hay n phc v cho nhiu bun. Thng qua cc v thn linh, thy cng xc nh bnh tnh, cho bit tn thn linh gy bnh v l vt phi cng t.

Cui th k XIX, bc s tienne Tardif c dn lng mi n thm mt ngi dn b bnh nng Bon Dng (Bandone) gn ng Gia trn cao nguyn Lang Bi-an k li:

Khi n nh, ti thy trn chi u v chn mt con tru va mi b git. Ngi ta cho ti bit y l con tru th ba cng thn linh t khi bnh bt u. Vo trong nh, khi la cng thn linh xng ln kh chu. Quanh ngn la, dn lng n v ung ru. Thnh thong, mt ngi ko mt si dy ct vo mi nh lm cho nhng chic ba v lc lc vang ln. Cng lc trng ching nh ln v ngi trong nh la ht xua ui ma qu ang nhp vo xc ngi bnh. Bnh nhn b st rt nng nm cnh ng la.

Khi mt ngi trong lng cht trong mt thi gian ngn do mt cn bnh khng r, dn lng di bun sang ni khc. [50, 107 - 124]

Trong x hi ngi Lch, ngi ph n s hu v tha hng ti sn, khi hn l v truyn tn dng h gia nh cho con ci. Nam gii lo vic cy ba, trng trt, thu hoch, sn bn, bt c v an lt; ngi ph n nu cm, ch bin ru, dt th cm v chm sc con ci. Vo ma ng, sn bn v bt c chim phn ln thi gian ca nam gii; vo ma xun v ma h, hot ng chnh l nng nghip.

Mt ngy trong bun din ra nh sau:

T sng sm, ngi v thc dy nu cm v d cm tra.

Sau ba n sng, hai v chng ngi no vic ny ty theo ma v ngy trong thng.

n ti, ngi chng tr v nh, ngi v li chun b cm nc.

Sau ba n ti, dn lng ca ht, k chuyn c tch v tr chuyn n khuya.

Thnh thong, cc l hi, ma chay, hn l lm thay i cuc sng thng ngy.

Cng nh cc tc ngi C-ho khc, ngi Lch theo ch mu h, mt v, mt chng. H cng c php a th nhng rt him, ch xy ra trong cc gia nh giu c hay trng bun. Hn nhn gia cc thnh vin trong cng mt dng h b coi l lon lun v cm trit .

Ngi ph n kn chng (kup bao: bt chng) trong nhng ngi cng bun hay bun ln cn. Mt thy cng ng ra ch l thnh hn, cu nguyn thn linh gia h cho i la. Trong trng hp khng c thy cng th m ca c du ch l.

11

Gia nh c du git tru, heo, g v ly mu ng vt hin sinh trn vi ru bi vo chn c du, ch r.

Sau , ch r li lao ng trong nh c du, chu s lnh o ca ngi ln tui nht trong gia nh nh v. Nu ngi v cht, ngi chng c th tr v nh cha m nhng con ci li nh m.

S gian dm l mt trng ti v b pht rt nng. K c ti phi np pht cho gia nh, trng bun, gi lng v git sinh vt t ti vi thn linh.

Ngi Lch cng c php ly d nhng phi c l do v c trng bun, gi lng cho php. Nu v hay chng b t co l t dm, bt lc, li bing hay mu thun khng gii quyt c th hai h hp li bn bc vi s tham d ca chc sc trong bun. Ngi chng khng c ci v l nu khng c php ca ngi v c. Ngi v l b i x nh ngi v ngi chng phi trong gia nh ngi v c.

Nu v hay chng trn nh ra i, cha m v hay chng phi np pht mt con tru.

Khi b m chuyn bng, ngi cha mi b (m boai) n gip v li trong nh ba ngy sau khi a b ra i. Ngi cha cng mt con g, mt ch ru v tr cho b m mt ci king, mt vng bc v mt chic chn.

Nu b m kh, mt b th hai c mi n.

Nu b m vn cha c, ngi cha mi b th ba (m boai giac). B ny c nhiu kinh nghim nhng rt him, 5 hay 6 bun mi c mt ngi.

Trong trng hp kh, gia nh phi cng heo, d, tru v ru.

i gia nh ngi Lch rt thng yu, chm sc tr em, khng bao gi b ri tr em. Tr m ci c gia nh bn m nui nng, thnh thong ngi hng xm nui, dy d v i x nh con rut.

Tr em rt c qu mn; con gi c chung hn con trai v nh con gi v sau s c thm chng r, tng thm ngi lao ng trong gia nh.

Tr em c gio dc v s i x vi cha m, cc thnh vin trong gia nh v phong tc bun lng, chun b cho cc em tr thnh ngi ln. Con trai c dy v ngh nng, sn bn, bt c, trong khi con gi hc nhng cng vic hng ngy ca ngi ph n: nu n, dt th cm v chm sc cc em nh.

Ngi con gi t li trong gia nh chm sc cha m lc tui gi. Tuy nhin, nu ngi ch c sng vi cha m, ngi con gi t c th ri khi gia nh. Nu ngi ch c mt trc khi cha m t trn, ngi con gi t phi tr v chm sc cha m. Con ci khng bao gi khng phng dng cha m.

Ngi Lch chia trng hp cht thnh hai loi: cht t nhin v cht v tai ng (tai nn, bt c k t hay khi lt lng m) do thn linh gy ra. Nh cc tc ngi khc trn Ty Nguyn, ngi Lch s phi cht xa bun lng.

12

Ngi cht c tm ra v mc y phc p nht. Nu cht vo bui ti, mt con tru, mt con heo v mt con g c hin t. Nu cht vo sng sm, l hin t c t chc ngay. Nu cht vo ban ngy, l hin t c t chc vo lc hong hn.

Trong dp ma chay, bn b v ngi thn ca ngi cht n ving thm, mang theo tru, heo, g v nhng ch ru dn lng cng hng. Ngi ln ung ru trc, sau n thanh nin v cui cng l ph n.

L an tng c c hnh vo ngy th ba hay th t sau ngy cht. Cc ch ru, ly chn c p v, b vo mt ci gi cng vi l vt v t gn m. Thn nhn ngi cht cng t ln m mt con g, khng git g nhng cho n cht dn. Thn nhn tip tc mang thc n n cho ngi cht trong vng mt nm, sau mi b m. Mt s gia nh dng nh m trn m ngi thn.

Nh m

V chng phi chu tang trong mt nm. Ngi chng c th ci v khc sau thi k chu tang nu gia nh v ng hay ngi chng ly em gi v.

Ti sn c chia cho n gii. Trong gia nh c ba ngi con gi th ngi ch c c hng 3/10 gia ti, ngi th hai 2/10 v c gi t c na gia ti v c gi t chu trch nhim tr tn ph l tang v gi gn m m. Nu ba ch em cng trong mt nh th cng chu trch nhim v l tang, s k tha v cc khon chi tiu trong gia nh c phn chia ng u.

*

T xa xa, ngi Lch chn khu rng ri h cy, pht ry (mir) v n cui ma kh h t ry.

Trn mt t cn nng v y tro, h nhanh chng gieo ht bp, la ry, b, bu, u,.... Ngi n ng i trc, tay cm mt hay hai cy gy c u nhn chc xung t vi khong cch u nhau. Ngi ph n i theo sau, tra ht vo l.

Sau 1, 2, 3 hay 4 nm, tu theo tnh trng cn kit ca t, ngi Lch b ry i pht tip mt khu rng khc. Nu t tt, cy rng mc li th 15 hay 20 nm sau, h tr v tip tc pht ry. Nn t rng khin cho nhiu khu rng tr thnh nhng ngn i tr tri.

13

V sau, ngi Lch hc c t ngi Chu-ru k thut trng la nc. Trong cc thung lng, dc cc dng sui, h cy ba, s la v o mng dn nc vo rung. H bit tn dng sc nc v gi ch to nhng cng c xua ui th rng ph hoi ma mng.

Ngi Lch nui heo, g, tru, nga,... Con tru l ng vt linh thing nht dng trong t l. i vi thn linh, con tru hin t thay mt cho con ngi. Sau khi cng t, tht tru c chia cho thn nhn trong gia nh v dn lng nh mt hnh thc on kt trong cng ng. Heo, g cng c dng trong cng t nhng gi tr km hn tru.

Ngi Lch nui heo v em xung vng ng bng i mui. Cao nguyn Lang Bi-an hon ton thiu mui v mn qu h a thch nht l mui. [70, 399 - 405]

Nui nga l mt c im c o ca ngi Lch. Nga khng nhng l phng tin i li, chuyn ch thch hp vng i ni nhp nh m cn l hng ho bun bn vi cc c dn khc trong vng. [13, 183]

Ngi Lch an chiu, trang tr vi dt th cm, dng (con dao, hp ng thuc l, ng iu,...), trang sc (vng bc,...) vi nhng nt thng, hnh thoi, vung, ch chi,...hoa vn a dng trnh by hnh nh mt tri, mt trng, ngi sao, vy i mi, ci gi go, m chim, b tranh lp nh, cnh con rui, rng con tru, con d,... [27, 1.072 - 1.074]

Vo ma kh, khi cng vic nh nng tm dng, ngi Lch t chc thnh tng on i xung vng ng bng Phan Rang, Nha Trang trao i hng ho. H i da th vt, heo,...ly vi, mui, st, ch, ching,... Nhng chuyn i xung vng duyn hi ko di vi tun.

Chn p t, lng nng tru hng ho, h leo i, tut dc, i ngang qua nhng khu rng v chng chi vi th d bng do, mc v cung tn.

Thc ghnh, sng rng khng ngn chn c bc chn ca h. H chn nhng khc sng sui cn vt qua. Gp nhng khc sng sui su, h kt b

14

hay dng thuyn c mc. H cng bit dng ph ct vi si dy my di hn trm mt. i khi h h cy cao bc cu qua sui.

X gc v dao Mt s hoa vn trang tr

Ti sn qu gi nht l con tru (rpu) dng cy ba hay t thn. K n l ch (drap) v ching (cing).

Ch c xp thnh hng dc theo tng hay treo trn trn nh. Cc chic ch c gi rt cao, i c nhiu con tru. Ch c xem l vt thing, v thn h mng. Nhiu l hi c t chc trong v sau khi mua bn ch, cng nh nhp ch vo nh.

Gi tr ca ching thay i tu kch thc, hnh dng v nht l ngun gc, tui tc, m thanh. Gi tr hng ho c tnh theo li cuc, li ru, chiu di ca sng tru, vng ngc ca con heo, thng la, bp, chn, ni niu, ch, ching, trang sc,...

*

Ngi Lch tin vo thn linh. V thn cao nht l Nu. Truyn c k rng Nu n cp mt ht la t a ngc em ln cho loi ngi nhng la li tr v tng , ni ng tr ca M La (Me Ku). Nu mi M La cng i nhng b chn li, M

15

La khng ln c. Nu ra lnh cho con kin o t n cp ht la nm di tng . By con kin lm vic v mang c cc ging la ln mt t. Sau , heo, vt, g, d, tru, ru cng ln lt ln mt t. Nu v M La dy con ngi bit trng la v n cm vi tht nai, heo, tru, g, c.

Di thn Nu c thn mt tri (Yng Tng), mt trng (Yng Konghai), mt t (Yng Tih), bu tri (Yng Tr) v sm st (Yng Dong Rong, Yng Trnih). V s thn linh ng tr trong thin nhin: cc ngn ni, khu rng, dng sui, tng , ng vt nh con cp, cc vt trong bun hay trong nh: cng bun, dng c, ch ru,...

Ngoi cc v thn (Yng) cn c ma qu (c, ca) gy ra tai nn, bnh tt v cht chc.

Hai v thn quan trng nht l thn ni v thn nc. Thn cy ci giu lng t thin chu trch nhim v la, bng vi v cc vt liu xy dng.

Thn la (Yng Ku) gi mt v tr c bit v l v thn nui dng con ngi. Thn la thng lin kt vi thn t (Ku - ). Thn t cng c nhn cch ho v snh vi ngi m nn ngi Lch thng gi M t (Me ).

Trong li khn c bng ting Chu-ru trong l nghi nng nghip cn nhc n thn Alc -Aln

...to ra t, tri, con ngi v mun vt

to ra ln ni, thc la

to ra ch nh

to ra ch ln

to ra con b

to ra con tru

to ra ching ln v con tru nh

to ra ching ln v con tru t.

Ngi Lch king nhc n tn cng cm ca cha m, khng ni kht nc v s khng c nc ung, khng ni rung la tt v s b mt ma, khng c ph t kin.

Trong mt s trng hp, nh ca cng b king c, khng cho ngi ngoi vo nh trong 7 ngy sau khi nh c ngi sinh n, 3 hay 7 ngy sau khi cng t v mt thi gian ngn khi ngi bnh ung thuc. Kho thc cng b cm, ngi ngoi khng c vo.

Mi bun c mt khu rng thing (Yng Bri) - ni ng tr ca thn linh. Dn lng khng c cht cy v thn linh s tr th bng cch gy dch bnh, m au hay cht.

