H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

SACH GIAO LY CUA LINH MỤC GIROLAMO MAIORICAVA SANG KIÊN HÔI NHÂP VĂN HOA

Tham luận của TS Nguyên Hai Tinh, SJHọc viện Dòng Tên TPHCM

Dân nhâpSư xuât hiên va phô biên cua chư Quôc Ngư chăc hăn đa đươc đa sô ngươi Viêt Nam trân trong va tan dương, vi no giup viêc ghi lai tiêng noi dân tôc trơ nên đơn gian, dê dang va phô câp hơn.  Tuy nhiên, cung không co gi ngac nhiên khi co nhưng ngươi năng long vơi lich sư va truyên thông dân tôc, tuy trân trong viêc tao ra cach viêt mơi cho tiêng noi dân tôc, vân tiêc thay cho viêc nhưng ang văn thơ cô viêt băng chư Han va chư Nôm lui dân vao quên lang va mât tich trong tâm thưc ngươi Viêt. Đôi vơi môt sô ngươi, chinh chư Quôc Ngư la “thu pham” cua hiên tương đang tiêc nay, vi no căt đưt tâm thưc ngươi Viêt khoi dong “truy câp” tơi nhưng ang văn cô viêt băng chư Han va chư Nôm. Cư theo quan điêm nay ma xet thi cac Giêsu hưu phai giât minh, nhân ra minh cung “bi va lây” va “mang tôi lơn” đôi vơi nên văn hoc cô cua dân tôc.  

Tuy nhiên, ngay ca khi bo qua vân đê con đang trong vong tranh luân răng liêu viêc hinh thanh va phô biên chư Quôc Ngư co thưc sư la nguyên nhân chinh cho viêc chư Nôm bi mai môt hay không, thi cac Giêsu hưu vân co thê an tâm trươc cac “cao tôi”, nêu co, vê trach nhiêm đôi vơi ngôn ngư va văn hoc cô cua dân tôc. Bơi vi, cac Giêsu hưu đâu tiên trên đât Viêt không chi sang tao va lưu truyên chư Quôc Ngư hiên đai, ma ho con đê lai cac tac phâm văn xuôi băng chư Quôc Ngư thơi đo, tưc chư Nôm, nưa.

Nhân dip Hôi Thao nay, chung tôi xin trinh bay sơ lươc môt khuôn măt khac, it quen thuôc hơn linh mục Đăc Lô, ma vai tro cua ngai trong lich sư truyên giao cung như trong lich sư ngôn ngư va văn hoc Viêt Nam đang ngay cang đươc nhin nhân ro hơn, nhơ viêc kham pha ra cac tac phâm Nôm ma ngai đê lai. Đo la linh mục Girolamo Maiorica (1591-1656).

Trong bai viêt nay, sau khi giơi thiêu sơ lươc vê con ngươi, công viêc va tâm anh hương cua linh mục Girolamo Maiorica, chung tôi se đi sâu vao tac phâm Thiên Chua Thanh Giao Khai Mông(TCTGKM) đê tim hiêu cac phương cach thich ưng va hôi nhâp văn hoa cua ngai trong khi trinh bay giao ly đưc tin chân truyên cho ngươi Viêt.

13)Sơ lươc vê linh mục Girolamo MaioricaLinh mục Girolamo Maiorica sinh năm 1591 tai Napoli (Y), đên Đang Trong vao cuôi thang 12.1624 (hoăc thang 02.1625) cung vơi sau (6) Giêsu hưu khac, trong đo co linh mục Đăc Lô.

Ngai đươc gơi tơi cư sơ ơ Nươc Măn (phân đât cuôi cua lanh thô Đang Trong, gân vương quôc Chăm (ngay nay thuôc thôn An Hoa, xa Phươc Quang, huyên Tuy Phươc, tinh Binh Đinh; thuôc giao xư Nam Binh, giao phân Quy Nhơn) đê hoc tiêng Viêt,

377

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

trong khi linh mục Đăc Lô đên cư sơ Thanh Chiêm (con goi la Ke Cham), cach Hôi An 7 km vê phia tây.

Ngai đên Đang Ngoai ngay 19.10.1631 (hoăc đâu năm 1632) cung vơi linh mục Bernardino Reggio. Sau môt năm ơ kinh đô Thăng Long, ngai đươc gơi tơi vung thôn quê ơ Ke Rum (Vinh, Nghê An) đê truyên giao cho ngươi binh dân, trong khi cac linh mục Gaspar d’Amaral va Antonio de Fontes ơ lai thu đô, đê dê liên lac vơi chua Trinh Trang. Nhơ thông thao tiêng Viêt, nên ngai dê tiêp xuc va thuyêt phục đươc nhiêu ngươi theo đao; chi trong 5 thang đâu ơ Ke Rum, ngai đa rưa tôi đươc cho 2.575 ngươi.

Vi phụ trach vung truyên giao rông nhât Đang Ngoai (gôm 9 quân – 4 quân vung đông băng va 5 quân vung đôi nui), nên ngay tư nhưng ngay đâu ơ vung Nghê An, ngai phai liên tục viêt thư tư va bai giang giao ly đê cac thây giang đoc cho cac giao dân ơ vung xa nghe khi không co ngai ơ đo. Vi thê ma ngai rât bân rôn vơi viêc viêt sach băng ngôn ngư va chư Đang Ngoai (tiêng Viêt, chư Nôm); ngai viêt sach ngay ca luc trên thuyên đi thăm viêng bôn đao. Cac hoc gia cho răng, ngoai viêc viêt sach đao băng văn xuôi, ngai con viêt kich va thơ; ngai con tô chưc thi giao ly co thương đê khuyên khich viêc hoc đao.

Sư liêu cua tac gia đông thơi vơi linh mục Girolamo Maiorica ghi lai răng binh sinh, ngai đa co công biên soan tơi 48 cuôn sach đao.

Xin kê tên môt vai tac phâm con tôn tai đươc Brian E. Ostrowski xac đinh la cua linh mục Girolamo Maiorica: Thiên Chua Thanh Giao Khai Mông, Đưc Chua Giê-su (Chi-Thu, Chi-Su), Dọn Minh Trươc Chiu Cô-mô-nhong, Thiên Chua Thanh Giao Hôi Tôi Kinh, Qua-da-giê-si-ma Mua Ăn Chay Ca, Nhưng Điêu Ngăm Trong Nhưng Ngay Lê Trọng Quyên Chi Nhât, Ông Thanh I-na-xu Truyện, v.v..  Va môt sô chu đê va tưa đê cac tac phâm cua linh mục Girolamo Maiorica nhưng chưa đươc tim thây: Kich vê cuôc đơi thanh Alêxu, suy gâm vê tinh yêu Đưc Kitô, vê cac tôi cua lươi, vê đưc khiêt tinh, vê tư đao, Sach Gương Phuc Gương Tôi, Kinh Đọc Sơm Tôi, v.v.

Thang 01.1656 ngai lâm trong bênh va mât ngay 27.01.1656 tai Thăng Long, tho 65 tuôi.

14)Sơ lươc vê cuôn Thiên Chua Thanh Giao Khai MôngVê tưa đê cuôn sach, “Thiên Chua Thanh Giao Khai Mông” co nghia la gi? Theo hoc gia Đao Duy Anh, “khai mông” co nghia la “mơ mang cai tôi tăm, cai ngu tôi. Nghia bong: day hoc tro tư luc băt đâu con ngu dôt”. Theo linh mục Huynh Trụ thi ngay nay ơ Trung Quôc, ngươi ta vân dung chư “khai mông” theo nghia “hoc tư đâu, (môn hoc) nhâp môn”. Như vây, theo nghia chư, tưa đê cuôn sach co nghia la “Dân nhâp đao thanh Thiên Chua” hoăc “Dân nhâp cac lơi day thanh cua Thiên Chua”. Chung tôi nghiêng vê nghia sau hơn, vi chinh linh mục Girolamo Maiorica viêt “Ây la lơi tom lai moi sư Đưc Chua Giêsu truyên xưa, đê cho ngươi ta biêt đương lên thiên đang” (TCTGKM, 14).

Nguôn gôc xuât xư

378

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Co hoc gia cho răng đây rât co thê la cuôn sach đâu tay cua linh mục Girolamo Maiorica, hoan thanh vao khoang trươc năm 1634.

Phân dân nhâp noi ro sach nay đươc soan dưa trên tac phâm cua thanh Rôbertô Bellarminô (TCTGKM, 13). Viêc đoc đôi chiêu cho thây sach nay theo kha sat câu truc (Tin Xin Giư Chiu), hinh thưc (hoi thưa) va nôi dung cua sach Giao Ly Ngăn ma thanh Rôbertô Bellarminô viêt, theo lênh cua Đưc Giao Hoang Clêmentê VIII, vao năm 1597-1598 cho giơi binh dân va tre em.

Tuy nhiên, linh  mục Girolamo Maiorica đa thêm nhiêu điêu vao cac câu hoi đap vôn rât suc tich cua Giao Ly Ngăn, trong đo co cac giai thich lây tư cuôn Giao Ly Công Đông Trentô, môt sô giai thich “theo y thoi An Nam” (TCTGKM, 14) phu hơp vơi tâm thưc, nao trang va đơi sông ngươi Viêt ơ thê ky XVII, va cac câu truyên đông tây kim cô khac.

Ban văn duy nhât con tôn tai cua cuôn sach ma chung ta co ngay nay la ban chư Nôm viêt tay, co xuât xư vao khoang năm 1666, hiên tai đang đươc lưu trư tai Thư Viên Quôc Gia Phap. Đây co thê la môt trong cac tai liêu đươc linh mục François Deydier sai ngươi chep lai, gơi vê Paris qua nga Thai Lan, lưu trư trong văn khô cua Hôi Thưa Sai Paris va rôi, sau cuôc Cach Mang Phap, đươc đưa vao Thư Viên Quôc Gia Phap.

Hiên tai, chung tôi đươc biêt co hai ban phiên âm TCTGKM ra chư Quôc Ngư, môt la ban lưu hanh nôi bô, không đê tên tac gia, in năm 2003 (ma chung tôi biêt la công lao cua cụ Vo Long Tê); hai la ban phiên âm trong phụ lục cua luân an tiên si Chư Nôm va Tiếng Việt Thế Ki XVII qua Thiên Chua Thanh Giao Khai Mông của Jeronimo Maiorica cua tac gia Nguyên Thi Tu Mai, hoan thanh năm 2012 tai trương Đai Hoc Sư Pham Ha Nôi. Hai ban phiên âm cua môt vai khac biêt nho nho ma chung tôi xin không đê câp đên ơ đây. Trong bai viêt nay, chung tôi sư dụng ban phiên âm lưu hanh nôi bô.

Đăc điêm, câu trucBan văn cuôn TCTGKM sư dụng nhiêu tư cô, vơi lôi noi binh dân; nhiêu chô con gây cam tương đây la lôi noi cua môt ngươi chưa sanh soi tiêng Viêt. Ban văn con chưa đưng kha nhiêu câu chuyên ly ky, đa sô kê lai cac phep la nhan tiên, cac cuôc hiên ra hay viêc ngươi chêt hiên vê đê truyên tai môt sư điêp nao đo.

Nghiên cưu ngôn ngư hoc cho thây ban văn dung chư Nôm thơi Lê Trung Hưng, thơi ky chư Nôm băt đâu chuyên sang đơn tiêt.

Câu truc nôi dung ban văn gôm sau (6) Đoan, trong đo cac Đoan chinh đươc săp xêp theo thư tư Tin (Đoan ba, giang vê Kinh Tin Kinh), Xin (Đoan bôn va năm, giang vê Kinh Lay Cha va Kinh Kinh Mưng), Giư (Đoan sau, giang vê Mươi Điêu Răn). Chung tôi xin trich câu đâu cua tưng Đoan như sau, đê quy đôc gia thây câu truc cua cuôn sach:

“Đoan thư nhât giang khai mông la đi gi va co mây phân?” (TCTGKM, 14).“Đoan thư hai giang sư dâu Câu-rut” (TCTGKM, 18).“Đoan thư ba giang mươi hai điêu phai tin” (TCTGKM, 27).“Đoan thư bôn giang lơi nguyên Đưc Chua Giê-su truyên” (TCTGKM, 93).

379

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

“Đoan thư năm giang kinh A-ve” (TCTGKM, 109).“Đoan thư sau giang mươi sư răn” (TCTGKM, 116).

Trong sach co noi nôi dung “giang khai mông” gôm “bôn môi”, gôm “Môt la kinh Tin Kinh, hai la kinh Tai Thiên, ba la Mươi sư răn, bôn la bay Sa-ca-ra-men-tô” (TCTGKM, 15; theo đung câu truc Tin Xin Giư Chiu). Tuy nhiên, phân cuôi, noi vê bay Bi Tich, không thây xuât hiên trong ban văn, ma chi đươc nhăc đên trong câu “Nhưng truyên vê tha tôi se noi sau khi giang bay Sa-ca-ra-men-tô cung phep I-ghê-rê-gia truyên” (TCTGKM, 85). Như vây, chung ta thây linh mục Girolamo Maiorica soan cuôn TCTGKM theo đung câu truc Tin Xin Giư Chiu cua cac cuôn giao ly cua Phêrô Canisiô va cua Rôbertô Bellarminô, khac vơi câu truc Tin Chiu Giư Xin, vôn la câu truc cua cuôn giao ly công đông Trentô va vân đươc dung trong cac cuôn giao ly chinh thưc cua Giao Hôi cho đên ngay nay.

Gia tri đôi vơi đưc tin ngươi ViêtRiêng vê gia tri cua tac phâm TCTGKM đôi vơi kho tang đưc tin va ngôn ngư nha đao, chung ta chi cân xet môt vai câu trong cuôn nay đê thây răng nhưng thoi quen hanh đao, công thưc đưc tin, va ngôn tư nha đao vân con phô biên ngay nay đa co tư thơi linh mục Girolamo Maiorica viêt cuôn sach đâu tiên.

Vê thoi quen trong viêc hanh đao, chung ta thây co cac băng chưng sau:

- TCTGKM, 18 noi vê viêc “co đao” thi phai “thuôc long sư cac bôn đao nguyên”, tưc cac kinh, như “Kinh Tai Thiên, Ave cung kinh Tin Đưc Yêu Đoan” (Kinh Lay Cha, Kinh Mưng cung Kinh Tin Kinh). Ta thây thoi quen nay con đươc giư va phô biên cho tơi ngay nay. Thương ơ cac giao xư, khi ngươi tân tong gia nhâp đao thi ông trum day cho ho hoc thuôc môt sô kinh căn ban.

- TCTGKM, 24 noi vê viêc “ke giư đao thi lam dâu trên minh, khi sơm mai trôi dây, khi bơi nha ma ra, khi ăn cơm, khi đi năm, khi don nguyên va toan lam moi viêc khac. Sau hêt lam dâu co y cho khoi moi chươc quy…”. Nhưng câu nay hương dân giao dân biêt nên lam dâu Thanh gia nhưng luc nao trong ngay sông. Ngay nay, trong cac gia đinh Công Giao, cac bâc cha me vân con day con cai lam dâu Thanh gia như thê nay, đung theo nhưng điêu linh mục Girolamo Maiorica mô ta va truyên day.

Vê công thưc đưc tin:

- Ơ TCTGKM, 20 co câu sau: “Ba Ngôi ây la môt Chua Trơi ma thôi, vi Ba Ngôi co môt tinh, môt y, môt phep”. Ro rang đây la công thưc vê Ba Ngôi (vơi nhưng khai niêm ngôi, tinh, y, phep) con phô biên trong cac giao trinh giao ly mai cho tơi gân đây.

- Ơ TCTGKM, 21 khi noi vê Ngôi Con lam ngươi, co câu: “Ngôi Thư Hai goi la Con, co hai tinh, môt la tinh thiêng liêng trong vô cung, hăng co vây, lai Ngôi Con lây tinh ngươi la linh hôn cung xac…”. Ngôi Con co hai ban tinh la công thưc giao ly (trong tiêng Viêt) ma ngay nay chung ta thưa hương tư linh mục Girolamo Maiorica.

- Ơ TCTGKM, 21 cung co câu: “ngay thư ba sông lai, khoi bôn mươi ngay lên trơi”. Ro rang đây cung la môt công thưc quen thuôc trong giao ly vê viêc Chua Giêsu sông lai va lên trơi (lưu y vân điêu, va chư “khoi”).

380

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Vê ngôn tư nha đao:

Nhưng cụm tư quen thuôc va đôc đao nha đao đa đươc sang tac hoăc ghi lai tư thơi linh mục Girolamo Maiorica: sư thương kho, công nghiệp Đưc Chua Giêsu, đên cung chuôc tôi, thây ca, rôi linh hôn, tin kinh, chiu sư kho băng lòng, khiêm nhương chiu luy, sinh thi, hăng sông, ca sang, tri đến, dung đủ, v.v.

15)Nhưng net đôc đao cua TCTGKMNhư trên đa noi, cuôn TCTGKM dưa theo kha sat câu truc, hinh thưc va nôi dung cua cuôn Giao Ly Ngăn cua thanh Bêllarminô; tuy nhiên, ngai cung đưa vao môt sô giang giai ma ngai lây y tư cuôn giao ly đô sô cua công đông Trentô. Trong phân nay, đê thây ro hơn đong gop cua linh mục Girolamo Maiorica, chung tôi se đê câp đên môt sô điêm nôi bât va đôc đao cua TCTGKM, không co trong hai cuôn giao ly trên. Khi đê câp đên cac điêm đôc đao nay, chung tôi co dụng y tim hiêu va trinh bay cac phương cach thich ưng va hôi nhâp văn hoa ma linh mục Girolamo Maiorica dung trong viêc day giao ly noi riêng va trong viêc loan bao Tin Mưng noi chung cho ngươi Viêt ơ thê ky XVII.

Cac điêm đôc đao nay đêu xoay quanh môi bân tâm kep vê viêc hôi nhâp văn hoa va bao toan sư tinh tuyên cua đưc tin chinh thông. Chung tôi goi đây la “bân tâm kep” vi hai môi bân tâm thưc chât gân như la môt. Chinh vi nhât thiêt phai hôi nhâp văn hoa va chinh khi dung moi phương cach đê hôi nhâp văn hoa ma linh mục Girolamo Maiorica mơi phai bân tâm vê tinh chinh thông cua đưc tin. Ngươc lai, giao ly chinh thông chi thưc sư đươc bao tôn, hiên thưc hoa va phat huy khi đươc hiêu, đon nhân va đi vao tâm thưc ngươi Viêt. Chung ta se thây ro điêu nay ngay sau đây, răng bân tâm bao toan giao ly chinh thông xuât hiên (va chi xuât hiên) ngay trong nhưng nô lưc hôi nhâp văn hoa.

Chung tôi xin nhom kêt cac điêm đôc đao nay – trong đo co ba hinh thưc văn chương co tinh biêu trưng – dươi nhan đê ba môi bân tâm cụ thê, phan anh môi bân tâm kep noi trên.

Bân tâm bao toan giao ly chinh thôngTrươc hêt, bân tâm bao toan sư tinh tuyên cua đưc tin chinh thông đươc thê hiên băng viêc giư lai va sư dụng song song nhưng tư ngoai ngư (đa đươc phiên âm) du đa dich y sang tiêng Viêt: Dêu (Deus)=Đưc Chua Trơi, san-ta (santa)=thanh, ga-ra-sa (graça)=ơn, thanh an-giô (anjo)= thiên thân. Linh mục Girolamo Maiorica đa cô găng tim cac khai niêm tương đương trong tiêng Viêt (thi dụ: thanh, ơn) đê dich cac khai niêm thân hoc tê nhi (va vôn co môt lich sư phưc tap), đông thơi vân giư lai cac tư Bô Đao Nha (vôn phat xuât tư Latinh, ngôn ngư gôc cua cac khai niêm thân hoc tư thơi cac giao phụ), đê đinh hương cach hiêu cua cac tư tiêng Viêt. Như vây, cach lam cua linh mục Girolamo Maiorica đap ưng ca hai tiêu chi la vưa Viêt hoa ngôn ngư thân hoc, vưa thân hoc hoa ngôn ngư Viêt. Ngoai ra, linh mục Girolamo Maiorica cung đa sang tac tư mơi băng cach ghep cac tư thanh môt khai niêm (thi dụ: Đưc Chua Trơi, thiên thân); đây cung la môt cach lam khôn ngoan, bao đam đươc ca hai tiêu chi noi trên, tranh sư sai lêch hay ngô nhân ma cac khai niêm tương đương co săn co thê gây ra.

381

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Bân tâm vê tinh chinh thông cua giao ly con đươc thê hiên qua viêc linh mục Girolamo Maiorica cân thân lưu y đôc gia vê cac ngô nhân co thê co liên quan đên cac mâu nhiêm đưc tin, đê tranh nhưng cach hiêu mang tinh mê tin di đoan. Đê minh hoa, chung tôi xin đưa ra điên hinh liên quan tơi mâu nhiêm Thiên Chua thiêng liêng duy nhât va ba ngôi. Ơ TCTGKM, 28, ngai viêt: “… lai phai tin co môt Dêu, chăng phai nhiêu. Khi kia răng, Dêu, chơ nghi la Đưc Chua Dêu giông sư gi co xac, vi chưng Chua Dêu la môt sư thiêng liêng, hăng co ma chăng co khi hêt…”. Trong khi lưu y vê Thiên Chua đôc nhât co trong sach giao ly cua công đông Trentô (GLCĐTr, 24) thi lưu y vê Thiên Chua thiêng liêng la điêu ma linh mục Girolamo Maiorica bân tâm giang giai cho đôc gia ngươi Viêt. Co le ngai đa băt đươc tâm thưc ngươi Viêt hay tương tương thân thanh cung co nhưng suy nghi, ươc vong va hanh xư tương tư con ngươi, nên đăc biêt lưu y đôc gia ngươi Viêt vê điêm nay.

Ơ TCTGKM, 31, ngai viêt: “Nghia điêu ây la Đưc Chua Trơi co môt Con thât, tên la Giê-su. Song le keo ke u mê nghe tiêng con, nghi la cha con như ngươi ta thê gian, thi phai xem thi dụ gương”. Ơ TCTGKM, 32, ngai cung ghi: “Chơ nghi la con thiêng liêng ây bơi long ngươi nư ma ra, hay la co giông sư gi hen như cac ngươi thê gian lam chi”. Như vây, linh mục Girolamo Maiorica y thưc răng ngươi Viêt co thê mương tương va hiêu sai vê môi tương quan giưa Chua Cha va Chua Con, cho nên tuy vân giư lai hinh anh cha-con như thân hoc Tây phương vân dung, linh mục Girolamo Maiorica đa cân thân giang giai đê bao đam đôc gia hiêu hinh anh đo theo y nghia đung đăn va chinh thông cua thân hoc.

Đăc biêt, bân tâm vê tinh chinh thông cua giao ly đưc tin con đươc thê hiên qua viêc sư dụng kha thương xuyên môt công cụ văn chương đôc đao ma chung tôi se đê câp ngay sau đây: công thưc hoa.

Công thưc hoaMôt trong nhưng cach bao toan giao ly chinh thông la lam sao đê thinh gia hay đôc gia năm băt đươc cac điêm giao ly chinh cach tương đôi dê dang ma lai toan diên. Dung hoa hai điêm nay thât không dê, vi nêu muôn ngươi thụ huân hoc dê dang thi nhiêu khi phai đơn gian hoa hoăc giam thiêu nôi dung giao ly; ngươc lai, nêu day toan bô nôi dung thi lai lam cho ngươi hoc kho tiêp thu ngay đươc. Linh mục Girolamo Maiorica đa lam điêu nay băng môt phương cach ma chung tôi tam goi la công thưc hoa cac chân ly đưc tin vao trong môt công thưc hay hê thông. Phương cach nay đơn gian hoa nôi dung giao ly nhưng vân giư đươc sư toan ven cân co; no co thê trinh bay kha tron ven nôi dung cua cac điêu cân hoc ma lai lam cho ngươi hoc dê nhơ. Chung tôi xin đê câp đên môt sô loai công thưc sau:

16)Ngoai nhưng công thưc tom lươc nôi dung giao ly thanh câu truc, lây tư cuôn giao ly ngăn cua thanh Bêllarminô, linh mục Girolamo Maiorica con trinh bay nhưng câu truc khac đê giup đôc gia hay thinh gia dê hiêu va dê nhơ nôi dung giao ly. Chăng han ơ TCTGKM, 74, ngai hê thông hoa nôi dung Kinh Yêu Đoan (Kinh Tin Kinh) thanh hai phân: phân đâu vê “Đưc Chua Trơi môt tinh va co Ba Ngôi”, phân sau vê “I-ghê-rê-gia [Giao Hôi], du ma lam môt thi co ba ơn”; ba ơn đo la phep tha tôi, xac sông lai va phuc thiên đang. Viêc đăt song song mâu nhiêm Môt Thiên

382

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Chua Ba Ngôi vơi mâu nhiêm Giao Hôi duy nhât ma co ba ơn la môt công thưc kha sang tao va đôc đao.

Môt thi dụ khac la ơ TCTGKM, 129-134, khi giang vê giơi răn thư hai, linh mục Girolamo Maiorica đa hê thông hoa nôi dung giang giai cach kha đây đu, nhưng đơn gian va ro rang. Khac vơi sach giao ly ngăn cua thanh Bêllarminô chi noi qua văn tăt va vơi giao ly cua công đông Trentô lai noi qua dai va phưc tap, linh mục Girolamo Maiorica câu truc nôi dung giơi răn nay thanh bôn điêm rât suc tich: kinh, thê, khân, khen; môi điêm đêu co khia canh tich cưc (nên) va tiêu cưc (câm). Trong phân noi vê thê, ngai chia ra thanh ba mục nho: thê thât, thê lanh va thê khôn, phan anh đung cac tiêu chuân ma sach giao ly công đông Trentô đăt ra cho lơi thê (ban tiêng Anh goi ba tiêu chuân đo la truth, justice, judgment; chu y cach dung tư rât kheo cua linh mục Girolamo Maiorica đê dich ba khai niêm trưu tương đo).

Hiên nhiên, moi cach phân chia hay hê thông hoa chi mang tinh cach tương đôi, nhăm giup ngươi đoc dê nhơ cac điêu phai hoc va môi liên hê giưa cac điêu ây. Cach phân chia nay không nhât thiêt loai trư cach phân chia khac. Như thê, cac công thưc dang nay chi mang tinh cach gơi y hoăc đôi khi gop phân lam sang to cac chân ly đưc tin khi đăt cac chân ly đo trong môi tương quan hê thông vơi nhau.

2) Ngoai viêc công thưc hoa nôi dung, linh mục Girolamo Maiorica con sang tao va sư dụng cac “công thưc” giao ly suc tich, co vân điêu trong tiêng Viêt (co tinh chât công thưc vê măt hinh thưc). Qua thưc, nhưng câu văn mang vân điêu cung co tac dụng như môt công thưc, đê đoc, dê hoc va đi vao tri nhơ ngươi đoc, ngươi nghe cach lâu dai. Môt sô câu văn đo con tôn tai trong ngôn ngư nha đao cho tơi ngay nay chưng to tinh hiêu qua cua viêc day giao ly băng công thưc. Chung tôi xin đơn cư môt sô thi dụ:

Ơ TCTGKM, 19-20, 36, khi noi vê mâu nhiêm Ba Ngôi, linh mục Girolamo Maiorica hay dung công thưc “môt tinh ơ Ba Ngôi” hay công thưc “Ba Ngôi co môt tinh, môt y, môt phep”. Ngoai viêc phân biêt va sư dụng nhât quan cac khai niêm tinh va ngôi đê diên ta công thưc tin ly vê Thiên Chua duy nhât va Ba Ngôi (điêu ma linh mục Girolamo Maiorica co thê đa hoc tư sư phân biêt giưa tinh hoăc thê vơi vi cua cac thưa sai Dong Tên bên Trung Hoa), thi viêc tom tăt giao ly vê Ba Ngôi trong môt câu văn mang tinh công thưc la môt sang kiên kha đôc đao. Sang kiên nay giup linh mục Girolamo Maiorica co thê truyên tai kha tron ven y nghia cua mâu nhiêm Môt Thiên Chua Ba Ngôi ma không cân đê câp đên cac khai niêm essenza, natura, procedere (sau nay chung ta dich la yếu tinh, ban tinh, nhiệm xuât) như trong cuôn giao ly cua thanh Bêllarminô.

Ơ TCTGKM, 32-33, khi giai thich y nghia cua danh xưng Kitô, linh mục Girolamo Maiorica viêt: “Ki-ri-xi-tô la chưc, co hai nghia, môt la thây ca trên hêt [cac] thây, hai la vua [ca] trên hêt cac vua”. Đây la môt lôi noi văn tăt rât kheo, noi lên chưc vụ tư tê va vương đê đich thưc va trôi vươt cua Đưc Kitô Giêsu. Chi cân dung cac tư “thây ca” hay “vua ca” la linh mục Girolamo Maiorica không cân phai giai thich dai dong, như trong sach giao ly cua công đông Trentô, vê viêc cac loai ngươi thương chiu xưc dâu trong Cưu Ươc (tư tê, vua, ngôn sư) la hinh anh cua Đưc Kitô Giêsu, Đâng đươc xưc dâu đich thưc băng Thân Khi. Công thưc trên đa đi vao cac kinh nguyên tiêng Viêt va đươc đoc cho tơi ngay nay.

383

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Ơ TCTGKM, 112, linh mục Girolamo Maiorica viêt vê Đưc Chua Trơi ơ cung Đưc Me, luôn phu hô Me thi Me chăng “pham tôi gi, du ma long lo miêng noi cung viêc lam”. Đây cung la môt dang công thưc liêt kê cac dang thưc hay cac loai tôi, cung đa trơ nên phô biên trong cac kinh đoc va con tôn tai trong Kinh Cao Minh cho tơi ngay nay.

Bân tâm vê cac thưc hanh đao đưcTCTGKM không chi la môt cuôn giao ly trinh bay cac ly thuyêt cua đưc tin, ma con đê câp đên, hương dân va giai thich y nghia cua cac thưc hanh đao đưc. Như vây, phương phap huân giao cua linh mục Girolamo Maiorica la không chi giang day ma con xây dưng lôi sông đao phu hơp, đươc đăt nên trên đưc tin va nuôi dương đưc tin. Ngoai nhưng thi dụ đa đê câp ơ trên, sau đây la môt sô thi dụ khac trong TCTGKM liên quan đên viêc hương dân hay giai thich cac thưc hanh đao đưc.

Ơ TCTGKM, 33 co câu: “Nhân sao ta nghe tên Đưc Chua Giê-su thi bai, cung cât non, ma nghe tên khac Đưc Chua Trơi chăng co kinh lam vây?”. Câu hoi nay gơi y răng thưc hanh tôn kinh tên cưc trong Chua Giêsu đa xuât hiên trong cac nghi thưc phụng vụ, trươc khi linh mục Girolamo Maiorica viêt nhưng dong nay. Bai kinh va cât non la nhưng hanh đông cua ngươi Tây phương khi to long kinh thơ va tôn trong. Như vây, co thê la tin hưu ngươi Viêt đa thây ngươi Tây phương thưc hanh cac viêc nay trong cac nghi thưc phụng vụ, va thăc măc y nghia cua cac viêc ây. Câu hoi nay co thê chi la biêu hiên cua viêc linh mục Girolamo Maiorica năm băt nhay ben nhưng bân tâm cua thinh gia hay đôc gia (xin xem phân tiêp theo dươi đây), nhưng cung co thê la gơi y hương dân thưc hanh phụng vụ trong cac công đoan tin hưu Viêt, râp theo phong cach cua truyên thông Tây phương.

Ơ TCTGKM, 48-49, khi kê chuyên Chua Giêsu hiên ra, noi cho môt ngươi biêt lam thê nao đê giup Chua vac thanh gia, linh mục Girolamo Maiorica viêt: “Long con nhơ đên sư thương kho Cha đa chiu xưa cho đươc chuôc tôi con, lô tai thi nghe sư cưc Cha đa chiu, cât thi ham minh thi mơi giup Cha la vac lam vây”. Đây thưc chât la hương dân thưc hanh nuôi dương đơi sông thiêng liêng, câu nguyên chiêm niêm va găn bo vơi Chua Giêsu vac thanh gia. Linh đao “mên thanh gia” nay đa ăn sâu vao trong long đao cua cac tin hưu Viêt, va la lơi giai thich cho sư long trong va cuôn hut cua cac nghi thưc Tuân Thanh trong cac công đoan tin hưu Viêt.

Ơ TCTGKM, 114 co câu: “Nhân sao đanh chuông nguyên A-ve môt ngay ba lân…?”. Câu nay cho thây phong tục nay đa đươc đưa vao đât Viêt tư thê ky XVII. Khi giai thich y nghia cua phong tục nay, TCTGKM đa gop phân bao tôn va duy tri phong tục nay trong cac công đoan tin hưu Viêt cho tơi ngay nay.

Bân tâm thư hai, liên quan tơi viêc sông đao con đươc thê hiên manh me hơn nưa qua môt công cụ văn chương khac – cac câu chuyên – vôn xuât hiên vơi tân suât cao trong TCTGKM.

Chuyên kêNhưng giang giai trong TCTGKM không mang tinh suy ly nhiêu; linh mục Girolamo Maiorica đa tranh dung cac khai niêm thân hoc hay triêt hoc trưu tương đê giai thich cac chân ly cao siêu. Bu lai, ngai dung rât nhiêu câu chuyên đê gây ân tương va

384

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

khuyên khich đôc gia dung đưc tin ma đon nhân va sông cac chân ly cua đao thanh. Đich nhăm cua cac câu chuyên đo không phai la đê giup đôc gia hiêu cac khoan giao ly cho băng giup ho co tâm tinh xac tin, hoan cai va dôc long thưc thi điêu ho đang hoc. Chinh vi bân tâm tơi đơi sông đao cua đôc gia chư không chi noi vơi “cai đâu” cua ho ma linh mục Girolamo Maiorica đa danh phân lơn cuôn sach cho cac câu chuyên. Kê chuyên la môt net trong văn hoa Baroque Tây phương, nhưng cung rât phu hơp vơi văn hoa Viêt va la môt trao lưu kha phô biên trong văn chương Viêt thê ky XVII, vôn cung hay thich dung nhưng câu chuyên ly ky đê chuyên tai nhưng sư điêp thưc tê. Cac câu chuyên trong TCTGKM thương thuôc vao cac loai sau:

Trươc hêt la cac câu chuyên kê vê ngươi chêt sông lai hoăc hiên vê, kê lai nhưng gi xay ra trong thê giơi bên kia, cho biêt nhưng gi đao thanh day đêu la chân thưc va hưu ich. Thi dụ như câu chuyên đâu tiên cua cuôn sach kê vê môt ba ơ Manila sau khi chêt đươc vai giơ thi sông lai kê răng đươc Đưc Ba day kinh cho va đoc lau lau cac kinh trươc đây không hê thuôc (x. TCTGKM, 16-18).

Thư đên la cac câu chuyên kê vê cac điêm la xay ra trong thê giơi nay, như la minh chưng cho cac mâu nhiêm (Ba Ngôi, Đưc Me đông trinh) hay biên cô thanh trong đao (Chua Giêsu ra đơi). Thi dụ như cac chuyên minh hoa cho mâu nhiêm Ba Ngôi: chuyên ba viên ngoc lưu ly giông nhau hoan toan, đôt nhiên xuât hiên rơi tư noc nha thơ xuông, kêt lai thanh môt viên ngoc quy; khi đươc kham vao Thanh Gia thi trơ nên sang lang va lam cac ngoc khac nay ra hêt (x. TCTGKM, 35-36); hoăc chuyên ngươi ta thây trong trai tim ba thanh Clara sau khi chêt co “ba hon thit băng nhau, vi cân hai nen thi năng băng môt, cân môt năng băng hai” (TCTGKM, 36).

Ngoai ra, con co cac câu chuyên kê vê viêc Chua Ba Ngôi, Chua Giêsu, Đưc Me hay cac thanh hiên ra va co ca cac câu chuyên kê vê hoat đông cua ma quy, hoăc vê viêc ngươi trân gian thây đươc nhưng gi xay ra ơ thê giơi “bên kia”.

Như vây, đăc tinh chung cua cac câu chuyên la thê hiên điêm giao tiêp giưa thê giơi “bên kia” – thê giơi thiêng liêng cua Thiên Chua, thân thanh, ngươi chêt, ma quy – va thê giơi nay. Qua nhưng câu chuyên đo, nhưng gi xay ra ơ thê giơi bên kia đươc to lô cho con ngươi ơ thê giơi bên nay biêt. Va nhưng điêu xay ra đo đươc măc đinh la thưc tai, la chân ly ma ngươi trân gian hiêm khi thây, biêt hay chân nhân. Nhưng chân ly nay chinh la chân ly cua đao thanh Chua đang đươc day ơ đây, trong cuôn TCTGKM, xoay quanh cac mâu nhiêm chinh vê Thiên Chua, Chua Giêsu, Đưc Me, Giao Hôi, va vê hâu qua cua cac tôi.

Nhưng câu chuyên dang nay, vôn co sưc hâp dân đăc biêt đôi vơi tin hưu Viêt va vân con rât phô biên ngay nay, cân đươc đoc va hiêu theo nghia biêu trưng. Đât sông cua cac câu chuyên la tri tương tương va cam xuc cua đôc gia, gia tri cua chung chi thưc sư đươc phat huy khi đôc gia đê tri tương tương đươc mơ rông va tô mau bơi nhưng tinh tiêt ly ky va đê cho cam xuc tư do dâng trao ma không bi go ep hay đe nen bơi cac phân tich mang tinh suy ly.

Nhưng câu chuyên nay cung cân đươc đoc trong bôi canh chung cua cac lơi day trong toan cuôn sach, chư không nên bi tach ra va đoc riêng re. Khi đoc riêng re, chung dê gây ân tương răng linh mục Girolamo Maiorica chu trương môt phương cach huân

385

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

giao mang tinh “hu doa”, gây sơ hai trong long đôc gia. Ngươc lai, nhiêu lân trong cuôn TCTGKM, chung ta thây linh mục Girolamo Maiorica nhân manh đên long tư bi cua Thiên Chua, Đâng luôn tim cach tha thư hơn la trưng phat. Chăng han ơ TCTGKM, 123 co câu: “…vi chưng y Đưc Chua Trơi rông thương hơn phat, vi thương bơi tinh lanh vô cung ma ra, phat bơi tôi ma chơ. Cho nên khi phat như ep Đưc Chua Trơi vây”. Hơn nưa, cung co nhưng câu chuyên tuy vân thê hiên tinh răn đe, nhưng điêm nhân cuôi cung vân la long tư bi cua Thiên Chua, như ơ TCTGKM, 61-62, co câu chuyên noi vê viêc Chua Giêsu noi vơi môt giam mục đang mong ke co tôi bi phat răng hay đong đinh Ngươi lai vao Thanh Gia, vi Ngươi muôn chiu khô cho ke co tôi đê ho đươc rôi linh hôn. Ơ TCTGKM, 70-74 co chuyên kê vê viêc ke tôi lôi rât năng, đa bi Chua Cha va Chua Giêsu bo, không cưu đươc, nhưng vân co thê đươc Chua Thanh Thân cưu khi ăn năn tôi.  

Bân tâm đên điêu thinh gia quan tâmNhưng net đôc đao cua TCTGKM không chi năm trong nhưng câu tra lơi, ma con trong cach đăt câu hoi. Ngoai cac câu hoi mang tinh chât gơi y hay dân dụ vao viêc giang giai (thi dụ: “la đi gi?”, “nhân sao?”, “xin giang…cho to hơn…”, v.v.), linh mục Girolamo Maiorica con thêm vao nhưng câu hoi đôc đao, phan anh nhưng quan niêm phô biên nơi ngươi Viêt. Nhưng câu hoi đôc đao cho thây linh mục Girolamo Maiorica viêt TCTGKM sau khi đa co kinh nghiêm giang day giao ly cho ngươi Viêt, năm băt va hiêu ro nhưng bân tâm va thăc măc cua ho. Như vây, cuôn TCTGKM đê lô ro đăc tinh cua môt nô lưc thân hoc khơi đi tư bôi canh va noi cho bôi canh, tưc la khơi đi tư bân tâm cua đôc gia hay thinh gia va noi vơi ho.Đê minh hoa, chung tôi xin đưa ra vai thi dụ điên hinh.

Khi noi vê viêc Thiên Chua tao dưng trơi đât, linh mục Girolamo Maiorica thêm vao câu hoi “Nhân sao răng dưng nên trơi đât ma thôi, Đưc Chua Trơi chăng co dưng nên nươc, lưa, la đa, cây côi, ngươi ta cung muôn vât ru?” (TCTGKM, 30). Câu hoi phan anh sư phân biêt ngây ngô giưa “trơi,đât” va cac vât khac; như vây, trơi va đât đươc hiêu theo nghia vât ly va đươc xem như la hai trong sô nhiêu vât khac. Di nhiên, đê tra lơi cho câu hoi nay, linh mục Girolamo Maiorica đa viêt “lây tên trơi vi tom lai moi sư ơ trên trơi, lây tên đât co y noi đên moi sư ơ dươi đât…”. Tương tư, khi giang vê Kinh Tai Thiên (Kinh Lay Cha), linh mục Girolamo Maiorica thêm câu hoi: “Sao răng [Thiên Chua] ơ trên trơi chăng co khăp moi nơi ru?” (TCTGKM, 96). Câu hoi nay phan anh quan niêm trơi như môt nơi chôn, la quan niêm rât phô biên trong tâm thưc ngươi Viêt, mai cho đên ngay nay. Di nhiên, đê tra lơi câu nay, linh mục Girolamo Maiorica noi vê “trơi thiêng liêng” (TCTGKM, 97).

Khi giang giai viêc Đưc Ba Maria chiu thai Chua Giêsu bơi phep Chua Thanh Thân, linh mục Girolamo Maiorica thêm câu hoi: “Nêu Đưc Chua Phi-ri-tô San-tô lam viêc trong ây thi goi Đưc Chua Phi-ri-tô San-tô la Cha Đưc Chua Giê-su nên chăng?” (TCTGKM, 38). Câu hoi nay phan anh thăc măc binh dân, rât phô biên va tư nhiên cua nhưng ngươi lân đâu nghe noi vê mâu nhiêm Chua Con lam ngươi va Đưc Me chiu thai đông trinh. Đê tra lơi câu hoi nay, linh mục Girolamo Maiorica đa phân biêt giưa “lây tinh minh ma cho con” (trong trương hơp cha sinh ra con) va “lam nên” môt vât gi đo tư cac chât liêu co săn (trong trương hơp chê tac: tac gia, thơ). Công viêc cua Chua Thanh Thân la “lây mau sach Đưc Ba ma dưng nên xac Đưc Chua Giêsu, thi

386

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

chăng co lây tinh minh ma cho” (TCTGKM, 39), nên không đươc goi la Cha cua Chua Giêsu.

Ngoai ra, con co nhưng câu hoi khac vân con mang tinh thơi sư ma tin hưu ngươi Viêt ngay nay vân con hay thăc măc: Chua Giêsu la Thiên Chua, sao lai chêt đươc? (TCTGKM, 46); Chua Giêsu đa đên tôi thay cho moi ngươi, cơ sao vân con nhiêu ke mât linh hôn, va ai cung phai đên tôi riêng? (TCTGKM, 46-47); Chua Giêsu sông lai sau ba ngay, hay la vao ngay thư ba? (TCTGKM, 52); tai sao môi ngươi đa đươc phan xet riêng sau khi chêt rôi lai con chiu phan xet chung nưa? (TCTGKM, 63-64); tai sao ve Chua Thanh Thân như chim bô câu? (TCTGKM, 68); tai sao goi Giao Hôi la thanh thiên trong khi co nhiêu tin hưu tôi lôi? (TCTGKM, 77); v.v.

Môi bân tâm thư ba, đăt đôc gia va nao trang cua ho lam trong tâm, con đươc thê hiên băng môt công cụ văn chương ma đăc điêm cua no la giai thich chân ly đưc tin băng cac thi dụ hay so sanh lây tư đơi sông hăng ngay cua đôc gia.

So sanh, thi dụĐây cung la net đôc đao cua TCTGKM: linh mục Girolamo Maiorica dung cac kinh nghiêm, thoi tục hay nêp sông đia phương thay vi cac khai niêm triêt hoc đê giup đôc gia hiêu cac mâu nhiêm đưc tin.

Phương phap nay đưa đôc gia trơ vê vơi nhưng sư vât, sư kiên, kinh nghiêm quen thuôc trong đơi sông thương nhât cua ho; bât ngơ lam cho ho y thưc vê điêu ho vân biêt, tưc mơ rông y thưc cua ho đi vao chiêu sâu cua thưc tai quen thuôc; rôi liên hê điêu đa đươc y thưc đo vơi mâu nhiêm đưc tin, đê đôc gia thây răng mâu nhiêm đưc tin không la lâm hay vô ly, nhưng rât phu hơp vơi kinh nghiêm nhân sinh ơ bê sâu cua no. Đây la phương cach TCTGKMđưa mâu nhiêm vê gân vơi đơi thương băng cach lam cho đôc gia y thưc răng cuôc sông chưa đưng săn cac mâu nhiêm va luôn mơ ra vơi mâu nhiêm.Cac thi dụ trong cuôn TCTGKM, đôi khi đươc goi ro la thi dụ, nhưng nhiêu khi chi đươc dân vao băng chư “như”,thương thuôc vao cac loai sau:

Cac thi dụ liên quan tơi nghê nghiêp, như nghê nông (x. TCTGKM, 38), nghê môc (x. TCTGKM, 38), nghê lam nha (x. TCTGKM, 16), v.v. Chăng han, thi dụ “thơ môc lam nên nha thi chăng đươc goi la cha nha” (TCTGKM, 38) đươc dung đê giai thich tai sao Chua Thanh Thân không đươc goi la Cha cua Chua Giêsu.

Cac thi dụ liên quan tơi đơi sông hăng ngay, như viêc soi gương (x. TCTGKM, 31), măc ao (x. TCTGKM, 40, 59, 91), uông thuôc (x. TCTGKM, 132) va vât dụng hang ngay như vo nươc (x. TCTGKM,  111), v.v. Chăng han, thi dụ soi gương đươc dung đê giai thich Chua Cha sinh ra Chua Con đông thơi vơi Minh, hoan toan giông Minh, cung ban tinh vơi Minh như thê nao (x. TCTGKM, 31).

