DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI FONDLAR - …el.tfi.uz/images/Davlat_maqsadli_va_bujetdan_tashqari_jamgarmalar.pdf · ³Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar fanining

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“PENSIYA ISHI” KAFEDRASI

“DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN

TASHQARI FONDLAR” fanidan

O’QUV USLUBIY MAJMUA

TOSHKENT – 2018

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI


“DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN

TASHQARI FONDLAR” fanidan

O’QUV USLUBIY MAJMUA

Bilim sohasi: 200000 – Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Ta’lim sohasi: 230000 – Iqtisod

Ta’lim yo‘nalishi: 5231300 – Pensiya ishi

TOSHKENT – 2018

Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus

ta’lim vazirligining 201__ yil ___ _____________dagi ___ sonli buyrug’i bilan

tasdiqlangan o’quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:

Mamatov B.S.

Tursunov J.P.

–

TMI, “Pensiya ishi” kafedrasi mudiri, i.f.n.;

TMI, “Pensiya ishi” kafedrasi assistenti.

Taqrizchilar:

Vaxabov A.V. – Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy

universiteti “Makroiqtisodiyot” kafedrasi mudiri,

i.f.d., prof. (turdosh OTM);

Davronov Sh.Z. – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi

byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Boshqarma

boshlig’i. (kadrlar buyurtmachisi);

Xo’jamqulov D.Yu. – TMI, “Baholash ishi va investitsiyalar” kafedrasi

dotsenti, i.f.n.

Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi kafedraning 2018-yil _____________dagi

__ sonli yig’ilishida muhokama qilingan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish

uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri B. Mamatov

Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi Byudjet hisobi va davlat jamg’armalari

fakulteti Kengashida muhokama qilingan va institut Kengashida ko’rib chiqish

uchun tavsiya etilgan (2018-yil ___ ___________dagi ___ sonli qaror).

Fakultet dekani O. Komolov

KELISHILDI:

O’quv-uslubiy bo’lim boshlig’i T.Baymuratov

Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi institut o’quv-uslubiy Kengashining 2018-

yil __ ______________dagi ___-sonli yig’ilishida ko’rib chiqilgan va tasdiqlash

uchun tavsiya qilingan.

O’quv ishlari bo‘yicha prorektor I. Qo’ziyev

Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi institut Kengashining 2018-yil

______________dagi ___-sonli majlisi bayoni bilan ma’qullangan.

MUNDARIJA

bet

KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I bo’lim O’QUV MATERIALLARI. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. MA’RUZA MATNLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1-mavzu “Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar” fanining predmeti,

maqsadi va vazifalari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .

2-mavzu Davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining ijtimoiy-

iqtisodiy mazmuni va ahamiyati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3-mavzu Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4-mavzu O’zbekiston Respublikasi Yo’l jamg’armasi. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5-mavzu Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi.. . .

6-mavzu O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat

jamg’armasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7-mavzu Ta’lim va tibbiyot tizimiga yo’naltirilgan davlat maqsadli

jamg’armalarning faoliyatini tashkil etish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8-mavzu Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi. . .

9-mavzu O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi. . . . . . . .

10-mavzu Boshqa byudjetdan tashqari davlat jamg’armalari. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11-mavzu Xorijiy mamlakatlarda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari

jamg’armalari faoliyati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. AMALIY MASHG’ULOTLAR MAVZULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . .

1-mavzu “Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar” fanining predmeti,

maqsadi va vazifalari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2-mavzu Davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining ijtimoiy-

iqtisodiy mazmuni va ahamiyati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3-mavzu Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4-mavzu O’zbekiston Respublikasi Yo’l jamg’armasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5-mavzu Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi. . .

6-mavzu O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat

jamg’armasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7-mavzu Ta’lim va tibbiyot tizimiga yo’naltirilgan davlat maqsadli

jamg’armalarning faoliyatini tashkil etish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8-mavzu Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi. . .

9-mavzu O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi. . . . . . . .

II bo’lim MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar” fanidan mustaqil ta’lim

bo’yicha uslubiy qo’llanma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III bo’lim GLOSSARIY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IV bo’lim ILOVALAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KIRISH

O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining bugungi bosqichida iqtisodiyotni

barqaror va mutanosib rivojlantirish, jahon bozorlarida mustahkam o‘rin egallash,

shular asosida izchil iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, xalqimizning hayot darajasi va

farovonligini yanada oshirish, faol ijtimoiy siyosatni olib borish orqali ijtimoiy

barqarorlikni ta’minlash borasidagi vazifalarni to‘liq va samarali amalga oshirish

vazifalarini bajarishda davlat maqsadli jamg‘armalarining hamda ularning muhim

tarkibiy qismi bo‘lgan davlat maqsadli fondlari amal qilish mexanizmlarini puxta

o‘rganish har qachongidan ham dolzarbdir.

“Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanining O’quv-uslubiy

majmuasi bakalavriatning “Pensiya ishi” ta’lim yo’nalishi davlat ta’lim standartlari

va “Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanining fan dasturida

belgilangan talablarga muvofiq egallanishi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma, malaka

va kompetentsiyalarni shakllantirish, fanga oid jahondagi ilm-fan, texnika,

texnologiyalarning so’nggi yutuqlarini, ilg’or xorijiy tajribalarni keng yoritish va

ularni hisobga olgan holda fan mavzularini shakllantirish, o’quv jarayonini

kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarga erishish, mustaqil bilim

olish va o’rganish hamda nazoratni amalga oshirishni ta’minlaydigan o’quv-

uslubiy vosita bo’lib, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga

yo’naltirilgan o’quv-uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, elektron

ta’lim resurslari, o’qitish texnologiyasi, baholash metodlari va mezonlarini o’z

ichiga oladi.

Ushbu O’quv-uslubiy majmuada “Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari

fondlar” fanining o’quv dasturiga muvofiq ravishda ma’ruzalar matnlari, amaliy

mashg’ulotlarni o’tkazish bo’yicha uslubiy tavsiyalar, mustaqil ta’lim

topshiriqlarini bajarish bo’yicha uslubiy qo’llanma, fanning namunaviy va ishchi-

o’quv dasturlari, fan yuzasidan testlar, nazorat savollari, talabalar bilimini baholash

mezonlari, fan mavzulari bo’yicha tarqatma materiallar, fan mavzularini

o’zlashtirish bo’yicha asosiy va qo’shimcha adabiyotlar hamda boshqa didaktik

materiallar jamlangan.

1-MAVZU: “DAVLAT MAQSADLI VA BUDJETDAN TASHQARI FONDLAR”

FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI

REJA:

1. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar haqida tushuncha

2. “Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar” fanining predmeti va maqsadi.

3. “Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlari” fanining zarurligi va

vazifalari.

4. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarining turlari.

TAYANCH SO’Z VA IBORALAR: Davlat moliyasi, davlat maqsadli va byudjetdan

tashqari fondlari, ijtimoiy fondlar, iqtisodiy fondlar, ijtimoiy himoya, sog’liqni saqlash fondlari,

ekologik fondlar, jamlanma byudjet, pensiya jamg’armasi, kitob jamg’armasi, bandlikka

ko’maklashish davlat jamg’armasi, respublika Yo’l jamg’armasi, davlat mulkini

xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi, maqsadli jamg’armalar, maqsadli

jamg’armalar daromadlari, ta’lim va tibbiyot tizimiga yo’naltirilgan davlat maqsadli

jamg’armalari

1. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar haqida tushuncha

Davlat maqsadli fondlari byudjet paydo bo’lishidan ancha avval vujudga kelgan.

Ularning paydo bo’lishi davlat faoliyatining kengayishiga yangi xarajatlar va tegishli ravishda

ularni amalga oshirishga zarur bo’lgan qo’shimcha mablag’lar bilan bog’liq. Eng qadimgi davlat

maqsadli fondlariga qadimgi dunyoda Xitoy, Hindiston, Misr, Qadimgi Gretsiya va Qadimgi

Rimda paydo bo’lgan hayriya fondlarini kiritish mumkin. Keyinchalik bu fondlar ijtimoiy,

iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va boshqa funktsiyalarni bajara boshlagan.

Markazlashtirilgan davlatchilikning mustahkamlanishi ko’p sonli maxsus fondlari bir

xillashtiriilishiga olib keldi, keyinchalik XVII asr oxirida ular davlat byudjetiga jamlandi.

Ijtimoiy rivojlanish jarayonida davlat maqsadlifondlarini tashkil etish davlatlar o’z funktsiya va

vazifalarini to’liq ado etish maqsadida amalga oshirilmoqda. Masalan, XIX asr oxirida

Germaniya kantsleri Otto fon Bismark tomonidan jahonda birinchi ijtimoiy sug’urta tizimi

yaratildi, u dunyoning turli mamlakatlarida keng tarqaldi va pensiya fondlari tuzilishiga asos

bo’lgan avlodlarning birgalikda javobgarligi printsipiga asoslandi.

1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi davrida davlatlarda, iqtisodiy rivojlanishga

ta’sirni kengaytirish zaruratidan kelib chiqib,davlat maqsadlipul mablag’lariga ega qo’shimcha

fondlarini tashkil etishga ehtiyoj paydo bo’ldi. Bu davrda iqtisodiy ko’maklashuv va ijtimoiy

qo’llab-quvvatlash, ya’ni aholining alohida ijtimoiy guruhlari manfaatlarini himoya qilish uchun

davlat davlat maqsadli fondlari paydo bo’ldi.

Hozirgi sharoitda iqtisodiy tangliklar davrida davlat maqsadli fondlarining aktualligi

saqlanib qolmoqda, chunki:

• bu fondlari byudjet bilan birgalikda davlatning iqtisodiyotga aralashuviga imkon beradi

va tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlashni ta’minlaydi;

• davlat maqsadli fondlarining maqsadli xarakteri va maqsadi ularning mablag’laridan

samarali foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilishni engillashtiradi;

• ma’lum bir hollarda (faol saldo mavjudligi) fondlarning mablag’lari byudjet defitsitini

qoplash uchun jalb qilinishi mumkin.

Davlat maqsadli fondlarini tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun muhim bo’lgan

xarajatlarni byudjet mablag’laridan tashqari mustaqil manbalar hisobidan ta’minlashdan

iboratdir.

Davlat maqsadli fondlarining mablag’lari bilan ishlab chiqarish jarayoniga aralashadi,

tashkilot va muassasalarga kreditlar va subsidiyalar beradi, ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini

moliyaviy ta’minlaydi, shuningdek, aholiga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatadi. Byudjetdan tashqari

maqsadli fondlarning izchil faoliyati natijasida aholi kuchli ijtimoiy himoya qilinishi bilan birga,

iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari ham rivojlantiriladi.

Davlat moliyasi tarkibida alohida o’rinni egallaydigan byudjetdan tashqari maqsadli

fondlar tegishli hukumat organlarining byudjetiga bog’liq bo’lmaydi va ko’pgina mamlakatlarda

yuridik shaxs huquqiga ega. Byudjetdan tashqari maqsadli fondlar hukumat organlari qabul

qilgan qonun doirasida tashkil etiladi.

1.1-rasm. Umumdavlat moliyasi1

Davlat byudjetidan tashqari jamg’armalar tashkil etish uchun quyidagi omillar ta’sir

etadi:

• Iqtisodiyot qisman nobarqaror bo’lgan bir sharoitda tijorat va tadbirkorlikni qo’llab-

quvvatlash, zarur bo’lgan sharoitlarda ularning moliyaviy operatsiyalarini rag’batlantirish uchun

davlat boshqaruv organlari ortiqcha moliyaviy resurslar hisobidan yangi shakldagi qo’shimcha

Davlat fondlarini tashkil etish;

• Davlatning byudjetidan xoli bo’lgan Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari

muayyan bir muommoni bartaraf etish yoxud mavjud muommolari ko’lamini qisqartirishga

qaratilgan bo’lib , davlat tomonidan qat’iy e’tiborga molik bo’ladi. Aynan ushbu jamg’armalar

qat’iy maqsadli yo’nalishga ega bo’lib, ularning moliyaviy resurslarini tashkil etish, taqsimlash

va foydalanishni davlat tomonidan samarali nazorat qilish imkoniyati tug’uladi;

• Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari muayyan bir sharoitlarda, ya’ni

daromadlariga nisbatan xarajatlari kam bo’lgan hollarda, ortiqcha mablag’lardan Davlat byudjeti

defitsitini kredit shaklda qisqartiradi yoki moliyaviy bozordan foiz va dividend shaklida manba

olib, daromadlar hajmini yanada ko’paytiradi.

Byudjetdan tashqari maqsadli fondlar umudavlat moliyasining muhim bo’g’ini bo’lib,

ularning faoliyati qat’iy belgilangan.

Oltmishinchi yillarning boshlaridan rivojlangan davlatlarda ilmiy-texnik fondlarni tashkil

etishga kata e’tibor berilmoqda. Ushbu fondlarning daromad qismini shakllantirishda byudjet

mablag’lari qatorida yirik kompaniyalarning mablag’lari, universitetlarning badallari va boshqa

manbalardan foydalaniladi. Yuqorida ta’kidlangan fondlarning mablag’lari fundamental

tadqiqotlar, ilmiy markazlar qurilishi, kadrlarni tayyorlash sohasidagi dasturlarni

moliyalashtirishga yo’naltiriladi.

1 Vahobov A. V., Malikov T.S., Moliya: umumnazariy masalalar (o’quv qo’llanma) / Toshkent Moliya instituti. –

Toshkent, 2007. asosida tayyorlandi

Davlat moliyasi va mahalliy moliya

Davlat byudjeti

Davlat maqsadli fondlari

Davlat krediti

Ayni paytda «byudjetdan tashqari davlat fondlari nafaqat davlatning daromadlar bazasini

ta’minlashi va kelib tushgan pul mablag’larini xarajat qilishi lozim, balki jamiyatda

makroiqtisodiy barqarorlikni hamda aholining optimal bandligini ta’minlashi zarur»2.

2. “Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar” fanining predmeti va

maqsadi

Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab ijtimoiy yo’naltirilgan

bozor iqtisodiyoti sari islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirib kelinmoqda. Bozor

iqtisodiyoti sharoitida davlat maqsadlimaqsadli pul fondlarining o’rni va roli juda muhimdir.

Chunki, Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini samarali boshqarishda, aholi turmush

daraja-sini oshirishda, ishlab chiqarishni rag’batlantirishda bevosita Davlat byudjeti bilan birga

davlat maqsadli fondlaridan ham foydalaniladi.

Iqtisodiyotni modernizatsiyalashuvi sharoitida davlat maqsadli fondlarining roli ortib

borar ekan, undan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta’sir

ko’rsatish bilan birga mamlakat ichida iqtisodiy-ijtimoiy barqarorlikni yuzaga kelishini

ta’minlaydi.

Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng ustuvor yo’nalishlari

belgilab berilgan edi. Ushbu ustuvor yo’nalishlardan kelib chiquvchi vazifalarni amalga

oshirishda salmoqli natija va sezilarli o’zgarishlar qo’lga kiritildi: iqtisodiyotining yuqori

barqaror sur’atlar bilan o’sishi va makroiqtisodiy mutanosibligi ta’minlandi, ishlab chiqarishni

tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash ishlari davom

ettirildi.

O’zbekiston milliy avtomagistrali tarkibiga kiradigan avtomobil yo’llari uchastkalarini

qurish va rekonstruktsiya qilish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarning strategik ahamiyatini

inobatga olgan holda, «O’zavtoyo’l» davlat aktsiyadorlik kompaniyasi, Respublika yo’l

jamg’armasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar

hokimliklariga avtomobil yo’llari qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash, yo’llar bo’yidagi

infratuzilmalarni rivojlantirish yuzasidan 2015 yil uchun belgilangan vazifalarni so’zsiz bajarish

bo’yicha amaliy choralar ko’rish vazifasi topshiriladi3.

Ayni paytda davlat maqsadli davlat maqsadli fondlari nafaqat davlatning daromadlar

bazasini ta’minlashi va kelib tushgan pul mablag’larini xarajat qilishi, balki jamiyatda ijtimoiy

masalalarni ham o’z o’rniga ega bo’lishi kerak.

“Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanining maqsadi iqtisodiyotni

modernizatsiyalash sharoitida talabalarga davlat maqsadli jamg’armalarining zarurligi,

ahamiyati, qonuniy asoslari, fondlarning moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish yo’llarini

o’rgatishdan iboratdir.

“Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanining vazifalari:

Davlat maqsadli fondlarining zarurligi, maqsad va vazifalari;

Davlat maqsadli fondlarining tashkil etishning huquqiy asoslari;

Ijtimoiy xususiyat kasb etuvchi davlat maqsadli fondlari moliyaviy resurslaridan

samarali foydalanish amaliyotini tahlil qilish;

Iqtisodiy xususiyat kasb etuvchi davlat maqsadli fondlari moliyaviy resurslaridan

samarali foydalanish amaliyotini tahlil qilish;

Xorijiy davlatlarda davlat maqsadli fondlarini tashkil etish asoslarini o’rganish;

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida O’zbekistonda davlat maqsadli

fondalaridan samarali foydalanish masalalarini ko’rib chiqishdan iborat.

2 Vahobov A. A. Qosimova.G.A. Jamolov X.N., O’quv qullanma. Byudjet-soliq siyosati yaxlitligi. «Moliya». T.,

2004. -96 b.

3 Karimov I.A. “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va

diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib

berish – ustuvor vazifamizdir”, T.O’zbekiston, 2015

“Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanining predmeti- davlat maqsadli va

byudjetdan tashqari fondlarning qonuniy asoslari va faoliyat jarayonini nazriy jihatdan

o’rganishdan iboratdir.

3.“Davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalari” fanining zarurligi va

vazifalari

Har bir jamiyat o’zining milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlariga asosan mehnatga

qobiliyatsiz aholi qatlamini, vaqtinchalik ishsiz aholi qatlamini himoya qilishni va boshqa

vazifalarni o’z bo’yniga oladi. Jahon tajribasidan ko’rinadiki, ushbu maxsus davlat maqsadli

funktsiyalarini davlat byudjetidan amalga oshirish hamma vaqt ham samarali emas. Qoidaga

ko’ra, inqirozlar, yuqori inflyatsiya, ijtimoiy va siyosiy larzalar sharoitida ushbu funktsiyalarni

davlat byudjetidan moliyalashtirish samarasining pasayishini kuzatish mumkin4.

D. Karnegi aytganidek, har bir normal shaxs sog’lom bo’lishni, oziqlanishni, uyqu va dam

olishni, pul va pulga sotib olinadigan predmetlarni, narigi dunyodagi yaxshi hayotni, his-

tuyg’ularni, o’z farzandlarining muvaffaqiyatlarini, o’zining kerakli inson sifatida his etishni va

boshqalarni istaydi.

Har bir shaxs (bola va katta yoshdagi shaxs, ayol va erkak, boy va kambag’al, bog’bon va

prezident) ob’ektiv ravishda beshta guruhga bo’linganehteyojga ega bo’ladi:

1. Moddiy exteyoj(oziq-ovqat, kiym-kechak, uy-joy, muhit);

2. Sensor exteyoj (his-tuyg’u, turmush qurish);

3. Taraqqiyot exteyoji (o’qish, o’rganish)

4. Ma’naviy va madaniy ehtiyojlar (kino, san’at, adabiyot)

5. Ijtimoiy ehtiyojlar (o’zini anglash, boylik, boshqaruvchilik)

Exteyojlar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlari, va jamiyat taraqqiyotiga

qarab o’zgarib turadi va har doim mavjud bo’ladi. Exteyojlar shaxsning fiziologik organizm

sifatida mavjud bo’lishini, inson shajarasining mavjud bo’lishini, o’rab turgan ijtimoiy muhitda

o’zini anglashni va takomillashib borishini ta’minlaydi.

Inson ehtiyojining asosiy qismi, ayniksa fiziologik qismi individual ravishda hayot

boyliklarini (oziq-ovqat, uy-joy va boshqalar) mustaqil o’zlashtirish asosida qanoatlantiriladi.

Shuningdek, birlamchi exteyojga ega bo’lgan shunday exteyojlar borki, ular:

birinchidan, har bir shaxsga birdek zarur,

ikkinchidan, bajarilishi shart bo’lgan,

uchinchidan, ma’lum bir to’lovlarni talab etadi.

Ularga avvalo insonning yashash huquqi kiradi. Albatta ushbu exteyoj ma’lum bir

sub’ektlar va organlar orqali tartibga solinadi. Ushbu xizmatlar avvalo ma’lum bir to’lovlarni

talab etadi. Boshqa tomondan olib qaralganda inson dunyoga xech kanday boyliksiz va xech

nimasiz keladi. Bozor munosabatlari sharoitida pul barcha tovar va xizmatlar uchun umumiy

ekvivalent hisoblanadi. Bu sharoitda inson uchun asosiy faoliyat ko’proq pul topish ilinji yotadi.

Pul miqdori kanchalik ko’p bo’lsa, inson ehtiyoji shuncha ko’p va to’liqroq qoplanishiga yordam

beradi va uning prestiji ortib boradi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida fuqarolar va jamiyat himoyasi, huquq tartibotni ta’minlash

davlatning mavjud bo’lishini talab etadi. Bundan esa, pul mablag’larini shakllantirish va ularni

sarf etish barcha iqtisodiy sub’ektlar: shaxs, jamoa va davlatning asosiy, ob’ektiv va birinchi

darajali vazifasiga aylanib boradi.

Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar o’zining daromadlarini aniq

xarajatlariga biriktirilmasligi hisobiga mablag’larning moslashishiga ko’mak beradi. Ammmo

xarajat moddalari bo’yicha mablag’larning ortiqroq yo’naltirishga erishmaslik lozim, xususan

4 Muhammad Yussu, Juan Luis Larrabure, Cihan Terzi “Voluntary contributions in united nations system

organizations. 2012n. Jeneva. P.24

”

bunda ijtimoiy talablar maxsus e’tiborni talab etadi, chunki hamma vaqt ushbu maqsadlar uchun

xarajatlarni kamaytirishdek xavf mavjud bo’ladi. Shuning uchun ham rivojlanishning eng muhim

yo’nalishlarini aniqlash va mablag’larni maqsadli ishlatilishi va yo’naltirilishi ta’minlash muhim

ahamiyat kasb etadi.

Ushbu holatlar maqsadli umumdavlat vazifalarini moliyalashtirishda tegishli byudjetdan

tashqari fondlarni tashkil etish uchun asos bo’ldi.

Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ikki usuldan foydalanish mumkin:

• ma’lum maqsadli qismini davlat yoki mahalliy byudjetlardan ajratish;

• hukumat qarorlariga asosan aniq maqsadli yangi byudjetdan tashqari fondlarni tashkil

etish.

• Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida ikala usuldan ham foydalanilmoqda.

• Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning iqtisodiy mohiyati davlat

funktsiyalarini bajarishga yo’naltiriladigan markazlashgan pul fondining shakllantirilishi va

ishlatilishi bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy munosabatlar tizimida namoyon bo’ladi.

• Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy mohiyati, bir

tomondan, alohida aholi qatlamlariga va iqtisodiy sub’ektlarga majburiy ajratmalar yukining

darajasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan, jamg’armalar mablag’larini ishlatish yo’nalishlari

bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, davlat maqsadli va byudjetdan tashqari

jamg’armalarning ijtimoiy mohiyati quyidagi ikki savolga javob berish bilan ochib beriladi:

• jamg’armalarni shakllanishida kim bevosita qatnashadi?

• jamg’armalarmablag’lari qanday maqsadlarga va kimning manfaatlari yo’lida

sarflanadi?

Byudjetdan tashqari fondlarni tashkil etishning maqsadi5 jamiyat uchun muhim bo’lgan

xarajatlarni byudjet mablag’laridan tashqari mustaqil manbalar hisobidan ta’minlashdir.

Byudjetdan tashqari fondlarni tashkil etilishining muvofiqligini ta’minlovchi yana bir

muhim omil – bu byudjet taqchilligidir. Xarajatlarni daromaddan o’sib ketishi kuchayishiga

moliyaviy resurslarni faqat qidirib topishda emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan

tushgan mablag’larni qayta guruxlanishini xam talab etadi. Va nihoyat, xo’jalik yuritishning va

xususiylashtirishning ko’p qirrali shakllari, byudjet shakllari bilan bir qatorda jamiyatda pul

mablag’larni qayta taqsimlashni yangi usullarini qo’llash zaruriyatini qat’iy talab etadi.

Byudjetdan tashqari fondlar dastlab, mahsus fondlar shaklida yoki byudjet kelib chiqqunga

qadar mahsus hisoblar shaklida paydo bo’lgan. Hukumat o’zining faoliyatining kengayishi bilan

ularni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’larni talab etuvchi yangi xarajatlarga ehtiyoj

sezardi. Bu mablag’lar mahsus maqsadlar uchun mo’ljallangan alohida fondlarda yig’ilar edi. Bu

fondlar qoidaga ko’ra vaqtinchalik xarakterga edi. Davlatning rejalashtirgan tadbirlarini amalga

oshirib bo’lganidan keyin ushbu fondlar o’z faoliyatini to’xtatar edi. Shu bilan bog’liq ravishda

fondlar soni doimiy o’zgarib turar edi.

Markazlashgan davlatning barqarorlashishi bilan birgalikda mahsus fondlarni

muvofiqlashtirish davri boshlandi. Turli fondlarni birlashtirilishi asosida davlat byudjeti tuzildi.

Bugungi kunda byudjet bilan bir qatorda byudjetdan tashqari fondlarning ahamiyati ortib

bormoqda. Byudjetdan tashqari fondlarga badallarni to’lovchi sifatida yuridik va jismoniy

shaxslar (tadbirkorlar)-ijtimoiy kafolatlarning iste’molchilari hisoblanar ekan, to’lovlar va

fondlar pul mablag’larining taqsimlanishi mamlakatning barcha fuqarolariga ta’luqli bo’ladi va

shuning uchun ham byudjetdan tashqari fondlar samarali faoliyat ko’rsatishida ularning

qiziqishlari kuzatiladi.

Davlat o’z tadbirlarini moliyalashtirish uchunaholi daromadlarining bir qismini fondlarga

jalb etadi.

Byudjetdan tashqari fondlar ikkita asosiy vazifani bajaradi:

• iqtisodiyotning muhim tarmoqlarini qo’shimcha mablag’lar Bilan ta’minlash;

5 Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.26

• aholi uchun ijtimoiy xizmatlarni kengaytirish.

Byudjetdan tashqari fondlar moliya tiziminingbir bug’ini bo’lishi bilan birgalikda bir necha

xususiyatlarni o’zida kasb ettiradi:

• hukumat va boshqaruv organlari tomonidan rejalashtiriladi hamda qat’iy maqsadli

yo’naltirilgan bo’ladi;

• fondlar mablag’laridan byudjetga kiritilmagan davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun

foydalaniladi;

• asosan yuridik va jismoniy shaxslarning ajratmalari asosida shakllantiriladi;

• fondlarga sug’urta badallari va ularni to’lashda yuzaga keladigan o’zaro aloqalar soliqli

xarakterga ega, badallar tarifi davlat tomonidan belgilanadi va majburiy xisoblanadi;

• fondlar pul mablag’lari davlat qaramog’ida bo’lib, ular byudjetlar, shuningdek boshqa

fondlar tarkibiga kirmaydi hamda qonun xujjatlarida e’tirof etilmagan maqsadlarda

ishlatilmaydi;

• fondlar mablag’laridan foydalanish ko’rsatmaga asosan foydalaniladi.