Ngi Lch tin c ngy tt, ngy xu. Ngy l l ngy tt, ngy chn l ngy xu. Tre phi cht trong ngy l. Thi gian tt nht gieo m l ngy th nht

16

hay ngy th ba ca tun trng thng huyn hay cc ngy th 1, 3, 5, 7, 9 ca tun trng h huyn. Nhng chuyn i bun cng phi khi hnh vo ngy l. Vo nhng ngy l, nu i cu hay bt c, sn bn s thu c kt qu tt hn. Vo ngy cui cng ca thng m lch, khng c ra ng lm vic.

Thng cng c thng tt, thng xu. Thng 5 l thng tt nht gieo trng v thng 8 l thng xu nht trong ngh nng.

Ngi Lch cng hay on mng:

Nu nm ng m thy ung ru c ngha l ngy mai tri s ma;

m thy ngi cht : mt ma;

bt g : ngy mai s bt c nhiu c;

con tru cht, nai b git : trong lng s c ngi cht.

Mt s gic m c ngha tri ngc: nu m thy giu s ngho, nu m thy mnh kho s mc bnh. [27, 1.191 - 1.193]

*

L hi c lin quan n chu k nng nghip v i sng c dn. L hi quan trng nht l l n nm mi (lir bong). Thi gian t chc l hi thay i t bun ny n bun khc, nhng thng vo ma xun, t cui thng 3 n u thng 5, ko di t 4 n 5 ngy.

Bui sng ngy u tin, dn lng ung ru ri m tru. S lng tru l 3, 4 hay 5 con tu theo bun giu hay ngho. u tru v 4 chn c t trn chi cng thn linh. Sau khi co lng tru, dn lng x thn tru ra thnh nhiu ming v nng trn ng la.

L hi din ra trong ting trng ching vang rn.

Nhng ngy hm sau cng tip tc nh ngy u tin. Dn lng cng khng qun ngi cht, mang ra m thc n v ru.

T khi s n khi gt la, ngi Lch tin hnh nhiu l nghi.

L s la (ku ) nh du thi k cy la cng sng vi t m. Ngi ta dng mt cy nu cao 1,1 - 1,3m lm bng tre c u ngn ch i, t mnh

17

t u tin cui ngun nc. Trn u cy nu c treo cc vt cng: tht g, cc cy pndng v dng r gi la v v tng nng sut.

Con tru rt c knh trng v rt cn thit trong nng nghip. Con tru c hin sinh khi con ci mun t lng hiu tho vi cha m v nht l khi mc bnh nng. Sau khi cy ba, ngi Lch c hnh l tn vinh tru t chc trc nh vo bui chiu.

Ngi ta ra c tru v c tru phi eo ch. Con tru c xc ru cn v mu g. Ngi ch nh khn thn tru cha lnh vt thng cho tru, n tru c kho mnh, khng b dch bnh v xin thn linh tha th cho con ngi phi bt tru lm vic.

Khi cy la ngm sa (ku bn), ngi Lch li tin hnh l nghi khc. Nhiu loi cy nu c dng ln cc thn linh ch .

Mt ngy trc khi gt, ngi Lch c hnh l la chn (ku dm). Ngi ta gt vi bng la, t trn rung v khonh t p la bo vi thn linh s gt la v thn linh khng ngn cn. Trong dp ny, ngi Lch king c khng cho mang tht nai n v n tht nai v con nai ph la.

Trc khi p la, ngi Lch git g v ru ln mt t gi thn la li.

Khi la p xong v thc cht thnh ng, ngi Lch c hnh l nghi mi thn linh n cho (hu yng sih d pr).

Sau l l a thn la v nh (nu tru rhae).

L nghi nng nghip cui cng l l mng la mi (p b ku). L ny rt n gin, ngi Lch ch cng hai qu trng v khn cu thn la.

Mt s cy nu

18

Li cu nguyn khi s la, khi la ngm sa v l hi ngy ma c c bng ting Chu-ru.

Ngoi nhng cu ca ngi thn linh, ngi hnh l nhc i nhc li nhng cu mi thn la:

n n n ung n ht t hm nay n mai sau t hm nay n mi mi

v xin thn linh:

Con cu xin bnh an Con cu xin mnh gii Con cu xin t do cho mi ngi v mun loi. Con cu xin mt trm gi thc mt ngn gi thc mt triu gi thc mt t gi thc nh con y thc Con cu mong tr kho s gy v la nng ... Mi ngi sng trong nh v tt c dn trong bun Xin Ngi cu h khi cht cu h khi i cu h khi bnh cu h khi gp iu xu Xin Ngi theo di chng con ph h chng con ... Xin Ngi bin nhng ngi ngho thnh giu Xin Ngi cho nhng ngi yu sc mnh.

Li cu nguyn khi p la v nhp thc vo kho c c bng ting Lch:

Hi la trn tri cao Hi la trn mt trng Hi la trn cc v sao Hi la ca gi Hi la trong cc tia chp Con xin gi v Hi la b gi thi

19

Hi la b ngm nc ma Hi la b chim n Hi la b chim s m Hi la b chim cu gy thu lm Con xin gi v

Hi la b i v ci ln vi cha Hi la b i v gy g vi m Hi la b i v li dao v lim con dng khi gt la Hi la b i v s cc v thn con mi v Hi la b i v s cc v thn nh nhau trong ba tic Hi la m dn lng khip s Con xin gi v ... Hi la Jri Dng ca bun Tl hng Hi la Bng ca bun Knjn Hi la Sun ca bun Bng-dng Hi la Sng ca bun Lc-dng Con xin khn cu

... Nu Ngi mt, xin Ngi n y ngh ngi Nu Ngi i, xin Ngi mi ni y Nu Ngi qu mt v i xa, xin Ngi ngh ngi ni y Hi la! ... Hy xung y ung Hy xung y n Hy xung y nhy ma Hy xung y ca ht ... Nu Ngi l mt trm, con xin Ngi n y Nu Ngi l by trm, con xin Ngi n y Nu Ngi l nm trm, con xin Ngi n y Con xin mi, hi la phng Bc Con xin mi, hi la phng Nam Cu xin y gi khi mt tri mc Cu xin la gi trong qu bu ln men Cu xin ru trong ch ln men v rui trng ...Khi mt tri mc, xin Ngi n y n Khi mt tri ln cao, xin Ngi n y n

20

Khi mt tri ln, xin Ngi n y xum hp ...Xin Ngi li vi con li rt ng li n khi sinh n [39, 3 - 77]

*

Cng nh ngi C-ho khc, kho tng vn hc dn gian ca ngi Lch rt phong ph gm c ca dao, tc ng, cu , truyn c v cc ca khc.

Ngal rl ai yt pnti Sre b ai d p yuai Rpu j ai gai atng.

(Cy khng n t th dng dy cho di

Rung khng t phi cho nc vo

Tru khng i th ly roi qut).

Nhiu cu tc ng dy cch c x, cp n phong tc, tp qun hay nhn xt v cc hin tng thin nhin, cc iu m tn, d oan:

Nu v m ngi sao sng, hm sau tri s nng; nu ngi sao nhp nhy, tri s ma.

Nu trn ng i anh thy mt con rn, anh s tm thy nhng g anh mun tm.

Nu con ch sinh ra 3 con ch con, i sn nai rt tt;

Nu con ch sinh ra 2 con ch con, i sn chut rt tt.

Thnh thong ngi Lch ni ngc hay bng gi. V d: Nu mt ngi ni i kim ci trn ni c ngha l anh i sn nai. Nu ngi y ni: Tre sn sng, anh n i! c ngha l ru sn sng, mi anh ung.

Trong thi gian nhn ri, ngi Lch thng nhau:

Cy uc g mnh n ni chiu sng c v tr?

Tr li: Mt trng

Tri g mu , ngi ta khng th s m v cm trong tay?

Ngn la

Ngi no mi mp my nhng thn khng ng y?

Thy cng

Con rn i m i ngy, l ci g?

Dng nc

C b nho nh nhng ai cng ku au?

21

Con mui

Mnh cn sng m lo eo hm?

Con su

Truyn c ca ngi Lch i khi rt di, k ht m ny sang m khc. Truyn c c th chia thnh 5 loi:

- Truyn k v ngun gc cc vt v v tr;

- S tch cc anh hng huyn thoi;

- Truyn k v cc nhn vt c nhng hnh ng k diu;

- Truyn ma qu (ca) hay truyn ngi ho cp (somri);

- Truyn loi vt.

MT S NHC C

Trong truyn c, loi vt cng c cuc sng nh loi ngi. Chng c nh, bun lng, ng rung, nng c, sng theo b tc vi phong tc, tp qun, ngn ng nh con ngi. Chng cng gi go, s dng v kh, gio, mc, dao gm, khin, nh ching, nh trng,...[30, 184]

Ngi Lch rt yu thch m nhc. H ct ln ting ht khi gi go, ko ca, ma, sinh hot gia nh, giao lu b bn,... vi nhng cu ht ngn, lp i lp li nhiu ln, din t nim vui, ni bun, nn i,...

Nhc c c nhiu loi: so 4 l (kwao), so pnung bc dng trong l tang, so bu 4 l (krkhuk, bar), khn bu (kmbut, komboat) vi 6 ng cm vo mt qu bu to thnh thng cng hng, n mi (gch, toung), n dy (rding) lm bng tre, trng (sgr, snggr) bt 2 u bng da nai hay tru t,...

22

Ching ng rt qu, tr gi bng 8 hay 10 con tru ci. 2, 3, 4 hay 6 ngi dng nm tay tu ching, to ra nhng ho m: sol, la (tu 2 ching); sol, la, si (tu 3 ching); fa, sol, la, si (tu 4 ching); si, r, fa, sol, la, si (tu 6 ching) [27, 1.078 - 1.080]

LCH

Theo mt s c gi ngi Lch, sui Cam Ly chy qua thnh ph Lt c 3 on mang 3 tn khc nhau:

- T thng ngun n ao Png ng (Tnau Png Dng) v tr h Than Th ngy nay, dng sui mang tn D Png Dng (Png: ng; Dng: ln);

- T ao Png ng n thc Ling T Sra (nay l thc Cam Ly), dng sui mang tn Lch (D Lc);

- T thc Ling T Sra n sng ng, dng sui mang tn ng Mli (K Mli).

V sau, K Mli ni tri thnh Cam Ly, Lch thnh Lt.

(d) ch cht lng v c nhiu ngha:

- nc (Anh nh d : ti ung nc);

- sui (D K Mli : sui Cam Ly);

- dng nc (D Dng : dng nc ln, sng);

- du (D s : du la);

- nha (D chi : nha cy);

-...

Trong nht k ngy 21-6-1893, bc s Yersin (Y-e-xen) khng ghi tn bun Lch, ch ghi tn bun ng Kia. ng Kia l bun ln nht trn cao nguyn Lang Bi-an lc by gi.

Trn bn ng Dng in trong hi k ca Ton quyn Paul Doumer (Pn u-me), khng thy ghi Dalat nhng c a danh Dangkia. [29, 336]

Nm 1881, bc s Paul Nis (Pn N-tx) ln cao nguyn Lang Bi-an v cho bit trong hai ngy 16-3-1881 v 7-4-1881 ng n lng Lch (village de Late).

Nm 1899, bc s Tardif t trn dy ni Lang Bi-an nhn thy:

Hnh dng mp m ca cao nguyn tht l l lng! Ti leo ln mt trong nm nh ni. Mt cnh quan k diu hin ra trc mt ti. 150 i ni xanh rn ging nh mt thng cam khng l. Trong vng ni i trng ip c vi lng mc: pha Nam, Lt (Dalat); hi chch v hng Ty, ng Gia (Dang Gia) v n Kr-t (Ankroet); di chn ni, B N (Beneur). Xa xa, v hng ng l dy ni Nha Trang; v pha Nam, honh sn ca thung lng sng ng Nai; v pha Ty v Ty Nam, nhng nh ni cao ca Cm-pu-chia.[50, 36]

Nm 1905, trong mt dp ln cao nguyn Lang Bi-an thay i khng kh, b Gabrielle M. Vassal (Ga-bri-en-l M. Vt-xan) vit v cao nguyn:

23

Vo khong gia tra, ti thy cao nguyn ln u tin. Tht l mt s pht hin bt ng, khc vi nhng g trc y ti tng ngh! Trn mt vng t rng l nhng ngn i trn, nh, tr tri, mc y c thp, cng hnh dng v cao, quang cnh ging nh mt vng bin gn sng xanh. gia, nhng nh ni Lang Bi-an cao vi vi nh hn o . ng Kia (Dankia) nm di chn ni Lang Bi-an, pha bn kia cao nguyn. Cao nguyn bnh yn v m du qu! Ch c thng mc trong nhng thung lng gia cc ngn i.

Xa xa, nhng mi nh g Lt (Dalat) nm cch xa nhau trn nh hay lng chng i lp lnh di nh mt tri. [69, 212]

Trong bn bo co v chuyn kho st bnh st rt trn cao nguyn Lang Bi-an t ngy 16-7 n ngy 2-9-1905, bc s Vassal cng tc ti Vin Pasteur (Pa-xt) Nha Trang c nhc n cc lng: Dalat, Dankia, Beneur, Ankroet, Numbor.