Cac thi dụ liên quan tơi tương quan xa hôi, giưa ngươi vơi ngươi (x. TCTGKM, 20, 67), vua chua vơi quan (x. TCTGKM, 59, 109), tương, quan vơi dân (x. TCTGKM, 29, 45), chu nơ vơi con nơ (x. TCTGKM, 47-48, 104-105), anh em trong nha (x. TCTGKM, 91), v.v. Chăng han, thi dụ ao vua ngôi trên ngai thi cao hơn quan văn vo ơ dươi, chăng phai vi vai trong hơn ngươi, nhưng vi ao vua lam môt cung vua (x. TCTGKM, 59) đươc dung đê giai thich nhân tinh Chua Giêsu kêt hơp lam môt vơi Ngôi Hai Thiên Chua cao ca thê nao.

387

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Cac thi dụ vê tư nhiên, liên quan tơi cơ thê con ngươi (x. TCTGKM, 30, 77), sông ngoi (x. TCTGKM,  66), cây côi (x. TCTGKM,  78, 113), v.v.  Chăng han, thi dụ miêng ăn xac lanh (x. TCTGKM, 77) đươc dung đê giai thich mâu nhiêm thông công giưa moi thanh phân trong Giao Hôi; hoăc thi dụ trai tôt la do cây tôt (x. TCTGKM, 113) đươc dung đê giai thich lơi khen Chua Giêsu co phuc cung la khen Đưc Me co phuc.

Kêt luânQua viêc sưu tâm tim hiêu vê linh mục Girolamo Maiorica, bai viêt nay gop phân nho be vao viêc đưa ra anh sang nhân cach va công trinh cua môt vi tiên nhân âm thâm nhưng đa co công lơn trong viêc gây dưng nên tang vưng chăc va lâu bên cho Giao Hôi Viêt Nam.

Qua viêc phân tich cac điêm đôc đao cua tac phâm đâu tay cua linh mục Girolamo Maiorica, đăc biêt la ba công cụ văn chương co tinh biêu trưng, bai viêt nay thư trinh bay nhưng nguyên nhân sâu xa giai thich cho sư thanh công cua linh mục Girolamo Maiorica noi chung va cua TCTGKM  noi riêng trong viêc truyên giang Tin Mưng cho ngươi Viêt binh dân. Ngoai ra, viêc trinh bay nay cung gơi mơ nhưng phương cach cụ thê, đơn gian nhưng không kem phân đoi hoi vê măt hôi nhâp, thich nghi va sang tao.

Tai Liêu Tham Khao ChinhCOOK, Michael L. Christology as Narrative Quest. Collegeville, Minnesota: the

Liturgical Press, 1997.

ĐÔ Quanh Chinh. Dòng Tên trong Xa Hôi Đai Việt 1615-1773. Ha Nôi: Nxb Tôn Giao, 2008.

NGUYÊN Thi Tu Mai. Chư Nôm va Tiếng Việt Thế Ki XVII qua Thiên Chua Thanh Giao Khai Mông của Jeronimo Maiorica. Luân an Tiên si Ngư văn, Trương Đai hoc Sư pham Ha Nôi, 2012.

OSTROWSKI, Brian Eugene. The Nôm Works of Geronimo Maiorica, S.J. (1589-1656) and their Christology. Luân an Tiên si, Cornell University, 2006.

PHỤ LỤC

Môt sô tai liêu viêt vê linh mục Girolamo Maiorica va cac tac phâm cua ngaiHOÀNG Xuân Han. “Girolamo Maiorica: Ses oeuvres en langue vietnamienne

conservees a la Bibliotheque Nationale de Paris”. Trong Archivum Historicum Societatis Iesu XXII (1953): 203-214.

LA Minh Hăng. “Nguôn tư liêu tư vưng thê ky 17 – qua khao sat truyên ông thanh Inaxu”. Trong Thông Bao Han Nôm Học. Viên Nghiên Cưu Han Nôm, 2013.

NGUYÊN Quôc Dung. Ngôn ngư trong “Truyện cac thanh” của tac gia Maiorica – khia canh từ vưng va ngư phap. Khoa luân tôt nghiêp nganh Ngôn ngư, Trương Đai hoc Sư pham Huê, 2009.

388

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

NGUYÊN Thi Tu Mai. Chư Nôm va Tiếng Việt Thế Ki XVII qua Thiên Chua Thanh Giao Khai Mông của Jeronimo Maiorica. Luân an Tiên si Ngư văn, Trương Đai hoc Sư pham Ha Nôi, 2012.

NGUYÊN Văn Ngoan. Khao cưu văn ban Nôm Kinh nhưng lê mua phục sinh của Maiorica. Luân văn Thac si, Hoc viên Khoa hoc xa hôi, 2012.

SOMMERVOGEL, Carlos. “Maiorica, Jerôme”. Trong Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Bibliographie, Tome V, 360-361. Bruxelles: Oscar Schepens, 1894.

SOTVELLO, Nathanaele. “Hieronymvs Maiorica”. Trong Bibliotheca Scriptorvm Societatis Iesv, 343-344. Rome: Iacobi Antonij de Lazzaris Varesij, 1676.

Môt sô tai liêu co đê câp đên linh mục Girolamo Maiorica va cac tac phâm cua ngaiCAO Thê Dung. Việt Nam công giao sử tân biên (1533-2000). Gretna, LA: Cơ sơ

Truyên thông Dân Chua, 2002.

TRÂN Tuyêt Nhung. Vietnamese Women at the Crossroads: Gender and Society in Early Modern Dai Viet. Luân an tiên si, University of California at Los Angeles, 2004.

NGUYÊN Thê Thoai. Công giao trên quê hương Việt Nam. Lưu hanh nôi bô, 2001.

13.12.2015Nguyên Hai Tinh, SJ

--------------------------------------------------------------------------

CHỮ QUỐC NGỮ TRONG TRIÊT LY HAI HƯỚC CUA DÂN GIAN NƯỚC TA

TS TRẦN HỒNG LƯU*

Nhân ngay hôi thao vê chu đê "BÌNH ĐỊNH VỚI CHỮ QUỐC NGỮ", chung tôi muôn ôn lai trong kho tang văn hoa dân gian cua dân tôc sư sang tao hai hươc, di dom đươc toat lên va co thê thây đươc trong cac sang tac cua quân chung nhân dân tinh thân hưng khơi đo. Bai viêt nêu lên tinh lac quan cua quân chung nhân dân đươc biêu hiên qua  triêt ly hai hươc, hom hinh cua no ma dong văn hoc chinh thông kho ma biêu hiên đươc. Chinh chât liêu ngôn ngôn cua cuôc sông, hơi thơ trưc tiêp tươi mat cua cuôc sông se tiêp tục cung câp nguôn cam hưng cho cac sang tac trong quân chung nhân dân tiêp tục phat triên ngay cang tươi vui hơn. Va đo cung chinh la lơi thê cua dong văn hoc dân gian, tiêp tục tao nên sưc sông cua no du hiên nay xa hôi loai ngươi đa bươc vao nên kinh tê tri thưc vơi cac công cụ phương tiên hiên đai cua no. Chât hom hinh đo, phai chăng cung phân nao lam giau thêm cho chư quôc ngư, khiên cho no ngay cang long lanh hơn va bên vưng hơn.

389

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Đoc nhưng ang thơ tuyêt tac cua thi hao Nguyên Du ta như thây đươc nhưng tinh hoa cua ngôn ngư Viêt lam xao long ngươi đoc:

Cỏ non xanh rợn chân trơi

Canh lê trăng điêm môt vai bông hoa

Đo như la môt phac thao sơ lươc canh cuôi đông, đâu xuân lai pha lân tâm hôn cua ngươi con gai xanh đên “rơn” ca chân trơi. Cach ta chân thưc vê tâm trang con ngươi kêt hơp vơi canh săc thiên nhiên bên ngoai kho ma co ai co thê đat đên tâm đo. Vê sau khi ta vê mau biên xanh, môt thi sỹ nươc ta thơi hiên đai đa không thê dung sư so sanh nao khac băng cach mô ta: Biên thi xanh đến chẳng thê noi gi hơn. Va tuyêt tac hơn nưa la canh săc:

Long lanh đay nươc in trơi

Thanh xây khoi biếc non phơi bong vang

Nhưng vân thơ “long lanh” ây tương chưng như chi đươc rut ra tư côt tuy cua tai năng thi sỹ Nguyên Du nhưng thưc chât lai đươc kê thưa, chăt loc tư nhưng sang tac đây hưng khơi cua quân chung nhân dân ma Hô Chi Minh đa goi đich danh nhưng sang tac cua quân chung nhân dân la nhưng hòn ngọc long lanh trong kho tang văn hoa dân gian. Nhưng sang tao ngâu hưng đo cua nhân dân lao đông chăc chăn la nhưng gơi y hay it ra la chât liêu phong phu, đa dang ơ nhiêu goc canh khac nhau đê cac văn nghê sỹ nâng lên thanh nhưng tac phâm tinh hoa hơn vê chât.

Thât thê, co xuât thân tư môt vung quê trư tinh, cua xu sơ thâm đâm chât dân ca, ho ve, hat đôi, hat vi dăm cua sông Lam, nui Hông, Ngan Sâu, Ngan Phô… thi Nguyên Du mơi viêt ra đươc nhiêu câu thơ gơi cam, gơi tinh đên thê. Trong kho tang văn hoc dân gian xư Nghê co đoan thơ ta canh cô gai môt minh đi trong đêm đươc diên ta băng ngôn ngư ma kho ai co thê lam hay hơn thê:

Lôi trong trăng em băng qua côn cat

Man mac bụi bơ, xao xac sương sa

Phai chăng đây la gơi y đê Nguyên Du ta canh Thuy Kiêu “xăm xăm băng lôi vươn khuya môt minh” đê đên vơi Kim Trong, vươt qua vong khăc nghiêt cua lê giao phong kiên. Va tôi chăc răng đoan thơ trên cung la chât liêu rât “đăt” đê thôi thuc tac gia cua ca khuc “căt nưa vâng trăng” đê “lam…con đo nho”manh dan hơn khi “ chăt đôi câu thơ” lam…mai cheo lươt song. Sư liên tương trên, co le không phai la qua đang khi trong dân gian Nghê Tinh trươc đo đa co ngươi dam đê cho môt cô gai liêu đao yêu tơ dam lôi trong trăng đê vươt qua môt vung bụi bơ, xao xac sương sa ma không môt chut sơ hai do dư. Va cung co le la đông lưc đê Nguyên Du dam đê Thuy Kiêu vươt qua đêm đen cua xa hôi  phong kiên đên vơi Kim Trong môt cach manh dan, tư tin chư không phai la liêu linh, mât nêt, mât gia phong như co ngươi binh luân. Đo phai chăng la sưc sông manh liêt cua cô gai nông thôn thơi phong kiên đa đươc bung phat trong dân gian, ngâm vao huyêt mach cua thi sỹ ho Nguyên đê ông giao sư mênh đo cho Thuy Kiêu đi vao văn hoc chinh thông va tao nên sư lay đông long ngươi ơ nhiêu thê hê ngươi Viêt khac nhau. Biêt đâu khi truyên Kiêu đươc chuyên ngư sang cac ngôn ngư khac lai chăng đê lai môt nôt trâm cho cac dân tôc khac it ra la cac dân tôc vung Á Đông. Va phai chăng đo cung chinh la sư hôi thuc đê nhac sỹ An Thuyên tư tin dam

390

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

căt nửa vâng trăng rôi tiêp tục bẻ đôi câu thơ đi vao miên cô tich đây thơ mông cua sang tao. Đoc đên đây, co thê co ngươi cho răng la ngươi viêt… tan cho co chuyên đê noi. Song trong thơ văn xưa nay nêu không co chuyên y tai ngôn ngoai thi liêu cac ang văn thơ cua cac văn nghê sỹ co thê bay xa mai va co sưc lay đông, ngân nga mai trong tri tuê ngươi đoc, ngươi nghe? Đo cung la đât đê cac nha phê binh hay ngươi thương ngoan mơ rông y tư cua cac tac phâm gôc, tao ra sư lan toa cho moi ngươi cung thương thưc, chiêm ngương. Va điêu đo tôi cho răng cung không hê lam xuc pham đên cac tac gia nêu đo la sư mơ mang phân tich, binh luân đo theo hương chân- thiên –mỹ? Ban thân Nha thơ Tô Hưu khi con sông cung tưng noi: khi đoc nhưng bai binh luân, phân tich, phê binh cac tac phâm cua minh ông cung phai ngac nhiên vi cac phat hiên mơi, nhưng y tư mơi ngoai dư kiên cua tac gia.

Co thê thây, cung tư môt câu dân ca:

Yêu nhau cởi ao cho nhau

Vê nha dôi mẹ qua câu gio bay

rât co thê la gơi y cho nhac sỹ An Thuyên tiêp tục đi đên y tương tuy không phai la mơi nhưng cai mơi ơ đây chinh la chô ông la ngươi đâu tiên đưa no được vao thơ va nhac lam cho no mang chât trư tinh sâu đâm hơn va dê truyên tai lan rông đên đai chung hơn dươi hinh thưc ca nhac: Yêu nhau rôi xin đưng…cơi ao cho ai. Đoc 2 câu dân ca trên, lơp tre co ngươi ngô nhân la cac cụ ngay xưa yêu nhau qua…tư do, vô tô chưc đên mưc cơi ao trao cho ngươi tinh, đê rôi gian dôi đên mưc vê nha noi me la qua câu gio bay. Đo chi la cach hiêu bê ngoai, sơ lươc vê hiên tương bê ngoai môt cach hơi hơt, nêu chiu kho nghi sâu hơn, tim hiêu kỹ hơn ta thây cac cụ ba ta thơi phong kiên măc ba, bôn ao thi mơi thây đươc sư kiên cô cua cac cụ, chư  cơi môt ao cung vân con đên 2-3 ao cơ ma.

Liên quan đên chu đê ao, trong dân gian cung đê câp không it. Chăng han:

Hôm qua tat nươc bên đinh

Bỏ quên chiếc ao bên đinh hoa sen

Em được thi cho anh xin

Hay la em đê lam tin trong nha

Va: Áo anh rach chi đương ta

Vợ anh chưa co mẹ gia chưa khâu

Hinh như tư thơ nay cung đươc tac gia cua Mau tim hoa sim, môt thơi vân vao môt đoan thơ nao đo, gop phân lam cho thơ ông bay mai vao tâm tri ngươi yêu thơ va lam vương vân không it  ngươi kê ca nhưng ngươi không co tâm hôn văn hoc lăm.

Đoc đên khuc: Yêu nhau tam tư nui cũng trèo, ngũ lục sông cũng lôi, thât bat đèo cũng qua, mơi thây tinh yêu cua cac cụ ngay xưa thât la dư dôi. Yêu nhau đên bao nhiêu sông nui, bao nhiêu đeo cung không ngai, yêu đên đô quan xiêu đinh, đên lôi trong trăng, đên xăm xăm băng lôi vươn khuya… chi đê..yêu mơi thây tinh yêu cua cac cụ thât la manh liêt, đang đê cho hâu thê phai suy tương, ngương mô.

Như đa noi ơ chu đê trên vê tinh hai hươc, nghich ngơm pha lân sư hom hinh, cach thê hiên ngăn gon, dê hiêu, cua cac sang tac trong quân chung nhân dân  la yêu tô rât quan

391

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

trong đê no dê đi sâu vao long ngươi va lăng đong mai vơi thơi gian. Chăng han trong lôi to tinh cua ho rât tê nhi, chi đem Mân va Đao ra đê ân dụ rât tinh tê va sư tra lơi rât tương minh không lâp lưng: vươn hông co lôi nhưng chưa ai vao. Tinh yêu đo cung đươc khăng đinh rât ro rang va môc mac:

Co yêu nhau thi yêu cho chặt

Co trục trặc thi trục trặc cho luôn

Đừng như con thỏ dươi truông

Khi vui giỡn bong khi buôn giỡn trăng

Co lẽ không it ngươi Việt Nam chẳng còn xa la vơi câu thơ :

Hỡi cô tat nươc bên đang

Sao cô muc anh trăng vang đổ đi

Thê hiên sư trêu choc cua anh chang nhưng tim kỹ hơn trong kho tang văn hoa dân gian chung ta con thây câu thơ tương tư nhưng sư nghich ngơm con đat đên đô thâm sâu hơn:

Hỡi cô tat nươc bên đang

Co muôn ăn nhan thi lông sang đây

Giưa đông không mông quanh chi co trâu mơi bưt dây rưng mơ chay lông lên. Nhan ơ đây co thê hiêu la nhan lông nhưng y thơ nghich ơ chô la vi cô gai vơi con trâu chay lông sang ma ăn.

Đăc biêt trong bai hat vi dăm nôi tiêng cua xư Nghê, qua sư đôi đap cua đôi trai gai khi trach cư nhau dươi đây chung ta mơi thây đươc sư sâu săc trong tinh yêu đôi lưa đươc phan anh rât ro net :

Chang trach:

Anh đên bên gian hoa thi hoa kia đa nơ

Anh đên bên đo thi đo đây đo đa sang sông

Anh đên tim em thi em đa co chông

Anh yêu em đươc rưa hoi co măn nông chi không?

Nang tra lơi:

Hoa đên thì thì hoa phai nơ

Anh đên bên đo thi đo đây đophai sang sông

Đên duyên em thi em phai lây chông

Em yêu anh đươc rưa hoi co măn nông chi không?

Qua đoan đôi đap trên co thê thây ro cach dung tư cua cô gai ơ đây rât thâm thuy. Lôt ta đươc tinh cam cua minh, hai chư thi(tôi nhân manh) lai biêu cam y nghia khac nhau, đông thơi thi cua hoa đươc găn liên vơi thi cua đơi con gai môt cach tư nhiên không phai ban cai. Như con đo đây ngươi phai qua sông. Co duyên, co thi thi phai lây

392

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

chông. Sao khi chưa co gi thi anh không đên. Liên tương ngâm, ta con thây cô gai rât tinh tê khi không nhăc đên môt câu khac co liên quan đên minh:

Ba đông môt mơ trâu không

Sao anh không hỏi nhưng ngay còn không?

Đơi ngươi co gai co thơi như la luât ngâm đinh, như đo đây, như co duyên thi đên, con đên muôn thi cung đưng nên trach. Cuôc đơi ngươi con gai khi không lây đươc chông hay vi ly do gi đo phai ơ môt minh nêu ngươi con gai bo qua thi thi sô phân thât đang buôn như ai đo:

Chòng chanh như non không quai

Như thuyên không lai như ai không chông.

Đơi ngươi, nhât la ngươi con gai  thơi phong kiên như bông hoa phai co thi (thơi), co duyên thi mơi lây đươc chông, nêu bo qua thơi cơ đo thi cuôc đơi se bât hanh.  Cho nên co câu: Còn duyên kẻđon ngươi đưa. Hêt duyên đi sơm vê trưa môt mình. Con duyên ken ca chon

canh … la gôc tich tư đây.

Co thê noi không ngoa răng, chinh nhơ tinh hai hươc, nghich ngơm pha lân sư hom hinh ngăn gon, dê hiêu, cua cac sang tac trong quân chung nhân dân đươc lăng đong trong ca dao, tục ngư, dân ca ma ngay nay khi hoi moi ngươi con thich nghe dân ca hay không thi đa sô đêu vân thich.

Phat huy nhưng yêu tô trên, sau nay nhưng phong trao trên vân đươc tiêp nôi thê hiên qua thơ but tre va cac hâu duê cua ho. Nhưng vân thơ sau tôi chi đoc môt lân va sau đo nhơ mai do tinh hai hươc cua no:

Con trâu đưng giưa ba lang

Dich ra cai đit lòi ra môt lang

Chi em phụ nư tai ghê

Băn may bay Mỹ rơi ngay cửa minh

Trong phong trao diệt ruôi muôi:

Con ruôi la giông hiêm nguy

Cai chân của no rât vi trung nhiêu

Thơi bao câp, nhưng năm 60-70 cua thê ky trươc, khi nganh đương săt Viêt Nam, tau hoa chay rât châm, đa co thơ tăng Tông cục trương Tông cục đương săt Ha Tăng Ân:

Hoan hô đông chi Ha Tăng

Ấn cho tau chay băng băng như … rua

Khi Đai tương Nguyên Chi Thanh vê chi đao nông thôn phat đông phong trao lam phân bon ruông lai co thơ:

Hoan hô anh Nguyên Chi Thanh

Anh vê phân băc, phân xanh đây đông

393

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Va sư kiên Trung ta Pham Tuân bay lên tau vu trụ cung vơi Gorbatco cua Liên Xô cung đươc đi vao thơ du không chinh thông nhưng vân đươc ngươi dân nhơ mai:

Hoan hô Trung ta Pham Tuân

Lên tau vũ trụ môt tuân vê ngay

Gân đây, co môt thơi điêm phong trao đanh câu lông đươc nơ rô trong toan dân, lâp tưc thơ dân gian lai co dip đươc mô ta:

Chi em phụ nư đanh câu

Lông bay phâp phơi trên đâu cac ông.

Ngay Quôc tê Phụ nư co thơ vui vê chi em ta:

Nhân ngay mông 8 thang 3

Chi em phụ nư đi vao đi ra

Năm nao cũng đung ngay nay

Chi em phụ nư đi ra đi vao

Co thê noi, cac sang tac cua quân chung nhân dân dê đi sâu vao long ngươi con ơ chô: ngăn gon, dê hiêu, đăc biêt la mang tinh hai hươc cao. Tinh hai hươc hom hinh nay thông qua dong văn hoc dân gian không chinh thưc co thê len loi vao quân chung nhân dân kê ca ngươi it hoc thâm chi không biet chư va nhơ thê no dê ăn sâu vao long ngươi. Đo cung chinh la ly do vi sao khi đươc hoi la anh chi thich Thi Mâu hay Thi Kinh thi hâu như đa sô ngươi đươc hoi tra lơi thich Thi Mâu hơn. Co le do cach sông manh liêt, thăng thăn dam thê hiên sư khat khao rât thât cua cô ta khiên nhân vât nay gân hơn vơi quân chung. Sư lan toa cua no, vi thê không chi dưng ơ môt thê hê ma co thê sư tiêp nôi mach nguôn cua no đươc trương tôn qua thơi gian, tao ra sưc sông bên vưng cua no ma co thê không cân đên văn tư.

Trăm năm bia đa thi mòn

Ngan năm bia miệng vẫn còn trơ trơ

Chât liêu ngôn ngôn cua cuôc sông, hơi thơ trưc tiêp cua cuôc sông se tiêp tục cung câp nguôn cam hưng cho cac sang tac trong quân chung nhân dân tiêp tục phat triên. Va đo cung chinh la lơi thê cua dong văn hoc dân gian, tiêp tục tao nên sưc sông cua no du hiên nay xa hôi  loai ngươi đa bươc vao nên kinh tê tri thưc  vơi cac công cụ phương tiên hiên đai cua no.

______________

*Tiên si Trân Hông Lưu, Khoa Ly luân chinh tri, Đai hoc Kinh tê Đa Năng.

71 Ngu Hanh Sơn, Đa Năng.

ĐT 0914112884, email: hongluu2009@gmail.com

----------------------------------------------------------------------------

394

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

SỰ BIÊN ĐỔI CUA CHỮ QUỐC NGỮ TRONG TRUYỆN NGẮNNAM BÔ TỪ CUỐI THÊ KỶ XIX ĐÊN ĐẦU THÊ KỶ XX

TS. Trần Văn Trọng – Viên Văn hoc

Truyên ngăn Nam Bô hinh thanh va phat triên trong bôi canh lich sư, văn hoa co nhiêu biên đông cho nên ngôn ngư cua thê loai đang trong qua trinh xây dưng va hoan thiên vê măt tư vưng va ngư phap. Va nhiêm vụ lam giau tư ngư, xây dưng câu văn xuôi theo tinh thân hiên đai, cung la nhiêm vụ chung cua cac cây but truyên ngăn luc bây giơ. Ho đa trưc tiêp gop phân thuc đây qua trinh hoan thiên chư quôc ngư; tuy nhiên trong qua trinh “lôt xac” đo, dâu ân chư quôc ngư mang tinh truyên thông con in đâm trên ca hai binh diên tư ngư va câu văn xuôi nhưng cang vê sau, chât văn hoc trong ngôn ngư truyên ngăn đa đươc cac nha văn sư dụng môt cach co nghê thuât.1. Từ viêc sử dụng chư quôc ngư mang tinh truyên thông va đâm dâu ân vùng miên…Đăt sang tac truyên ngăn vao tinh hinh chung cuôi thê ky XIX đâu thê ky XX, co thê thây chư quôc ngư sư dụng trong văn chương noi chung va trong truyên ngăn noi riêng đang trong qua trinh biên đông lơn. Sư vân đông cua ngôn ngư Viêt Nam cuôi thê ky XIX đâu thê ky XX la tư ngôn ngư thơ va nhưng câu văn xuôi co vân, co đôi (câu văn biên ngâu) sang ngôn ngư văn xuôi hiên đai. Do vây, tât yêu giai đoan chuyên tiêp cua sư vân đông ngôn ngư phai la kiêu thơ văn xuôi đoc lên nghe thanh thot, co nhac điêu, cân xưng nhip nhang. Loai văn xuôi găn vơi thơ nay hiên diên trên khăp cac trang bao, trên nhưng truyên ngăn, tiêu thuyêt thơi bây giơ.Trên Nông cổ min đam, ngay tư năm 1901, vân sư dụng câu văn biên ngâu như: “Cuôc thê phân vân, tang điên thương hai, hêt lôi li loan rôi, binh đinh nhơn dân, Tân Trao quan hat, thiên ha đêu lac nghiêp an cư” hay “lân lân xuân qua he lai, thu hêt đông sang, tang phục man rôi; thi nang Văn Thi lai sanh đăng môt gai nưa” (Hoang thiên bât phụ hao tâm nhơn - sô 44-46-48 - thang 6-7/1902). Nhưng câu biên ngâu it y nhiêu lơi như thê đoc lên nghe reo răt, cân đôi nhưng nghe rât sao rông. Môt sô tac phâm xen ke lơi binh luân ơ đâu hoăc cuôi tac phâm. Truyện mai gươm day vợ kêt thuc la lơi binh luân: “Xem coi co phai la, ngươi lam dâu ma cha me chông không thương cung bơi minh không giư đao dâu cho đu chơ như giư đu phân dâu con thi co le nao ma me chông ghet bao giơ. Hum dư đâu nơ ăn thit con sao?”. Hâu hêt cac truyên đêu kêt thuc băng môt lơi binh luân hoăc môt đoan thơ mang tinh chât giao huân: “Cho hay sông thac bơi trơi/ Quỷ ma nao hai đặng ngươi vây ru?/ Ở đơi lây đưc lam đâu/ Quỷ thân còn kinh ngươi đâu chẳng nhương” (Chanh khi bât huy ta mi - Nông cổ min đam, sô 62-1902). Đây la dâu vêt cua văn xuôi trung đai. Không chi trên Nông cổ min đam, truyên trên cac bao, tap chi, sach ơ giai đoan sau cung con đâm dâu ân cua văn xuôi trung đai: “Tiêt đông thiên lanh leo, nươc dong sông trong deo như ngân, cuôn cuôn do lân đưa kiên beo trôi theo vơi vinh” hay “hơi

395

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

lăn nươc bich kia ơi, mi đưa canh beo ta tơi chiêm đâm, thê ma mi đăp âm đăng chăng, hay la mi băng khoăn vi phân sư, tư lư trôi kê ai” (Nghĩa đen tinh đỏ - Hoang Minh Tư), “Vi tơ nguyêt không xe chi thăm thi nang tha cam chiu gôi chich nêm nghiên phong không hiêu quanh hơn la đam thân bim săng ma cung ke khac ca nươc sum vây trăm năm phôi hiêp” (Nặng nghĩa châu trân - Nguyên Thai Hoa), “Bong quang âm thâm thoat lât đât đa hai năm, trong hai năm đo biêt bao lăm ngươi muôn gieo đao tha ly kêt nghia toc tơ song chi vơi ngươi đa nguyên kêt giai đông tâm, ba năm cung đơi mây năm cung chơ” hay “Chi len gơi cho ngươi môt phong thơ song tin đi thơi co tin vê vân không” (Ai đanh phụ nghĩa), “Bong hông khuât măt, khach nhan du tha thươt trơ hai” (Tủi phân thuyên quyên)… Lôi viêt biên ngâu trong truyên ngăn [tiêu thuyêt] thơi gian nay, ngoai viêc anh hương tư hoc vân va kinh nghiêm cua nha văn đa phan anh thi hiêu thâm mi cua môt bô phân công chung văn hoc ơ Nam Bô. Đăng Anh Đao đa chi ra net đăc trưng nôi bât cân chu y: Sư bao tôn âm hương nghe rât trương tôn. Trong văn hoc hiên đai Viêt Nam, sư bao tôn nay không chi thây qua sang tac ma ngay ca tac phâm dich cung co hiên tương thêm thăt nhip điêu va giai điêu, đăc biêt la đôi vơi thê hê dich gia trươc nhưng năm 80. Va “đăc trưng trên đa đươc môt sô nha nghiên cưu vê phương Đông trong cuôn Lich sử cac nên văn học coi như môt hiên tương thuôc vê tiêng noi, no lưu cưu bao tôn âm hương cua nghê thuât cô xưa: “Ơ phương Đông, môt trong nhưng điêu ky thu đươc tuôi thanh xuân cua cac dân tôc hưng khơi, đo la nguôn nuôi dương tư tiêng noi co dâu nhân cua ho; nhưng thư tiêng ây con giư lai nhưng loai âm nhac khiên ta nhơ tơi ban tay vô va chân dâm dât (…) nhưng thư ngôn ngư ây sông trong nhiêu điêu kiên điên hinh: đo la môt quy tăc cua cach diên đat theo đơt dât” (Dân theo Phan Manh Hung)(1).Măt khac, nhưng dâu vêt cua văn chương truyên thông con thê hiên ơ cach đăt tên truyên. Theo khao sat cua chung tôi, ơ thơi ky đâu nhan đê cua truyên trên vân tôn tai đâm đăc chư Han Viêt va câu truc câu văn xuôi chư Han: Chanh khi bât huy ta mi, Đổ vât tư nhơn, Hoang thiên bât phụ hao tâm nhơn, Nghĩa hổ tâm truyên, Kiến ngai bât vi bi thế sư hê… (Nông cổ min đam). Thâm chi trên môt tơ bao Công giao như Nam Kỳ đia phân yêu tô nay vân xuât hiên ơ nhưng năm đâu mơi thanh lâp: Si lung am a gia hao phu, Thich kỳ dĩ giao nhơn gia nghich, Kiến tai am nhan, Tung kỳ đai thê vi đai nhơn…Trong qua trinh giao lưu, hôi nhâp vơi cac nên văn hoa khac thi sư vay mươn tư vưng, ngư phap, nhât la anh hương cua nên văn hoa Đông, Tây la không tranh khoi. Nhưng trên cơ sơ tiêp nhân va sang tao, truyên ngăn quôc ngư Nam Bô tư cuôi thê ky XIX đên đâu thê ky XX ngay cang hoan thiên va ve đôc đao riêng cua tiêng noi vung sông nươc Nam Bô. Mau săc, phong vi cua văn xuôi Nam Bô giai đoan nay la tông hoa cua nhiêu yêu tô khac nhau cua ngôn ngư, đang chu y ơ cac măt tư vưng, ngư âm, cu phap… Vê tư vưng, co nhiêu tư ngư nôm na, môc mac đươc sư dụng trong văn xuôi. Vôn tư ngư nay đêu năm trong hê thông tiêng Viêt toan dân tư cach xưng hô, dung biêt ngư, phương ngư, thanh ngư, tư lay… Đây la nhưng tư ngư quen thuôc cua ngươi dân Nam Bô. Trong đo, co nhưng tư ngư mang tinh đia phương đâm net tư viêc miêu ta canh vât đên con ngươi ơ đây. Co thê noi, văn xuôi Nam Bô đâm đa mau săc, phong vi cua phương ngư. So vơi tiêng Viêt chuân, co thê ghi nhân môt sô trương hơp sau đây trong môt sô tac phâm tiêu biêu cua Trân Khăc Ky, Lê Hoăng Mưu, Nguyên Chanh Săt, Lê Mai, Trân Quang Nghiêp, Sơn Vương… Cac tac gia nay đa sư dụng nhiêu tư ngư co sư đôi lâp, khac biêt vơi cac phương ngư khac như: biêu/ bao, tuôt/ luôn, trông/ kha lơn, xa/vai chao, dòm, ngo/ xem, bưng/ mang, thiệt/ thât, đương/ đang, ngô/ đẹp,

396

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

măc/ bân, mân/ lam, cẳng/ chân, long/ lăng, lụy/ lệ, riết/ nhanh, dè/ ngơ, méc/ mach, hôi/ giục, đen tray/ đen thui… Ngoai ra, nhưng biêt ngư ma ngươi Nam Bô dung riêng, pham vi sư dụng co giơi han, cung xuât hiên nhiêu lân trong tac phâm như: trơ măt, vao tai, tưc minh, hỏi phăng, lo mặt, chôm hôm, ôm o, ca nhot, âm hao, dơ cay, at chât, đặng, dòm, ngo, tuông lụy, sanh rây, cai lẽ… Cach xưng hô quen thuôc qua, va, bâu, anh, chi, ổng, tao, may, minh…; cach goi tên theo thư bâc trong quan hê gia đinh Hai, Ba, Bôn… đươc dung phô biên trong văn xuôi. No phan anh đươc net môc mac, chân chât va tư duy phong khoang cua ngươi dân Nam Bô, không năng vê thê chê, quy tăc trong cung cach giao tiêp, ưng xư như ơ vung khac.Bên canh đo, văn xuôi Nam Bô con xuât hiên nhưng tư ngư la tư lay co tư cach ngư phap la đông tư hay pho tư, thương quen dung ơ miên Nam như: bươn ba, trèo trẹo, tum lum, chôn rôn, chỏng cẳng, chèo queo, lơn tơn, trân trân, xơn xơn, lât đât, linh quynh, chưng hửng, lẻo lư, i ôi, tưng tiu, bệu bao, năng năng, bum xum, thủng thẳng, rân rân, hôp tôp, tiện tặn, hân hủi, nủng nưởng, quau quọ, ngâp ngưỡng, ri ra… co nhưng tư lay rât quen thuôc vơi tư ngư toan dân nhưng cung co nhưng tư lay giơi han pham vi sư dụng. Trong môt sô trương hơp cac cây but truyên ngăn sư dụng tư va câu truc câu văn “răt” chât Nam Bô ma phai đăt trong văn canh thi mơi hiêu đươc y nghia biêu đat cua chung như: chi vẫn ngo mông, chi vẫn đưng sưng; long nay no trông cai, liếng lao lăm; lua thoc co đâu, bỏ câu tơi đo; trơi tôi đem ngửa ban tay không thây; thây năm Nghệ co tanh răng măt hay khuây chơi; dươi chơn đa sẵng hai giây tơ hông, câu mâu, chừ bư, đi đanh, nủng niêng, oi i, xéo véo, trây trưa, ê hê, ngỏn ngoẻn, cung quăn, kinh dinh… Nhưng tư nay thê hiên tinh chât đăc phương ngư, bơi vi chung không co nhưng đơn vi tương ưng vê âm hay nghia ơ cac phương ngư khac. Viêc sư dụng cach diên đat nay mang lai hiêu qua nhât đinh, no thê hiên sinh đông ca tinh, tâm li con ngươi Nam Bô.Cac nha văn con đưa vao tac phâm nhiêu thanh ngư, nhiêu cach noi môc mac rât riêng cua ngươi Nam Bô như: đi qua đi lai, đi tơi đi lui, mâng mâng sợ sợ, môt nghi mươi ngơ, lơi ngon tiếng ngọt, lơ lơ lao lao, ac nhân thât đưc, ca vế kê vai, ngo quanh ngo quât, lam tròng lam trèo, than dai thở văn, năm vât năm dưa, nhan ngẩn ngơ sa, lam hum lam hổ, lơ ngơ lao ngao, bô luôt bô lem, noi xeo noi xoc, xăn văn xéo véo… Chăng han đê li giai nguyên nhân đan ông ngoai tinh, ho viêt: “Thuơ nao ôm đao âp nguyêt cơt phân cươi son, bây giơ ca đa no rôi môi ngon kho nhử”, hay “bai cat đương khô nong đô nươc vao thi no hut ngay, bao giơ no ươt đêu, thi không hut nưa chơ gi” (Tủi phân thuyên quyên), đôi khi thi ho lai sư dụng linh hoat nhiêu thanh ngư, tục ngư Nam Bô đê diên ta nôi long cua ngươi me lo cho hai con gai trong Chọn đa thử vang: “Ba phu lo nhiêu lăm; cô Vân cô Kiêu săc đep đa đanh không chô nao chê đươc, co nhiêu thây thây đep muôn cươi song hoi thăm lai nghe noi mô côi cha, me tuy co chưc ba Phu song chăng co quyên, co tiếng ma không co miếng, ruông không co đât cung không, cho nên mây thây thụt lai ma qua nga khac kiêm nga nao co ruông co đât co vươn ma tơi. Lua thoc co đâu, bỏ câu tơi đo”… Đây la lôi diên đat ma co le chi ngươi vung sông nươc Cưu Long mơi thương dung va đi vao truyên cua cac nha văn Nam Bô cung thât tư nhiên. Đung như nhân xet cua Thanh Lang: “Đo la lôi văn đơn sơ, môc mac, dung hâu toan chư Nôm, cach đăt câu co ve tục tăn, văn tăt, không xet gi đên cân xưng, đôi chac. Noi tom lai, no la thư văn Viêt Nam hơn, dân chung hơn”(2).2. … va “tiêng Annam ròng” - khâu ngư - đên ngôn ngư văn chương

397

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Văn hoc la nghê thuât ngôn tư nên viêc sư dụng loai ngôn tư nao trong hoat đông sang tac văn hoc cung co môt y nghia đăc biêt quan trong. No cho thây y thưc, quan niêm cua ngươi câm but va đăc trưng thâm mỹ cua đôi tương tiêp nhân. Văn hoc quôc ngư Nam Bô cuôi thê ky XIX đâu thê ky XX trong bươc khơi đâu ghi nhân hiên tương dich chuyên tư ngôn ngư văn chương bac hoc (điên nha, quy pham) sang lôi văn khâu ngư, tiêng Annam rong, viêt như noi. Hiên tương nay không chi diên ra ơ Viêt Nam ma con nhiêu nươc Đông Á giai đoan giao thơi. Văn hoc Trung Quôc cuôi thê ky XIX cung co sư dich chuyên tư hinh thưc văn ngôn (văn phong ươc lê, tao nha) sang bach thoai (ngôn ngư sinh hoat thương ngay). Nhưng bô ky thư cua tiêu thuyêt cô điên Trung Quôc chinh la kêt qua cua lôi văn bach thoai. Đên thơi cân đai sư quan tâm đên bach thoai cang đươc nhân manh khi no đươc nhưng nha tư tương va nhưng nha văn hang đâu cô suy. Trong 5 điêm ma Yan Fu va Xia Zengyou nêu ra đê đinh chuân cho tiêu thuyêt hiên đai thi đa co 3 điêm liên quan đên ngôn ngư: phai la ngôn ngư đương đai, gân vơi ngôn ngư noi, phai đa dang, phong phu. Lương Khai Siêu đê xương khâu hiêu “ngư văn hơp nhât” (noi viêt la môt). Va cho đên nay, ngươi ta vân lây Nhât ki ngươi điên (1918) cua Lô Tân - truyên ngăn bach thoai đâu tiên trong lich sư văn hoc hiên đai Trung Quôc lam côt môc đanh dâu cho sư ra đơi văn hoc hiên đai Trung Quôc (Dân theo Trân Văn Toan)(3). Ơ Viêt Nam thơi trung đai, vơi sư phân câp vê ngôn ngư, văn xuôi tư sư chu yêu viêt băng chư Han chăc chăn co môt khoang cach kha lơn vơi ngôn ngư đơi sông, vơi khâu ngư. Cac truyên thơ du viêt băng chư Nôm, nhưng vơi đăc thu cua thi phap, khâu ngư cung it cơ hôi đê hiên diên. Trong tinh hinh đo, bô phân văn xuôi truyên cac Thanh viêt băng chư Nôm cua khu vưc văn hoc Công giao trơ thanh môt trong nhưng nguôn mach dân khâu ngư vao văn chương hiên đai. Trên phương diên nay, co thê noi vai tro cua cac nha văn Nam Bô, đăc biêt la cac nha văn ngươi Công giao rât quan trong. Khi đê câp đên vân đê nay, Nguyên Huê Chi đa chi ra răng: “cac nha văn thơi ky đâu phân lơn la ngươi Công giao. Chinh ho la nhưng ngươi tư trong nên văn xuôi Nôm Công giao xuât thân nên không bơ ngơ vơi văn xuôi Quôc ngư”, “nên câu văn viêt ‘trơn tuôt như lơi noi’ cung la le đương nhiên”. Điêu nay đa gop phân “xac đinh môt phương diên trong quan niêm nghê thuât cua văn xuôi tư sư buôi đâu” va, đông thơi đưa đên hai thuân lơi lơn: “tao nên đươc môt cuôc cach mang chong vanh trong viêc chôi bo cac phep tư chương hoc cô truyên” va “cang đang noi hơn nhiêu, la sư dụng tiêng noi nôm na thi du muôn hay không cung gop phân giup văn xuôi tư sư gia nhâp vao đơi sông thông tục, hay đung hơn la gia nhâp vao cai đang diên ra hang ngay trong sinh hoat xa hôi”(4). Nhơ mang nguôn gôc, ban chât thông tục cua thê loai, tiêu thuyêt va truyên ngăn trơ thanh thê loai tiên phong cua xu hương nay. Co thê noi giưa khâu ngư va tinh chât thông tục cua no co môt sư tương hơp đăc biêt. Sư tương hơp ây thê hiên ro trong truyên ngăn Nam Bô ơ chât đơi thương sinh đông. Ngay tư tac phâm thai nghen Kiếp phong trân (1882) cua Trương Vinh Ky, phong cach khâu ngư đa xâm nhâp vao trong tac phâm đươc khai thac “như môt chât liêu cua ngôn ngư nghê thuât”(5). So vơi câu văn trong Chuyện đơi xưa cua chinh ông trươc đo 16 năm: “Va noi va giơ tay ra, dang canh đanh môt va trên măt ông huyên xưng vưng” đên câu văn trong Kiếp phong trân đa co nhưng đôi khac, chuân xac hơn va trơn tuôt hơn: “Con ngươi ta ơ đơi như trơi co ngay co đêm, hêt vui tơi buôn, buôn rôi lai vui, hêt may tơi tui, hêt vinh tơi nhục…”. Trên con đương tiên tơi môt thư ngôn ngư trong sang cua dân tôc, nhưng nô lưc cua Trương Vinh Ky ngay môt đươc hâu thê ghi nhân. Tuy

398

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

nhiên vơi Kiếp phong trân, tac gia con sư dụng nhiêu tư Han Viêt, đanh đông lơi noi giưa nhân vât nay vơi nhân vât khac khiên ngươi đoc không thê phân biêt săc thai giong điêu cua tưng nhân vât. Trong buôi đâu câu văn quôc ngư, nhưng han chê như trên la điêu không thê tranh khoi. Nhin tư phương diên ngôn ngư, truyên Thây Larazo Phiên cua Nguyên Trong Quan la môt bươc tiên lơn trong viêc dung khâu ngư trong sang tac văn hoc. Trong tac phâm nay, tac gia không dung câu văn biên ngâu bong bây ma thay vao đo la chu trương “lây tiêng moi ngươi hăng noi ma lam ra môt truyên hâu cho ke sau coi ma bay đăt cung in ra it nhiêu truyên hay, sau la lam cho dân cac xưa biêt răng: ngươi Annam sanh tri ngang tai thi cung chăng thua ai”. Chu trương xây dưng câu văn xuôi theo hương dân chu hoa ngôn ngư, đưa ngôn ngư đơi sông vao tac phâm, lam cho câu văn trơ nên gian di dê hiêu ma Nguyên Trong Quan đê ra la môt sư lưa chon tao bao vao thơi điêm đo. No trơ thanh xu hương chinh trong sang tac cua cac nha văn Nam Bô sau nay. Đôi vơi nhưng cây but phia Băc thi sư quan tâm đên khâu ngư muôn hơn rât nhiêu. Ngươi tiên phong trong linh vưc nay la Pham Duy Tôn vơi ba tâp truyên Tiếu lâm An Nam vơi but danh Tho An, xuât ban lân đâu năm 1912. Trân Văn Toan đa chi ra “Con đương đê Pham Duy Tôn đên vơi khâu ngư la văn hoc dân gian”(6). Lôi hanh văn cua Pham Duy Tôn khi kê truyên dân gian đa khiên Nguyên Công Hoan phai than phục bơi sư “gian di, gon ghe, nhât la nhanh nhen la thương. Cai tinh chât Viêt Nam cua no con vươt ca lôi văn cua nhiêu anh em ta viêt trong mây năm nay” (7). Co le vi vây ma ngươi đoc nhân thây câu văn va lơi văn cua Pham Duy Tôn so vơi nhưng cây but đương thơi như Nguyên Ba Hoc, Mân Châu to ra sinh đông hơn hăn.Nhin vao truyên ngăn quôc ngư giai đoan giao thơi, viêc sư dụng lôi văn khâu ngư không chi co ơ nhưng tac gia thơi ky đâu ma con ơ nhưng tac gia ơ thơi ky sau va ngay cang gân hơn vơi câu văn xuôi mang tinh nghê thuât thê hiên ơ cac câp đô tư ngư va câu văn. Ơ câp đô tư, cac nha văn đa biêt phôi hơp cac tô hơp tư lam nôi bât lên đôi tương phan anh. Chăng han khi muôn lam nôi bât lên “nhan săc” cua cac nhân vât, ho dung nhiêu căp tinh tư đôi lâp so sanh rât co duyên: “Cai săc đep cua hai cô cai nao cung đep, cô hai Kiêu gương măt tron cai miêng co duyên song it hay noi; cô ba Vân căp măt hưu tinh, ham răng nho rit, sông mui cao, phân đep, lân hơn chi, song hơi ôm môt chut” (Chọn đa thử vang); đôi luc, lai dung nhiêu tư lay lam nôi bât hơn tâm trang cua nhân vât trong truyên: “Trơi con mưa ri ra, trong nha đen tăc tôi thui, đêm khuya không nghe tiêng gi khac hơn la tiêng mưa rơi lôp đôp trên mai nha, tiêng ngươi trăn trơ va tiêng thơ ra” (Xâu chia khoa). Ơ câp đô câu văn la lôi diên đat trong sang không truc trăc. Chung ta không kho đê băt găp trong truyên ngăn quôc ngư Nam Bô giai đoan nay nhưng câu văn ta canh vưa hiên đai nhưng cung mang đâm dâu ân vung miên như “Đêm nay ngon gio thôi na, mây bay vân vu, trăng đương to bông lu phut chuc trơi tôi đen ngưa ban tay không thây, gio bay qua, mưa tuông xuông, mưa cang to gio cang lơn, giưa tiêng ao ao canh trơi đen mit, lâu lâu nghe môt tiêng sâm vang, môt lăng điên chơp” (Trơi Phât công binh), khi luân đam ngôn ngư cung rât di dom nhưng không kem phân săc sao: “Thây Mươi Trương con trai tre, căp con măt cua thây thân tinh lơi hai lam thê nao không ro ma môt chut mau gi xanh xanh hay đo đo la không qua đươc. Căp con măt cua thây ngo ngay vao căp con măt nao khac thi căp con măt ây phai xụ mi xuông tưc thơi” (Gặp ngươi gai đẹp), “Câu Hai Bach vưa mang bênh vưa hêt xu thơi cô Ba cung phai ưa nươc măt ma mơi câu Hai ra khoi nha! Tôi nghiêp! Dâu la môt câu môt công tư ăn xai đung bưc, song tri con phai thua

399

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

đan ba. Nha câu mua, xe câu săm, ma… la tên cua cô Ba đung” (Con ông Ca)… Mơ rông ngôn ngư văn hoc vê phia khâu ngư đê đem lai sưc năng đông va kha năng tai hiên hiên thưc như no vôn co la môt yêu câu nghê thuât không đơn gian, bao ham nhiêu câp đô va chi đươc hoan thiên trong môt thơi gian dai. Đung như nhân đinh cua Trân Văn Toan: “…môt trong nhưng trơ ngai cua văn tư Han la tinh chât tư ngư va vi thê ngôn ngư trong nhưng truyên ngăn va tiêu thuyêt chư Han dương như thiêu hăn mau săc lich sư cụ thê, no không mang không khi, hơi thơ cua cuôc sông đương thơi. Khẩu ngư, trai lai, luôn găn liên vơi môt không - thơi gian xac đinh bơi le no găn liên vơi cach sư dụng ngôn ngư cua tưng hang ngươi khac nhau trong xa hôi ơ môt thơi điêm cụ thê. Nêu như cai thông tục đơi thương la thuôc tinh găn liên vơi khâu ngư thi tinh lich sư - cụ thê cua no lai phụ thuôc va tai năng kham pha va khai thac cua ngươi câm but”(8). Vê phương diên nay, nhưng đong gop cua cac nha văn Nam Bô cho qua trinh hiên đai hoa văn hoc Viêt Nam thê ky XX la không thê chôi cai. Măt khac, chinh viêc sư dung khâu ngư đa giup cac nha văn [nhât la cac cây but tân hoc] thâp niên 20-30 cua thê ky XX gân như thoat khoi tinh trang sư dụng tran lan tư ngư, câu truc câu Han Viêt. Yêu tô nay thê hiên đâu tiên ơ cach đăt nhan đê tac phâm. Khao sat qua trương hơp tiêu biêu la Trân Quang Nghiêp ơ 33 truyên ngăn(9), chung tôi thây: vê nhan đê cua truyên, đa phân đa thuân Viêt (Nông nôi vi đâu, Tâm hinh của ai? Lòng ngươi kho viết, Gặp ngươi ban cũ…); vê tư Han Viêt, qua 33 tên truyên chi co 4 truyên sư dụng, chiêm 1,2% nhưng đêu la nhưng tư tương đôi thuân Viêt: phụ nghĩa, thuyên quyên, công binh, can đam. Noi tom lai, đăt trong bôi canh chung cuôi thê ky XIX đâu thê ky XX, khi ngôn ngư văn chương tiêng Viêt chi la nhưng thê nghiêm đâu tiên mơi thây hêt y nghia trong nhưng đong gop cua cac cây but truyên ngăn quôc ngư Nam Bô giai đoan nay. Ho trưc tiêp gop phân thuc đây qua trinh hiên đai hoa ngôn ngư văn hoc, đa “đao luyên đươc nhiêu ngon but tai tinh trong nhưng ban tri thưc cua tân hoc, cưu hoc ma đem vô cho văn giơi, bao giơi biêt bao nhiêu kiên tương tinh binh”(10). Tuy nhiên, nhưng han chê cung la điêu không tranh khoi. Khoang hai thâp niên sau, vơi thê hê cac nha văn Tân hoc tre tuôi, câu văn xuôi mơi tiên gân đên sư hoan thiên. Măt khac, cac nha văn Nam Bô đa gop phân lam phong phu hơn ngôn ngư văn hoc dân tôc băng phong cach ngôn ngư đâm dâu ân vung sông nươc Cưu Long. Trong nhưng năm đâu thê ky, vơi công lao khai pha mơ đương, cac cây but truyên ngăn Nam Bô đa co nhiêu đong gop đang kê trong viêc lam giau cho tư ngư văn hoc, gop phân tao dưng sư hoan thiên câu văn xuôi ơ giai đoan sau.