Shunday qilib, byudjetdan tashqari fondlar – davlat organlari tomonidan milliy daromadni

aholining ma’lum ijtimoiy guruhlari foydasiga qayta taqsimlashning bir usulidir (1.2-rasm).

1.2-rasm. Byudjetdan tashqari fondlarning tarifi6

Byudjetdan tashqari fondlar - davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat

ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida moliyaviy resurslardan qat’iy

maqsadli foydalanishning shaklidir.

Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar quyidagi asosiy funktsiyalarni7 bajaradi:

1. Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funktsiyasi;

2. Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funktsiyasi;

3. Ijtimoiy funktsiyasi;

4. Nazorat funktsiyasi.

6 Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.10-14

7 Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.32

BY

uD

JE

TD

AN

TA

Sh

QA

RI

FO

ND

LA

R ma’lum bir ijtimoiy guruhlar va aholi tabaqalari manfaatlari uchun

milliy daromadni qayta taqsimlashning bir usuli

umumdavlat yoki hududiy ahamiyatidagi aniq ijtimoiy-iqtisodiy

ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun mamlakat moliyaviy resurslarini

qayta taqsimlash va foydalanishning maxsus shakli

davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat

ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida

moliyaviy resurslardan qat’iy maqsadli foydalanishning shakli

Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funktsiyasi. Davlat maqsadli va

byudjetdan tashqari jamg’armalar mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga

kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o’zining qayta taqsimlash funktsiyasi

bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari natijasida davlat maqsadli va

byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari shakllanadi. Davlat maqsadli va byudjetdan

tashqari jamg’armalar daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi

bo’lib, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini

shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda

etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi.

Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funktsiyasi. Majburiy ajratmalar va davlat

maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar xarajatlari orqali byudjet iqtisodiyotni tartibga

solish, investitsiyalarni rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hal

qiluvchi va muhim quroli bo’lib xizmat qiladi. Bunda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari

jamg’armalar mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ilg’or tarmoqlari qo’llab-quvvatlanadi.

Samaradorligi yuqori bo’lgan va o’zini tez qoplovchi loyihalarni davlat tomonidan qo’llab-

quvvatlash ham muhimdir.

Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy funktsiyasi. Davlat

ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar katta

o’rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari doirasidagi xizmatlarni ko’rsatadigan ijtimoiy

ta’minot va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash sohalarini mablag’ bilan ta’minlash, aholining

kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish - ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari

hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning harakatlantiruvchi

kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo’nalishdagi davlat tadbirlarini mablag’ bilan

ta’minlashda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy funktsiyasi

yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.

Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning nazorat funktsiyasi orqali

davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlarining shakllanishi, ular

mablag’larining oqilona va maqsadga muvofiq ishlatilishi, davlat maqsadli va byudjetdan

tashqari jamg’armalar mablag’ oluvchilarning moliya-xo’jalik faoliyati, ular tomonidan moliya

qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning taqsimlanish va

qayta taqsimlanish nisbatlari nazorat qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy

resurslarining shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib

bormoqda.

Davlatning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholi o’rtasida sodir bo’ladigan moliyaviy

munosabatlari byudjet munosabatlari deyiladi. Bu munosabatlarning moliyaviy munosabatlar

tizimining bir qismi sifatidagi o’ziga xos xususiyati shundaki, birinchidan, bu munosabatlar

ko’pqirrali taqsimlash jarayonida sodir bo’ladi va bu jarayonning ishtirokchisi bo’lib davlat

(tegishli hokimiyat organlari timsolida) qatnashadi. Ikkinchidan, bu munosabatlar umumdavlat

ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan markazlashgan pul mablag’lari fondining shakllanishi va

ishlatilishi bilan bog’liq.

Byudjet munosabatlari juda xilma-xildir, chunki ular ko’p pog’onali va kengqamrovli

taqsimlash jarayonining turli yo’nalishlarida (iqtisodiyot sektorlari, ijtimoiy faoliyat sohalari,

mamlakat hududlari o’rtasida) sodir bo’ladi. Bu munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki

har yili davlat ihtiyorida:

- kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun;

- mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun;

- mudofaa vazifalarini xal etish uchun;

- davlat boshqaruvining umumiy xarajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan milliy

daromadning bir qismi to’planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o’z

funktsiyalarini bajarishi uchun ma’lum darajada moddiy va moliyaviy bazaning zarurligi bu

munosabatlarining ob’ektiv zarur va mavjud bo’lishini taqozo etadi.

Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini aks ettiruvchi

davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning hajmi qator omillarga bog’liq:

- iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga;

- davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga;

- korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga;

- jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning xarakteriga,

- iqtisodiyotda va ijtimoiy soha-tarmoqlarda amalga oshirilayotgan tarkibiy

o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq.

Xulosa qilib aytganda, milliy iqtisodiyotni boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy-

iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini

muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari qatori, davlat maqsadli va

byudjetdan tashqari jamg’armalar ham muhim ahamiyat kasb etadi va ma’lum vazifalarni

bajaradi. Lekin bu vazifalarning samarali bajarilishi tegishli moliya mexanizmining ishlab

chiqilishini taqozo etadi. Moliya mexanizmining instrumentlari qatorida davlat maqsadli va

byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari va xarajatlari muhim ahamiyat kasb etadi.

4. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining turlari

Jahon tajribasida davlat maqsadli fondlarining juda ko’p turlari mavjud va bu ularni

ikki katta guruhga ajratish mumkin:

ijtimoiy yo’naltirilgan fondlari (pensiya fondlari, majburiy tibbiy sug’urta fondlari,

davlat bandlik fondlari, ijtimoiy sug’urta fondlari, aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash

umummilliy fondlari);

iqtisodiy yo’naltirilgan fondlari (o’z yo’nalishi va manbalariga ega).

Davlat ijtimoiy fondlari fuqarolarning pensiya olish, kasalligi, nogironligi, boquvchisini

yo’qotganligi sababli, shuningdek, sog’liqni saqlash va tibbiy yordam olish, ishsizlikdan himoya

qilinish uchun va boshqalar uchun ijtimoiy nafaqalarni olishdek konstitutsion huquqlarni

ta’minlashga yo’naltirilgan. Iqtisodiy fondlari jamiyatning xo’jalik va ijtimoiy xayotining

rivojlanishida davlat ta’siri imkoniyatlarini kengaytiradi.

Davlat maqsadli fondlarining mablag’laridan foydalanish fondlarining maqsadi, aniq

iqtisodiy sharoitlar va ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan dasturlardan kelib

chiqiladi.Mablag’larning ma’lum bir qismi ta’sischilik faoliyatiga hamda qimmatli qog’ozlarga

quyiladi. Davlat maqsadli fondlari investor sifatida hamda moliya bozori ishtirokchisi sifatida

ishtirok etishi mumkin.

Davlat maqsadlifondlari maqsadli fondlari maqsadli ishlatilishga yo’naltirilgan. Odatda

ularning nomida mablag’larning ishlatilish maqsadi qayd etiladi. Davlat maqsadlifondlarini

shakllantirishning manbalari ular tashkil etgan vazifalarning xarakteri va masshtabiga qarab

aniqlanadi. Manbalarning turi va xajmiga rivojlanishning u yoki bu bosqichidagi mamlakatning

iqtisodiy va moliyaviy holati ta’sir etadi.

Byudjetdan tashqari fondlar haqida gap ketganda, shuni ta’kidlash lozimki, bu fondlar har

doim ham davlatga tegishli bo’lmaydi, jamiyatning taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy

ehtiyojlarni kengayishi jamiyat a’zolarining turli xil, kengayib borayotgan qiziqishlarini

qondirishga maqsad qilib quyilgan nodavlat byudjetdan tashqari fondlarning rivojlanishiga

to’rtki bo’ldi. Maqsadli jamg’armalarni quyidagi xususiyatlar bo’yicha tasniflash mumkin (2-

rasm):

Tashkiliy usuliga ko’ra:

- maqsadli jamg’armalarni tashkil qilish uchun mahsus ajratilgan byudjet mablag’lari

hisobidan;

- o’z mablag’lari hisobidan.

Shakllanish usuliga ko’ra:

- Mahsus o’rnatilgan soliqlar va majburiy ajratmalar hisobiga;

- Davlat byudjetidan assignatsiyalar;

- Mahsus yoki ixtiyoriy zaymlarnichiqarish;

- Qimmatli qog’ozlar emissiyasi va joylashtirilishi orqali.

Amal qilish muddatiga ko’ra:

- Doimiy, doimiy va uzoq muddatda faoliyat yurituvchi;

- Vaqtinchalik, jamiyat rivojlanishining ma’lum bosqichida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy yoki

ekologik vazifalarini bajarish uchun tashkil etilgan.

Tegishlilik huquqi va mulkiy tegishliligiga ko’ra:

- davlat;

- davlatlararo;

- xalqaro.

Maqsad va vazifalariga ko’ra:

- ijtimoiy;

- sug’urta;

- iqtisodiy;

- kredit;

- ilmiy-tadqiqot;

- investitsion;

- ekologik;

- siyosiy va boshqalar.

Markazlashish darajasiga ko’ra:

- markazlashgan;

- markazlashmagan.

Mablag’lar ishlatilishining maqsadli yo’naltirilishiga ko’ra byudjetdan tashqari fondlar

ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik va boshqa fondlarga ajratiladi. Ijtimoiy ahamiyatdagi fondlar davlat

organlariga faol ijtimoiy siyosatni yuritishga ko’mak beradi.Ushbu fondlarni shakllantirishda

asosan sug’urta qilingan shaxslarning sug’urta badallaridan, tadbirkorlarning sug’urta

badallaridan, subsidiyalar va davlatning foizsiz ssudalaridan foydalaniladi. O’zbekiston

Respublikasida ijtimoiy fondlarga Pensiya Fondini, Bandlikka ko’maklashuvchi davlat

jamg’armasini va boshqa nodavlat fondlarini (“Nuroniy”, “Mehr nuri”, “Sen yolg’iz emassan”

fondlari) kiritish mumkin. Davlat ijtimoiy fondlari fuqarolarning pensiya olish, kasalligi,

nogironligi, boquvchisini yo’qotganligi sababli, shuningdek, sog’liqni saqlash va tibbiy yordam

olish, ishsizlikdan himoya qilinish uchun va boshqalar uchun ijtimoiy nafaqalarni olishdek

konstitutsion huquqlarni ta’minlashga yo’naltirilgan. Iqtisodiy fondlar jamiyatning xo’jalik va

ijtimoiy xayotining rivojlanishida davlat ta’siri imkoniyatlarini kengaytiradi. O’zbekiston

Respublikasida iqtisodiy fondlarga Respublika Yo’l fondini, davlat mulk qumitasining mahsus

hisob varag’ini va boshqa fondlarni kiritish mumkin.

Oltmishinchi yillarning boshlaridan rivojlangan davlatlarda ilmiy-texnik fondlarni tashkil

etishga kata e’tibor berilmoqda. Ushbu fondlarning daromad qismini shakllantirishda byudjet

mablag’lari qatorida yirik kompaniyalarning mablag’lari, universitetlarning badallari va boshqa

manbalardan foydalaniladi. Yuqorida ta’kidlangan fondlarning mablag’lari fundamental

tadqiqotlar, ilmiy markazlar qurilishi, kadrlarni tayyorlash sohasidagi dasturlarni

moliyalashtirishga yo’naltiriladi.

Turli mamlakatlarda turli yo’nalishlarga qaratilgan fondlar ularda tanlangan moliyaviy

siyosatiga mos ravishda tashkil etiladi. Bir mamlakatda mavjud bo’lgan byudjetdan tashqari

fondning mavjudligi ikkinchi bir mamlakatda ham huddi shu fondning mavjud bo’lishiga asos

bo’lmaydi. Masalan, Rossiya federatsiyasida Ijtimoiy sug’urta fondi mavjud, O’zbekiston

Respublikasida ijtimoiy sug’urta funktsiyasini Pensiya fondi bajaradi.

Davriylik xususiyatiga ko’ra byudjetdan tashqari fondlarni doimiy va vaqtinchalik

fondlarga ajratish mumkin. Vaqtinchalik fondlar ma’lum bir davrga tuzulib, o’zining oxirgi

maqsadini amalga oshirganidan so’ng to’xtatiladi. Masalan O’zbekiston Respublikasida

vaqtinchalik fondlar jumlasiga Maktab ta’limi fondini kiritish mumkin. Ushbu fondning tashkil

etilishi va foydalanilishi 2004-2009 yillarga mo’ljallangan maktab ta’limini rivojlantirish Davlat

umummilliy Dasturini amalga oshirish bilan bog’liqdir.

Davlat byudjetida jamlangan byudjetdan tashqari fondlar davlat maqsadli fondlar

hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimida jamlanadigan davlat maqsadli

byudjetdan tashqari fondlar tarkibi keltirilgan.

Byudjetdan tashqari fondlar maqsadli ishlatilishga yo’naltirilgan. Odatda ularning nomida

mablag’larning ishlatilish maqsadi qayd etiladi. Byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirishning

manbalari ular tashkil etgan vazifalarning xarakteri va masshtabiga qarab aniqlanadi.

Manbalarning turi va xajmiga rivojlanishning u yoki bu bosqichidagi mamlakatning iqtisodiy va

moliyaviy holati ta’sir etadi.

1.3-rasm. Byudjetdan tashqari fondlarning tasniflanishi

8.

Byudjetdan tashqari fondlarning mablag’laridan foydalanish fondlarning maqsadi, aniq

iqtisodiy sharoitlar va ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan dasturlardan kelib

chiqiladi.Mablag’larning ma’lum bir qismi ta’sischilik faoliyatiga hamda qimmatli qog’ozlarga

quyiladi. Byudjetdan tashqari fondlar investor sifatida hamda moliya bozori ishtirokchisi sifatida

ishtirok etishi mumkin.

8 Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.52-57

Byudjetdan tashqari fondlarning tasniflanishi

Tashkiliy usuliga

ko’ra

Faoliyat davriga

ko’ra

Shakllanish usuliga

ko’ra

-byudjet mablag’lari;

- fondlarning o’z

mablag’lari fondov

-doimiy

-vaqtinchalik

-mahsus ajratmalar;

-byudjet

assignatsiyalari

Tegishlilik

darajasiga ko’ra

Markazlashtirish

darajasiga ko’ra

Maqsad va

vazifalariga ko’ra

-davlat;

-davlatlararo;

-xalqaro

markazlashgan;

markazlashmagan

ijtimoiy;sug’urta;

iqtisodiy;

kredit;

tadqiqot;

investitsion;

ekologik;

siyosiy va boshqalar

2-MAVZU: DAVLAT MAQSADLI VA BUDJETDAN TASHQARI FONDLARNING

IJTIMOIY-IQTISODIY MAZMUNI VA AHAMIYATI

MA’RUZA REJASI:

1. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va

mohiyati

2. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarning guruhlanishi

3. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarning jamlanma budjet tarkibidagi o’rni

4. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar faoliyatining huquqiy- me’yoriy

asoslari

5. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar ijrosini amalga oshiruvchi organlar

6. Davlatning maqsadli va boshqa budjetdan tashqari fondlarning tushumlarini to’plash

va taqsimlash







jamg’armalari

1. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni

va mohiyati

Ijtimoiy va iqtisodiy siyosat muvozanati o’zida jamiyatning rivojlanish maqsadi va unga

erishish tadbirlari muvofiqligini mujassamlashtiradi. Bu muvozanatning aniq shakli fond va

iste’mol, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy adolat, iqtisodiy rivojlanishning turli modellararo

o’zaro muvozanatida yaqqol ko’rinadi.

O’zbekiston Respublikasida aholining yuqori turmush darajasini ta’minlash va kuchli

ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga asoslangan huquqiy demokratik jamiyat qurish kabi

maqsadli vazifa qo’yilar ekan, bunda davlatning maqsadli fondlarining hozirgi va istiqboldagi

rivojlanishining xususiyatlarini hisobga olishimiz kerak.

O’zbekistonda bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish bosqichida va islohotlarning

chuqurlashuvi sharoitida kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yangicha amaliy va samarali

shakllarni qo’llashni talab etadi. Jahon tajribasining ko’rsatishicha, davlatning maqsadli fondlari

tizimi faoliyatini yo’lga qo’yish va undan samarali foydalanish kuchli ijtimoiy siyosatni amalga

oshirishda muhim o’rin tutadi.

Respublikamizdagi islohotlarning barcha bosqichlarida ijtimoiy siyosatning asosiy

yo’nalishlari bo’yicha maqsadli fondlar shakllantirildi. Albatta, shu kungacha bu fondlarining

amal qilishi aholini ijtimoiy himoyalashning jamiyatimiz boyligiga aylangan yutuqlariga hissa

bo’lib qo’shilmoqda. Endilikda ijtimoiy siyosatning yangi bosqichi talablariga muvofiq, ob’ektiv

ravishda maqsadli fondlar sonini ko’paytirish va ularning barchasini amal qilish samaradorligini

oshirishga tobora ko’proq e’tibor qaratilmoqda.

Hozirgi kunda mamlakat moliya tizimi oldiga qo’yilgan muhim vazifalardan biri Davlatning

maqsadli fondlari faoliyatidan samarali foydalanish hisoblanadi.

Hozirgi sharoitda davlat maqsadli fondlarining o’rni va roli juda muhimdir. Chunki, Davlat

byudjeti daromadlari va xarajatlarini samarali boshqarishda, aholi turmush darajasini oshirishda,

ishlab chiqarishni rag’batlantirishda bevosita Davlat byudjeti bilan birga Davlatning maqsadli

fondlarining dan ham foydalaniladi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ishlovchilar, korxonalar, davlat va jamiyat

manfaatining yangi munosabatiga xos ijtimoiy himoyaning shakl va mexanizmlarini yaratish

zarurati kelib chiqdi. Davlat bu fondlarining mablag’lari bilan ishlab chiqarish jarayoniga

aralashadi, tashkilot va muassasalarga kreditlar va subsidiyalar beradi. Ijtimoiy siyosat chora-

tadbirlarini moliyaviy ta’minlaydi, shuningdek, aholiga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatadi. Davlatning

maqsadli fondlarning izchil faoliyati natijasida aholi kuchli ijtimoiy himoya qilinishi bilan birga,

iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari ham rivojlantiriladi.

Ayni paytda Davlatning maqsadli fondlari nafaqat davlatning daromadlar bazasini

ta’minlashi va kelib tushgan pul mablag’larini xarajat qilishi lozim, balki jamiyatda

makroiqtisodiy barqarorlikni hamda aholining optimal bandligini ham ta’minlashi zarur. Chunki,

O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish maqsadida amalga

oshirilayotgan iqtisodiy islohotlardan ko’zlangan maqsad aholi turmush farovonligini

yaxshilashdir.

Bizga ma’lumki, nar bir jamiyat o’zining milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlariga asosan

mehnatga qobiliyatsiz aholi qatlamini, vaqtinchalik ishsiz aholi qatlamini himoya qilishni va

boshqa vazifalarni o’z bo’yniga oladi. Jahon tajribasidan ko’rinadiki, ushbu maxsus davlat

maqsadli funktsiyalarini davlat byudjetidan amalga oshirish hamma vaqt ham samarali emas.

Qoidaga ko’ra, inqirozlar, yuqori inflyatsiya, ijtimoiy va siyosiy larzalar sharoitida ushbu

funktsiyalarni davlat byudjetidan moliyalashtirish samarasining pasayishini kuzatish mumkin.

Davlat byudjeti o’zining daromadlarini aniq xarajatlariga biriktirilmasligi hisobiga

mablag’larning moslashishiga ko’mak beradi. Ammo xarajat moddalari bo’yicha mablag’larning

ortiqroq yo’naltirishga erishmaslik lozim, xususan bunda ijtimoiy talablar maxsus e’tiborni talab

etadi, chunki hamma vaqt ushbu maqsadlar uchun xarajatlarni kamaytirishdek xavf mavjud

bo’ladi. Shuning uchun ham rivojlanishning eng muhim yo’nalishlarini aniqlash va mablag’larni

maqsadli ishlatilishi va yo’naltirilishi ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Yuqoridagi holatlar maqsadli umumdavlat vazifalarini moliyalashtirishda tegishli

Davlatning maqsadli fondlarini tashkil etish uchun asos bo’ldi.



• hukumat qarorlariga asosan aniq maqsadli yangi Davlatning maqsadli fondlarini tashkil

etish.

Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida ikkala usuldan ham foydalanilmoqda.

Davlatning maqsadli fondlarining byudjet paydo bo’lishidan ancha avval vujudga kelgan.

Ularning paydo bo’lishi davlat faoliyatining kengayishiga yangi xarajatlar va tegishli ravishda

ularni amalga oshirishga zarur bo’lgan qo’shimcha mablag’lar bilan bog’liq. Davlat

fondlariningsoni doim o’zgarib turgan, ular asosan vaqtinchalik xususiyatga ega, maxsus fondlar

yoki alohida hisob varaqlar ko’rinishida bo’lgan va ularni boshqarish uchun qo’shimcha

mablag’lar talab etilgan.

Hozirgi sharoitlarda Davlatning maqsadli fondlari aktualligi saqlanib qolmoqda, ayniqsa

o’tish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda va iqtisodiy tangliklar davrida. Chunki:

• bu fondlar byudjet bilan birgalikda davlatning iqtisodiyotga aralashuviga imkon beradi va

tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlashni ta’minlaydi;

• Davlatning maqsadli fondlariningmaqsadli xarakteri va maqsadi ularning mablag’laridan

samarali foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilishni yengillashtiradi;

• ma’lum bir hollarda (faol saldo mavjudligi) fondlarining mablag’lari byudjet taqchilligini

qoplash uchun jalb qilinishi mumkin.

Davlatning maqsadli fondlarining tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun muhim bo’lgan


Davlatning maqsadli fondlarining davlat moliyasi tarkibining muhim bo’g’ini sifatida davlat

jamlanma byudjeti tarkibida muhim o’rinni egallaydi.

Moliya tizimining bo’g’inlari: umumdavlat moliyasi, moliya bozori, sug’urta va xo’jalik

sub’ektlari moliyasi tarkibida asosiy o’rin umumdavlat moliyasi bo’lib, uning tarkibi jamlanma

byudjet yoki konsolidatsiyalashgan byudjetdan tashkil topadi. Jamlanma byudjet tarkibida

davlat byudjeti va davlatning maqsadli fondlari birlashadi.

Davlatning maqsadli fondlariningdavlat tomonidan jamiyat extiyojlarini va mustaqil

kompleks ravishda xarajat kilish uchun jalb etilgan mablag’larni qayta taqsimlash va ulardan

foydalanish bilan bog’liq munosabatlardir.

2.1-rasm. Davlatning maqsadli fondlarining afzalliklari9

Professor L.A. Drobozinaning fikricha, Davlatning maqsadli fondlari jamiyatdagi ayrim

xarajatlarni moliyalashtirish va komleks ravishda tezkor mustaqillik asosida mablag’larni

sarflash, davlat orqali jalb qilinadigan moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash va foydalanish

usulidir. Bunday fondlar vaqtinchalik tusga ega bo’ladi. Davlat tomonidan belgilangan

tadbirlarning bajarilishi va ularni moliyalashtirishning to’xtatilishi sababli fondlar ham o’z

faoliyatini to’xtatadi. Shundan kelib chiqib, fondlarning miqdori doimo o’zgarib boradi: ba’zilari

tugatiladi, ba’zilari tashkil etiladi.

Davlat maqsadli fondlari - Davlat byudjeti tarkibida jamlantiriladigan fondlar bo’lib,

ularning har biri uchun mablag’lar manbalari, har bir manbadan mablag’ tushish normalari va

shartlari, shuningdek, shu mablag’lardan foydalanilishi mumkin bo’lgan maqsadlar qonun

hujjatlari bilan belgilanadi.

O’zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksida belgilanishicha Davlat maqsadli fondlari

quyidagilardir10

:

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya fondi

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l fondi

Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar fondi

O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat fondi

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Umumta’lim

maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya

qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash fondi

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan yerlarning

meliorativ holatini yaxshilash fondi

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o’quv yurtlarining moddiy-

texnika bazasini rivojlantirish fondi.

Davlat maqsadli fondlarini tuzish, fond mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish

tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

9 Qosimova G., Karimova Z. Byudjetdan tashqari fondlar. O’quv qo’llanma. – T.: “Iqtisod-moliya”. 2008.

10O’zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi, 6-bob, 36 -modda

Davlatning maqsadli fondlarining afzalliklari

ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarni moliyaviy mablag’lar bilan

ta’minlashning qoldiq tamoyillarini bartaraf etish imkonini beradi

byudjet xarajatlarining bir qismini o’z zimmasiga oladi va byudjetdan

mablag’ bilan ta’minlash muammosini ma’lum darajada hal qiladi

mablag’lardan maqsadli foydalanadi va moliyaviy resurslarni

ko’paytirish imkonini yaratadi

2. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarning guruhlanishi

Budjet - davlatning oldida turgan maqsad va vazifalarini moliyaviy ta’minlashga

mo‘ljallangan pul mablag‘lari fondini shakllantirish va xarajat qilish shaklini aks ettiradi.

Budjetga mamlakat moliyaviy tizimida boshqaruvchilik holati tegishlidir. U umumdavlat

moliyaviy resurs fondini shakllantirish va foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan, bir tomondan,

davlat o‘rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir qismini, ikkinchi tomondan korxonalar va

aholi o‘rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir qismini anglatadi.

Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta taqsimlanadi. Yalpi

ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy ehtiyojlar: maorif, sog‘liqni

saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj

qatlamni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, havfsizlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va

favqulodda holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo‘lishi zarurati tufayli

kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish

jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo‘ladi.

Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatini iqtisodiy

imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi.

Budjet - murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, chunki uning moddiy asosini

kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi.11

Budjet munosabatlari davlat bilan xo‘jalik sub’ektlari hamda aholi o‘rtasidagi qiymat

taqsimlanish jarayonida paydo bo‘luvchi moliyaviy munosabatlardir. Bunday moliyaviy

munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, birinchidan, yuqorida

ta’kidlaganimizdek, ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash bosqichida vujudga keladi,

ikkinchidan, markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish va undan davlat manfaatlari

yuzasidan foydalanishga yo‘naltiriladi. Davlat manfaatlari esa - bu ijtimoiy manfaatlar

hisoblanadi. Budjet davlatning asosiy markazlashtirilgan moliyaviy resurslar fondi sifatida

o‘ziga xos ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.

Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish

tizimida markaziy bo‘g‘inda ishtirok etishi bilan aholining ma’lum qatlami manfaatlarini o‘zida

namoyon qiladi. Bu tushunchada budjet munosabatlari o‘zida iqtisodiy rivojlanishning aniq

falsafasi va ideologiyasini aks ettiradi.

Budjet munosabatlari ob’ektiv xarakter kasb etadi, chunki budjet davlat va unga tegishli

funktsiyalarni amalga oshirishda muhim moddiy-moliyaviy baza shakllantirilishi uchun ob’ektiv

zaruriyatdir. Shu bilan birgalikda budjet munosabatlari bazis elementi hisoblanadi. Takror ishlab

chiqarish jarayonida budjet munosabatlari ularga muvofiq keluvchi moddiy shaklni oladi.

Budjet munosabatlari - jamiyat iqtisodiy tizimining elementidir. Iqtisodiy kategoriya

sifatida budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Budjetning

moliyaga xos sifat belgilari birinchidan, ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida,

aniqrog‘i, qayta taqsimlanishi jarayonida vujudga kelib, pul munosabatlarining o‘ziga xos shakli

hisoblanadi. Ikkinchidan, budjet markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish,

taqsimlash va undan foydalanishga yo‘naltirilgan fond hisoblanadi.