Hin nay c nhng kin khc nhau v bun lng Lt.

* Trc th k XX, trn a bn Lt c nhiu bun cc v tr sau: BON V TR HIN NAY

Y Rhng Bon Klir Towach Dgut Rhng Png Mly Mang Linh Mho Prnn

i trng Cao ng S phm Lt Hc vin Lc Qun Khm (p) Hng Lc Bnh vin a khoa Lm ng, khm (p) M Lc Chn thc Cam Ly Sn bay Cam Ly Dc sui Prenn

* u th k XX, Lt c nhiu bun cc a im hin nay l: Bnh vin a khoa Lm ng, gn thc Cam Ly, ng Phan Bi Chu,... bun ln nht l Bon Y trn i Trng Cao ng S phm hin nay. V gn sui Lch nn Bon Y cn gi l Bon Lch (Bon D Lc).

C dn bun Lch trng la nc dc theo sui Lch. Nm 1919, H Ln (h Xun Hng ngy nay) c xy dng, rung la nm trong lng h, ngi Lch bun Lch phi di n Bon Rhng Krc (Rhng: bun c; krc: cam; pl krc: tri cam; ngi Php phin m l Ankroet). n nm 1942, khi xy dng p Sui Vng, ngi Lch li phi di n bun ng Tiang e (Tiang: ui, e: con chut) trung tm huyn Lc Dng hin nay.

Theo kin ny, Lt khng nhng mang tn dng sui Lch nhng cn mang tn bun Lch nh thnh ph Bun Ma Thut (Bun: lng; Ama: cha; Thut: tn ngi con), Ply Cu (Plei: bun lng; ku: ui) hay cc th trn: MRi (d: nc, sui,...; tam: trong; bri: rng), c Nng (c Lc), c St, c T (Cng Tum),...

NGI KINH TRN CAO NGUYN LANG BI-AN

Ngy xa, Lm ng ni chung, cao nguyn Lang Bi-an ni ring vn cn rt hoang vu.

i Nam nht thng ch xut bn di triu Nguyn cho bit:

24

Di Dinh th ph c 20 bun: Ph B Nam, Bng Dng, Giang Trang, Phi Chn, Phi L, Bng Trang, Tm Bch, Thm Lut, Bn Tu, La Min, Nm Lun, Giang Tre, Bng B Thu, Bng B Ho, Lu Min, Bng Trinh, Nng Duy, Ph C, Chn Dng, Phi Chinh (1).

on Di Dinh th ph trong i Nam nht thng ch

T liu c nhc n mt dng sng:Ty hu D Dng giang bt thm nhi qung, trung a ngc ng ( pha Ty c sng D Dng (2) khng su m rng, trong c nhiu c su).

T liu cn gii thiu v sinh hot c dn hai bn b sng ny: pha Nam sng, ngi Hoa thnh thong c i li bun bn. pha Bc sng, t c ai n. Nm T c th 19, triu nh c phi ngi i thm d nhng v ngi Thng s trnh, khng dm dn ng nn phi tr v. [3]

Nm 1877, trong thi gian lm Dinh in s tnh Bnh Thun, Nguyn Thng (1826 - 1894) - mt s phu yu nc - t chc thm him vng t gia ba con sng: La Ng, Hu-oai v ng Nai vi d nh lp n in khai khn vng thng du. ng phi Nguyn Vn Tr, S Vn Long, Dng Vn Long v Hong Ph n sng ng xem xt tnh th. Trong t s dng ln vua T c ngy 11 thng 8 nm T c th 30 (17-9-1877), ng vit:

Ngy mng 8 thng 6 th n sng ln ng, rng khong nm su mi trng, nc c ngu, gia c o di. Ngi Man gi nc l , ln l ng, cng nh ngi Vit ni l sng ln. ng, ngi Vit gi l sng D Dng, h lu l sng ln Thn Quy. T sch Man M-pu i n sng T S, dc ng phn nhiu l ni cao, t Cn Hin n sng ng u l t bng, a th rng ri, khong khot, c th khm xt lp n in khn hoang.[2, 197]

25

Cao nguyn Lang Bi-an l mt vng ma thing nc c, ngi Kinh khng dm nh c bn kia sng Krong Pha, ch dng li Xm Gn (gn Krong-pha, huyn Ninh Sn, tnh Ninh Thun hin nay) v cp beo, rn rt v nht l bnh st rt rng.

ng Canivey (Ca-ni-vy) l mt ngi Php sng trn cao nguyn Lang Bi-an thu thu.

Nm 1905, trong ba n tra nh ng Canivey ti Lt, b Gabrielle M. Vassal c nghe v chng ng Canivey k mt cu chuyn v cp xy ra 4 nm v trc:

Hm y, cch nh khng xa, v chng ng Canivey thy mt con cp ba rng. ng Canivey gi sng ln bn. Con cp b thng gm tht chy vo rng. Mt ngi lnh Vit xch sng cng ng ui theo. Xuyn qua cnh cy, b Canivey thy con cp dng hai chn trc v vo vai ca chng b v ngm khu sng. Ngi lnh tin gn li v n sng vo u con cp. Con vt rng ln v ng qu xung t. B Canivey chy n, thy chng b mu me y mnh. ng i b v nh, nhng lc by gi khng c bc s, ng phi nm m man my ngy lin. B vn cn hi hng khi nghe cp gm v m. [69, 213 - 214]

Nm 1907, chng b Gabrielle - bc s J.J.Vassal - cho bit:

Ngi Kinh cha nh c trn nhng vng cao ca dy Trng Sn. Lt c mt nhm 60 n 80 ngi Kinh, hu ht l nhng ngi i bun chuyn. H sng trong nhng iu kin rt kh cc, mc t o qun nh vng ng bng, b lnh, thiu dinh dng v khng c gia nh. T Phan Rang hay Phan Thit ln cao nguyn, vi nhng gnh hng ho, h i ngang qua nhng lng mc y nc c, nhng vng rt nguy him v mc phi bnh st rt.[51, 358]

Mt s t liu vit v h Than Th thng nhc n cu chuyn tng tng Hong Tng - Mai Nng:

Hong Tng chia tay Mai Nng bn b h Than Th, ra i theo ngha qun Ty Sn. Nghe tin Hong Tng t trn, Mai Nng nhy xung h t vn. My thng sau, Hong Tng tr v nhng Mai Nng khng cn na. Khi nghe tin triu i Ty Sn sp , Hong Tng bun b nhy xung h cht theo Mai Nng. Do h ny v sau gi l h Than Th.

Vo thi Ty Sn, ngi Vit cha nh c trn cao nguyn Lang Bi-an, v tr ca h Than Th hin nay ch c mt ci ao nh (Tnau Png Dng).

Nm 1920, ngi Php cho p p chn nc to thnh h cung cp nc sinh hot cho mt phn thnh ph Lt.

Nhn thy vng ny rt hoang vu, ch nghe ting gi r ro qua k l to thnh mt khc nhc bun, ngi Php mi t tn l Lac des Soupirs.

T in Petit Larousse xut bn nm 1965, trang 983, nh ngha ch SOUPIR nh sau:

26

SOUPIR: Respiration forte et prolonge, occasionne par la douleur, une

motion.

Pot. Son doux et mlancolique: les soupirs du vent dans les bois.

Rendre le dernier soupir: mourir.

Mus. Pause qui quivaut une noire.

Tm dch:

1. S th mnh v ko di khi au n, xc cm.

2. Trong th, ting ng m du v du dng: ting gi thi trong rng.

3. Th hi cui cng: cht.

4. Trong m nhc, du ngh tng ng vi nt en.

Nh vy, ngha th hai (ting gi thi trong rng) l ng nht. Nhng Lac des Soupirs khi dch sang ting Vit nu dch l h R Ro, h Gi thi trong rng khng thun nn nh dch theo ngha th nht: h Than Th.

au khi c dp nghin cu ngi min ni quanh B Ra, vo thng 5 v thng 6 nm 1880, bc s hi qun Paul Nis (Pn N-tx) mun tip tc nghin cu cc dn tc sng pha ng v ng Bc Nam K. Vin thng c giao cho ng nhim v tm hiu thng lu dng sng ng Nai cng xa cng tt.

Bc s Paul Nis k li: Ngy 1-11-1880, ma kh bt u, chng ti n B Ra v sng ngy 5

chng ti ln ng v hng ng. Trong on c 2 ngi lnh Vit, 1 ngi Kh-me lm thng dch v 1 ngi Vit chuyn giao dch mua bn vi ngi Thng, lm thng dch vin v hng dn trong nhng ngy u chuyn thm him. Hnh l cht trong 2 chic xe b gm c 1 t thng nh c th khun vc d dng.

Chiu hm sau, on n Xuyn Mc, lng ngi Kinh cui cng. on i ngang qua ni Cha Chan, chn ni My To. Sau 2 ngy i trong cnh rng ngp nc ca nhiu ph lu sng La Ng (Da - Laghna), on n V t (Vo - duoc).

Ngy 29 thng 11, on n b sng ng Nai, gn Culao - tho. Vin chnh tng ngi Vit tn l Hn rt hiu khch sai mt ngi Thng n lng Kin bo trc, nu khng dn lng s b chy. Vin chnh tng cng gii thiu nhng ngi khun vc, giao cho ng l trng v mt vin chc lng Dong-ly thp tng on. ng cng gii thiu ng Thoi Bin Ha lm thng dch. ng Thoi cha bao

27

gi vt sng ng Nai pha trn hp lu sng ng Nai v Hu-oai (Da - hu). ng Thoi cho bit pha thng lu l vng ca b tc La-canh-dong. ng khng th thp tng n y, ch dm ha s hng dn on n lng gn nht.

on i dc hu ngn sng ng Nai trong hai ngy qua mt khu rng p, trn con ng mn do voi v t gic vch ra.

Ngi Thng (Trao) lng Kin tip on rt t t. H lm rung v lm trung gian vi cc b tc sng xa hn.

Bc s Paul Nis k tip: T Culao-tho, sng ng Nai chy sit, nhng t lng Kin, thuyn b lu

thng c. Dn lng cung cp cho chng ti thuyn i ngc dng. H cng bo trc vi lng ln cn - lng T Li (Ta-lay). Cc vin chc n chng ti bng thuyn c mc. Gia hai lng, i ni nhp nh vi mt dy i cao t 30 n 40m.

T Li khng xa hp lu sng Hu-oai. Cc vin chc cho chng ti bit c th i t lng ny n lng khc, nhng khuyn chng ti i v hng ng v ng i theo hu ngn sng ng Nai m h gi l ng (Da-dong) v dn trong vng hung d, h rt s.

H bo tin vi lng Palate trn sng Hu-oai. Dn lng n chng ti vi mt s thuyn c mc d sc ch chng ti v hnh l. Lng Palate nm trn pha hu ngn, ngi ta dng cho chng ti mt cn nh kh tin nghi bn kia sng.

Ti hp lu vi sng Hu-oai, sng ng chy sit v khng th i bng thuyn c mc; ngc li, sng Hu-oai chy chm nhng dng sng cng rng nh sng ng.

T Palate, chng ti mun i bng ng b n sng ng, nhng ng Thoi ni dn lng t chi dn chng ti theo hng ny, h ngh chng ti i ngc sng Hu-oai n thng ngun; khi n y, chng ti s tm thy mt con ng dn n Bnh Thun. Khng c th lm g khc, chng ti chp nhn hnh trnh ny.

Lc 7 gi ti ngy 15 thng 12, vo gi cm, nhng ngi Thng v cc vin chc lng Dong-ly b trn, on phi quay tr v T Li. Sau , on li tip tc ngc dng sng Hu-oai.

Sau 3 ngy, on n Bak trn sng MRi (Da-mr) - ph lu chnh ca sng Hu-oai. Vo lc 11 gi sng hm sau, on vo 4 lng nhng dn lng trn chy.

Khi on n bun MRi, dn lng n tip nim n v ng trng bun ha cung cp ngi khun vc. on cho ng Thoi v nhng ngi Thng tr v T Li.

Bc s Paul Nis vit v nhng kh khn v vng thng lu cc dng sng Hu-oai, La Ng, ng:

Chng ti khng c thng dch, khng ai bit ting Thng v Van bit rt t ting ca ngi M (Tioma). Trc ngy ng Thoi tr v T Li, chng ti bit c cc ch dn sau: sng Hu-oai bt ngun t ni (gnom) Bous-toun, cch MRi vi cy s; sui MRi (ph lu chnh) xut pht t ni Contran-yan-yut i mt 8 ngy v hng Bc, v sng ng khi ngun t ni Lang-bian hay Tang-rian.

... Khi i ngang qua ni Thion-lay, v mt trn ma , ng h khng chy c na, chng ti khng xc nh c phng hng; chng ti v nhng ngi trong on b st rt v vt lot do vt cn. V th, khi ngi ta ch cho chng ti ni Lang-bian v pha ng Bc, chng ti ch c th ngh n s tr v cng nhanh cng tt.