--------------------------(1) Phan Manh Hung (2013): Nghệ thuât tư sư trong tiêu thuyết Nam Bô từ cuôi thế kỷ XIX đến 1932, LATS Ngư văn, trương ĐHKHXH&NV TP. Hô Chi Minh, tr.191-192.(2) Thanh Lang (1958): Biêu nhât lam văn học cân đai, Tư do xuât ban, Sai Gon, tr.78.(3) (5) (6) (8) Trân Văn Toan (2009): “Ta thưc” vơi hiện đai hoa văn xuôi quôc ngư giai đoan giao thơi, LATS Ngư văn, trương Đai hoc Sư pham Ha Nôi, tr.151, 152, 152-153, 157.(4) Nguyên Huê Chi (2002): “Thư tim vai đăc điêm cua văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam Bô trong bươc khơi đâu”, Tap chi Văn học, sô 5, tr.15.(7) Nguyên Công Hoan (1971): Đơi viết văn của tôi, Nxb. Văn hoc, Ha Nôi, tr.334.

400

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

(9) Chung tôi khao sat trong cuôn Trân Quang Nghiệp - Cây but truyện ngăn xuât săc Nam Bô đâu thế kỷ XX, Nxb. Văn hoc, Ha Nôi, 2013.(10) Nguyên Văn Trung (1987): Truyện đâu tiên viết theo lôi Tây phương: Truyện “Thây Lazaro Phiên” của Nguyên Trọng Quan (ban in roneo), trương Đai hoc sư pham Tp. Hô Chi Minh, tr.113.

-------------------------------------------Đia chi: TS. Trần Văn Trọng - Phong Văn hoc Viêt Nam cân hiên đai – Viên Văn hoc thuôc Viên Han lâm KHXH Viêt Nam – Sô 20 Ly Thai Tô, Hoan Kiêm, Ha Nôi.ĐT: 0916 983 359 Email: tranvantrong9683@gmail.com

-----------------------------------------------------------------------------

THƯƠNG CẢNG NƯỚC MẶN THÊ KỶ XVII

TS. Đinh Văn Hanh

1.1. Cach đây gân 30 năm chung tôi co dip khao sat, nghiên cưu đô thi Nươc Măn - Go Bôi. Hôi đo, đương sa đi lai kha kho khăn, mât nhiêu thơi gian, nhưng chung tôi vân không đi đương bô qua huyên lỵ Tuy Phươc ma đa đên Nươc Măn vai lân băng hai con đương: 1) Tư thanh phô Quy Nhơn đi ghe ra cưa Thi Nai vê Nhơn Ly, rôi đi bô ven biên ra Ke Thư (Cat Tiên), đi thuyên nho lên Go Bôi - Nươc Măn; 2) Tư Quy Nhơn chung tôi đi ghe doc đâm Thi Nai đê đên Nươc Măn. Cưa Ke Thư trươc đây đươc che chăn bơi nui Ba ơ phia băc va đao Triêu Châu (chư không phai ban đao như bây giơ) ơ phia nam. Ke Thư la cưa biên giư vi tri vô cung quan trong trong viêc hinh thanh thanh Thi Nai (la tên goi rut gon tư Thi Lỵ Bi Nai đươc phiên âm tư tiêng Champa Crivinaya, hay Tân Châu theo cach goi cua sư Trung Hoa); kinh thanh Vijaya (Đô Ban) va thăng lơi trong cuôc khang chiên chông quân Nguyên Mông cua vương quôc Champa hôi cuôi thê ky 13 (11-1282), va đôi vơi sư ra đơi, phat triên cua cang thi Nươc Măn khi ngươi Viêt đinh cư, lam ăn sinh sông trên vung đât nay… Đôi vơi chung tôi, đâm Thi Nai, nhưng dong sông đô nươc vê đây trươc khi ra biên băng hai cưa phia băc va phia nam Triêu Châu la không gian văn hoa lich sư đăc trưng va đôc đao cua vung đât Binh Đinh suôt hơn 10 thê ky, trong đo đô thi Nươc Măn la môt điêm sang nôi bât cua thê ky 17, 18…

1.2. Cưa Ke Thư ngay nay đa la môt trang cat nôi vơi ruông đông nha cưa, dâu dươi chân nui Ba con kha nhiêu bia mô, hoăc co khi ngươi dân đao trung mo neo cua ghe thuyên khi lam giêng… liên tương môt thơi cưa biên vao ra buôn ban tâp nâp. Con Nươc Măn trên phân đât Phươc Quang va Phươc Hoa (huyên Tuy Phươc) hiên thơi không con mây dâu tich cua môt cang thi tưng thu hut cac nha truyên giao va thương nhân bôn phương. Thât kho hinh dung đươc Nươc Măn tưng la môt cang thi thuyên ghe tâp nâp, phô phương đô hôi… Christofle Borri, môt linh mục đên Đang Trong tư năm 1618 đa nhân xet Đang Trong bây giơ co hơn 60 cưa biên, sâm uât nhât la Hôi An, quan trong thư nhi la Cưa Han va Nươc Măn… Francisco de Pina môt giao si

401

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

ngươi Bô Đao Nha sông ơ Nươc Măn năm 1618 đươc cho la ngươi châu Âu đâu tiên thanh thao tiêng Viêt. Linh mục Dong Tên Joao Rozi, trong môt ban bao cao vê hoat đông cac cư sơ năm 1621, cung đa giai thich “Nuocman” băng lôi chư phiên âm tiêng Viêt cua cac giao si. Francesco Buzomi, ngay 20-5-1622, đa viêt môt bưc thư tai Nươc Măn gưi cho gưi cho Bê trên Ca Dong Tên đa viêt “Thienchu” (Thiên Chu). Gaspar Luis vơi tâp tai liêu viêt đung vao ngay têt Dương lich 1-1-1626 tai Nươc Măn sau khi đa ơ đây môt thơi gian đê hoc tiêng Viêt. Cung năm nay, Antoni de Fontes trong ban tương trinh cua minh cung đa viêt Nươc Măn la “Nuocmam”; Qui Nhơn la “Quinhin” v.v…

Ro rang tư đâu thê ky 17 đa co môt cang thi Nươc Măn thu hut nhiêu thương nhân, giao si tơi đây. Va chinh ho đa đê lai nhưng dong tư liêu quy gia cho chung ta không chi biêt vê môt thương cang đa gân như “biên mât” sau đo hơn trăm năm ma con giup chung ta biêt vê nhưng chư quôc ngư thơi ky đâu hinh thanh đa đươc viêt ra ơ đâu va như thê nao… 

2.1. Theo cac công trinh nghiên cưu cua ngươi Phap va nhưng bai ky sư cua cac thương nhân, giao sỹ thi tên goi Nươc Măn xuât hiên vao khoang nưa đâu thê ky XVII. Năm 1653, khi sang Viêt Nam truyên đao, A. Rhode co ve ban đô vê khu vưc Thi Nai. Trên ban đô đo ông đa đê “Nehot Man”, theo cach giai thich cua Pierre - Yres Mangin trong Les Portugais sur les côtes du Vietnam et du Campa (XVIe, XVIIe, XVIIIe, Sièdes) thi “Nehot Man” co y nghia la “Nươc Măn” (cang Nươc Măn).

Cung cân noi thêm răng không gian Nươc Măn không chi năm trong pham vi cua xa Phươc Quang va môt phân cua xa Phươc Hoa như nhân dân đia phương ngay nay vân goi. Sư anh hương va phat triên cua no đa lam ngươi ta cho răng Nươc Măn bao gôm ca Thi Nai va goi luôn đâm nay la Nươc Măn. Thưc ra thi giơi han trên lanh thô cua no la vung Phươc Quang, la thương cang va thi trân sâm uât, phôn thinh ơ đây tư nưa đâu thê ky XVII cho đên nưa đâu thê ky XVIII.

Trên thưc tê “Nươc Măn” la tên goi dân gian đê chi môt vung đât chua măn bên đâm nươc cung rât măn khi ngươi Viêt đên đây cư tru, lam ăn, sinh sông. Ơ môt chưng mưc tương đôi nao đo không gian Nươc Măn con bao gôm ca Go Bôi vôn đươc thay thê khi Nươc Măn bi bôi lâp (thê ky XVIII). Nhưng trong thơi ky Nươc Măn phôn thinh thi tên goi Go Bôi (vơi tư cach la môt thi tư thay thê) chưa xuât hiên, hoăc chi la môt đia vưc nho trong không gian Nươc Măn.

2.2. Theo dong ngươi di cư vao Đang Trong lam ăn sinh sông tư sau khi đât kinh thanh Vijaya thuôc vê ngươi Viêt, nhưng ngươi đâu tiên trong sô ho đa đên Nươc Măn mơ mang, khai pha đât đai, lam ăn sinh sông. Nhưng cư liêu con lai đê khăng đinh môt thơi gian cụ thê nao đo cua ngươi Viêt sơm nhât đên đây tụ cư lâp lang ngay nay không con. Căn cư vao nhưng gi đa cô găng kha di co đươc chung ta co thê hinh dung môt cach tương đôi thơi gian nhưng ngươi Viêt đâu tiên đên đây.

Đia vưc Nươc Măn ngay xưa thuôc hai lang: Lac Hoa, Vinh An (Phươc Quang) va môt phân nho phia băc Phươc Hoa ngay nay. Chung trai dai theo hương  Băc - Nam bên đâm Thi Nai, căn cư trên thưc đia chung ta co thê xac đinh đươc chiêu dai cua no gân 2km va chiêu rông trung binh không qua 1,2km. Sông Âm Phu vơi cac nhanh sông Cây Đa, Câu Ngoi đa chay qua đia phân Lac Hoa, Vinh An trươc khi đô vê Thi Nai. Điêu kiên đo rât thuân lơi cho viêc buôn ban, trao đôi sau nay.

402

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Tư đâu thê ky XVII, Nươc Măn đa la nơi đông vui nhôn nhip, thu hut cac giao si phương Tây vê đây truyên đao. Năm 1618, thơi Nguyên Phuc Nguyên (1613-1634), quan Tuân vu phu Quy Nhơn mơi giao si Francesco Boznmi, ngươi Y bây giơ đang ơ cưa Han Đa Năng vao giang đao ơ Nươc Măn. Quan đa cât môt ngôi nha gô ơ đây đê lam nha giang đao. Ba năm sau, 1621 giao si A. Rhodes cung đa đên đây đê lam phân viêc cua môt ngươi truyên giao va giang đao. Cung trong khoang thơi gian ây, Christofle Borri nhiêu lân đên Nươc Măn. Ơ thi trân nay ông đa tim hiêu phong tục tâp quan va sinh hoat cua ngươi Viêt, chuân bi đây đu cư liêu đê viêt môt quyên sach vê văn hoa cua xư sơ Đang Trong giau co ma ho đang them muôn.

Như vây, đâu thê ky XVII, Nươc Măn không chi la nơi đa co ngươi Viêt sinh sông ma lang xom cua ho đa rât tâp nâp nhôn nhip va đu sưc đê cuôn hut nhiêu nha truyên đao phương Tây. Thơi gian ma ngươi đâu tiên đên đây cung không thê trươc thê ky XV, vi luc đo đây la đât “hai thanh” cua Champa (cach goi cua Đai Nam nhât thông chi). Vây thi nhưng lang xom đâu tiên tai Nươc Măn co khoang thơi gian nao trong thê ky XVI?

Ơ Nươc Măn, bên canh cac dong ho Vo, Nguyên, Đao, Trân, Huynh, Phan… cua ngươi Viêt con co rât nhiêu dong ho cua ngươi Hoa cung đên đây sinh sông tư rât sơm như: Ly, Lâm, Văn, Ngụy, Không, Vương… ma nhiêu nhât la ho Ngụy. Không co nhưng căn cư chinh xac chung ta không thê biêt ro ho nao cua ngươi Viêt la “ngụ cư”, nhưng chung ta cung co thê khăng đinh đươc răng ngươi Hoa không thê đên đây trươc ngươi Viêt. Vi nhiêu ly do khac nhau ma môt cuôn gia pha tron ven trong cac dong ho ây co thê con lai đa không co đươc. Riêng đôi vơi ho Ngụy cua ngươi Hoa con ban “Tông đô”. Tông đô nay chi ghi môt phai cua ho Ngụy đươc tach ra tư đơi thư bay chư không ghi tron ven tât ca cac đơi cua ho Ngụy (tư đơi đâu tiên), khi đên đây. Ngoai nhưng căn cư khac tơ Tông đô ghi ngươi đâu tiên cua phai nay la “Ông cô Ngụy Thoai va ba cô Nguyên Thi An sinh ha đươc…”. Cach ghi “ông cô, ba cô” đa noi lên răng ngươi ghi không phai la thuy tô cua dong ho Ngụy ơ đây. Ho nay co mô thuy tô ơ canh đông An Hoa (Vinh An). Ông Ngụy Giang (71 tuôi) va nhiêu ngươi khac cho biêt: Hang năm ca dong ho Ngụy vân tao mô ơ đo, kê ca nhưng ngươi không co tên trong “Tông đô”. Điêu đo cang chưng to no chi la Tông đô cua môt phai trong rât nhiêu phai cua ho nay đươc tach ra đa 7-8 đơi. Nhưng ngươi ho Ngụy con cho biêt, gia pha cua ho mơi vưa bi chay trong chiên tranh, khi ây đa ghi đên đơi thư 11. Ông cô Ngụy Thoai la đơi thư 6, ơ môt mưc đô tương đôi chung ta co thê biêt đươc răng, ngươi Hoa đên đây tư rât sơm (13 đơi), tưc la khoang cuôi thê ky XVI…

Không co nhưng chưng cơ ro rang hoăc chi căn cư vao tri nhơ tư nhưng cai vưa bi chay (gia pha) nhưng ngươi thuôc cac dong ho ngươi Viêt, như ho Đao, Phan… đêu tư cho răng thuy tô cua ho đa tư Nghê An ra đi. Nêu điêu đo đung va nhưng sô liêu trên đây không sai thi co thê thuy tô cua ho la nhưng ngươi đa vao nam theo Nguyên Hoang, cung co thê trong sô ho la nhưng ngươi cua đoan quân “Nghia Dung Thanh Nghê”. Đo la chưa noi đên kha năng ho con đên đây sơm hơn, trươc năm 1558 sau năm 1471. Vi trong khoang thơi gian nay phu Hoai Nhân cung đa hinh thanh va di nhiên không thê không co ngươi Viêt sinh sông, nhât la vơi môt đia ban co nhiêu thuân lơi (bên đâm nươc co hê thông sông ngoi chăng chit va thương cang cu - Thi Nai, cua vương quôc Champa) như Nươc Măn.

403

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Điêu ma chung ta co thê khăng đinh đươc la sư sâm uât cua no đươc ghi lai khi cac giao si phương Tây đên đây đâu thê ky XVII. Sư phôn thinh ây cung chi co thê co đươc sau môt thơi gian mơ mang, khai pha lâu dai va đang ơ trong môt giai đoan ma mưc đô đi lên cua no đu sưc hâp dân cac giao si đên đây truyên đao…

2.3. Đâu thê ky XVII, Nươc Măn đa xuât hiên vơi tư cach la môt điêm hôi tụ buôn ban đang lưu y. Chung ta se thây ro điêu đo trong qua trinh hinh thanh cua thương cang nay.

Cac nha chep sư biên niên va nhât la nhưng thương nhân nươc ngoai đa hêt lơi ca ngơi sư phôn vinh, giau co cua xư Đang Trong. Sư giau co ây chi co thê co đươc nhơ ban tay khai thac cua con ngươi trong điêu kiên thiên nhiên va hoan canh xa hôi cho phep. Va, không phai bao giơ con ngươi cung tân dụng đươc hêt kha năng cua tư nhiên. Đo la điêu dê hiêu ma ngay nay ai cung biêt.

Không co nhưng cư liêu cụ thê, nhưng chăc chăn khi đên đât mơi, nhưng ngươi Nươc Măn đa sông chu yêu băng nghê nông. Thơi điêm tụ cư phân nao đa cho chung ta thây ro điêu đo. Măt khac, sông bên sông nươc hăn la trong buôi đâu nhưng ngươi Nươc Măn đa biêt tân dụng điêu kiên cua tư nhiên. Cung co thê la ho đên sinh sông ơ đây vi đa không quên mang theo môt phân nghê nghiêp truyên thông đia phương cu trươc luc ra đi. Nhưng trong thơi gian mơi đên, ho không thê không sông băng nghê nông, đang đươc xem la căn ban cua xa hôi bây giơ.

Năm ơ trung tâm phu Hoai Nhơn, phu giau co cua xư Đang Trong như Phan Huy Chu đa tưng viêt: “Tai vât ca phu nay đai khai cung dôi dao, cung như Tư Nghia va Thăng Hoa đươc coi la đât giau co, co nhiêu san vât như trâm hương, tôc hương, tê giac, vang, bac, đôi môi, câm hao, sap ong, đương, mât, dâu, sơn, hat cau, hô tiêu, ca, muôi va cac thư cây gô, tât ca đêu la nhưng san vât cưc tôt, thoc lua không biêt bao ma kê, ngưa san sinh nơi hang nui, tưng bây kê ca hang trăm, ngan con. Ngươi đia phương đi chơ cơi ngưa la sư thương”, đa cho phep Nươc Măn phat triên cung vơi xu hương chung cua manh đât giau co, tru phu nay. San phâm cua phu Hoai Nhơn vưa nhiêu, vưa đu cac chung loai, đăc biêt co phương tiên đê vân chuyên san vât đên cac đâu môi...

Không co môt truyên thông lâu dai thi đât Hoai Nhơn không thê co nghê thu công phat triên như sau nay ngươi ta đa ca ngơi cac san phâm đo cua phu Qui Nhơn trong thê ky XVII, XVIII. Vang (Kim Sơn, Ân Nghia), săt (Mỹ Đưc) đêu la nhưng nguyên liêu cân thiêt cho hoat đông thu công, mỹ nghê. Ngươi ta “truyên răng dươi triêu Hâu Lê, vang ơ Kim Sơn đa gop môt phân lơn trong viêc đuc ngươi vang đê công cho Trung Quôc”. Điêu đo đa noi lên răng nghê khai thac, luyên, đuc kim loai quy đa xuât hiên sơm ơ đây.

Đâu thê ky XVII thương cang Hôi An đa vao giai đoan phat triên. No đa thu hut cac nguôn hang hoa khăp nơi trong xư vê đây đê trao đôi, buôn ban vơi ngươi nươc ngoai. Bên canh đo, thi trương nôi đia bây giơ do nhu câu đa phat triên. Chinh thương cang Hôi An cung gop phân tao ra hê thông chân rêt, tao ra nhưng đâu môi ban buôn, trung chuyên, cung câp hang hoa cho minh…

Đât Nươc Măn, bên thanh Thi Nai va bên cu Champa, môt vương quôc vôn co truyên thông thương nghiêp ro rang đa săn co nhưng điêu kiên cho thương mai phat triên. Trong hoan canh cư dân mơi đên khai pha, mơ mang, ban đâu do nhu câu trao

404

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

đôi tư nhiên, chơ Nươc Măn đươc hinh thanh. Chơ năm bên sông Âm Phu, trươc đâm Thi Nai co mang lươi sông ngoi chăng chit trong đât liên chay qua. Điêu kiên đo đa tao kha năng vươn dai thu gop hang hoa ma nhân dân cân trao đôi hôi tụ vê đây. Năm ơ trung tâm phu lỵ, lai co điêu kiên thiên nhiên thuân lơi, không giông như nhưng nơi khac, Nươc Măn đa nhanh chong trơ thanh trung tâm giao lưu hang hoa.

Tư cuôi thê ky XVI, kinh hang hoa cua xư Đang Trong noi chung va phu Quy Nhơn noi riêng đa đươc xem la môt đôi tương cua san xuât. Hang hoa ây la san phâm cua nên tiêu thu công mơi ra đơi nhưng đa sơm đi vao con đương phat triên. Thương cang Hôi An hinh thanh đa cuôn hut sư chu y cua giơi thương nhân ngoai quôc. Do nhu câu rât lơn cua thương trương nay, nhiêu thi trương nôi đia đa nhanh chong thanh điêm gom hang cua đia phương đê vân chuyên tơi Hôi An. Va, Nươc Măn trơ thanh môt trung tâm như thê. Măt khac, Nươc Măn lai ơ trên môt thương trương va vôn la bên cang lơn cua vương quôc Champa, cho nên bên canh nhưng điêu kiên ây, thi cơ sơ ha tâng co săn.

Khi cac hang hoa tư khăp nơi trong xư: Thăng Hoa, Tư Nghia, Quy Nhơn đêu chơ vê Hôi An (như Lê Quy Đôn đa viêt) thi chăc chăn răng Nươc Măn đa la điêm hôi tụ san vât cua phu Quy Nhơn, đê rôi tư đo vân chuyên ra Hôi An. Điêu kiên cua Nươc Măn đa cho phep no lam đươc như vây. Cung vơi sưc phat triên va nhu câu hang hoa cua thi trương Đang Trong, nhât la Hôi An, qua trinh trao đôi buôn ban ơ Nươc Măn nhơ đo ma cung đươc thuc đây hơn.

Ưu thê cua Nươc Măn la kha năng thu hut cac san vât (như trâm hương, tê giac, cac thư gô thơm, gô quy...) nông san (đương, đâu cac loai), đăc biêt la cac ngư phâm đa chê biên (như ca khô, nươc măm, đôi môi...) va hang thu công (như tơ lụa, đô gô, đô gôm) đê vân chuyên đi cac nơi.

Theo Đai Nam nhât thông chi, phu Quy Nhơn chư không phai Binh Đinh sau nay co đên 63 chơ lơn nho, điêu đo cung chưng to thi trương nôi đia đa phat triên. Chơ Nươc Măn ơ thôn Lac Hoa năm bên sông Âm Phu, Cây Đa va bơ đâm Câu Ngoi, dai gân 200 met, rông 50 met vưa la trung tâm cua khu vưc Nươc Măn vưa la đâu môi giao thông va cưa ngo cua phu Quy Nhơn. Bên chơ Nươc Măn la bên thuyên, ghe khăp nơi trong ngoai phu vê đây buôn ban. Bên năm ơ phia Đông chơ, trên đia phân câu Ngoi. Ngay nay nhanh sông nay đa bi bôi can, chi con la môt vung đât trung, nhưng dâu vêt ngay xưa cua no vân con, nhưng mơ nhat. Tai môt khuc sông cụt ngươi ta đa đao đươc mo neo (1986). Cach bô tri, xây dưng nhưng ngôi nha phô, thu mua va cung câp hang hoa hay nhưng mâu chuyên vê sư nhom hop đông vui hơn cua chơ phiên Nươc Măn vao ngay năm va ngay mươi (tưc 5, 10, 15, 20, 25 va 30) vân con lưu truyên trong dân gian…

Ngươi Hoa sông xen ke vơi ngươi Viêt ven bên thuyên va chơ Nươc Măn (lang Lac Hoa).

Tư môt cai chơ buôn ban trao đôi tư nhiên theo nhu câu đia phương đên môt trung tâm buôn ban lơn rât thuân tiên cua phu la qua trinh hinh thanh cua môt thương cang Nươc Măn.

2.4. Tư đâu thê ky XVII, nhiêu giao si va thương nhân phương Tây đa đên Nươc Măn. Co sư “quan tâm” ây môt phân do lơi mơi cua quan Tuân vu Quy Nhơn, nhưng phân khac, quan trong hơn la do Nươc Măn đa co sưc hâp dân đôi vơi ho. Đo la sư hâp

405

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

dân cua môt thơi đông dân, đô hôi va phôn thinh. Khi đên đây, Alexandre de Rhods, Ch. Boreri, Francessco Buzomi... it nhiêu đa nhăc đên thương cang sâm uât nay trong tư liêu cua minh, co khi chi la môt ban đô xac đinh vi tri. Nhưng tât ca nhưng cai đo, bên canh nhưng chưng cư khac, cho phep chung ta nhân ro đươc thơi điêm phat triên cua thương cang Nươc Măn... Nhưng năm cuôi cua nưa đâu thê ky XVII, Nươc Măn đa băt đâu đi vao giai đoan phat triên. Giai đoan cua “Cang Nươc Măn” va “Thi trân Nươc Măn” như thương nhân nươc ngoai đa goi.

Do sư bôi đăp manh me cua cac dong sông (sau khi cưa Ke Thư bi lâp), ngay nay dâu vêt bên cang Nươc Măn không con. Nhưng căn cư vao vi tri chơ, dâu tich khuôn viên va thanh nha, cach bô tri hôi quan, thương quan, khu vưc cư tru cung như sư lưu truyên trong dân gian, chung ta co thê xac đinh vi tri cua thương bên năm ơ phia Đông chơ, bên “bơ câu Ngoi”. Goi la “bơ câu Ngoi” nhưng ngay nay ơ đây không co bên cung chăng co câu. Theo sư lưu truyên trong nhân dân thi trươc đây, ơ đo co câu Ngoi. No la câu đê ghe thuyên câp bên dơ hang hoa lên buôn ban ơ chơ va ngươc lai.

Phia trên bên la chơ, nơi diên ra cac cuôc buôn ban, trao đôi thương nhât va đăc biêt đô hôi trong nhưng ngay phiên. Hang hoa khăp nơi trong phu đươc ghe, sông, xe ngưa chơ vê tê tưu ơ đây. Qua cach bô tri, xây dưng nha cưa hai bên ma cac dâu tich xưa nhât như khuôn viên, thanh nha xây dưng băng cac chât liêu: gach lơn, cat va mât đương, con lai chung ta co thê xac đinh đươc kich thươc cua chơ Nươc Măn (200 x 50m). Thưc ra, no đa vươt qua kha năng cua môt cai chơ. Vi lưu lương hang hoa, mât đô ghe thuyên tâp trung buôn ban va tô chưc cư tru cua thương nhân đa co sư ôn đinh vơi quy mô lơn hơn.

Thương nhân bao gôm hai bô phân, môt bô phân cư tru tai Nươc Măn, mua hang trong nôi đia va ban hang cho bô phân thư hai tư nơi khac đên Nươc Măn mua ban hang hoa. Cung co khi thương nhân ơ Nươc Măn vưa gom hang trong phu vưa chuyên đi ban cac nơi khac. Thương nhân Nươc Măn vưa co ngươi Viêt, vưa co ngươi Hoa. Ho sông xen ke nhau trong lang Lac Hoa va nhiêu nhât la hai bên chơ, bên cang. Măc du sông chung trên môt vung đât không rông nhưng ngươi Hoa co đơn vi chinh quyên riêng. Sau nay ho vao lang Minh Hương nhưng trong thơi ky ây ho năm trong trang (hoăc thuôc). Ơ Nươc Măn thương nhân Hoa kiêu kha đông. Ho thuôc cac dong ho Ngụy, Vương, Lâm, Không... Tư Quang Châu, Phuc Kiên va môt sô ơ Hai Nam đên đây buôn ban, trao đôi. Theo P. Yves Mangnin thi giưa thê ky XVII thương nhân va nhưng ngươi “hương đao sinh” Bô Đao Nha đa đên buôn ban, giang đao ơ Nươc Măn. Ho kê lai răng: đo chinh la sông Pullucambir, ơ đo ngươi ta co thê tranh ret trong mua đông va la nơi ma cac tau chiên co thê đi vao. Borri lân đâu tiên đên đây đa suy nghi vê môi quan hê giưa hai đia danh: Quygnin đo chi la cach goi cua ngươi Bô, cua Pullucambir. Theo A. Rhods thi no co tên la: “Nehotman” co nghia la Nươc Măn môt tên khac cua cang nay...  thinh thoang ngươi ta lai tim găp môt sô ngươi Bô Đao Nha sau nay chi ro la “Vhincheo” hay “Quyncheo” chinh tên goi theo tiêng Trung Hoa (tac gia) la tên gôc cua cang”...

Điêu đo cho chung ta thây răng thơi ky nay thương nhân Bô Đao Nha va lai buôn Trung Hoa đa đên Nươc Măn. Va, bây giơ ngươi ta đa goi đo la cang (cang Nươc Măn hay Chincheo). Dươi con măt ho cang Nươc Măn la môt nơi tru ân tôt, thâm chi con thich hơp cho môt căn cư hai quân.

406

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Co thê khi đên Nươc Măn lai buôn Trung Quôc va phương Tây cung mua ban cac thư hang giông như nhưng nơi khac ơ Đang Trong. Nhưng chăc chăn răng ho không thê không mua nhưng đăc san co tiêng trên thương trương bây giơ cua phu Quy Nhơn (ma cac nha chep sư đa ca ngơi): như trâm Thi Nai, trâm Khanh Nguyên, nươc măm, vây ca, đôi môi, tôm khô, hôt vit lôn, sap ong, câm hoa...

Thơi gian buôn ban Nươc Măn cua ngươi nươc ngoai co thê diên ra như nhưng nơi khac, ma như John White đa noi ro la “buôn ban đương biên vơi Cochinchine (tưc Đang Trong) phai chiu điêu kiên cua gio mua”. “Đên mua xuân nhơ thuân gio Đông - Băc tât ca thuyên Trung Quôc mơi tơi Nam đươc, lai đên mua he nhơ gio Nam, ho mơi trơ vê phương Băc, nêu chơ gio mua thu keo dai tư mua Thu đên mua Đông, ma không vê thi goi la “lưu đông” hoăc “ap đông”. Điêu kiên đê “lưu đông” hoăc “ap đông” ơ Nươc Măn cung rât tôt, nhât la khi ho co hôi quan ơ đây.

Buôn ban, trao đôi đa diên ra trên bên Nươc Măn lam cho vung nay trơ nên sâm uât, phôn thinh. Nha cưa, phô xa moc lên hai bên bên thương trương. Khi đên Nươc Măn, A. Rhods goi no la thanh phô va đa ghi như thê vao ban đô. Co le ông đa căn cư vao mưc đô sâm uât va phô xa nha cưa bên thương bên Nươc Măn đê cho răng đây la thanh phô. Du sao thi điêu đo cung đươc ghi nhân như môt băng chưng cua sư phat triên.

Cuôi thê ky XVII, Nươc Măn cung chiu chung sô phân vơi Nam Ha vê sư văng bong (hay it tâp nâp như trươc) cua thương nhân phương Tây. Nhưng không phai vi thê ma Nươc Măn không con co thương nhân đên buôn ban. Nhưng hôi quan cua lai buôn Hoa kiêu đươc xây dưng trong thơi ky nay đa chưng to điêu to. Ơ Nươc Măn hiên nay con lai dâu tich cua hôi quan. Nhân dân đia phương quen goi la “Chua Ông” va “Chua Ba”. Nhưng ngươi cung tinh ra đi thi lâp nên môt hôi quan va goi la Bang theo tên tinh. Đưng đâu Bang la Bang trương, dươi Bang trương đươc goi la Pho Bang trương (Ma Chin), ngươi co nhiêm vụ thông ngôn va băt môi, đinh gia, chon hang vơi cac thương lai khi co ghe thuyên cua Bang minh chơ hang đên hoăc chuân bi nhô neo…

Do bi chiên tranh tan pha va thơi gian xây dưng đa qua lâu, rât kho xac đinh Nươc Măn tưng co bao nhiêu hôi quan. Năm 1986, chung tôi đa xac đinh ơ Nươc Măn chi con la hai hôi quan la hai ngôi nha đa hư hong năng. Theo cac vi cao niên thi trươc năm 1964, no vân con nguyên, ngươi ta vân đoc đươc nhưng chư trên bia, hoanh phi ghi ro năm lâp Hôi quan vao đâu niên hiêu Can Long (1735). Tai chua Ba (Thiên Hâu Thanh Mâu) hiên nay con lai môt lư hương băng gang ghi ro niên hiêu va năm lâp cung như thương gia đa tăng no cho Hôi quan:

“Cung Thiên Hâu Thanh Mâu, ngươi con chiu ơn day la Vương Hiêp Lơi kinh tăng. Mua đông thang 11 Gia Khanh năm Đinh Tỵ (tưc la 1797). Lam tai lo đuc Van Minh (Trung Quôc)”.

Năm chê tao ghi trên lư hương chi giup chung ta doan đinh đươc thơi gian co tư trươc đo cua Hôi quan, va như lư hương đa ghi ro, no la vât tăng cua lai buôn Trung Quôc. Hai Hôi quan (Quang Đông Hôi quan va Hai Nam Hôi quan) đươc xây dưng bên cang Nươc Măn, cach trung tâm buôn ban (tưc chơ Nươc Măn) không xa. Nhưng hinh anh ve trên tương nha, khăc trong cac bưc phu điêu cho chung ta môt hinh anh vê loai phương tiên vươt biên thơi bây giơ. Đo la loai thuyên buôm cơ lơn, chay băng sưc

407

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

gio thông qua hê thông hai hoăc ba buôm, tuy theo trong tai. Vê cac thuê lê hang hoa xuât nhâp cang co thê đa đươc tuân vu Quy Nhơn thưc hiên như nhưng thương cang khac ơ xư Đang Trong. Tư thê ky XVII chua Nguyên đăt thuê thương chinh chi khoang 3 hay 4% đôi vơi gia hang. Va, tau đên, tau đi cung phai trinh quan xuông kham…

Ti lê phân trăm ây cung chưa phai la qua cao so vơi sô tiên lai (400%) ma thương nhân nươc ngoai kiêm đươc như ho đa tưng noi...

Buôn ban bên thương cang phat triên, nhiêu nha cưa, tiêm, hiêu, phương hôi, hôi quan moc lên lam cho Nươc Măn trơ nên sâm uât, phôn thinh. Thi trân Nươc Măn đa đươc ra đơi trên cơ sơ đo.

2.5. Căn cư vao nhưng tai liêu cua cac giao si phương Tây thi tư nưa đâu thê ky XVII thi trân Nươc Măn đa ra đơi. No ra đơi trên cơ sơ cua kinh tê thương nghiêp, cua tinh hinh buôn ban trên thương cang bây giơ.

Theo Alexandre de Rhodes (ông đên vao nưa đâu thê ky XVII) thi Nươc Măn la môt thanh phô co nhiêu khu buôn ban phôn thinh dân cư đông đuc, thuyên be đi lai tâp nâp. Môt thơi chua Nguyên đa cho cac giao si đao Thiên Chua (Buzomi, P. Dipina, Cristoforo Borri) đên xây dưng nên tang công giao ơ đây. Nha thơ Nươc Măn - nha thơ sơm nhât ơ phu Quy Nhơn đươc xây dưng ơ phia Tây thi trân nay tư đâu thê ky XVII.

Căn cư trên dâu vêt con lai, chung ta co thê xac đinh đươc cương vưc phô xa Nươc Măn. No keo dai tư bơ câu Ngoi đên phia Đông sông Cây Đa. Giưa hai day nha con lai đoan thanh, mong nên la chơ va cac tiêm, hiêu, nơi diên ra buôn ban va trao đôi.

Cac vêt tich nha cưa con lai chi la nhưng đoan thanh dai va mong nha, hoăc bưc tương đa bi sâp môt nưa. Chung đươc xây dưng băng đa ong va gach lơn vơi chât găn la mât đương va cat hoăc đương, vôi cat. Đa ong co nhiêu kich thươc khac nhau, co nhưng viên lơn dung đê lam mong thanh co thê tich 35 x 71 x 18cm. Gach cung vây, kich thươc không giông nhau, nhưng viên nho nhât cung la 6 x 16,5 x 31cm, cung co viên lơn đên 6 x 18,5 x 40cm… Theo dâu vêt va hương chay cua cac đoan thanh cu, chung ta co thê xac đinh đươc cach bô tri, xây dưng nha cưa xưa cua thi trân Nươc Măn la chay doc theo hai bên chơ.

Dân gian truyên lai răng, ngay xưa hai bên chơ la hai day phô dai, co nhiêu cưa hiêu cua ngươi Minh Hương va ngươi Viêt. Ơ đo ho ban cac hang hoa va cung mua nhưng hang ây thư ây khi lai buôn nươc ngoai mang đên. Ngươi ta con truyên lai răng, ngay xưa dong ho Ngụy buôn ban giau co nhât, đăc biêt la hiêu cua ông Khach Sau (tương truyên con goi ông la Khach Bac) vi ông la ngươi giau co nhât vung.

Gân bên chơ Nươc Măn, sat vơi bơ câu Ngoi la hai Hôi quan. Thưc ra no la hai tô chưc thương mai cua nhưng ngươi cung quê hương đi lam ăn, buôn ban xa. Bên canh hôi quan con co nha khach va nha kho chưa hang. Cac thương nhân lưu lai mua săm hang hoa, đơi dip thuyên đên đê chơ đi cho thuân tiên va nhanh chong. Hiên nay chung chi con lai dâu tich nên nha va nhưng đoan tương đô nat. Cho đên năm 1964, cac hôi quan ơ đây mơi bi hư hong thưc sư do chiên tranh tan pha. Nhưng trươc đo, tư khi buôn ban không con sâm uât, thâm chi không con sư buôn ban vơi bên ngoai, hai hôi quan nay vân đươc giư nguyên, va trơ thanh nơi thơ cung theo phong tục cua

408

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

ngươi Minh Hương cho đên trươc Cach mang thang Tam năm 1945, nhiêu ngươi ơ lang Minh Hương co môt sô lương đât tư kha lơn. Cac cụ gia ngươi Hoa con sông đên ngay nay cho biêt, it nhât trong sô ho cung co 30 mâu. Tương truyên răng, khi không con buôn ban đươc nưa, cac thương nhân ơ lang Minh Hương đa mua đât cho lam mươn. Sô diên tich ây đươc truyên lai nôi tiêp đơi nay qua đơi khac cho đên mai sau nay. Vi thê ho mơi co nhiêu đât như vây.

Lang Minh Hương cua ngươi Hoa ơ Nươc Măn không co cương vưc ro rang. Vi ho không cung chung môt tô chưc chinh quyên vơi ngươi Viêt. Ho sông thanh tưng nhom theo đia phương ra đi, trong tô chưc riêng, đươc goi la “lang”. Trên thưc tê ho đa mua đât cua Vinh An va Lac Hoa đê sinh sông, lâp hiêu va buôn ban. Ngươi Minh Hương cung năm trong tô chưc cua hai bang Quang Đông va Hai Nam (hai bang co hai hôi quan, hai tô chưc thương mai).

Co thê do cang năm bên canh nên tô chưc thi trân va tô chưc bên cang chi la môt. Chung ta không co đu căn cư đê noi ro cach tô chưc chinh quyên va buôn ban cua no. Nhưng trên môt câu đôi con lai ơ chua Ba, co ghi ro ngươi tăng la:

“Chanh cưu phâm đôc công Lâm Cư Hai phụng lâp, Pho đôc công thanh lâp Lưu Thanh Nghi”.

Như thê, ngươi Minh Hương cung đươc Chua phong phâm ham va giư chưc quan trong trong vân hanh cua thương cang. Hơn nưa, môt ngươi đôc công co phâm la Chanh cưu phâm va dươi đôc công lai co pho đôc công cung phân nao chưng to sư tô chưc kha chăt che cua thương cang.

Theo lơi kê cua cac cụ gia nhât lang thi xưa kia nha cưa phô xa ơ Nươc Măn, đươc xây băng gach, đa ong va lơp la. Nhân dân quen goi la nha mai la. Căn cư vao nhưng dâu tich tương, thanh con lai cua nhưng day nha xưa chay doc hai bên chơ Nươc Măn, chung ta khăng đinh đươc la cac nha đo đươc xây băng gach lơn va đa ong. Con vê mai la, hiên nay không con. Nhưng co le điêu đa lưu truyên trong nhân dân la đung va phu hơp vơi hoan canh tư nhiên ơ đây. Nhân dân con cho biêt răng, ngay xưa khi lam ăn thinh vương ông ba ho đa lây gach thap Champa vê xây. Trên thưc tê ơ Nươc Măn không co thap đô nao. So sanh kich thươc gach xây mong hoăc nhưng đoan tương con lai, chung tôi thây kich thươc tương tư vơi nhưng viên gach ơ thanh Biu Lâm/ Binh Lâm (hay Thi Nai). Co thê trươc đây khi thanh Thi Nai chưa bi vui lâp thi nhưng ngươi Nươc Măn đa lây gach ơ đây vê xây nha, dưng phô xa. Thư gach ây dân gian vân quen goi la “gach Chiêm” (kich thươc lơn hơn gach binh thương 6 x 18,5 x 40cm). Khu vưc sâm uât nhât cua Nươc Măn co le đươc giơi han tư câu tau Bơ Ngoi đên sông Cây Đa (vê chiêu dai) va tư bơ sông Âm Phu đên gân lang Ông Cop cach khu mô tang cua cac thương nhân giau co bây giơ chưng 1km. Trung tâm thi trân la chơ Nươc Măn, xung quanh chơ la hôi quan va nha cưa ken day. Hê thông dâu tich tương, thanh con lai la sư lưu truyên trong dân gian cho chung ta biêt đươc như vây.

3.1. Vao nhưng năm 80, 90 cua thê ky trươc môt bô phân cư dân Nươc Măn vân sông băng nghê truyên thông cua ho xưa kia, đo la nghê ren, đuc va lam đô gôm. Ho lam nhưng chiêc binh, lo, nhưng đô vât băng gôm rât xinh xăn va đep măt. Ho noi đo la nghê gia truyên. Nêu qua thât như vây thi trươc đây ông ba cua ho đa la nhưng thơ lam nhưng thư hang co tiêng như cac giao si va thương nhân phương Tây ca ngơi.