Davlat budjeti – bu tegishli darajadagi (markaziy yoki mahalliy) davlat boshqaruv organi

tomonidan ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan moliyaviy reja bo‘lib, unda davlatning o‘z

funktsiyalaridan kelib chiqib amalga oshiradigan asosiy xarajatlari hamda ularni moliyalashtirish

uchun zarur daromadlar o‘z aksini topadi.

O‘zbekiston Respublikasining 2013 yil 26-dekabrda qabul qilingan «Budjet kodeksi» ga

muvofiq, Davlat budjeti- davlat vazifalari va funktsiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun

mo‘ljallangan markazlashtirilgan pul jamg‘armasi12

.

11

Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.42 12

O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2013 y., 52-I-

son) 3-modda. 2013 yil 26-dekabrda qabul qilingan

Turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil

etishni va tuzish printsiplarini ifodalaydigan, budjet jarayonida ular o‘rtasida, shuningdek

budjetlar hamda budjet mablag‘lari oluvchilar o‘rtasida vujudga keladigan o‘zaro munosabatlar

majmuiga budjet tizimi deyiladi. Ko‘pchilik hollarda, soddaroq tarzda, budjet tizimi deyilganda

esa, mamlakatdagi mavjud budjetlar majmui tushuniladi.

Budjet tizimi mamlakat budjet tuzilishining tarkibiy qismi bo‘lib, uning ma’lum bir

qismini o‘zida ifoda etadi. Shu ma’noda, budjet tizimi budjetning o‘zaro bog‘liqlikda bo‘lgan

bo‘g‘inlarining o‘zaro yig‘indisidan iboratdir. Mamlakatning budjet tizimi jamiyatning siyosiy

tuzilishiga, davlatning iqtisodiy tizimiga va uning ma’muriy-hududiy bo‘linishiga bevosita

bog‘liq.

Hozirgi paytda Davlat budjeti jahondagi har bir davlatning eng muhim institutlaridan biri

hisoblanadi. Uning samarali faoliyat ko‘rsatishi iqtisodiy o‘sishning sifatiga va ijtimoiy

farovonlikning darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Davlat budjetining barqarorligi mamlakat

iqtisodiyoti va eng avvalo, uning ijtimoiy sohasi holatini xarakterlaydigan eng muhim

ko‘rsatkichlardan biridir.

O‘zbekiston Respublikasining jamlangan (konsolidatsiyalashgan) budjeti tarkibiga

quyidagilar kiradi13

:

Davlat budjeti;

davlat maqsadli jamg‘armalarining budjetlari;

O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘lari.

O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti O‘zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi tomonidan moliya yili yakunlari bo‘yicha tahliliy maqsadlar uchun hamda

budjet tizimi budjetlarining (budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg‘armalari bundan

mustasno) barcha tushumlari va xarajatlarini hamda O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va

taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larini, ular o‘rtasidagi transfertlarni hisobga olmagan holda

hisobga olib borish uchun tuziladi.

O‘zbekiston Respublikasi jamlangan budjet tizimini quyidagi 1.1-rasmda ko‘rishimiz

mumkin.

Demak, Davlat budjeti quyidagi darajadagi budjetlardan iborat:

- O‘zbekiston Respublikasining respublika budjeti;

- Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti tuzilmasiga Qoraqalpog‘iston Respublikasining

respublika budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi tumanlari va shaharlarining budjetlari kiradi.

Viloyatlar mahalliy budjetlari tuzilmasiga viloyat budjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va

shaharlarining budjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy budjeti tuzilmasiga shahar budjeti va

shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning budjetlari kiradi.

Davlat maqsadli jamg‘armalari quyidagilardir:

- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya

jamg‘armasi;

- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jamg‘armasi;

- Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar jamg‘armasi;

- O‘zbekiston Respublikasining Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi;

- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Umumta’lim


qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasi;

- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘oriladigan erlarning meliorativ

holatini yaxshilash jamg‘armasi;

13

O‘sha yerda

- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o‘quv yurtlarining moddiy-

texnika bazasini rivojlantirish jamg‘armasi.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya

jamg‘armasi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti, ijtimoiy nafaqalar to‘lash, kompensatsiya

to‘lovlari va boshqa to‘lovlar bo‘yicha xarajatlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan majburiy

to‘lovlar, badallar, shuningdek boshqa manbalardan tushadigan mablag‘larni jamlaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jamg‘armasi

majburiy to‘lovlardan va boshqa manbalardan tushadigan mablag‘larni jamlaydi, keyinchalik

ulardan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari tarmog‘ini rivojlantirish va takomillashtirish

dasturlarini (loyihalarini) hamda ularning lozim darajadagi texnik holati va o‘tkazish qobiliyatiga

erishishga qaratilgan tadbirlarni moliyalashtirish uchun foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jamg‘armasining yuqori boshqaruv organi

Jamg‘arma kengashidir.

Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar jamg‘armasi davlat mulkini

xususiylashtirishdan tushadigan, belgilangan tartibda taqsimlanadigan mablag‘larni jamlaydi

O‘zbekiston Respublikasining Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi bandlik va

aholini ijtimoiy muhofaza qilish sohasidagi xarajatlar moliyalashtirilishini ta’minlash uchun

belgilangan miqdordagi yagona ijtimoiy to‘lov tushumlari,vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni

joylashtirishdan olingan daromadlar vaqonun hujjatlariga muvofiq boshqa mablag‘larni

jamlaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Umumta’lim


qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasi Umumta’lim maktablari, kasb-hunar

kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal

ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasiga majburiy ajratmalar,vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni

joylashtirishdan olingan daromadlar,qonun hujjatlariga muvofiq boshqa manbalardan tushadigan

mablag‘larni jamlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari

Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini

rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasining yuqori boshqaruv

organi Jamg‘armani boshqarish kengashidir.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘oriladigan erlarning

meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasi sug‘oriladigan erlarning meliorativ holatini

yaxshilashga doir dasturlarni (loyihalarni) hamda meliorativ ob’ektlarning lozim darajadagi

texnik holatini ta’minlash bo‘yicha tadbirlarni moliyalashtirishga, shuningdek meliorativ texnika

olishga yo‘naltiriladigan maqsadli moliyaviy resurslarni jamlaydi. O‘zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash

jamg‘armasining yuqori organi Jamg‘arma kengashidir.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o‘quv yurtlarining moddiy-

texnika bazasini rivojlantirish jamg‘armasi oliy o‘quv yurtlarining moddiy-texnika bazasini

modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo‘yicha tadbirlarni

moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan maqsadli moliyaviy resurslarni jamlaydi. O‘zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o‘quv yurtlarining moddiy-texnika bazasini

rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘larini boshqarish vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi moliyaviy muassasadir va u ustuvor investitsiya

loyihalarini hamda iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik jihatdan

qayta jihozlashga, mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlantirishga erishilishiga, shuningdek samarali tarkibiy va investitsiya siyosati amalga

oshirilishiga doir loyihalarni moliyalashtirish uchun Kodeksda belgilangan mablag‘larni

jamlaydi. O‘zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasini boshqarish

Kengashi O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasining yuqori boshqaruv

organi bo‘lib, uning tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasining ijro etuvchi direktsiyasi

O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasining ijro etuvchi organi va

mablag‘larini taqsimlovchidir.

O‘zbekiston Respublikasi jamlangan budjeti yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning

taqsimlanish jarayonida davlatning jamiyatdagi vazifalarini bajarishi uchun maqsadli ravishda

shakllantirilgan markazlashtirilgan pul fondi bo‘lib va mamlakatda yashochi barcha aholining

moliyaviy manfaatlarini o‘zida ifoda etadi.

Barcha davlatlarda xo‘jalik sub’ektlarining faoliyati natijasida yalpi ichki mahsulot

(YAIM) va milliy daromad (MD) yaratiladi. Moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan milliy

daromad keyinchalik taqsimlash va qayta taqsimlash bosqichlaridan o‘tadi. Milliy daromadni

qayta taqsimlashda va undan keyinchalik foydalanishda muhim vazifani davlat budjeti o‘ynaydi.

Mamlakatda milliy daromadni qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismi pul shaklida budjetga

tushadi va moliyaviy resurslarning markazlashgan fondini tashkil etadi.

Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta taqsimlanadi. Yalpi

ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy ehtig‘jlar: maorif, so¨liqni saqlash,

mamlakatdagi iqtisodiy va sig‘siy barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamni

moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, havfsizlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va favqulodda

holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo‘lishi zarurati tufayli kelib chiqadi.

Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarag‘niga ta’sir

qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo‘ladi.

Davlat budjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta qurollantirishda

alohida ahamiyatga ega. Budjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan

investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi.

2.2-rasm. Davlat jamlanma budjetining ahamiyati14

Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy

ta’minot) xarajatlarini mablag‘ bilan ta’minlash, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun

ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosidagi farqlarni budjetdan qoplash, davlat hokimiyati

14

T.S. Malikov, N.H. Haydarov “Davlat budjeti” T. 2007 y. 28 b.

moliya tizimida markaziy o‘rinni egallaydi

iqtisodiyot alohida

tarmoqlarining

rivojlanishida asosiy

manba rolini ham

o’ynashi mumkin

Davlat jamlanma budjetining

ahamiyati

sub’ektlarning

moliyaviy

barqaror-ligini

ta’minlashda budjet

katta ahamiyat kasb

etadi

uning yordamida katta hajmdagi

moliyaviy resurslar davlatning qo’lida

to‘planadi va ular umumdavlat

ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi

ustuvor yo‘nalishlar uchun moliyaviy

resurslarni kontsentratsiya qilishda asosiy

dastak bo’lib xizmat qiladi

organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlarini

moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o‘z

vaqtida bajarilishini ta’minlashda Davlat budjetining ahamiyati juda beqiyosdir.

Rivojlagan mamlakatlarda kuzatilayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqirozning tobora

keskinlashib borayotganiga qarmasdan,mamlakatimizda kuzatilayotgan barqaror iqtisodiy o‘sish

sur’tlarining ta’minlanishida izchil olib borilayotgan budjet-soliq siyosatining ahamiyati g‘oyat

yuksakdir. Buni o‘z navbatida keyingi yillarda kuzatilayotgan budjet profitsiti, rejalashtirilgan

davlat budjeti daromad ko‘rsatkichlarining orttirib bajarilayotgani, davlat budjeti ijrosining

g‘aznachilik tizimi yanada rivojlantirilishi natijasida budjet xarajatlarining manzilli va maqsadli

sarflanayotgani bilan izohlash mumkin. Umuman olganda davlat jamlanma budjetining

ahamiyatini biz yuqorida keltirilgan 2-rasmda kurishimiz mumkin.

2.3-rasm. O‘zbekiston iqtisodiyotining yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlayotgan omillar15

Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,1 foiz, sanoat ishlab chiqarish hajmi 8,3 foizga,

qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi 6,9 foiz, kapital qurilish 10,9 foiz, chakana savdo aylanmasi

hajmi 14,3 foizga oshdi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qariyb 70 foizini yuqori qo’shimcha

qiymatga ega bo’lgan tayyor tovarlar tashkil etdi.Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 2014

yilda 9,4 foiz, shu jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 8,7 foiz, nooziq-ovqat

mahsulotlari ishlab chiqarish 10 foizga o’sdi. Inflyatsiya darajasi yil yakunlari bo’yicha 6,1

foizni tashkil etdi. Bu prognoz ko’rsatkichlariga nisbatan sezilarli darajada pastdir. O’tgan yili

soliq yuki 20,5 foizdan 20 foizga, daromad solig’i stavkasi esa 9 foizdan 8 foizga kamaytirilgan

bo’lsada, davlat budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,2 foiz profitsit bilan

bajarildi.16

”.Bunda albatta jamlangan budjetning ham hissasi kattadir. Bunda milliy iqtisodiyotni

rivojlantirish, kichik biznes va tadbirkorlik uchun shart-sharoit yaratish, ular uchun soliq

imtiyozlarini berish kabi masalalar jamlanma budjet mexanizmini tashkil etish bilan bog‘liqdir.

Bugungi kunda yurtimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojiga berilayotgan

e’tibor, xususan, yaratilayotgan soliq imtiyozlari va preferentsiyalar sohaning ravnaq topishida,

uning iqtisodiyotdagi ulushining ko‘payishida namoyon bo‘lmoqda. 2005 yildan boshlab amalda

15

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti – http://www.cbu.uz/uzc/node/39959 16

O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari

va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar

Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 19.01.2015 yil.-www.uza.uz- internet sayti ma’lumotlari asosida

O‘zbekiston iqtisodiyotining yuqori o’sish

sur’atlarini ta’minlayotgan omillar

Iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy

jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilish

bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarning amalga

oshirilayotgani

Korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va

texnologik qayta jihozlash hamda zamonaviy,

yuksak texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab

chiqarish korxonalarini tashkil etish borasida faol

investitsiya siyosati yuritilayotgani

Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va

iqtisodiyotni liberallashtirish, ishbilarmonlik

muhitini yaxshilash, raqobatni kuchaytirish, kichik

biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal

rivojlantirishga qaratilgan dasturiy vazifalarning

o‘z vaqtida bajarilayotgani

Real sektor korxonalarini qo‘llab-quvvatlash

maqsadida iqtisodiyotda soliq yuki

pasaytirilayotgani va boshqa qator

imtiyozlarning joriy etilayotgani

Moliya-bank tizimiga berilayotgan e’tibor va

uning natijasida sohaning barqaror rivojlanib

borayotgani

http://www.cbu.uz/uzc/node/39959

bo‘lgan, soddalashtirilgan tartibdagi yagona soliq to‘lovi tadbirkorlarga katta qulayliklar yaratdi.

Agar yagona soliq to‘lovining avvalgi tartibi bo‘yicha 1996 yilda soliq stavkasi 38 foizni tashkil

qilgan bo‘lsa, 2014 yilga kelib yagona soliq to‘lovi 5 foizni tashkil qildi yoki 1996 yilga nisbatan

7,6 marta qisqardi. 2014 yildan ham sanoat sohasidagi korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi

stavkasi 5 foizni tashkil qildi. Yagona soliq to‘lovi stavkasining bu qadar tushirilishi korxonalar

tomonidan olinadigan foyda miqdorini sezilarli ravishda oshirdi. Bunga birgina misol, 2013

yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkasining 5 foizga

kamaytirilishi natijasida qariyb 80 milliard 300 million so‘m mablag‘ korxonalarning o‘zida

qoldi. Bu esa ushbu mablag‘ni birinchi navbatda ishlab chiqarishni texnologik yangilash va

zamonaviy texnikani joriy etishga yo‘naltirish imkonini berdi. Shu bilan bir qatorda korxonalar

foydasini ham oshirdi.

2.4-rasm. Davlat budjeti ko‘rsatkichlarining bajarilish darajasi, (YAIM ga nisbatan

foizda)17

Prezidentimiz o‘z ma’ruzasida o‘tgan yilda mamlakatimizda soliq yuki sezilarli

darajada pasaytirilganiga qaramasdan, davlat budjetining daromadlar qismi bo‘yicha

ko‘rsatkichlar to‘liq bajarilgani, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foizni

tashkil etganini ta’kidlab o‘tdi18

(5-rasm).

4-rasmdan ko‘rinadiki, 2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat budjeti

taqchilligini -1 foizdan -0,4 foizga pasaytirish, 2005-2008 yillar davomida esa davlat budjeti

taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga oshirishga erishildi.

Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi o‘zining salbiy

ta’sirini ko‘rsatishiga qaramasdan, budjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan,

2014 yilda ham maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan chora-tadbirlar natijasida budjet

daromadlariningxarajatlardan ortish hajmi YAIMning 0,2 foizi darajasida bo‘lishiga erishildi.

Umuman olganda, davlat budjeti sohasidagi bunday natijalarni qo‘lga kiritishda mamlakatimiz

iqtisodiyotini bosqichma-bosqich isloh etish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo‘lgan

bir qancha vazifalarni xususiy sektorga o‘tkazish orqali davlat budjeti xarajatlarini

optimallashtirish, yangi sanoat yo‘nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy sektor moliyaviy

holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushining

ortishi kabi omillar sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Soliq yukini iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni

e’tiborga olgan holda kamaytirib borish o‘z samarasini berdi. Milliy bozorni mahalliy tovarlar

17

O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo‘mitasi ma’lumotlari asosida 18

“2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya

jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish –

ustuvor vazifamizdir” O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga

bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 19.01.2015 yil.-www.uza.uz- internet sayti

ma’lumotlari asosida

(xizmat, ish)lar bilan to‘ldirayotgan, eksportga mahsulot chiqarayotgan, ichki va tashqi

investitsiyalarni ishlab chiqarishga jalb qilayotgan, shuningdek, kichik biznes sub’ektlari

shaklidagi soliq to‘lovchilarga soliq imtiyozlarining kengaytirilishiga qaramasdan, yalpi ichki

mahsulot va davlat budjetining daromadlar hajmida yil sayin o‘sish ta’minlanmoqda.

Investitsiya dasturini amalga oshirishda korxonalarning o’z mablag’lari hisobidan

yo’naltirilgan to’g’ridan-to’g’ri xususiy investitsiyalarning yildan-yilga faol ishtirok etayotgani

barchamizga alohida mamnuniyat bag’ishlaydi. Birgina o’tgan yilda bunday investitsiyalar hajmi

10,3 foizga o’sib, 4 milliard 300 million dollarni yoki jami investitsiyalar hajmining qariyb 30

foizini tashkil etdi. O’tgan yili tijorat banklarining investitsiyaviy faoliyati ham kengaydi. Ular

tomonidan 1 milliard 700 million dollar yoki 201 yilga nisbatan 20 foiz ko’p investitsiyalar

yo’naltirildi. Jami investitsiyalarning 73 foizdan ortig’i ishlab chiqarish sohasiga va qariyb 40

foizi mashina va uskunalar xarid qilishga sarflandi.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatining o’ziga xos xususiyati

mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlashni ta’minlaydigan, yuqori texnologiyalarga

asoslangan yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etishga qaratilgan investitsiya loyihalariga ustuvor

ahamiyat berilayotganida namoyon bo’lmoqda.

2014 yilda iqtisodiyotimizning etakchi tarmoqlarida zamonaviy yuqori texnologiyalarga

asoslangan uskunalar bilan jihozlangan, umumiy qiymati 4 milliard 200 million dollarga teng

bo’lgan 154 ta yirik ob’ekt foydalanishga topshirildi. Ularning qatorida yiliga 60 mingta

avtomobil ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan «Xorazm avtomobil ishlab chiqarish

birlashmasi» mas’uliyati cheklangan jamiyati bazasida «Damas» va «Orlando» rusumidagi engil

avtomobillar ishlab chiqarishni tashkil qilish», «Jizzax viloyatida 760 ming tonna

portlandtsement yoki 350 ming tonna oq tsement ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish», «80 ming

tonna rux kontsentratini qayta ishlash bo’yicha rux zavodini rekonstruktsiya qilish», «Mis eritish

zavodida yangi sulfat kislota tsexini qurish», elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyatini 50

megavattga oshirish maqsadida «Sirdaryo issiqlik elektr stantsiyasini to’liq miqyosda

modernizatsiya qilish», Qoraqalpog’iston Respublikasidagi «Mang’it» mas’uliyati cheklangan

jamiyati bazasida yiliga 5 ming tonna mahsulot chiqarish quvvatiga ega bo’lgan ip-kalava

yigiruv korxonasi tashkil etish» va boshqa ob’ektlarni tilga olish mumkin. O’tgan yilda yiliga 25

milliard kub metr gazni uzatish imkonini beradigan Markaziy Osiyo – Xitoy gaz quvurining 1

ming 830 kilometr uzunlikdagi uchinchi tarmog’i ishga tushirildi. Investorlarga keng soliq

imtiyozlari va preferentsiyalar berilgan «Angren» maxsus industrial zonasi, «Navoiy» erkin

industrial-iqtisodiy zonasi, «Jizzax» maxsus industrial zonasining tashkil etilgani yuqori

texnologiyalarga asoslangan korxonalarni rivojlantirish imkonini kengaytirdi. Ushbu zonalar

uchun zarur tashqi muhandislik va transport infratuzilmasi to’liq respublikamiz mablag’lari

hisobidan barpo etilmoqda. Yo’l-transport infratuzilmasini taraqqiy ettirish sanoatni jadal

rivojlantirish va uning salohiyatini oshirishga xizmat qilmoqda. 2014 yilda umumiy foydalanish

uchun mo’ljallangan 540 kilometr avtomobil yo’lini qurish va rekonstruktsiya qilish ishlari

yakunlandi. 116 kilometrdan iborat ikki polosali yo’l kengaytirilib, to’rt polosali qilib qayta

qurildi, bu esa o’z navbatida ushbu yo’llarda qatnovni 3 barobar oshirish imkonini berdi. 19

.

Mamlakatimizda Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasining tashkil etilgani chet el

investitsiyalarini jalb etishda ko‘p jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda, desak, hech qanday

mubolag‘a bo‘lmaydi. Jamg‘armaning asosiy vazifasi iqtisodiyotning etakchi tarmoqlari va yo‘l-

kommunikatsiya sohasidagi strategik muhim investitsiya loyihalarini xorijiy sheriklar bilan

hamkorlikda moliyalashda faol ishtirok etishdan iborat ekani, o‘ylaymanki, sizlarga yaxshi

ma’lum.

19







Jamg‘arma faoliyat boshlaganidan buyon o‘tgan qisqa vaqt mobaynida 15 milliard

dollardan ziyod miqdordagi aktivlarga ega bo‘lgan qudratli moliya institutiga aylandi.

Jamg‘arma o‘z mablag‘lari bilan umumiy qiymati 29 milliard dollardan ziyod 86 ta strategik

ahamiyatga molik investitsiya loyihasini hamkorlikda moliyalashtirishda ishtirok etmoqda. Faqat

2013 yilning o‘zida Jamg‘arma mablag‘lari ishtirokida qiymati 780 million dollardan ortiq

bo‘lgan 33 ta o‘ta muhim loyiha amalga oshirildi20

.

Ma’lumki, biz mamlakatimizdagi ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiya qilish va

yangilash, zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan va yuksak samarali texnologiyalarni joriy

etish bo‘yicha o‘z oldimizga katta maqsadlar qo‘yganmiz. Ularni amalga oshirishda kerakli

imtiyozlarga ega bo‘lgan maxsus industrial zonalarni tashkil etish yo‘lida oxirgi yillarda biz

ko‘pgina tajribalarga ega bo‘lmoqdamiz.

Buning amaliy tasdig‘ini «Navoiy» va «Angren» maxsus industrial zonalari faoliyati

misolida ko‘rish mumkin.

“Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasi tashkil etilganidan buyon uning hududida

umumiy qiymati 100 million dollardan ziyod bo‘lgan 19 ta investitsiya loyihasi bo‘yicha ishlab

chiqarish korxonalari ishga tushirildi. Jumladan, yuksak texnologiyalar asosida modem va

televizorlar uchun pristavkalar, elektr energiyani elektron hisoblagichlar, yuqori kuchlanishga

chidamli kabellar, issiqlik va suv isitish qozonlari, mobil va statsionar telefon apparatlari, tayyor

dori vositalari va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.

2014 yilda maxsus zonadagi korxonalar tomonidan qiymati 100 milliard so‘mdan ziyod

mahsulot ishlab chiqarildi va bu boradagi o‘sish sur’ati 2012 yilga nisbatan 25,8 foizni tashkil

etdi.

“Angren” maxsus industrial zonasi hududida qisqa muddatda umumiy qiymati qariyb 44

million dollar bo‘lgan 5 ta loyiha asosida energiyani tejaydigan diodli yorug‘lik lampalar, turli

kattalikdagi mis quvurlar, ko‘mir briketlari kabi yuksak texnologiyalar asosidagi mahsulotlar

ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, shakar ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavod va

boshqa korxonalar tashkil etildi.

Ayni shu yo‘nalishda to‘plangan tajribani hisobga olib, o‘tgan yilning mart oyida Jizzax

viloyatida “Jizzax” maxsus industrial zonasi tashkil etilgani sizlarga yaxshi ma’lum. Sirdaryo

viloyatida bu zonaning filiali faoliyat ko‘rsatishi ko‘zda tutilgan.Bugungi kunda “Jizzax” maxsus

industrial zonasi hududida transport, ishlab chiqarish va muhandislik-kommunikatsiya

infratuzilmasini jadal rivojlantirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda.

O‘tgan yilning o‘zida mazkur zona hududida Xitoy kompaniyalari ishtirokida 100 ming

dona mobil telefon ishlab chiqarish, shuningdek, chorva mahsulotlarini qayta ishlash va ozuqa

tayyorlash bo‘yicha umumiy qiymati qariyb 6 million dollar bo‘lgan dastlabki 3 ta loyiha amalga

oshirildi.

Mazkur loyihalarni amalga oshirish uchun o‘tgan yili Respublika yo‘l jamg‘armasi va

xalqaro moliya institutlarining 565 million dollar qiymatidagi mablag‘lari jalb etildi.

Prezidentimiz ma’ruzalarida aytilgan yuqorida keltirilgan jumlalarning o‘zi bugungi

kunda milliy iqtisodiyotimizni rivojlanishida jamlanma budjetning ahamiyati nechog‘liligi dalil

berib turibdi.

Albatta yuqoridagi keltirilgan jamlangan budjet tizimining milliy iqtisodiyotdagi tutgan

o‘rnini uning yillar davomidagi ijrosi bilan ham bog‘lasa bo‘ladi, buni biz tadqiqotimizning

keyingi bobida tahlil etamiz.

3. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlarning jamlanma budjet tarkibidagi o’rni

20







Budjet jamg’armalari faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat moliyasi va

davlat moliya siyosatiga bog’liq bo’ladi. Iqtisodiy adabiyotlarda ko’rsatilishicha,davlat moliyasi

davlat zimmasidagi funktsiyalarni bajarishini ta’min etish yo’lida pul mablag’larini to’plash

taqsimlash va qayta taqsimlash sohasidagi chora-tadbirlardan iborat. Davlat o’z daromadlarni

tashkil etishda, ularning taqsimlashlanishi va sarflanishida moliya munosabatlari paydo bo’ladi.

Davlatning moliya siyosati iqtisodiyot sub’ektlarining moliyaviy resurslarni topish, ularni

taqsimlash va sarflashga oid yo’l-yo’riqlari va sa’y-harakatlarining majmuasidir. Davlat o’z

vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur. Bular, eng avvalo, mamlakat

iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli tarmoqlarga investitsiya qilishga mo’ljallangan, aholining

turmush darajasini ko’tarishga qaratilgan, ijtimoiy vazifalarni bajarishga ajratilgan, davlatni

boshqarish, mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlar uchun rejalashtirilgan xarajatlardan iborat

bo’ladi. Bu umumdavlat xarajatlari maqsadli jamg’armalarni o’z ichiga olgan budjet orqali

moliyalashtiriladi.

Bizga ma’lumki, Davlat budjeti asosiy markazlashtirilgan moliyaviy resurslar jamg’armasi

sifatida o’ziga xos ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Davlat budjetining asosiy vazifalari milliy

daromadni taqsimlash, iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish va tartibga solish, ijtimoiy

sohalarni moliyaviy ta’minlash, davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirish,

markazlashtirilgan pul jamg’armalarini shakllantirish hamda ulardan foydalanishdan iborat.