28

Sau mt ngy i trong vng c nhiu i v hai ngy i trong rng ni theo hng ng Bc - Ty Nam, chng ti n gn ni Rung (nh cao nht trong dy ni) v t y, chng ti nhn thy bin ng.

Ngy 3 thng 12, on n Phan Thit. Vin cng s tnh Bnh Thun ni vi bc s Paul Nis rng ngi Vit hiu r Lang Bi-an v bit l u ngun dng sng chy qua Bin Ha, nhng ng t chi to iu kin thun li nu bc s Paul Nis mun thm him.

Ngy 3-1-1881, on n Phan R qu giang thuyn ch nc mm v Si Gn. Sau 4 ngy lnh nh trn bin c, chiu ngy 8 thng 1, thuyn cp bn Si Gn.

* Khi va tr v Si Gn, vin thng c cho bit c mt ngi xng l vua ca

Vng quc M xin giao thng v kin ngh s n Si Gn. Vi hm sau, vua M n cng vi 13 ngi Thng, trong s bc s Paul Nis quen vi 2 ngi trng bun. Paul Nis tm hiu v kt thn vi h trong ba tun h lu li Si Gn.

Vua M khc nhng ngi ng hnh v hnh dng v ng nt, khng phi thuc dng ging ngi Thng nhng gc Thi Lan. ng cho bit, khi on ca Paul Nis n qu hng ng, ng ln trnh, ra lnh cho trng bun v dn lng MRi n on, cung cp phng tin i n Bnh Thun. ng ngh dn ng cho Paul Nis n x s ng, ha s dn Paul Nis n thng ngun sng ng Nai v hai ph lu chnh - La Ng v Huoai - to iu kin d dng cho vic nghin cu dn c trong vng.

Vin thng c sai Albert Septans (An-be Xp-tn) - trung u thy qun lc chin, ph trch a chnh - thp tng bc s Paul Nis.

Bn ngy sau, Albert Septans dng thuyn tam bn n Bin Ha cng vi vua M (Patao), nhng ngi Thng ng hnh v mt ngi Hoa qu qun o Hi Nam.

Ngi Hoa ny nhn nhim v lm thng dch v tm hiu ti nguyn bun bn vi ngi M.

Tra ngy 11-2-1881, on khi hnh. Tuy on khng c phong v biu, ch c nhit k, nhng ti mt s ni, on ghi chp c nhiu s o v kh tng v nhn trc hc (mesures anthropomtriques) ca ngi dn trong vng. Hnh trnh ca on c th c on nh sau :

NGY A IM N (theo nguyn vn) GHI CH 20-2-1881 Voduoc V t, nay thuc tnh Bnh Thun 22-2-1881 Krontouc Dy ni gia V t v M Pu 27-2-1881 Damr M'Ri, nay thuc huyn Huoai, tnh Lm ng 3-3-1881 Conheim Cng Hinh, tn c ca Bo Lc ngy nay 5-3-1881 Cayon K'Dn, nay thuc huyn c Trng 11-3-1881 Crang Krng, nay thuc huyn n Dng 13-3-1881 Diom i-m, nay thuc huyn n Dng 15-3-1881 Melone M'Ln, nay l th trn Thnh M, huyn n Dng 16-3-1881 Late Lch, Lt ngy nay 22-3-1881 Pateing Png Ting, nay thuc huyn Lc Dng 7-4-1881 Late Lch, Lt ngy nay

29

Nghin cu v cao nguyn Lm Vin v sng ng Nai, Paul Nis v Albert Septans ghi nhn trong bo co ngy 1-8-1881:

...Khi ri khi ni Tion-lay i v hng ng Bc, chng ti i ngang qua mt dy cao nguyn nh khng cao lm, nhiu cy ci v ct ngang qua nhiu dng nc. Sau khong 11 ngy ng, chng ti gp thot tin mt dy ni khc n c: Delmann v Miul (300m) y cy rng v chy theo hng Ty Nam - ng Bc, to thnh mt dy i mp m. Nhng ngn i ny tip gip v hng ng Bc vi mt cao nguyn th hai trng tri gm mt dy i hon hon tr tri, cao trung bnh t 30 n 40m. V hng Bc ca cao nguyn, mt ngn ni c hnh dng c bit, d nhn thy t xa, tr tri v pha Ty, c rng v pha ng. y l ni Lang Bi-an (Lang-bian), u ngun sng ng Nai mi n by gi vn cha c bit n.

Cao nguyn Lang Bi-an

...Sng ng Nai ( ng (Da-dong) theo ting Thng) do hai dng sui nh to nn: L (Da-lou) v MRi. Sui L bt ngun t sn pha Bc ni Lang-bian, sui MRi t sn pha Nam. Hai dng sui ny chy trn vng t st, lng sng nm gia hai b dc hi thng ng, chiu su thay i, chiu rng khng ng k.

Ngay sau khi hai dng nc ny gp nhau, dng sng c chiu rng trung bnh t 5 n 6m, chiu su 70cm, y ct.

Sng ng Nai men theo nhng ngn i ni lin Lang Bi-an vi Tadoun-tadra, nghing theo hng Ty Nam ri gp ni Brang. Ti vng bun Lch (Late), cch u ngun 10km, c mt thc nc cao 4-5m v nhiu thc ghnh, chiu rng trung bnh 10m, su 1m, y . Gia cc lng B N (Bonor) v Ri ng (Riom), dng sng rng 30-40m, y ct.

...T hp lu vi sng Huoai, dng sng vn chy theo hng Ty Nam, chiu rng thay i t 100 n 120m; vi o nh y cy ci, b sng cao 4-5m, l nh ti vi ni.

...T ni Lang Bi-an n hp lu, sng ng Nai di khong 300km.

...Ngi Thng sng trong tng lng gn nh c lp. Trong mi lng, cuc sng l cuc sng cng ng: h cng lm ry, cht hoa mu thu hoch c vo trong kho v mi ngy ly ra mt lng go cn thit tiu dng.

C th tp hp cc bun li theo b tc khc nhau v ngn ng, phong tc v tp qun. B tc quan trng nht chng ti gp l b tc Chu M (Traos Tioma). Ngy xa, h sng trong mt vng quc hng cng tri di t Nam K n pha bn kia ni Lang Bi-an, v t sng ng Nai n dy ni chy dc theo b bin min Trung.

Patao - hu du ni di vua M - ch cm quyn pha Nam x ny; tuy nhin, ng cng c mt s uy quyn i vi cc b tc ngi Thng khc.

Pha Nam ca vng ngi M l vng ngi Thng Bin Ha ngy xa thuc Vng quc M, vng thp hn na l vng ngi Thng B Ra.

30

V hng ng Bc, ngi ta gp ngi Thng Rc Lay (Lays), Lch, (Rd) m chng ti cha n c. Tr v hng Ty, chng ti i ngang qua vng ca ngi Chp, ln cn vi ngi Sting dng nh cng l mt trong nhng b tc quan trng nht.

Ngi trong cc b tc u s dng mt ngn ng duy nht: ting M, nhng chia ra v s ting a phng thng hi khc nhau. Vn t khng nhiu, hu ht l n m. Hnh nh khng c ch vit, chng ti khng tm thy mt vt tch no v vn bia.

...Chng ti thu thp c cc truyn thuyt, trng ca thng ht vo bui ti sau khi say sa vi ru cn (rnom):

Ngy xa, ton vng n tn ni Krontouc u ngp nc, phn t khng b lt li l vng m ly khng c ngi , ni non u hoang vng. Mt hm, t phng Nam, mt con ra ch mt ngi trn lng bi chm chp n vng ny. Khng tm thy t dng chn, ra tin n ni Krontouc. Con ngi bc xung v t sinh ra ngi Thng. V sau, ra bin thnh , hin vn cn, cch Krontouc v hng ng hai ngy ng. Ngi Thng ct mt mi nh tranh trn hn v bo v chu o. Patao ha dn chng ti n ni ny nhng chng ti khng th i c.

...nh ni hoa cng L Mu gn MRi ngy xa l mt hn ni rt ln. nh ni mc y chui qu ngon. Dn c trong vng n hi qu, nhng mt con qu khng l v h v n tht hng trm ngi. Khng bit cch no chng tr, ngi Thng vi i ku cu ngi Kh-me. Ngi Kh-me n v o trong ni mt l su n tn trung tm, ri cht bng v thuc n, chm la t. Ni v ra thnh 7 mnh nghin nt con qu khng l. Ni Cha Chan, Da-bakna v nhng m t pha sau lng Dong-ly l nhng mnh ca ni ny.

Sau khi nghe k truyn, chng ti c dp n ni nhng nhn thy cc a im ny c coi nh chn linh thing, ngi Thng khng bao gi dm n gn.

Pha Ty ni Lang Bi-an c mt ngn ni nh trn gi l Png Dt (Pang-yout). y l ngi m ca ngi khng l Png Dt - nhn vt trong nhiu huyn thoi.

Contran-yanyut - u ngun sng La Ng - c mt cnh ng rng ph nhiu, dn c ng c. Mt ngy kia, mt con khng l bay xung v n tht nhiu ngi. Ngi Thng ku gi ngi Kinh n chng li con . Ngi Kinh u i trng ng trnh b chim m v rn mt cy cung st rt to, nhng u b con tn st. Png Dt thu gom ht tt c cy rng, lm mt cy cung v mt mi tn, bn xuyn qua u con chim. Con rt xung, thn n to thnh Contran-yanyut, cung tn do Png Dt nm i to thnh Thion-lay. [43, 5 - 14; 44, 15 - 80]

lexandre John mile Yersin (A-le-xn-r Gin -mi-l Y-e-xen) sinh ngy 22-9-1863 ti mt vng qu min ni Lavaux (La-v), thuc tng Vaud (V), nc Thy S.

Nm 1685, vua Louis (Lu-i) XIV hu b ch d Nantes (Nng-t), khng cn i x bnh ng vi nhng ngi theo gio phi Calvin (Can-ven) nh trc. T

31

tin bn ngoi ca Yersin b khng b phi ri qu cha t t vng Languedoc (Lng-g-c) (min Nam nc Php), di c sang Thy S.

Yersin l con t trong mt gia nh c ba anh ch em. Cha ca Yersin l gio vin sinh hc, thch nghin cu cn trng hc, t trn ba tun trc khi Yersin ra i.

Nm 20 tui (1883), Yersin hc ngnh y ti Lausanne (L-dan-n) (Thy S), sau tip tc hc ti Marbourg (Mc-bua) (c) v tt nghip i hc Pa-ri (Php) vi lun n Tin s y khoa v bnh lao ca th.

T nm 1886, Yersin lm vic ti Vin Pasteur (Pa-xt) Pa-ri v cng tc vi bc s Roux (Ru) tm ra c t ca vi khun bnh bch hu.

Nm 1889, Yersin c tr li quc tch Php.

Yersin v m nm 1868 Nh ca gia nh Yersin Thu S

Nh ca Yersin Nha Trang Yersin nm 1935 M ca Yersin Sui Du

Trong nhng nm mit mi nghin cu ti Vin Pasteur, Yersin chng t mt thin ti him c, mt con ngi giu ngh lc, thng minh, ham tm ti, hc hi. Tng lai ti sng m ra trc mt Yersin, nhng Yersin li hng v nhng chn tri mi, mun tm ra li thot khi cuc sng hin ti: Ti lun lun m c thm him, khm ph t l; khi cn tr, ta lun lun tng tng nhng iu k l s n, khng c g l khng th khng lm c.

Th ri, vo nm 1890, Yersin bt ng tm ri b ngnh vi trng hc, sng i thu th v nh thm him, m u mt qung i khc thng ko di hn 50 nm.

Trc ht, Yersin nhn lm bc s trn mt con tu ca Hng Vn ti ng bin n Vin ng. Sau 6 thng hot ng trn tuyn ng Si Gn - Ma-ni-la

32

(Phi-lp-pin), Yersin chuyn sang lm vic trn con tu Si Gn chy t Si Gn n Hi Phng v ngc li.

Nhng thng u tin trong ngh hng hi i vi Yersin tht quyn r! Yersin cha tng tip xc vi bin c, nhng trong thi thanh nin, Yersin quen vi nc h Lman (L-mn). Khi thuyn lnh nh trn i dng, Yersin nhn ln bu tri v hc cch xc nh to ; khi tu cp bn, Yersin tp s dng knh thin vn. Trong nhng nm sau, Yersin say m thin vn hc v v sau tm hiu c in kh quyn, quang ph mt tri.

Tu chy trn tuyn ng Si Gn - Hi Phng, khi tin li gn b bin, lc vt sng ra ngoi khi xa. Dy Trng Sn hng v pha Ty hin tra trc mt Yersin gi li nhng k nim tui hc tr. Ngy y, Yersin cng cc bn leo ln sn ni Valais (Va-le). Dy Trng Sn tuy khng c nhng ng nt v mu sc ging nh dy Alpes (An-p) nhng c sc hp dn k l. Yersin mun tm li nhng cm gic thn thit xa xa khi khm ph c nhng iu b n, t chn ln min t l. [34, 71 - 78]

TRN NG THM HIM Ngay trong chuyn u tin nhn thy Nha Trang, phong cnh Nha Trang

quyn r tm hn Yersin. Yersin d nh i bng ng b t Nha Trang n Si Gn bng cch trc tin i v hng Ty n tn dy Trng Sn, sau i theo hng Ty Nam n Si Gn. Yersin tnh s thc hin chuyn i ngang qua vng rng ni hon ton cha c bit n trong 10 ngy, thi gian ln tu trc khi tu nh neo v li Hi Phng.