409

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Vơi môt sô lương nha thơ rât lơn (11 cai) đươc xây dưng tư đâu thê ky XVII ơ Nươc Măn va cac vung lân cân thi trân, chăc chăn răng cac giao si phương Tây đa ơ lai đây lâu ngay. Nha cưa, câu truc phô xa, bên, chơ, tiêm hiêu, hôi quan trên môt diên tich vưa phai cho phep chung ta thưa nhân điêu ma cac giao si, thương gia trươc đây đa noi: “Nươc Măn la môt nơi sâm uât, đa môt thơi buôn ban thinh vương”. Nhưngcai thơi thinh vương ây không dai, thương cang Nươc Măn chiu sư anh hương manh me cua điêu kiên tư nhiên, nhât la vao cuôi nưa đâu thê ky XVIII, đô bôi cua cac sông đa lơn, qua trinh lâp cưa Ke Thư đươc băt đâu. Thương cang Nươc Măn không con co đươc ưu thê giao thương như trươc nưa. Tinh hinh buôn ban, trao đôi ơ đây hăn la đa lăng xuông. Sư phat triên cua thương nghiêp chưa đu lam đô thi ra đơi thi cung chinh sư teo đi ây lam cho thi trân ra đơi đa không kip vươn lên nưa. A. Rhods goi Nươc Măn la thanh phô, cung co khi goi la “Cang Nươc Măn”. Nhưng cac giao si khac va cac nha sư hoc sau nay nêu nhăc đên thi cung goi la thi trân Nươc Măn. Căn cư trên nhưng gi con lai, diên tich va cac câu truc hoat đông kinh tê cua thương cang, chung ta thây, nêu so sanh no vơi môt nơi khac cung thơi ky đươc goi la phô cang thi kem xa vê ca diên tich lân câu truc, xây dưng nha cưa va sô hôi quan. Hơn nưa, no chi la trung tâm buôn ban cua môt phu, môt điêm tụ hang đê chơ vê môt trung tâm khac co không gian lơn hơn. Sau nay, môt sô lai buôn nươc ngoai, nhât la Trung Quôc co đên buôn ban trưc tiêp vơi Nươc Măn. Nhưng sau thơi ky đo không lâu, Nươc Măn đa băt đâu thê hiên yêu thê tư nhiên cua minh. Măt khac, tư nưa sau thê ky XVII, đâu thê ky XVIII thương nhân phương Tây cung không con đi lai Đang Trong tâp nâp như trươc nưa. Thi trương cua ho đôi vơi Nươc Măn đa thu nho. Trư thương nhân nươc ngoai la Trung Quôc con buôn ban cho đên mai sau nay, con nhưng thương nhân cac nươc khac hâu như không con đên Nươc Măn nưa. Điêu kiên tư nhiên đa buôc môt thương cang như Nươc Măn phai giư môt vai tro khac. Chinh vi vây ma thi trân đa không phat triên lên thanh đô thi.

3.2. Vê  thương cang Nươc Măn, do qua trinh phong hoa ơ đây đa diên ra dư dôi nên nhưng dâu vêt con lai rât it. Măt khac, co thê no đa không co đươc môt bên cang như cac thương cang khac, nhưng không thê vi thê ma chung ta lai găn cho no môt tên goi thâp hơn vi tri cua no trươc đây. Nhât la vai tro ây, tên goi ây đa đươc nhưng ngươi đương thơi, cac giao si va thương nhân nươc ngoai dung đên: thương cang Nươc Măn.

3.3. 400 trăm năm đa trôi qua, nhưng dâu vêt cua môt thương cang nôi tiêng môt thơi không chi đôi vơi Binh Đinh ma ca Đang Trong gân như không con gi. Câu thanh ngư “bai bê nương dâu” cua ngươi Viêt thât qua đung va nhiêu cam xuc lich sư trong trương hơp cang thi Nươc Măn. Viêc phục dưng môt di tich nao đo cung không phai dê dang khi dâu vêt con lai qua it oi, mơ nhat, nhưng viêc xây dưng môt công trinh văn hoa vưa tâm, mang tinh biêu tương, ghi dâu môt thơi cua thương cang Nươc Măn găn vơi sư ra đơi cua chư Quôc ngư la môt viêc tinh Binh Đinh nên lam sơm…

-------------------------------------------------------------------------

NHỮNG NGƯỜI VIỆT CÓ MẶTTRONG BUỔI ĐẦU HÌNH THANH CHỮ QUỐC NGỮ LATIN

Nguyên Hưu Hiếu

410

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Bang tom tăt:A. de Rhodes không phai la ngươi duy nhưt sang chê ra chư quôc ngư Latin.

Chăng nhưng thê, ông ta cung không phai la ngươi châu Âu đâu tiên soan tư điên vê tiêng Viêt vi trươc ông ta đa co môt sô giao si lam viêc nay.

Co thê noi công trinh sang tao chư quôc ngư La tinh la môt công trinh tông hơp co tinh chât tâp thê quôc tê, trong đo A. de Rhodes la ngươi đa tiêp thu, thưa kê, săp đăt lai cho hoan chinh tât ca cac thanh tưu cua cac nha truyên giao tiên phong hay đông thơi, dưa trên nhưng trơ giup vô cung quy gia, không thê thiêu đươc cua ngươi Viêt, chăng nhưng la tin đô đao Thiên chua ma con ca giơi nho si, tu si Phât giao… cac ma cac nha truyên giao phương Tây co dip tiêp xuc gân gui, cụ thê la cac nhân vât Raphael Rhodes, Y Nha, Igesico Văn Tin, Bento Thiên, Philip Binh…

Đên nay, ngoai trư Philip Binh, tiêu sư cac nhân vât khac con lai chung ta không ro lăm; tuy nhiên căn cư vao but tich cua ho đê lai, chung ta thây ho la nhưng ngươi Viêt co công lơn trong buôi đâu hinh thanh chư quôc ngư La-tinh.

Nôi dung:Du thê nao đi chăng nưa, A.de Rhodes cung la môt trong nhưng giao si phương

Tây gop phân sang tao ra chư quôc ngư Latin. Quyên Tư điên Việt Bô La cua ông la tâp hơp thanh tưu cua nhiêu chuyên khao vê tiêng Viêt trươc năm 1651 va công sưc khac cua nhiêu ngươi; trong đo, co không it ngươi Viêt tư ngươi binh dân đên nha nho, giao dân, thây giang, ke giang, cac câu (tâp sinh), ông bo (trơ giang) ngươi Viêt...Rât tiêc la ngươi Viêt ta không co thoi quen ghi chep va lưu giư giây tơ, nên qua thơi gian không con gi đê lưu lai vê sau.

Tuy vây, dưa vao tai liêu ơ cac kho lưu trư cua môt sô Hôi Truyên giao phương Tây, ngươi ta cung sưu tâm đươc môt sô but tich hiêm hoi tiêng Viêt viêt băng mâu tư La tinh trong giai đoan nay cua ngươi Viêt.

Nêu không co sư hơp tac ngươi ban xư, cac giao si phương Tây không thê nao đây nhanh qua trinh hinh thanh chư quôc ngư Latin. Nhưng sư hơp tac cua ngươi Viêt trong viêc sang tao nay năm ngoai mục đich truyên đao cua cac giao si vơi mục đich lơn hơn, sâu xa hơn. Xuât phat tư y thưc, y chi, tinh thân dân tôc, ngươi Viêt muôn co môt thư chư viêt riêng đê ghi chep, diên đat tâm tư, tinh cam, nguỵên vong...môt cach chinh xac, trung thưc, dê hiêu. Tiêng Viêt viêt băng mâu tư La tinh ngay nay la môt công cụ ngôn ngư đu sưc diên đat trong bât ky nganh khoa hoc nao như moi ngôn ngư khac cua cac dân tôc tiên tiên khac trên thê giơi; điêu nay hoan toan năm ngoai mong muôn cua cac giao si phương Tây hôi thê ky XVII. Sư phat triên cua chư quôc ngư La tinh ngay nay đa minh chưng điêu đo.

Trên cơ sơ tư liêu hiêm hoi vê ngươi Viêt co công gop phân sang tao chư quôc ngư Latin, chung tôi xin giơi thiêu môt sô nhân vât co tư liêu liên quan:

Đên nay chưa ro Lm. Francisco de Pina (1585-1625) hoc vơi ai va hoc như thê nao đê trơ thanh nha truyên giao phương Tây gioi tiêng Viêt ơ Đang Trong vao thơi điêm 1620-1625. Trong khi hanh lê hoăc giao tiêp vơi giao dân, ông noi tiêng Đang Trong rât thông thao va tư nhiên1. Ông la thây day tiêng Viêt cua A.de Rhodes va Antonitô de Fontes va co thê ông la tac gia quyên sach giao ly đâu tiên băng chư Nôm. Ông đên Đang Trong năm 1617, sông ơ Hôi An. Năm sau cung Buzomi va Borri vao Nươc Măn. Trong môt thư viêt vao đâu năm 1622 gơi vê Lisbon (Bô) tương trinh vê

411

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

công viêc truyên giao va đăc biêt công viêc sang tao ra chư quôc ngư La tinh ơ Dinh Chiêm (Quang Nam), trong thư co đoan:

“Vê việc học ngôn ngư, thi Dinh Chiêm la nơi tôt nhât, vi dinh trân thủ đong nơi nay; ngươi ta noi năng rât chuẩn va co nhiêu thanh niên học trò qui tụ vê, nên nhưng ai băt đâu học ngôn ngư thi tim được sư giup đở nơi cac học trò ây...Ngôn ngư nay co cung điệu giông như cung nhac, cân phai biết xương thanh đung điệu trươc đa, sau mơi học cac âm qua bang chư cai...

Vê phân tôi, tôi đa soan môt tâp nhỏ vê chư viết va cac thanh (cung điệu) của ngôn ngư nay; tôi hiên đang băt tay vao học ngư phap...2”

Bây giơ dinh trân Thanh Chiêm la trung tâm giao dich thương mai va văn hoa cua Đang Trong, nơi tâp trung nhiêu nhiêu tri thưc, khoa bang. Môt thê hê nho si va cac nha hoat đông tôn giao đang hương vê nhưng cai mơi tư Tây phương mang đên: khoa hoc va triêt hoc, thân hoc.Viêc tiêp nhân đưc tin cua ho giup đơ rât nhiêu cho công viêc truyên giao.  Ho phiên dich kinh nguyên, trinh bay giao ly, sang tac thơ văn, truyên ba chân ly. Ngươc lai, ho cung tiêp thu nhưng kiên thưc khoa hoc mơi vê thiên văn, đia ly, kiên truc, hôi hoa phương tây qua cac Ki tô hưu Bô Đao Nha va cac nha truyên giao uyên bac như C. Borri, F. de Pina…

Như vây, ro rang sơ di Lm. F. de Pina gioi tiêng Viêt la do ông chiu kho hoc tư nhưng ngươi dân ơ Dinh Chiêm, nơi ma ông cho răng ho noi rât chuân, nhưt la lơp nho si ơ đây. Riêng A.de Rhodes, theo hôi ưc cua ông, thi ông hoc tiêng Viêt vơi môt thiêu niên ma ông đăt tên cho câu ta la Raphael Rhodes.

1- Raphael Rhodes: Ngoai Francisco de Pina, A.de Rhodes con hoc tiêng vơi môt câu be Viêt 13

tuôi. Co điêu lam moi ngươi ngac nhiên la không biêt hai ngươi dung ngôn ngư gi khi trao đôi, vi khi đo A.de Rhodes chưa biêt tiêng Viêt va em be chăc cung chưa biêt ngôn ngư phương Tây nao. Chi biêt luc bây giơ ơ Đang Trong co nhiêu thương nhân ngươi Bô va nha truyên giao đa phân cung la ngươi Bô, riêng ơ Hôi An lai co nhiêu ngươi Hoa va Nhưt. Co thê, luc đâu thông qua ngươi Hoa hoăc ngươi Nhưt, ma em be va A.de Rhodes giao tiêp đươc. Vơi sư giup đơ cua em be, qua ba tuân, ông phân biêt đươc cac thư thanh tiêng Viêt va cach phat âm cua môi tiêng. Em be nay rât thông minh, trong khi hương dân A.de Rhodes hoc tiêng Viêt, em hoc đươc tiêng Bô (?) va biêt giup Thanh lê (tiêng Latin), nên ông rât than phục, dân dụ em vao đao.

Đên nay chưa ro ho tên va quê quan cua câu be nay. Chi biêt khi vao đao, đươc A.de Rhodes đăt cho tên thanh Raphael, ghep vơi tên ông thanh Raphael Rhodes. Nhơ kha năng ngôn ngư đăc biêt, Raphael nhanh chong trơ thanh ngươi giup đơ đăc lưc cho cac linh mục giang day giao ly, dân dân trơ thanh kẻ giang (sau thây giang môt bâc). Vao năm 1642, Raphael theo linh mục J.M. de Leria cung hai thây giang khac đên Van Tương (Lao) truyên đao. Đên năm 1666 Raphael trơ thanh môt thương nhân giau co, đăt trụ sơ kinh doanh ơ Thăng Long va Phô Hiên vân con la môt can bô đăc biêt cua Giao đoan Đang Ngoai3. Gân đây, trên mang vietnamnet co viêt: ”...Nhom nghiên cưu đang đang tâp trung nghiên cưu đê môt ngay gân đây chưng minh gia thiêt cho răng, nhưng nha truyên giao ngươi Bô Đao Nha đa tiêp thu bô chư cô cua ngươi Viêt, va co công La tinh hoa no, đê ra đươc chư Quôc ngư. Chinh trong cuôn “Từ điên Việt Bô La”, Alexandre de Rodes đa viêt: “Đôi vơi tôi, ngươi day tai tinh nhât la môt thiêu niên ban xư. Trong vong 3 tuân, anh ta đa hương dân cho tôi tât ca cac thanh cua ngôn ngư ây va cach đoc cac tư”. Theo thây Xuyên thi “cach đoc cac tư” đo nhiêu kha năng

412

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

la thư chư Viêt cô !” 4. Kêt luân nay, e ra qua vôi va, phai hêt sưc cân trong. Vi theo nhân xet cua Lê Văn Siêu: “...nếu co chư (Việt cổ), thi chư cũng thuôc loai ngoăn ngoèo va phân nao tượng hinh, chơ không thê la biến thai của nhưng nét chư nửa Tau nửa Tây được”5.

2- Y Nhã : Trong nhưng lân A.de Rhodes sang Đang Trong6, la luc ông hoc hoi thêm tiêng

Viêt va đanh dâu cho đung chư quôc ngư. Đôi tương ông nhăm tơi la cac nha nho trong dân gian, cac thây giang ơ cac xom đao. Trong đo co thây giang Y Nha. Y Nha, chưa ro tên thât, đô sinh đô, tinh thông Nho hoc, đươc bô dụng lam quan trong dinh Tông trân Nguyên Phuc Khê con ba Minh Đưc Vương Thai Phi tai Kim Long, thơi chua Thương Nguyên Phuc Lan (1635 – 1648). Sau đo, vi dam lên tiêng can ngăn thai đô lông quyên cua Tông Thi, môt ai thiêp cua chua Nguyên Phuc Lan, nên tư quan va tham gia đôi ngu thây giang, đa giup A.de Rhodes tich cưc trong viêc noi va viêt Viêt. Theo lơi kê cua A.de Rhodes vao thang 3/1644, khi ông trơ lai Đa Năng, tai đây quan đia phương co tô chưc môt cuôc thao luân vơi mục đich lam cho cac thây giang không con hăng say truyên đao, giao dân chan đao. Co đông ngươi đên dư, trong đo co nhiêu nha nho, nha sư tiêng tăm trong vung. Ngươi ta vân dụng nhiêu ly le rut ra tư kinh Phât, sach cua Không tư, Lao tư... đê bai xich đao Thiên chua. Nhưng thây giang Y Nha vơi kha năng Nho hoc cua minh va giao ly đao Thiên chua cung ly luân chăt che ap đao đươc ho.1 Sau lê Giang sinh năm 1644, A.de Rhodes bi băt cung 9 thây giang. A.de Rhodes bi trục xuât khoi Đang Trong, con 9 thây giang, hai ngươi bi xư tư hinh, trong đo co Y Nha, bay ngươi kia bi chăt môt ngon tay 8.

3- Igesico Văn Tin: Trong môt bưc thư cua thây giang Igesico Văn Tin đê ngay 12/9/1659, thư gôm

hai trang, con lưu trư tai Văn khô Dong Tên-La Ma. Theo linh mục Đô Quang Chinh (trong “Lich sử chư Quôc ngư 1620-1659”), đên nay chưa ro lai lich cua thây giang nay; đang lưu y la trong thư, tac gia co nhăc đên đia danh Ke Vo (Đang Ngoai), nơi linh mục Marini, ngươi nhân thư, đa ơ kha lâu. Co thê la Văn Tin la ngươi ơ Đang Ngoai. Nguyên văn phân cuôi thư như sau:

Viêt lai theo chư quôc ngư ngay nay:“...lên rừng ma ngươi đi tim chẳng đươc, lai trở lai đây, giơ la Văn Hương

Chu. Ngươi [Boym] co [viết]thư cho Thây ca ma xin xuông Kẽ Chợ. Thây ca liên dõi lệnh chua, Đưc chua co cho xuông chăng, song le Đưc chua chẳng cho. Ngươi [Boym]ở đây đôc nươc, phai liệt, ma lai co thư cho Thơi ca. Bây giơ Thây đi thăm ông gia Han, ông ây cũng chẳng cho. Đoan căt hai ngươi lên thăm trên ây, chẳng hay ngươi đa sinh thi khỏi. Lòng Thơi ca tiếc cung thương lăm. Ấy la bây nhiêu. Đưc Chua Trơi tra công cho Thây đơi nay va đơi sau. Mươi hai thang chin Đưc Chua Jêsu ra đơi môt nghin sau trăm năm mươi chin”.

Tôi la Igesico Văn Tin

1

413

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Đoạn cuối trong thư ngày 12/9/1659 gửi cho LM. Marini của Igesico Văn Tin4- Bento ThịênTai liêu viêt tay cua Bento Thiên con lưu trư tai Văn khô Dong Tên-La Ma,

gôm môt bưc thư (ngay 25/10/1659 ) gơi cho linh mục Marini va môt tâp tai liêu lich sư Annam. Vê lai lich cua Bento đên nay cung chưa ro, nhưng đươc linh mục G. D’amaral nhăc đên nhiêu lân trong ghi chep cua minh. Bưc thư nay đa đươc giao sư Hoang Xuân Han giơi thiêu trên tap chi Đai Hoc sô 10, thang 7/1959. Ơ đây chung tôi chi trich phân cuôi thư đê so sanh bươc phat triên cua chư quôc ngư đên thơi điêm nay.

Nguyên văn như sau:

Đoạn cuối trong thư ngày 25/10/1659 gửi cho LM. Marini của Bento ThiệnViêt lai theo chư quôc ngư ngay nay:“....Ơn Đưc Chua Trơi tra công cho Thây đơi đơi. Bây nhiêu lơi tôi chép thang

mươi Igreja, ma thư nay thi ngay lê Ba thanh Daria cung ông thanh Chrisanto tử vi đao. Tôi lay ơn Thây la Cha thi thương đến con cung. Tôi xin Chua chơ quên lam chi.

Từ Đưc Chua Trơi ra đơi đến ray môt ngan sau trăm năm mươi chin năm.Bento Thiện tôi ta nha Thay.

Sau nưa, Manoel Văn Han gởi lơi lay ơn Thây nghin trung, đa được đôi ơn Thây lăm, chẳng co quên nghĩa Thây đâu, đa được ơn Thây lăm cho sư nọ sư kia. Tôi cũng mong lai sang cung Thây ca Miguel, song le lai chẳng đi, còn ở Annam cung Thây ca Onofre”.

Con tâp tai liêu lich sư gôm 12 trang viêt trên khô giây (20 x 29) cm, không ghi tên tai liêu va ca tên tac gia. Song, trong thư (1659) gơi cho linh mục Marini, Bento Thiên co nhăc đên tai liêu nay. Trên trang đâu tai liêu chi ghi “ I a via”. Tai liêu co hai phân. Phân môt chep lai đai cương lich sư chanh tri Viêt Nam tư thơi Hung Vương đên thơi Trinh Nguyên phân tranh môt cach khai quat. Phân hai, tac gia trinh bay tương đôi

414

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

chi tiêt hơn vê tinh hinh xa hôi, phong tục tâp quan, đia ly hanh chanh 9. Trong khuôn khô bai bao nay chung tôi chi giơi thiêu trang đâu tai liêu:

Đê tiên theo doi, chung tôi viêt lai theo kiêu chư ngay nay, môt đoan cua trang đâu:

“Nươc Ngô trươc hết mơi co Vua tri vi la Phục Hi, Vua thư hai la Thân Nông. Con vua Thân Nông sang tri vi nươc Anam, liên sanh ra Vua Kinh Dương Vương. Trươc hết lây vợ la nang Thân Long, liên sanh ra vua Lac Long Quân. Lac Long Quân tri vi, lây vợ la Âu Cơ, co thai đẻ ra môt cai bao co môt trăm trưng, nở ra môt trăm con trai. Ma Vua Long Quân la Thủy Tinh ở dươi biên, liên chia con ra: Năm mươi con vê cha ở dươi biên, ma năm mươi con vê mẹ trên nui; đêu (?) thi lam Chua tri vi mọi nơi.

Lai truyên dõi đến đơi Vua Hung vương, tri nươc Anam được mươi tam đơi, cũng la môt tên Hung Vương. Sau hết sinh ra được môt con gai, tên la My Chu. Môt nha Sơn Tinh, môt nha Thủy tinh, hai nha đến hỏi lam vợ, thi vua cha la Hung Vương noi răng: ai co của đến đây trươc, thi vua Hung vương liên ga cho. Nha Sơn Tinh la vua Ba Vi đem của đến trươc, thi vua Hung Vương liên ga cho. Bây giơ liên đem vê nui Ba Vi khỏi. Đến sang ngay nha Thủy Tinh mơi đến, thây chẳng còn thi tưc giân lăm; hê la mọi năm thi lam lụt gọi la dơng nươc đanh ma đanh nhau”.

Tâp tai liêu nay cung vơi bưc thư cua Bento Thiên cho chung ta thây đên giưa thê ky XVII, chư quôc ngư La tinh tưng bươc hoan thiên va ngươi Viêt đong vai tro ngay cang quan trong, vi chi co ngươi Viêt mơi co đu cac tô chât Viêt khi dung mâu tư La tinh ghi lai tiêng noi cua minh. Riêng tâp tai liêu nay chăng nhưng co gia tri đăc biêt vê phương diên lich sư ngôn ngư ma con giup chung ta hiêu hơn bô măt xa hôi Viêt Nam thơi đo. So vơi Văn Tin, cach viêt cua Bento Thiên tiên bô hơn.

Bang đôi chiêu cach viêt tiêng Viêt bằng chư quôc ngư La tinh giưa Igesico Văn Tin, Bento Thiên

415

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Chư ngay nay Văn Tin Bento Thiênngươi đi ngươy di ngươy dilai trơ lai đây lay blở lay dâi lay mlở lay dâikhoi long khỏy lòũ khỏi lõuchua trơi tra công

chua blơy tla côũ

chua glơi bla côũ

Thay ca Thơi ca Thơi canghin trung nghin truũ, nghin trungđơi nay dơy nai dơy naimươi chin mươy chinh mươi chinmươi hai thang chin

mươy hay thanh chinh

mươy hai thang chin

song le soũ le soũ lebây nhiêu lơi tôi chep

bâi nhieu blơy tôy chép

bâi nhieu mlơy tôy chép

5- Philip Bỉnh:Ông ngươi thôn Đia Linh, xa Ngai Am, huyên Vinh Lai, phu Ha Hông, tinh Hai

Dương, sanh năm 1759, theo đao Thiên chua co tên thanh la Felippe do Rasario; đươc cac giao si Dong Tên (ngươi Bô Đao Nha) nuôi day, sau đo đươc thụ phong linh mục vao năm 1793, đam nhiêm chưc “giư viêc”, quan ly tai chanh cua giao hôi. Ngay tư năm 1773, Dong Tên bi giao hoang giai thê, nhưng Philip Binh vân giư môi quan hê mât thiêt vơi cac giao si thuôc dong tu nay, va con đưng ra bao vê cac đao hưu va xư đao co liên quan. Nên ông trơ thanh ngươi co mâu thuân gay găt vơi giao hôi La Ma. Vi thê, ông phai tim cach găp vua Bô, đươc coi la ngươi bao trơ cac tin đô Thiên chua giao Phương Đông, đê nghi nha vua can thiêp đê Toa Thanh La Ma bai lênh đong cưa Dong Tên. Ông cung môt sô giao si Dong Tên trôn đên Ma cao, rôi tư đo qua giang tau buôn Bô Đao Nha đên Marid vao thang 7/1796 va cư ngụ luôn ơ đây đên khi qua đơi năm 1832 10. Tai đây ông đa viêt tơi 21 bô sach băng chư quôc ngư Latin.

Chuyên phiêu lưu dai 6 thang trên biên cua ông va đông sư đươc ông ghi chep băng chư quôc ngư La tinh tai Lisbon năm 1822 dươi dang du ky, co tên “Sach sổ sang chép cac việc”. Quyên sach nay đa đươc linh mục Thanh Lang biên soan va giơi thiêu, Viên Đai hoc Đa Lat xuât ban năm 1968, day 626 trang. Bên canh quyên du ky nay, ông con biên dich nhiêu tac phâm khac. Năm 1817, trich dich Chuyến viên du (Perigrina cao) cua Fernao Mendes Pinto. Ngoai ra con phai kê đên bôn quyên tư điên Bô-Viêt, Viêt Bô dươi dang sao chep, mô phong va môt sô ban chep tay miêu ta xa hôi Viêt Nam ơ hai thê ky XVII, XVIII, như cac quyên “Cuyên nhât trinh kim thư khât chinh chua giao” (1797), “Truyện Anam Đang Ngoai cuyên nhât “va “Truyện Anam đang trong cuyên nhi” (1822).

Vê cach ky âm, cach viêt tiêng Viêt trong khôi tac phâm đô sô cua ông đa tiên môt bươc rât xa so vơi cach viêt trong thê ky xviii, gân vơi cach viêt chư quôc ngư ngay nay. Cach viêt liên theo kiêu đa âm cua ngôn ngư phương Tây coi như biên mât. Đương nhiên vân con đâm nhưng tư Han Viêt phôi hơp vơi tư cô thuân Viêt.

Cụ thê ông viêt, như: cuyên (quyên), vuôi (vơi), con blai (con trai), cuân linh (quân linh), cuân ao (quân ao), phat lang (phat lương), kẻ liệt (ngươi bênh, ngươi đau ôm), ca tiếng (noi to, to tiêng, ôn ao), ở lặng (im lăng, trât tư), lục suc (gia suc, suc

416

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

vât, vât nuôi), nha Vương (nha vua, nha nươc), chua minh (chu minh, ngươi chu), blông tia (trông tia) v.v…

Vê cach diên đat, cach đăt câu vân con nhiêu tư đêm, tư long, tư phu đinh kiêu cô va thương la câu đơn ngăn gon, như:

- "Thoi nươc ngươi bôn đao cho nam nư cung ngôi vuôi Vit-vô cung Thây Ca ma thoi Anam la thoi lich sư, cho đên nôi co nha thi vơ chông cung chăng ngôi ăn cơm vuôi nhau, vi cha thi ngôi vuôi cac con blai, ma me thi ngôi vuôi cac con gai"…           

- "Con tre nươc ngươi co phep tăc, đưa nao noi ca tiếng thi me no lây ngon tay đê lên miêng minh, nghia la đưng noi thi no liên ở lặng".

- "Lam tiêc ma chăng co thit bo con, ga nương thơi chăng goi la tiêc trong thê, cung như xư Băc lam ma ma chăng co thit cho thi chăng goi la đam ma lơn"...

- "Thoi phương Tây không uông nươc la, che thi bo đương vao mơi uông đươc. Che Ðai Minh la che quy... Ðê muôi vao trong chen co nghia la chăng muôn uông nưa... Ăn rau sông, khoai lang cu tron tron, chim thi không mô ruôt, giêt lơn ăn ca năm, jambon va dôi chăng sanh nem chao cua ta”…11

So vơi quyên tư điên Annamite-Latin (Dictionarium Anamitico Latinum) do Pigneau de Behaine biên soan năm 1773, đươc Jean-Louis Taberd xuât ban năm 1838, chư quôc ngư cua Philip Binh đa đat đên “trinh đô” đu đê diên đat trên lanh vưc văn chương va khoa hoc. Riêng thiên du ky “ Sach sổ sang chép cac việc” đa trơ thanh “di san văn học đôc đao”, đông thơi con la môt “tiên triệu” cua nên văn xuôi Viêt Nam hiên đai. 12

Bên canh công trinh nghiên cưu cua linh mục Thanh Lang vê Philip Binh, đươc Viên Đai hoc Đa Lat xuât ban năm 1968 va gân đây nha Viêt Nam hoc ngươi Nga, N. I. Niculi đa nhân xet: “Tac phâm cua ông năng vê nhưng thông tin thương nhât. Nhưng cung không vi thê ma mât đi y nghia văn chương, nhưng net lang man trư tinh trong nôi dung cua no” va xac đinh: “Liêt vao danh sach cac sang tac vê cac chuyên viên du, phai kê thêm cuôn Sach sổ sang chép cac việc cua Philip Binh… Theo tôi hiêu, hiên tương đăc biêt cua Philip Binh không đơn thuân la môt cai gi đo ngâu nhiên, tach rơi va ky quăc. No năm ngoai pham vi hiên tương ca biêt va loe lên môt cai gi quan trong trong lich sư văn hoa thê giơi… Philip Binh, vơi tư cach la nhân vât trong cuôn sach cua minh, cuôn sach co tinh chât tư liêu, hiên thưc, nhưng đông thơi cung trai qua qua trinh chinh ly văn hoc, thông qua quan điêm, chinh kiên, thi hiêu cua tac gia, đa vươt ra khoi pham vi đia ly cua đât nươc quê hương…13”

Căn cư vao cac quan điêm trên, nhưng nhân đinh trươc đây cho răng Trương Vinh Ky, Huynh Tinh Paulus Cua... la ngươi mơ đâu cho văn xuôi quôc ngư Viêt Nam cân phai xem xet lai.

Như vây ro rang A. de Rhodes không phai la ngươi duy nhưt sang chê ra chư quôc ngư Latin. Chăng nhưng thê, ông ta cung không phai la ngươi châu Âu đâu tiên soan tư điên vê tiêng Viêt vi trươc ông ta đa co hai giao si Bô Đao Nha la G. de Amaral va A. Barbosa, cung cac công lao liên quan cua nhiêu ngươi khac, quan trong nhưt la Francisco de Pina . Co thê noi công trinh sang tao chư quôc ngư La tinh la môt công trinh tông hơp co tinh chât tâp thê quôc tê, trong đo A. de Rhodes la ngươi đa tiêp thu, thưa kê, săp đăt lai cho hoan chinh tât ca cac thanh tưu cua cac nha truyên giao tiên phong hay đông thơi, dưa trên nhưng trơ giup quy gia, không thê thiêu đươc cua cac tin đô đao Thiên chua ngươi Viêt, kê ca giơi nho si ma cac nha truyên giao co dip tiêp xuc gân gui...

417

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Chinh vi nhưng điêu trên đây ma ơ trong Nam, trươc 1975, linh mục Thanh Lang đa khăng đinh:

"Giao si A. de Rhodes không nhưng không phai la ông tô duy nhât cua chư quôc ngư ma cung không phai la môt trong cac ông tô cua chư quôc ngư". Va "Sơ di A. de Rhodes vê sau nay đươc lich sư nhăc nhơ đên nhiêu, co le không phai vi ông đa co công kiên toan chư quôc ngư cho băng ông đa đê lai hai quyên sach 14 đươc coi như tai liêu duy nhât vê chư quôc ngư"15.

Cac bâc thưc gia khac như Dương Quang Ham, Đao Duy Anh, Nguyên Khăc Xuyên, Thanh Lang, Đô Quang Chinh, Vo Long Tê đêu khăng đinh “chư quôc ngư la môt công cuôc chung cua nhiêu ngươi" 16 . Trong đo, phai đê câp đên công lao cua ngươi Viêt; nhưng ngươi Viêt gop phân vao sư sang tao nay không cung môt mục đich vơi cac giao si phương Tây.

Chu thich:1 Christophe Borri (1631): Relation de la Cochinchine, Lille, tr.152.2 Trân Duy Nhiên ((2002): Công cuôc truyên giao tai Quang Nam năm 1632, Roland Jacquas, Ns Công giao va Dân tôc sô 90 thang 6-2002, tr.95-105.3 Đô Quang Chinh (1972): Lich sử chư Quôc ngư (1620-1659), Sai Gòn, tr.79-814 http://vietnamnet.vn/psks/2008/03/771652/5Lê Văn Siêu (1972):Việt Nam văn minh sử lược sử, Bô Giao Dục-Trung tâm học liệu, tr. 926 Bôn lân từ thang 2/1640 đến thang 7/1645.7 Phan Du (1971): Mông kinh sư, Cao Thơm, Sai Gòn.8 Lê Văn Siêu (1972):Việt Nam văn minh sử lược sử, Sđd, tr.910 9 Đô Quang Chinh (1972): Sđd, tr. 107-129 10 Bui Thi Thiên Thai (2004): Philipphê Binh, trong sach Từ điên văn học (Bô mơi). NXB Thế giơi, H., tr.1410-1411.11 Nguyên Hưu Sơn (2007): Nghiên cưu Văn học, sô 4-2007, tr.21-3812 Bui Thi Thiên Thai (2004): Sđd, tr.1410-1411.13 N. I. Niculin (1999): Nhưng sang tac vê cac chuyến viên du (Trân Hông Vân dich), trong sach Nhưng vân đê của ly luân va lich sử văn học. Viện Văn học XB, H., tr.82-104.14 Tưc quyên “Từ điên Việt-Bô-La” va “Phép giang tam ngay “.15 Dẫn theo Đia chi văn hoa Thanh phô  Hô Chi Minh, t.II, TPHCM, 1988, tr.136-13716 Đăc Lô trong lich sử hinh thanh chư quôc ngư", Bao Công giao va dân tôc, sô 798, ngay 17/3/1991, tr.14).Tai liêu tham khao:-Christophe Borri (1631): Relation de la Cochinchine, Lille.-Đô Quang Chinh (1972): Lich sử chư Quôc ngư (1620-1659), Sai Gòn.-Lê Văn Siêu (1972):Việt Nam văn minh sử lược sử, Bô Giao Dục-Trung tâm học liệu.- Phan Du (1971): Mông kinh sư, Cao Thơm, Sai Gòn.-Bui Thi Thiên Thai (2004): Philipphê Binh, trong sach Từ điên văn học (Bô mơi). NXB Thế giơi, H.- Nguyên Hưu Sơn (2007): Nghiên cưu Văn học, sô 4-2007, tr.21-38- N. I. Niculin (1999): Nhưng sang tac vê cac chuyến viên du (Trân Hông Vân dich), trong sach Nhưng vân đê của ly luân va lich sử văn học. Viện Văn học XB, H.

418

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

- Đia chi văn hoa Thanh phô  Hô Chi Minh, t.II, TPHCM, 1988.-Bao Công giao va dân tôc, sô 798, ngay 17/3/1991. Bai Đăc Lô trong lich sử hinh thanh chư quôc ngư", -http://vietnamnet.vn/psks/2008/03/771652/-Trân Duy Nhiên ((2002): Công cuôc truyên giao tai Quang Nam năm 1632, Roland Jacquas, Ns Công giao va Dân tôc sô 90 thang 6-2002Đia chi liên lac:ThS.Nguyên Hưu Hiêu, Pho Chu tich Hôi KHLS Đông ThapSô 5, Pham Hưu Lâu, TP.Cao Lanh, Đông Thap.Dđ: 0913141423.Email: nguyenhuuhieushdt.@gmail.com

QUI ƯỚC THANH LÂP CHỮ VIỆT BẰNG MẪU TỰ LA TINH ROMAN

Nhà giao Trần Đình Trắc

Đê mơ đâu cho tham luân nay, tôi xin trich dân: “TỰA” cua Tinh Viêt Văn Đoan viêt vê: “Giao si Đăc Lô va tac phâm Quôc ngư đâu tiên” cua tac gia Nguyên Khăc Xuyên - Pham Đinh Khiêm, xuât ban năm 1961 tai Sai Gon. (TLTK 1).

“... Giao sĩ A-lich-sơn Đăc Lô (Alexandre de Rhodes)... còn đê lai trên giang sơn nay môt sư nghiệp lơn lao vê hai phương diện tôn giao va văn hoa.

“...A-lich-sơn Đăc Lô còn gọi la ngươi của toan dân, bởi vi ngươi cũng chiếm công đâu trong việc hoan thanh va phổ biến lôi phiên âm Việt ngư băng mẫu tư La Ma, quen gọi la “Chư Quôc Ngư”, lợi khi van năng của nên văn hoa Việt Nam hiện đai”.

“... Vẫn hay răng việc sang chế chư quôc ngư la môt công trinh tâp thê của môt sô giao sĩ ngươi Âu, đa sô la Bô-Đao-Nha, vơi sư tham gia trưc tiếp của môt sô ngươi Việt day tiếng mẹ đẻ cho cac giao sĩ. Nhưng giao sĩ Đăc Lô chinh la ngươi đa tổng hợp cac nổ lưc kia đê lam cho lôi phiên âm đo co môt hinh thưc va môt qui phap nhât đinh...”

Cho đên thơi đai Hô Chi Minh ngay nay, dân tôc Viêt Nam đa co bê day lich sư văn hoa hơn bôn ngan năm dưng nươc va giư nươc. Tô tiên ta, ông cha ta đa liên tục chiu đưng hang trăm cuôc chiên tranh, liên tục đâu tranh hy sinh, liên tục gian khô đê tư vê, giư gin nên đôc lâp, tư chu cua dân tôc. Tô quôc con - Dân tôc Viêt Nam con - Tiêng Viêt con! Co ngươi hoi: Vây dân tôc Viêt Nam co chư viêt tư thơi ky nao? - Chư Viêt cô co hay không? - Câu hoi nay cho đên nay chưa hê co ai khăng đinh đươc vi không con bât cư văn tư cô hay cô vât nao ơ trên thê giơi hoăc ơ trong nươc đươc tim thây đê chưng minh.

Tuy nhiên, Hoc Gia Lê Dư, (TLTK 2), noi vê “Nguôn gôc văn hoc nươc nha”(5+6) trong bai diên thuyêt đoc tai Hôi Tri Tri ơ Ha Nôi ngay 26.10.1933, thi Han hoc lưu truyên đên nươc ta “sơm lắm, trươc lich Tây 2.513 năm”; “năm 214 co Ly Ông Trọng, la ngươi xư Giao chỉ đã sang Tau học kinh sử” - Đên đơi Đông Han,

419

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

cac quan thư sư Tich Quan va Nhâm Diên, la ngươi Tau sang đô hô nươc ta, đa mơ “Học hiệu” đê day bao dân ta... lây thi, thư giao hoa dân ta...” lây chư Han lam chư viêt, chuyên dich ra nghia tiêng Viêt; cho đên thơi Trân, tiêng Nôm la lôi chư pha cach tư chư Han đa ra đơi va phô thông trong xa hôi đương thơi cho đên Cach Mang Thang 8/1945, Ban Tuyên ngôn đôc lâp do Hô Chu Tich công bô tai Quang Trương Ba Đinh ngay 02/9/1945 la Áng Văn đâu tiên chinh thưc viêt băng chư Viêt mâu tư La Tinh cua Nươc Viêt Nam Dân Chu Công Hoa.

Như vây, hang ngan năm, qua nhiêu thơi đai đê chê, chư Han Nôm đa đươc coi la “Quôc ngư Han Nôm”. Thưc chât, đo la thư chư vay, mươn, gop đê ghi chep, dich nghia Tiêng Viêt, goi la chuyên dich chư chưa phai la chư Viêt chinh thưc, đê đoc hoăc đươc viêt ra ngay tư âm tiêng Viêt. Chăng han như môt ngươi Viêt Nam noi: “- CHÚNG TÔI ĐI HỌC”, thi phai viêt qua chư Han Nôm “NGA MÔN THƯỢNG HỌC” hoăc viêt ngươc lai. Đây la sư chuyên chư “Transliteration) tư chư Han, chư Nôm ra âm tiêng Viêt, rôi lai phai giai nghia nưa.

TIÊN TRÌNH THANH LÂP CHỮ VIÊTNăm 1651, quyên tư điên VIỆT-BỒ-LA cua tac gia Alexandre de Rhodes la

giao si đươc Toa thanh Vatican ân hanh, mơ đâu cho thơi ky phôi thai va cho đên nay đa la 365 năm phat triên, chinh thưc đươc goi la chư Viêt, tiêng me đe, la “Quôc ngư cua Viêt Nam”, la ngôn ngư chinh thưc cua 54 dân tôc tư moi miên đât nươc cung noi, đoc va viêt, cung hiêu nhau khi giao dich trong xa hôi.

Năm 1946, khi ban bô Luât “Binh dân hoc vụ” đê bai trư giăc dôt, chinh thưc loai bo “chư cua Nam Triêu (chư Han Nôm). Moi văn tư giao dich hanh chanh cua cac câp tư đia phương đên Trung ươngva cac giao dich khac trong xa hôi cua nươc Viêt Nam Dân Chu Công Hoa, đêu phai dung chư Viêt mâu tư La Tinh - va cung la chư viêt chinh thưc đưa vao viêt, soan cac loai sach giao khoa giang day tai cac trương hoc moi câp ơ trong nươc. Dân tôc Viêt Nam ta chinh thưc đa co chư viêt kê tư đây!

Trong xa hôi, tư đo cung đa xoa bo hê thông đo lương đa co tưng hang ngan năm dươi cac thơi đai phong kiên: TẠ, YẾN, CÂN, LẠNG, CHỈ, PHÂN, LY... va hoăc la: VUÔNG, GIẠ, THƯNG, ĐÂU, HỘC, THỐ VÀ THƯỚC TA... râp khuông phương Băc; va chinh thưc sư dụng hê thông đo lương tiên bô cua phương Tây cụ thê la KI-LÔ-GAM, TÂN, LÍT (litre), MÉT (metre), cua Phap đê kip thơi đap ưng moi sinh hoat giao dich kinh tê, thương mai trong nươc va hôi nhâp quôc tê.

Nhiêu Nha Ngôn Ngư hoc đa chia tiên trinh 365 năm phat triên chư Viêt băng mâu tư La Tinh ra tưng giai đoan thơi gian. Thưc tê “Quôc ngư La tinh” thay cho “Quôc ngư Han Nôm”, cung đa phai trai qua nhiêu thăng trâm, vât va, nô lưc đê chen lân vao băng nhưng hinh thưc đê đat đươc mục đich khac nhau:

- Cac giao si Thiên chua muôn “rao giang Tân đao” đên ngươi xư Đang Trong, Đang Ngoai - tât phai cân đên chư Viêt. Tâng lơp Si Phu, Quan Lai sung Nho cua Đai Viêt, môt đât nươc đa co thơi ky lây Không, Phât lam “Quôc Giao” nên cho la “Ta đao”, va đa tim moi cach ngăn can. Luât câm đao cua Minh Mang đa ban hanh! Nhưng vơi đưc tin vao phuc âm va giao ly đa đươc Viêt hoa, nhiêu ngươi vân giư đao, phat triên tư ca thê đên gia đinh, đên Ho đao, rôi Xư đao. Ke co đao, ngươi ngoai đao sông đoan kêt, chan hoa, yêu thương nhau trong tinh thân “Ngươi trong môt nươc phai thương nhau cung”, dung chư Viêt giao lưu, hoa nhâp vi chư dê hoc, dê đoc, dê viêt

420

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

nên Tiêng Viêt ky âm băng mâu tư La Tinh dê đi vao long dân chung thay thê cho chư Han-Nôm.

- Thưc dân Phap cung muôn xoa bo Han-Nôm, thay vao đo la chư “Quôc ngư La Tinh” đê tiên phiên dich phô biên cai văn hoa, văn minh cua “Mâu quôc”. Đê thưc hiên mưu đô ap đăt nên đô hô, bao hô lâu dai trên đât nươc Viêt Nam băng cach đưa tiêng Phap va Viêt ngư La Tinh vao cac ky thi Hương kê tư khoa Binh Ngo (1906). Chuyên đôi trương Hâu Bô cua Vương Triêu An Nam thanh trương Quôc hoc, phat triên cac trương Phap - Viêt đên tưng Miên, tưng tinh, gây ap lưc vơi chinh phu Nam Triêu, buôc phai bai bo cac ky thi Hương, thi Hôi, thi Đinh kê tư năm 1919; phat triên mang lươi trương hoc cac câp xuông tân lang, xa đê day chư quôc ngư La Tinh va tiêng Phap. Mơ nha xuât ban, phat hanh bao chi, trươc dich ra Tiêng Viêt cac thê loai văn chương, cac trương phai văn hoc, văn thơ cua Phap...

Y đô cua thưc dân Phap chăng nhưng không nô lê hoa đươc dân tôc Viêt Nam ta, ma trai lai con lam phong phu hoa long yêu nươc cua dân tôc đang khat khao đôc lâp, tư do, đang vung lên đâu tranh vơi ke thu:

- Nhiêu nha Tri Thưc, Tuc Nho, Quan Lai giau long yêu nươc đa day công ra sưc sang tao, tu chinh, biên sưa lai vân chư Viêt đê lam thanh môt thư Tiêng Viêt băng mâu tư La Tinh hoan chinh; chuyên dich ra Tiêng Viêt nhiêu tac phâm văn hoc Han-Nôm trong nươc va văn hoc Trung Quôc, đao đưc Không Manh, Kinh, Thi, Thơ kê ca cac thê loai văn hoc dân gian trong nươc như ca dao, tục ngư, lơi ca tiêng hat... cung đươc ghi chep lai băng chư Viêt đê lưu truyên, quang ba sâu rông đên moi tâng lơp dân chung, qua nhiêu thê hê đê bao tôn ban săc văn hoa cua dân tôc Viêt Nam chăng nhưng không bi mai môt, ma trai lai ngay cang phong phu hơn.

Tiêng Viêt cung như cac dong tiêng noi khac trên thê giơi đươc ghi băng ky hiêu La Tinh Roman: Bang chư cai Tiêng Viêt gôm 29 chư cai, trong đo co 18 phụ âm va 11 nguyên âm đê câu tao chư Viêt theo 2 pham tru:

1. Pham tru ngư phap qui đinh cac viêc thanh lâp tư chư Viêt. Cach phat âm.2. Pham tru tư duy logic la phương phap tư duy đưng đăn cua ngươi Viêt dung

đê diên đat âm thanh, tiêng noi uyên chuyên theo 6 thanh băng, huyên, săc, năng, hoi, nga.