2.1-jadval

Davlat budjeti tarkibida Davlatning maqsadli jamg’armalarining tutgan o’rni va

dinamikasi21

Ko’rsatkichlar

YILLAR

2011 2012 2013

miqdori

mln.so’m

% da miqdori

mln.so’m

% da miqdori

mln.so’m

% da

Davlat byudjeti

xarajatlari 16991100,0 64,7

21571700,0 63,9 26312400,0 63,2

Davlat maqsadli jam

g’armalari xarajatlari

(Pensiya jam., Yo’l

jam., Ish bilan

ta’min.ko’maklashuvc

hi jam, DMQ maxsus

h.r)

7725383,1 29,4 10499800,0 31,0 13571900,0 32,6

Jumladan

Davlat maqsadli

jamg’armalari

xarajatlari tarkibida

Budjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasi

6144400,0 79,5 8064500 76,8 10302000 75,9

O’zbekiston

Respublikasi Tiklanish

va taraqqiyot

1368332,3 5,2 1496800,0 4,5 1545100,0 3,7

21

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari asosida tayyorlangan.

jamg’armasi

Ta’lim va sog’likni

saqlash muassasalarini

mukammal ta’mirlash

va jihozlash

jamg’armasi

---- - 796 500,0 7,6 918600,0 6,8

Yerlarni meliorativ

holatini yaxshilash

jamg’armasi

184500 0,7 210000,0 0,6 227500,0 0,5

Jami 26269315,4 100 33778300,0 100 41656900 100

Davlat budjeti- davlat pul mablag’larining (shu jumladan, davlat maqsadli jamg’armalari

mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda

jamg’armalari mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar

manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili

mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdorlari

nazarda tutiladi.

Davlat budjeti xarajatlarini 2011 yildan 2013 yillarda mos ravishda o’sib borgan ( 2011

yilda 16991100,0 mln.s., 2012 yilda 21571700,0mln.s., 2013 yilda 26312400,0mln.s.) Davlat

maqsadli jamg’armalari xarajatlari (Pensiya jamg’armasi, Yo’l jamg’armasi, Ish bilan

ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma, Davlat mulk qo’mitasining maxsus hisobraqami) bu

yillar davomida 7725383,1mln.so’mdan 13571900,0mln.so’mga ortgan. Ya’ni 29,4%dan 32,6%

ga o’sgan.

Davlat maqsadli jamg’armalari xarajatlari tarkibida budjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasi va Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi faoliyati bilan biz keyingi paragrifda

batafsil to’xtalamiz.

Ta’lim va sog’likni saqlash muassasalarini mukammal ta’mirlash va jixozlash jamgarmasi 2014

yildan boshlab umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot

muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga

aylantirildi. Bu jamg’armaning xarajati 2012 yilda796 500,0mln.so’mga teng bo’lgan va barcha

xarajatni 7,6%ini tashkil etgan. 2013 yilda esa 918600,0mln.so’mga teng bo’ldi.

Sug’oriladigan yerlarni meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi xarajatlari 2011 yildan

2013 yil oralig’ida oshib borgan va 184500 mln.so’mdan 227500,0 mln.so’mgacha ko’tarilgan.

Jami Davlat budjeti xarajatlari 2011 yilda 26269315,4mln.so’mni tashkil etgan bo’lsa,

2012 yilda bu miqdor 33778300,0 mln.so’mga teng bo’ldi.

Davlat budjeti xarajatlari jami 2013 yilda 41656900 mln.so’mdan oshib ketdi.

Ma’lumki, iqtisodiyot rivojlanishining turli bosqichlarida budjet davlat siyosatini amalga

oshirish quroli, mo’ljallangan dasturlar va tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag’larining

asosiy manbasi hisoblanadi. Oxir oqibatda ayni u davlat hokimiyatining kundalik masalalarini

ham, rivojlanish istiqbollarini ham hal etishdagi salohiyatni belgilaydi. Iqtisodiyotning

erkinlashuvi va bozor islohotlarining chuqurlashuvi borayotgan hozirgi bosqichda kuchli ijtimoiy

siyosat to’laligicha ustuvor bo’lib bormoqda.

Iqtisodiyot rivojlanishining turli bosqichlarida budjet davlat siyosatini amalga oshirish

quroli, mo’ljallangan dasturlar va tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag’larining asosiy

manbasi hisoblanadi. Oxir oqibatda ayni u davlat hokimiyatining kundalik masalalarini ham,

rivojlanish istiqbollarini ham hal etishdagi salohiyatni belgilaydi. Iqtisodiyotning erkinlashuvi va

bozor islohotlarining chuqurlashuvi borayotgan hozirgi bosqichda kuchli ijtimoiy siyosat

to’laligicha ustuvor bo’lib bormoqda.

Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti ta’kidlaganidek, aholining ijtimoiy

himoyasini ta’minlash islohotlarning barcha bosqichida asosiy yo’nalish bo’lib xizmat qiladi. Bu

islohotlarga asos qilib olingan besh tamoyildan biridir. Biz bundan keyin ham shu tamoyilga

tayangan holda, ish olib borishimiz kerak bo’ladi. Shuning uchun iqtisodiy va ijtimoiy fondlar

har qanday ijtimoiy himoya mexanizmining ajralmas qismi bo’ladi.

Aholini ijtimoiy himoyalashning amaldagi mexanizmini tanqidiy baholash va

mustahkamlash, uning aniq toifadagi kishilarga qaratilishini kuchaytirish lozim bo’ladi,

qolaversa, bu ishlarga davlatga qarashli jamg’armalarni mablag’larini keng jalb etish lozim.

Aholining muhtoj qatlamlarini himoyalash maqsadida daromadlarni aniq tartibda qayta

taqsimlash zaruriyati kelib chiqadi. Bunday qayta taqsimlashning moliyaviy vositasi maqsadli

fondlar orqali amalga oshiriladi. Davlatning maqsadli fondlari ham har qanday pul mablag’lari

fondi singari so’zsiz moliyaviy munosabatlar tizimiga kiradi va muayyan moliyaviy mazmunga

ega bo’ladi.

O’zbekistonda BMT Taraqqiyot dasturi tomonidan tashkil etilgan Iqtisodiy Tadqiqotlar

Markazi ijtimoiy fondlarni ijtimoiy yoki xususiy tashkilotlar, shujumladan, mahalliy boshqaruv

organlari yoki nodavlat tashkilotlar bilan birgalikda aholining kambag’al va moddiy yordamga

muhtoj guruhlarini qo’llab – quvvatlash bo’yicha loyihalar uchun ajratilgan mablag’larni

oldindan belgilangan mezonlarga muvofiq taqsimlaydigan vositachilar deb ta’riflaydi.

Chunki o’tish davri ijtimoiy siyosatining kuchi va ahamiyati insonga, uni himoyalashga

qaratilmog’I lozim. Bunday siyosatning mohiyati shundaki, davlat butun jamiyatni aniq ishlab

chiqilgan, yangi bozor munosabatlariga o’tishni yumshatadigan ijtimoiy himoya tizimi bilan

qamrab olishga harakat qiladi.

Aholini ijtimoiy himoyalashning samarali tizimi bunday himoyaga bevosita muhtoj

fuqarolar toifasigagina emas, balki iqtisodiyotni eng yuqori darajada rivojlantirish, jamiyatning

mehnatga yaroqli har bir a’zosining mehnatini rag’batlantirish, u ishlab pul topishni istaydigan

va topa oladigan sharoit yaratishga ham mo’ljallangan.

Ya’ni «barcha islohotlarning-iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlarning asl maqsadi-

insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iboratdir»22

. Mazkur

vazifalarning ijobiy hal etilishi aynan davlat maqsadli jamg’armalari rivojiga va taraqqiyotiga

bog’liqdir. Shu bilan birga iqtisodiy erkinlashtirish va islohotlarning chuqurlashuvi shart-

sharoitida ijtimoiy siyosat odamlarda totalitar tuzum tomonidan shakllantirilgan boqimandalik

kayfiyatini yengishga, ularda bozor sharoitida zurur bo’ladigan tadbirkorlik imkoniyatlarini

ko’rsatishga qaratilishi kerak.

O’zbekiston Respublikasining aholini ijtimoy himoya qilish sohasidagi davlat siyosatiga

ko’ra aholining mehnatga qobiliyatsiz tabaqalarini, aniq sabablarga ko’ra mehnat faoliyati yurita

olmaydigan belgilangan miqdordan kam daromad oladigan fuqarolarni qo’llab-quvvatlashga oid

chora-tadbirlarning yaxlit tizimini yaratildi, bu esa eng muhim ehtiyojlarni ta’minlashda ijtimoiy

yordam yo’nalishlari bilan bog’liq bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasida davlatning maqsadli jamg’armalarini shakllantirishda ularning

tashkil qilinishi bo’yicha jahon tajribasi o’rganildi, mamlakatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy

munosabatlar e’tiborga olindi. Albatta, bunday uyg’unlashtirishga erishish natijasida ijtimoiy

siyosatning samaradorligi va ta’sirchanligi oshdi. Ushbu fondlarning ba’zilari boshqa

mamlakatlardagiga o’xshash bo’lsa, boshqalari esa o’xshashi yo’q, ya’ni alohida bo’lib, bozor

munosabatlariga o’tishning o’ziga xos milliy yo’limiz borligini tasdiqlab turibdi.

Aholini ijtimoiy himoyalash muammolari qanchalik keng qamrab olinganligi va ilmiy

jihatdan chuqur o’rganganligiga qaramay, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida bu masalaning

dolzarbligi saqlanib qolaveradi. Iqtisodiyot taraqqiy etgan sari mazkur fondlarning ahamiyati

ham ortib boradi. Bu esa Davlatning maqsadli jamg’armalarning mohiyati va vazifasini ilmiy

tarzda tushunishni, tahlil etishni, ularning faoliyatini jahon tajribasini hisobga olgan holda

takomillashtirishni talab etadi.

Global jahon iqtisodiyotidagi jiddiy muammolar hamda ularning dunyodagi ko‘plab

mamlakatlar qatorida bizning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ham ko‘rsatayotgan salbiy ta’siriga

22

Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.: O’zbekiston, 1995. -119 b.

qaramasdan, 2013 yilda yuqori va barqaror o‘sish sur’atlarini saqlab, makroiqtisodiy barqarorlik

va mutanosiblikni ta’minlaganimiz o‘ziga xos ijobiy ko‘rsatkich bo‘ldi (3-rasm).

2.5-rasm. O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillar davomida o‘sish dinamikasi,

foizda23

Rasmdan ko‘rinadiki, agar mamlakatimizda YAIMning o‘sish sur’atlari 2000-2003

yillarda 3,8-4,2 foiz, 2004-2006 yillarda 7-7,3 foiz, 2007-2008 yillarda esa 9-9,5 foiz darajasida

kuzatilgan bo‘lsa, keyingi yillarda o‘sish sur’atlarida bir oz pasayish ro‘y berdi va 2014 yilda 8,0

foizni tashkil etdi..

Mamlakatimizda chuqur o‘ylangan holda ishlab chiqilgan hamda izchil ravishda olib

borilayotgan samarali iqtisodiy siyosat natijasida shakllangan omillar shunday murakkab

sharoitda ham YAIMning yuqori va barqaror o‘sish sur’atlarini saqlab qolishni ta’minlamoqda.

4. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar faoliyatining huquqiy-

me’yoriy asoslari

Davlat maqsadli jamg’armalari iqtisodiyotni barqarorlashtirishning dastlabki belgilari

desak, mubolag’a bo’lmaydi. Iqtisodiyotning yangilanishi va modernizatsiyalashuvi sharoitida

bu fondlarning ham ijtimoiy, ham iqtisodiy ahamiyati katta. Mamlakatimizda demokratik

islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy moliya tizimi shakllantirildi, ushbu sohada ro’y

berayotgan chuqur o’zgarishlar doirasida rivojlangan qonunchilik va me’yoriy-huquqiy baza

yaratildi.

Mamlakatimizda 2013 yil 26 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi qabul

qilindi.

Budjet kodeksi qabul qilingunga qadar Davlat budjetini tayyorlash, ko’rib chiqish, tasdiqlash va

ijro etish, shuningdek uning ijrosi ustidan nazorat vahisobot, budjetlararo munosabatlar

jarayonlari bir nechta qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solingan bo’lib, bu ayrim

normalarning turlicha talqin qilinishiga va ularni amalga tadbiq etishda qiyinchiliklarga olib

kelardi.

Budjet kodeksining asosiy maqsadi budjet jarayonini tartibga soluvchi, amaliyotdagi mavjud

ziddiyatlarni va eskirgan normalarni bartaraf etuvchi yagona qonunchilik hujjatini ishlab chiqish,

shuningdek amaliyotda ishlab turgan normalarni, qoidalarni va budjet jarayoni

ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirishdan iboratdir.

Budjet kodeksi, budjet sohasidagi asosiy qonunchilik hujjati sifatida O’zbekiston

Respublikasining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan "Budjet tizimi to’g’risida"gi va 2004 yil

26 avgustda qabul qilingan "Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi ikkita asosiy

qonunlarining prinsiplarini, normalarini va qoidalarini qamrab oldi va ularni muvofiqlashtirdi.

23

O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari

Ushbu ikkita qonun Budjet kodeksini ishlab chiqish va budjet qonunchiligini yanada

takomillashtirishga asos bo’lib xizmat qildi, deyish mumkin.

Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshirishda davlat hokimiyat va boshqaruv organlarining

barchasi ishtirok etadi, chunki ulardan har biri moliya bilan bog’liq bo’lgan muayyan

funksiyalarni bajaradi. Shu bilan birga, ular moliyaviy faoliyatining xususiyati va mazmuni bir-

biridan katta farq qilib, bu ushbu organlarning vazifalari va huquqiy holatidagi farqlar bilan

belgilanadi. Bularni hisobga olgan holda, davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi

organlarning bir necha guruhlarini ajratish mumkin.

Birinchi guruh – davlat vakillik organlari (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Xalq

deputatlari kengashlari) hamda umumiy vakolatli hokimiyat ijroiya organlari (O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va hokimiyatlar)dan iborat bo’lib, ular o’zlarining tegishli

hududiy ko’lamdagi – davlat yoki ayrim ma’muriy-hududiy birlikdagi boshqa funksiyalari bilan

birga, moliyaviy faoliyatni ham amalga oshiradilar. Ushbu organlarning moliyaviy faoliyat

sohasidagi vakolatlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va ularning huquqiy maqomini

belgilaydigan me’yoriy hujjatlar (“O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”24

,

“Joylardagi davlat hokimiyati to’g’risida”25

, O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksida”)da

mustahkamlab berilgan.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat budjetini qabul qiladi, soliqlar va boshqa majburiy

to’lovlarni belgilaydi (Konstitutsiyaning 78-moddasi), moliya, pul-kredit, soliq, bank tizimi,

shuningdek budjet tuzilishining asoslarini belgilab beradi (Konstitutsiyaning 122-124-

moddalari). U davlat moliyaviy faoliyatining muhim masalalariga doir qonunlarni ham qabul

qiladi (masalan, budjet tizimi to’g’risida, soliqlar to’g’risida, banklar va bank faoliyati

to’g’risida, valutani tartibga solish to’g’risida va h.k.).

5. Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar ijrosini amalga oshiruvchi

organlar

O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 25-moddasida O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining budjet sohasidagi vakolatlari belgilangan. Unga ko’ra

davlat budjetining ishlab chiqilishi va uning ijro etilishini tashkil etadi, davlat maqsadli

jamg’armalari ijrosini taxminlash, davlat pul va kredit siyosatini mustahkamlash bo’yicha chora-

tadbirlarning amalga oshirilishiga ko’maklashadi, O’zbekiston Respublikasi Hukumati

tasarrufidagi davlat maqsadli jamg’armalarini shakllantirish va ulardan foydalanishga oid

masalalarni hal etadi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va davlat budjetiningi jrosi

bo’yicha boshqa davlat boshqaruv organlarining ish faoliyatini nazorat qiladi.

Bizga ma’lumki, moliya organlari tizimiga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rahbarlik

qiladi.

O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 29-moddasiga ko’ra O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligining budjet sohasidagi vakolatlari:

Davlat budjeti hamda soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini

tayyorlaydi;

Davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari loyihalarini ko’rib chiqadi;

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga ushbu Kodeksning 144, 145 va 149-

moddalarida nazarda tutilgan tartibda Davlat budjeti, O’zbekiston Respublikasining respublika

budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish

bo’yicha takliflar taqdim etadi;

Budjet tizimi budjetlarining mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga

oshiradi;

24

O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi axborotnomasi (O`R OKA), 1993, №5, 202--m. 25

O`R OKA, 1999, №9, 320--m. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi axborotnomasi (O`R OMA), 1997, №9 -m,

241 -m., №1, 20 -m.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Davlat budjeti va davlat maqsadli

jamg’armalari budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risida hisobot taqdim etadi va

boshqalar.

Davlat maqsadli jamg’armalarining me’yoriy-huquqiy hujjatlari moliyaviy faoliyatni

amalga oshiruvchi davlat organlari tomonidan bir tomonlama hukmronlik tartibida, o’z

vakolatlari doirasida me’yoriy-huquqiy hujjatlarni rasmiylashtirishga qo’yiladigan talablarga

rioya etilgan holda qabul qilingan va yuridik oqibatlarni yuzaga keltiradigan rasmiy qarorlardan

iboratdir.

Barcha moliyaviy-huquqiy hujjatlar bir necha belgilariga qarab tasniflanadi: birinchi navbatda,

ular yuridik xususiyatlari bo’yicha ajratiladi. Ushbu belgi bo’yicha normativ va individual

moliyaviy-huquqiy hujjatlar farqlanadi.

O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi me’yoriy-moliyaviy huquqiy hujjatiga asosan

soliq organlari yer solig’ini to’lovchi (jismoniyshaxs) larga ushbu majburiy to’lovni to’lash

to’g’risida to’lov xabarnomasini jo’natadilar. Ushbu soliqning me’yoriy hujjatda belgilangan

muddatlarda amalda to’lanishi to’lov xabarnomasi, ya’ni individual moliyaviy hujjat harakati va

unga muvofiq ravishda aniq moliyaviy huquqiy munosabatning tugallanishiga olib keladi.

Davlatning maqsadli jamg’armalari mablag’larini boshqarish shundan iboratki,

G’aznachilik yagona g’azna hisobraqamidagi va G’aznachilikning boshqa bank

hisobraqamlaridagi davlatning maqsadli jamg’armalari mablag’larini, davlatning maqsadli

jamg’armalari xarajatlarini belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun yo’naltiriladi,

shuningdek, davlatning maqsadli jamg’armalari bo’sh mablag’larini bank depozitlari va boshqa

aktivlarga vaqtincha joylashtiradi hamda ular hisobidan respublika budjetiga, Qorag’alpog’iston

Respublikasi budjetiga, mahalliy budjetlarga, shuningdek, davlat maqsadli jamg’armalariga

budjet ssudalari berish yo’li bilan boshqarib boriladi. G’aznachilik tomonidan dotatsiyalar va

ssudalarni o’tkazish yagona g’azna hisobraqamidan yoki G’aznachilikning boshqa bank

hisobraqamlaridan davlat budjetida mablag’lar ajratish nazarda tutilgan yuridik va jismoniy

shaxslarning bank hisobraqamlariga o’tkaziladi.

Davlat maqsadli jamg’armalarining g’azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab qo’yiladigan

maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar,

tumanlar, shaharlardagi hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi.

G’aznachilik bilan davlat soliq, bojxona xizmati organlari, O’zbekiston Respublikasi

Markaziy Banki, tijorat banklari, davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larini taqsimlovchi

organlar, davlat budjeti daromadlarida nazarda tutilgan yuridik shaxslar, shuningdek, budjet

jarayonining boshqa ishtirokchilari davlat maqsadli jamg’armalarining g’azna ijrosi sohasidagi

ma’lumotlarni qonun xujjatlarida belgilangan tartibda almashib turadi. Bu organlar, yuridik

shaxslar va budjet jarayonining boshqa ishtirokchilari G’aznachilikka taqdim etiladigan

ma’lumotlarning to’g’riligi va asosliligi uchun javobgar bo’ladilar.

Yagona g’azna hisobraqami belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Markaziy

Bankida G’aznachilik tomonidan ochiladi. G’aznachilik O’zbekiston Respublikasi Markaziy

Bankida va tijorat banklarida bank hisobraqamini ochish huquqiga ega, so’zsiz ravishda

G’aznachilikning yagona g’azna hisobraqamidan mablag’larni hisobdan chiqarilishiga yo’l

qo’yilmaydi.

6. Davlatning maqsadli va boshqa budjetdan tashqari fondlarning tushumlarini

to’plash va taqsimlash

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasi, boshqa

ko’pgina omillar bilan bir qatorda, unga nisbatan yurgizilayotgan soliq siyosatiga ham bevosita

bog’liqdir. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqib va uni hayotga tatbiq etib, iqtisodiy rivojlanishga

ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan davlat soliq siyosati orqali makroiqtisodiy

samaradorlikka erishishi mumkin.

Soliq siyosatini amalga oshirishda xizmat qiladigan soliq dastaklari (imtiyozlar, stavkalar,

soliqqa tortiladigan bazani shakllanishi va boshqalar) kuchli ta’sir etuvchi va qiyin

boshqariladigan soliq qurollaridir. Masalan, soliq to’lovchilarga keng soliq imtiyozlarini berish

byudjetning daromadlarini shakllantirish nuqtai nazaridan butunlay teskari oqibatlarga olib

kelishi mumkin.

2.2-jadval

O’zbekistonda soliq yuki darajasi26

( YaIMga nisbatan foizda)

Ko’rsatkichlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil

I. Byudjet soliq yuki 21,9 21,9 21,3 20,5 20,5

II. Davlat maqsadli jamg’armalari

soliq yuki 9,7 9,7 10,3 9,6 9,6

Iqtisodiyotga umumiy soliq yuki 31,6 31,6 31,6 31,1 30,1

Iqtisodiy manbalarda O’zbekistonda budjet soliq yuki 1995 yilda YaIMga nisbatan 41,2

foizni tashkil etganligi qayd etiladi. 2010-2011 yilarlda bu ko’rsatkich 21,9 foizni, 2012 yilda

21,3 foizn tashkil etgan bo’lsa, 2013-2014 yillarga kelib 1995 yilga nisbatan 2 baravardan

ko’proq pasayib, 20,5 foizni tashkil etdi.

Davlat maqsadli jamg’armalari soliq yuki 2010-2011 yillarda 9,7 foizni, 2012 10,3 foizni

tashkil etgan bo’lsa, 2013-2014 yillarga kelib 9,6 foizni tashkil etdi.

Iqtisodiyotga umumiy soliq yuki 2010-2013 yillarda 31,6 foizni tashkil etgan bo’lsa. 2015

yilda soliq yukining umumiy darajasi o’tgan yilga nisbatan1 foiz punktiga kamaytirildi. Ushbu

ko’rsatkichning dunyodagi rivojlangan va boshqa bir qator davlatlari holatiga e’tibor beradigan

bo’lsak, respublikamizda olib borilayotgan soliq siyosati juda mo’’tadil holatda ekanligini

ko’rish mumkin (4-jadval).

O‘zbekiston Respublikasida budjetdan tashqari jamgarmalar miqdori ko’p bo’lganligi

bois biz bitiruv malakaviy ishimizning kirish qismida ta’kidlab o’tganimizdek, mazkur

jamg’armalar ichida salmog’i jihatdan yuqori bo’lgan ikkita jamgarma - O‘zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi va

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Yo’l jamgarmalarga

majburiy ajratma va to’lovlarni jalb etish mexanizmini tahlil qilamiz.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya

jamg‘armasi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti, ijtimoiy nafaqalar to‘lash, kompensatsiya

to‘lovlari va boshqa to‘lovlar bo‘yicha xarajatlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan majburiy

to‘lovlar, badallar, shuningdek boshqa manbalardan tushadigan mablag‘larni jamlaydi.

Bugungi kunda mamlakatimizda Pensiya jamg‘armasi daromadlari quyidagi manbalar

hisobiga shakllantiriladi27

:

a) majburiy to‘lovlar va badallar:

-belgilangan miqdorlardagi yagona ijtimoiy to‘lov tushumlari;

-alohida yuridik shaxslarning ijtimoiy sug‘urta badallari;

-fuqarolarning sug‘urta badallari;

jismoniy shaxslar ayrim toifalarining sug‘urta badallari;

-majburiy ajratmalar;

b) boshqa to‘lovlar:

-«Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi

Qonunining 15-moddasiga muvofiq tayinlangan mehnatda mayib bo‘lganlik yoki kasb kasalligi

26 O’zbekiston Respublikasi Soliq Qomitasi ma’lumotlari asosida mustaqil tayyorlandi

27 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 19 fevraldagi 30-sonli Qarori bilan tasdiqlangan

“O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari “Pensiya” jamg‘armasi to‘g‘risida”

Nizom ning 10-bandi

oqibatida nogiron bo‘lganlarga pensiyalar to‘lash xarajatlarini qoplash uchun regressiv talablar

(da’volar) bo‘yicha ish beruvchilar va fuqarolardan undiriladigan mablag‘larning 85 foizi;


Qonunining 14-moddasiga muvofiq muddatidan oldin tayinlangan yoshga doir pensiyalarni

to‘lash xarajatlarini qoplash uchun o‘tkaziladigan O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini

ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Bandlikka ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘lari;


Qonunining 12-moddasiga muvofiq tayinlangan imtiyozli pensiyalarni to‘lash xarajatlarini

qoplash hisobiga o‘tkaziladigan yuridik shaxslar mablag‘lari;

-dehqon xo‘jaliklari a’zolarining ixtiyoriy tartibda to‘lanadigan sug‘urta badallari;

-hisoblangan jarimalar summasining bir qismi hamda majburiy to‘lovlar, badallar va

boshqa to‘lovlar o‘z vaqtida to‘lanmaganligi uchun penyalar (qonun hujjatlariga muvofiq davlat

soliq xizmati organlarini ijtimoiy rivojlantirish va moddiy-texnik ta’minlash maxsus

jamg‘armasiga hamda Jamg‘arma xodimlarini ijtimoiy rivojlantirish va moddiy rag‘batlantirish

jamg‘armasiga undiriladigan summalardan tashqari);

-yuridik shaxs tugatilganda, qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkati), fermer va dehqon

xo‘jaligi qayta tashkil etilganda yoki tugatilganda mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq

holda mayib bo‘lgan, kasb kasalligiga chalingan yoki sog‘lig‘iga boshqacha shikast etkazilgan

xodimga etkazilgan zararni qoplash uchun to‘lanadigan summalar;

-qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar, shu jumladan Davlat byudjeti

mablag‘lari va ixtiyoriy badallar.