Vo mt ngy thng 7 nm 1891, tu cp bn Nha Trang. Yersin lin n gp ng Lenormand (L-noc-mn), s quan hng hi, cng s tnh Khnh Ho, ang trong mt mi nh tranh trn b bin, gn mt lng chi. Lenormand rt quan tm n nh ca Yersin, sn sng gip Yersin v nh cc vin quan ca thnh Khnh Ho tm cho Yersin mt ngi dn ng. Nhng khng mt ngi dn no y c gan mo him ln n dy Trng Sn, mt vng rng ni c coi nh bt kh xm phm! Lenormand khuyn Yersin thay i nh, nn tip tc i theo con ng ci quan n Phan Rang, ni y c th c nhng ng mn dn n Trng Sn. Trc y, trnh n p tn gio, mt linh mc truyn gio Phan Rang trn ln min Thng trong vng rng ni pha Ty.

Yersin ci nga i trn ng ci quan lc ch l mt con ng mn v n Phan Rang trong thi gian ngn nht. Linh mc truyn gio ch nh mang mng v ln trn ln x Thng v khuyn Yersin tip tc cuc hnh trnh n Phan R, chc chn Yersin s tm c ngi dn ng ln vng rng ni.

Yersin tip tc i n Phan R. Vin quan a phng tm ngay cho Yersin mt ngi bit r nhng no ng tin su vo dy Trng Sn. Khng i n ngy hm sau, Yersin cng mt ngi hng o khi hnh ngay t gia tra.

V c, Yersin ch mang theo vi hp tht b, bnh quy kh do ngi nu bp trn tu tng Yersin. Thng 7 l thng ca gi ma Ty Nam, nhng trn ging bo d di ging xung ni rng. Trc khi n thung lng, Yersin b mc ma. Di cn ma tm t, Yersin v ngi hng o ln li trn con ng mn him tr. Tri ti en nh mc, hai ngi gp mt tp lu ti tn ca ngi Thng ct trn lng chng i v rt sung sng xin c ng qua m.

Ngy hm sau, t lc bnh minh, hai ngi li tip tc i trn con ng mn thng ng, trn trt, y vt, leo ln mt ngn o cao khong 1.200m. T trn nh o, Yersin nhn thy mt thung lng trng la nc c nhiu bun Thng. Do tri ma lin tc, c vng ngp nc, Yersin phi i trn nhng chic cu kh bc cch mt nc gn 1 mt.

Cui cng, hai ngi i n vng Djiring (Di Linh ngy nay), c th Yersin l mt trong nhng ngi Php u tin tin su vo vng ny, v th s hin din ca Yersin gy cho dn lng khng t ngc nhin. Dn lng cho bit c th tip

33

tc cuc hnh trnh n Si Gn nhng cn t nht t 9 n 10 ngy ng. Ngy kia, tu li nh neo ra min Bc, Yersin khng th i tip na, phi ra b bin ngay. Yersin c bit Phan Thit l mt a im gn nht, ch cch mt ngy ng.

Ti hm sau, Yersin n Phan Thit. Ti trm thu thu, Yersin c tip i chn tnh. Ngi trm trng cho Yersin mt i giy ng thay th cho i giy c b rch t ti t khi ln n nh o. Yersin ln mt chic thuyn bum ra Nha Trang v n trm thu thu Nha Trang Cht.

m hm , tu Si Gn cng n Nha Trang, Yersin kp ln tu ng lc tu sp nh neo ln ng i Quy Nhn.

V n Hi Phng, Yersin phi chu mt trn st rt ng nc ko di sut thi gian tu dng li cng ny.

Nm 1892, khi hnh t Ninh Ho, Yersin ln c Lc. n bun M Goi, Yersin do d trc hai no ng: ln thung lng sng Krong Kadoung ri xuyn qua rng ni n thng ngun sng ng Nai hay xui dng Krong Bung n hp lu vi sng M Cng? Nu tri khng ma sm, Yersin s chn no ng th nht, nhng tri ma sut ngy m, Yersin s h my kinh v, p k, my nh, v th Yersin quyt nh xui dng sng Krong Bung (cn gi l Xr Pc (Sr Poc) hay X Bng Can (S Bang Kane) tu a phng).

Ngy 9-6-1892, Yersin n Xtng Treng (Stung Treng) trn b sng M Cng. [50, 2 - 34]

Sau mt thi gian Pa-ri, Yersin li mong mun tip tc thm him, ng vit trong hi k:

Khi ta tr v vi i sng vn minh, ta vi qun nhanh ni mt nhc, gian lao, thiu thn trong chuyn thm him. Nhng ri ta li nui tic cuc sng mo him y nhng trng hp bt ng, v t nh thm him no li bng lng vi chuyn thm him u tin. Ti khng b loi khi quy lut ny. Va mi khi bnh kit l mc phi trong chuyn i nm 1892, ti tm mi cch xin c tin hnh mt chuyn i mi vi nhim v khoa hc.

Nh s gip ca ngi thy li lc ca ti l Pasteur (Pa-xt) v ng B trng B Gio dc, ngy 24-12-1892, ti ri bn Marseille (Mc-xy) i Si Gn. Chuyn i kho st ch yu thm him mt vng Nam Trung K nm gia b bin v sng M Cng, u ngun ca sng ng Nai v X Bng Can.

Va mi ti Si Gn, ti n trnh din vi ng ton quyn. ng De Lanessan ( La-nt-xn) mun chuyn i ca ti t c kt qu thit thc. ng mun tip tc Trung K nhng cng vic ng bt u thc hin Bc K v ng d nh xy dng nhiu ng s gip cho giao thng c d dng, cho php tin su vo ni a, thng mi c thun tin v m rng phm vi nh hng.

ng giao cho ti nghin cu mt d n ng s i t Si Gn tin vo x Thng; con ng ny s i v pha Bc ti mt a im thun tin nht trn b bin Trung K.

Ti phi trnh by li hin trng ti nguyn ca x s ny, kh nng chn nui, nghin cu lm sn, tm kim nhng khong sn c th khai thc trong ni rng.

Ti chn im xut pht t Bin Ho. T y, ti ngc sng ng Nai tin su vo x Thng. Vi kiu dn lp nghip gn thc Tr An, rt c li nu con ng i gn n in hay x nghip khai thc lm sn.

ng ton quyn ch dn Tr C (Tra Cou) hay Tnh Linh (Tan Line) l mt trong nhng im con ng phi i ngang qua. Cng vic u tin phi lm l nghin cu mt con ng ni lin Tr An vi Tr C. ng De Lanessan mun on ng ny s c thi cng nhanh chng. i n Tr C, ng c thm Vetzel

34

(V-den), mt trong nhng ngi kim lm gii nht Nam K v hn na cn l mt tay th sn voi v t gic rt gan d.

Khi chng ti cng nghin cu xong on ng ny, ng Vetzel s bt u tch cc thi cng. Ti cn ni rng ng Vetzel cn l mt ngi bn ng kh i, chng ti rt tm u hp. Chnh v th ti thc s bun khi phi xa Vetzel Tr C mt mnh tip tc cuc hnh trnh.

V nhn vin ngi Vit, ti c 4 ngi qu Si Gn: By i cng ti nm ngoi v 3 ngi ph bp.

dng ca ti ng trong kh nhiu thng nh. Ti phi t hn ch, ch mang theo nhng g tht cn thit, b cc dng c cng knh v ti s i n x s khng dng tin, ch trao i hng ho.

My kinh v v 3 p k nh loi b ti gip ti xc nh to a im. I. T SI GN N PHAN THIT

Ngy 24 thng 2, ti i xe t Si Gn n Bin Ho, cn nhng ngi Vit dng thuyn tam bn ch hnh l ngc dng sng.

n Bin Ho, ti gp Vetzel ang ch ti. Chic thuyn my ca Ban Thanh tra gip ti vt nhanh on ng n Tr An. Chng ti n tn Tn Uyn, tip nhn hnh l ri thu mt chic thuyn c mc nh ch n Tr An. Chng ti n ni vo bui chiu ngy 26.

Gn Tr An, ng Bndeck (B-n-c) c lp mt n in c ph, c ph sp n thi k thu hoch.

Ngy 28 thng 2, chng ti i xe tru t Tr An n Tr C. Chic xe ton bng g, bnh xe c ng knh hn 1,5 mt. Mt chic mui nh che hnh khch v thng hng. Bnh xe c vo trc to ra mt m thanh inh tai v u u vang i rt xa. iu nhc kinh khng ny khng lm th rng hong s. T xe tru, chng ti c th bn trng nai, tru rng.

Con ng ch l mt khong trng trong rng. Xe ln dc, xung sui, leo ln trn r cy. Khong cch c tnh theo trm. Mt trm khong mt gi xe tru i (3-4km). Khi n mi trm, chng ti tho ch v cho tru ung nc.

T Tr An n lng Thng u tin Vio-yang mt mt ngy ng. Rng bng lng rt p. Ngi Vit o thn cy du cho du chy ra ri thnh thong dng tha g mc du. y cn tm thy cy sao, vnh vnh,...

Cng nh cc lng Thng Nam K, Vio-yang c mt nh chnh di v nhiu cn nh nh khc nm ri rc trn mt khong t rt rng. Ch lng - gi l Tng Man - trong cn nh chnh. Mt nh di c dng lm ni chung cho nhiu gia nh.

Ngi Thng Nam K c thn hnh rt cn i, nc da mu nu m, tnh tnh hin lnh, nht nht, khng thch sng xa qu hng. H trng la ry, bp v mt t thuc l. Khi thiu go, h n cc loi c tm thy trong rng. H dng cung tn sn mi. Trn trn nh, chng ti nhn thy nhiu hm rng di ca con nai c gi gn nh chin li phm trong nhng chuyn i sn.

T Vio-yang n Tr C, chng ti i ngang qua cc lng Tc Trng (Tiouk Trem), Thao Vieuk v V t. T lng ny n lng khc, ng i khng thng tp m quanh co. Gn Tr C, chng ti ra khi rng v vt qua mt cnh ng rng ngp lt vo ma ma. Dng sng La Ng chy ngang qua cnh ng.

T Tr C n Tnh Linh, chng ti i trong rng mt 3 gi. Tnh Linh l mt lng Chm gm c mt chc thn nh nm gia rung la. Cnh ng Tnh Linh c gii hn nh sau: ni ng v hng ng, ni C Tong v hng Ty; sng La Ng v dy ni La Ng v hng Bc, rng hng Nam. Mt dng sui ln- sui Lc - lm ngp cnh ng vo ma ma.

35

Ngi Chm Tnh Linh khng nhiu, khong hn mt trm ngi. Cnh ng Tnh Linh y th rng: nai, hu, tru, heo rng. m m

chng ti nghe ting voi h quanh tri. Mt hm, khi i sn, chng ti gp hai con voi ci chy trn ngang qua mt vng m ly.

Ti ngh vi ngi ch lng c chch thuc cho ton dn trong lng. ng chp nhn ngay v dn nhiu bun Thng quanh vng n xin c chch thuc.

Ngy 18 thng 3, Vetzel tr li ng c v Si Gn, cn ti tip tc i n Phan Thit.

ng mn t Tnh Linh n Phan Thit khng i ngang qua mt lng mc no, phi mt mt ngy ri; nhng ngi khun vc i mt hai ngy. Chng ti ng trong rng ti mt vng c nhiu cp, phi t mt vng la chung quanh tri cp hong s trnh xa. Trn con ng vng pha Nam ni ng, chng ti ch cn ln mt dc cao 100m n mt trong nhng honh sn ca dy ni. Sau , chng ti n vng bng phng trong rng tha. Cch Phan Thit 6 gi i b, ngi Vit khai thc g lm ct nh.

Trc khi n Phan Thit, chng ti i ngang qua lng Pu-la t hiu khch, ri n lng Pu-hu theo o Pht. y, chng ti c tip i rt n cn. Cch nh lng 5 pht, con sng Phan Thit to nn mt vng nc kh su, di khong 500m, trong sinh sng mt loi c su khng l. Hnh nh n n tht nhiu ngi tm ni y.

Phan Thit l mt cng thng mi ln nht trn b bin Trung K, gia Si Gn v Quy Nhn. Phan Thit sn xut mui, nc mm v c kh. Ngi Thng khp vng n y trao i hng ho. iu chng t Phan Thit l mt trung tm thng mi quan trng l y c 500 ngi Hoa n lp nghip. Phan Thit c mt ph cng s, mt nh bu in v mt trm thu thu.