CACH THANH LÂP MÔT CHỮ VIỆTBẰNG MẪU TỰ LA TINH ROMAN

Tiêng Viêt đươc ky âm băng 29 chư cai Mâu tư La Tinh La Ma (La tinh Roman) 11 nguyên âm (NÂ) va 18 phụ âm (PÂ) va 5 dâu thanh: Huyên ( ` ), săc ( ), hoi ( ), nga ( ), năng ( . ).

Dươi đây cac qui ươc thanh lâp chư Viêt. (Xem cac phụ lục I, phụ lục II, phụ lục III).

1. Môt chư cai Nguyên âm (co hoăc không co mang dâu thanh) đêu lam thanh môt chư Viêt tron nghia (ngoai trư cac chư Ă, Â).

Vi dụ: Á hâu - E de - Ê chê - U mê - Ô chư - Ơ đâu? - i .... a ....!

2. Hai chư cai (co hoăc không co mang dâu thanh) đêu lam thanh môt chư Viêt tron nghia (kê ca phụ âm đi liên sau la “y”).

421

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

a. Hai nguyên âm : ÁI ngai; lưng EO; ÔI thôi!, uê oai!b. Môt PÂ + 1 NÂ : T + A => TA; B + A => BAc. Môt NÂ + môt PÂ : Ă + N => ĂN; E + N => ÉNd. Môt PÂ + “y” : T + Y => TY; M + Y => MỸ; H + Y => HY vong

3. Ba chư cai: (co hoăc không co mang dâu thanh) đêu lam thanh môt chư Viêt tron nghia.

a. Ba nguyên âm : O+A+I => Oai hungb. Hai NÂ + PÂ : O+A+N=>OÁN giânc. Môt NÂ + môt VPÂ : A + NH => ANH hung; U+NG => ỦNG hôd. Môt PÂ + VCB

- (1PÂ + 2NÂ)- (1PÂ + 1NÂ + PÂ)

: T+AN => TẢN cư; L+AC=> LẠC lôi L+EO=> LÈO lai, R+ÂU=>RÂU ria T+A+N=> TẢN cư, L+A+C=> LẠC lôi

đ. “y” + VCB : Y+ẾT => YẾT thi Y+ÊN => Phu YÊN Y+ÊU => YÊU thương Y+ỂM => YỂM trơ

e. VPÂ + NÂ : TH+I => THỊ Nai GI+A=> GIA đinh QU+I=> QUI Nhơn (xem phân tham khao sô 5+6)

4. Bôn chư cai: a. VCB (2NÂ + VPÂ) : ƯƠ+NG => ƯƠNG gan, ƯƠNG nganhb. PÂ+VAB (3 chư cai) : R+ĂNG => RĂNG

N+ANH => NANHc. PÂ+VAB (3 NÂ) : T+IÊU => TIÊU BIỂUd. VPÂ + VCB (2 chư cai) : CH+ÂN => CHÂN

TH+ÂT => THẬTe. VPÂ+NÂ : NGH+I => NGHI như NGHỈ ngơi

KH+AI => KHAI mac

5. Năm chư cai: a. PÂ+VAB (4 chư cai) : T+ƯƠNG => TƯỜNG tân

M+IÊNG => cai MIỆNGb. VPÂ+VCB (3 chư cai) : TR+ÔNG => TRÔNG chơ

TH+ANH => THANH niên NH+IÊT => NHIỆT huyêt

6. Sau chư cai: a. VPÂ + VCB (3 chư cai) (3 chư cai)

: NGH+ÊNH=> Hoan NGHÊNH, hoan NGHINH NGH+IÊN => NGHIÊN cưu

b. VPÂ + VCB (2 chư cai) (4 chư cai)

: KH+UYÊN=> KHUYẾN hoc

7. Bay chư cai: Chi duy nhât co chư NGH+IÊNG => NGHIÊNG ngưa

422

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

(VPÂ + VCB) (3 chư cai) (4 chư cai)Như vây, muôn diên âm môt chư viêt (âm tiêt) băng mâu tư La Tinh, ta co trinh

tư:a. Đoc nguyên âm rôi ghep vơi phụ âm trươc nguyên âm hoăc VCB (Xem phụ

lục I).Vi dụ: Chư TÀI => đoc A+I=>AI; TỜ+AI=>TAI=>TAI+huyên=>TÀI

Chư TAN=> đoc A+nơ=>AN; TỜ+AN=>TAN.TANG=>đoc A+ngơ=>ANG; TỜ+ANG=>TANG

b. Đoc nguyên âm // hoăc vân nguyên âm rôi ghep vân phụ âm trươc nguyên âm // hoăc trươc VCB thich hơp (Xem phụ lục II & III).

Vi dụ: Chư THA => đoc A; THỜ+A =>THA THÂN => đoc Â+NỜ=>ÂN; THỜ+ÂN =>THÂN THANH =>đoc A+NHỜ=>ANH; THỜ+ANH =>THANH CHUYÊN => đoc U+I+Ê+NỜ=>UYÊN;CHỜ+UYÊN=>CHUYÊN QUA => đoc A, QUỜ+A =>QUA QUAN => đoc A+NỜ=>AN; QUỜ+AN =>QUAN QUANH => đoc A+NHỜ=>ANH; QUỜ+ANH =>QUANH QUYỀN => đoc Y+Ê+NỜ=>YÊN; QUỜ+YÊN => QUYÊN +

huyên => QUYỀNc. Thêm dâu thich hơp (nêu cân) la ta đa ky âm đươc Tiêng Viêt.

Phụ lục IBẢN LIỆT KÊ QUI ƯỚC LÂP VẦN CƠ BẢN CUA CHỮ VIỆT BẮT ĐẦU LA NGUYÊN ÂM (NÂ) HOẶC Y

Đinh nghia: Vân cơ ban (VCB) luôn luôn băt đâu tư nguyên âm (NÂ) hoăc chư “y” đi đâu - VCB co tư hai đên bôn chư cai va cac thanh dâu đanh trên NA cua VCB. Vân cơ ban khi đưng đôc lâp cung co trương hơp đa la môt chư Viêt tron nghia.

Cach lâp vần cơ ban

A(a)

Ă(ă)

Â(â)

E(e)

Ê(ê)

I(i)

O(o)

Ô(ô)

Ơ(ơ)

U(u)

Ư(ư)

Cac dâu thanh đanh trên cac NA trong VCB1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

- Hai nguyên âm (NÂ)

aoaiau

âu eo êu iaiu

oa ôi ơi ua uiuê

ưa ưu

- Đanh dâu thanh trên cac nguyên âm đâu.- Ngoai trư UÊ, đanh dâu trên âm Ê co dâu mu: Tuê, Huê, Thuê

423

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

TỪ G

ỒM

2 C

HỮ

CA

I - Nguyên âm + phụ âm (NÂ + PÂ)

an amac, atap, ay

ăn ăcămăp, ăt

âmâc, ât âp, ât âp, ân ây

em, en, ec et, ep

ên, êm, êp, êt êc

it, in im, ip ic

op, on, om, ot, op

ôn, ôm, ôc, ôt ôp

ơt, ơn ơm ơp

uc, un um up, ut uy

ưc, ưn ưt

- Đanh dâu trên cac nguyên âm.

TỪ

GỒ

M 3

CH

Ữ C

AI

- Ba nguyên âm(3 NÂ)

iêu oai uôi ươi - Đanh dâu trên nguyên âm giưa du nguyên âm đo co dâu mu (^) hay không co dâu mu.

- Hai NÂ + PÂ iêt iêm iên

oan oac oăt oăn

uân uôn uôt uôc

ươm ươn ươc ươt ươp

- Đanh dâu trên NÂ thư 2 đưng liên trươc phụ âm.

NÂ + VPÂ ach anh ang

ăng âng êch ênh

ich inh

ong ông Ung, uyt (1)

ưng - Đanh dâu trên nguyên âm đâu.(1) Đanh dâu trên y. VD: xe buyt, tu-huyt.

424

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

TỪ G

ỒM

4 C

HỮ

CA

I- 2 NÂ + VPÂ iêng oach

oanh oang oăng

uâng uông uêch uynh uych uyên uyêt uich

ương - Đanh dâu trên nguyên âm thư 2, đưng trươc vân phụ âm (VPÂ), ngoai trư “uyêt”, “uyên” đanh dâu trên nguyên âm co dâu mu: ê.- uynh: đanh dâu trên y (quynh, huynh).- Cac vân: yên, yêm, yêu, yêt: đanh dâu trên NÂ co dâu mu: ê.

Phụ lục IICÁC PHỤ ÂM (PÂ)

STT Chư caiPhụ âm

Cach phat âmPronunciation

Cach diễn âmSpelling Ghi chu

1. B Bê Bơ2. C Xê Cơ (Xê)3. D Dê Dơ4. Đ Đê Đơ5. G Jê Gơ6. H Hat Hơ7. K Ca Cơ (ca)8. L En-lơ Lơ9. M Em-mơ Mơ10. N En-nơ Nơ11. P Pê Pơ12. Q Cu Cơ (cu) - Chư Q luôn liên kêt vơi U => QU đoc

la QUỜ va luôn đưng trươc cac nguyên âm, trư cac nguyên âm O, U, Ư (xem TLTK 5: Sach Tìm Hiêu lich sử Chư Quôc Ngư cua TG. Hoang Xuân Viêt va (TLTK 6): Tiêng Viêt tâp 2 lơp 5. cua NXB Giao Dục, trang 137.

13. R E-rơ Rơ14. S êt Sơ15. T Tê Tơ16. V Vê Vơ17. X Ít Xơ18. Y i-cơ-rêt I

425

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Phụ lục IIIVẦN PHỤ ÂM (VPÂ)

STT Chư caiPhụ âm Cach phat âm Cach diễn âm Ghi chu

1. CH Xê-hat Chơ2. GI Jê-i Giơ3. GH Jê-hat Gơ (hat)4. KH Ca-hat Khơ5. NG En-nơ-rê Ngơ6. NGH En-nơ-jê-hat Ngơ (hat)7. NH En-nơ-hat Nhơ (hat)8. PH Pê-hat Phơ9. QU Cu-u Quơ Xem (TLTK 5+6) 10. TH Tê-hat Thơ11. TR Tê-e-rơ TrơGhi chu: - 1. Vân phụ âm (VPÂ) luôn bât đâu tư môt phụ âm, gôm 2 hoăc 3 chư cai phụ âm như KH, GH, NGH... hoăc la PÂ+NÂ như G+I, Q+U... nhưng chưa tron âm cua tiêng Viêt.2 Trong Tiêng Viêt chi co 11 VPÂ. VPÂ luôn luôn đưng trươc môt NÂ đôc lâp như: QU+A=>QUA, QU+I=>QUI, hoăc bôn chư cai: NGH+I=>NGHI, NGH+E=>NGHE.

Vao thâp ky 60 cua thê ky trươc, chung tôi đa ap dụng:

- Qui ươc diễn âm nay đê day cho hoc sinh vơ long, lơp 1 bâc tiêu hoc, đa thu đươc kêt qua tôt. Nhât la day cho cac em hoc sinh khuyêt tât, ngong nghiu, hơ ham, môi... giup chung luyên âm môi, âm lươi, âm cua va luyên mơ, đong cơ quai ham đi vao quan tinh va như vây, sau 3 đên 6 thang cac em ca biêt nay đa phat âm đung ro tưng chư co phụ âm đâu, phân biêt đươc:

x s = xử sư, cư xử, xuât xư, sẵn sang...d r = dễ dang, rõ rang...ch tr = chinh tri, trông trọt, trừng tri, chia xẻ...

- Phương phap luyên chư viêt, chung tôi ap dụng phương phap trưc quan tư dê đên kho, tư môt châm đên net thăng, đên net cong: cho cac em viêt tư chư i: i, t, u, ư, n, m, it, ti, tu, tư, ni, nu... trong nhưng giơ hoc đâu tiên cua hoc sinh lơp 1; giup cac em điêu chinh ban tay, cac ngon tay câm cây but di đông lên xuông phu hơp vơi tưng chư cai La Tinh. Không co em nao đươc phep câm but vơi ban tay “câm cu”, nhơ vây, đa sô hoc sinh sơm hinh thanh viêt chư đep tư bâc tiêu hoc.

- Phương phap luyên chư viêt, đên tay cầm but nay chung tôi đa đưa vao chương trinh sư pham, lâp giao trinh giang day ơ cac trương sư pham Qui Nhơn, BMT, Sai Gon, Vinh Long, Long An. Môt sô đông nghiêp cu cua chung tôi cung đa ap dụng đê tư day cho con em minh (đang ơ trong nươc hoăc đang đinh cư ơ nươc ngoai, đang noi tiêng đa âm), cân hoc tiêng me đe. Ca biêt, nhưng ngươi ban ban xư noi tiêng

426

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

đa âm, cung đa lam quen vơi cach diên âm, biêu ngôn Tiêng Viêt nay đê hoc Tiêng Viêt.

Tât ca ho đêu đa thanh công, tiêp thu nhanh, phat âm ro tưng tư ngư Tiêng Viêt.

Tai liêu tham khao

1. “Giao sĩ Đắc Lô va tac phâm quôc ngư đầu tiên” cua tac gia Nguyên Khăc Xuyên – Pham Đinh Khiêm cua Tinh Viêt Văn Đoan, đia chi 232/19 Hiên Vương, Sai Gon 1961. In tai XA HỘI ÂN QUÁN đia chi 5-7-9 đương Ngô Đưc Kê, Sai Gon, phat hanh ngay 19.3.1961.

2. Luân vê Quôc học – Nghiên cưu khao luân cua nhiêu tac gia do Nha xuât ban Đa Năng va Trung tâm nghiên cưu Quôc hoc xuât ban thang 8.1999. Trich dân: “Nguôn gôc văn học nươc nha va nên văn học mơi” cua tac gia Lê Dư, tư trang 70-89.

3. Từ điên Viêt Phap (Dictionaire vietnamien – Francais cua tac gia J.F.M GENIBREL missionnaire Apostolique do Nha xuât ban “ Saigon Imprimerie de la Mission a Tan Dinh – 1898. Trich dân tư trang 639 – Tư QUI -  1 lai vê - 2 – Nhơn, Ville et port de la province de Binh Dinh, en An Nam – QUI: Con rùa, “tortue de la family des Émydidées...” trang 639. (TG. Tạm dịch: 2 QUI NHƠN, thành phố, cang của tỉnh Bình Định ở Trung Kỳ (An Nam)

4. Webter’s New World Dictionary of the American language trich dân phân: “Table of Alphabets”.

5. “Tìm hiêu lich sử chư quôc ngư” cua tac gia Hoang Xuân Viêt – do Nha xuât ban Văn hoa Thông tin in theo sô đăng ky KHXB 612-2006/CXB/03-93-VHTT câp ngay 11.8.2006, phat hanh lưu chiêu quy 1-2007.Trich dân (Gi trang 91 – Trich dân trang 179-sô16 “phụ âm “Q” đươc lưu y la đi vơi “U” theo sau như QUA, QUE va đoc như Q trong tiêng Latinh” – vê cac dâu thanh tiêng Viêt (trang 180-181-182).

6. “Tiêng Viêt tâp 2 – lơp 5” cua Nha xuât ban Giao Dục - Nhiêu tac gia do Lê Cân lam chu biên – tai ban lân thư 15, in tai Xi nghiêp in Binh Đinh, 114 Tăng Bat Hô - thanh phô Qui Nhơn – sô in 102/HĐGC/D- sô XB 1105/102-00 In xong va nôp lưu chiêu thang 2-2001. Phân trich dân: “Chinh ta, tiêt 18-phân biêt C/K/Q” trang 136.Phần ghi nhơ (trang 137) đa noi:

a. Chư cai C luôn luôn đưng trươc cac vân băt đâu băng cac chư cai nguyên âm: a, ă, â, o, ô, ơ, u, ư.

b. Chư cai K chi đưng trươc cac vân băt đâu băng cac chư cai nguyên âm: e, ê, i.

c. Chữ cai Q luôn luôn kết hợp với U thành QU (đọc là quờ); QU đứng trước hầu hết cac chữ cai nguyên âm (trừ cac nguyên âm o, u, ư). (dòng 11, 12, 13 trang 137 từ trên xuông dươi).

7. Vietnamese-English Dictionary.

427

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Viêt-Anh Từ Điên tac gia Nguyên Văn Khôi do nha sach Khai Tri, 62 Đai lô Lê Lơi Sai Gon ân hanh lân thư nhât, xong ngay 01.9.1966 – GPKD sô 1792/BTT BCB/XB ngay 17.6.1966 tham khao phân : PRONUNCIATION:

1 Tones – 2 Consonants3 Vowels – Diphthongs – Semivowels and final consonants.

8. “Từ điên chinh ta thông dụng” cua tac gia Nguyên Kim Than, do NXB Đai hoc & Trung hoc chuyên nghiêp - Ha Nôi 1984 ân hanh.

9. Tư điên ANNAM - LUSITAN - LATINH cua Alexandre de Rhodes. Phiên dich bơi Thanh Lang - Hoang Xuân Viêt - Đô Quang Chinh do NXB Khoa hoc xa hôi ân hanh năm 1991.

-----------------------------------------------------------------------------

THẤY GÌ TỪ HANH TRÌNH TIÊN PHONG SANG TẠOCHỮ QUỐC NGỮ CUA FRANCISCO DE PINA

Tham luân cua nha nghiên cưu Nguyễn Thê KhoaTổng Biên tâp tap chi Văn hiến Việt Nam

Măc du ngay trong lơi tưa cua cuôn Tư điên Viêt – Bô - La xuât ban năm 1651, công trinh đươc coi la khai sinh ra chư Quôc ngư, tac gia cua no, giao si Alexandre de Rhodes, đa trân trong ghi công Francisco de Pina, thây day tiêng Viêt đâu tiên cua ông trong vai tro “ngươi thư nhât”: “Ngươi thư nhât trong chung tôi rât am tương thư tiếng nay, va cũng la ngươi thư nhât băt đâu giang thuyết băng phương ngư đo ma không dung thông ngôn”, nhưng mai đên gân 4 thê ky sau, nhưng năm cuôi thê ky 20, vơi công trinh nghiên cưu “Cac nha tiên phong ngươi Bô Đao Nha va ngôn ngư hoc Viêt Nam” (1995) cua nha sư hoc, thân hoc kiêm ngôn ngư hoc ngươi Phap Roland Jacques, vai  tro “ngươi thư nhât” ây cua Francisco de Pina mơi đươc giai thich đây đu ro rang.

Vơi nhiêu băng chưng lich sư, tôn giao va ngôn ngư đươc sưu tâm tra cưu đôi chiêu rât công phu trong ca môt thâp ky, Roland Jacques đa chưng minh thuyêt phục răng không phai Alexandre de Rhodes ma Francisco de Pina mơi chinh la tac gia đâu tiên cua công trinh sang tao chư Quôc ngư Viêt Nam, môt công trinh văn hoa tâp thê cua cac nha truyên giao Thiên Chua giao Dong Tên va cac tri thưc ngươi Viêt Nam qua nhiêu thê hê. Tư nghiên cưu cua Roland Jacques, cho đên nay, giơi nghiên cưu lich sư ngôn ngư Viêt Nam trong va ngoai nươc đa măc nhiên công nhân Francisco de Pina chinh la thuy tô cua chư Quôc ngư.

Tim hiêu hanh trinh tiên phong sang tao chư Quôc ngư cua Francisco de Pina co thê se giup chung ta giai đap nhiêu câu hoi thu vi ma lơi giai con kha phân vân, chưa thê thông nhât trong giơi nghiên cưu lich sư chư Quôc ngư trong va ngoai nươc vi như đông lưc nao khiên cac nha truyên giao dong Tên đa tim cach ghi âm tiêng Viêt băng mâu tư latinh ngay trong nhưng bươc khơi đâu hoat đông truyên giao tai Viêt Nam, hanh đông sang tao chư Quôc ngư la hanh đông ap bưc văn hoa mơ đương cho

428

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

công cuôc xâm lươc thưc dân hay la hoat đông giao lưu văn hoa vô tư, binh thương trong sư thôi thuc cua yêu thương va hưu nghi, nhưng ngươi co công đâu trong công cuôc sang tao chư Quôc ngư như Francisco de Pina, Alexandre de Rhodesco đang cho dân tôc Viêt Nam tri ân?...

Chi la môt nha bao va la ngươi nghiên cưu văn hoa nghê thuât, ngoai đao cua giơi lich sư va ngôn ngư, trong hiêu biêt con rât han chê cua minh, nhân hôi thao nay, vơi nhiêt tinh bông bôt, tôi thư manh dan sơ bô khơi lên vai net vê đê tai hiêm hoc đoi hoi rât nhiêu hiêu biêt va nhiêu công phu nghiên cưu nghiêm tuc. Chăc chăn nhưng y kiên sau đây cua tôi con rât nông can phiên diên, xin cac đai biêu hôi thao lương thư va chi giao.

I. Francisco de Pina va hanh trình 8 năm ở Viêt Nam.Cho đên nay, tai liêu vê Francisco de Pina ca trong va ngoai nươc con rât it oi.

Theo cuôn sach cua Roland Jaques va môt sô tai liêu khac, chung ta đươc biêt Pina sinh năm 1585 tai thanh phô Guarda, thuôc vung Beira Alta cua Bô Đao Nha. Ông vao tu Dong Tên năm 1605, năm ông 20 tuôi va đươc đưa sang hoc ơ Đai hoc Thanh Phaolô tai Ma Cao, nơi đươc coi la trung tâm phụ trach truyên giao cua Dong Tên ơ ca vung Viên đông châu Á thơi đo.  Tai đây, Pina đa đươc hoc tiêng Hoa, tiêng Nhât va môt trong nhưng thây giao cua ông la giao si đông hương Rodrigues, nha ngư hoc tưng soan cuôn tư vưng va văn pham tiêng Nhât chuyên tư sang chư cai Latinh dưa vao cach phat âm tiêng Bô. Đâu năm 1617, Pina đươc cư tư Ma Cao đên tăng cương cho nhom giao si Dong Tên truyên giao tai Đa Năng va Hôi An. Ít lâu sau, vung nay bi thiên tai han han năng nê, chinh quyên chua Nguyên quy tôi cho Thiên chua giao la “ta đao” gây ra tham hoa nay va cac giao si Dong Tên bi trục xuât khoi đây. May măn la trong luc đo, quan Trân thu Quy Nhơn Trân Đưc Hoa công can qua, thương cam tinh cânh khôn kho cua cac giao si phương Tây, Trân Đưc Hoa đa đon Francesco Buzomi, Cristoforo Borri va Pina vê dinh trân Quy Nhơn, bô tri ho ơ Nươc Măn, môt cang thi lơn cua Đang Trong, năm bên đâm Thi Nai cua phu Quy Nhơn, nơi thuyên buôn phương Tây va cac nươc Đông Nam Á thương xuyên ra vao buôn ban (Vung Cang thi Nươc Măn nay thuôc cac thôn An Hoa, Lương Quang, xa Phươc Quang va thôn Kim Xuyên, xa Phươc Hoa, huyên Tuy Phươc, tinh Binh Đinh). Tai Nươc Măn, Trân Đưc Hoa đa ưu ai cho xây môt ngôi nha thơ tiên nghi, chu câp chi phi ban đâu cho cac nha truyên giao phương Tây sinh sông va cho tư do hoat đông truyên đao. Francisco de Pina sông ơ Nươc Măn trong vong ba năm tư 1618 đên 1620. Tai đây, Pina cung cha bê trên Buzomi va linh mục Borri băt đâu hoc tiêng Viêt, ông đa rât nhanh chong trơ thanh ngươi châu Âu đâu tiên thông thao tiêng Viêt, co thê giang đao trưc tiêp băng tiêng Viêt va gop phân quan trong biên Nươc Măn trơ thanh Trung tâm truyên day tiêng Viêt đâu tiên cho cac giao si Thiên Chua giao tai Viêt Nam. Đâu năm 1621, Pina đươc điêu ra dinh trân Thanh Chiêm, Quang Nam vơi nhiêm vụ mơ môt cư sơ truyên giao tai đây. Đâu năm 1625, ông đa hoan thanh nhiêm vụ nay va trơ thanh cha bê trên ơ khu truyên giao Thanh Chiêm. Pina cung đa biên Thanh Chiêm trơ thanh trung tâm thư hai truyên day tiêng Viêt cua Dong Tên ơ Viêt Nam sau trung tâm Nươc Măn. Trong thơi gian 1621 – 1624, Pina thương xuyên đi vê giưa Nươc Măn – Thanh Chiêm đê duy tri hai trung tâm day tiêng Viêt nay. Chinh linh mục Alexandre de Rhodes cuôi năm 1624 đâu năm 1625 đa đươc đưa đên Nươc Măn va Thanh Chiêm đê thụ giao tiêng Viêt hơn môt năm trươc khi đươc điêu ra Đang Ngoai phụ trach truyên giao va

429

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

trơ thanh hoc tro ruôt cua Pina. Rhodes đa ghi lai như sau trong môt bao cao cua minh gưi vê Ma Cao như sau:  “Chung tôi khơi hanh tư Macao vao thang 10 năm 1624 va sau 19 ngay thi tơi Đang Trong, tât ca đêu hô hơi bơi hoat đông tôt. Ơ đo chung tôi găp cha Pina, ngai rât thông tao tiêng xư nay, môt thư tiêng khac hăn tiêng Tau…Đôi vơi tôi, thu thât vưa tơi Đang Trong va nghe dân xư nay noi, nhât la phụ nư, tôi tương như nghe chim hot va tôi cam thây không bao giơ mong co thê hoc đươc…Vi thê ma tôi thây cha Fernandez va cha Buzomi phai dung thông ngôn đê giang, chi co cha Francisco de Pina không cân thông ngôn vi noi rât thao tiêng đo. Tôi nhân thây bai ngai Pina giang co ich nhiêu hơn bai cac vi khac. Điêu nay khiên tôi tân tuỵ hoc hoi, tuy vât va, thê nhưng kho it ma lơi nhiêu.Môi ngay tôi hoc môt bai va siêng năng như khi xưa vui đâu vao khoa thân hoc ơ Rôma… Va nhơ ơn Chua giup, chi trong vong 4 thang, tôi hoc biêt đu tiêng Viêt đê co thê giai tôi va sau 6 thang, tôi co thê giang đươc băng tiêng Viêt”. Tai Nươc Măn va Thanh Chiêm, Francisco de Pina không nhưng đươc cac giao si, giao dân ma con đươc ca cac quan lai chinh quyên va  đông ngươi Viêt hêt sưc mên chuông, vi Pina “noi tiêng cua ho, như chinh ngai la ngươi ban xư Đang Trong” như nha chep sư Dong Tên Bartoli ghi nhân trong môt ghi chep cua minh. Ngay 15 thang 12 năm 1625, Francisco de Pina không may bi chêt đuôi tai Hôi An, khi chiêc thuyên nho cua ông đi đon hang cho cư sơ Thanh Chiêm tư môt tau buôm Bô Đao Nha bo neo ơ ngoai khơi, luc trơ lai bơ bât ngơ găp lôc, bi đăm. Khi ây, Pina mơi đung 40 tuôi. Cai chêt thương tâm cua Pina đươc môt sô tai liêu ghi lai như môt cai tang rât lơn không chi cua cư sơ truyên giao Thanh Chiêm - Hôi An ma con cua ca dân chung đia phương. Co hang trăm ngươi dân đia phương tâp trung đên tiên đưa ông. Trươc tâm long cua ngươi dân vơi Pina, môt chiêu chi trục xuât cac nha truyên giao do chinh quyên chua Nguyên đưa ra đươc đinh chi thi hanh, cho phep cư tang trong ba thang, rôi sau đo bi huy bo luôn. Khi đên vinh biêt nha truyên giao phương Tây tre tuôi ma minh mên trong, ngươi dân Thanh Chiêm - Hôi An chưa biêt minh đa thay măt toan thê nhân dân ta đưa tiên môt ngươi ban vi đai cua đât nươc, ngươi đa âm thâm khai sinh môt thư chư viêt ma sau nay đa trơ thanh Quôc ngư cua môt nươc Viêt Nam đôc lâp.

II. Pina đã học tiêng Viêt va sang tao chư Quôc ngư tai Nươc Măn va Thanh Chiêm như thê nao?

Đên nay thi hâu như nhưng ngươi nghiên cưu lich sư, ngôn ngư vê chư Quôc ngư trong va ngoai nươc đêu thông nhât vơi nhân đinh cua Roland Jacques răng công trinh Tư điên Viêt Bô La cua A.Rhoes chi nên đươc coi la công trinh chư Quôc ngư đâu tiên in ân công bô rông rai. Rhoes co công rât lơn trong viêc tâp hơp, tông hơp, chinh ly, bô sung, hoan chinh thanh tưu cua nhưng ngươi đi trươc, tiêu biêu la nhưng ngươi ông đa ghi công trong lơi tưa cua cuôn Tư điên gôm ba nha truyên giao va ngư hoc Bô Đao Nha la Francisco de Pinna, Gaspar do Amaral va Antonio Barbosa. Trong đo, Pina mơi thưc sư la tac gia nhưng công trinh khơi thuy cua chư Quôc ngư.

Cac tai liêu quyêt đinh đưa  Rolannd Jacques đên nhân đinh trên la ban sao bưc thư 7 trang viêt tay viêt tư Hôi An đâu năm 1623 gưi cho cha bê trên Jeronimo Rodrigues, linh mục phụ trach cac miên truyên giao Nhât Ban va Trung Hoa ơ Ma Cao cung tâp tai liêu co tên “Nhâp môn tiêng Đang Ngoai” gôm 22 trang viêt tay đươc xac đinh đêu la cua Francisco de Pina do chinh Jacques tim đươc trong bô sưu tâp Dong Tên tai châu Á tai Thư viên quôc gia Lisbon. Bô sưu tâp gôm 60 quyên chưa khoang

430

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

30000 hang mục ghi chep lai tât ca cac tai liêu thu thâp đươc trong suôt quang thơi gian tư 1541 đên 1747: hai thê ki hoat đông truyên giao tai Viên Đông, tư Nhât Ban qua Đông Dương cua Dong Tên. Kêt hơp hai tai liêu nay cua Pina vơi cac tai liêu khac vê thơi gian Pina sông ơ Nươc Măn va Thanh Chiêm, chung ta co thê hinh dung phân nao qua trinh hoc tiêng Viêt va phôi thai chư Viêt theo mâu tư latinh đây say mê va kiên nhân cua ông.

Trươc hêt, ta biêt đươc vi sao la ngươi đên sau nhiêu giao si phương Tây khac nhưng Pina lai la ngươi đâu tiên biêt rôi thông thao tiêng Viêt. Theo Pina đê hoc đươc tiêng Viêt thi phai hiêu: “Ngôn ngư nay môt ngôn ngư co cung điêu, giông như cung nhac, va cân phai biêt xương cho đung thanh điêu trươc đa, sau đo mơi hoc cac âm qua bang chư cai”. Chinh vi không hiêu bi quyêt nay, không phân biêt đươc cac cung điêu va âm vưc, không nhân ra môt dâu thanh săc la đung hay sai ma cha bê trên Buzomi ơ Nươc Măn cung như cha bê trên ơ Hôi An du đa thanh tâm theo hoc vai năm ma vân không biêt đươc gi nhiêu vê tiêng Viêt. La môt nha truyên giao co ban năng ngư hoc thiên tai. Pina đa nhân biêt rât nhanh bi quyêt nay va say mê nghiên cưu hoc hoi nên chi sau it thang sinh sông, giao tiêp vơi ngươi ban xư ơ Nươc Măn, Pina đa co thê noi năng tư nhiên như ngươi Viêt va thưc hiên dich cac ban văn Kitô giao đâu tiên ra tiêng Viêt ngay tư năm 1618.

Tât nhiên, Pina không thê hoc tiêng Viêt thanh công như thê nêu không co sư giup đơ cua công đông ngươi Viêt ơ Nươc Măn va môt ngươi tiêu biêu đươc nhăc đên trong môt ban phuc trinh chinh thưc cua cư sơ Nươc Măn gưi vê Ma Cao co tên rưa tôi la Phêrô. Đo la con môt nhân si nôi tiêng tai đia phương, thân quen vơi cư sơ truyên giao, mơi 16 tuôi nhưng rât lanh lơi va thông minh, thông thao chư Han, đươc dân chung đia phương vô cung mên mô. Phêrô đa giup rât nhiêu trong viêc hoc tiêng Viêt cua Pina cung như giup Pina “soan đươc sach Giao ly băng tiêng noi Đang Trong rât bô ich; vi không nhưng tre con hoc thuôc long, ma ca ngươi lơn cung hoc sach ây”  như đông nghiêp cung ơ Nươc Măn vơi Pina thơi gian đo la Borri mô ta trong sach “Tương trinh vê Khu truyên giao Đang Trong” xuât ban năm 1631 tai Rôma. Trong thơi gian ơ Nươc Măn, trong bưc thư noi trên cua minh, Pina cung nhăc đên môt thanh niên Viêt khac co tên rưa tôi la Augusto, thông ngôn cua cha bê trên Buzomi, ngươi đa hoc va thưc hanh ngôn ngư cung ông va cha Buzomi va sau đo trơ thanh môt ngôi sao ơ trung tâm day tiêng Viêt đâu tiên cho cac giao si tai Viêt Nam, Pulo Cambi (Nươc Măn). Chăc chăn Augusto cung la ngươi Viêt đa giup không it cho Pina trong viêc hoc, nghiên cưu va dich thuât tiêng Viêt trong thơi gian ơ Nươc Măn.

Đo la thơi gian ơ Nươc Măn nhưng năm 1618-1620, tư năm 1621 ra Thanh Chiêm, đia chi ma Pina cho la nơi tôt nhât đê hoc tiêng Viêt, vi co dinh Trân xư Quang, moi ngươi “noi năng rât chuân va co nhiêu thanh niên hoc tro qui tụ vê, nên nhưng ai băt đâu hoc ngôn ngư thi tim đươc sư giup đơ nơi cac hoc tro ây”, Pina tiêp tục đươc nhiêu ngươi Viêt giup đơ trong viêc tiêp tục hoc, nghiên cưu tiêng Viêt va thưc hiên nhưng công trinh Viêt ngư ma ông đa ôm âp va khơi thao tư Nươc Măn. Đo la nhưng ngươi Viêt ma Pina nhăc đên vơi nhiêu ham ơn như cac tôn sư cua cac giao phai bơi sư ung hô đang kê vê tinh thân va vât chât, hay như cac thanh niên tre tuôi, năng nô, tân tâm lam thông ngôn ơ cư sơ ma ông đa dôc công đao tao co tên la Anrê, Phanxicô…

“Ai không đi cay thi không biêt lươi cay co đâm sâu xuông đât hay không, va cung không biêt đât ây la loai đât nao…Cuôi cung, mua mang đa trô sinh”, Francisco

431

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

de Pina đa thôt lên hanh phuc như thê trong bưc thư viêt tư Thanh Chiêm đâu năm 1623. Kho co thê xac đinh hai tư “mua mang” Pina dung ơ đây ham nghia gi: tôn giao hay ngôn ngư. Theo tôi, thi co le ca hai. Pina qua đa găt đươc ơ Thanh Chiêm nhưng bôi thu mua mang ca trong công cuôc truyên giao lân niêm say mê sang tao ngư hoc. Ngay trong bưc thư, Pina đa noi ro cho ta biêt vê nhưng thu hoach nay. Vê truyên giao thi la cac ngôi nha thơ mơi va đôi ngu tin đô ngay môt đông đao. Con vê ngư hoc, Pina cung đa vui mưng bao vơi cha bê trên: “Vê phân con, con đa soan môt tâp nho vê chư viêt va vê cac cung điêu cua ngôn ngư nay; con hiên đang băt tay vao ngư phap… Ngoai ra, con đa tuyên đươc ba tâp cac ban văn co ly giai trong sô nhưng tac phâm hay nhât ma con tim thây tai Vương Quôc nay”.

Đo la nhưng gi ta thây trong bưc thư cua Pina, con trong tâp tai liêu “Nhâp môn tiêng Đang Ngoai”, Pina con lam đươc nhiêu hơn thê cho chư Quôc ngư tương lai. Theo Roland Jacques, đây la cuôn tiêu luân vê chinh ta va cac thanh điêu tiêng Viêt băng La ngư va Quôc ngư dai 22 trang chep tay gôm 3 chương: Vê cac thanh điêu, Vê cac con chư va bang chư cai va Vê cac danh tư, tai liêu đươc bô sung thêm cac phân Đôi thoai, Quan ngư, Lăng ma… Cung theo nhân xet cua Roland Jaques,  thi trong tac phâm nay, phương phap ky âm tiêng Viêt cua Pina con tân tiên hơn ca cach phiên âm cua Gaspar do Amaral, Antonio de Barbosa va Alexandre de Rhodes sau nay, bơi no giông vơi chư Quôc ngư bây giơ môt cach đang ngac nhiên. “Nhâp môn tiêng Đang Ngoai” cung la công trinh Pina thưc hiên dơ dang tai Nươc Măn va Thanh Chiêm trươc khi mât. Khi tư Đang Trong ra Đang Ngoai  năm 1627,  Alexandre de Rhodes đa mang tât ca cac công trinh dang dơ cua thây minh theo, trong đo co công trinh nay, rôi trao lai cho Gaspar do Amaral va Antonio de Pina Barbosa. Chinh nhơ cac công trinh cua Pina, Amaral đa thưc hiên cuôn tư điên Bô – Viêt, Barbosa soan cuôn tư điên Bô – Viêt vao khoang năm 1635-1645.

Như vây, đên trươc khi mât vao giưa thang 12 năm 1625, tai Nươc Măn va Thanh Chiêm, Pina đa  hoan thanh nhưng net cơ ban, toan diên cua thư chư Viêt la tinh hoa, ca vê tư vi, ngư âm, ngư phap, chinh ta va môt tuyên tâp cac bai văn mâu. Nhưng thanh tưu cua Pina đa đươc trao truyên cho nhưng ngươi kê tục như Amiral, Barbosa, Alexandre de Rhodes va la nguyên liêu chinh giup nha truyên giao Dong Tên ngươi Phap săp xêp, chinh ly, bô sung hoan thanh Tư điên Viêt Bô La in tai Rooma năm 1651, chinh thưc công bô vơi thê giơi môt thư chư Viêt latinh hoa.

III. Tình yêu nươc Viêt, tiêng Viêt la đông lưc lơn thuc đây Francisco de Pina sang tao chư Quôc ngư.

Tât nhiên, đông lưc đâu tiên khiên Pina va nhưng ngươi kê tục minh trong Dong Tên Thiên Chua giao tim đên thư chư ghi âm tiêng Viêt theo mâu tư la tinh la đông lưc truyên giao ma ho nguyên tron đơi tân hiên. Cung cân noi la vơi Dong Tên Thiên Chua giao, phong tâp, tâp quan, tiêng noi chư viêt ban đia nơi truyên giao rât đươc tôn trong. Đê truyên giao thuân lơi, tiên bôi cua Pina, Buzomi, Borri, Alexandre de Rhodes đa tưng latinh hoa Nhât ngư, Hoa ngư đê tao nên môt sư hoa nhâp trưc tiêp nhât, nhanh nhât, sâu nhât co thê giưa văn hoa kitô giao vơi văn hoa ban đia. Thê nên, khi đên Viêt Nam, cac nha truyên giao Dong Tên tim cach la tinh hoa chư viêt cua xư nay cung la chuyên thương.

Tuy vây tai Viêt Nam, Pina va cac đông nghiêp lai vâp phai nhưng kho khăn to lơn hơn, đôi diên vơi nhưng sư lưa chon phưc tap hơn nhiêu khi thưc hiên công viêc

432

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

nay bơi viêc tôn tai song song hai hê thông tiêng noi va chư viêt. Môt la tiêng Han va chư Han, thư tiêng noi va chư viêt vay mươn cua dân tôc lang giêng Trung Hoa, đươc coi la tiêng noi va chư viêt chinh thưc, thương dung trong cac tâng lơp quan lai va ngươi co hoc. Hai la tiêng Viêt, tiêng noi cua đông đao dân chung va chư Nôm, thư chư ghi âm trưc tiêp tiêng Viêt dưa vao Han tư, thơi gian đo chưa thưc sư phat triên.Trên thưc tê, vê măt chư viêt, đê tranh tach công đông Thiên chua giao mơi hinh thanh tai Viêt Nam khoi gôc rê truyên thông, trong viêc truyên giao tai Viêt Nam tư thê ky 17 đên cuôi thê ky 19, vê cơ ban Dong Tên vân chu yêu sư dụng chư Han va chư Nôm. Va, vơi viêc hương tơi tiêng noi cua đông đao dân chung, ho đăc biêt chu trong chư Nôm. Vi thê mơi co hiên tương thu vi nay: trươc ca sư phat triên rưc rơ cua văn chương chư Nôm ơ nươc ta trong thê ky 18, văn chương kitô giao chư Nôm đa phat triên manh me trong nha thơ Công giao Viêt Nam tư thê ky 17. Văn hoc Công giao Viêt Nam viêt băng chư Nôm riêng trong thê ki 17 con giư đươc 4200 trang, vơi 1.200.000 chư nôm. Ngay trong thê ky 17, Dong Tên đa co môt tac gia chư Nôm rât lơn. Đo la Girolarmo Majorica, nha truyên giao gôc Italia, tưng la hoc tro tiêng Viêt cua thây Pina năm 1624 tai Thanh Chiêm cung  Alexandre de Rhodes,  rôi vê thưc hiên truyên giao va trau dôi tiêng Viêt ơ Nươc Măn đên 5 năm (1625-1629), trươc khi bi trục xuât ra Đang Ngoai đên cư sơ Cưa Bang, Thanh Hoa. Trươc khi qua đơi năm 1659, Majorica đa đê lai đên 48 cuôn sach day giao ly Thiên Chua giao băng chư Nôm. Cân phai noi đây cung la đong gop quy bau cua cac nha truyên giao Dong Tên vao viêc phat triên Quôc ngư Viêt Nam, bơi chư Nôm chinh la Quôc Ngư cua nươc ta thơi đo khi la hê thông phiên âm duy nhât cua tiêng Viêt, thương đươc goi la Quôc âm.

Trân trong tiêng Viêt, theo đuôi chư Nôm, cac nha truyên giao Dong Tên vâp ngay môt nghich ly lơn: chư viêt nay lai qua kho hoc vơi ca ngươi Viêt, muôn biêt no phai đi vong qua chư Han. Vi thê, chư Nôm chi co thê la sơ hưu cua môt sô it ngươi co điêu kiên hoc hanh lâu dai, đên nơi đên chôn, đông đao dân chung, không co điêu kiên vơi tơi no. Nghich ly nay đa lam nay sinh trong môt sô nha truyên giao Dong Tên như Pina, sau khi hoc va thông thao tiêng Viêt, nguyên vong tim đên môt thư chư viêt tiêng Viêt khac, liên thông trưc tiêp vơi chư viêt cua ho, không phai qua môt thư chư trung gian, co thê dê dang đên vơi đông đao dân chung.

Đoc bưc thư cua Francisco de Pina, ta co thê hiêu môt điêu: không hê co chu trương nao cua Giao hôi hay cua triêu đinh Bô Đao Nha ma ông phục vụ vê viêc thưc hiên môt thư chư Viêt ghi âm trưc tiêp tư mâu tư la tinh. Đo chi la công viêc tư nguyên cua cac ca nhân như Pina. Điêu nay ly giai nhưng kho khăn ma Pina đa noi trong thư như không đươc bê trên chi tiên, cư ngươi giup đơ trong viêc hoc tiêng va chư Viêt, thâm chi mong muôn mươn môt gia sư day tiêng Viêt va chư Nôm cung la chuyên xa vơi, đên nôi ông phai viêt như kêu cưu: “Phân tiêng noi, vôn tư ngư con co đươc la nhưng gi ma con đa dung mong tay minh đê cao lên đươc tư măt đât, va chi co thê thôi”. Điêu nay ly giai vi sao nhưng thanh qua cua Pina, Amiral, Barbosa trong sang tao Viêt ngư ban đâu không hê đươc Giao hôi hao hưng ghi nhân. Ngay ca Rhodes, sau khi bo bao công sưc hoan thanh Tư điên Viêt Bô La va Phep giang tam ngay, đa phai mât rât nhiêu thơi gian chay vay, vân đông moi sư ung hô, mơi co thê đươc La Ma cho in ân, công bô cac công trinh tâm huyêt nay. Va sau khi chư Viêt la tinh hoa đươc chinh thưc khai sinh, no cung không hê sơm đươc cac ki tô hưu đon nhân, vân dụng va chi đươc phô biên hêt sưc han chê, châm chap trong hang thê ky ơ cac nha thơ Công giao Viêt Nam.

433

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Giông như nhưng điêu tôt đep vê đât nươc con ngươi Viêt Nam ma chung ta tưng đươc đoc trong nhưng trang ghi chep cua Borri, Rhodes, bưc thư cua Pinna cho thây Pina trân trong manh đât nơi ông đang sông va truyên giao như thê nao. Ông nhăc đên nhiêu ngươi Viêt Nam ơ đây cung như ơ Nươc Măn, “nhưng ngươi thiên tâm co khuynh hương tư nhiên đon nhân ơn cưu đô, săn sang mơ long voi Nươc Trơi” như ba lanh đao cac giao phai (co le la Phât giao), môt sư cô vôn rât giau co nhưng tư nguyên sông ngheo khô đê hiên tai san lam viêc thiên. rôi cac công sư tre ham hoc hoi như Anre hay gioi giang như Augusto. Pina to ra đăc biêt thich thu tiêng Viêt, thư tiêng co thanh điêu như cung nhac. Ông rât tư hao la đa hiêu đươc tiêng nay sơm hơn nhiêu đông sư, không ngân ngai chi trich nhưng ai không chiu kho hoc hoi hoăc châm hiêu tiêng Viêt...  