Majburiy to‘lovlar, badallar va boshqa to‘lovlarni o‘tkazish Jamg‘arma daromadlarining

belgilangan tasniflariga muvofiq tushumlarning har bir turi bo‘yicha Jamg‘armaning banklardagi

tegishli hisob raqamlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi va davlat soliq xizmatining hududiy

organlari manbalar turlari bo‘yicha Jamg‘armaga majburiy to‘lovlar, badallar va boshqa

to‘lovlarning to‘g‘ri hisoblanishi, to‘liqligi va o‘z vaqtida to‘lanishi nazorat qilinishini; manbalar

turlari va to‘lovchilar bo‘yicha Jamg‘armaga majburiy to‘lovlar, badallar va boshqa to‘lovlar

hisobi yuritilishini; yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan Jamg‘armaga majburiy to‘lovlar,

badallar va boshqa to‘lovlar to‘g‘ri hisoblanishini, shuningdek Jamg‘arma bilan o‘zaro hisob-

kitoblarning holati tekshirilishini; qonun hujjatlariga muvofiq majburiy to‘lovlar, badallar va

boshqa to‘lovlarni hisoblash tartibi va to‘lash muddatlari buzilganligi uchun yuridik va jismoniy

shaxslarga nisbatan moliyaviy va ma’muriy javobgarlik choralari qo‘llanilishini; badallarning

shaxslar bo‘yicha hisobini amalga oshirish va mehnat daftarchalarini yuritish uchun har chorakda

Jamg‘armaga yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan shaxslar va

dehqon xo‘jaliklari a’zolari tomonidan to‘langan badallarning miqdorlari to‘g‘risidagi

ma’lumotlar taqdim etilishini ta’minlaydi.

3-MAVZU: BYUDJETDAN TASHQARI PENSIYA JAMG’ARMASI

MA’RUZA REJASI:

1. Mamlakatda pensiya ta’minotini amalga oshirishda budjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasining o’rni va ahamiyati

2. Pensiya jamg’armasining daromadlari, ularning tarkibi va shakllanish mexanizmi

3. Pensiya jamg’armasining xarajatlari va ularning tarkibi

4. Pensiyalarning turlari, ularni belgilash va hisoblash tartibi

5. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda Pensiya

jamg’armasi faoliyatining muammolari va ularni bartaraf etish choralari







jamg’armalari

1. Mamlakatda pensiya ta’minotini amalga oshirishda budjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasining o’rni va ahamiyati

Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohatlarning kuchli

tomonlaridan biri uning ijtimoiy yo`naltirilganligidir. Hukumatimiz respublikamiz

mustaqilligining dastlabki kunlaridayoq islohatlaning aholini xususan, uning ehtiyojmand

qismini ijtimoiy muhofaza qilish asosida amalga oshira boshladi va shu yo`ldan boqmoqda.

Ijtimoiy sohani rivojlantirish 2017-2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini

rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasining muhim bir

yo`nalishi sifatida qabul qilinishi mazkur soha taraqqiyotini ta`minlash masalasining

dolzarbligini ifodalaydi.28

Ijtimoiy ta`minot doimo davlat va jamiyat hayotida markaziy va hal qiluvchi o`rinni

egallab kelgan. Mamlakatda yashaydigan fuqarolarda o`z hayot faoliyatining ma`lum

bosqichlarida va alohida holatlarida ijtimoiy ta`minot tizimi xizmatlariga ehtiyojlari yuzaga

keladi. Uning holati mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga mamlakatda olib borilayotgan

ijtimoiy siyosatga shuningdek, mehnatkashlarning hamda ma`lum sabablarga ko`ra

ishlamaydigan aholi qatlamlarining ijtimoiy ahvoliga bog`liq.

Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, turli markazlashgan va markazlashmagan

jamg’armalar, avvalo, umumdavlat pul mablag’lari jamg’armasi davlat budjetini tuzish va ijro

qilish yo’li bilan ta’minlanadi. Mustaqillik yillarida murakkab iqtisodiy ahvol yuzaga kelganiga

qaramay, O’zbekistonda aholi uchun eng muhim ijtimoiy vazifalarni hal etish maqsadida zarur

mablag’lar izlab topildi.

“Ijtimoiy himoya” va “ijtimoiy ta’minot” bir ma’noli tushuncha emas, balki turdosh

tushunchalardir.29

Ulardan ilmiy ta’riflar sifatida foydalanilganda, “ijtimoiy himoya” “ijtimoiy

ta’minot”ni tarkibiy qismi sifatida o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, ijtimoiy himoya inson

faoliyatining normal shart-sharoitlarini ta’minlovchi mehnat, sog’liq va tabiat, atrof-muhitni

muhofaza qilish, mehnatga haq to’lashning eng kam miqdori kabi kafolatlarni qamrab oladi.

28

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O`zbekiston Rewspublikasini yanada

rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida” gi PF-4947-sonli Farmoni 29

Xaitov A., Ziyadulaev M. O’zbekistonda pensiya ta’minoti va xorijiy tajribasi. O’quv qo’llanma. -T.: “Adolat”.

2009. -B.108.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish bosqichida O’zbekistonda faol ijtimoiy siyosatni amalga

oshirishda yangicha amaliy va samarali shakllarni qo’llashni taqozo etadi. Jahon tajribasining

ko’rsatishicha, pensiya tizimi faoliyatini yo’lga qo’yish va undan samarali foydalanish boshqa

daromad hisobga olingan holatda ijtimoiy muammolarni hal qilish va kishilarni keksalikda

kambag’allikdan himoyalashning muhim vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ijtimoiy ta`minot

sifatida davlat pensiya ta`minoti muhim o`rin tutadi.

O`zbekiston Respublikasida aholining yuqori turmush darajasini ta`minlash va kuchli

ijtimoiy siyosatni amalga oshirish vazifasi bugungi kunning muhim vazifalaridan biri

hisoblanadi, bunda pensiya tizimi muhim rol o`ynaydi.

O`zbekistonda pensiya ta`minoti bu mamlakatimizda fuqarolarga O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlanlangan moddiy ta`minotni taqdim etish maqsadida

tashkil etilayotgan huquqiy – tashkiliy institutlar va normalar majmuidir. Shu bois pensiya

ta`minoti mamlakatimizda shakllangan ijtimoiy muhofaza tizimining fuqarolarning turmush

darajasi va farovonligini ta`minlashga qaratilgan iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy, tashkil

xususiyatiga ega kompleks chora- tadbirlarni amalga oshirishni ko`zda tutadi.

O`zbekiston Respublikasi fuqarolari “Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti

to`g`risida”gi 30

qonunda belgilangan tartibda davlat tomonidan pensiya bilan ta`minlanish

huquqiga egadir. Pensiya qonunchiligiga muvofiq, pensiya –shaxslarga pensiya yoshiga yetishi ,

nogironlik yoki boquvchisini yo`qotganligi munosabati bilan beriladigan oylik pul to`lovi bo`lib,

uni olish huquqi qonunda belgilangan shartlar va me`yorlarga muvofiq aniqlanadi. Pensiya

ta`minoti tizimini isloh etishning asosiy sababi, davlatning pensiyaga oid majburiyatlarini

bajarish uchun moliyaviy resurslarning yetishmasligidir va bu muammo aholining keksayib

borishiga muvofiq kuchayib, murakkablashib boradi va mamlakatlarda vujudga kelgan iqtisodiy,

ijtimoiy va demografik vaziyatlardan kelib chiqqan holda ahamiyat kasb etadi.

Pensiya ta`minoti tizimining oldida bugungi kunda uchta muhim maqsad turadi:

fuqarolarni keksayganda qashshoqlikdan himoyalash;

mehnat faoliyati tugashi bilan pensiyaga chiqish oldidan to`lanadigan ish haqiga

mutanosib tarzda belgilangan muayyan miqdordagi kafolatlangan daromadni ta`minlash;

kelajakda pensiya tizimi orqali fuqaroni turmiuush darajasini yaxshilashdan iborat.

Pensiya tizimi ta’minot asosida shakllantiriladigan va aholining ijtimoiy ehtiyojlarini

qondirish va konstitutsion huquqlarini amalga oshirish uchun yo’naltiriladigan pul mablag’lari

jamg’armasidan foydalanishga asoslanadi. Pensiya tizimiga xizmat qiluvchi pensiya

jamg’armalari uchun daromad manbalarining aniq belgilanganligi, mablag’larning qat’iy

maqsadli ishlatilishi, aholi ijtimoiy tabaqalashuvini yumshatishga yo’naltirilganligi,

mablag’larning shakllanishi va ishlatilish muddatlarining mos kelmasligi, mustaqil moliya-kredit

tashkiloti va budjetdan tashqari maqsadli jamg’arma ekanligi hamda ijtimoiy ta’minotinng

muhim elementi ekanligi kabi xususiyatlar xosdir.

Pensiya ta’minoti aholini ijtimoiy himoyalash tizimining muhim tarkibiy qismlaridan

biridir, chunki u deyarli barcha fuqarolarning hayotiy manfaatlari bilan bog’liqdirki, fuqarolar

mehnat qobiliyatlarini yo’qotganlarida shu tizim orqali ijtimoiy himoya qilinadilar.

Pensiya bilan ta’minlash dasturini ishlab chiqishda siyosatning eng asosiy masalasi pul

mablag’larini jamg’arish vazifalari bilan, daromadlarni qayta taqsimlash vazifalari bilan,

shuningdek ularning har birini amalga oshirishda davlatning roli bilan bog’liq. O’z navbatida

bularni amalga oshirish uchun moliyaviy iqtisodiy barqarorlik, jamg’arma institutlarini tashkil

qilishni o’z ichiga olgan fond bozorlarining rivojlanishi va unga muvofiq keluvchi qonunchilik

asoslarini yaratish, aholi jamg’armalarini rag’batlantiruvchi samarali soliq siyosatini yuritish,

aholining moliyaviy muassasalarga bo’lgan ishonchini ta’minlovchi davlat boshqaruv tizimi

zarur.

30

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi

budjetdan tashqari Pensiya jamgàrmasi to`g`risidagi nizomni tasdiqlash haqida” – 2010-yil 19-fevraldagi 30-sonli

qarori

Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Pensiya jamgàrmasining barqarorligi

ta`minlanmoqda, uning daromadlari bilan jamgàrmadan amalga oshirilayotgan to`lovlar

to`ligìcha moliyalashtirilmoqda. Lekin jamgàrmaning davlaat budjeti tomonidan qo`llab-

quvvatlanayotganligini ham alohida qayd etish lozim.

Turli mamlakatlar milliy pensiya tizimlarining shakllanishida quyidagi ikki yondashuv

asos bolib hizmat qiladi: birinchi yondashuvga ko`ra, pensiya tizimiga tortilgan barcha

fuqarolar uchun pensiya daromadining minimal hajmi kafolatlansa, ikkinchi yondashuv bo`yicha

– pensiya ish haqining zahiralanuvchi qismi bo`lib sugùrtalangan xodimga uning pensiyaga

chiqish oldidagi daromadiga monand moddiy ta`minotga ega bo`lishini kafolatlaydi.

Pensiya ta`minotining rivojlanishi jarayonida har ikkala maqsad uygùnlashib ketdi,

universal pensiya tizimlari sugùrtaviy tizimlar bilan to`ldirildi, sugùrtaviy tizimlar esa minimal

kafolatlarni o`z ichiga ola boshladi. Shunday qilib, pensiuyalarning ikkiyoqlama tabiati nafaqat

umumaqbul qilindi, balki deyarli barcha rivojlangan pensiya tizimlarining shakklanishiga asos

bo`lib hizmat qildi.

Pensiyalarning ikkiyoqlama yozuvi shundan iborat bo`ladiki, birinchidan, pensiya

fuqarolarni kambagàllikdan himoyalab, ular daromadlarining minimal darajasini kafolatlasa,

ikkinchi tomondan, ma`lum belgilangan sugùrta holatlari yuzaga kelganda ish haqining o`nini

bosadi, ya`ni yo`qotilgan daromadni yoki uning ko`p qismini kompensatsiyalaydi.31

Har bir mamlakatda u yoki bu pensiya modeli asosida milliy pensiya tizimlari

shakllangan bo`ladi. Pensiya tizimining modeli uning moliyaviy jihatdan tashkil etilishini hamda

mamlakat fuqarolarini qarilikda moddiy jihatdan ta`minlash bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy

munosabatlarni ifodalaydi.

Umuman olganda, mamlakatda aholining pensiya ta`minoti darajasi ustuvor ravishda

ikkita omilga bog`liq: ijtimoiy himoya tizimining qay darajada rivojlanganligi va mamlakatning

iqtisodiy rivojlanish darajasi. Har ikkala omil, shuningdek, pensiya ta`minoti darajasi ta`minoti

darajasi mamlakatdagi tarixiy, madaniy, iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi.

Milliy pensiya tizimlarini tashkil etishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

aholini maksimal darajada pensiya tizimiga qamrab olish;

pensiya yukini (ogìrligini) pensiya tizimi subyektlari-ish beruvchilar va ishlovchilar o`rtasida

adolatli taqsimlash;

barcha sugùrtalanuvchilarni qarilikda yoki nogironlikda o`z xohishi bilan yoki majburan

pensiyaga chiqishi natijasida yo`qotayotgan daromadining katta qismini qoplash orqali mablag`

bilan ta`minlash;

talab qilinganyetarli mehnat stajiga ega bo`lmagan fuqaro toifalarini, shuningdek boquvchisini

yo`qotgan fuqarolarni kambagàllikdan ijtimoiy himoya qilish;

inflatsiya, ish haqilarining oshishi va hayot sifatining ko`tarilishi kabi omillarni hisobga olgan

holda pensiyalarni indeksatsiya qilish.

Pensiya ta`minoti milliy gòyani aks ettiradi hamda milliy iqtisodiy siyosat markazida

turadi. Oxirgi o`n yilliklar mobaynida ko`p mamlakatlar o`zlarining amaldagi pensiya tizimlarini

ijtimoiy-iqtisodiy va demografik sharoitlarining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan isloh qilish

zarurati bilan to`qnash kelmoqda.

Bugungi kunga kelib pensiya ta`minoti har qanday demokratik davlatda yashovchi

insonlarning ajralmas huquqi hisoblanadi. Ammo turli davlatlar pensiya tizimlari bir-biridan

o`ziga xosliklari bilan ajralib turadi.

O`zbekiston Respublikasida pensiya islohotlarini olib borishda xorijiy tajribani har

tomonlama o`rganish, jahon mamlakatlarida aholining ijtimoiy himoyasiga xizmat qiladigan,

keksaygan paytida fuqarolargamunosib turmush sharoitlarini ta`minlaydigan, shu bilan birga,

bozor sharoitlariga mos bo`lgan, fuqarolarning o`z farovonligini ta`minlashdagi ma`sulyatini

oshirishga xizmat qiladigan mukammal pensiya ta`minoti tizimini shakllantirish va uning

iqtisodiy-moliyaviy asoslarini mustahkamlash masalalari bugungi kunda mamlakatimizda

31

Boresenko. N. Yu. Pensionnoe obespechenie. Uchebnik M.: Dashkoov i K*. 2009 30-betdan tarjima.

pensiya tizimida olib borilayotgan islohotlarning diqqat markazidagi dolzarb masalalari qatorida

bo`lishi lozim.

2. Pensiya jamg’armasining daromadlari, ularning tarkibi va shakllanish mexanizmi

Pensiya jamg’armasi daromadlari manbalari O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi,

Budjet Kodeksi hamda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasi to’g’risida Nizomda belgilab qo’yilgan bo’lib, ularning undirilish tartibi bir

qator qonun osti hujjatlar va yo’riqnomalar asosida amalga oshiriladi. Shu narsani alohida

ta’kidlab o’tish kerakki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-

noyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi Pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish chora-

tadbirlari to’g’risida”gi 444-sonli Qaroriga asosan fondga undiriladigan majburiy to’lov va

badallar Soliqlarga tenglashtirildi hamda “Soliq Kodeksi” orqali mustahkamlab qo’yildi. Pensiya

jamg’armasiga majburiy ajratma va to’lovlarning undirish ishlari Davlat soliq qomitasi

zimmasiga yuklatilgan.

O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 37-moddasi Budjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasiga bag’ishlangan bo’lib, unda “O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti,

ijtimoiy nafaqalar to‘lash, kompensatsiya to‘lovlari va boshqa to‘lovlar bo‘yicha xarajatlarni

moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan majburiy to‘lovlar, badallar, shuningdek, boshqa

manbalardan tushadigan mablag‘larni jamlaydi”32

.

Budjet Kodeksining 53-moddasida Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasining daromadlarini shakllantirish haqida so’z yuritilib, ular yagona ijtimoiy

to‘lovning belgilangan miqdordagi tushumlari, fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasiga sug‘urta badallari, budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga majburiy ajratmalar

hamda boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi.

Boshqa daromadlarga mehnatda mayib bo‘lganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik

tufayli tayinlangan nogironlik pensiyalarini to‘lash xarajatlarining o‘rnini qoplash uchun taqdim

etiladigan regress talablar (da’volar) bo‘yicha ish beruvchilar va fuqarolar tomonidan o‘rni

qoplanadigan mablag‘lar tushumining bir qismi, O‘zbekiston Respublikasi Bandlikka

ko‘maklashish davlat jamg‘armasining muddatidan oldin tayinlangan yoshga doir pensiyalarni

to‘lash xarajatlarini qoplash hisobidan kiritiladigan mablag‘lari, yuridik shaxslarning imtiyozli

pensiyalarni to‘lash xarajatlarini qoplash hisobidan kiritiladigan mablag‘lari, fuqarolarning

ixtiyoriy tartibda to‘lanadigan sug‘urta badallari, majburiy to‘lovlar, badallar o‘z vaqtida

to‘lanmaganligi uchun hisoblangan jarimalar va penyalar summasining bir qismi, mehnat

vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda mayib bo‘lgan, kasb kasalligiga chalingan yoxud

sog‘lig‘iga boshqacha shikast etkazilgan xodimga yuridik shaxs tugatilganda, qishloq xo‘jaligi

kooperativi (shirkat xo‘jaligi), fermer va dehqon xo‘jaligi qayta tashkil etilganda yoki

tugatilganda zararning o‘rnini qoplash uchun to‘lanadigan nazarda tutilgan mablag‘lar,

vaqtinchalik bo‘sh turgan mablag‘larni joylashtirishdan olingan daromadlar va qonun

hujjatlariga muvofiq boshqa manbalar kiradi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasi to’g’risida Nizomda jamg’arma daromadlarining shakllantirish manbalari va tartibi

quyidagichadir33

:

a) majburiy to’lovlar va badallar:

- belgilangan miqdorlardagi yagona ijtimoiy to’lov tushumlari;

- alohida yuridik shaxslarning ijtimoiy sug’urta badallari;

- fuqarolarning sug’urta badallari;

32

O‘zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksi 37-modda (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami,

2013 y., 52-I-son; 2014 y., 36-son, 452-modda; 2015 y., 52-son, 645-modda) 33

Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 19 fevraldagi 30-son qaroriga ILOVA. O’zbekiston Respublikasi Moliya

vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi to’g’risida NIZOM

- jismoniy shaxslar ayrim toifalarining sug’urta badallari;

- majburiy ajratmalar;

b) boshqa to’lovlar:

- "Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi

Qonunining 15-moddasiga muvofiq tayinlangan mehnatda mayib bo’lganlik yoki kasb kasalligi

oqibatida nogiron bo’lganlarga pensiyalar to’lash xarajatlarini qoplash uchun regressiv talablar

(da’volar) bo’yicha ish beruvchilar va fuqarolardan undiriladigan mablag’larning 85 foizi;


Qonunining 14-moddasiga muvofiq muddatidan oldin tayinlangan yoshga doir pensiyalarni

to’lash xarajatlarini qoplash uchun o’tkaziladigan O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini

ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Bandlikka ko’maklashish jamg’armasi mablag’lari;


Qonunining 12-moddasiga muvofiq tayinlangan imtiyozli pensiyalarni to’lash xarajatlarini

qoplash hisobiga o’tkaziladigan yuridik shaxslar mablag’lari;

- dehqon xo’jaliklari a’zolarining ixtiyoriy tartibda to’lanadigan sug’urta badallari;

- hisoblangan jarimalar summasining bir qismi hamda majburiy to’lovlar, badallar va

boshqa to’lovlar o’z vaqtida to’lanmaganligi uchun penyalar (qonun hujjatlariga muvofiq davlat

soliq xizmati organlarini ijtimoiy rivojlantirish va moddiy-texnik ta’minlash maxsus

jamg’armasiga hamda Jamg’arma xodimlarini ijtimoiy rivojlantirish va moddiy rag’batlantirish

jamg’armasiga undiriladigan summalardan tashqari);

- yuridik shaxs tugatilganda, qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkati), fermer va dehqon

xo’jaligi qayta tashkil etilganda yoki tugatilganda mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq

holda mayib bo’lgan, kasb kasalligiga chalingan yoki sog’lig’iga boshqacha shikast yetkazilgan

xodimga yetkazilgan zararni qoplash uchun to’lanadigan summalar;

- qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar, shu jumladan, Davlat budjeti

mablag’lari va ixtiyoriy badallardan iboratdir. Aytish joizki majburiy to’lovlar, badallar va

boshqa to’lovlarni o’tkazish Jamg’arma daromadlarining belgilangan tasniflariga muvofiq

tushumlarning har bir turi bo’yicha Jamg’armaning banklardagi tegishli hisob raqamlari bo’yicha

amalga oshiriladi.

Jamg’arma daromadlarini shakllantirish, undirish, hisoblab chiqish va o’z vaqtida

to’lanishi va qonunchilikka rioya etilishi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan amalga oshiriladi.

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi Jamg’armaning ijro etuvchi apparatiga:

Tushgan majburiy to’lovlar, badallar va to’lovlar to’g’risidagi, Jamg’armaga majburiy

ajratmalar, badallar va boshqa to’lovlar turlari bo’yicha qarzlar to’g’risidagi tezkor hisobotni har

oyda hisobot oyidan keyingi oyning 10-kunigacha. Majburiy to’lovlar, badallar va boshqa

to’lovlarni hisoblash va to’lash to’g’risidagi hisobotni yuridik shaxslar tomonidan choraklik va

yillik hisobot taqdim etilgandan keyin 15 kun mobaynida taqdim etadi. Budjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasining soliq kodeksi bilan mustahkamlab qo’yilgan manbalar asosan yuridik

va jismoniy shaxlardan undiriladigan yagona ijtimoiy to’lovning belgilangan me’rorlardagi

miqdorlari, jismoniy shaxslardan undiriladigan sug’urta badallari hamda korxona va

tashkilotlarning oborotidan undiriladigan majburiy ajratmalardir.

Soliq Kodeksining 312- moddasiga ko’ra budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga

majburiy ajratmalarni to’lovchilar quyidagilar hisoblanadi:

- Yuridik shaxslar – O’zbekiston Respublikasi rezidentlari;

- Oddiy shirkat ishlarni yuritish zimmasiga yuklatilgan (ishonchli shaxs) sherik

(ishtirokchi) – yuridik shaxs.

Mazkur Kodeksga ko’ra notijorat tashkilotlar (ularning tadbirkorlik faoliyatidan olingan

daromadlari bundan mustasno), yagona soliq to’lovini va (yoki) yagona yer solig’ini to’lovchi

yuridik shaxslar majburiy ajratmalar to’lashdan ozod etilgan.

Davlat budjeti belgilangan tartibda qabul qilingandan va kelgusi yil uchun uning asosiy

parametrlari tasdiqlangandan keyin Jamg’armaning ijro etuvchi apparati 5 kun muddatda

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasiga Jamg’arma daromadlarining tasdiqlangan

asosiy parametrlarini, Jamg’armaning hududiy boshqarmalari va tuman (shahar) bo’limlariga -

turlar va mintaqalar bo’yicha kelgusi yilga Jamg’arma xarajatlarining asosiy parametrlarini

yuboradi.

Jamg’arma daromadlarining o’z vaqtida va to’liq shakllanishini Davlat soliq qo’mitasi

zimmasiga yuklatilgan bo’lsa, Pensiya fondining samarali, oqilona va adresli foydalanishini

uning hududiy boshqarmalari va tuman (shahar) bo’limlari a malga oshirishi belgilab qo’yilgan.

Barcha pul o’tkazmalari fondning banklardagi maxsus hisob raqamlari bo’yicha amalga

oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va davlat soliq xizmatining hududiy

organlari manbalar turlari bo’yicha Jamg’armaga majburiy to’lovlar, badallar va boshqa

to’lovlarning to’g’ri hisoblanishini, to’liqligi va o’z vaqtida to’lanishini nazorat qiladi, manbalar

turlari va to’lovchilar bo’yicha jamg’armaga majburiy to’lovlar, badallar va boshqa to’lovlar

hisobi yuritilishini, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan jamg’armaga majburiy to’lovlar,

badallar va boshqa to’lovlar to’g’ri hisoblanishini, shuningdek, jamg’arma bilan o’zaro hisob-

kitobning holati tekshirilishini, qonun xujjatlariga muvofiq majburiy to’lovlar, badallar va

boshqa to’lovlarni hisoblash tartibi va to’lash muddatlari buzilganligi uchun yuridik va jismoniy

shaxslarga nisbatan moliyaviy va ma’muriy javobgarlik choralari qo’llanilishini, yuridik shaxs

bo’lmasdan turib tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan shaxslar va dehqon xo’jaliklari

a’zolari tomonidan to’langan badallarning miqdorlari to’g’risidagi ma’lumotlar taqdim etilishini

ta’minlaydi.Shu bilan birga Davlat soliq qo’mitasi Jamg’armaning ijro etuvchi apparatiga

tushgan to’lovlar, badallar to’g’risidagi tezkor hisobotni har oyda hisobot oyidan keying oyning

10-kunigacha, majburiy to’lovlar, badallar va boshqa to’lovlarni hisoblash va to’lash

to’g’risidagi hisobotni kerak shaxslar tomonidan choraklik va yillik hisobot taqdim etilganidan

keyin 15 kun mobaynida taqdim etadi.

Pensiya jamg’armasi daromadlari salmog’ining asosiy qismi Soliq qo’mitasi tomonidan

undiriluvchi majburiy to’lovlar hisobiga shakllantiriladi. Soliq kodeksining XV bo’lim 51-52

boblari Pensiya jamg’armasiga undiriluvchi majburiy to’lovlarga bag’ishlangan. 51 bob “Yagona

ijtimoiy to’lov va fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta badallari”

deb nomlangan bo’lib yagona ijtimoiy to’lov va sug’urta badallari jamg’armaning asosiy

daromadlar manbai hisoblanadi. Yagona ijtimoiy to’lovni hisoblab chiqarish va to’lash tartibi

“Soliq Kodeksi” va “Yagona ijtimoiy to‘lovning eng kam miqdori kiritilishi munosabati bilan

yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq

hisoblab chiqariladi va to’lanadi.

YAIT to‘lovchilari YAITni O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida belgilangan

tartibda tegishli yil uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilangan

stavka bo‘yicha, biroq:

- fermer xo‘jaliklari har bir xodimi uchun oyiga minimal ish haqining 50 foizi

miqdoridan kam bo‘lmagan miqdorda;

- mikrofirmalar va kichik korxonalar (fermer xo‘jaliklari bundan mustasno) har bir

xodimi uchun oyiga minimal ish haqining 65 foizi miqdoridan kam bo‘lmagan miqdorda;

- qolgan to‘lovchilar har bir xodim uchun oyiga bir minimal ish haqidan kam

bo‘lmagan miqdorda YAIT hisoblashadi.

Hisoblab chiqarilgan YAIT summasi foyda solig‘i bo‘yicha soliq solinadigan foydani

aniqlashda O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 145-moddasiga muvofiq chegirib

tashlanadi, ammo YAITni hisoblab chiqarishning tartibi buzilgan hollar aniqlanganda, davlat

soliq xizmati organlari YAITning eng kam miqdoridan kelib chiqib, qonun hujjatlariga muvofiq

penya hisoblagan holda, YAITni qo‘shimcha hisoblaydilar. Bunda davlat soliq xizmati organlari

tomonidan qo‘shimcha hisoblangan YAIT summasi to‘lovchi ixtiyorida qoladigan foyda

hisobidan undiriladi va foyda solig‘ini hisoblab chiqarishda soliq solinadigan foydadan

chegirilmaydi.