II. T PHAN R N TNH LINH T Phan Thit, ti i trn con ng ci quan n Nha Trang trnh din vi

cng s Lenormand ri tr v Phan R. Ti d nh li i t Phan R vo x Thng tm con ng tt nht ni lin Phan R vi Tnh Linh. Ti dn theo mt con voi ca thnh Khnh Ho chuyn ch c v nhiu con nga.

Phan R, cc ng quan bit ti c chch thuc nga (1) xin ti chch cho tr con trong vng. Trong hai ngy, ngi Kinh v Chm dn 1.200 em b n cho ti chch thuc.

Ngy 8 thng 4, t sng sm, chng ti khi hnh ln min ni. on l hnh ca chng ti khin cho dn chng ven ng rt ngc nhin. H cha bao gi thy mt on no nh vy: 80 ngi khun vc, 6 con nga, v nht l voi!

T Phan R, ti n Ca-long Ma-ai (Kalon-Madai) chn ni. y l mt lng Chm Bnh Thun m ngi Kinh v ngi Thng thng lui ti bun bn v trao i hng ho.

Ca-long c rt nhiu cng. Vo lc hong hn, mt khc nhc lc iu vang

ln. y l thi im tt nht bn vi con cng.

36

C 2 no ng t Ca-long ln cao nguyn: mt no i ngang qua Ta-ly n Ta-la (2 ngy ng) v mt no khc n Lao Gu-an (Lao-Gouan) (1 ngy

ng). Ti bit con ng th nht. Hai nm v trc, ti i trn con ng ny trong chuyn ln min Thng u tin. Lc by gi, thi tit rt xu. Ti cn nh mi ti vt hai ngn o cao 900 v 1.200m trong mt cn ma tm t.

Chng ti th i trn no ng khc. ng mn t Ca-long n Lao Gu-an lc no cng ln dc, trong khi trn no

ng Ta-ly - Ta-la c nhiu on ln xung lin tc. ng dc rt ng. Ngi qun tng khng bao gi thy cnh tng nh

vy bn giao cho nhng ngi khun vc mang h c bnh voi. Trong thc t, on ng dc ch ko di 2 gi ri, nhng rt ng v chng ti leo t 50m ln 950m. T cao 600m, chng ti i vo rng thng.

T nh ni, chng ti nhn thy chn tri bao la. pha ng Nam, mt cnh ng y bi rm gii hn bi nhng cn ct trng xo, ri Bin ng mt mu xanh nht ho vi mu xanh ca bu tri chn tri xa. V pha Ty Bc l cao nguyn min Thng vi nhng rng thng v bi c. Xa hn na l dy ni m nht.

T nh o n lng Lao Gu-an i mt 5 pht. Lng c mt lot xm nh nm gia rung la. Mi gia nh sng trong mt nh sn nh.

Nh tip xc thng xuyn vi ngi Chm chn ni, dn lng Lao Gu-an cng nh cc lng nm trn nh ni gia Phan R v Phan Rang (Lao Gu-an, KDn, RLm, B-kran, MLn, i-m) khng cn mang tnh cht thun tu min Thng, ni c hai th ting M v Chm.

Khch khng c tip trong nh ca ch lng m trong nh lng ct ti mt ni hi cch xa lng. Dn lng mang n cho chng ti nc, la, chiu v qu tng cho khch. c bit, qu gm c g, trng, chui v mt ch ru. Cng nh ti cc ni khc trn min Thng, ch lng c hnh mt nghi l tn gio trong khi khch ung ru cn. Ngi Thng khng th Pht, thn linh chnh ca h hnh nh l Yng. Ch lng a cho ti mt ci cn trc ti cm vo ch ru. Trong thi gian ti ung ru, ch lng qu cnh ti cu nguyn Yng ph h cho ti. Ngi ung cng lu th nhng li cu nguyn cng di. Sau , ru c ht ra tch v chuyn cho nhau ung xoay vng.

Ni y khng c gin cng ching nh pha Bc. Tuy nhin, trong nhng ngy trng i, hai ngi Thng eo mi ngi mt ci ching trn vai tri, bn tay tri gi ly ching v dng bn tay mt nh vo ching, nghing ngi v pha trc v ln lt quay u sang hai bn. Mt ngi Thng ngi trc mt ci trng nh ho m theo.

Lao Gu-an, ng Tong Vit Ca i theo ti. y l mt ngi Kinh c nhim v thu thu ngi Thng trong cc tng thuc Phan R. ng ta khuyn ti i vng sang hng Bc thay v i thng theo con ng Tnh Linh v ng i cng ti n Ta-la.

Ngy 14 thng 4, chng ti ln ng theo hng Bc, i xuyn qua nhng khu rng thng rt p trong vi gi. Gn lng Ya, chng ti phi vt sng ng (Da Dong), mt dng sng rt rng v l mt trong hai nhnh sng thng ngun sng ng Nai. Chng ti dng li Ri-ng nm st bn sng ng. Gia Lao Gu-an v Ri-ng phi mt mt ngy ng. Chng ti i qua cc lng Ya, Con Ta-t, a Huynh (Du-u-in) trn dng Cam Ly (Da Kem-l) v -a.

Ngi Thng Ri-ng thun thc hn ngi Thng Lao Gu-an v ch ni ting M. Kin trc cng khc: khng cn l nh sn, mi rm thp st mt t, ca khng t hai bn hng m bn cnh nh. Ngi Thng lm ngh rn; hu nh c lng khai thc v rn st, sn xut c dao, ru v cc dng gia nh.

37

Khi ung ru, ngi Thng bt u ly mt t go ln men trong ch ru ri ch ln ct nh khn cu Yng. Ting Thng gi nghi l ny l kp-ca.

Ngi Thng m tn rt k l: nu trong cn ging bo, ngi ta t cnh qu xoi mt ming tht b hay heo, nhng thc phm ny chc chn s ko sm st n! Mt ngy kia, ti mun th nghim xem sao. Ngi Thng s hi chy trn. Ti phi trn an h v ha khng lm nh vy na!

Cao nguyn chung quanh Ri-ng tr tri c v s n nai. Ti sn c rt nhiu th rng v chia tht cho dn lng.

T Ri-ng, nu chng ti tip tc i v hng Bc, a hnh rt dc, cao dn n tn Lang Bi-an. Hai ng Nis (N-tx) v Umann (Uy-man) bit n ngn ni ny cao hn 2.000m. Sng ng Nai bt ngun t y. Ti di chuyn thm st Lang Bi-an sang thi gian sau, v hin nay, Tong Vit Ca hng dn ti i v hng Ty Nam. Trn ng i, ti dng li vi ngy ba lng ln: Kla Ka, Con Tan, La-ra nm gia cao nguyn tr tri y c cao. Kla Ka, dn lng t chy ng c, t chc sn bn cho mng ti. y l mt trong nhng cnh tng p nht ti c xem.

Ngi Thng t la to thnh mt vng trn ln di hng kilmt. La chy dn vo bn trong, dn th rng li. Thnh thong, mt ch nai, mt con b rng, mt con cp nhy qua bc tng la tm cch trn chy, nhng khng thot khi nhng vin n ca ti. Nhng con ch cng lm cho cuc sn bn thm hng say k l.

Con Tan, c on u b st rt mc du ung thuc phng bnh. Nhng ngi Vit u mc bnh nng nhng ti ch b st nh. Ti ch b st rt mt ln trong sut chuyn i ny.

T Con Tan n La-ra, chng ti phi vt sng ng Nai chy trong mt thung lng hp v rt su. Cao nguyn cao 950m, sng ng Nai chy cao 650m.

La-ra, trong m ti, mt con cp ln vo trong tri c mang i mt ngi. Nh bo ng kp thi, ngi Thng thot nn nhng s qu nn b cm trong vi ting ng h.

Tong Vit Ca ni vi ti c th xem m ca mt vua Chm gn lng. Ti yu cu ng ta dn ti n ni. Chng ti i cng vi 20 ngi Thng. M nm mt ni no trn mt ngn i nh y cy ci cch lng 1 gi i b. Chng ti kho st ngn i mi pha. Cng vic tht khng n gin v dy leo chng cht v vt lc nhc trong khu rng m t. Sau 2 gi tm kim, ngi Thng ni vi ti c l ngi m chm vo lng t v ti phi lm ph php ra lnh cho ngi m xut hin. V ti khng tin chc lm vo ti ngh ph thu ca mnh, ti ra lnh tr v lng c. Rt c th ngi m ni ting ny ch l mt tng c hnh dng k l nhng tr tng tng ca Tong Vit Ca bin ho n thnh m ca vua Chm.

Ngy 25 thng 4, ti n Ta-la, cnh quan cao nguyn thay i. Rt nhiu ngn i chia ct cao nguyn thnh nhng thung lng nh vi rung nng hay thm c mn, rm rp v rt ti mc du vo cui ma kh.

i ni y thng cao t 30 n 50m trn cao nguyn cao 900m. Lng mc rt nhiu, b tr tht ngon mc trn sn i. Chnh tng ti Ta-

la. Ni y cng c nh chung cho khch. Dng sui ln a R-am (Da Ri-am) - mt nhnh ca sng La Ng - chy rt gn Ta-la, quanh i ni, cung cp nc v gip cho rung nng thm mu m.

Ngi Thng vng ny rt giu. H s hu nhng n tru rt ng c hng trm con. Vo nhng dp l ln, ngi Thng git mt s tru. i vi mi con tru b h, h dng cnh lu mt cy nu bng tre, cao 20m c nhng vt trang tr bng my kt thnh bng di. Trong vi lng, ti m c 30 cy nu. T xa, ngi ta tng nh nhn thy mt on tu b neo trong hi cng.

38

Ti dng li vi ngy Ta-la. Nhn dp ny, ti ci nga chy khp vng. Trong mt chuyn do chi, ngi Thng ch cho ti mt m thic p gn

lng Ia Lone. M thic ngay di dng thc, nc chy lm cho thic l ra. Ti ly vi mu thic.

Ti Tong Vit Ca li Ta-la ri tip tc ln ng i Phan Thit. Yan l mt lng quan trng cui cng trn cao nguyn. Chng ti phi xung thung lng La Ng v xui dng n gn Tnh Linh. Thung lng La Ng rt su. ng i chy ngang qua mt vng rt mp m c mt tc ngi M khc sinh sng. Lng mc cng khc, khng cn nhn thy nhng cn nh di dng cho c lng chung. Mi gia nh c mt nh sn vung ngn vch bn trong. y chng ti nhn thy cc chung b cu ct trn mt cy tr, trn lp mi nh l nhng hnh hoa vn bng st. Ti tng nh ang i vo mt lng ngi Gia-va v ngi dn y cng thuc chng tc M Lai, h qun x-rng v khn ng trong khi ngi Thng qun kh ngang tht lng. Mu da ca h trng hn ngi Thng, nt mt cng hon ton khc. y l mt b tc sng l loi, khng ho ng vi cc b tc ln cn.

Thung lng La Ng l x s ca voi. Ti bn quan st thin vn khng th i sn c nn giao cho Bp - mt ngi Vit - i sn h ti vi khu sng ca-lp 8, v kh c bit dnh cho loi th to ln ny m ng Vetzel n cn cho ti mn.

Con Rum (Droum) l bun Thng - M Lai u tin chng ti gp t cao nguyn xung. Bun trn cao 650m.

Mt ngy trc khi ti n, vo gia tra, cp v mt hai ngi ang trn ng i lm ry. Cp n tht v mang mt t thi vo rng x xc. Ti n tn ni cch lng ch 10 pht. Xc t thi cn nm cnh ng mn c vi cnh cy ph ln. Khng th no ui theo cp trong mt khu rng dy c, ti t khi thy ni no tho mc li rm rp nh y.

T Con Rum n T La phi vt sng La Ng. Ngi Thng bc mt chic cu tre di 90m cho ti ci nga i qua.

Vi nm trc, trong chuyn i thm him thng ngun sng La Ng, ng Umann ving T La. C khong hn mt chc bun T La cch nhau kh xa.

La-ya ti gp li Bp. Ti hm qua, anh ta bn b thng vo u hai con voi, nhng nhng con vt ny sau khi ng xung li chm dy ri ln trn vo trong lm tre. Ti ngh rng tt hn ht nn nhm bn vo vai voi, chc chn voi s b thng nng v cht.

P Ton l lng Thng - M Lai cui cng trong thung lng La Ng. Thung lng m rng ra thnh cnh ng La Ng. Ti li i ngang qua khc sng ny gn Bc Nui (Barth-Nui), v sau 3 gi i b, ti tr v Tnh Linh vi nhng ngi dn hiu khch.

III. T TNH LINH N PHAN RANG Trc khi n Phan Rang bng mt con ng khc con ng va i qua, ti

c nh xung thung lng La Ng, men theo hu ngn dng sng th tm xem con ng qua ng ny c tin hn khng?

Ti khi hnh vo ngy 22 thng 5. Chuyn thm him ny c th kh khn v ma ma n. Chng ti qua sng Bc Nui, ri theo con ng i v hng Ty. ng mn dn n Blu rt tt, nhng t lng ny, hay ni ng hn t Cai (Ba Kai) (gn Blu) n Cao Cang khng c con ng no khc hn l La Ng. C cnh ng u b ngp lt. Tuy nhin, dn lng cam oan vi ti nu i vng ln hng Bc s qua khi cnh ng v n Cao Cang.