Chung ta co căn cư đê noi răng tinh cam vơi nhưng con ngươi cụ thê như “ân nhân” Trân Đưc Hoa, nhưng ngươi Viêt đa cưu mang, giup đơ minh ơ Nươc Măn, Thanh Chiêm, công đông Ki tô hưu tai đây cung như tinh yêu niêm say mê nươc Viêt, tiêng Viêt va khat vong mơ ra môi giao hao Đưc tin vơi đông đao dân chung tai đât nươc nay đa la đông lưc lơn thôi thuc Pina va nhưng ngươi kê tục minh không tiêc thơi gian công sưc, vươt bao kho khăn cưc nhoc đê hương đên viêc tao nên môt thư chư Viêt “theo mâu tư cua chung ta”…

IV. Trần Đưc Hoa va Francisco de PinaThư chư Viêt la tinh hoa đươc khơi tao ra tư hânh đông văn hoa tư nguyên, vô tư,

xuât phat tư yêu thương, hưu nghi cua cac nha truyên giao Dong Tên nhiêu thê hê nhiêu quôc tich Bô Đao Nha, Italia, Phap, Tây Ban Nha… du phai trai qua môt qua trinh phat triên rât ngoăn ngheo, phưc tap, co luc bi lang quên, bi ky thi, co luc lai bi lơi dụng cho nhưng mục tiêu nô dich, thưc dân, nhưng cuôi cung đa đươc cac thê hê ngươi Viêt Nam nhân ra chân gia tri, trân trong chung tay, tiêp sưc, bôi đăp, hoan thiên, ky công xây dưng trơ thanh môt Quôc ngư đây sưc manh cua đât nươc Viêt Nam trong cuôc đâu tranh gianh đôc lâp tư do ngay hôm qua va trong sư nghiêp đôi mơi phat triên, giao lưu hôi nhâp hôm nay.

Chăc chăn, cach đây 4 thê ky, khi âm thâm may mo ghi âm nhưng tiêng Viêt đâu tiên băng mâu tư la tinh tai Nươc Măn, Binh Đinh, du lang man đên mây, Pina cung không thê tương tương môt tương lai huy hoang như thê cho thư chư viêt mơi ông đang nô lưc khai pha.

Chư Nhât latinh hoa, chư Hoa latinh hoa do cac tiên bôi cua Pina day công thưc hiên không đươc tiêp nhân măn ma tai cac quôc gia chung hương đên, sau nay đa lăng le chêt yêu trên cac trang sach trong cac bao tang. Ây thê ma, thư chư Viêt la tinh hoa sinh sau đe muôn ma Pina, Borri, Bozumi, Amaral, Barbosa, Rhodes gieo hat…lai đa nay sinh tươi tôt, đơm hoa kêt trai rưc rơ trên đât nươc ta, môt đât nươc ma tât ca cac sang tao văn hoa tôt đep, không phân biêt đên tư bât ky ai, tư phương trơi nao, đêu đươc trân trong tiêp nhân đê lam giau cho gia tai văn hoa cua minh như lơi Thu tương Pham Văn Đông.

Đo la hanh trinh thât ky diêu cua Quôc ngư Viêt Nam, băt đâu tư tâm long cua Trân Đưc Hoa va nhiêt huyêt cua Francisco de Pina, nhưng năm đâu thê ky 17, tai Nươc Măn, Binh Đinh.

Tai liêu tham khao chinh:1. Lich sư chư Quôc ngư  - Đô Quang Chinh, Ra khơi, Sai Gon, 1972.

434

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

2. Bô Đao Nha va công trinh sang chê chư Quôc ngư - Roland Jacques, Tap chi Văn hiên Viêt Nam, sô 7/8/2015.

3. Christophoro Borri, Tương trinh vê Khu Truyên giao Đang Trong - 1631. NXB Thăng Long. (Ban dich cua Nguyên Khăc Xuyên).

4. Quan Trân thu Quy Nhơn Trân Đưc Hoa vơi viêc hinh thanh chư Quôc ngư - Nguyên Thanh Quang, tap chi Văn hiên Viêt Nam, sô 11/2015.

-------------------------------------------------------------------------------

BAN VỀ CACH ĐỌC CAC YÊU TỐ VIÊT TẮT

PGS.TS. Trinh Sâm

Tom tắt

Noi đên cac yêu tô viêt tăt (tăt tô) la đê câp đên ngôn ngư viêt. Thê nhưng trong giao tiêp, không it trương hơp chung lai đươc thê hiên băng ngôn ngư noi, nhât la trên cac phương tiên truyên thông đai chung. Hiên nay cach đoc tăt tô, trên binh diên ly thuyêt cung như thưc tiên, la rât khac nhau. Bai viêt dưa vao sư phân biêt: Ky tư, tên con chư quôc ngư, âm đoc tương ưng, thư đê xuât cach đoc nhât quan cho ca hê thông tăt tô ngoai lai cung như thuân Viêt.

1. Trên cac phương tiên truyên thông đai chung, viêt tăt, noi tăt la môt hiên tương xuât hiên kha phô biên, nhât la tư khi đât nươc nươc đôi mơi va hôi nhâp. Điêu nay cung dê hiêu vi giao tiêp hiên đai bi chi phôi bơi nêp sông công nghiêp. Noi cụ thê, du noi hay viêt, giao tiêp hiên đai cung bi chi phôi bơi nguyên ly băng môt hinh thưc tôi thiêu, phai chuyên tai môt thông tin tôi đa, phu hơp vơi tinh tiêt kiêm cua ngôn ngư.

Nghiên cưu vê hiên tương nay đa co kha nhiêu bai viêt: Trân Ngoc Thêm, Nguyên Quang Hông, Dương Ky Đưc, Pham Văn Tinh, Mai Xuân Huy…. Cac tac gia trên đa kiên giai cach đinh danh tăt, đa tiên hanh phân loai, mô ta vê câu tao vê nguôn gôc va ban luân vê môt sô vân đê hưu quan. Nhin chung, măc du hiên tương viêt tăt, noi tăt co tinh quy ươc cua toan xa hôi nhưng do tinh phưc tap vê ca câu truc ca chưc năng, lai liên quan đên nhiêu nôi dung không chi ngôn ngư hoc, nên cac kiên giai cụ thê kho co đươc tiêng noi thông nhât, co thê xuât phat tư nhưng mục đich nghiên cưu riêng, nhưng tât ca đêu gop phân khăc hoa môt hiên tương ngôn ngư co y nghia xa hôi rông lơn, trong đo co môt sô y kiên kha phân tan vê viêc quy pham. Riêng Ly Toan Thăng va Nguyên Thu Quynh, thông qua viêc tim hiêu cach thưc viêt tăt trong ngôn ngư sinh viên đa khai quat đươc môt sô quy tăc chung.

Thông qua viêc quan sat cach đoc tăt tô co nguôn gôc thuân Viêt va ngoai lai trên cac phương tiên truyên thông đai chung, bai viêt nay biên giai va thư đê xuât môt giai phap cụ thê, gop phân vao công viêc chuân hoa tiêng Viêt ơ môt đia hat tuy nho nhưng co sưc tac đông lơn đên giao tiêp xa hôi.

435

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

2. Co thê noi, xet tư nhiêu phương diên, tăt tô trong tiêng Viêt hiên đai rât đa dang, co thê co nhiêu cach phân loai khac nhau. Bai viêt chi tâp trung chu y đên môt sô cach phân loai co liên quan đên chu đich cua bai viêt.

2.1. Không kê nôi sinh hay ngoai nhâp, thuân tuy vê măt ngôn ngư, xet vê nguôn gôc, tăt tô co thê lươc quy thanh ba dang thưc:

a. Hoan toan thuân Viêt như: HĐND (Hôi ĐôngNhân Dân), UBND (Uy Ban Nhân Dân), BHYT (Bao Hiêm Y Tê), BHXH (Bao Hiêm Xa Hôi).

b. Hoan toan vay mươn như: BBC (British Broadcasting Corporation),WTO (World Trade Organization), KBS (Korean Broadcasting System).

c. Kêt hơp ca (a) va (b) như Vinamilk (VINA milk), VINAREN (Viêt Nam research and education network), LV TOUR (Lưa Viêt tour).

2.2. Vê câu tao, tăt tô co thê phân thanh hai dang chinh:

a. Chi co phụ âm: VTV, ATK, GDP, TPP

b. Kêt hơp ca phụ âm va nguyên âm: FAHASA, FAPhim, KOREN, NATO, RFI

3. Đôi vơi tăt tô, theo chung tôi cân phân biêt cac dang thưc sau: (i) ky tư (grapheme), (ii) tên con chư quôc ngư va (iii) cach đoc.

Tiêng Viêt la hê chư viêt La Tinh nhưng cach đoc tên con chư co khac. Vê chư cai nguyên âm, ngoai trư Y (I dai, I ca rêch), không co khac biêt vê tên con chư va cach đoc, tưc đoc theo nguyên âm ma chung biêu thi như: A(a), Ă(a), Â(ơ), E(e), Ê(ê), I(i), O(o), Ô(ô), Ơ( ơ), U(u), Ư(ư).

Con đôi vơi cac chư cai phụ âm, tuy đoc theo âm tiêt trong đo co măt phụ âm ma chung biêu thi kem theo nguyên âm, thương la nguyên âm [ơ] va ơ đây sư phân chia ba hê thông ky tư, tên con chư , cach đoc, nhin chung la ro rang: B(bê)[bơ], C(xê)[cơ], D(dê)[dơ], Đ(đê)[đơ], G(giê)[gơ], H(hat)[hơ], K(ca)[kơ], L(el)[lơ], M(em)[mơ], N(en)[nơ], P(pê)[pơ], Q(cu, quy)[cơ, quơ], R(er)[rơ], S(et)[sơ], T(tê)[tơ], V(vê)[vơ], X(ich)[xơ].

3.1. Như đa noi, tăt tô xuât hiên trươc hêt băng chư viêt, ngươi ta tiêp nhân cac ky tư băng thi giac, con khi noi hoăc đoc lên, ngoai trư nguyên âm do đăc trưng âm hoc la tiêng thanh, dê nghe nên co thê tên goi cua chung, trong khi phụ âm thi ngươc lai, do vây phai âm tiêt hoa chung thi mơi phu hơp vơi tri nhơ ngăn han va ngươi tiêp nhân mơi nghe ra đươc. Do khôi lương tăt tô trong giao tiêp hiên đai la vô cung lơn, lai co nguôn gôc tư nhiêu ngôn ngư khac nhau, thât kho long đoc theo hê thông ngư âm nguyên ngư môt cach nhât quan. Va la, thưc tê cho thây, ngay ca môt tăt tô cụ thê, thương cung co nhiêu cach đoc rât khac nhau. Sơ di co hiên tương nay la vi, tuy theo thoi quen, phô biên nhât la đoc qua hê thông ngư âm tiêng Anh, co khi tiêng Phap, tiêng Nga, tiêng Đưc v.v...

Hiên nhiên, nêu tăt tô la chư quôc ngư (tiêng Viêt) thi viêc đoc nhin chung la đơn gian. Nhưng như đa thây, con co nhiêu tăt tô vay mươn vơi nhiêu nguôn gôc rât phưc tap. Theo chung tôi, đôi vơi hiên tương sau thi phai Viêt hoa tôi đa. Noi cụ thê, đoc cac tăt tô theo tên goi con chư quôc ngư, không đoc theo tên con chư ngoai lai,

436

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

cung như cung không lây âm lam yêu tô đai diên. Vi du, HIV, đoc la [hat i vê], không đoc [eit ai vi] hay [hơ i vơ]. Đê gop phân lam ro cơ sơ khoa hoc, viêc đoc theo tiêu chi ban đia cân chu y đên cac nguyên tăc sau:

- Cach đoc không qua xa la vơi hê thông con chư quôc ngư.

- Bao đam đươc tinh khu biêt vê ngư âm

- Âm tiêt hoa ky tư va thê hiên môi quan hê âm – chư môt cach nhât quan.

3.2. Sau đây la nhưng trương hơp khai quat.

a. Đôi vơi cac trương hơp ơ (a), mục 2.1, tuy hoan toan la tăt tô tiêng Viêt nhưng chu yêu la phục vụ cho tinh tiêt kiêm văn tư, trươc cac ky tư nay khi đoc thi ngươi ta đoc nguyên dang không đoc cac tăt tô, Vi dụ: PTCS = [Phô thông Cơ sơ], TPHCM = [Thanh phô Hô Chi Minh], CTTNHH [Công ty Trach nhiêm Hưu han].

Tuy nhiên, trong tiêng Viêt không phai tât ca tăt tô đêu thuôc dang nay, ma co khi phai đoc cac khôi tăt trong cac văn ban hanh chinh, hoăc cac tên goi cac chư cai, như TTg [tê tê giê], TU[tê u], QĐ[quy đê], KT[ca tê], CV[xê vê]…,(cac nươc) G8 [giê 8], (lơp)5B[bê], khu G[giê] ATK[a tê ca], VAC[vê a xê], (tam giac) ABC[a bê xê].

b. Đôi vơi loai (b), tiêu mục 2.1, đoc Viêt hoa hoan toan: Đai BBC [bê bê xê], CNN[xê en en], TPP[tê pê pê], TV[tê vê]

c. Đôi vơi loai (c), tiêu mục 2.1, trươc hêt, cac tăt tô la quôc ngư đương nhiên la đoc theo hê chư cai quôc ngư, con yêu tô ngoai lai: (i) nêu la tăt tô thi Viêt hoa như VINAREN(vi na ren), (ii) nêu nguyên dang thi đoc theo nguyên ngư như LVTOUR(el vê tur). Cân thây, chu trương đoc theo nguyên ngư chi co y nghia tương đôi, vi không thê nao biêt hêt đươc hê thông ngư âm tât ca cac ngôn ngư trên thê giơi, cho nên co thê châp nhân ca lương kha: Anh ngư hoa va Phap ngư hoa.

Vê cac trương hơp ơ 2.2, vơi (a) không kê thuân Viêt hay vay mươn, tât ca đêu đoc theo cach âm tiêt hoa như: VTV[vê tê vê], vơi( b) đoc nôi cac tăt tô binh thương, nêu câu tao tô hơp tăt tô không qua xa vơi câu truc âm tiêt tiêng Viêt như KOREN[kô ren], OPEC [ô pec] FAHASA[pha ha sa], BECAMEX[bê ca met] con nêu tô hơp tăt tô co câu tao xa la vơi câu truc âm tiêt tiêng Viêt thi đoc rơi tưng tăt tô OEEC[ô e e xê], CEO [xê e ô], CIA [xê i a].

4. Bên trên, bai viêt đa đê câp đên môt sô nguyên ly co tinh khai quat va đa biên giai môt sô trương hơp tương đôi đơn gian, không co vân đê hoăc it vân đê. Thưc tê viêc phat âm tăt tô trên cac phương tiên truyên thông, đoi hoi cân co nhưng giai phap cụ thê hơn.

4.1. Trong nhiêu ngôn ngư, Y la con chư phụ âm nhưng trong tiêng Viêt la con chư nguyên âm. Sư đôi lâp vê cach đinh danh I ngăn/ I dai, ro rang co gia tri sư dụng, chu yêu vê chinh ta. Tuy nhiên vê cach đoc lai không như thê. La môt yêu tô trong hê thông tăt tô, khi hanh chưc Y se chiu ap lưc cua ca hê thông, do vây nên đoc tên con chư cua tăt tô như đâ noi, vi dụ: CVBYT [xê vê bê i ca rêch tê], YMCA (young mens Christian association) [i ca rêch em xê a).

437

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

4.2. Vê con chư tăt tô nguyên âm E, hiên co đên ba cach đoc khac nhau [e],[ê],[ơ], theo chung tôi nên đoc theo quôc ngư [e] như: EU [e u], EMS [e em et], CEPT[xê e pê tê], E mail [e mei].

4.3. Vê con chư nguyên âm O, theo quan sat cua chung tôi, hâu như không tôn tai cach đoc đung tên goi nguyên âm nay ma thương chuyên thanh [ô] hay [ou], trong đo [ô] la ap đao. Theo chu y cua chung tôi, trong 11 lân đoc tăt tô nay trong chương trinh thơi sư luc 19 giơ cua VTV1, co đên 8 lân đoc [ô].Tôn trong thoi quen nay, chung tôi đê nghi cach đoc [ô], như: OECD[ô e xê đê], ODA[ ô đê a], COC [xê ô xê], DOC[ đê ô xê].

4.4. Vê con chư phụ âm D, nhât loat chuyên thanh [đ], như CD [xê đê], DVD[đê vê đê].

4.5. Vê con chư phụ âm Q, đê nhât quan le ra nên đoc [cu], nhưng ro rang âm nay co liên quan đên mỹ cam ngôn ngư, nhât la trong cac văn ban hanh chinh, Q viêt tăt cua chư QĐ (quyêt đinh), chư Q (quyên) trong Q Hiêu Trương, tư đây co cach noi không hay kiêu như chưa căt [cu], vân con [cu]. Co le cach đoc con chư phụ âm G trong phương ngư Băc cung năm trong trương hơp nay, trươc hêt la kho đoc va thương đươc đoc[dê, ghê]. Co le, đê tranh sư liên tương đên cac nghia xâu, cac xương ngôn viên phat thanh, truyên hinh thương lây cach đoc âm[gơ] thay cho cach đoc con chư[ giê]. Trơ lai vơi Q, nên đoc [quy], IQ [i quy], IQIYT [i quy i i ca rêch tê].

4.6. Vê cac con chư không co trong tiêng Viêt W, J, Z, F, vân đê ơ đây la không phai nhâp hay không nhâp cac con chư ngoai lai nay ma thưc tê la chung đa tôn tai trong cac tô hơp tăt tô, xuât hiên kha phô biên trong giao tiêp tiêng Viêt hiên đai.

Chung tôi đê nghi đoc W[vê kep], WTO[vê kep tê ô], WC[vê kep xê]; J[ji], JHS[ji hat et], JMM[ji em em]; Z[det], ZN[det en]; F[ep], FIVB[ep I vê bê], FIFA[fi fa], IMF[I em ep].

4.7. So vơi hê thông chư viêt La Tinh, hê thông chư viêt quôc ngư đa hinh thanh nên nhưng thê đôi lâp sau: I/Y, E/ Ê, U/Ư, O/ Ô, D/ Đ. Môt sô giai phap nêu trên co liên quan đên chung, do vây cân thiêt phai tiêp tục thuyêt minh thêm.

- Giư nguyên thê đôi lâp I/Y

- Nhâp E/Ê thanh môt va lây cach đoc E lam đai diên, thưc tê cac tăt tô Ê xuât hiên không nhiêu,

- Tinh hinh căp đôi lâp U/ Ư co phưc tap hơn. Trươc đây trong văn ban hanh chinh W thương đươc dung đê thay cho Ư, vi dụ TW. Hiên nay xuât hiên lương kha dung ca U lân Ư, vi dụ BTGTƯ va TGTU, theo chung tôi nên chon chon cach đoc U lam yêu tô đai diên. Va lai tăt tô Ư xuât hiên không nhiêu.

- Căp đôi lâp O/Ô, lây cach đoc O lam đai diên, tương tư như cac trương hơp trên, tăt tô Ô xuât hiên không nhiêu.

- Nhâp D/Đ thanh môt, lây yêu tô D đoc la [đê] lam đai diên.

5. Sơ kêtMôt sô giai phap vê cach đoc cac tăt tô bên trên chưa phai đa phan anh đây đu

vê bưc tranh noi tăt, viêt tăt trong tiêng Viêt. Ro rang hai hinh thưc viêt tăt va noi tăt

438

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

rât khac nhau, hinh thưc trươc đươc cô đinh băng văn tư - thi giac, hinh thưc sau đươc thê hiên băng âm thanh – thinh giac. Tuy hinh thưc sau la môt hiên tương nho nhưng lai co tâm tac đông lơn đên giao tiêp xa hôi. Chung ta không thê bo măc chung, lai cang không thê can thiêp thô bao, vi cung giông như môt sô vân đê ngôn ngư trong Viêt ngư hoc, cach đoc cac tăt tô con bi chi phôi bơi thoi quen va ca yêu câu thưc tiên cua cuôc sông.Trong nhân thưc cua chung tôi, đê tai nay cân phai triên khai sâu hơn, cac giai phap cân uyên chuyên hơn, trong đo, cac trương hơp chưa ôn đinh, chưa cho thây xu thê phat triên ro rêt, nhiêu khi phai châp nhân giai phap đa kha. Bơi như ai nây đêu biêt, ngôn ngư la môt hiên tương xa hôi, la san phâm không chi cua qua khư, hiên tai ma con la cua tương lai, co nhưng hiên tương sai cua hôm nay nhưng đươc dung nhiêu, dung lâu ngay, se trơ thanh đung.

TAI LIỆU THAM KHẢO1. Liên hiêp cac Hôi Khoa hoc Kỹ thuât Viêt Nam, Hôi Ngôn ngư hoc Viêt

Nam, Noi tăt va viết tăt từ ngư trong văn ban tiếng Việt, (Đê tai khoa học câp Bô Noi Tăt va viết tăt trong tiếng Việt: Hiện trang va giai phap), Ha Nôi, 2002.

2. Ly Toan Thăng va Nguyên Thu Quynh, Tim hiêu cach thưc viết tăt cac từ ngư tiếng Việt (Nghiên cưu trương hợp ngôn ngư của sinh viên), tai liệu vi tinh, không rõ năm.

3. Nguyên Quang Hông, Ban vê tên gọi cac chư cai, T/c Ngôn ngư & Đơi sông sô 3 (41), 1999.

4. Trinh Sâm, Vân đê hợp ly/ bât hợp ly trong hệ thông chư viết quôc ngư (Khao sat hệ thông chư viết thê hiện âm đâu), Hôi nghi chư Quôc ngư, Phu Yên, 2015.

---------------------------------------------------------------------------

TRỞ LẠI CÂU CHUYỆNCHÍNH TẢ CHỮ QUỐC NGỮ

Lý Toàn Thắng(GSTSKH, Viện Từ điển học và Bach khoa thư)

Ba mươi ba năm trươc, năm 1984, chung tôi co viêt bai  noi vê công viêc day hoc chinh ta noi chung va chinh ta tiêng Viêt noi riêng, dưa trên nhưng li luân cua môt phân nganh trong ngôn ngư hoc la “tư phap học” (graphemics/graphematics) chuyên sâu nghiên cưu vê  ‘cac hệ thông chư viết’ va ‘môi quan hệ giưa chư viết vơi lơi noi’. Nay chung tôi muôn trơ lai câu chuyên đo, nhân co Hôi nghi ban vê “chư Quôc ngư” hop ơ tinh Binh Đinh săp tơi.

Cai li le quan trong nhât ma chung tôi muôn nhân manh ơ đây, trong bao cao nay, la nêu chung ta muôn viêc day va hoc chinh ta chư Quôc ngư đat kêt qua tôt thi cân phai tim hiêu vê “tư phap”, bơi vi:

a)  Chư viêt ra đơi la đê ghi lai hê thông ngư âm cua tiêng noi; cho nên không thê nao viêt đung chinh ta nêu như lai không biêt cac quy tăc phiên chuyên tư âm sang chư (cai). Thưc tê la trên thê giơi không co môt thư chư viêt nao đat đươc sư tương ưng li

439

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

tương “môt-đôi-môt” giưa môt ‘tư vi’ (grapheme- đơn vi chư cai) va môt ‘âm vi’ (phoneme- đơn vi ngư âm). Do vây ma luôn luôn sinh ra nhưng bât hơp li trong chinh ta, va đê giai thich nhưng chô bât hơp li nay thi phai trơ vê vơi “tư phap”.

b) Thêm nưa, riêng đôi vơi viêc day va hoc tiêng me đe, sư hiêu biêt vê “tư phap” lai cang quan trong, bơi vi hoc sinh trươc khi hoc viêt môt tư nao đo thi noi chung cac em đa co săn trong đâu oc minh hinh anh âm thanh vê tư đo. Thi dụ, khi viêt môt tư co nghia la (con) "cua" trong tiêng Viêt, thi vân đê đăt ra vơi cac em hoc sinh, noi môt cach đơn gian, se la cac em phai lưa chon môt cach phiên chuyên âm-chư nao đo: cua, hay kua, hay qua!

Trên đai thê, tư goc nhin ‘chinh ta’ thi co le đang quan tâm trươc tiên la vân đê “tương ưng âm - chư” trong câu chuyên “tư phap”.

Tinh hinh chư Viêt (chư Quôc ngư) vê phương diên nay như sau: bên canh môt sô chư cai li tương bao đam đươc tương ưng môt đôi môt giưa âm va chư (như cac chư: b, đ, l, â, v.v.) thi co nhiêu chư cai vi pham sư tương ưng nay, tao nên sư “bât hơp li” trong chinh ta cua chư Quôc ngư. Cụ thê la:

a) Dung nhiêu chư cai (đơn hoăc kep) khac nhau đê biêu thi cung môt âm; gôm 12 trương hơp:

- g va gh : gô - ghế- ng va ngh : ngô - nghe- c, k va q : ca - kẻ - que- d va gi : da - gia (phương ngư Băc)- i va y : mi (măt) - (nươc) Mỹ  (nguyên âm-chinh âm “i”)- i va y : mai  - may (ban nguyên âm-chung âm “-j”)- u va o : bao - bau (ban nguyên âm-chung âm “-w”)- u va o : hoan - huân (ban nguyên âm-giơi âm “-w-”)- a va ă : hay - hăn- iê va ia : miến - mia- uô va ua : muôn - mua- ươ va ưa : mượn - mưa

Đôi vơi nhưng chư loai nay, vân đê la phai tim ra cac quy tắc chinh ta khi nao, chăng han, thi viêt g- (ga, gô...) khi nao thi viêt gh- (ghênh, ghi ...).

b) Dung cung môt chư cai (đơn hoăc kep) giông nhau, nhưng biêu thi nhiêu âm khac nhau; gôm 4 trương hơp:

- a  biêu thi vưa nguyên âm “a dai” vưa nguyên âm “a ngăn” (ă) : tai - tay- o  biêu thi vưa nguyên âm “o”  vưa ban nguyên âm “w”: ho - hoa - hao- u  biêu thi vưa nguyên âm “u” vưa ban nguyên âm “w” : tu - tuân - tâu- y  va  i  biêu thi vưa nguyên âm “i” vưa ban nguyên âm “j” : thi – thai;

Mỹ - mâyĐôi vơi nhưng chư cai loai nay, vân đê cung la phai tim ra cac quy tắc chinh ta, chăng han tuy cung viêt la o nhưng khi nao thi co gia tri âm thanh la “o” trong: ho, hót, ... va khi nao thi lai co gia tri âm thanh la “w” như trong: hoa, héo,…

c) Ngoai ra, trong chinh ta chư Quôc ngư con co hiên tương “ghep” hai (hay ba) chư lai đê biêu thi môt âm, co 9 chư cai kep sau: ch, gh, gi, kh, ng (ngh), nh, ph, th, tr. Đây la môt biên phap đê đôi pho vơi tinh trang không đu chư cai đơn.

Trong quan niêm cua chung tôi, khi noi vê cac quy tăc chinh ta cân co môt cach tiêp cân khac - đo la:  xây dưng cac quy tăc chinh ta theo đương hương cac quy tắc tư

440

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

phap ‘tương quan âm - chư. Đi theo hương nay (theo nhưng nghiên cưu con chưa thât thâu đao cua chung tôi) co thê nêu lên hai quy tăc tư phap cơ ban cua chư Quôc ngư tiêng Viêt la: quy tăc “Tiên”va quy tăc “Lùi” (công vơi môt quy tăc Phụ vê cac thanh phân cua tiêng-âm tiêt).

Sau đây, ta hay xem lân lươt tưng quy tăc môt.

1. Quy tắc ‘Tiến’ : la quy tăc viêt hay đoc môt chư cai nao đo dưa theo chư cai đi sau no. Thi dụ, đôi vơi hai va hay : ta đoc chư a ơ giưa khac nhau, tuy theo đi sau no la chư i (ngăn) hay y (dai). Trong tư phap chư Viêt, quy tăc ‘Tiên’ la chu yêu. Hay xem môt vai thi dụ:

a) Trương hơp cac “căp” chư cai: c - k - q, g - gh, ng - ngh.  Nhưng chư cai nay đươc dung phân biêt vơi nhau tuy theo chư cai đi sau chung la:                                

+ cac chư ghi nguyên âm-chinh âm: i, e, ê, iê (ia); khi đo co thê la:

- k: ki (ki), keo, kia, kiêu,...

- gh: ghi, ghê, ghep, ...

- ngh: nghi, nghêt, nghiêng,…

+ cac chư ghi nguyên âm-chinh âm:  ư, ơ, â, a, ă, ươ (ưa), u, ô, o, uô (ua); khi đo co thê la:

- c: cư, cơi, căt, cương,...

- g: gư, gân, gương,...

- ng: ngơ, ngưa, nguôi,…

+ chư cai ghi ban nguyên âm: u, o; khi đo co thê la:

- q: quy, quân, …(chi trươc u)

- ng : ngoan; nguây,… (trươc ca o va u)

b) Trương hơp cac chư cai  ia - iê, ưa - ươ, ua - uô. Nhưng chư cai nay đươc dung phân biêt vơi nhau tuy theo chư cai đi sau chung la:    

+ cac chư ghi chung âm     - iê: tiến, yếu

  - ươ: ươt, hương    - uô: uôn, suôt

+ hoăc không co chư ghi chung âm ơ sau (nghia la chung đưng cuôi tư):- ia: ia, mia

   - ưa: ưa, sưa- ua: ủa, cua

c) Trương hơp hai chư cai a - ă, đê ghi nguyên âm-chinh âm “ă” (a ngăn):    + a dung trươc hai chư ghi ban nguyên âm-âm cuôi u, y: au, tay    + ă dung trươc cac chư ghi âm cuôi khac: ăn, săc, năngd) Trương hơp hai chư cai u - o, đê ghi ban nguyên âm-âm đêm “w”:    - o dung trươc cac chư ghi nguyên âm-chinh âm a, ă, e: hoa, xoăn, toé.     - u dung trươc cac chư ghi nguyên âm-chinh âm khac: luỹ, huế, khuât.

441

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

2. Quy tắc ‘Lùi’ : la quy tăc viêt hay đoc môt chư cai nao đo dưa theo chư cai đi trươc no. Thi dụ, bao, beo va bêu : ta đoc hai chư o va u ơ cuôi giông như nhau la vi: khi đi trươc chư  o  la chư a  hay chư e  thi chư o phai đoc giông như chư u (ghi ban nguyên âm  “w” trong: bêu). Trong tư phap chư Viêt, quy tăc ‘Lui’ la thư yêu, it dung hơn hăn quy tăc ‘Tiên’, chi ap dụng cho môt vai trương hơp, thi dụ:

a) Trương hơp i - y ghi ban nguyên âm cuôi /j/. Nhưng chư cai nay đươc dung phân biêt vơi nhau tuy theo chư cai đi trươc chung la:                                

+ cac chư â, a ghi nguyên âm “ơ” ngăn va “a” ngăn; khi đo se dung -y : ây, quây, ay, may+ cac trương hơp con lai khac; khi đo se dung  -i : ơi, tai, mũi, cuôi. b) Trương hơp o va u ghi ban nguyên âm cuôi /w/. Nhưng chư cai nay đươc dung

phân biêt vơi nhau tuy theo chư cai đi trươc chung la:                                + cac chư ghi nguyên âm a, e; khi đo se dung -o :  thao, chèo.+ cac trương hơp con lai khac; khi đo se dung -u :  êu, nghiu, trâu.

Ngoai lê: khi chư a ghi âm "a ngăn" thi không viêt o ma viêt u: khau, chau. 3. Ngoai hai quy tăc tư phap cơ ban trên,  chư  Quôc ngư con co Quy tắc ‘Phụ’,

tưc la quy tăc vê thanh phân của tiếng (âm tiết), hay quy tăc vi tri ở trong từ. Quy tăc nay dung đê viêt hay đoc môt sô chư cai ghi nguyên âm ơ vi tri âm chinh cua âm tiêt; no chi co tinh chât bô trơ cho hai quy tăc Tiến va Lui noi trên, va chi ap dụng cho môt vai trương hơp - thi dụ như trương hơp  4 căp chư kep: iê- yê- ia- ya. Cach dung 4 căp nay như sau:

+ Viêt yê khi trươc đo không co chư ghi thuy âm (âm đâu), nghia la khi no đưng đâu tư: yếu, yên. ; hoăc viêt yê khi trươc no co chư ghi giơi âm (âm đêm) u va sau no co chư cai ghi chung âm (âm cuôi), nghia la no đưng giưa tư như: uyên,  quyên.

+ Viêt ya khi sau no không co chư cai ghi chung âm, nghia la no đưng cuôi tư: khuya, xuya.

+ Viêt iê khi trươc va sau no co ca chư cai ghi thuy âm va chung âm, nghia la khi no đưng giưa tư: biến, miết.

+ Viêt ia khi sau no không co chư cai ghi chung âm, nghia la khi no đưng môt minh hay đưng cuôi tư: ia, chia.

4. Co môt điêu thu vi – đo la cân chu y phân biêt cac cach dung (tương ưng vơi cac quy tăc chinh ta) khac nhau cua cung môt chư cai; thi dụ trương hơp hai chư cai o va u:

+ khi hai chư o, u biêu thi ban nguyên âm đêm “-w-” thi la  theo quy tăc ‘Tiên’; + con khi chung biêu thi ban nguyên âm cuôi /-w/ thi lai la theo quy tăc ‘Lui’.

Co môt điêu thu vi khac – đo la trương hơp đông thơi ap dụng ca hai quy tăc ‘Tiên’ va ‘Lui’ như trương hơp hai chư cai i va y ghi nguyên âm /i/. Cụ thê la:

+ theo quy tăc Tiên, viêt i  khi sau no co cac chư ghi chung âm: it, diu, tinh. + theo quy tăc Lui, viêt y  khi trươc  no co chư  u ghi ban nguyên âm-giơi âm “w”: thủy, nguy; tuyết.

Ngoai lệ: Nêu không co chư ghi chung âm ơ cuôi tư thi co thê tuy tiên: ky/ki.Cuôi cung, phai noi đên nhưng trương hơp không nêu riêng đươc thanh môt quy

tăc Tiên hay Lui, vi ơ đây đông thơi tac đông nhiêu nhân tô khac nhau, như trương hơp “i” ngăn va “y” dai sau đây:

a) ủi, hui, lụi, tủi, thụi... b) ủy, huy, luy, tủy, thuy...

442

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Xet vê măt âm thi hai loat nay khac hăn nhau: + nêu ơ loat (a) chư u ghi nguyên âm-chinh âm “u”  va chư i ghi ban nguyên âm

cuôi “-j”;+ thi ơ loat (b) chư u lai ghi ban nguyên âm đêm “-w-“ va chư y ghi nguyên âm-

chinh âm “i” như trong uỷ /wi/. Tuy nhiên xet vê măt chư thi hai loat nay viêt giông nhau ơ chư u, chi khac nhau ơ i va y; nghia la, i  va  y  ơ đây co hai tac dụng:

+ môt măt, chung phân biêt vơi nhau: chư i (ngăn) biêu thi ban nguyên âm cuôi “j”: ủi, con chư y (dai) biêu thi nguyên âm-chinh âm “i”: ủy;

+ va măt khac, chung con giup phân biêt hai cach đoc chư u khac nhau: nguyên âm “u” (ủi) va ban nguyên âm “w”(ủy) . Đây la cai căn nguyên gây nên sư phưc tap trong quy tăc chinh ta cua loai tủi - tuỷ nay…

-------------------------------------------------------------------------

TRƯỜNG THƠ LOẠN BÌNH ĐỊNHVỚI SỰ LẠ HÓA CHỮ QUỐC NGỮ

Võ Như Ngọc Khoa Ngư Văn - Đai học Quy Nhơn

Ngôn ngư la hiên thưc trưc tiêp cua tư duy, la chât liêu duy nhât cua văn hoc. No không chi la vât liêu, la cai câu tao, ma con la hinh tương. Maiakovsky va Kvaranalx cho răng: “ngôn ngư la tương cua đao quân sưc manh cua con ngươi”, “tư ngư la hiêp si cua đao quân không thê thay thê đươc”.

Ngôn ngư trong tac phâm trư tinh noi chung va thơ noi riêng “la ngôn ngư đươc tô chưc trên cơ sơ nhip điêu, hêt sưc cô đong, ham suc va đăc biêt gơi cam” (Đinh Trong Khanh). Theo Matin Heideger, “Tac phâm thơ không phai la môt cai gi khac ngoai sư tao ra môt ngôn ngư mơi”. Chung ta co thê coi thơ như sư kêt tinh trong cach biêu đat tư tương băng ngôn tư. Nhưng cam xuc, tâm tinh, thê giơi tâm hôn nha thơ đêu thê hiên thông qua ngôn tư. “Môi nha thơ khi lưa chon ngôn ngư thê hiên cho tư tương, tinh cam, ân tương, cam xuc đêu in ro dâu ân phong cach lên khoang ngôn ngư ma anh ta lưa chon” (Khrapchenco). Noi như Lê Đat: “Môi công dân co môt dang vân tay - Môi nha thơ co môt dang vân chư - Trôn không lân”. Co thê noi, sư lưa chon ngôn ngư cua thi si đươc đinh hương bơi tư tương, quan niêm, tư duy nghê thuât, phong cach, ca tinh riêng. Đăc biêt, trong Thơ mơi, ngôn ngư đươc thê hiên la lâm va đây ân tương. “Thơ mơi la sư sang tao ngôn tư vê nhiêu măt; no mơ rông câu thơ, bai thơ; no đi vao chiêu sâu cua thơ băng câu truc mơi, cu phap mơi, tư ngư mơi, nhip điêu mơi” (Đô Đưc Hiêu). Chinh sư tac đông manh me cua thơ lang man, tương trưng va siêu thưc Phap đa anh hương rât lơn đên qua trinh “Tây hoa” trong phong trao Thơ mơi. Sư đôi mơi ngôn tư nay không đơn thuân la sư đôi mơi vê hinh thưc ma no xuât phat tư nhưng biên đôi trong cach nhin nhân, nhân thưc cuôc sông cua cac nha thơ.

443

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Trong sư đa dang va cach tân cua Thơ mơi, ngôn ngư nghê thuât cua Trương thơ Loan Binh Đinh co sư la hoa va khu biêt nhât đinh.

Ngôn ngư thơ Loan đa duy tân môt cach mơi me, đa dang, biên hoa pha chut thân linh, man dai, la thân, la mông, la thiên tai… Ơ đo, tin hiêu ngôn ngư co tinh biêu đat cao, gây cam giac manh, khiên ngươi đoc rơi vao môt trương mê cam vơi nhưng liên kêt ky la, đôt ngôt. Đoc thi phâm thơ Loan, ngươi ta co thê nhân thây sư khăc khoai, điên loan trong long thi nhân, tim đươc nhưng hinh anh ma quai ma thơ Viêt trươc đây chưa tưng co: nao trăng, mau cân, so ngươi, xương khô, thit nat, uông mau lan, nhai thit sông… Nhưng câu thơ kinh di nhât cua phong trao Thơ mơi thuôc vê cac tac gia thơ Loan: “Ta muôn trông tư đôi măt mi mau đo - Tư đâu mi nao trăng ru nhau tuôn” (Xương khô - Chê Lan Viên); “Rôi hôn ngăm tư thi hôn tan ra, - Bôc thanh âm khi loang nguyêt câu xa. - Hôn mât xac, hôn se cươi nghiêng nga, - Va kêu rên tham thiêt khăp bao la...” (Hôn lia khỏi xac - Han Măc Tư), “Gio tiêu se quat buôn thanh tinh - Vê chôn thôn gia viêng ma tôi” (Nâm mô - Bich Khê)…

Ngôn ngư trong thơ Loan la “cach tô chưc ngôn ngư hêt sưc quai đan” (Phan Ngoc), la “Lơi truyên đanh điên muôn nơi - Chư bi mât chưa ngâm hơi chât nô” (Nang bươc tơi... - Bich Khê). Đê thưc hiên “tro chơi ngôn ngư”, Trương thơ Loan phai dung tương tương cua tương tương lam nay sinh nhưng gi đăc biêt vê hinh anh va y thơ: “Ta khac hôn ra ngoai cưa miêng - Cho bay lên hi hưng vơi ngan khơi - Ơ trên kia co môt ngươi - Ngôi bên sông giăt lụa chơi - Nươc hoa thanh trăng, trăng hoa nươc - Lụa la ươt đâm ca trăng thơm” (Say trăng - Han Măc Tư). Bich Khê hương ngươi đoc đên môt sư cam nhân mơi me băng thư ngôn ngư đây am gơi: “Nang ơ mô! Xiêm ao bo đâu đây - Đên triên lam ca tâm thân kiêu diêm” (Tranh lõa thê - Bich Khê). Va đây la nhưng câu thơ lam quay cuông, điên đao ca cô hôn, tư khi, xương khô băng sư lêch chuân va pha vơ cai logic ngôn ngư thông thương cua Chê Lan Viên: “Ta muôn thây mi kêu gao, mi than thơ - Ta muôn nghe mi khoc loc, mi vang lơn! - Ta muôn trông, tư măt mi, mau đo - Tư đâu mi, nao trăng, ru nhau tuôn!” (Xương khô - Chê Lan Viên)... Cac thi nhân tao ra hê thông ngôn ngư vưa đôc đao vưa di thương, dung chưa sư mơ hô va quyên ru, lam ao hoa câu truc bê măt va bê sâu, đem đên cho ngôn ngư thơ môt sưc năng mơi.

Trong Nghệ thuât thi ca, Verlaine khăng đinh: “Không gi hơn khuc ca mau xam - Nơi cai mơ hô cung cai chinh xac - Chung sưc liên kêt - Ôi sai biêt vi diêu, chi minh no se duyên - Mông vơi mơ va sao vơi ken”. Đê đưa ngươi đoc đi vao khu rưng ky la cua tri tương tương bay bông, cac thi si thơ Loan thương dung hê thông biêu tương như: hôn, mau, trăng, ngoc, châu, giai nhân… lam hăng sô nghê thuât đăc trưng, đăt chung trong sư biên hoa khôn lương, nhưng luôn cung môt tâm thưc, môt đông hinh va phục sinh cho chung, đê tao sinh nghia: “Hôn la ai? La ai tôi chăng biêt - Hôn theo tôi như muôn cơt tôi chơi - Môi đây hương tôi không dam ngâm cươi - Hôn vôi mơm cho tôi bao anh sang (Hôn la ai? - Han Măc Tư). Hoăc nha thơ tao sư lung linh ky la băng cach nhân manh nhưng hinh anh thi giac, thinh giac va xuc giac, kêt hơp vơi y nghia am thi: “Nhac khiêu vu đâu đây lan song mua - Tôi tương chưng da thit biên ra thơm - Nhưng đâu lâu đa hêt khi xanh rơn - Nhưng xiêm ao bay rơn trong canh mông - Ca đia ngục đi vao trăm lô hông - Băn tinh ra trôn trao giưa nguôn hương” (Châu III - Bich Khê). Thi si thơ Loan dương như không phai ngươi sang tao thi ca nưa, ma la ngươi đê

444

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

thê xac cua minh giao hoa vơi coi hư anh, va ghi lai nhưng cam xuc day dưt vê nôi đau khôn nguôi.

Đê cao tri tương tương nhăm tao ra nhưng vân thơ lung linh, ky ao, nên đôi vơi cac thi si thơ Loan, thơ nhiêu khi như la môt sư thach đô. Đây cung la môt trong nhưng đăc tinh cua thơ tương trưng. Baudelaire cho răng: “Tri tương tương la ba chua cua cac năng khiêu. No la sư phân tich, la sư tông hơp… Chinh tri tương tương đa day cho con ngươi cai y nghia tinh thân mau săc, đương net cua âm thanh va cua mui hương. Tư khơi thuy no đa tao ra phep loai suy (analogie), phep ân dụ…”. Chu nghia tương trưng thiên vê lôi thơ bi ân, gơi hơn ta, xem trong trưc giac va vô thưc trong sang tao. Mallarme tưng nhân đinh rât sâu săc: “Goi tên đôi tương co nghia la pha huy ba phân tư sư hương thụ bai thơ… khiêu gơi, đo la ươc mơ va mục đich”. Thơ vi vây, nhiêu trương nghia, giau liên tương, “ngôn tân y nhi bât tân”. Liên tương vân đươc sư dụng trong văn hoc xưa nay, va phô biên trong Thơ mơi. Đên thơ Loan, no trơ nên linh hoat, la lâm, bât ngơ hơn. Thi nhân luôn mơ rông giac quan đê hưng lây van vât va trao cho no môt hinh hai cụ thê đê thê giơi tinh thân va van vât trơ nên co tâm trang. Chăng han, cac nha thơ đa miêu ta thiên nhiên băng nhưng hinh dung tư mơi me: “gio say mươt”, “ôm ngang lây gio”, “gio trêu ta ao biêc” (Han Măc Tư). Chê Lan Viên biên dai ngân ha thanh sông, ơ đo môi vi sao như con ca thuy tinh trong suôt: “Ta đê xiêm lên mây, rôi nhe bươc - Xuông dong Ngân loa choi anh hao quang - Sao tan loan đua bơi trên măt nươc - Tiêng lao xao dôi thâu đên cung Hăng” (Ngủ trong sao - Chê Lan Viên). Bich Khê khi diên ta cai bi ân, vô hinh, thương sư dụng ngôn ngư chi mau săc, gơi hinh anh thi giac như: “mông trăng phau” (Mông trăng phau phau, vot cung nga), mông xanh (Mông rât xanh, rât xanh, rât xanh)… Nha thơ co kha năng cam nhân đươc nhưng biên đôi tinh vi cua nhưng cai tương như mơ hô, kho năm băt, đo co thê la tiêng “hương vơ”: “Phăng mach đêm, hương vơ, ưa ngâm tinh” (Mông câm ca), “măt vơ”: “hôn ơi! Căp măt vơ men hoa” (Châu I), hay môt “mông nghiêng”: “Đêm nay nưa gôi nghiêng nghiêng mông” (Hô Xuân Hương), môt lan năng thơm: “Ôi năng vang thơm rung rinh điêu ngoc” (Nhac), môt bong “đêm mêm”: “Nang ơi tay đêm đang giăng mêm” (Tỳ ba).