YAIT hisoblab chiqarish va to‘lash uchun YAITning eng kam miqdorini to‘lovchilar

hisobot oyida xodimlarning haqiqatda ishlagan kunlaridan va belgilangan stavkalardan kelib

chiqqan holda jami korxona bo‘yicha YAITning eng kam miqdorini aniqlaydilar.

../../../pages/GetAct.aspx%3flact_id=1286558

../../../pages/GetAct.aspx%3flact_id=1286558#1288557

YAITning eng kam miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi:

MRyait =K/n * N, (1.1)

bu erda:

MRyait — YAITning bir oy uchun eng kam miqdori;

K — bir oyda barcha xodimlarning haqiqatda ishlagan kunlari (bir kunda ishlagan

soatlaridan qat’i nazar) soni, biroq korxonada o‘rnatilgan ish kunlari sonidan ortmagan holda.

Xodimlarning haqiqatda ishlagan kunlariga, shuningdek yillik mehnat ta’tillariga va ish haqi

saqlangan holda beriladigan ta’tillarga to‘g‘ri keladigan kunlar ham taalluqlidir. Bir oyda

xodimlarning haqiqatda ishlagan kunlarini hisoblab chiqarishda quyidagilarning ishlagan kunlari

kiritilmaydi:

- pasaytirilgan stavkalar bo‘yicha YAIT hisoblab chiqariladigan ixtisoslashtirilgan

sexlar, uchastkalar va korxonalarda ishlovchi nogironlarning ish kunlari;

- kasanachilarning ish kunlari (YAIT bo‘yicha imtiyoz muddati tugagunga qadar);

- fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalarga muvofiq ishlar bajarayotgan (xizmatlar

ko‘rsatayotgan) yakka tartibdagi tadbirkorlarning ish kunlari.

n – korxonada belgilangan bir oydagi ish kunlari soni;

N – bir xodim uchun bir oyda YAIT normativi (bir minimal ish haqi, fermer xo‘jaliklari

uchun esa belgilangan minimal ish haqining 50 foizi). Agar minimal ish haqining miqdori

oyning 1-kunidan o‘zgarmasa, u holda oy uchun minimal ish haqining o‘rtacha oylik miqdori

qo‘llaniladi. YAITning eng kam miqdori har oy hisoblab chiqariladi.

Agar O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq hisoblab chiqilgan YAIT

summasi YAITning eng kam miqdoridan kam bo‘lsa, u holda yagona soliq to‘lovi YAITning

eng kam miqdorining O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq hisoblab chiqilgan

YAIT summasidan ortgan qismiga qo‘shimcha hisoblanadi. Agar O‘zbekiston Respublikasi

Soliq kodeksiga muvofiq hisoblab chiqilgan YAIT haqiqiy summasi YAITning eng kam

miqdoridan ko‘p yoki unga teng bo‘lsa, u holda YAIT haqiqatda hisoblangan summa miqdorida

to‘lanishi kerak.

Nizomda tatbiq etiladigan to‘lovchilar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va

Davlat soliq qo‘mitasining 2013 yil 4 martdagi «Soliq hisobotining shakllarini tasdiqlash

to‘g‘risida»gi 23, 2013-8-son qarori (ro‘yxat raqami 2439, 2013 yil 22 mart) bilan tasdiqlangan

Yagona ijtimoiy to‘lov va fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug‘urta

badallari hisob-kitobiga tasdiqlangan shakldagi Ma’lumotnoma-YAITning eng kam miqdori

hisob-kitobini ilova qilishadi. Davlat soliq xizmati organlari O‘zbekiston Respublikasining

qonun hujjatlariga muvofiq YAITning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi va to‘lanishi ustidan nazoratni

amalga oshiradilar.

Sug’urta badallari ishlovchilarning ish haqlaridan qonunchilikda belgilangan stavkalar

orqali hisoblab chiqariladi. Ularning to’g’ri hisoblanishi va to’lanishiga ish beruvchilar

mas’uldirlar. Sug’urta badallarining hisob-kitobi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat

soliq xizmati organlariga to’lovchi tomonidan taqdim etiladi.

3. Pensiya jamg’armasining xarajatlari va ularning tarkibi

O‘zbekiston Respublikasida amalda bo‘lgan pensiya qonunchiligiga muvofiq, pensiyalar,

ijtimoiy nafaqalar, kompensatsiya to‘lovlari va boshqa to‘lovlarni moliyalashtirish budjetdan

tashqari Pesiya jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining mablag‘laridan:

ishlayotgan pensionerlarga davlat pensiyalarini to‘lash;

ishlamaydigan pensionerlarga davlat pensiyalarini to‘lash;

davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo‘lmagan qariyalar va mehnatga

qobiliyatsiz fuqarolarga nafaqalar;

dafn etish marosimi uchun nafaqalar;

belgilangan tartibda buyruqadigan boshqa xarajatlar uchun foydalaniladi.


../../../pages/GetAct.aspx%3flact_id=http:/cli.lex.uz/ld/lps/doc/1286558


3.1-jadval

O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg‘armasining xarajatlari tizimi34

t/r Ko‘rsatkichlar 2012 yil 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 (prognoz)

Mlrd.

so‘mda

Jami

xarajat

larga

nisbatan

foizda

Mlrd.

so‘mda

Jami

xarajat

larga

nisbatan

foizda

Mlrd.

so‘mda

Jami

xarajat

larga

nisbatan

foizda

Mlrd.

so‘mda

Jami

xarajat

larga

nisbatan

foizda

Mlrd.

so‘mda

Jami

xarajat

larga

nisbatan

foizda

Xarajatlar jami 8065.4 100.0 10302.1 100.0 13013.7 100.0 16557.0 100.0 18113.3 100.0

1. Ishlamayotgan

pensionerlarga pensiya

to‘lovlari

7246.0 89.8 9097.9 88.3 11191.9 86.0 12838.1 77.5 14779.6 81.6

2. Ishlayotgan pensionerlarga

pensiya to‘lovlari

290.9 3.6 317.4 3.1 426.6 3.3 474.8 2.8 484.3 2.7

3. Keksa yoshdagilar va

ishlamaydigan fuqarolar

uchun nafaqalar, dafn

marosimlari uchun nafaqalar

va boshqa to‘lovlar

12.8 0.2 20.5 0.2 29.1 0.2 105.2 0.6 152.1 0.8

4. Boshka xarajatlar 1.8 0.02 2.1 0.02 2.4 0.02 2.8 0.02 3.0 0.02

6. Yil oxirida qoldiq

mablag‘lar

513.9 6.4 864.2 8.4 1363.7 10.5 3136.1 18.9 2694.3 14.9

34

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabr PQ-1675-sonli, 2012 yil 25 dekabr PQ-1887-sonli, 2013 yil 25 dekabrdagi PQ-2099-sonli, 2014 yil 4 dekabrdagi PQ-

2270-sonli, 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli Qarorlari asosida tuzildi.

3.1-jadval Davlat Pensiya jamg‘armasining xarajatlari tizimining 2010-2015 yillar

davomidagi dinamikasi keltirilgan bo‘lib, undan ko‘rinadiki, ya’ni Davlat Pensiya jamg‘armasi

xarajatlari tizimida asosiy ulush Ishlamayotgan pensionerlarga pensiya to‘lovlari hissasiga to‘g‘ri

kelib, uning tutgan ulushi yil sayin umumiy xarajat qismida pasayish xususiyatiga egadir.

Aksincha Pensiya jamg‘armasida yil oxirida qoldiq mavjud bo‘lib, uning ulushi o‘sish

xususiyatiga egadir. Agar 2011 yilda uning ulushi jami xarajatlarning tarkibida 0,01 % ni tashkil

etgan bo‘lsa 2015 yilga kelib 18,9% ni tashkil etgan. Bu esa oxirgi yillarda xukumatimiz

tomonidan Davlat pensiya tizimini isloh qilish, uning mablag‘‘laridan samarali foydalanish

tizimidagi say xarakatlari natijasidir.

Ortiqcha to‘langan pensiyalarning qaytarilishi, pensiyalarni hisoblash tizimini

takomillashuvi natijasida Jamg‘arma hisobida qoldiq hosil bo‘lib, keyingi yillarda pensiya tizimi

dasturlarida belgilangan vazifalar doirasida sarf etilmoqda.

Pensiya jamg‘armasi daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muvozanatning buzilishini kelib

chiqish sabablari quyidagilardan iborat:

- pensiya jamg‘armasi daromadlarining shakllanishida korxona, tashkilot va muassasalarda

yuzaga kelayotgan debetorlik va kreditorlik qarzdorliklarning mavjudligi;pensiya jamg‘armasi

daromadlarining shakllanishida tumanda faoliyat yuritilayotgan korxona tashkilotlarda ish

nomalari bo‘yicha belgilangan ishchi xodimlarning to‘liq qatnashmayotganligi;

- pensiya jamg‘armasida daromadlarning xarajatlardan kamligi, defitsiti yuzaga kelishiga

pensiya jamg‘armasida amal qilayotgan me’yoriy-huquqiy xujjatlarga amal qilinmaganligi va

noto‘g‘ri tayinlangan pensiya turlari hamda fuqarolarga qonunni buzish orqali tayinlangan

pensiyalar ortishi sabab bo‘lgan;

- pensiya asosini moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan tariflarning pastligi;

- muddatidan ilgari to‘lanadigan pensiya imtiyozlari, ustamalarini to‘lash bilan bog‘liq

xarajatlar;

- mehnat stajini ozligi;

- pensiya jamg‘armasida faoliyat yuritayotgan ishchi-xodimlarning bilim saviyasining pastligi

va boshqa omillar sabab bo‘lgan.

Nogironlik

pensiyalari

Fuqarolarga mehnat

faoliyatini amalda uzoq

muddatga yoki butunlay

yo’qotish munosabati bilan

tayinlanadi: uni tayinlash

tartibi nogironlik sabablari

va guruhlariga, fuqaroning

ish xaki va ijtimoiy faoliyat

muddatiga bog’liq boladi

O‘zbekiston Respublikasida davlat pensiyalarining

turlari

Yoshga doir

pensiyalar

Fuqarolarga ma’-lum

yoshga etgan-larida,

ijtimoiy faoliyat

muddatiga va muayyan

yoshga etganligiga

karab butun umrga

tayinlanadi

Boquvchisini yo’qotganlik

pensiyalari

Fuqaroning boquvchilari

vafot etishi tufayli tuxtab

kolgan daromad manbai-

tirikchilik vositalari urnini

ma’lum darajada bulsada

koplash yuli sifatida

oilaning mexnatga

layokatsiz a’zolari uchun

tayinlanadi

3.1-rasm. O‘zbekiston Respublikasida davlat pensiyalarining turlari35

O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari ushbu Qonunda nazarda tutilgan tartibda davlat

tomonidan pensiya bilan ta’minlanish huquqiga egadirlar. Respublika hududidan tashqarida yashab

turgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolarini pensiya bilan ta’minlash O‘zbekiston

Respublikasining xalqaro shartnomalari asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasida

doimiy yashab turgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, O‘zbekiston

Respublikasi fuqarolari bilan teng ravishda pensiya olish huquqiga egadirlar. Ish stajiga ega

bo‘lmagan fuqarolar va ularning oilalari ushbu Qonunga binoan davlat pensiyalari olish huquqiga

ega emaslar. Ularning ijtimoiy ta’minlanish tartibini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi belgilab qo‘yadi.

O‘zbekiston Respublikasida davlat pensiyalarining quyidagi turlari belgilanadi (2.1-

rasm):

yoshga doir pensiya;

nogironlik pensiyasi;

boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi.

O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi

Qonunning 25-moddasiga asosan, pensiya miqdorini tarkibini 2.2-rasm orqali ko‘rish mumkin.

3.2-rasm. O‘zbekiston Respublikasida pensiya tarkibining tuzulishi36

Fuqarolar pensiya olish huquqi paydo bo‘lganidan so‘ng istalgan paytda pensiya

tayinlashni so‘rab murojaat etishlari mumkin. Davlat pensiyalarining turli xillarini olish huquqiga

ega bo‘lgan fuqarolarga ularning o‘zlari tanlagan bitta pensiya tayinlanadi. Harbiy xizmatchilarni,

shuningdek ichki ishlar organlarining boshliqlar va oddiy xodimlar tarkibidan bo‘lgan shaxslarni

hamda ularning oila a’zolarini pensiya bilan ta’minlash shartlari, normalari va tartibi O‘zbekiston

Respublikasi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ularga ushbu Qonunda nazarda tutilgan asoslarda

pensiyalar olish huquqi ham beriladi. Bunda harbiy xizmatchilar, shuningdek ichki ishlar organlari

boshliqlar va oddiy xodimlar tarkibidan bo‘lgan shaxslar pul ta’minotining barcha turlari fuqaro

shaxslarning ish haqi singari bir xilda hisobga olinadi.

4. Pensiyalarning turlari, ularni belgilash va hisoblash tartibi

Bugungi kunda respublikamizda jami 3 mlndan ortiq pensiya oluvchilar mavjud bo‘lib,

Respublikamiz aholisining 9,9 %ni tashkil etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika

Qo‘mitasining rasmiy ma’lumotlari asosida tahlil qiladigan bo‘lsak 2015 yil 1-yanvar holatida

35

Xaitov A.A. O‘zbekistonda pensiya ta’minoti va xorij tajribasi. T.: Adolat. 2009 yil, b.89 36

O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’g’risida”gi Qonunning 25-moddasiga asosan.

Pensiya tarkibining tuzilishi

Qo’shiladigan

ustama haqlar

Ish staji uchun pensiyaning

oshirilishi

Pensiyaning

tayanch miqdori

Respublikamiz bo‘yicha jami 3090900 kishi pensiya ta’minoti bo‘yicha ijtimoiy nafaqalar va

pensiya oluvchilar sifatida qayd etilgan. Shundan nogironlik bo‘yicha pensiyalar oluvchilar soni

o‘tgan yilga nisbatan kamayib, jami 391900 kishini tashkil etgan.

Yoshga doir pensiya olish huquqiga:

erkaklar — 60 yoshga to‘lganda va ish stajlari kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda;

ayollar — 55 yoshga to‘lganda va ish stajlari kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda ega

bo‘ladilar.

Pensiya tayinlash uchun etarlicha ish stajiga ega bo‘lmagan shaxslarga yoshga doir

pensiyalar kamida 5 yil ish staji mavjud bo‘lgan taqdirda, bor stajga mutanosib miqdorda

tayinlanadi.

3.3-rasm.O‘zbekiston Respublikasida 2016 yil 1 yanvar holatida to‘lanayotgan

pensiyalarning ulushi37

Yoshga doir pensiyalar

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan ro‘yxatlarga muvofiq

fuqarolarning ayrim toifalari imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar, chunonchi:

Yoshidan qat’i nazar pensiya olish huquqini beradigan ishlab chiqarishlar, muassasalar,

ishlar, kasblar va lavozimlar;

Umumiy belgilangan yoshni 10 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqini beradigan

ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar;

Umumiy belgilangan yoshni 5 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqini beradigan

ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, vazifalar va ko‘rsatkichlar.

Imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqiga urush nogironlari, bolalikdan nogiron

farzandlarning onalari, liliputlar va pakanalar ham ega.

Yoshidan qat’i nazar, quyidagilar imtiyozli pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar:

a) kon sanoatidagi etakchi kasb egalari bo‘lgan xodimlar — basharti, ular ana shu ishlarda

kamida 20 yil ishlagan bo‘lsalar ;

b) bevosita erosti va ochiq kon ishlarida (shu jumladan, kon-qutqaruv qismlarining

shaxsiy tarkibi) ko‘mir, ma’danlar va boshqa foydali qazilmalarni qazib olishda, shaxtalar va

konlar qurilishida to‘liq ish kuni davomida band bo‘lgan xodimlar — basharti, ular ana shu

ishlarda kamida 25 yil ishlagan bo‘lsalar;

37

O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo‘mitasi ma’lumotlari asosida talaba tomonidan tuzildi.

v) uchuvchilar va uchuvchi-sinovchilar tarkibiga kiruvchi xodimlar, ular xizmat qilgan

korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning idoraviy bo‘ysunuvidan qat’i nazar, belgilangan

xizmat muddatini ana shu lavozimlarda erkaklar kamida 25 yil va ayollar kamida 20 yil ado

etganlari taqdirda .

Yuqorida qayd etib o‘tilgan xodimlar salomatligiga (kasalligiga) ko‘ra uchish ishlaridan

bo‘shatilgan taqdirda, belgilangan xizmat muddatini — erkaklar kamida 20 yil va ayollar kamida

15 yil ado etgan bo‘lsalar;

g) teatrlar va boshqa teatr-tomosha korxonalari artistlarining ayrim toifalari:

ijodiy ish staji kamida 20 yil bo‘lganda;

ijodiy ish staji kamida 25 yil bo‘lganda ;

ijodiy ish staji kamida 30 yil bo‘lganda ;

d) sportchilarning ayrim toifalari — ish staji kamida 20 yil bo‘lganda .

Oxirgi ish joyidan qat’i nazar, quyidagilar belgilangan yoshni 10 yilga qisqartirilgan

holda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar:

a) erosti ishlarida, mehnat sharoiti o‘ta zararli va o‘ta og‘ir ishlarda to‘liq ish kuni

davomida band bo‘lgan xodimlar :

erkaklar — ish staji kamida 20 yil bo‘lib, bundan kamida 10 yili ko‘rsatib o‘tilgan ishlarga

to‘g‘ri kelgan taqdirda;

ayollar — ish staji kamida 15 yil bo‘lib, bundan kamida 7 yilu 6 oyi ko‘rsatib o‘tilgan

ishlarga to‘g‘ri kelgan taqdirda.

Er osti ishlaridagi mehnat staji erkaklarda 10 yildan kam va ayollarda 7 yilu 6 oydan kam

bo‘lgan hollarda xodimlarga bu ishlardagi har bir to‘liq yil uchun pensiya yoshi 1 yilga

qisqartiriladi.

Mehnat sharoiti o‘ta zararli va o‘ta og‘ir ishlarda — erkaklar kamida 5 yil, ayollar kamida

3 yil 9 oy — ishlagan xodimlarga pensiya yoshi shunday ishda band bo‘lingan har bir to‘liq yil

uchun 1 yilga qisqartirilgan holda tayinlanadi;

b) tsirklar va kontsert tashkilotlari artistlarining ayrim toifalari ijodiy ishdagi staji kamida

20 yil bo‘lgan taqdirda.

Oxirgi ish joyidan qat’i nazar, quyidagilar belgilangan yoshni 5 yilga qisqartirilgan holda

pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar:

a) urush nogironlari va ularga tenglashtirilgan shaxslar;

b) mehnat sharoiti zararli va og‘ir ishlarda to‘liq ish kuni davomida band bo‘lgan

xodimlar :

erkaklar — ish staji kamida 25 yil bo‘lib, bundan kamida 12 yilu 6 oyi ko‘rsatib o‘tilgan

ishlarga to‘g‘ri kelgan taqdirda;

ayollar — ish staji kamida 20 yil bo‘lib, bundan kamida 10 yili ko‘rsatib o‘tilgan ishlarga

to‘g‘ri kelgan taqdirda.

Mehnat sharoiti zararli va og‘ir ishlarda — erkaklar kamida 6 yilu 3 oy, ayollar kamida 5

yil — ishlagan xodimlarga pensiya yoshi erkaklarning bunday ishdagi har 2 yilu 6 oyi uchun va

ayollarning bunday ishdagi har 2 yili uchun 1 yilga qisqartirilgan holda tayinlanadi;

z) bolalikdan nogiron farzandlarning onalari ularni sakkiz yoshgacha tarbiyalagan bo‘lsa

— ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda. Basharti, ayol o‘gay o‘g‘il va o‘gay qizni ular 8 yoshga

to‘lguniga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan bo‘lsa, pensiya tayinlashda ular haqiqiy farzandlar bilan

teng ravishda hisobga olinadi;

k) nogiron bolalar uchun ixtisoslashgan ta’lim muassasalari, «Mehribonlik» uylari, harbiy

akademik litseylar, tarbiya koloniyalari o‘qituvchilari — maxsus ish staji kamida 25 yil bo‘lgan

taqdirda ;

l) ixtisoslashgan tibbiy muassasalarning shifokorlari va o‘rta tibbiy xodimlari — maxsus

ish staji qishloq joyda kamida 25 yil va shaharlarda kamida 30 yil bo‘lgan taqdirda;

m) mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlarining qariyalar, nogironlar va

yolg‘iz fuqarolarga xizmat ko‘rsatishda bevosita band bo‘lgan xodimlari :

erkaklar — maxsus ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda;

ayollar — maxsus ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda.

Belgilangan yoshni 15 yilga qisqartirilgan holda pensiya olish huquqiga gipofizar mittilik

kasaliga chalinganlar (liliputlar) va gavda tuzilishida mutanosiblik buzilgan pakanalar:

erkaklar — ish staji kamida 20 yil bo‘lganda;

ayollar — ish staji kamida 15 yil bo‘lganda ega bo‘ladilar.

Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar

soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud

korxonaning tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan

shaxslar:

1. erkaklar — 58 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda;

2. ayollar — 53 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda pensiya olish

huquqiga ega bo‘ladilar.

Nogironlik pensiyalari

Nogironlik pensiyalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda I va II guruh nogironlari

deb topilgan shaxslarga tayinlanadi.

Sog‘lig‘ini yoki mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik darajasiga qarab, nogironlikning uch

guruhi buyruqadi. Nogironlik sabablari va guruhlari, shuningdek nogironlik boshlangan vaqt va

nogironlikning qancha muddatga belgilanishi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

tasdiqlaydigan ular to‘g‘risidagi Nizom asosida ishlovchi tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari

(TMEK) tomonidan buyruqadi.

O‘zbekistonda nogironlarga nisbatan olib borilayotgan ijtimoiy siyosat ularning hayotda va

jamiyat taraqqiyotida faol qatnashish imkoniyatlarini kengaytirishga, moddiy ahvollarini

yaxshilashga qaratilgan. Hayot faoliyatining buzilishi darajasiga qarab birinchi, ikkinchi va

uchinchi nogironlik guruhi belgilanadi.

Nogironlik pensiyalari mehnat qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotilgan quyidagi hollarda

tayinlanadi:

• mehnatda mayiblanganda yoki kasb kasalligiga uchraganda;

• umumiy kasallik (ish bilan bog‘liq bo‘lmagan shikastlanish, mayiblik, bolalikdan

nogironlik) tufayli.

Mehnatda mayiblanganda yoki kasb kasalligiga uchraganda beriladigan nogironlik

pensiyalari ish stajidan qat’i nazar, tayinlanadi.Umumiy kasallik tufayli beriladigan nogironlik

pensiyalari nogironlik boshlangan paytga qadar ma’lum ish stajiga ega bo‘lgan taqdirda

tayinlanadi (2.6-jadval).

20 yoshga to‘lgunga qadar umumiy kasallik tufayli ish davrida yoki ishlash

to‘xtatilganidan keyin nogiron bo‘lib qolgan shaxslarga pensiyalar ish stajidan qat’i nazar

tayinlanadi. Mehnatda mayiblanganda yoki kasb kasalligiga uchraganda beriladigan nogironlik

pensiyasidan umumiy kasallik tufayli beriladigan nogironlik pensiyasiga o‘tkazilganda zarur staj

nogironlik dastlab belgilangan vaqtdagi yoshga qarab buyruqadi. Pensiya tayinlash uchun etarlicha

ish stajiga ega bo‘lmagan umumiy kasallik oqibatidagi I va II guruh nogironlariga nogironlik

pensiyasi bor stajga mutanosib miqdorda tayinlanadi.

2.6-jadval

Nogironlik pensiyasini olish huquqini beruvchi ish staji38

Yosh Ish staji

23 yoshga qadar 2

23 yoshdan 26 yoshga qadar 3


38

O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarni pensiya ta’minoti to‘g‘risida” gi Qonuning 17 moddasiga asosan. 1993

yil 3 sentyabr (keyingi yillardagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda).






56 yosh va undan oshganda 20

Nogironlik pensiyasini tayinlashni so‘rab murojaat qilgan shaxsning arizasiga quyidagi

hujjatlar ilova qilinishi kerak:

ish stajini, shu jumladan maxsus ish stajini tasdiqlaydigan hujjat;

ish haqi to‘g‘risidagi ma’lumotnoma;

ariza beruvchining jamg‘arib boriladigan pensiya daftarchasi nusxasi (2005 yil 1

yanvardan keyin);

baxtsiz hodisa va sog‘liqning ishlab chiqarishda boshqa shikastlanishi to‘g‘risidagi hujjat

yoki agar nogironlik mehnatda mayiblanish oqibatida sodir bo‘lgan bo‘lsa — boshqa rasmiy hujjat.