Ti i theo l trnh ca ng Nis v Umann i ngang qua cc lng M Pu (M Phou), B Sar (Bassar), Gu Mo (Goumor) trn sng Hu-oai (Da Oui), mt trong nhng nhnh sng ln ca sng ng Nai.

39

T Gu Mo, ti i theo mt con ng khc tin v hng Ty, ri v hng Nam. Ti gp nhng b tc c lp khng ng thu cho ai c. Khp ni, h tip i ti rt n cn nhng hnh trnh cc k vt v v ng dc v mi m, vt li rt nhiu. vi ni, i c 20 bc phi dng li mt ln bt c mt t con vt. Tht ng l mt cc hnh! Ti i ngang qua cc lng: Mouur, Pron, Cone H, MSrang, v.v...

Ngi Thng dt vi lm mn, kh, o ngn. H ch trng la ry. Ch lng tip khch, mi khch ung ru v nghe nhc cng ching. By ngi Thng mi ngi cm mt ci cng xp hng theo kiu n ri i chm chm trong lu, dng nm tay phi nh theo nhp iu. Ho m rt kho v cm ng!

Ngy 20 thng 5, dn lng cam oan vi ti chiu nay s n Cao Cang. Chng ti cn i qua cc lng Chang Muong, Con Hine. Trong vi gi, di cn ma, chng ti i trong mt khu rng y vt, v cui cng chng ti n... Cai, ni ti khi hnh cch y 4 ngy! R rng khng c con ng no khc con ng sng ni lin Cai vi Cao Cang.

Ti nh phi i theo li ny. Cai cch La Ng kh xa, nhng cnh ng b ngp lt, chng ti c th

ri bn mt a im gn bun v cho thuyn i gia nhng m c cao trong vi gi. Dng sng un khc qu nhiu nn phi mt mt ngy cho thuyn t bun ny n bun khc.

ng Nis thm Cao Cang v m t t m Da Bakua, mt tng khng l m dn trong vng tn sng nh Thng .

Cao Cang, ngi Thng khng ni ting M m dng mt th ng rt gn vi ting Kh-me. Ti nhn xt thy t Cai n Cao Cang c nhng b tc khc nhau.

Cao Cang ni lin vi Dong Ly - mt lng nm gn hp lu sng La Ng v ng Nai - bng mt con ng c th i xe tru vo ma kh, vo ma ny ng b ngp nc.

Ngy 23 thng 5, trong mt ngy, ti i t Cao Cang tr v Tnh Linh. Ti cho thuyn t Cao Cang n V t (Vio Deuk), ri i b t V t n Tnh Linh.

T chuyn thm him ny, ti rt ra mt kt lun l i theo hu ngn sng La Ng khng c li, c vng l mt cnh ng ngp nc t nhng trn ma u ma v c rt t dn c sinh sng.

Ngy 30 thng 5, ti tr v Phan Thit con voi, cc qun tng v mt ngi Vit, tt c u b st rt nng khng cn gip ti c na. Ti li ln ng, tnh men theo t ngn sng La Ng ln tn Con Rum. Ti mun con ng i qua y thay v vt sng La Ng hai ln Bc Nui v Con Rum nh ti i n Tnh Linh theo hu ngn.

T Tnh Linh n Ja Con phi mt nguyn mt ngy ng. Chng ti i vng ni ng, leo ln nhng honh sn cui cng hng Bc ri i vo vng ng bng.

Ja Con nm trong mt thung lng c ni Snoung bao bc ba pha. Dng sui chy qua thung lng l mt nhnh sng Phan Thit.

T Ja Con, chng ti vt o n C Dn (Ca Yon). Trong vng c rt nhiu voi. Mt anh th sn ngi Vit bn cht vi con voi rt p.

Line Yan cao 430m. y l mt trong nhiu lng kiu Thng - M Lai nm trong thung lng tuyt p Da Ross, mt dng sng nh nc chy mnh nh thc nhp vo sng La Ng cch kh xa.

T Line Yan n Con Rum, on ng i tht vt v. Chng ti phi vt qua v s i ni him tr, khng ngng ln xung dc.

40

Ti khng dng li Con Rum, ni ti bit. Dn lng ni rng t hm ti i cp cn v mt hai ngi Thng! Nh vy tt c l nm ngi!

T Con Rum, ti qua bn hu ngn sng La Ng trn mt chic cu cn tt mc du nc sng dng cao. nh ca ti l men theo hu ngn dng sng ln thung lng La Ng. Ti i ngang qua nhiu lng mang tn T La, ln dc xung o, ri li xung o ln dc, cui cng n Tia Lao c ghi trn bn ca Umann.

Tia Lao cao 300m l mt im ngon mc. Ti c th ghi chnh xc hnh dng ton vng v nh du nhiu im quan trng. Ti c bit ch mt ngn ni cao hnh nh hon ton l loi hng Bc. l ni T ung (Ta Doum). Di chn ni, sng ng Nai chy theo hng ng Ty; xa hn, dng sng un khc chuyn xung hng Nam. V th ti quyt nh n T ung.

Ngy 9 thng 6, ti ng B Sar (Bassar), mt lng trn cao nguyn gn Yane, ch cch Yane bng mt thung lng nh ca sng a R-am (nhnh sng ln ca La Ng). C vng rt ng dn v giu c. i trong mt gi, ti gp rt nhiu bun lng. t ai tht thch hp cho chn nui!

T B Sar (Bassar) n Bross, chng ti i mt hai ngy ng trong mt vng tuyt p. Khp ni chng ti u thy bun lng v nng ry. Bross nm trong mt thung lng su c ni T ung hng v n ng v hng Bc. Dng sng ng Nai chy qua thung lng ny.

Ti c nh leo ni T ung. Nhn t xa, ngn ni ging nh mt ci nn l ln chp trn cao nguyn. Khi n gn, chng ti nhn thy rt nhiu nh ni cao v thung lng su, pha di nhng thc nc lnh ngt gm vang. Chng ti c cm tng nh ang trong vng ni Alpes (An-p).

Ti bo ngi Thng Yane dn ti ln nh ni cao nht. Chuyn leo ni mt 2 ngy. Khng c ng, chng ti phi ng li m trn ni, gn nh ni cao 2.000m. Nhng con vt nh nhung nhc chn ni khng cn xut hin y na. Lc no chng ti cng tht kh cc v phi trong my v ma. Ti li dng nh sng ca tia chp leo ln nh ni cao nht (2.100m). Ni y rng rm rp n ni nhn cho r ti phi leo ln cy. Chn tri bao la nhng khp ni mn ma dy c ngn cn khng cho ti xc nh v tr chnh xc c.

Ti xung ni nhanh, trong cng ngy ti n Con Tan, ni ti qua khi i t Phan R n Tnh Linh.

T Con Tan n Ri-ng, ti i theo mt con ng khc con ng ti i thng trc. Vic ny gip ti ghi c nhiu lng mi trn bn .

Cui cng, ti c li Ri-ng v cng vi bn ngi khun vc thm st Lang Bi-an, ngn ni cao thng ngun sng ng Nai.

Lang Bi-an pha Bc Ri-ng cch hai ngy ng. Cao nguyn nhp nh v cao dn t 900m n 1.200m. T 15 n 20km trc khi n chn ni, ti ra khi rng v ng trn mt vng hon ton tr tri v y c. Ni i nhp nh khin ti c n tng nh ang i trn mt i dng xao ng v nhng ngn sng khng l. Ni Lang Bi-an ng sng sng gia nh mt hn o v hnh nh cng xa dn khi ti n gn. Ngi ta d tnh sai khong cch trn nhng cnh ng bao la ny. Di ch trng, t mu en v y than bn. Nhng n nai ln yn cho ti n gn vi trm mt, ri vt chy ra xa, ngoi c li t m nhn chng ti.

41

Dn c trong vng tha tht, vi lng ngi Lch (M Lates) tp trung chn ni. H trng la nc rt tt. Chng ti qua sng ng Nai, ch l mt con sui rng 3 mt, v n ng Gia (Lang Ya hay Dan Ya) c chnh tng tr ng.

Ngi Lch ni c ting Chm v ting M. Ph n c vnh tai khot mt l ln v t vo nhng chic vng to treo lng lng nhng si dy thic hnh xon c rt nng.

Ti c tip trong nh chung. Mi chc sc trong lng mang n mt ch ru. Trc mt ti c c thy 6 dy ch. Rt may, h khng i hi ti ung ln u ht tt c.

Ti ch ng li m ng Kia, ri tr v Ri-ng di mt cn ma tm t. Tri ma khin cho sn dc rt trn trt v bin nhng dng sui nh thnh nhng dng sng tht s, rt nguy him khi vt qua.

Trong thi gian ti i vng, mt con cp c v ly mt trong nhng con nga ca ti ng ngay trong hng ro ca tri. Anh th sn ngi Vit m ti li Ri-ng t chc chin u. Anh ta ch bn b thng con cp. Con th d ny trong khi chy trn v hai ngi Thng b thng nng...

* Ri Ri-ng, Yersin men theo thung lng sng a Nhim v vt sng Phan

Rang. T ngy 19 thng 7, Yersin ln min ni tnh Khnh Ho v c Lc ho

gii nhng v xung t gia cc b tc ngi Thng. Thng c Nam K mong mun Yersin thc hin mt chuyn i trong ma ma

trn con ng Yersin i qua trong ma kh, nhn tin nhn xt thm v phn t b ngp lt v tm quan trng ca cc dng sng.

Ngy 8 thng 9, Yersin ri Nha Trang v i theo con ng ci quan n Phan Rang. Mt ln na, Yersin t Phan Rang ln cao nguyn.

Yersin i ngang qua cc lng i-m, B Kran, K Dn, Lao Gu-an, Ta-la, v.v... Khp ni Yersin c tip i n cn nh trong chuyn i va qua. ng la

ti tt ha hn c ma ln. n Tnh Linh, Yersin thy c vng b ngp lt. Nu xy dng mt con ng

t Tnh Linh phi nng mt ng cao hn mt rung, rt tn km. V sau, con ng t Si Gn qua Tnh Linh n b bin min Trung khng thc hin c. Thay vo l con ng Si Gn - Phan Thit i ngang qua Tc Trng - Long Khnh - Hm Tn nh hin nay. [47, 166 - 205]

KHO ST U TIN CAO NGUYN LANG BI-AN Trong hai nm 1942 - 1943, tp ch ng Dng (Indochine) dnh 9 s

ng hi k ca bc s Yersin vit v nhng chuyn i ln Ty Nguyn, Cm-pu-chia v H Lo t nm 1891 n nm 1894: Nha Trang - Phan Rang - Phan R - Djiring - Phan Thit (1891); Ninh Ho - c Lc - Xtng Treng (1892); Bin Ho -

42

Lang Bi-an - Phan Rang; Ninh Ho - c Lc - Nha Trang- Tnh Linh - Bin Ho (1893); Ninh Ho - c Lc- Cng Tum - Gia Lai - A-tp - Nng (1894).

Sau y l bn dch chng Kho st u tin cao nguyn Lang Bi-an: Nm 1893, ti thm him min Thng pha ng dy Trng Sn gia hai

v tuyn ca Phan Thit v Nha Trang v c gng thit lp mt bn . Ti mang theo mt my kinh v v mt p k gip ti tnh ton cc to a

l xc nh cc im ng ch . Ti ln li khp vng trong 5 thng (t thng 3 n thng 7), ghi cc dng sng, v tr nhng ni c dn c sinh sng, hnh dng nhng ngn ni.

Chnh trong ln kho st ny, ngy 21-6-1893, ti tip xc ln u vi cao nguyn Lang Bi-an. L trnh i gn ging nh l trnh v sau c chn thit lp mt trong nhng con ng ln cao nguyn i ngang qua Phi Nm, Pren n Lt.

Va ra khi rng thng, n tng ca ti tht su sc khi ng trc mt vng cao nguyn mnh mng, hoang vng v tr tri, gi nh li cnh bin ng v mt t sng khng l mu xanh dng ln. Ni Lang Bi-an sng sng chn tri pha Ty Bc cao nguyn, lm tng thm v p ca cnh quan v to nn mt hu cnh tuyt m.

Yersin nm 1893 Ti i ngang qua cao nguyn n lng Thng ng Kia, ti xung cao

nguyn rn - Djiring pha di bng mt l trnh khc i ngang qua n Kr-t v mt chui lng mang tn chung l Ri-ng.

V sau, ti c dp ln cao nguyn Lang Bi-an theo nhng con ng khc v c bit bit c con ng ni lin cc nh ni t rn ln Lt qua Trm Hnh (Arbre Broy), Cu t (Entrerays), Trm B (Le Bosquet) v cao nguyn Lang Bi-an nh (Petit Lang Bian) m vin Pasteur cch y vi nm thit lp mt trm th nghim cy canh-ki-na. [50, 42 - 43]

P T CA YERSIN C TI TRNG TRUNG HC YERSIN

Ngy 28-6-1935, trong bui l khnh thnh trng trung hc Yersin v pht thng trng th cui nm hc 1934 - 1935, sau li pht biu ca Paul Duvernoy (Pn uy-vc-ni) - hc sinh lp 2A, Yersin c p t sau:

Ti rt cm ng v cm tnh cc em dnh cho ti. Cc em hy tin chc rng ti rt qu mn cc em.