Thê giơi trong thơ Loan không phai la thê giơi đươc nhin thây ma la thê giơi đươc nhân ra vơi nhưng điêu sâu thăm va bi ân. Không con sư dụng phương thưc kê, thi nhân đa khai thi môt thê giơi chưa tưng biêt, đây huyên diêu va linh đông thông qua quyên năng ngôn ngư. Diên đat thê giơi thi ca ây la bât kha đôi vơi ngôn tư cua tri năng va la cơ hôi cho ngôn tư cua sư liên tương đây trưc giac va thân cam: “Co ngươi buôn qua không sao khoc - Lam mui thanh khi quyên tiên nương - Co ngươi buôn qua không sao khoc - Cươi thơm như ngoc dôi hương vang - Đây chang lang tư buôn rơi lê - Miêng cưng hao quang chay tơ vang” (Sâu lang tử - Bich Khê). Han Măc Tư ngưi thây mui hương trăng toa khăp không gian: “Anh đa đon tinh em bay phât phơi - Như hương trăng đăm thăm coi không gian” (Sang lang - Han Măc Tư). Đâu đây, ngươi đoc liên tương đên hinh anh ngươi con gai diu dang, nêt na nep bên bâu cưa dươi anh trăng huyên hoăc. Nhin trăng băng sư phân thân giưa bên bơ hư - thưc, Han con thây đươc cai hư ao, câm đươc cai vô lương va nghe đươc sư yên lăng vô hinh cua săc - không, chung - thuy: “Ta hăng đưa tay choang trăng đa - Mơ trăng ta lươm tơ trăng rơi  - Trăng vương lên canh lên mai toc cô ơi, - Hay đưng yên tôi gơ cho rôi cô đi - Thong tha cô đi  - Trăng tan ra bot lây gi tôi thương - Tôi nay trăng ơ khăp phương -

445

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Thay đêu nao nưc khoc nương vu qui” (Say trăng - Han Măc Tư). Chê nhin thây sư tương giao huyên bi trong vu trụ va long ngươi, tuân theo quy luât cam nhân băng trưc giac va vô thưc: “Hay lăng nghe nhac tơ mêm day dụa - Trong nhac trăng vang nôi khăp cung mây” (Vo lụa - Chê Lan Viên)…

Sư phong phu, đa dang cua đơn vi hinh anh va ngôn tư trong sang tac Trương thơ Loan co điêm xuât phat tư anh hương cua thơ tương trưng, nhât la Baudelaire va Rimbaud. “Cam quan tương ưng” cua Baudelaire muôn dân ta đên chô thăm sâu cua tâm hôn, nơi hôi tụ cua cam giac, trong giai điêu mơ hô cua tiêng nhac long, đươc tao nên tư mau săc, âm thanh, bong tôi, anh sang. Đên Rimbaud, nâng lên thanh loan cam giac, thanh ao giac ngôn tư, ao giac hinh tương va ao giac tâm linh: “Tôi tư hao đa sang tao môt ngôn tư thơ, co thê xâm nhâp tât ca cac cam giac” (Rimbaud). Lôi diên đat đây sang tao ây, cac thi si thơ Loan âp vao ngươi đoc cam giac ngơ ngang, thu vi. Nhưng liên tương đây ngac nhiên va tao bao trong thơ ho tưa như Baudelaire đa noi: “Trong môt sô trang thai tâm hôn hâu như co tinh chât siêu nhiên, chiêu sâu cua cuôc sông bôc lô hâu như toan ven trong môt canh tương bay ra trươc măt con ngươi”. Sang tao ngôn tư trong nhưng trương hơp nay không phai la tao ra tư mơi, ma cơ ban la lam mơi ngôn tư, nhăm đưa lai cho tư môt kha năng đăc biêt, qua đo gop phân lam he lô thê giơi tinh thân bên trong cua ban thân sư vât. Chưng như, Trương thơ Loan đang lân sân vao nghê thuât săp đăt băng ngôn tư. Nên du thi nhân co đăt nhưng hiên tương, tinh chât cua sư vât, sư viêc không hê dinh dang, tương tac nhau nhưng vân tao ra môt hiêu ưng thâm mi thông qua măc xich liên tương. Vi như nhưng câu thơ sau cua Bich Khê, dương như không co sư săp đăt cua y nghi va câu chư, thơ la tư no bât lên tư tâm thưc: “Xac la mông ma tinh la tuyêt đich! - Hơi không gian! Hay tan ra tiêng đich - Cua long yêu ca ngơi tuyêt vơi cao - Hơi trân gian! Hay chêt ngôt trong sao - Cho chân ly ngơi ra như lươi kiêm - Cho tinh ta xô dôn sang cưc điêm - Va hao quang khiêu vu vơi hao quang…” (Nang bươc tơi… - Bich Khê). Y tư giưa cac câu thơ co cam giac chăng ăn nhâp gi vơi nhau, môi câu la môt bay to, môt khat mong cua thi nhân. Song, sư kêt hơp tư nhiên cua chung lai tao nên tiêng noi chung cua môt tư duy nghê thuât hiên đai, tung hưng tơi tân cung nhưng kham pha biêu đat ngôn tư. No mơ ra bât ngơ va kêt thuc cung thât bât ngơ, khiên ngươi đoc kho đoan đinh đươc y tương cua ngươi viêt.

Thiên vê lôi diên đat nhưng tương quan vô hinh, bên trong, mang tinh tinh thân cua ban thân sư vât, găn vơi cam quan vê môt thê giơi thông nhât, Trương thơ Loan cho thây đa tiêp thu nhanh chong tư duy tương trưng phương Tây tư cac bâc tiên bôi như Baudelaire, Rimbaud, Verlaine…, khai pha đia hat thân ky cho thơ, gop phân chinh phục ngươi đoc bao thê hê.

Băng cô đơn va nôi đau thân xac, băng tri tương tương phong phu, băng ngoi but ky tai, cac thi si đa lam sông dây trong thơ môt thê giơi huyên diêu, kheo leo kêt hơp giưa ngôn ngư đơi thương, ngôn ngư tâm linh va ngôn ngư thi ca đê tao ra lơp ngôn tư mơi la. Diên mao ngôn ngư thơ Loan nay la kêt qua cua qua trinh nhân thưc ly thuyêt thi phap hoc phương Tây, tư trai nghiêm ca nhân trong sang tao, cung như nhưng bât hanh riêng vê thân phân cua cac thi si. No la san phâm cua môt sư khung hoang, môt khat khao va môt nô lưc duy tân thơ.

Thơ Loan la trang thai chot cung cua cai tôi ca nhân đau thương, tuyêt vong, la môt thư thơ siêu nghiêm. Va trong thi phâm thơ siêu nghiêm ây, co nhưng mang thơ

446

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Loan đi đên đô qua ngương vê ngôn tư, gây nên sư kho chiu đôi vơi sô it ngươi. Nhưng phai thưa nhân, sư tao bao ngôn tư thơ Loan đa đưa thơ Viêt đương thơi phat triên lên môt trinh đô mơi. Chinh sư bât thương trong tô chưc ngôn ngư thơ đa đăt giơi nghiên cưu văn hoc lâu nay hương sư chu y vao viêc giai ma nhưng lêch chuân mang gia tri mỹ hoc cua đia hat thơ đôc đao nay. Va đên tân hôm nay, môi dong môi chư trong sang tac cua cac thi si ây dương như vân con cưa quây vơi môt sưc sông manh liêt va không bao giơ cu. V. N. N

VAI TRÒ THÚC ĐẨY SỰ PHAT TRIỂNCHỮ QUỐC NGỮ CUA TRƯƠNG VĨNH KY

TRƯƠNG SỸ HÙNG

Viên Han lâm Khoa hoc xa hôi Viêt Nam

Ghi nhân nhưng đong gop cua cac nha hoc gia Viêt Nam thuôc lơp đâu tiên cua nên văn chương quôc ngư, nha nghiên cưu Vương Hông Sên đa nhân đinh: "Trương Vinh Ky, Trương Minh Ky, Huynh Tinh Cua la ba ông minh triết bao thân, gân bun ma chẳng nhuôm mui bun, không ham "đục nươc béo cò" như ai, chi say đao ly va học hỏi." Trương Vinh Ky (1837 – 1898) nôi lên la "môt nha bac hoc trong linh vưc quang ba", giup viêc đăc lưc cho chinh phu thuôc đia Nam Ky. Song, do tinh khach quan cua văn ban tac phâm, khi lich sư Phap xâm lui vao di vang, thi nhưng sach vơ, tai liêu sưu tâm, biên soan cua Trương Vinh Ky đa gop phân đây chư quôc ngư phat triên đên mưc hoan chinh, co đia vi tri chinh tri, xa hôi đôc lâp như cac hinh thưc chư viêt cua cac quôc gia khac trên toan câu trong lich sư thê giơi hiên đai.

Lich sư chư quôc ngư cua Viêt Nam con co thê khao đươc kha ro ngay tư bươc đâu hinh thanh. Vao khoang cuôi thê ky XVI đên nưa đâu thê ky XIX, chư quôc ngư ra đơi do nhu câu truyên giao. Đây la loai ki tư dung chư cai Latinh ghep nôi vơi nhau, đê ghi lai tiêng noi cua ngươi Viêt. Hinh thưc chư viêt nay đươc cac giao si Dong Tên - điên hinh như hai ngươi Bô Đao Nha: Gaspard d’Amaral va Antonio Barbosa; hai ngươi Phap la Alexandre de Rhodes (chư Han phiên âm: Đăc Lô) va Pigneaux de Behaine (chư Han phiên âm: Ba Đa Lôc) thưc hiên. Năm 1624 ngay khi đăt chân đên Đa Năng (tiêng Phap ghi la Tourane), Alexandre de Rhodes đa ngac nhiên khi nghe ngươi ban đia noi chuyên giao tiêp vơi nhau “như tiếng chim hot”, ông liên nghi cach hoc noi tiêng Viêt, va chinh ông la ngươi đa hê thông hoa va phô biên loai chư viêt La tinh, dê hoc, nhơ măt chư nhanh hơn so vơi chư Han Nôm. Thanh tưu cơ ban cua ông đươc khăng đinh la Từ điên An Nam - Lusitan - Latinh va Phép giang tam ngay, xuât ban ơ Rôma năm 1651.

Hơn 100 năm sau, Pierre Pegneaux de Behaine Ba Đa Lôc Bi Nhu hoan thanh Tư vi An Nam - Latinh (1773); kê thưa nhưng thanh tưu cua Từ điên An Nam - Lusitan - Latinh, nhưng "Sô lương đia danh trong cuôn ra sau nhiêu gâp đôi cuôn ra trươc (...) ghi thêm nhiêu đia danh tư Phu Yên trơ vao" (1).

-----------------

447

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

(1) Nguyên Đinh Đâu, Thay lơi giơi thiệu Tư vi An Nam - Latinh, Nxb. Tre, 1999

Rôi cung trai qua thơi gian hơn 100 năm sau nưa, Huynh Tinh Cua (1834-1907) vơi Đai Nam quôc âm tư vi (1895) va gân 20 cuôn sach biên soan, phiên âm, dich nghia tư chư Han Nôm sang chư quôc ngư như: Chuyện giai buôn (1880 va 1885), Gia lê (1886), Bac học sơ giai (1887), Ươc lược truyện tich nươc Nam, 1887, Câu hat gop (1904), Ca tru thê cach (1907), Quan chế (1888), Tục ngư, cổ ngư, gia ngôn (1897), Quan âm diên ca (1903), Trân Sanh diên ca (1905),Chiêu Quân công Hô truyện (1906), Bach Viên Tôn Cac truyện (1906), Văn Doanh diên ca (1906), Thoai Khanh, Châu Tuân truyện (1906), Thơ mẹ day con (1907), Tông Tử Vưu truyện (1907), Lục suc tranh công..v.v. đa gop phân hoan thiên cach sư dụng chư quôc ngư như môt công cụ chinh thưc trong văn hoa giao dục.

Nhin lai sư nghiêp trươc tac cua Trương Vinh Ky vơi 124 tac phâm(1) khao vê văn hoc, lich sư, đia ly Viêt Nam; trong đo co nhưng bô tư điên va sach dich thuât... đa măc nhiên phan anh sưc lam viêc miêt mai va nhưng sang tao không ngưng cua tac gia. Vơi môt sô lương va chât lương đươc lich sư ghi nhân như vây, Trương Vinh Ky la môt trong nhưng nha văn lơn, va la môt tac gia tiên phong nôi tiêng cua nên văn hoc chư quôc ngư Viêt Nam ơ vung đât Nam Ky thơi sơ khơi. Nhưng cuôn sach giao trinh đươc biên soan, ân loat khi ông day ơ Trương Thông ngôn, trương Hâu bô (tư 1866 đên 1868) như: Abrégé de la grammaire annamite (1867) - Tom lươc văn pham tiêng An Nam, Cours pratique de la langue Annamite (1868) - Giao trinh thưc hanh tiêng An Nam, Mẹo luât day tiếng Pha-lăng-sa (1869), Grand Dictionnaire Annamite-Français - Đai tư điên An Nam-Phap, Sơ học vân tân quôc ngư diên ca (1877), Sach vân quôc ngư co tac dụng mơ đâu kỹ thuât hoc, chuyên dich lân nhau giưa tiêng Viêt va tiêng Phap, khi chư quôc ngư cua ngươi Viêt đa tương đôi chuân hoa. Năm 1869, co đoan sư thân Tây Ban Nha sang Viêt Nam ky thương ươc vơi triêu đinh Huê. Chinh quyên Phap ơ Sai Gon đa cho Trương Vinh Ky đi phiên dich theo đoan. Co le la "phân thương" sau đơt công can đat đươc nhiêu kêt qua, Trương Vinh Ky đươc cung đoan sang thăm Hông Kông, Ma Cao, Quang Đông, Quang Tây. Năm 1872 Trương Vinh Ky đươc Phap thăng chưc tri huyên hang nhât; kiêm nhiêm đôc hoc trương Sư pham; trưc tiêp day ngươi Phap hoc tiêng phương Đông; kiêm chưc thư ky Hôi đông châu thanh Chơ Lơn. Ngay 17 thang 11 năm 1874 Trương Vinh Ky đươc bâu la Ủy viên thương Hôi đông Giao dục. va đươc binh chon đưng hang thư 17 trong 18 "Thâp bat văn hao thê giơi".

Ngay cang to ro thai đô ung hô viêc truyên ba hoc thuât băng chư quôc ngư, thông qua hê thông ki tư La tinh đa đươc Trương Vinh Ky trao đôi vơi Richard Cortembert trong chuyên công du sang Phap. Trong Manuel des écoles primaires (1876) - Giao trinh cho cac trương tiêu hoc, Trương Vinh Ky nêu ro lơi ich va

--------------------

(1) Nguyên Sinh Duy, Trương Vĩnh Ky - Cuôn sổ binh sanh , Nxb. Văn hoc, H, 2004

vai tro cua chư quôc ngư: "Chư quôc ngư phai trở thanh chư viết của nươc nha. Cân phai năm vưng no cho điêu tôt đẹp va cho sư tiến bô. Vi thế, chung ta phai tim mọi cach đê phổ biến chư viết nay". Thây đươc cach viêt chư quôc ngư đơn gian, dê hoc se tao ra phương tiên giao tiêp co hiêu qua, giup moi ngươi tiêp thu nhưng kiên thưc mơi, co thê xoa nan mu chư nhanh, rông; chi cân ba thang la ai cung co thê biêt đoc va viêt.

448

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Va lai, ông cung la môt nha Han hoc danh tiêng, Trương Vinh Ky cung cho răng, chư Han Nôm không con hưu ich khi ngươi Phap đa cai tri Nam Ky. Viêt băng tiêng Phap bô giao trinh danh cho giao viên, gôm hai phân: 1 - Phép học chư quôc ngư, lich sử An Nam va Tau. 2 - Cac khai niệm khoa học cơ ban; Trương Vinh Ky vân viêt thêm lơi hương dân cach tô chưc môt buôi lên lơp, cung vơi môi quan hê thây tro, cach đanh gia kha năng nhân thưc cua hoc sinh theo mô hinh sư pham:

"Hê trò nao mơi vô thi phong vở theo đa ra trươc nây, giao cho no, câp cho môt trò cũ đa biết ma nhac-biêu chi-vẽ cho no. Phân lơp ra ma day cho dê: Như học-trò đa biết viết, biết đọc thi băt no viết mò, băt đọc môt đoan sach cho lẹ cho xuôi. Viết mò thi lây nhưng tuông, văn, thơ, phu ma noi cho no viết, viết rôi thi thây coi ma sửa lai cho no, cho chinh câu chinh chư.Còn môi bưa học, bat no kiếm câu hat, câu đôi, lơi phương ngôn tục ngư, diêu ngôn vân vân, ma viết ra môt đâu câu chẳng han, đem tơi nôp cho thây sửa, gop nhưng cai ây lai, đê môt nơi Day toan thi trươc hết day bôn phép, công, trừ, nhơn, chia, cho rõ. Rôi cư ra bai đô cho no mân cho quen. Day phép đo cũng vây (…) Nhưng tâp no học no viết môi bưa học thi thây sửa rôi đê ngay vô cho no, cho dê xét đưa nao trê-nai, đặng như quan co đòi thi thây co sẵn ma nôp cho quan."

Va tac gia biên soan giao khoa con khuyên cao: "Sach nây la sach rut tom lai nhưng đêu đai-cai ngươi ta phai học, đê cho con trẻ mơi vô trương, học nhưng đêu đai lược ma pha ngu, cho đặng đến sau khi vao trương chung nghe day nghe giai rông cac đêu ây thi mau hiêu hơn la môt ; hai nưa la đê ma tâp coi, tâp đọc tâp viết tiếng Annam trong chư quôc-ngư cho trung tiếng, cho nhăm giọng, phân biệt ra cho rõ-rang.Khuyên cac trò hay bơt tinh ham chơi, ma chuyên việc học-hanh, chư-nghĩa, văn-chương cho được vao đương công-danh vơi ngươi-ta cho sơm, trươc la cho đặng đẹp mặt nở may cha mẹ, giup đơi day dân, sau la cho minh được công thanh danh toai, thơm danh, tôt tiếng ở đơi."

Mơ rông diên hoat đông day chư quôc ngư, Trương Vinh Ky biên soan giao trinh L’Alphabet quôc ngư en treize tableaux avec des exercices de lecture (1887) cho giơi quan lai đia phương hoc câp tôc. Nôi dung sach gôm 13 bang. Tam bang đâu day hoc viên cach đoc va viêt cac nguyên âm va phụ âm cung vơi cach sư dụng sau thanh điêu va cach ghep vân. Cac bang con lai gôm cac bai tâp đoc, tư đơn gian đên phưc tap.

Trương Vinh Ky la ngươi phiên âm, dich nghia môt sô sach kinh điên cua nên giao dục Nho giao tư nguyên ban Han Nôm ra chư quôc ngư như: Tam tư kinh quôc ngư diên ca, Tam thiên tư giai âm, Trung dung, Minh tâm bửu giam... môt măt la thư nghiêm kha năng chuyên tai cua chư quôc ngư, môt măt la bao tôn di san giao dục truyên thông cua ngươi Viêt đa co tư lâu đơi. Vơi mục đich đưa chư quôc ngư vao giang day, đao tao nguôn tri thưc cho hê thông quan ly hanh chinh tư lang, xa đên huyên, tinh, chinh phu bao hô nhanh chong hôi thuc nên Nho hoc tan ra. Hê qua la khoa thi Han hoc tuyên chon quan chưc cua triêu đinh nha Nguyên đa kêt thuc năm 1918. Thê la sau gân 300 năm vân hanh, cac cha cô va cac thê lưc trong bô may cai tri, đa hơp ly hoa đươc chư quôc ngư vơi nhu câu ghi âm va thông bao tin hiêu tư duy cua ngươi Viêt theo môt hê thông ki tư mơi. Sau khi Phap chiêm ba tinh miên Đông Nam Ky (1862), chư quôc ngư đa trơ thanh công cụ hanh chinh, phục vụ cho “chinh sach thuôc đia” cua thưc dân Phap, băt đâu tư "xư Nam Ky". Tuy nhiên, nêp cu, lê xưa vân ăn sâu, chim đăm trong phong tục tâp quan, trong lôi sông, cach suy nghi, ưng xư văn

449

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

hoa truyên thông. La môt viên chưc lam công ăn lương, Trương Vinh Ky du co "âp u môt niêm yêu quê hương xư sơ nho be cua minh tư âp Cai Mơn", nhưng nôi dung tư tương va nhưng bôc lô sâu kin cua tac gia qua cac ân phâm con lai chưa co biêu hiên tinh thân phan khang chông chu nghia thưc dân, không môt lơi, môt y kêu goi đâu tranh gianh đôc lâp chu quyên.

Trươc sau Trương Vĩnh Ky chi la môt tri thưc tân thơi, hiêu biết giao điêu vê nên quôc học Nho gia, sinh ngoai nhơ tri thông minh săc sao bẩm sinh vê kha năng năm băt sinh ngư, phân đâu hết minh cho giai câp thông tri, nhăm đưa lai sư vinh thân phi gia cho ca nhân minh, chưa hôi đủ điêu kiện đưa ông tơi tâm voc của môt nha bac học co tư tưởng lơn của dân tôc Việt Nam. Đo la điêu khẳng đinh, không cân tranh luân. Song việc sưu tâp, tai ban toan bô trươc tac của Trương Vĩnh Ky nhăm phục vụ nghiên cưu lich sử văn hoa, giao dục va bao chi vẫn la cân thiết, vi đo la chưng li buổi sơ khai của nên văn chương quôc ngư.

Biêt lơi dụng thê manh cua văn hoc dân gian, Trương Vinh Ky đa sưu tâm, biên soan lai cac tich chuyên truyên khâu thanh sach. Khi chư quôc ngư trơ thanh văn tư chinh thưc tai Nam Ky năm 1882, ông kip thơi cho xuât ban nhưng ang văn xuôi va văn vân rât đươc dân chung ưa chuông như: Chuyện đơi xưa (1866), Phép lich sư Annam (1881), Thơ day lam dâu (1882), Thơ mẹ day con (1882), Nư tăc (1882), Thanh suy bi thơi phu (1883), Cơ bac nha phiến (1884), Ngư tiêu trương điệu (1884)… Vu Ngoc Phan đa nhân đinh: "Hôi đo, ông [Trương Vĩnh Ky] cân phai xuât ban như thế, côt dung nhưng chuyện phổ thông lam cai lợi khi cho chư quôc ngư được lan rông trong nhân gian..."(1) Sư dụng thê thơ song thât lục bat đê biên dich Gia huân ca, mơ rông thanh tưng cuôn sach mong như Nư tăc, Thơ mẹ day con. Đăc biêt, môt sô tac phâm truyên thơ Nôm co gia tri bâc nhât nhi trong văn hoc cân đai Viêt Nam, đa đươc Trương Vinh Ky phiên chuyên tư chư Nôm sang chư quôc ngư như: Kim Vân Kiêu (1875), Đai Nam quôc sử diên ca (1875), Lục Vân Tiên truyện... đa gây đươc dâu ân đâm trong sư nghiêp văn chương. Bât cượng, chơ cượng lam chi… cua Trương Vinh Ky đêu do chinh phu thuôc đia chi phi in ân va phat hanh rông. Co thê dê nhân thây răng, cac công trinh biên soan va khao cưu cua Trương Vinh Ky đêu đươc viêt theo chi lênh, hoăc gơi y cua nha câm quyên thuôc đia luc bây giơ.

Nhăm mục đich tim ra phương phap truyên đao hưu hiêu nhât, buôi đâu tiêp xuc vơi văn hoa phương Tây, nhiêu giao si đa thâm nhâp ban đia, hoc va đoc sach Han Nôm cua ngươi Viêt, hiêu lich sư văn hoa Viêt Nam va biên soan môt sô sach nghiên cưu truyên thông ban xư như: Cristophoro Borri vơi Xư Đang Trong (1621), Jean Baptiste Tavarnie vơi Tâp du ky mơi va kỳ thu vê vương quôc Đang Ngoai (1681), William Dampier vơi Môt chuyến du hanh đến Đang Ngoai (1688), John Barrow vơi Môt chuyến du hanh đến xư Nam Ha (1792 - 1793)...v.v. song, đo chi la nhưng ghi chep sơ sai, bang quan, chưa nêu đươc nhưng net ban chât vân đê cân va đu. Trương Vinh Ky la ngươi Viêt Nam đâu tiên thông thao Han Nôm, Phap ngư, chư Latinh...va gioi tiêng Viêt la đương nhiên, đa đap ưng đây đu va kip thơi cho nhu câu câp thiêt cua nha truyên giao va đươc ngươi Phap tôn vinh la bac hoc. Khi hanh trinh truyên giao thay đôi mâu săc; mục đich tim hiêu cua cac giao si không con dưng lai ơ viêc "truyên tin mưng" đên dân chung, thi con măt do xet tinh bao cua cac "nha khai hoa tiên phong" đa lơi dụng triêt đê, mơ rông diên "tim hiêu" phục vụ cho mục đich đanh chiêm, uy hiêp va đăt bô may cai tri. Sau thơi điêm ây, Trương Vinh Ky viêt Cours

450

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

d’Histoire annamite - Giao trinh Lich sư nươc An Nam, tâp I (1875), tâp II (1877) đa nhân y trong Lơi tưa: “Tôi muôn qui vi đoc băng tiêng Phap kha hay va phong phu, se lam quen vơi lich sư cua nươc chung tôi. Tôi hi vong thiên ky sư nay đươc hiêu băng ngôn ngư ma qui vi đang theo hoc, se giup qui vi đi sâu vao tât ca nhưng tinh tê cua no, đông thơi cho phep qui vi chon loc môt cach thuân lơi cai đăc săc trong đo.”(1)

Co thê xem sach Voyage au Tonkin en 1876  - Chuyên đi Băc Ky năm Ât Hơi (1876) cua Trương Vinh Ky la môt ki sư thu hoach sau khi thông đôc Nam Ky Duperre cư ông ra Băc tim hiêu tinh hinh.“… Sư khôn cung đang bao trum dân chung… đoi hoi môt sư thay đôi va môt nên cai tri hưu hiêu… giai thoat môt dân tôc đang cam thây suy vong.”(2) Trương Vinh Ky cung ve ra triên vong Phap se thu đươc nhưng quyên lơi vât chât cụ thê khi chiêm đoat đươc xư nay: “… Xư sơ nay chăng thiêu tai nguyên, đât đai ma tôi dam quyêt răng co thê sanh vơi thô nhương cua nươc Phap… chưa noi tơi nhưng tai nguyên khoang chât bao la, va tôi xin phep noi răng dân cua xư nay đa chêt đoi trên môt chiêc giương đây vang…”(3) Trương Vinh Ky cung bao cao vơi viên thông đôc Phap vê nhưng điêu ông đa tưng lên tiêng ung hô băng văn ban, ca ngơi sư bao hô cua Phap vơi môt sô si phu

-----------------

(1) Taboulet, La geste francaise en Indochine... dân theo Nguyên Sinh Duy, Trương Vĩnh Ky - Cuôn sổ binh sanh , Nxb. Văn hoc, H, 2004

(2)(3) Trương Vinh Ky, Chuyến đi Băc Kỳ năm Ất Hợi (1876), Ban in nha hang C. Gulland et Martinon, Sai Gon, 1881

Băc Ky: “… Tât ca quy vi đêu phai thây răng nêu nha câm quyên Phap co y xâm chiêm xư nay, ho co thê lam viêc ây tư lâu môt cach dê dang, không phai ban cai gi ca. Qui vi phai hiêu răng qui vi la nhưng ke yêu, thât sư qua yêu, cân môt sư giup đơ cua ai đo đê gương dây… Va tôt hơn chi nên tin tương vao nhưng ban đông minh… dưa vao ho môt cach thanh thât đê đưng lên; phai thăng thăn, không hâu y… dang ca hai tay ra vơi ho…”(1)

Năm sau 1877 Trương Vinh Ky trơ thanh ngươi Viêt đâu tiên đươc cư lam Ủy viên Hôi đông cai tri Sai Gon. Ngay 17 thang 5 năm 1883 Viên Han Lâm khoa hoc Phap tăng danh hiêu viên si cho Trương Vinh Ky. Vôn la ban cu, nên năm 1886 nghi si, hôi viên viên Han lâm bac hoc gia sinh vât hoc Paul Bert đươc cư sang Đông Dương lam Khâm sư Trung Ky va Băc Ky; đa mơi Trương Vinh Ky ra Huê giup viêc, đươc vua Đông Khanh ( 同慶 1864 – 1889) cho sung vao Cơ mât viên Tham ta, Han lâm viên thi giang hoc si. Ngay 11 thang 11 năm 1886, Paul Bert chêt bênh đôt ngôt. Trương Vinh Ky bi phe nhom quan Phap bo rơi, bac đai; triêu đinh Huê nghi kỵ va tru dâp nên ông lây cơ bênh phôi xin tư chưc vê day hoc tai trương Hâu Bô, Thông ngôn cu va viêt sach lai Sai Gon.

Nhưng dong chi dân: “cơ câu xa hôi Viêt Nam đươc tâp hơp môt cach co phương phap va hê thông, đăc biêt rât quan trong, rât chinh xac cung như rât khich lê cho nhưng yêu câu đung luc đôi vơi cac nha cai tri.” (1). Nhưng cuôn khac hoăc la đi sâu vao Annam politique et social (Chinh tri va xa hôi nươc An Nam) hoăc chuyên khao vê môt vung đât va con ngươi như: ; Saigon d’autrefois (Sai Gon xưa) 1882; Saigon d’aujourd’hui, 1885 (Sai Gon ngay nay) đêu miêu ta ti mi, chi tiêt hoan canh kinh tê,

451

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

xa hôi va hương dân cac "nha khai hoa thưc dân"đăt ra nhưng chinh sach cai tri thich hơp.(3) Qua thât nhưng tac phâm nghiên cưu, sưu tâp va biên soan cua Trương Vinh Ky rât hưu ich va vô cung cân thiêt vơi cac nha câm quyên đương thơi. Nhưng kiên thưc cơ ban, sâu rông vê diên mao kinh tê, chinh tri, văn hoa truyên thông cua ngươi Viêt đươc đuc rut tư ngan xưa, nêu không co Trương Vinh Ky "day bao" thi điêu ma cac quan thưc dân Phap không thê co đươc. Ủy ban nghiên cưu phat triên Canh nông va Kỹ nghê Nam Ky cua chinh quyên cai tri thưc dân Phap (Comité Agricole et Industriel de la Cochinchine) co chu đich khai thac Nam Ky thuôc đia, Trương Vinh Ky lam tâp Dư đô thuyết lược co chât lương cao hơn, chi tiêt ki hơn nhưng ban đô cua Dayot, Brun, Taberd… xây dưng tư thê ky XVIII, nên đươc cac nha chưc trach đưa vao loai tai liêu mât, sư dụng co hiêu qua. (2)

(1)Thư gửi quyên thông đôc Phap ở Nam Kỳ, ngay 28.4.1876, dân theo Bui Kha, Sachhiem.net. http:// tongiaovadantoc.com

(2) Jean Bouchot, Petrus Ky, Erudit Cochinchinois, Imprimerie Commerciale, 1925

Jean Bouchot trong P.Ky-nha thông thai Nam Kỳ (Petrus K - Erudit Cochinchinois, Imprimerie Commerciale, 1925) đa chi ro: “Tât ca nhưng gi ông [Trương Vinh Ky] đa dich tư chư Han ra chư quôc ngư, đêu không co mục đich nao khac la lam cho ngươi Nam châp nhân mâu tư Latinh va giam bơt dung chư Han.”(1)Va “Trương Vinh Ky đa đap ưng đung yêu câu cua cac vi đô đôc, thông đôc đa tưng bay to y muôn ngay tư luc Phap mơi chinh phục Nam Ky - nhưng điêu ma ông Vial - giam đôc nôi chinh đa xem đo la nhưng trơ ngai do chư Han gây ra giưa ngươi Phap va ngươi Nam.” (2) Trong phuc trinh lên thông đôc Nam Ky Luro đa viêt: “Tư lâu tôi đa thinh câu môt cach vô hiêu răng, ngươi ta phai phiên dich - dươi sư bao đam cua môt hôi đông co đu năng lưc hiêu biêt vê lich sư An Nam va nhưng sach triêt ly sâu xa cua Trung Hoa. Ngươi dân it nghe tiêng quan thoai, ơ trinh đô cua ho, ho se rât sung sương co đươc nhưng cuôn sach dich băng ngôn ngư thương ngay cua ho môt cach thanh nha."(3)Jean Bouchot goi Trương Vinh Ky la “nha bac hoc lơn”, la môt “thiên tai ngôn ngư hoc”… la xuât phat tư lơi ich thưc tê, do nhưng thanh tưu tri tuê cua Trương Vinh Ky mang lai cho thưc dân Phap khi lu quan thây đôi quân xâm lươc đang biên Viêt Nam thanh thuôc đia cua minh.

Hôi cô luc Trương Vinh Ky vưa du hoc trơ vê quê Cai Mơn (Huynh Văn Tong viêt la Cai Mong)(4)đung luc thưc dân Phap  tân công Đa Năng ngay 1 thang 9 năm 1858, huy đông lưc lương quân sư xâm lươc Viêt Nam. Viêc câm đao Thiên Chua cung diên ra gay găt hơn. Trương Vinh Ky đên Sai Gon, ơ nha giam mục ngươi Phap Dominique Lefebre, sau lam thông ngôn cho Jaureguiberry tư ngay 20 thang 12 năm 1860. Thưc dân Phap chu trương muôn triêt tiêu moi anh hương cua cac si phu lanh đao khang chiên thi phai thay thê chư Nho băng chư quôc ngư, chư quôc ngư phai nhanh chong trơ thanh công cụ đăc lưc cho chinh sach trưc tri, đông hoa cua chung.(5) Phap mơ trương day chư quôc ngư, nhưng luc đâu cung rât it ngươi đi hoc. Môt sô ngươi đa biêt đoc biêt viêt thi không co sach in băng chư quôc ngư đê đoc. Nhu câu đoc sach không thê chi han chê bơi mây cuôn sach mong vê thanh tich, phep giang... vi vây viêc phiên dich, viêt văn, biên soan sach băng chư quôc ngư đa đăt ra câp thiêt. Đo la bôi canh chinh tri, xa hôi ơ Nam Ky nhưng năm sau Hòa ươc Nhâm Tuât 1962. Năm 1863, triêu đinh Huê cư  Phan Thanh Gian dân đâu môt phai đoan sang Phap đam phan, xin chuôc ba tinh miên Đông Nam Ky; Trương Vinh Ky lam thông ngôn. Đên nươc Phap,

452

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Trương Vinh Ky kiên diên hoang đê Napoleon III, đươc găp nhiêu nha khoa hoc thuôc nhiêu lanh vưc. Ngoai ra, ông con đươc sang thăm Bô Đao Nha, Tây Ban Nha, Y va đươc yêt kiên giao hoang tai Rôma.

---------------------

(1)(2)(3) Jean Bouchot, Petrus Ky, Erudit Cochinchinois, Imprimerie Commerciale, 1925

(4) Huynh Văn Tong, Bao chi Việt Nam từ khởi thủy đến 1945, Nxb. thanh phô Hô Chi Minh,2000

(5) Đia chi Văn hoa thanh phô Hô Chi Minh,1985, tâp II

Năm 1865 Trương Vinh Ky xin phep ra tơ Gia Đinh bao in băng chư quôc ngư. Cuôi năm 1861 co may in đâu tiên ơ Viêt Nam - nha in Hoang gia - l’Imprimerie Imperiale - đươc thanh lâp đê đap ưng moi công viêc in ân theo nhu câu câp thiêt trong cuôc sông đăt ra. Trươc hêt la in cac công bao cua chinh quyên cai tri thuôc đia. Trư ra môt nha in cua nha chung thuôc giao hôi Công giao - l’Imprimerie de la Mission, 1865-1945 - chinh phu cai tri thuôc đia Phap giư đôc quyên trong linh vưc in ân cho đên ngay 10 thang 9 năm 1870, khi Săc lệnh vê quyên tư do hoat đông trong lĩnh vưc in ân va nghê ban sach đươc ban hanh. Môt sô nha in tư nhân băt đâu xuât hiên tai Sai Gon ngay tư năm 1873.

Nghi đinh cho phep xuât ban tơ Gia Đinh bao ky ngay 1 thang 4 năm 1865, chi đinh Ernest Potteaux, môt ngươi Phap hiên đang lam thông ngôn tai Soai phu Nam Ky chiu trach nhiêm, chư không phai la Trương Vinh Ky. Bôn năm sau, ngay 16 thang 5 năm 1869 Ohier mơi ky nghi đinh, giao chưc giam đôc tơ Gia Đinh bao cho Trương Vinh Ky. Thât la môt cơ hôi rât thuân lơi đê Trương Vinh Ky phat huy tai dich thuât, viêt văn, hô trơ đăc lưc cho mục đich phô biên chư quôc ngư. Năm 1888 Trương Vinh Ky tư đưng ra xuât ban tap chi tư nhân Thông loai khoa trinh - Miscellanees. Tap chi sông đươc chưa đây hai năm 1888-1889, ra đươc đươc 18 sô. Như vây, lich sư bao chi băng chư quôc ngư ơ Viêt Nam ghi nhân Trương Vinh Ky la "ông tô nghê bao chi Viêt Nam", ngươi đăt nên mong cho sư ra đơi cua bao chi, tư câp tinh thanh đên câp quôc gia.

Thơi đôc tôn cua bao chi băng tiêng Phap do chinh phu phat hanh đa cao chung bơi Săc lệnh vê quyên tư do hoat đông trong lĩnh vưc in ân va nghê ban sach (1870). Sau khi tơ Gia Đinh bao hiên diên trong đơi sông xa hôi; tư Nam Ky lan dân sư xuât hiên môt sô tơ bao tư nhân. Co tơ tôn tai môt thơi gian rât ngăn, chăng han như tơ Phan Yên Bao cua Diêp Văn Cương xuât hiên tư năm 1868, mơi phat hanh chưa đươc 10 sô đa bi đong cưa sau loat bai chi trich hê thông khai thac thuôc đia cua Phap vơi lơi le châm biêm: Đòn cân Archimède cua tac gia Cuông Si. Môt sô tơ bao khac như: Nam Kỳ nhưt trinh - Le Journal de Cochinchine (1885), Thông loai khoa trinh - Miscellanees (1888), Nông-cổ min-đam (1900)...nôi nhau xuât hiên sau năm 1881. Trươc đây, tât ca cac loai hinh bao chi đêu phai đươc chinh quyên cho phep trươc khi phat hanh, kem theo điêu kiên la chu but tơ bao phai la ngươi co quôc tich Phap. Luât tư do bao chi đươc ban hanh ngay 29 thang 7 năm 1881 va ap dụng tai Nam Ky thuôc đia, moi công dân Phap tư 18 tuôi co quyên tư do in ân va phat hanh bao chi băng bât ky ngôn ngư nao. Ngươi tri thưc Viêt Nam tai Nam Ky không đươc hương quy chê

453

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

nay. 17 năm sau, Săc lệnh bao chi ngay 30 thang 12 năm 1898 lai qui đinh cho cac tơ bao đươc in băng bât ky ngôn ngư nao ngoai tiêng Phap, phai đươc chinh phu cho phep. Trong trương hơp tơ bao nao vi pham nhưng điêu khoan quy đinh thi bi thu hôi giây phep. Đao luât tư do bao chi ( 1881 ) dương như trơ thanh vô hiêu. Bao chi tiêng Viêt gân như văng bong trong giai đoan cuôi thê ky XIX.

Quen biêt nhau tai Phap năm 1863-1864, khi Paul Bert sang nhân chưc tông tru sư Băc Ky va Trung Ky, Trương Vinh Ky đươc mơi ra lam viêc ơ triêu đinh Huê. Triêu đinh phong ham Tham ta đê tam phâm cho Trương Vinh Ky, trong viên Cơ Mât cua Đông Khanh. Ngay 5 thang 7 năm 1885, vua Ham Nghi va cân thân Tôn Thât Thuyêt khơi binh chông Phap ơ Huê không thanh, tranh ra Quang Tri, ban bô Chiếu Cân vương. Trương Vinh Ky đươc chinh quyên "bao hô" giao nhiêm vụ theo doi, điêu khiên Đông Khanh va viên Cơ Mât hanh đông. Trương Vinh Ky bao cao vơi Paul Bert: “Tôi se trân ap tât ca cac hanh thân va bao vây nha vua, tôi se kiêm nhưng ngươi thât sư co kha năng cho viên Cơ mât”,(1) gơi y cho Paul Bert tô chưc môt lưc lương đăc biêt, đê triêt pha bon “phiên loan"[chi đôi quân Cân vương - TSH chu thêm] va "Hay nhanh chong lâp cac đoan lap binh [thanh niên Công giao - TSH chu thêm],vo trang cho ho. Ngai không co gi phai quan ngai, bơi vi quân khi do ngai cung câp, cho mươn, hoăc ban đêu thuôc trach nhiêm trưc tiêp cua nha vua va chinh quyên An Nam. Sau cuôc bao hanh ngay 5 thang 7, nay ho chi con cach thuân phục nươc Phap.” Trong thư gưi Paul Bert ngay thang 10 năm 1886 Trương Vinh Ky qua quyêt: “Bon phiên loan không đang sơ, ho chi co nhưng khi giơi cô lô cua chinh quyên An Nam va vai vo khi mơi mua lai đươc cua bon buôn lâu Trung Hoa. Cai chưng cơ phơi bay ra ơ Quang Tri va Quang Binh, ho đa không thê căt đươc du chi môt lân đương dây điên thoai. Ho rât dê bi tiêu mon va trơ lai ngoan ngoan.” Chinh Trương Vinh Ky đa noi ro vai tro gian điêp cua minh ơ viên Cơ Mât. Sau khi Paul Bert chêt, gưi thư đên giam đôc nôi vụ Noel Pardon, Trương Vinh Ky con bôc lô: “Vê phân tôi, xâm nhâp vao Cơ Mât viên cua nha vua, vai tro cua tôi la lam cho nha vua va triêu thân hiêu đươc cac y tôt cua chinh phu Phap, điêu chinh chinh sach cua chinh phu An Nam đi gân vơi chinh sach cua nươc Phap.”(2)

Sau khi chiêm đươc Sai Gon, thưc dân Phap băt đâu công cuôc khai thac thuôc đia. Chinh quyên "bao hô" muôn sư dụng chư quôc ngư như công cụ hưu ich phục vụ chinh sach đô hô. Chư quôc ngư trơ thanh văn ban hanh chinh, giao dục, thi cư thay chư Han, thi se căt hăn moi liên hê giưa ngươi dân Nam Ky vơi nên văn minh Trung Hoa, va hêt sưc thuân lơi vơi viêc phô biên hoc thuât Phap đông hoa dân ban đia. Đao luât vê tư do bao chi ngay 29 thang 7 năm 1881 đươc ap dụng tai Phap va cac thuôc đia, khi đo co Nam Ky. Tuy nhiên, đao luât quy đinh, chi nhưng ngươi mang quôc tich Phap va bao chi đươc viêt băng tiêng Phap mơi đươc hương chê đô. Moi ân phâm băng bât ky ngôn ngư nao ngoai chư Phap vân phai xin phep va chiu chê đô kiêm duyêt trươc. Trong thư gưi ngay 15 thang 1 năm 1866 cho thông đôc Sai Gon, giam đôc nôi vụ Paulin Vial co viêt:

---------------------

(1) Bao cao gưi Paul Bert ngay 17 thang 6 năm 1886

(2) Thư gưi Noel Pardon ngay 19 thang 1 năm1887

454

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

"Tư nhưng ngay đâu ngươi Phap đa hiêu răng, chư Han con la môt ngăn trơ giưa chung ta va ngươi ban xư; sư giao dục băng thư chư tương hinh kho hiêu lam chung ta rơi tuôt hoan toan; lôi viêt nay chi tô kho cho viêc truyên đat đên dân chung nhưng điêu tap sư cân thiêt co liên quan tơi khung canh cua nên cai tri mơi cung như cho viêc thương mai... Chung ta băt buôc phai theo truyên thông nên giao dục riêng cua chung ta; đo la cach duy nhât khiên chung ta co thê gân gui ngươi An Nam thuôc đia hơn, ghi vao tâm nao ho nhưng manh môi cua nên văn minh Âu châu, đông thơi cô lâp ho khoi anh hương đôi nghich cua cac lân quôc cua chung ta."

Trương Vinh Ky nhân thưc răng văn hoc Viêt Nam mơi co thơ ca vơi nhiêu thê loai khac nhau, chưa co văn xuôi, văn nghi luân, khao cưu. Dich thuât la môt cach tao ra văn xuôi, gop phân lam giau tư vưng tiêng Viêt. Vân đê phiên dich cac tac phâm Trung Quôc ra thê văn vân chư quôc ngư đa đươc thanh tra ban xư sư vụ Luro đê câp trong ban bao cao ngay 6 thang 1 năm 1873: "Từ lâu, tôi thinh câu môt cach vô hiệu răng ngươi ta phai phiên dich, dươi sư chăm soc của môt hôi đông co đủ quyên hanh, lich sử nươc An Nam va nhưng sach cao qui triết ly của Trung Hoa. Ngươi dân it nghe tiếng quan thoai, họ sẽ rât sung sương co được nhưng cuôn sach dich băng ngôn ngư thương ngay của họ môt cach thanh nha. Họ sẽ mua, sẽ đọc nhưng cuôn sach đo. Trong sô cac thừa sai va viên chưc của chung ta, chung ta co nhiêu ngươi co đủ kha năng đê hoan thanh nhưng sach dich thanh nha từ tiếng Quan thoai ra tiếng noi hang ngay."

Ro rang la ca chinh phu Phap va Trương Vinh Ky đêu tân dụng moi cơ hôi đê phô biên chư quôc ngư. Chinh quyên Phap băng moi cach huy đông nhưng công chưc Phap - Viêt tim cach tach rơi dân chung khoi anh hương cua văn hoa Trung Quôc. Trương Vinh Ky hoan toan tin vao chinh sach khai hoa cua nươc Phap. va cho răng, công cụ duy nhât đê co thê đat tơi trinh đô "hoc thuât châu Âu" chinh la chư quôc ngư. Trương Vinh Ky trăn trơ băng moi cach đê nhanh chong phô biên rông rai tơi cac tâng lơp dân chung. Nhưng cuôn sach in băng chư quôc ngư sơm nhât cua Trương Vinh Ky đươc ban vơi gia rât hơp ly. Nhưng tâp day 7 đên 10 trang chi co gia tư 35 đên 50 xu franc, nhưng tâp day hơn 20 trang ban tư 1 đên 2 franc .