Bundan tashqari, zarur hollarda quyidagilar taqdim etiladi:

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi tomonidan berilgan ariza beruvchi yashash

joyi bo‘yicha bir o‘zi yashashi (ro‘yxatdan o‘tkazilganligi) to‘g‘risidagi ma’lumotnoma;

tegishli organ tomonidan berilgan harbiy xizmatni, partizan otryadlari va qo‘shilmalarda

bo‘lganlikni, davlat xavfsizligi organlarida va ichki ishlar organlarida xizmat qilganlikni

tasdiqlaydigan ma’lumotnoma;

tegishli organ tomonidan berilgan, idoraviy bo‘ysunuvidan qat’i nazar, harbiylashtirilgan

soqchilikdagi, maxsus aloqa organlari va kon-qutqaruv qismlaridagi xizmatni tasdiqlaydigan

ma’lumotnoma;

band bo‘lgan shaxsga O‘zbekiston Respublikasi davlat soliq organlari tomonidan taqdim

etilgan ma’lumotlar asosida Pensiya jamg‘armasi bo‘limi tomonidan berilgan O‘zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta

badallari to‘langanligini tasdiqlaydigan ma’lumotnoma;

O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining davolash-profilaktika

muassasasi tibbiy-maslahat komissiyasi (keyingi o‘rinlarda TMK deb yuritiladi) tomonidan

berilgan ariza beruvchining bolasi 16 yoshgacha nogiron bola deb e’tirof etilishini tasdiqlaydigan

tibbiyot xulosasi yoki Tibbiy-mehnat ekspert komissiyasi (keyingi o‘rinlarda TMEK deb

yuritiladi) tomonidan berilgan parvarish ostidagi shaxs I guruh nogironi deb tan olinishini

tasdiqlaydigan nogironlik to‘g‘risidagi ma’lumotnomaning tegishli qismi;

davolash-profilaktika muassasasining xulosasi asosida fuqarolarning o‘zini o‘zi

boshqarish organi tomonidan berilgan o‘zgalarning parvarishiga muhtoj bo‘lgan 80 yoshga to‘lgan

keksalarga qarab turilgan vaqtni tasdiqlaydigan ma’lumotnoma;

oliy ta’lim muassasalarida (shu jumladan o‘qish harbiy xizmatga tenglashtiriladigan

harbiy ta’lim muassasalarida, shuningdek partiya maktablarida), aspiranturada (stajyorlar-

tadqiqotchilar-izlanuvchilar institutida), doktoranturada (katta ilmiy xodimlar — izlanuvchilar

institutida) va klinik ordinaturada kunduzgi o‘qishni, shu jumladan chet elda o‘qishni

tasdiqlaydigan diplom yoki ma’lumotnoma;

bolani parvarish qilish bo‘yicha ta’til berilganligi va ta’tildan qaytilganligi to‘g‘risidagi

buyruqlarning nusxalari ilova qilingan holda ayol kishi bola tug‘ilgandan boshlab u uch yoshga

to‘lgungacha bo‘lgan davrda mehnat munosabatlarida bo‘lgan tashkilot (tashkilotlar) tomonidan

berilgan bola uch yoshga to‘lgunga qadar uni parvarish qilish vaqtini tasdiqlaydigan

ma’lumotnoma;

ofitserlar tarkibidan bo‘lgan shaxslar, praporshchiklar, michmanlar va muddatdan tashqari

xizmat qiluvchi harbiy xizmatchilarning xotinlari, ularni ishga joylashtirish imkoniyati bo‘lmagan

joylarda erlari bilan yashagan vaqtni tasdiqlaydigan ma’lumotnoma;

O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan berilgan O‘zbekiston

Respublikasining diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari xodimlarining, shuningdek

O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan xalqaro hukumatlararo tashkilotlarga

kvota qilingan lavozimlarga xizmat safariga yuborilgan shaxslarning xotini (eri) chet elda bo‘lgan

vaqtini tasdiqlaydigan ma’lumotnoma;

ariza beruvchi urush qatnashchisi yoki unga tenglashtirilgan shaxs hisoblanishini

tasdiqlaydigan hujjat;

davolash-profilaktika muassasasining ariza beruvchi gipofizar nanizm bemori (liliput)

yoxud disproportsional pakana ekanligi to‘g‘risidagi ma’lumotnomasi;

familiya, ism, ota ismi o‘zgartirilganligi to‘g‘risidagi hujjat;

TMEKning nogironlik to‘g‘risidagi ma’lumotnomasining tegishli qismi — mehnatda yoki

kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida I va II guruhlar nogironi bo‘lgan vaqt stajga hisoblanadigan

hollarda;

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi tomonidan berilgan nogiron bola 8 yoshga

to‘lgunga qadar uni parvarish qilish vaqtini tasdiqlaydigan ma’lumotnoma, shuningdek bola 8

yoshgacha nogiron bola deb e’tirof etilishini tasdiqlaydigan TMK tomonidan berilgan tibbiyot

xulosasi, yoki TMK tomonidan berilgan nogironlikni belgilash uchun asos hisoblanadigan kasallik

bo‘yicha davolash-profilaktika muassasasida hisobda turganlik to‘g‘risidagi ma’lumotnoma;

oqlov hukmi yoki ish to‘xtatilganligi to‘g‘risida sudning ajrimi (qarori) yoki prokuror

(tergovchi)ning ish to‘xtatilganligi to‘g‘risidagi qarori, shuningdek oldini olish chorasi sifatida

shaxsni tergov izolyatoriyada (turmada) qamoqda saqlash, qamoq yoki ozodlikdan mahrum etish

shaklida jazoni o‘tash davri to‘g‘risida tergov organlari yoki ichki ishlar organlarining

ma’lumotnomasi, shuningdek reabilitatsiya to‘g‘risidagi hujjatlar (sud organlari, prokuratura

organlari, surishtiruv va tergov organlarining oqlov hukmi chiqarilganligi to‘g‘risidagi

ma’lumotnomasi yoki reabilitatsiya qiluvchi asoslar bo‘yicha jinoyat ishi to‘xtatilganligi

to‘g‘risidagi qarori (ajrimi).

Organlar funktsiyalari hamda organizm tizimlarining qayta tiklanadigan, takroriy morfologik

o‘zgarishlari va buzilishlari sodir bo‘lganda, davolashning va o‘tkazilgan reabilitatsiya tadbirlari

samaradorligini, sog‘liqning holatini hamda ijtimoiy moslashish darajasini kuzatish maqsadida

nogironlarni takroriy qayta tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishlar nogironlik belgilangan vaqtdan boshlab

olti oyda, bir yoki ikki yilda bir marta amalga oshiriladi.

Organlar funktsiyalari hamda organizm tizimlarining barqaror, qayta tiklanadigan

morfologik o‘zgarishlari va buzilishlari sodir bo‘lganda, amalga oshirilgan reabilitatsiya

tadbirlarining samarasizligi oqibatida kasallikning o‘tishini va salomatlikni tiklashni, ijtimoiy

moslashuvni yaxshilash mumkin bo‘lmagan taqdirda nogironlik belgilangan tartibda tasdiqlangan

kasalliklar va anatomik nuqsonlar ro‘yxatiga muvofiq muddatsiz belgilanadi.

I yoki II guruh nogironi bo‘lib qolgan shaxsning, shuningdek vafot etgan, nogironlik

boshlangan yoki vafot etgan vaqtida bir oydan kam ish stajiga ega bo‘lgan boquvchining ish haqi

ishlangan kunlar uchun ish haqi summasini ishlangan kunlar soniga bo‘lish va olingan natijani

ushbu oyning ish kunlari soniga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi.

Pensiyani hisoblab chiqish uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish haqi ketma-ket

ishlangan oltmish kalendar oydagi ish haqining yakka tartibdagi koeffitsientini qo‘llagan holda

qayta hisoblab chiqilgan umumiy miqdorini oltmishga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi. Agar

nogironlik pensiyasini tayinlashda pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan ish staji besh

yildan kam bo‘lsa pensiyani hisoblash uchun o‘rtacha oylik ish haqi kalendar ish oylari uchun

qayta hisoblangan ish haqi umumiy summasini ushbu oylar soniga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.

Ish haqining yakka tartibdagi koeffitsientini qo‘llagan holda pensiyalarni hisoblab chiqish uchun

ish haqini qayta hisoblab chiqish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan

belgilanadi.

Pensiyani hisoblash uchun qonun hujjatlarida pensiya tayinlanadigan sanaga belgilangan eng

kam oylik ish haqining sakkiz baravari miqdoridan ortiq bo‘lmagan summadagi o‘rtacha oylik ish

haqi qabul qilinadi. Pensiya tayinlash uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish haqi eng kam

oylik ish haqi miqdoridan kam bo‘lgan yoki ish haqi to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘liq mavjud

bo‘lmagan hollarda pensiya miqdori qonun hujjatlarida pensiya tayinlashni so‘rab murojaat

qilingan kunda belgilangan eng kam oylik ish haqidan kelib chiqib mintaqaviy koeffitsient hisobga

olinmasdan hisoblab chiqiladi.

Pensiyani hisoblash uchun bazaviy miqdorlari belgilanadi: I va II guruh nogironlariga

nogironlik pensiyasi uchun — pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish

haqining 55 foizi, biroq yoshga doir eng kam pensiyaning 100 foizidan kam emas (yoshga doir

pensiyalar — oyiga 254730 so‘m, bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa — oyiga 254730

so‘m, zarur ish stajiga ega bo‘lmagan keksa yoshdagi va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga

beriladigan nafaqa oyiga 156310 so‘m miqdorida39

).

Pensiya tayinlash uchun talab qilinadigandan ortiq ish stajining har bir to‘liq yili uchun

pensiyalarning bazaviy miqdorlari: I va II guruhlar nogironlariga nogironlik pensiyalari —

pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 1 foiziga teng. Mehnatda

mayiblanish yoki kasb kasalligiga chalinish oqibatida I va II guruhlar nogironlariga nogironlik

pensiyasining bazaviy miqdori nogironlik bo‘yicha pensiya tayinlangan kunda nazarda tutilgan ish

staji mavjud bo‘lganda oshiriladi.

Pensiyaga ustama haqlar quyidagi miqdorlarda belgilanadi:

I guruh urush nogironlariga — eng kam oylik ish haqining 150 foizi;

II guruh urush nogironlariga — eng kam oylik ish haqining 125 foizi;

ko‘rish bo‘yicha I guruh nogironlariga — eng kam oylik ish haqining 100 foizi;

I guruh nogironlariga — eng kam oylik ish haqining 75 foizi;

II guruh yolg‘iz nogironlariga — eng kam oylik ish haqining 50 foizi;

urush qatnashchilariga va ularga tenglashtirilgan shaxslarga — eng kam oylik ish

haqining 50 foizi;

1941 — 1945 yillardagi urush davrida front orqasida ishlagan va harbiy majburiyatlarni

bajargan shaxslarga — eng kam oylik ish haqining 30 foizi.

Boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiyalar

Vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolari

boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘ladi. Bunda farzandlarga pensiya ular

boquvchining qaramog‘ida turgan-turmaganidan qat’i nazar tayinlanadi.Marhumning qaramog‘ida

turmagan ota-onasi va eri (xotini) ham, keyinchalik kun kechirish uchun zarur mablag‘‘ manbaidan

mahrum bo‘lib qolsalar, pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar.

Quyidagilar oilaning mehnatga qobiliyatsiz a’zolari hisoblanadilar:

a) bolalar, aka-ukalar, opa-singillar va nabiralar 16 yoshga to‘lmagan bo‘lsa yoki 16

yoshdan katta bo‘lsa ham 16 yoshga to‘lmasdan nogiron bo‘lib qolgan bo‘lsalar. Bunda aka-

ukalar, opa-singillar va nabiralarning mehnatga qobiliyatli ota-onasi bo‘lmasa;

b) ota, ona, o‘gay ota, o‘gay ona, xotin, er, basharti, ular pensiya yoshiga to‘lgan yoki

nogiron bo‘lsalar;

v) yoshidan va mehnat qobiliyatidan qat’i nazar, ota va onadan biri yoki er (xotin) yoxud

buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u vafot etgan boquvchining bolalari, aka-ukalari, opa-

singillari yoki nabiralarini, ishlovchilarga bolaga qarash uchun ish haqi saqlanmagan ta’tilda

bo‘lish huquqini beradigan yoshga to‘lgunga qadar boqish bilan mashg‘ul bo‘lsa va ishlamasa;

g) buva va buvi — agar qonunga muvofiq ularni boqishi shart bo‘lgan kishilar bo‘lmasa.

O’quvchilar 18 yoshga to‘lgunga qadar boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish

huquqiga egadirlar. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan voyaga

etmagan farzandlar, ular farzandlikka olinganlarida ham bu huquqni saqlab qoladilar.

O’gay o‘g‘il va o‘gay qiz, agar ular ota-onalaridan aliment olmagan bo‘lsalar, haqiqiy

farzandlar singari pensiya olish huquqiga egadirlar. O’gay ota va o‘gay ona, agar vafot etgan o‘gay

39

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 26avgustdagi “Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar

miqdorini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni asosida (“Toshkent oqshomi” gazetasi 27 avgust 2015 y. №176-177)

o‘g‘ilni (qizni) 18 yoshga to‘lgunga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan yoki boqqan bo‘lsalar, haqiqiy

ota va ona singari pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar.

Oila a’zolari, agar ular marhumning to‘liq boquvida bo‘lgan yoki undan yordam olib

turgan bo‘lsalar, bu yordam ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘‘ining manbai

hisoblangan bo‘lsa, marhumning qaramog‘ida turgan deb hisoblanadilar. Marhumning biron

turdagi pensiya olayotgan oila a’zolari, agar marhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy

kun kechirish mablag‘‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa — boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasiga

o‘tish huquqiga egadirlar.

Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan

boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga pensiya boquvchining ish

stajidan qat’i nazar tayinlanadi. Basharti, boquvchi vafot etgan kunga qadar unga nogironlik

pensiyasi tayinlanishi uchun zarur ish stajiga ega bo‘lgan bo‘lsa, umumiy kasallik yoki ish bilan

bog‘liq bo‘lmagan mayiblanish oqibatida vafot etgan boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi

tayinlanadi. Boshqa mamlakatlardan ko‘chib kelgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining

oilalariga, basharti, boquvchi O‘zbekiston Respublikasida ishlamagan bo‘lsa, pensiyalar quyidagi

hollarda tayinlanadi:

a) boshqa mamlakatlarda boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini olgan oilalarga —

boquvchisining ish stajidan qat’i nazar;

b) pensiya olmagan oilalarga — basharti, boquvchi ishlash to‘xtatilgan kunga qadar

tegishli stajga ega bo‘lgan bo‘lsa, mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik

oqibatida vafot etgan taqdirda esa — boquvchining ish stajidan qat’i nazar.

Umumiy kasallik oqibatida vafot etgan hamda nogironlik pensiyasini tayinlash uchun

etarlicha ish stajiga ega bo‘lmagan boquvchisini yo‘qotgan oila a’zolariga pensiya boquvchining

bor stajiga mutanosib ravishdagi miqdorda tayinlanash.

5. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda Pensiya jamg’armasi

faoliyatining muammolari va ularni bartaraf etish choralari

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati ijtimoiy masalalar, ijtimoiy sohani

moliyaviy ta’minlash masalalariga alohida e’tibor bera boshladi. Qabul qilingan bir necha

me’yoriy va qonuniy hujjatlar asosida Pensiya jamg‘armasini boshqarish borasida uning

strukturasiga ko‘plab o‘zgartirishlar kiritildi. Mamlakatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar

pensiya tizimining qator muammolarini to‘liq hal qilish imkonini bermadi. Bunday muammolar

qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

majburiy pensiya badallarining nisbatan yuqoriligi, pensiya badallari to‘lovi bo‘yicha

ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi tafovutning kattaligi;

pensiya jamg‘armasiga majburiy badallar bo‘yicha boqimandalarning miqdori nisbatan

yuqoriligi;

pensiya jamg‘armasidan uning maqsadlariga nomuvofiq ravishda nafaqalar to‘lash

amaliyotini davom etayotganligi.

Bu muammolar keyingi 10 yillik davomida bir qator me’yoriy va qonuniy hujjatlarga

o‘zgartirishlar kiritish asosida bosqichma-bosqich bartaraf etib borildi. Bularni quyidagilarda

ko‘rish mumkin:

Pensiya jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasining budjetdan tashqari Pensiya

jamg‘armasiga aylantirildi hamda unga to‘lanadigan majburiy to‘lovlar davlat soliqlari va

yig‘imlariga tenglashtiriladi, hamda budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga mablag‘ to‘plash va

mablag‘ to‘liq tushishi ustidan nazorat qilish funksiyasini O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq

qo‘mitasiga yuklatildi;

Pensiya jamg‘armasidan uning maqsadlariga nomuvofiq ravishda nafaqalar to‘lash

amaliyotini kamaytirish maqsadida, vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish

hamda bolalikdan nogironlik nafaqalari mablag‘larini moliyalashtirish manbai budjetdan tashqari

Pensiya jamg‘armasi mablag‘laridan chiqarildi;

Pensiya jamg‘armasidan chiqarilgan nafaqalar miqdori hisobiga unga to‘lanadigan

yagona ijtimoiy to‘lov miqdori kamayib, budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy

sug‘urta badali o‘rtasidagi tafovut qisqarib bordi.

Pensiya jamg‘armasining mablag‘laridan samarali foydalanish maqsadida O‘zbekiston

Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonuniga qator

o‘zgartirishlar kiritilishi asosida samarasiz muddatidan oldin yoshga doir pensiya chiqish va turli

boshqa imtiyozlar kamaytirildi va boshqalar.

Bu borada ko‘plab ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, hali hanuz qonunchiligimizga

kiritilishi kerak bo‘lgan o‘zgartirish ko‘plab topiladi. O‘zbekiston Respublikasining

“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunining tahlili ko‘rsatishicha,

amaliyotda ko‘pchilik hollarda belgilangan pensiya miqdori ishlovchining pensiya jamg‘armasiga

to‘laydigan majburiy badallaridan miqdor va hajmlari bilan bevosita bog‘lanmagan. Birinchidan,

jinsi bo‘yicha fuqarolarning pensiya jamg‘armasining daromad va xarajat qismlaridagi ishtirokida

nomuvofiqlik mavjud. 2015 yil 1 yanvar holatiga ayollarning yoshga doir pensiya oluvchilar

tarkibidagi ulushi 66.96 foizni tashkil qilgan va bu ko‘rsatkich yildan-yilga o‘sib bormoqda.

Yoshga doir pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun ayollar pensiya jamg‘armasida 20

yil, erkaklar esa 25 yil davomida ishtirok etishi kerak. o‘rtacha umr ko‘rish darajasi 7 yilga uzayib,

erkaklar o‘rtasida 73,5 yoshga, ayollar o‘rtasida 75,8 yoshga yetganini hisobga oladigan bo‘lsak,

ayollar pensiya jamg‘armasining xarajatlar qismidagi salmog‘i ko‘proq.

Pensiya belgilashda jinsi bo‘yicha fuqarolarning pensiya jamg‘armasining daromad

qismida ishtirokining har bir yilini baholashda ancha farqlar mavjud. Ayollarning pensiya

jamg‘armasida ishtirokining har bir yili 2,75% (talab etiladigan staj – 20 yil), erkaklarda – 2,2%

(talab etiladigan staj – 25 yil) kabi baholanadi.

Qonunchilik aholining ko‘pchilik toifalari va guruhlariga stajni ikkiga ko‘paytirib

hisoblash, ishlamagan davrlarni stajga hisoblash (guruh nogironiga yoki 16 yoshgacha bo‘lgan

nogiron bolaga, shuningdek 80 yoshga to‘lgan qariyalarga qarab turilgan vaqti, farzand 3 yoshga

to‘lguniga qadar parvarishlash vaqti va ofitserlar tarkibidan bo‘lgan shaxslarning,

praporshchiklarning, michmanlarning va muddatdan tashqari xizmat harbiy xizmatchilarning

xotinlari, ularni ishga joylashtirish imkoniyati bo‘lmagan joylarda erlari bilan yashagan vaqti) va

pensiya xarajatlarining qo‘shimcha manbalariga ega bo‘lmagan turli qo‘shimchalar ko‘rinishidagi

salmoqli imtiyozlar beradi.

Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida pensiyani tayinlash uchun hujjatlarni

rasmiylashtirish va ularning to‘g‘ri hisoblanishini tekshirish muammosi vujudga keladi. Bozor

iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida respublikamizda mulkchilik shakllarini rivojlantirishga katta e’tibor

qaratilayotgan va tuzilmaviy o‘zgarishlar amalga oshirilayotgan davrda ko‘pchilik

muassasalarning o‘z nomlanishi va idoraviy bo‘ysunganligini o‘zgartirayotganligi, korxonalarni

qayta tashkil etish, tugatish yoki yangi tashkil etilishi natijasida ularning tez harakatlanishi ro‘y

bermoqda. Bularning hammasi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi bo‘limlari ishini

qiyinlashtiradi va pensiyalarni hujjatlashtirish bilan bog‘liq qo‘shimcha muammolarni keltirib

chiqarmoqda. Bozor munosabatlarini shakllanishi va chuqurlashuvi jarayonida bunday muammolar

yanada ko‘payib boradi. Shuning uchun hozirdanoq pensiya jamg‘armasi bo‘limlarida ish staji va

pensiya badallarini elektron bazasini yuritishga o‘tish darkor. Uning ma’lumotlar bazasini soliq

to‘lovchilarning identifikatsion raqami asosida yuritilishi va baza markazlashtirilgan holda

boshqarilishi maqsadga muvofiq deb o‘ylayman.

Jahon tajribasidan ma’lumki, pensiya jamg‘armasi daromadlari va xarajatlari

mutanosibligini ta’minlash, xarajatlari ustidan samarali nazorat tizimini yo‘lga qo‘yish,

daromadlarini o‘z vaqtida shakllantirish, tushumlarni uzluksiz tushishini ta’minlash ular samarali

faoliyatining muhim omili hisoblanadi. Tayinlangan pensiya va nafaqalarni o‘z vaqtida va

belgilangan hajmda mablag‘ bilan ta’minlashda pensiya jamg‘armasi daromadlarini barqaror

darajada bo‘lishi talab etadi.

Shu bilan birga, vaqt rejimida kelib tushishi kerak bo‘lgan tushumlarni xarajatlar hajmiga

mutanosib ravishda ta’minlab borish bir muncha murakkab jarayondir.

Umuman, aholining keksayishi o‘sib borayotgan bir sharoitda pensiya ta’minotiga va

pensiya yoshidagilarga xizmat ko‘rsatishga (tibbiy xizmat, pensionerlarni boqish va hk.) ketadigan

xarajatlarga manbalar qidirish muammosini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Yevropa mamlakatlarida

aholining keksayishi bilan bog‘liq pensiya ta’minotiga xarajatlar yaqin 10-30-yil ichida YaIM ning

14-20 foizidan oshib ketdi.

Ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, 60 yoshli keksalar aholining umumiy sonida 2005-yil 6,2 fozini

tashkil etgan bo‘lsa, 2015-yilga kelib bu ko‘rsatkich 8,5 foizga yetdi. 40

Shu bois ham, respublikamizda istiqbolda umumiy aholi tarkibida keksalar salmog‘ining

oshib borishi pensiya jamg‘armasi daromad manbalarini barqaror darajasini ta’minlashni, daromad

manbalarini kengaytirishni taqazo etmoqda.

Mamlakatimiz pensiya ta’minotining moliyaviy muammolari ko‘p jihatdan imtiyozli

pensiya ta’minoti muammolari bilan bog‘liq. 2011 yil 1 yanvardan boshlab ko‘plab maqsadsiz,

samarasiz imtiyozlarning kamaytirilishiga qaramasdan hozirda ularning soni jami yoshga doir

pensiya oluvchilar tarkibida 40 foizdan ortiq qisminini tashkil etadi.

Rejalashtirilgan birdamlik, taqqsimot tizimida imtiyozli pensiyalar alohida kategoriyadagi

mehnat faoliyati kasblar va lavozimlarga, zararli mehnat sharoitlari va pasaytirilgan ish haqini

kompensatsiyalashning o‘ziga xos yo‘li sifatida qaralib kelingan. Biroq, bozor munosabatlariga

o‘tish sharoitida, korxonalar haq to‘lashning miqdori va shaklini, shuningdek mehnat sharoitlarini

o‘zlari belgilaganida, imtiyozli pensiya ta’minoti o‘zining avvalgi maqomini yo‘qotmadi. Zararli

va og‘ir mehnat sharoitlari uchun beriladigan kompensatsiya bugungi kunda ishlovchilarning ish

haqlari miqdoriga kiritilgan. Bundan tashqari ko‘pchilik kasb turlari, yangi, ancha zamonaviy

zararsiz, ilg‘or texnologiya va mexanizmlar qo‘llanilayotganligi sababli, oldingidek zararli va og‘ir

hisoblanmaydi. Bularni inobatga olgan holda imtiyozli asosda pensiyaga chiqishdan bosqichma-

bosqich voz kechish lozim.

“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunning 14-moddasiga asosan

texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati)

yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning

tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan shaxslar:

erkaklar - 58 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda;

ayollar - 53 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda pensiya olish

huquqiga ega bo‘ladilar va pensiya Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi jamg‘armasi

mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Oxirgi yillarda yagona ijtimoiy to‘lovdan bu jamg‘armaga

faqatgina 0,1 foiz miqdorida ajratma ajratilayotgani bu imtiyoz bo‘yicha pensiya tayinlashni

qisqarib ketganligiga sabab bo‘lmoqda. hozirda bu imtiyoz bo‘yicha pensiya oluvchilar oz

miqdorni tashkil qilmoqda.

Arxiv xizmati faoliyatidagi ko‘plab aniqlanayotgan kamchiliklardan kelib chiqib,

arxivlarga topshirilayotgan hujjatlarning sifatsizligi hamda umuman topshirmaslik holatlari

ommaviy uchrayotganligi ayniqsa tugatilgan tadbirkorlik subyektlarining tugatishda ish staji va ish

haqiga doir ma’lumotlar arxiv idoralariga topshirilmay bekilib yoki tugatilib ketayotganligi ham

tashvishli hol sifatida qaralmog‘i zarur.

Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tashqi mehnat migratsiyasi

masalalari bo‘yicha agentligi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida hozirgi paytda chet elda

(asosan Koreya Respublikasida) mehnat qilib kelgan fuqarolarning ish stajini tasdiqlab, ularning

mehnat daftarchalariga tegishli yozuv kiritish bilan shug‘ullanmoqda. Biroq, chet elda ishlab

kelgan fuqarolar tomonidan qachon, qancha ijtimoiy sug‘urta badali Pensiya jamg‘armasiga

40

D.RRasulova. Chexiya pensiya ta ‘minoti tizimi va uning isloh qilinishi. Bozor, pul, kredit. 2013y, 3-son, 58-bet

to‘langanligi to‘g'risida ma‘lumotlar bazasi mavjud emas. Hatto bu borada Davlat Soliq Qo‘mitasi

ham nazorat o‘rnatmagan. Asosiy sabab ushbu badallarni to‘lash ixtiyoriy ravishda amalga

oshirilib, faqat badal to‘langan davr ish stajiga qo‘shilishi belgilangan.

Mehnat va Moliya vazirligi hamda Davlat soliq Qo‘mitasi, Markaziy bank birgalikda chet

elda mehnat qilgan fuqarolarning sug‘urta badallarini Pensiya jamg‘armasiga to‘lash va mehnat

stajini inobatga olish bo‘yicha Nizom ishlab chiqish hamda belgilangan tartibda tasdiqlash lozim.

Bunda, ma’lumotlar bazasini Pensiya jamg‘armasida shakllantirish (keyinchalik pensiya

tayinlashda foydalanish uchun), agentlik davriy ma’lumotlar taqdim etib borishi va shunga asosan

mehnat daftarchalariga tegishli yozuv kiritish huquqi Pensiya jamg‘armasining hududiy

boshqarmalariga berilishi zarur deb hisoblaymiz.

Pensiya tizimidagi muhim kamchiliklardan yana biri pensiya miqdorining kamligi va

pensiya ta’minotidagi mavjud tenglashtirish tamoyilidir. Bunga asosiy sabablar pensiya sohasida

imtiyozlarning katta miqdordagi ulushi yaqin kunlarga qadar saqlanib kelganligi, mehnat stajiga

ko‘plab qo‘shimchalar berish, mustaqillikning dastlabki yillari davrida jamg‘armaga majburiy

to‘lovlarning o‘z vaqtida tushishi va to‘g‘ri hisoblanishiga katta e’tibor berilmaganligi va albatta

yaqin kunlarga qadar Pensiya jamg‘armasidan o‘z maqsadiga nomuvofiq ravishda nafaqalarga

moliyalashtirilib kelinganligidir. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiyotning hozirgi holatida pensiya

miqdoriga va uning tabaqalashuv darajasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari yo‘q, chunki

badal to‘lovchilardan qancha mablag‘ tushsa, shuncha mablag‘ pensionerlar o‘rtasida taqsimlanishi

mumkin. Eng kam pensiyani miqdorining mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori bilan

amaldagi aloqasi pensiya miqdorini shakllantirish tamoyili bilan munosib emas, hukumat pensiya

va boshqa ijtimoiy to‘lovlarning oshirish imkoniyatini oldindan tahlil qilmasdan turib mehnatga

haq to‘lashning eng kam miqdorini oshira olmaydi. Pensiya ta’minoti qonunchiligiga ko‘ra,

pensiya tayinlashda uning miqdori o‘rtacha ish haqi miqdoridan kelib chiqib belgilanadi va uning

pensiya tayinlashdagi yuqori hisobga olish miqdori o‘rtacha ish haqining 8 barobarini tashkil

etadi. Pensiyaning eng kam va eng yuqori darajalaridagi farqlanishning keskinligi pensiya

tizimining rag‘batlantiruvchilik rolini samarali amalga oshirilishini va ishlashini ta’minlamaydi.