Cc em tp hp quanh ti lm cho ti tr li v gi nh n thi xa xa. Ngy y, l mt hc sinh tr tui, ti thng to bo m mng n mt tng lai y mo him m hon cnh cho php ti thc hin.

43

Cc em khin ti hi tng li s pht hin cao nguyn Lang Bi-an vo thng 6 nm 1893 trong mt chuyn i kho st vi mc ch thm him vng rng ni Nam Trung K lc by gi hon ton cha ai bit n.

n tng ca ti tht sng ng khi va ra khi rng thng, ti ng trn b ca mt cao nguyn mnh mng, tr tri v mp m c ba nh ni Lang Bi-an ch ng. Mt t nhp nh khin ti lin tng n bin c xao ng v mt ngn sng khng l nh thng thy trn b bin min Trung vo lc tri sp ging bo.

Khng kh mt m lm cho ti qun i ni mt nhc v ti nh li nim vui c chy ln chy xung ht tc lc trn nhng ngn i xanh ti nh mt cu hc tr nh... [49, 11]

BT TCH CA YERSIN Mt nm sau khi Yersin qua i, Tp san ca Hi Nghin cu ng Dng

(Bulletin de la Socit des tudes Indochinoises), b XIX, s 1, xut bn vo qu I nm 1944, c ng nhiu bi vit v Yersin, c bit hai trang in li trang 117 v 118 nht k ca Yersin vit v ngy 21 v 22 thng 6 nm 1893:

Tm dch: Ti y ngi ta mang cho ti 4 ch ru cn. Khi hnh 9 gi 15 ? BB 45 vt sui Tam (Da Ntme) chng ti i dc theo t lu 35 Bun T-p (2 xm) 10h10 Bun Kri-ang (ngi Lch, Tau Hoach) Dn c : 660 ngi. o c ni Mnin B 10 T Ti y 3 ch ru cn.

44

Khi hnh 11h35 ?? B Qua sui Tam nhiu ln. 0 gi 15 ? TB Qua mt nhnh sui v i vo thung lng nh. 1 gi 15 ? B 1 gi 45 Pren Khi hnh 2 gi 25 TB, dc! 3 gi 30 Cao nguyn rng ln, mp m v tr tri 3 gi 45 Qua mt con lch chy v pha tri ? TTB 55 Ng r ? TB 4 gi 45 B20T ri ng r. ng B N (Boneur) i v hng Bc; chng ti i

theo ng TTB n Dng (Deung) 5 gi 55 ng ? B Qua sng ng (Da Dong) y rng 6m, su 80m v nc chy xit. ng ? B v 6 gi 15 ng Kia hay ng Gia. 4 ch ru cn. Ti hi ng chnh tng v nhng vng pha Bc ni Lang Bi-an m ti o

t mt im cch ng Kia v pha TTB (3km). ng ta bit cc bun Krong Ea, Kadoung v cc bun Bih m ti nhc tn. ng ta cn nu ra cc bun sau y nm pha Bc ng Kia v Menom Damutte: Mane Trane, Jenne, Dla, Tiel Moup, Jenne Tran, Bome Taou, Tiel Deung, Damron, Tildot, Dousal, Pic, Passal, Dambat, Lamenne, Partan, Khout.

Khi hnh 6 gi 10 ? N qua sng ng (t ngn) 6 gi 35 ng ? N35T, ma! 7 gi 30 n Kr-t (An Kroette), 2 xm. Dn c: 630 ngi. Nh khng ct trn tr, mi nh st mt t. Khi nc vo ch, ngi ta

bt u mt t nc si, ri cu nguyn Yng cho n khi xong nc lnh. Chnh ti phi cm cn trc vo ch ru...

rong chuyn cng du n nm 1897, Ton quyn Paul Doumer (Pn u-me) c chng kin nhng trm ngh dng (sanatorium) t chc tt v nhn

thy binh s ng ti cc a im trn cao t 1.000m ln n 2.000m, c kh hu ging nh chu u, khng b mc nhng bnh vng nhit i. Doumer rt mong mun tm mt hay nhiu ni tng t dnh cho cng chc v binh s Php mt mi, au yu v kh hu nhit i, trnh c ci nng nung ngi ng bng, tn hng nhng giy pht yn tnh trong khng kh mt lnh hi phc sc khe. Trong l th ngy 23-7-1897 gi cho cc khm s, Doumer nu ra bn iu kin cn thit cho mt ni ngh dng: cao ti thiu 1.200 m,

45

ngun nc di do, t ai trng trt c, kh nng thit lp ng giao thng d dng. [29, 336] min Bc, hai a im c gii thiu nhng khng c chp nhn: nh ni Ba V v cao nguyn gia sng Hng v sng . nh ni Ba V qu cht hp v m qu cao; ng giao thng ln cc cao nguyn gia thung lng sng Hng v sng khng thun li. [25, 305] Vng Tu nm trn b bin, cch Si Gn 10 gi theo ng sng, l mt bi bin mt m hn vng ni a nhng khng th dng lm ni ngh dng. Vng m ly di hng chc cy s gn Vng Tu l mi trng truyn bnh st rt. Nam K v Cm-pu-chia khng c nhng vng ni cao trn 1.000 m. Gn Ty Ninh c mt nh ni cao 884m; gia Chu c v H Tin cng c vi nh ni khc cao 400 hay 500m. [51, 340] Nhn c th ring ca Doumer, bc s Alexandre Yersin gi thnh lp ni ngh dng Lt - ng Kia. [11, II] T thng 10 nm 1897, Doumer c mt phi on qun s nghin cu tm mt con ng d dng nht i t Nha Trang ln cao nguyn Lang Bi-an. Phi on t di s ch huy ca i y pho binh Thouard (Tu-a), c trung u thu qun lc chin Wolf lm ph t. Cc thnh vin khc ca phi on gm c: Cunhac (Cuyn-hc), ph t trc a vin; Abriac (A-bri-c), ph trch vn chuyn hng ho, Missigbrott (Mt-xt-brt), s quan tu tng, rt tho vt. Ngoi ra cn c hai hay ba dn binh v mt ngi dn ng i cng vi Yersin 4 nm v trc. Phi on i t Si Gn n Nha Trang v tin vo thung lng ca sng Nha Trang. Sau mt thng kho st a hnh trong nhng iu kin rt kh khn v vt v, on ngi n thung lng sng a Nhim, gp bun Thng La P (Loupah) gn rn (Dran). T y h men theo hu ngn sng a Nhim n Phi Nm (Fimnom), ngc dng sui Tam, vt thc Pren (Prenn) v leo ln trn trin dc cao pha Nam cao nguyn, n Lt ti mt a im v sau xy ct qun Xa-voa (Auberge savoisienne) (1). Sau mt thi gian dng lu sng bn b sui Cam Ly, on tr ng tm thi ng Kia. Ti y c mt bun ln trong khi khp vng rt ngho nn v hoang vng. Mng Lin (Manline) c 2 hay 3 bun ngi Lch. ng Kia, phi on c thun li l trung tm ca ton vng, rt tin cho vic v bn v i vt dng ly lng thc. Thouard chng minh khng th i thng t Nha Trang ln Lang Bi-an v phc tho mt con ng di khong 122km i t Phan Rang, ngang qua Xm Gn, rn, thung lng sng a Nhim, Klong, Pren v n Lt. Nhn thy cao 1.000m, cao nguyn Lang Bi-an c nhiu nhnh ca sng ng Nai, ng gi

46

xy dng mt con ng trc tip t Si Gn ln Lt qua thung lng sng ng Nai, trnh con ng o cao 800m ln rn. Sau 11 thng kho st, vo thng 9 nm 1898, phi on tr v li vng bin, ch Missigbrott li, lp mt vn rau v chn nui mt t gia sc. y l bc u ca nng tri ng Kia. [19, 23] Nm 1898, mt trm nng nghip v mt trm kh tng c thit lp ng Kia di s qun l ca k s M. Jacquet (M. Gic-k), thanh tra nng nghip. Trong bo co ngy 15-12-1901, k s A. DAndr (A. ng-r), thanh tra nng nghip, trm trng trm nng nghip Lang Bi-an, cho bit trm c din tch 16,6706ha, trng th nghim nhiu loi cy:

Trm nng nghip Lang Bi-an - Rau: Mng ty, c tm, x lch, x lch xon (cresson), bp ci (cc ging , Cabus, Joanet, Milan, Bruxelles, Quintal), ci bng, su ho, da leo, da chut, hnh ty, c ci, c rt, c dn, u xanh, u H Lan, cn, ng ty, c chua, a-ti-s,... - Cy n tri: pom, l, o, cam, chanh, -liu, nho, du ty,... - Cy lng thc: bp, la m, i mch, yn mch, khoai lang, khoai ty,... - Cy cng nghip: ch. V hoa, A. DAndr ghi nhn: Nm nay, mt s lng tng i ln ging hoa c trng th. Ti c th k: hoa hng, cc, cc tm, dong ring, bng nc (balsamine), sen cn (capucine), c-c-li-c, thc dc, mm si, bt t, forget-me-not (myosotis), phong l (granium), mng rng (phlox), hoa tm (violette), cc l nhm (zinnia), cc trng (marguerite), cm chng, cm nhung, phin, t tng (pense)... Ti theo di cc ging hoa cho kt qu tt nht v t tn cng chm sc. Ni chung, c th ni hoa Php v cc vng n i rt thch hp trn Lang Bi-an. Hoa pht trin ti a v p rc r. Hu ht cc ging hoa u cho ht tt c thu hi v gi lm ging. Trm cng trng th c ci dnh cho chn nui, ging Mammouth (Mam-mt) v Dizette (i-dt-t), v nui 250 gia sc.

47

A. DAndr nhn xt: Gia sc tng trng tt nh c trn cao nguyn. Cc con vt a t Phan Rang ln rt m yu v mt mi v ng xa, nhng hi phc li sau 3 thng. 7 con b ging Bretagne (Br-ta-nh) ln nhanh nhng phi cho n thm c kh, bp, khoai. 3 con mang t Php sang v 4 con ra i trn cao nguyn. i khi n b sinh ra nhng con lai rt p. Hin c 12 con.

n gia sc gn trm nng nghip Lang-Bian Ngy 23-12-1900, ti mang t Phan Rang ln 10 con cu, trong c mt con cu c. S cu ny l ging lai gia cu n v cu Trung Hoa cho mt loi len di nhng th. n cu tri qua ma kh v mt phn ca ma ma. n ngy 18 thng 7 c tt c 19 con. Rt tic mt con cp ln vo chung trong m ti v v mt 14 con. Tuy nhin, 5 con sng st cn hnh dng tt v ti ngh c kh nng nui cu trn quy m ln v, tr tai ha ny, khng con th no mc bnh c. Kh hu v ng c hnh nh rt thch hp. Gia sc trong tri cung cp mi thng khong 50 thc khi phn chung. Nh lng phn ny, c th bn cho cy trng. T thng 5 n thng 10, trm nng nghip sn xut c mi tun 2 ln khong 150kg rau cc loi, con s ny c th ln n 267kg. Nng sn c th c coi nh di do. [24, 523-529] Trm kh tng hot ng tng i u n cho n cui nm 1908, tr nm 1905 b gin on trong mt thi gian. Ngng hot ng t cui nm 1908, trm tip tc cng vic t thng 6 nm 1909 n cui nm 1911. Vo thi k ny, i thin vn trung ng Ph Lin c nhim v tp trung v thng bo nhng s liu kh tng ng Dng bo tin trm Lt ngng hot ng v khng c tr cp.

48

Tuy nhin, nhng s liu kh tng thu c trong 14 nm xc nh iu kin kh hu ca cao nguyn Lang Bi-an.

NHIT TI CAO, TI THP TRUNG BNH HNG THNG T NM 1898 N NM 1911 V nhit , th cho bit nhit ti cao kh u, dao ng gia 270C v 300C tr thng 7 nm 1902, nhit ln n 320C. T 0oC vo thng 1, nhit ti thp gim xung cn -20C vo thng 2 v ln cao kh t ngt n thng 8 v thng 9 (khong 90C), sau nhit gim dn xung cn 20C vo thng 12. Nhit trung bnh hng thng thay i gia 16,370C (thng 1) v 19,570C (thng 5). T ma h sang ma ng, nhit ch cch nhau 3,20C. Nhit trung bnh hng nm l 18,320C, gn ging nh nhit trn b bin a Trung Hi vo ma xun. [26, 307-308] * Thng 3 nm 1899, Doumer gi in tn cho bc s Yersin bo tin ng s n Phan Rang trong vng 48 gi v s cng Yersin leo ni ln cao nguyn Lang Bi-an. Lc by gi, con ng ci quan t Nha Trang n Phan Rang ch l mt con ng mn khng c cu bc qua sng. Yersin lin