Trương Vinh Ky Ghi vê vương quôc Khơme la bai văn xuôi đâu tiên dai chưa đên 10 trang, in trên tơ Gia Đinh bao vao năm 1863. Đoc lai nhưng trang viêt cua Trương Vinh Ky vân thây văn phong trong môt đoan miêu ta ơ Băc Ky: "Chợ-bua nôi ca tinh cũng nhiêu lăm. Ma chợ lơn co tiếng va đủ đô hơn hết tai Băc-kỳ, thi la nhưng chợ kê trong câu vi nây: Xư Nam la chợ Băng Vôi ; xư băc Giâu, Kham, xư Đoai Xuân Canh ; nghĩa la tinh Ha-nôi, Hưng-yên, Ninh-binh, Nam-đinh la phia nam, thi co chợ Băng, chợ Vôi co tiếng hơn hết. Còn băc la Băc-ninh, thi co chợ Giâu, chợ Kham ; xư đoai la trên Sơn-tây thi la chợ Thâm-xuân-canh."(theo nguyên tư, chung tôi không can thiêp băng lôi viêt mơi),

Buôi đâu tiêp xuc vơi ngươi Viêt ơ Nam Ky, cac quan "xuât ngoai" cua Phap biêt răng, không phai dê thay đôi đươc môt đât nươc chiu anh hương lâu đơi cua Không giao theo đo la sư sung kinh, trung thanh sâu săc cua ngươi dân đôi vơi triêu đinh phong kiên. Môt măt ngươi Phap tăng cương anh hương "nươc me" tơi đơi sông va phong tục cua cư dân Nam Ky. Tưng bươc thưc hanh chinh sach cai tri cac  quan chưc Phap đươc khuyên khich hoc chư Han, chư quôc ngư, nghiên cưu phong tục tâp quan, ngôn ngư va lich sư Viêt Nam nhăm mục đich "khai hoa". Đo la nguyên nhân co rât

455

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

nhiêu tai liêu băng tiêng Phap va tiêng Viêt mang tinh chuyên môn cao đươc cac “hoc gia” la viên tương quân sư dich va soan thao trong kho tang thư tich. Măt khac, chinh quyên thuôc đia Phap đưa chư quôc ngư ra khoi khuôn khô cua siao hôi đê phô biên trong đơi sông nhân dân. Ngay tư năm 1864, cac trương tiêu hoc quôc ngư đươc thanh lâp tai không chi ơ cac lang công giao ma co mơ rông đên cac trung tâm cư dân trong ca vung.

Tư năm 1882, chư quôc ngư chinh thưc đươc dung la văn tư trong giao dich, giây tơ hanh chinh, tư phap va thương mai cua nha câm quyên thuôc đia. Chinh phu co chinh sach băt buôc cac quan đia phương phai hoc chư quôc ngư. Biêt đoc va viêt chư quôc ngư la môt tiêu chi đê thăng chưc, giam thuê giao thươngNăm 1887, sau chuyên đi công can cuôi cung ơ Bangkok đê giai quyêt vân đê giưa Thai Lan va Đông Dương, Trương Vinh Ky nghi hưu ơ Sai Gon. Du đa trơ vê đơi sông thương nhât, Petrus Ky vân bi nhiêu ngươi tim cach mia mai, xoi moi, gây kho khăn khi nha nươc xet bâc lương vao ngach giao sư sinh ngư Đông Phương. Khi đương chưc, Trương Vinh Ky đươc chinh quyên "bao hô" ưu ai, cac tac phâm cua Petrus Ky đêu đươc nha câm quyên Phap bo tiên ra in, đê phân phôi cho hoc sinh. Nhưng tư khi nghi hưu, vê ân dât ơ Chơ Quan, ông phai bo tiên tui in ân va tư phat hanh môt sô ban thao con tôn đong. Thơi buôi kho khăn, sach ê không ban đươc, tac gia lâm vao canh măc nơ. Rui thay, đung luc trương Thông ngôn đong cưa, Trương Vinh Ky dương như bât lưc, cuôc sông tung quân, bênh hoan liên miên bam riêt. Trương Vinh Ky qua đơi vao ngay 1 thang 9 năm 1898.

Sinh thơi,Trương Vinh Ky khi viêc nhân lơi lam thông ngôn cho Jaureguiberry đa mươn câu cach ngôn Latinh đê biên hô: "Ơ vơi ho ma không theo ho" (Sic vos non vobis). Trong sach Gia Đinh thât thủ vinh, Trương Vinh Ky vân goi thưc dân Phap la "giăc"; nhưng hanh trang cuôc đơi, sư nghiêp văn chương cua ông vân xoa mơ y tương loe sang ây.

Hai mươi tam năm trươc, khi ơ đô tuôi sung sưc "tam thâp nhi lâp", ngay 8 thang 11 năm 1870, Trương Vinh Ky đa tưng to ra băn khoăn: "Ngươi đơi sanh ky tử quy, đang đi nươc bươc văn vỏi lăm. Nhưng ai cũng co phân nây, hê nhâp thế cuôc bât kha vô danh vi, cũng phai lam vai tuông minh cho xong đa, mơi chun vô phòng được. Sư sông ở đơi tam nây, đỏ như hoa nở môt hôi sương sa; van sư đêu chong qua hết, tan đi như mây như khoi. Nên phai liệu sưc, tuy phân ma lam vai tuông minh cho xong...." Ây thê ma hanh trinh cuôc đơi cua ông lai trươt đa qua đô, không co điêm dưng, không tao đươc cơ hôi tra thu nha nơ nươc.

Bai thơ cua Trương Vinh Ky sang tac luc săp đươc Chua goi đi vao "coi Thiên Đang":

Quanh quanh quẩn quẩn lôi đương quai,

Xô đẩy ngươi vô giưa cuôc đơi.

Học thưc gửi tên con mọt sach,

Công danh rôt cuôc cai quan tai.

Dao hòn, lũ kiến men chân bươc,

Bò xôi, con sung chăt lưỡi hoai!

456

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Cuôn sổ binh sanh công vơi tôi,

Tim nơi thẩm phan đê thừa khai.(1)

Noi lên nôi niêm u uât muôn cua ông khi sưc cung lưc kiêt.

Hoc gia Phap tôn vinh Trương Vinh Ky la "môt nha bac học duy nhât ở Đông Dương va ở ca nươc Trung Hoa hiện đai."(2) Va: ”Ta phai xem đơi của cụ Trương Vĩnh Ky la môt bai học va môt gương tôt cho ta. Môt bai học vi ta thây ngươi dân hoan toan Nam Kỳ ây sanh kip vơi cac nha thông thai xưng đang nhât của Âu châu trong cac nganh khoa học.(3)

Đung như tac gia Hông Điêu, khi viêt bai phê phan thai đô đê cao Trương Vinh Ky qua mưc trên bao Văn nghê thanh phô Hô Chi Minh: "Sau nay, nhưng công trinh đo trơ thanh nhưng tai liêu nghiên cưu lich sư, văn hoa cua lơp ngươi đên sau, đo la vân đê hoan toan khac, la sư phat triên khach quan cua công cuôc “Trơ vê côi nguôn” cua nhiêu thê hê ngươi Viêt Nam yêu nươc; điêu đo hoan toan năm ngoai chu đich cua Trương Vinh Ky va cac quan thây cua ông. Nêu cân noi thi nên khăng đinh môt thưc tê khac: khi ke tay sai phan phuc cang gioi phục vụ ke cươp nươc thi tai hoa cho nhân dân cang lơn, nêu ngươi dân, ngươi tri thưc chân chinh Viêt Nam không co ban linh “tương kê tưu kê” lây “gây cua ông đâp lai lưng ông”, như cac thê hê nhân si tri thưc đâu thê ky XX sau nay đa lam vơi chư Quôc ngư trong phong trao Đông Kinh Nghia Thục, Đông Du, Minh Tân, Duy Tân… va cac tên tuôi lơn Phan Bôi Châu, Phan Châu Trinh, Phan Văn Trương, Nguyên Ái Quôc, Nguyên An Ninh… Ho nôi tiêp cac gia tri tinh thân truyên thông cua Dân tôc la Chu nghia yêu nươc Viêt Nam, Khi phach kiên cương bât khuât, xa thân vi nghia lơn Giai phong dân tôc, đăc biêt la Ban linh Tri tuê Viêt Nam… chơ không phai nôi tiêp sư nghiêp lam Văn hoa ban nươc cua Trương Vinh Ky.(4)

--------------------

(1) Nguyên Văn Trân, Trương Vĩnh Ky - Con ngươi va sư thât, Ban Khoa hoc xa hôi thanh phô Hô Chi Minh, 1993

(2)(3) Jean Bouchot, Petrus Ky, Erudit Cochinchinois, Imprimerie Commerciale, 1925

(4) Hông Điêu, Bao mang Văn nghệ thanh phô Hô Chi Minh 17 thang 4 năm 2015

------------------------------------------------------------------------------

VAI TRÒ CUA CHỮ QUỐC NGỮ ĐỐI VỚI VĂN XUÔI TỰ SỰ NAM BÔCUỐI THÊ KỈ XIX – ĐẦU THÊ KỈ XX

PGS.TS. Nguyễn Văn Nở

Chư Quôc ngư, chư viêt dung ki tư Latinh, ghi lơi ăn tiêng noi ngươi Viêt, đa ra đơi tư thê ki XVII. Đo la kêt qua sang tao tâp thê cua cac giao si Bô Ðao Nha, Y, Phap

457

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

... trong đo công lao lơn nhât thuôc vê linh mục Alexandre de Rhodes. Khi mơi hinh thanh, no chi đươc sư dụng trong pham vi nha thơ, vơi mục đich truyên đao đên ngươi binh dân. Cuôi thê ki XIX, sau khi chiêm vung đât Nam bô, ngươi Phap đa mang chư Quôc ngư ra phô biên, nhăm mục đich đây lui Han hoc, tân công vao lưc lương nha Nho, pha huy cac gia gia tri văn hoa truyên thông cua ngươi Viêt, chuân bi cho kê hoach thông tri lâu dai trên đât nươc ta. Vi thê, chư Quôc ngư, trong buôi đâu phô biên, đa găp sư phan ưng manh me cua cac nha Nho, cung như nhưng ngươi Viêt Nam yêu nươc. No bi xem la thư chư cua quân xâm lươc. Sang đâu thê ki XX, nhưng si phu yêu nươc trong phong trao Duy Tân nhân thây ưu điêm cua chư Quôc ngư, đa cô đông sư dụng chư Quôc ngư. Tac gia Văn minh tân đọc sach tưng viêt: “Pham ngươi trong nươc đi học nên lây chư quôc ngư lam phương tiện đâu tiên, đê cho trong thơi gian vai ba thang đan ba, trẻ con đêu biết chư... Ðo thưc la bươc đâu tiên trong việc mở mang tri khôn vây”. Nha Nho, đôi tương bai bac chư Quôc ngư quyêt liêt nhât, trươc kia, giơ đa thây đươc tiên ich va vai tro cua chư Quôc ngư. Ho thưa nhân no la chư ta, kêu goi moi ngươi đon nhân chư Quôc ngư vi nhưng lơi ich thiêt thưc: Trươc hết phai học ngay chư Quôc ngư Khỏi đôi đương tiếng chư khac nhau Chư ta, ta đa thuôc lau, Noi ra nên tiếng, viết câu nên bai. (Nguyên Phan Lang) Chinh nha Nho nâng đia vi chư Quôc ngư lên cưc cao, xem viêc hoc chư Quôc ngư la điêu quan trong, câp bach, cân ban tinh thưc hiên ngay: Chư Quôc ngư la hôn trong nươcPhai đem ra tinh trươc dân ta Vê phia nhân dân, luc vê sau, cung đa nhân ra viêc hoc chư Quôc ngư co nhiêu lơi ich. Con em cua ho nêu biêt chư se co cuôc sông ôn đinh, tôt đep. Lai con co cơ hôi phat triên, tiên thân băng con đương đi du hoc. Bơi hoc chư Quôc ngư tiên đên hoc đươc tiêng Phap. Tư đo ho không con thai đô phan ưng lai chư Quôc ngư như ban đâu. Bây giơ, thưc dân Phap không cân ban nghi đinh cương bưc hoc chư Quôc ngư, ngươi Viêt vân cho con em minh đi hoc. Tuy nhiên, cung phai đên sau chiên tranh thê giơi lân thư nhât, khi Han hoc mât đia vi chinh thông va trong xa hôi đa hinh thanh nhưng yêu câu mơi, nhưng thanh phân công chung mơi thi chư Quôc ngư mơi đươc xem la thư chư cua dân tôc. Viêc đôi mơi chư viêt đa mang nhiêu y nghia lơn, no không chi tao điêu kiên dê dang trong viêc hoc, viêt, đoc ma con cung câp phương tiên hiên đai cho nên văn hoc mơi.  “Dâu hiệu hiện đai hoa văn học la sử dụng Quôc ngư. Chư Quôc ngư la dâu hiệu nhưng cũng la nhân tô tich cưc đẩy nhanh qua trinh va gop phân hoan tât qua trinh hiện đai hoa văn học”2, Ma Giang Lân tưng khăng đinh như thê. Ngươi đâu tiên, co công lao lơn trong viêc truyên ba chư Quôc ngư, tao điêu kiên đê chư Quôc ngư đươc phat huy tôi đa vai tro cua no đôi vơi văn hoc la Trương Vinh Ki. Bên canh ông con co Huynh Tinh Cua. Chinh sư ra đơi cua chư Quôc ngư đa tao nên nhân tô thuân lơi, tich cưc nhât đê hinh thanh văn xuôi tư sư ơ Nam bô, thê loai tiêu biêu cua văn hoc thơi ki hiên đai. Co thê nhân biêt vai tro lơn lao cua chư Quôc ngư đôi vơi sư hinh thanh va phat triên cua

2 Qua trinh hiên đai hoa VHVN 1900-1945, NXB Văn hoa thông tin HN, 2000, tr 108

458

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

văn xuôi noi chung va văn xuôi tư sư noi riêng, ơ Nam bô, qua nhiêu biêu hiên. Co nhưng biêu hiên co thê nhân diên trưc tiêp nhưng cung co nhưng biêu hiên ân khuât, phai công tâm ghi nhân mơi co thê bao quat tât ca. Tư nhưng goc nhin sau, chung ta se phat hiên nhiêu đong gop đang ghi nhân cua chư Quôc ngư, trong nhưng năm đâu hinh thanh văn xuôi tư sư Nam bô.

1. Chư Quôc ngư đưa văn học đên gần vơi công chung bình dân 1.1 Ở thơi ki văn học trung đai, văn học của nha Nho la do nha Nho sang tac

nên va nha Nho cũng đôc quyên tiếp nhân. Quân chung nhân dân lao đông không thê bươc vao đia hat văn học của nha Nho. Bởi môt trở lưc rât lơn: no la nhưng sang tac băng chư Han hoặc chư Nôm. Ma mây ai trong giơi binh dân được biết thư chư câu ki phưc tap, câu tao băng 214 bô kho nhơ, dê quên ây. Chinh chư Quôc ngư đa đưa cac sang tac nổi tiếng của nha Nho đến vơi công chung binh dân, thông qua hoat đông phiêm âm. Việc phiên âm truyện thơ Nôm, truyện văn xuôi chư Han ra chư Quôc ngư la môt bươc chuyên tiếp tât yếu từ văn học cũ sang văn học mơi. No vừa co tac dụng bao tôn nên văn học Han Nôm, vừa đặt nên mong cho văn học Quôc ngư. Công chung binh dân biết đến văn học nha Nho không chi la vân đê thưởng thưc thuân tuy, ma còn lam thay đổi lưc lượng công chung cho văn học thơi ki nay. Đây cũng la môt nhân tô quan trọng thuc đẩy qua trinh hiện đai hoa văn học. No la bươc khởi đông đâu tiên, tao tiên đê cho sư hinh thanh của văn xuôi Quôc ngư ở Nam bô. Bởi no xây dưng nên lưc lượng công chung mơi, đông đao, co ca giơi binh dân. Vê sau nay đa co nhưng nhu câu thi hiếu mơi, đặt ra nhưng đòi hỏi thiết thưc, thuc đẩy văn học phai đap ưng mơi, phai đổi thay đê phat triên. Noi tom lai, chư Quôc ngư đa gop phân mở rông lưc lượng công chung tiếp nhân cho văn học Việt Nam, trong đo co Nam bô, vao nhưng năm cuôi thế ki XIX, đâu thế ki XX. Chư Quôc ngư đa xoa bỏ ngăn cach giưa tac gia nha Nho vơi công chung binh dân; đưa tiếng noi của nha Nho đến ngươi lao đông; mang tư tưởng, tinh cam của nhưng tri thưc phong kiến đi vao cuôc sông binh di, dân da.

Công việc phiên âm cac tac phẩm truyện thơ Nôm, phiên dich truyện văn xuôi chư Han ra chư Quôc ngư được môt sô học gia quan tâm va đa bỏ nhiêu công sưc cho việc nay. Trong sô đo, tiêu biêu nhât la Trương Vĩnh Ki, Huỳnh Tinh Của... Ở giai đoan phôi thai, co nhiêu truyện thơ Nôm lân lượt được phiên âm ra chư Quôc ngư. Điêu đang ngac nhiên, đi tiên phong trong việc phiên âm lai la môt ngươi Phap: Janneaus, phiên âm Lục Vân Tiên năm 1873. Tiếp theo, Trương Vinh Ki phiên âm Kim Vân Kiêu (1878), Phan Trân (1889), Lục Vân Tiên (1889).

Sau Trương Vinh Ki, Huynh Tinh Cua cũng gop phân vao việc phiên âm. Ông đa phiên âm cac truyện: Chiêu Quân công Hô (1906), Thoai Khanh Châu Tuân (1906), Bach Viên Tôn Cac (1906). Vê truyện văn xuôi chư Han, môt sô truyện trong Truyên ky man lục được Trân Đai Hoc dich va đăng trên Gia Đinh bao (1891).

1.2. Tiếp theo công việc phiên âm la hoat đông dich thuât. Cac học gia Nam bô từ nhưng năm cuôi thế ki XIX, nhât la đâu thế ki XX đa tich cưc dich hang loat tac phẩm nổi tiếng của Trung Quôc. Vơi công cụ chư Quôc ngư, họ đa say sưa biến nhưng tinh hoa văn hoa nươc ngoai trở thanh mon ăn tinh thân hâp dẫn cho đôc gia đương thơi, trong đo co đông đao công chung binh dân. Môt phong trao dich va đọc truyện Tau hinh thanh ở Nam bô trong giai đoan nay.

459

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Ngươi dich tac phâm văn hoc Trung Quôc ra chư Quôc ngư đâu tiên la Huynh Tinh Cua. Trong Chuyện giai buôn (1885) cua Huynh Tinh Cua co 112 truyên, phân nhiêu đươc dich tư cac tac phâm văn hoc Trung Quôc. Truyên Tau đâu tiên, co dung lương lơn, đươc dich môt cach hoan chinh la Tam quôc chi tục dich, đăng trên Nông cổ min đam ( 01-8-1901), do Canavaggio, môt chu đôn điên va thương gia ngươi Phap dich. Sau Tam quôc chi, Nông cổ min đam con lân lươt đăng cac truyên dich Liêu trai chi di, Kim cổ ki quan, Bao công ki an… Đôi ngu dich truyên Tau thơi đo co Nguyên Chanh Săt, Trân Phong Săc, Nguyên An Khương, Nguyên An Cư, Đinh Văn Đâu, Trân Hưu Quang, Huynh Tri Phu… Trong sô nay, Nguyên Chanh Săt, Trân Phong Săc, Nguyên An Khương đươc đanh gia la “nhưng tay dich thuât trư danh của Nam ki”. Chi riêng Trân Phong Săc đa dich 29 bô truyên Tau. Dich truyên Tau ra chư Quôc ngư trươc hêt lam thoa man nhu câu giai tri cua công chung Nam bô, ơ thơi điêm văn hoc Viêt Nam chưa co nhưng sang tac mơi, kip thơi đap ưng thi hiêu mơi cua ho. Nhưng sâu xa hơn, no co tac đông không it vao đơi sông văn hoa, tinh thân cua ngươi Nam bô đương thơi. Dân dăt ho đi vao cach cam, cach nghi, cach sông không chi bo hep sau luy tre lang, vơi tâm nhin giơi han trong nhưng thưa ruông, bên canh con trâu, cai cay. Nhơ công cụ chư Quôc ngư, ngươi Nam bô đươc biêt nhiêu hơn, đươc hoc hoi nhiêu hơn tư cac thanh tưu văn hoc Trung Quôc. Đây la bươc chuyên tiêp đê xây dưng nên tang cho văn xuôi Quôc ngư. Ngoai ra, dich truyên Tau con gây nên phan ưng, thê hiên tinh thân dân tôc. Chinh phan ưng nay la đông cơ thuc đây viêc sang tac nhưng tiêu thuyêt văn xuôi Quôc ngư, viêt vê đê tai lich sư nươc nha hay thê sư. 1.3. Đăc biêt hơn, dich thuât con tao điêu kiên cho công chung binh dân tiêp nhân đươc nhưng thanh tưu mơi cua văn hoc hiên đai phương Tây. Chư Quôc ngư như môt ba mai tôt bụng, lam nên môi quan hê giưa công chung ngươi Viêt vơi văn hoc phương Tây rât xa la, ơ tân trơi Âu. Cung chinh sư thâm nhâp cua cac gia tri mơi tư nhưng tac phâm hiên đai phương Tây nay đa đưa văn hoc Viêt Nam nhanh chong đi vao thơi ki hiên đai hoa. Công chung tư đây se không thây ngơ ngang trươc hiên thưc đơi thương đươc phô diên trong văn chương, nhơ đoc Tân trò đơi, Nhưng ngươi khôn khổ… se không con thai đô phan ưng quyêt liêt trươc cai tôi đươc bôc lô công khai, bơi ngươi ta đa lam quen vơi no tư nhiêu tac phâm lang man cua văn hoc Phap, Anh,... Ngay ca ngươi câm but cung nhân ra, đên luc nay phai dưt khoat “Pha cach, vưt điệu luât”, nêu không se lâp tưc bi thơi đai bo qua “kho cho thiên ha đến bao giơ”. Văn hoc phương Tây la chât xuc tac manh nhât, hinh thanh văn hoc hiên đai, trươc hêt la văn xuôi Nam bô. Nêu không co sư gop măt cua chư Quôc ngư, lam sao chât xuc tac nay phat huy đươc tac dụng môt cach hiêu qua như thê.

Tiêu thuyêt phương Tây, đăc biêt la tiêu thuyêt Phap đa đươc dich kha sơm ơ Nam bô. Tư năm 1884, Trương Minh Ki đa dich cuôn Truyện Phansa diên ra quôc ngư, cuôn Riche et Pauvre (Phu bân truyên diên ca), cuôn Les aventures de Telemaque cua Fenelon (dich năm 1887), Truyện Robinson (dich va đăng ơ Gia Đinh bao năm 1886). Cuôi thê ki XIX con co Trân Nguyên Hanh dich Les conseils du Pere Vincent ( Gia huân cua lao Vincent).

Đâu thê ki XX, sô lương ban dich tiêu thuyêt phương Tây xuât hiên nhiêu hơn. Trân Chanh Chiêu dich Le Comte de Monte Cristo cua A. Dumas cha, vơi nhan đê

460

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Tiên căn bao hâu (1907); Les trois mousquetaires (Ba ngươi linh ngư lâm phao thu), (1914). Lê Hoăng Mưu dich ca truyên Mỹ, Nga sang tiêng Phap. Tom lai, chư Quôc ngư trươc hêt co vai tro tich cưc trong hoat đông phiên âm, dich thuât. Đa gop phân chuân bi tâm li tiêp nhân mơi, cach tiêp nhân mơi, thông qua viêc đưa công chung đông đao đên vơi nhưng thanh tưu tư nươc ngoai vao. Đôi mơi không co nghia la đoan tuyêt vơi qua khư. Chư Quôc ngư la anh giao liên cân mân, chuyên tai cac gia tri văn hoc truyên thông đên vơi con ngươi thơi hiên đai. Sư co măt cua chư Quôc ngư lam đông đao thêm lưc lương công chung tiêp nhân văn hoc trong giai đoan nay. Vơi nhưng bươc chuân bi tương chưng như đơn gian ây, văn xuôi Nam bô lai co đươc bê phong vưng chăc, đê lao thăng đên chân trơi cua văn hoc hiên đai, lam nên nhiêu thanh tưu rưc rơ, ngay tư buôi binh minh cua văn hoc hiên đai.

2. Chư Quôc ngư vơi vai trò sang tao mơi trong buổi bình minh cua văn xuôi tư sư hiên đai ở Nam bô

Nam bô la vung đât mơi. Vi thê nơi đây chưa co bê day văn hoa như miên Băc ngan năm văn vât. Thê nhưng, sơm năm băt đươc công cụ mơi – chư Quôc ngư, Nam bô đa nhanh chong lam nên nhưng gia tri văn chương mang tinh đôt pha, tao bươc chuyên minh bât ngơ, đưa văn xuôi Nam bô vao giai đoan khơi đông, hiên đai hoa ngay tư cuôi thê ki XIX. Năm 1887, Truyện thây Lazarô Phiên cua Nguyên Trong Quan, tac phâm văn xuôi Quôc ngư đâu tiên ra đơi. Đây la môt tac phâm chưa đưng bao nhiêu điêu mơi me, tư nôi dung đên hinh thưc nghê thuât. Đo chinh la nhưng hat giông đâu tiên ươm mâm cho tiêu thuyêt hiên đai. “Từ hat mâm đâu tiên ây, tiêu thuyết Việt Nam đa không ngừng đâm canh, trổ lôc, tao nên môt giai đoan hưng thinh của tiêu thuyết hiện đai”.3

Sang đâu thế ki XX, chư Quôc ngư vơi tư cach la môt phương tiện hiện đai, đẩy nhanh sư phat triên của văn xuôi tư sư ở Nam bô, vơi hai thê loai tiêu biêu: truyện ngăn va tiêu thuyết. Nam bô thơi nay được xem la đât cua tiêu thuyêt. Nhưng không chi co tiêu thuyết ma cac thê loai khac, thuôc loai hinh tư sư đêu phat triên nhanh chong ca sô lượng va chât lượng. Lưc lượng sang tac băng chư Quôc ngư ở Nam bô rât hung hâu đa cho thây chư Quôc ngư mang đến ngươi câm but nhiêu phân khởi, hưng thu, khiến họ say mê tung hoanh trên trương văn, trân but, tao ra nhưng thanh tưu thât ân tượng trong lich sử văn học nươc nha. Hô Biêu Chanh, Nguyên Chanh Săt, Bửu Đinh, Phu Đưc, Tân Dân Tử, Sơn Vương, Trân Quang Nghiệp... sưc viết đêu rât dôi dao, it co cây but Băc bô nao sanh được. Chư Quôc ngư đa giup họ nhanh chong khẳng đinh chô đưng trên văn đan, sơm khăc sâu tên tuổi vao đơi sông tâm hôn của công chung binh dân.

Chi trong vòng khoang 30 năm đâu thế ki XX, tiêu thuyết va truyện ngăn ở Nam bô đa trở nên đa dang vê tiêu loai, phong phu vê đê tai, phat triên vê sô lượng. Không chi đat kết qua vê diện, văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam bô đa thê hiện rõ cai chât trong no. Khai thac ưu thế của chư Quôc ngư, cac nha văn Nam bô đa lam nên nhiêu nét mơi đang ghi nhân, đong gop tich cưc cho qua trinh hiện đai hoa văn học hôi đâu thế ki XX.

2.1 Chư Quôc ngư diên đat thanh công nhât chi tiêt vụn văt cua đơi thương, lam nên tinh sinh đông, cụ thê khi thê hiên nhưng gi vôn co cua cuôc đơi hiên tai. Sông giưa xa hôi co nhiêu bât công, ngươi ngheo luôn chiu nhiêu mât mat thiêt thoi.

3 T/C Văn hoc sô 4-2001, tr 65

461

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Đê co đươc hanh phuc đơn sơ, đang co, đôi khi ngươi nông dân phai đanh đôi băng hanh phuc quy gia cua đơi ngươi. Chi tiêt nhơ Thi Lưu co môi quan hê bât chinh vơi Hương hao Hôi ma Trân Văn Sưu co đươc đât đê lam ruông đa noi lên nôi cay đăng tui nhục cua môt thân phân lam chông ma qua ngheo khô. Hô Biêu Chanh đa kheo leo dung câu noi đua cua Hương tuân Tam: “Phai thi ruông nhỏ mơi co ruông lơn chơ” (Cha con nghia năng) đê diên ta sô kiêp cua ngươi nông dân thât tha, chât phac như Trân Văn Sưu. Cai ngheo thât cay nghiêt! No không chi mang nôi nhoc nhăn, cơ cưc đên vơi con ngươi ma con vô tinh lam ha thâp gia tri cua con ngươi. Chi co ngôn ngư đươc thê hiên qua phương tiên chư Quôc ngư, gân gui ma đa nghia (thi ruông nhỏ mơi co ruông lơn), mơi co thê diên ta đươc tât ca sư xot xa, cay đăng ma ngươi ngheo phai ganh chiu. Cuôc mưu sinh cua ngươi bân cô nông vơi qua nhiêu phưc tap, đươc gơi lên tư lơi văn thât sông đông .

Trong văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam bô giai đoan nay, hoan canh ngheo khô cung quân cua ngươi nông dân đươc thê hiên môt cach cụ thê, ro net nhât: “Lê Văn Đo đi tôi ngay ma không co ai mươn lam việc chi hết. Luc trơi chang vang tôi no trở vê nha, hai chơn mỏi rụng, bụng đoi xếp ve, lô tai lung bung, cặp măt chang vang” (Ngon co gio đua – Hô Biêu Chanh). Vi chi nghi đên ngươi thân đang rât cân đươc cưu đoi, dương như anh ta không con nhơ đên thân minh. Khi đa hoan toan bê tăc, không co cach cưu ngươi thân, anh ta mơi nhân ra minh cung đa hai chân mõi rụng, cam thây bụng đoi xếp ve, lô tai lung bung, cặp măt chang vang. Chư Quôc ngư đa chưng to la môt công cụ đa năng va đôc đao. No đâu chi ghi lơi, ma con biêu thi đươc moi săc thai tinh cam, diên ta thâm thia, cụ thê trang thai, hoan canh cua con ngươi. Năm chăc công cụ nay trong tay, cac tac gia Nam bô đa thanh công trong viêc tai hiên chân thât, sinh đông, cụ thê hiên thưc cuôc sông đơi thương trong xa hôi đương thơi. Điêu ma trươc kia cac nha Nho chưa lam đươc, khi vân con chuyên tâm vơi cây but lông. Chư Quôc ngư tao nên nhưng câu văn dê hiêu, tư nhiên, đông thơi biêu đat va gơi ta đăc săc, xoa bo đươc khoang cach giưa con ngươi ngoai đơi va con ngươi trong văn chương. Qua văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam bô giai đoan nay, công chung đa nhân ra minh trong đo. Bât kê loai ngươi nao, tư tâng lơp cao sang quyên thê đên hang lao đông ngheo kho đêu co măt trong nhưng tiêu thuyêt hay truyên ngăn Quôc ngư. Ho đươc tai hiên môt cach tư nhiên như thât, qua ngôn tư, băng câu văn Quôc ngư gân gui, co khi trơn tuôt như lơi noi thương: “Kim Sa chừng 15 – 16 tuổi, ao xăn ngang, quân vo tơi đâu gôi, mặt tròn, da trăng, chơn may vòng nguyệt, minh mẩy ươt loi ngoi, sau lưng văt nọc cây, đâu đôi non la buôn, tay tum môt khăn gao, xơn xơn đi vao…” (Mang nha ngheo, Nguyên Bưu Moc, tr 398). Tai hiên chân dung cuôc sông con phai gơi lên đươc canh. Cai nên ma trên đo con ngươi hoat đông, xuc cam, co khi phai chiu nhưng tac đông nhât đinh. Không gian nghê thuât đươc miêu ta băng chư Quôc ngư đa chi tiêt cang cụ thê hơn. No mang mau săc, âm thanh va hơi thơ cua cuôc đơi thât. Trong văn xuôi tư sư Quôc ngư, no không con la vu trụ bao la, mang y nghia triêt li, ma la canh cua sinh hoat đơi thương, đi tư đông quê ra đên thanh thi. Bao quat bên ngoai xa hôi va vê tân trong tưng gia đinh nho be. Chư Quôc ngư diên ta đươc tiêng noi cua tưng đia phương, cach phat ngôn cưa miêng, tao nên hê thông tư đia phương va tư khâu ngư. Khai thac thanh công vôn tư nay, văn xuôi tư sư Nam bô đa phac hoa nên nhưng canh rât sông đông: “Mươi giơ rưỡi bưa thư sau, chuyến xe đêm Sai Gòn - Nha Trang lươt gio tuôn mưa, lăn trên hai con đương săt. Cửa đong chặt, ngọn đèn lu, khach trong xe tưa hô đa mệt, ngươi dưa

462

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

gôi cui đâu, ngươi nghiêng minh nghẻo cổ. Trươc đâu xe, anh coi may chụm lửa thêm, cho xe chay vụt qua môt quang canh rừng râm cao ngât trơi.” (Trơi Phât công binh, Trân Quang Nghiêp) Co khi con gơi lên đươc đăc điêm cua vung miên, ơ tưng thơi điêm nhât đinh: “Đông trông minh mông, xa xa cach chừng vai dặm hu thi co môt cai nha tranh” (Chua tau Kim Qui, Hô Biêu Chanh), hay “. . .Ngo tư phia thi thây tay trai rừng giăng mich mich, bên tay phai bưng trai minh mông; cach xa xa mơi thây môt chòm nha; ma hê co nha thi mơi co ruông vươn chut đinh” (Ngon co gio đua, Hô Biêu Chanh) 2.2. Văn dĩ tai đao, đo la quan niêm sang tac cua nha Nho. Nhưng tac gia hiên đai ơ đâu thê ki XX, đa dưa vao chư Quôc ngư đê cai biên nôi dung mang tinh truyên thông nay, khiên no xưa nhưng vân không lac hâu. Thông qua lơi le, câu văn Quôc ngư, cai khô khan, giao điêu cua nhưng chuân mưc đao đưc: trung, hiêu, tiêt, nghia theo tư tương phong kiên, đươc nhao năn thanh lôi sông trong nghia tinh, trong nhân cach, trong le phai, rât gân gui va thưc tê. Chinh yêu tô nay đa lam nên thanh công đang kê cho văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam bô. No la li do vi sao đôc gia Nam bô đon nhân tiêu thuyêt hay truyên ngăn giai đoan nay môt cach nông nhiêt. Chư Quôc ngư đa mang bai hoc đao li ơ đơi trong văn chương Nam bô vê tân xom lang nông thôn; cam hoa đươc ca ngươi tri thưc tân hoc kho tinh chôn thi thanh. Tiêu biêu nhât la nhưng tac phâm cua Hô Biêu Chanh, không chi tao đươc tâm đon nhân rông lơn đương thơi, ma con co ca sưc sông lâu bên đên tân ngay nay. Sư cam hoa ơ đây vưa tê nhi, vưa sâu săc. Bơi trong cac tac phâm đêu khăc hoa nên nhưng hinh anh tiêu biêu, nhưng tâm gương đao li ngơi sang đê ngươi đoc ngương mô va hoc tâp. Đao li đo co gôc rê tư Nho giao, co sư kê thưa truyên thông trong văn hoc dân gian va sư nôi tiêp đao li cua Lục Vân Tiên. Qua nhưng câu chuyên ma cac tac gia dưng lên trong tac phâm đa chưng minh chi co cai thiên mơi tôn tai vưng vang, măc du no phai đôi măt vơi nhiêu thư thach. Nhưng ai biêt sông cho cai thiên va dam đâu tranh đê bao vê cai thiên se đươc hanh phuc, đươc đên bu thoa đang. Cung co trương hơp ngươi hiên hoăc tôt bụng nhưng phai đon nhân bât hanh hay thiêt thoi lơn lao, như trương hơp cua Kim Sa (Mang nha nghèo), Thu Ha (Khoc thâm), hay vơ thây Phiên (Truyện thây Lazarô Phiên). Co thê hiêu ho la nan nhân cua sư bât công, cua viêc pham tôi hay cua sư đôc ac tư con ngươi tao ra. Cang suy ngâm ngươi ta cang thây cân phai hương thiên đê tranh nhưng bi kich đang tiêc trong cuôc đơi. Cai tinh tê cua nhưng bai hoc đao li trong văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam bô la ơ đo. Tât ca nhưng vân đê mang nhiêu y nghia sâu săc như trên đươc thê hiên thanh công trong văn xuôi tư sư Nam bô la nhơ vao công cụ chư Quôc ngư.

2.3. Sau khi chiêm đươc Nam bô, tư cuôi thê ki XIX, thưc dân Phap đa đưa văn hoa phương Tây vao vung đât mơi nay. Nam bô sơm chiu anh hương văn hoa, văn hoc phương Tây. Lôi sông tư do, cach nghi cho minh theo đo nhanh chong hinh thanh. Vi thê cai tôi xuât hiên trong văn hoc Nam bô ngay tư luc tư tương phong kiên hay con manh lăm. No phai đôi măt vơi sư phan kich cua nha Nho, chiu sư duyêt xet lai cua ngươi tri thưc tân hoc. Vươt lên tât ca moi can trơ, vơi phương tiên thê hiên mơi me, đây thuân lơi, chư Quôc ngư, cai tôi đa xuât hiên công khai trong văn xuôi tư sư Nam bô, qua tac phâm cua môt sô nha văn tiêu biêu như Nguyên Trong Quan, Lê Hoăng Mưu. Sư xuât hiên cua cai tôi môt cach công khai, trong văn hoc giai đoan nay đươc xem la nhân tô mơi đang kê. Môt bươc hiên đai hoa trong nôi dung cua tiêu thuyêt hay truyên ngăn. Bơi trong văn chương cua nha Nho, cai tôi không đươc phep bôc lô. Văn

463

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

hoc trung đai la văn hoc mang tinh phi nga. Viêt vê minh, thê hiên sông cho minh, lên tiêng đoi quyên lơi vi minh, đêu bi xem la tôi đô cua Không Manh. Thơ Hô Xuân Hương, Trân Tê Xương đêu bi xêp vao hiên tương nôi loan. Sư dụng chư Quôc ngư, cac nha văn Nam bô co đươc nhiêu tư ngư sinh đông, xac hơp đê viêt nên câu văn tư nhiên, dê hiêu ma sâu săc, diên ta thanh công thê giơi nôi tâm nhân vât, khai thac tôi đa nhưng diên biên tâm li phưc tap cua cai tôi ca nhân trong tưng nhân vât. Đê cuôi cung co đươc câu tra lơi, mang y nghia thiêt thưc cho con ngươi ơ thơi đai đương thơi: nên hay không nên sông cho cai tôi vao luc nay?

Trong Truyện thây Lazarô Phiên, Nguyên Trong Quan xây dưng nhân vât Phiên băt đâu co biêu hiên tư y thưc vê cai tôi ca nhân. Cai tôi ca nhân nhân thưc nôi đau cua đơi minh: ”Thây ôi! Thây nghe tôi thi thây biết tôi thế nao? Sanh ra khỏi lòng mẹ thi đa chiu cưc cho đến lơn. Tưởng khi co tri khôn thi được sung sương môt it ma cũng không được, sô phân tôi phai chiu khôn nan cho đến trọn đơi ma thôi” (tr 26). Phiên la nhân vât co sư vân đông đôi thay vê tinh cach. Tư chô hiên lanh, đưc đô trơ nên đôc ac môt cach lanh lung, rôi lai quay vê vơi ban chât lương thiên, biêt ăn năn, hôi hân trươc tôi lôi. Nguyên Trong Quan miêu ta thanh công tâm li Phiên, tâm li môt ke ghen tuông mu quang, cô châp. Tac gia rât hiêu tâm trang cua Phiên, biêt răng giêt ban la môt viêc ac, không nên lam, khi lam cung cam thây chơn nhưng long oan hân đa lên cao, khiên Phiên bât châp tât ca, đanh đôi tât ca đê đat đươc mục đich tra thu. Đôi vơi vơ cung vây, cam giac bi phan bôi lam mât hêt tinh yêu danh cho vơ, Phiên chi quyêt trưng phat vơ đê thoa man cơn giân. Trươc luc hanh đông, chăc chăn Phiên đa nghi răng se rât ha hê khi mục đich đat đươc. Thê nhưng, kêt qua chi co nuôi tiêc, ân hân, dăn văt va đau khô. Tac gia đa miêu ta đung nôi đau va sư ân hân cua môt con ngươi đa đôi xư tê bac vơi môt ngươi ma chi thây thê hiên sư đang yêu, đang quy. Nhin canh ngươi vơ bi thuôc đôc hanh ha đau đơn, nghe nhưng lơi noi chân tinh, nhân hâu, hiên lanh cua vơ, Phiên:”đau đơn như lưỡi gươm đâm thâu vao lòng”(tr39). Nhơ nêm trai cuôc đơi, con ngươi cô châp ơ Phiên thay đôi hăn. Vê sau trơ nên bao dung, rông lương, săn sang tha thư cho vơ: ”Dâu tôi no thế nao thi tôi cũng quên rôi.” Thê hiên nhưng giăng xe nôi tâm nhân vât như thê, đên khi co chư Quôc ngư nha văn mơi đat đươc thanh công đang kê. Công lao ây thuôc vê tac gia Nam bô. Sang tao nghê thuât trên vung đât phô biên chư Quôc ngư trươc tiên, nha văn Nam bô đa co cơ hôi đi tiên phong trong đôi mơi.

Đâu chi co Nguyên Trong Quan, Lê Hoăng Mưu cung đa kheo leo sư dụng chư Quôc ngư đê lam nên net mơi đây tao bao trong tac phâm Ngươi ban ngọc. Ra đơi sau Truyện thây Lazarô Phiên kha lâu, Ngươi ban ngọc không chi đê cai tôi tư nhiên xuât hiên, vơi nguyên hinh hai voc dang, ma con đăt bên canh vân đê tinh dục. Môt điêu không chi nha Nho ma ngươi cua xa hôi hiên đai cung thây ngơ ngac. Nhân vât Hô Phu nhân trong Ngươi ban ngọc chi biêt sông cho minh, thoa man nhưng ham muôn cua môt cai tôi nhơ nhuôc. Cai tôi cua ngươi đan ba không tiêt hanh, thiêu lê đưc, đa tưng bươc môt chu đông dân dăt ke hao săc, si tinh Tô Thương Hâu đi vao coi hoan lac. So vơi Hô phu nhân, Tô Thương Hâu co nhiêu điêm khac hăn. Anh ta yêu chân tinh, manh liêt đên mưc si tinh. Tinh yêu cuông nhiêt, đăm đuôi danh cho Hô phu nhân, khiên anh ta không con biêt sơ la gi. Bât châp đao li, phap luât, sưc manh cương quyên, thâm chi quên ca nguy hai tinh mang đê đươc gân gui Hô phu nhân. Tuy nhiên, cai tôi trong con ngươi anh ta luôn co sư giăng co quyêt liêt giưa li tri va tinh cam, giưa đam mê săc dục va danh dư cua đơi ngươi. Chư tinh va sư ham muôn đơi sông

464

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

tinh dục đa qua manh trong anh ta. No lân at tât ca, no đây lui li tri, no chiêm linh con tim, no thông tri tâm hôn, biên anh ta thanh ke chi con biêt sông vi thu hoan lac tôi lôi. Lê Hoăng Mưu đa tao bao đê cho cai tôi tư do, sông cho chinh minh, vi nhưng ham muôn săc dục. Cai tôi trong Tô Thương Hâu đa đây anh ta vao vi tri liêu thân, sông tam, hương vôi, chăng cân lo lăng cho tương lai.

Thê hiên vân đê mang nhiêu phưc tap, Lê Hoăng Mưu không giâu đươc quan điêm cua minh. Ông không phan đôi tinh yêu tư do, lang man vi no co nhưng net đep nhât đinh, no chông lai sư khăt khe, phi li cua lê giao phong kiên, no đem lai cho con ngươi nhưng thoa man rât nhân văn. Tuy nhiên, tư do ma qua buông tha, lang man ma tiên đên uy mi se khiên con ngươi tư giêt chêt tương lai, huy hoai hanh phuc. Du không trưc tiêp noi ra, thông qua hinh tương nhân vât va sư kiên trong tac phâm, Lê Hoăng Mưu như đa khăng đinh không thê đê cho cai tôi ca nhân đi qua xa chuân mưc đao đưc truyên thông.

Tom lai, chư Quôc ngư, chưa đưng trong no bao yêu tô thuân lơi. Đươc câu tao tư 24 chư cai, kêt hơp cung 6 thanh, chư Quôc ngư trơ nên linh đông, đa nghia, nhiêu kha năng biêu đat. Co đươc công cụ tiên ich nay, cac nha văn Nam bô đa co đươc cơ hôi đê sang tao, đê đôi mơi. Văn xuôi tư sư Quôc ngư Nam bô đi vao con đương hiên đai hoa cung la gop phân đưa nên văn hoc Viêt Nam hoa nhâp chung vao quỹ đao cua văn hoc thê giơi.

Chư Quôc ngư đươc hinh thanh tư công lao cac giao si phương Tây. Nhưng no chưa đưng trong đo cai hôn cua nươc Viêt. Bơi no ghi lơi ăn tiêng noi ngươi Viêt. Trai qua gân hai thê ki sư dụng rông rai, ngươi Viêt đa bôi đăp, got giua đê no ngay thêm trong sang. Vi thê, ngươi Viêt co quyên tư hao no la ngôn ngư cua dân tôc. Chư Quôc ngư không chi đap ưng nhu câu văn hoa giao tiêp cua ngươi Viêt, no con la công cụ phục vụ đăc lưc cho văn hoc. Qua nghê thuât sang tao điêu luyên va tinh tê cua nha văn, nha thơ, chư Quôc ngư đươc anh lên lâp lanh như nhưng viên ngoc quy, lam nên cac gia tri văn chương bât hu. Công lao đo trươc hêt thuôc vê cac tac gia Nam bô, thê hiên tư cac tac phâm văn xuôi tư sư ra đơi vao nhưng năm cuôi thê ki XIX – đâu thê ki XX.---------------------TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ma Giang Lân (2000), Qua trinh hiện đai hoa văn học Việt Nam 1900-1945, NXB Văn hoa thông tin, Ha Nôi.

2. Băng Giang (1998), Văn học Quôc ngư ở Nam ki 1865- 1930, Nxb Tre.3. Huynh Thi Lan Phương - Nguyên Văn Nơ (2011), Vân đê xac đinh thê loai

Truyện thây Lazarô Phiên của Nguyên Trọng Quan, T/c Nghiên cưu Văn hoc sô 4, tr 61 – 78

4. Huynh Thi Lan Phương - Nguyên Văn Nơ (2009), Tinh giao thơi – Nét đặc trưng của văn học giai đoan 1900 – 1930 trên tiến trinh hiện đai hoa văn học Việt Nam, T/c Khoa hoc Xa hôi, Viên Khoa hoc Xa hôi & phat triên vung Nam bô sô 12, tr 179- 195.

5. Bui Đưc Tinh(2002), Nhưng bươc đâu của bao chi, truyện ngăn, tiêu thuyết & Thơ mơi, Nxb TPHCM.

---------------------

465

H ỘI THẢO KHOA HỌC "CHỮ QUỐC NGỮ TẠI BÌNH ĐỊNH"

Đia chỉ tac gia:Nguyên Văn NơKhoa Sư pham, Trương Đai hoc Cân ThơĐT: 0919080763Email: nvno@ctu.edu.vn

466