4-MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI YO’L JAMG’ARMASI

REJA:

1. O’zbekiston Respublikasi yo’l jamg’armasining ahamiyati

2. Yo’l jamg’armasi daromadlarini shakllantirish manbalari

3. Yo’l jamg’armasi mablag’laridan foydalanish






jamg’armalar daromadlari, ta’lim va tibbiyot tizimiga yo’naltirilgan davlat maqsadli jamg’armalari

1. O’zbekiston Respublikasi yo’l jamg’armasining ahamiyati

Bozor iqtisodiyoti sharoitida fuiarolar uchun ijtimoiy fa-rovonlik yaratish davlatning eng

muhim funktsiyasiga aylanadi. Bunday sharoitda davlat tomonidan aholi farovonligi uchun kerakli

tovarlar va xizmatlar zarur miqdorda ishlab chiqariladi. Ularni ishlab chiqarish ko’pincha bevosita

byudjetdan moliyalash-tirish hisobiga amalga oshiriladi. Biroq, bir qator ijtimoiy vositalar

mavjudki, ularni taqdim etish masalasi xususiy sektor tomonidan hal etilishi mumkin. Bunday

vositalarga avtomobil yo’llari ham kiradi.

Ma’lumki, yo’llar kishilik jamiyati shakllangandan buyon xalqlarni birlashtirib turadigan,

o’zaro savdo-sotiq aloqalarini amalga oshiradigan muhim tizim xisoblangan. Yo’llarni rivoj-

lantirmasdan, uning holatini yaxshilamasdan turib, iqtisodiyotni rivojlantirish mumkin emas. Buni

inobatga olib, mamlakatimiz hukumati tomonidan avtomobil yo’llarini qurish, ta’mirlash va

saqlash ishlariga ustuvor yo’nalish deb qaralmoqda.

Avtomobil yo’llarining aralash (jamoat va xususiy) tabiati hamda ko’pgina mamlakatlarda

bepul davlat yo’llari bilan bir qa-torda pullik asosda faoliyat yurituvchi yo’l va yo’l ob’ektlarining

mavjudligi davlatning yo’l tarmog’iga aralashishining miqyosi va mexanizmi to’g’risidagi

masalani sinchkovlik bilan ko’rib chiqishga undaydi.

O’zbekistonda umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llari-ning uzunligi 43,4 ming km ga

yaqinni, jumladan, davlatlararo aloqaga mo’ljallangan yo’llar — 3237 km, respublika ahamiyatga

ega18767 km va mahalliy — 21459 kmni tashkil etadi. Korxonalar ixtiyorida bo’lgan yo’llarning

uzunligi — 71,3 ming km, shahar va qishloq yo’llari — 69,9 ming km. O’zbekistonda avtomobil

yo’llarining umumiy uzunligi 184,6 km ga etadi.

Yo’l xo’jaligining hozirgi zamon darajasi va yo’l kommunika-tsiyalarining holatini hisobga

olgan holda, yo’llarni rivojlan-tirish muammolari mamlakatimiz uchun dolzarb masala bo’lib hi-

soblanadi. Afsuski, avtomobil yo’llarining rivojlanishi va ularga sarflangan investitsiyalardan

olinadigan samaradorlik bilan bog’liq barcha masalalarning hisobga olinishi birmuncha

murakkabdir. Yo’llarning rivojlanishi aholining bandligiga be-vosita yoki bilvosita ta’sir

ko’rsatishiga e’tibor qaratish mum-kin. Bu nafaqat ish o’rinlarining bevosita avtomobil yo’llari-

ning qurilishi va foydalanishga topshirilishida yaratilishi, bal-ki mazkur aralash tarmoqlarga

investitsiyalarning jalb etilishi bilan izohlanadi. To’lanadigan soliqlar chiqarib tashlangan holda

yo’l ishlariga sarflanadigan xarajatlar tarkibida, 70% ga yaqini boshqa tarmoqlar (qurilish

materiallari sanoati, yo’l mashina-sozligi, neftni qayta ishlash, transport) mahsulotlarining xarid

qilinishiga to’g’ri keladi. Shu bilan birga, yo’l yoqasida xizmat ko’rsatishning rivojlanish darajasi

ham avtomobil yo’llari tar-mog’ining o’sishiga bevosita bog’liq. Bozor islohotlari avtomobil

yo’llariga bevosita yaqin bo’lgan savdo, umumiy ovqatlanish, turli xil xizmat ko’rsatish va

boshqalar shaklidagi tadbirkorlik uchun keng imkoniyatlarni taqdim etdi. Bu mahalliy aholi, ish

topish murakkab bo’lgan uzoq mintaqalar uchun ayniqsa, muhimdir. Yo’l-lardan intensiv

foydalanish natijasida yuzaga keladigan is-te’mol talabining ortishi, muayyan jihatdan ushbu

muammoning hal etilishiga imkon beradi. Yo’l transporti tizimidagi band-likni Evropa Ittifoqi

ma’lumotlari misolida ko’rsatish mumkin: bugungi kunda unda 13,5—14 mln. kishi band bo’lib,

Evro-pa Ittifoqi mamlakatlarida ishlovchilarning umumiy sonining 6% dan orti-g’ini tashkil etadi.

«XX asrning 60—70-yillarida G’arb mamlakatlarida maqsadli byudjetdan tashqari yo’l

jamg’armalari yuzaga kela boshladi. Ularning tashkil etilishi ko’pgina mamlakatlar uchun byudjet

jarayonining standart muammolari: byudjetning yo’l xo’jaligiga bo’lgan ajratmalarni qisqartirish

bilan birga byudjetni ijro etish bosqichida xarajatlarni kamaytirishga ta’sir ko’rsatdi»411

.

Odatda, yoqilg’i-moylash materiallarining (YoMM) realizatsiya qilinishiga solinadigan soliq,

ayrim aktsiz turlari, avtomobil yo’llarining foydalanuvchilaridan olinadigan to’lovni o’z ichiga

oladigan daromad manbalari yo’l jamg’armalariga qat’iy birik-tirib qo’yilgan. Bunday

jamg’armalarda jamg’ariladigan mablag’-lar, maqsadli tarzda yo’l xo’jaligiga yo’naltirilgan, bu

esa umum-davlat yo’l tarmog’ini maqbul darajada barqaror va oldindan moliyalashtirishni kafolatli

ta’minlashi lozim. Jamg’armaga ke-lib tushgan mablag’lar, odatda, mustaqil hukumat agentligi ix-

tiyoriga o’tkazilgan.

Biroq, vaqt o’tishi bilan mazkur jamg’armalarning faoliyati norozilik tug’dira boshladi,

chunki ular tashkil etilishida o’zlari-ga yuklatilgan vazifa — yo’l xo’jaligini to’liq va o’z vaqtida

moliyalashtirishning hal etilishini ta’minlamagan. Maqsadli yo’l jamg’armalariga nisbatan

borayotgan tanqid bir qator mamlakat-larda maqsadli yo’l jamg’armalarining tugatilishi va

byudjetning daromad qismida ularga kelib tushgan mablag’larga muvofiq ra-vishda xarajatlar

qismida mablag’larning birlashtirilishida na-moyon bo’lgan institutsional o’zgarishlarga sabab

bo’ldi.

O’zbekiston Respublikasida faoliyat ko’rsatayotgan markazlash-gan iqtisodiy

jamg’armalarga Respublika Yo’l jamg’armasi, O’zbe-kiston Respublikasi Davlat Mulk

qo’mitasining maxsus hisob raqamini kiritish mumkin.

Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari tarkibida alo-hida o’rinni Respublika yo’l

jamg’armasi egallaydi. Byudjetdan tashqari Respublika yo’l jamg’armasi boshqa maqsadli

jamg’armalar kabi samarali faoliyat olib bormoqda. Bu holat, ayniqsa, shakl-lanayotgan

daromadlar tarkibi va mablag’lardan maqsadli foyda-lanishni kuchaytirishda bir qator ijobiy

o’zgarishlar ko’rinishida sodir bo’lmoqda.

Respublika yo’l jamg’armasi faoliyati davlatning oldida tur-gan iqtisodiy vazifalarni

moliyaviy ta’minlashga mo’ljallangan maqsadli pul mablag’lari jamg’armasini shaklllantirish va

mab-lag’larni yo’l xo’jaligi sohasini rivojlantirish uchun xarajat qilish shaklini aks ettiradi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining 2003 yil 19 avgustdagi "Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llari

qurish va ulardan foyda-lanishni boshqarish tizimini takomillashtirish to’g’risida" PF-3292-son

Farmoni bilan tashkil etilgan bo’lib, umumiy foyda-laniladigan avtomobil yo’llarini qurish,

ta’mirlash va saqlash uchun maqsadli moliyaviy resurslarni jamlovchi davlat organidir.

Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarining tarmog’i-ni rivojlantirish dasturlarini

hamda ularning zarur darajadagi texnik holatiga va avtomobillarni o’tkazish imkoniyatlariga eri-

shishga yo’naltirilgan tadbirlarni moliyalashtirish uchun mablag’-larni jamlash Respublika Yo’l

jamg’armasining maqsadidir. Shuningdek, bu jamg’armada Yo’l qurilishini boshqarish tizimiga

yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish samaradorligini oshirish ishlari ham olib boriladi.

Respublika yo’l jamg’armasi o’z faoliyatini Respublikamizning Konstitutsiyasiga,

qonunlariga, Oliy Majlisining qarorlariga, Prezidentning farmonlari va farmoyishlariga,

O’zbekiston Res-publikasi Vazirlar Maxkamasining Qarorlari hamda mazkur Ni-zomga muvofiq

amalga oshiradi.

Mamlakatimizda Respublika yo’l jamg’armasi O’zbekiston Res-publikasi Vazirlar

Mahkamasining Qaroriga muvofiq tashkil etilgan. Jamg’arma umumiy foydalaniladigan avtomobil

1 Axmedjonov A. Voprosi sovershenstvovaniya finansirovaniya dorojnogo xozyaystva. Ekonomicheskoe

obozrenie.//2002. №7. str11.

yo’llari-ni saqlash, ta’mirlash, rekonstruktsiya qilish va qurish bilan bog’-liq xarajatlarni

moliyalashtirishga safarbar etilgan.

Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 21 avgustdagi 361-son Qarori bilan «O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligi huzuri-dagi Respublika yo’l jamg’armasi to’g’risida»gi Nizom

tasdiq-landi. Nizomda Respublika yo’l jamg’armasining maqsadi, asosiy vazifalari va

funktsiyalari, jamg’armaning huquq va majburiyat-lari ko’rsatilgan. Jamg’arma yuridik shaxs

hisoblanadi, mustaqil balansga, Markaziy bankda hisob raqamlariga, shu jumladan, xori-jiy

valyutadagi hisob raqamlariga, O’zbekiston Respublikasi Dav-lat gerbi tasviri tushirilgan gerbli

muhrga ega.

Mazkur fondning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

Respublika Yo’l fondi mablag’lari tushishi va sarf-lanishining yillik va choraklik

balanslarini shakllantirish;

investitsiya loyihalarining texnik iqtisodiy asoslash-larini hamda umumiy

foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlash

bo’yicha ten-der hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish;

yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlashning

aniq ro’yxatlarini belgilangan tar-tibga keltirish;

umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llaridan foyda-lanish va ularni saqlash bo’yicha

xarajatlar smetalarini ro’yxat-dan o’tkazish;

umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash

va jihozlashni tasdiqlangan xarajatlarga muvofiq moliyalashtirish, mablag’lardan foydala-nishning

qonuniyligi va maqsadli foydalanilishini nazorat qilish.

Respublika yo’l jamg’armasi mablag’laridan qonuniy va maqsad-li foydalanilishini nazorat

qilish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasini bosh-

qarish kengashiga yuklanadi.

Respublika yo’l jamg’armasining noqonuniy sarflangan va maqsadli foydalanilmagan

mablag’lari qonun hujjatlarida bel-gilangan tartibda Jamg’armaga undirib olinadi»1.

Respublika yo’l jamg’armasi yuklangan vazifalardan kelib chiqqan holda quyidagi

funktsiyalarni bajaradi:

Respublika yo’l jamg’armasi daromadlari va xarajat-larining har yillik balanslarini ishlab

chiqadi va yig’ma Davlat byudjeti loyihasiga kiritish uchun belgilangan muddatlarda O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etadi;

Jamg’arma kelgusi yil xarajatlarining tasdiqlangan para-metrlarini "O’zavtoyo’l" davlat-

aktsiyadorlik kompaniyasiga, daro-madlarining yil choraklari bo’yicha taqsimlangan

parametrlarini O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasiga va Davlat Bojxona qo’mitasiga

etkazadi;

Jamg’arma daromadlarining tushum manbalari va respublika mintaqalari bo’yicha,

shuningdek, xarajatlarining asosiy yo’na-lishlari bo’yicha hisobini olib boradi;

Davlat Soliq qo’mitasi va Davlat Bojxona qo’mitasi bilan birgalikda Jamg’armaga

to’lovlar o’z vaqtida va to’liq tushishini ta’minlash ishlarini olib boradi;

daromadlar tushishi prognozi bajarilishini tahlil qiladi, Davlat Soliq qo’mitasi va Davlat

Bojxona qo’mitasi bilan bir-galikda daromadlar tushishi prognozi bajarilishiga salbiy ta’sir

ko’rsatgan omillarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’radi;

yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash

bo’yicha yig’ma aniq ro’yxatlarni ko’rib chiqadi va "O’zavtoyo’l" davlat-aktsiyadorlik

kompaniyasi tas-diqlashi uchun rozilik beradi;

1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 21 avgustdagi «O’ZAVTOYO’L» davlat -aktsiyadorlik

kompaniyasi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi faoliyatini tashkil

etish masalalari to’g’risida»gi 361-son Qarori.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respub-lika yo’l jamg’armasining ijro

etuvchi direktori Moliya vaziri-ning taqdimnomasiga ko’ra Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayin-

lanadi hamda moddiy ta’minot, ijtimoiy va transport xizmati ko’rsatish shart-sharoitlari bo’yicha

vazir o’rinbosariga tenglashtiriladi.

2.Yo’l jamg’armasi daromadlarini shakllantirish manbalari

O’zbekiston Respublikasi yo’l jamg’armasi Moliya vazirligi huzurida tashkil etilgan bo’lib,

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llari qurish va

ulardan foydalanishni boshqarish tizimini takomillashtirish to’g’risida" 2003 yil 19 avgustdagi PF-

3292-son Farmoni bilan tashkil etilgan hamda umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini

qurish, ta’mirlash va saqlash uchun maqsadli moliyaviy resurslarni jamlovchi davlat organi

hisoblanadi.

Jamg’arma yuridik shaxs hisoblanadi, mustaqil balansga, O’zbekiston Respublikasi

Markaziy bankida hisob raqamlariga, shu jumladan xorijiy valyutadagi hisob raqamlariga,

O’zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan gerbli muhrga ega bo’ladi.

Jamg’armani boshqarish kengashi Jamg’armani boshqarishning yuqori organi hisoblanadi.

Uning tarkibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori bilan tasdiqlanadi.

Jamg’armani boshqarish kengashi:

-Jamg’armani ijro etuvchi direktsiyasi va O’zavtoyo’l" davlat-aktsiyadorlik kompaniyasining

avtomobil yo’llari tarmog’ini rivojlantirish va takomillashtirishning belgilangan tartibda

tasdiqlangan dasturlari, shuningdek ularga kompleks xizmat ko’rsatishni hamda ularning zarur

darajadagi texnik holatini va o’tkazish imkoniyatlarini ta’minlash tadbirlaridan kelib chiqqan holda

Jamg’arma xarajatlarining asosiy yo’nalishlari, mablag’lardan foydalanish ustuvorliklari

to’g’risidagi takliflarini ko’rib chiqadi;

-ijro etuvchi direktsiyaning amalga oshirilayotgan ishlar to’g’risidagi hisobotlarini eshitadi;

-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi ishtirokida Jamg’armaga to’lovlarning

to’liq va o’z vaqtida to’lanishini ta’minlash masalalari yuzasidan ayrim vazirliklar va idoralarning

hisobotlarini eshitadi;

-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Jamg’arma daromadlarini shakllantirish

va sarflash tartibini takomillashtirish yuzasidan takliflar kiritadi;

-Respublika yo’l jamg’armasi mablag’laridan foydalanishning qonuniyligi va maqsadli

foydalanilishini nazorat qiladi;

-jamg’arma daromadlari va xarajatlarini ijro etish bilan bog’liq boshqa vakolatlarni amalga

oshiradi.

Ijro etuvchi direktsiya Jamg’armaning ijro etuvchi organi hisoblanadi, uning tuzilmasi va

xodimlari soni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

Ijro etuvchi direktsiyaning ta’minoti byudjet tashkilotlari uchun belgilangan tartibda

tasdiqlanadigan xarajatlar smetasi asosida Respublika yo’l jamg’armasi mablag’lari hisobiga

amalga oshiriladi. U Jamg’arma daromadlari va xarajatlarini ijro etilishi to’g’risida buxgalteriya

hisoboti tuzadi hamda Jamg’armani boshqarish kengashi tomonidan tasdiqlangandan keyin uni

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etadi.

Jamg’armani qayta tashkil etish va tugatish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga

oshiriladi.

“O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi

to’g’risida”gi Nizomga ko’ra Jamg’armaning asosiy vazifalari:

- Respublika yo’l jamg’armasi mablag’lari tushishi va sarflanishining har yillik va choraklik


- investitsiya loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslashlarini hamda umumiy foydalaniladigan

avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlash bo’yicha tender

xujjatlarini ekspertizadan o’tkazish;

- yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlashning aniq

ro’yxatlarini belgilangan tartibda kelishish;

- umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llaridan foydalanish va ularni saqlash bo’yicha

xarajatlar smetalarini ro’yxatdan o’tkazish;

- umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va

jihozlashni tasdiqlangan xarajatlarga muvofiq moliyalashtirish, Jamg’arma mablag’laridan

foydalanishning qonuniyligi va maqsadli foydalanilishini nazorat qilish.

Yuklangan vazifalardan kelib chiqqan holda jamg’arma quyidagi funktsiyalarni bajaradi:

-Respublika yo’l jamg’armasi daromadlari va xarajatlarining har yillik balanslarini ishlab chiqadi

va yig’ma Davlat byudjeti loyihasiga kiritish uchun belgilangan muddatlarda O’zbekiston


- Jamg’arma kelgusi yil xarajatlarining tasdiqlangan parametrlarini "O’zavtoyo’l" davlat-

aktsiyadorlik kompaniyasiga, daromadlarining yil choraklari bo’yicha taqsimlangan parametrlarini

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasiga va Davlat bojxona qo’mitasiga etkazadi;

- Jamg’arma daromadlarining tushum manbalari va respublika mintaqalari bo’yicha, shuningdek

xarajatlarining asosiy yo’nalishlari bo’yicha hisobini olib boradi;

- Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitasi bilan birgalikda Jamg’armaga to’lovlar o’z

vaqtida va to’liq tushishini ta’minlash ishlarini olib boradi;

- daromadlar tushishi prognozi bajarilishini tahlil qiladi, Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona

qo’mitasi bilan birgalikda daromadlar tushishi prognozi bajarilishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan

omillarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’radi;

- yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash


kompaniyasi tasdiqlashi uchun rozilik beradi;

-umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini saqlash va ta’mirlash uchun xarajatlar smetasini

belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazadi;

- "O’zavtoyo’l" davlat-aktsiyadorlik kompaniyasi tomonidan taqdim etiladigan investitsiya

loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslashlarini hamda umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini

qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlash bo’yicha tender jujjatlarini ekspertizadan

o’tkazadi;

- o’tkazilgan ekspertiza natijalari bo’yicha investitsiya loyihalarining texnik-iqtisodiy

asoslashlarida tender jujjatlaridagi qonun buzilishlarni bartaraf etish yuzasidan xulosa (yozma

ko’rsatma) beradi;

- Jamg’arma mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishini nazorat qiladi;

- Jamg’arma mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanish masalalari bo’yicha "O’zavtoyo’l"

davlat-aktsiyadorlik kompaniyasida, yo’l-qurilish hududiy sho’’ba tashkilotlarida va yo’l xo’jaligi

tuman pudrat ta’mirlash-foydalanish korxonalarida hujjatli tekshirishlar va taftishlar o’tkazish;

- tekshirishlar va taftishlarda aniqlangan qonun buzilishlar va kamchiliklarni bartaraf etish,

shuningdek belgilangan tartibda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tegishli jazo choralari berish

to’g’risida takliflar kiritadi;

- daromadlar va xarajatlarni shakllantirish tartibini, shuningdek Jamg’armaga ajratmalar va

yig’imlar stavkalarini takomillashtirish yuzasidan maqsadli ishlarni olib boradi;

-Jamg’arma daromadlari va xarajatlari bo’yicha normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqadi va

tasdiqlash uchun tegishli organlarga kiritadi;

- umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, mukammal

ta’mirlash va jihozlash bo’yicha belgilangan tartibda tasdiqlanadigan aniq ro’yxatlar va xarajatlar

smetasi asosida, shuningdek yo’l xo’jaligi ob’ektlari bo’yicha qurilish va ta’mirlash ishlarining

amalda bajarilishini hisobga olgan holda Fond xarajatlarini moliyalashtiradi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi

quyidagi huquqlarga ega:

- Jamg’arma mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishini ta’minlash maqsadida

"O’zavtoyo’l" davlat-aktsiyadorlik kompaniyasida va uning tarkibiga kiruvchi yo’l-qurilish

hududiy sho’’ba tashkilotlarida, shuningdek yo’l xo’jaligi tuman pudrat ta’mirlash-foydalanish

korxonalarida hamda Jamg’arma mablag’laridan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan boshqa

tashkilotlarda taftishlar va tekshirishlar o’tkazish;

- qurilish, ta’mirlash, boshqa ishlar hajmlarini nazorat tartibida o’lchash hamda boshqa

tekshirishlar uchun tegishli idoralar va vakolatli banklar mutaxassislarini belgilangan tartibda jalb

qilish;

-tekshirilayotgan tashkilot rahbarlaridan va mansabdor shaxslaridan taftishlar va tekshirishlar

o’tkazishda paydo bo’luvchi masalalar, moliyaviy intizomni buzish hollari yuzasidan

tushuntirishlar berishni, shuningdek ma’lumotnomalarni, taftishlar va tekshirishlar

dalolatnomalarini imzolashni talab qilish;

-taftishlar va tekshirishlar materiallari bo’yicha moliyaviy intizomni buzish hollarini bartaraf

etish, moddiy zararni qoplash, aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish yuzasidan tegishli takliflar

kiritish;

-moliyaviy intizomni buzish hollari aniqlangan taqdirda taftishlar va tekshirishlar

materiallarini huquqni muhofaza qilish organlariga berish;

- Jamg’arma mablag’lari tushishida va ularni sarflashdagi kamchiliklar va qonun

buzilishlarni bartaraf etish yuzasidan takliflar kiritish;

- aniqlangan qonun buzilishlarni bartaraf etish yuzasidan amalagi qonun hujjatlariga muvofiq

boshqa chora-tadbirlar ko’rish;

quyidagilardan:

a) O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitasidan - tezkor

hisobotni hamda ajratmalar hisoblanganligi va tushganligi to’g’risidagi boshqa ma’lumotlarni,

Jamg’armaga to’lovlar bo’yicha vaqtida to’lanmagan to’lovlar miqdori haqidagi ma’lumotlarni;

b) tijorat banklaridan - Jamg’arma mablag’larining harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni;

v) "O’zavtoyo’l" davlat-aktsiyadorlik kompaniyasi va uning bo’linmalaridan - yillik

buxgalteriya va statistika hisobotini olish.

Respublika yo’l Jamg’armasining majburiyatlari:

-yuklangan vazifalarga muvofiq Jamg’arma mablag’laridan qat’iy maqsadli foydalanilishini

ta’minlash;

-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitasi bilan

birgalikda Jamg’arma daromadlari prognozining tushum turlari va mintaqalar bo’yicha bajarilishi

ahvolini tahlil qilish hamda daromadlar uzluksiz tushishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan omillar asosida

ularni bartaraf etish yuzasidan qo’shma chora-tadbirlar ko’rish;

-"O’zavtoyo’l" davlat-aktsiyadorlik kompaniyasiga:

a) O’rta muddatli va uzoq muddatli dasturlarni hamda respublikada avtomobil yo’llari

tarmog’ini rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha alohida investitsiya loyihalarini ishlab

chiqish va amalga oshirishda;

b) umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llariga, ko’priklar, tonnellarga, eng avvalo

xalqaro va respublika ahamiyatiga ega bo’lgan avtomobil yo’llariga, ko’priklar, tonnellarga

kompleks xizmat ko’rsatish, ularning o’tkazish imkoniyatlarining zarur darajadagi texnik holatini

ta’minlashda;

v) respublikada avtomobil yo’llari tarmog’ini rivojlantirish va takomillashtirishda yagona

texnika, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda ko’maklashish.

O’zbekiston Respublikai Prezidentining 2010 yil 24 dekabrdagi PQ-1449-sonli

“O’zbekiston Respublikasining 2011 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va

Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida” gi qaroriga muvofiq 2011 yilda Respublika yo’l

jamg’armasining asosiy daromadlarini shakllantirish turli manbalar asosida amalga oshirilib,

ularning asosiy yo’nalishlari va stavkalari quyida keltirilgan 5,6 -jadvallarda o’z aksini topgan.

5-MAVZU: DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISHDAN TUSHGAN MABLAG’LAR

JAMG’ARMASI

REJA:

1. Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi manbalari

2. Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi

mablag’larining taqsimlanishi








manbalari

Davlat mulk qo’mitasi maxsus hisobraqami daromadlarining tashkil topishi va ishlatilishi

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 20 oktyabrdagi 481-son «Davlat

mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni ishlatilishini

takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi va 1998 yil 22 avgustdagi 362-son «Davlat mulkini

davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni taqsimlash, tushumlarni

hisobga olish va ularning ishlatilishini nazorat qilish tartibini tasdiqlash to’g’risida» gi Qarorlariga

asosan amalga oshiriladi va uning tartibga rioya qilinadi. Bu tartibning 2- bandida ko’rsatilishicha,

Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar

O’zbekiston Respublikasi jamlangan byudjetining ajralmas qismi hisoblanadi.

Jamg’arma quyidagilar hisobiga tashkil topadi:

aktsionerlik jamiyatiga aylantirilgan davlat korxonalarini aktsiyalarini sotishdan tushgan

daromad;

davlat mulki ob’ektlarini auktsionda, tanlovda, savdo birjasi va savdo birjasidan tashqarida

sotilganda;

davlat mulkini aijaraga berishdan tushgan to’lovlari;

qonun hujjatlarida ko’rsatilgan hollarda, ayrim fuqarolarning merosini va er uchastkalarini

auktsionda sotishdan, er uchastkalarini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar;

Davlat Mulk qo’mitasining oldin zayomchilarga berilgan kredit va zayomlar hisobiga

kreditlarni, zayomlarni va ularga hisoblangan foizlarni qaytarib olishdan tushgan daromadlar;

Davlat mulk qo’mitasining depozit hisob raqamidagi bo’sh mablag’larini tijorat banklarida

joylashtirishdan tushgan mablag’lar;

Davlat mulk qo’mitasining depozit hisob raqamiga tushgan boshqa daromadlar.


mablag’larining taqsimlanishi

«Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni

taqsimlash, tushumlarni hisobga olish va ularni ishlatilishini nazorat qilish tartibining 3-bandiga

asosan davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan chet el valyutasida

tushgan mablag’lar O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasi tomonidan har oyda quyidagi

proportsiyada alohida tartibda taqsimlanadi:

40% - byudjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida davlat byudjetiga ko’rsatilgan

mablag’larni maqsadli ishlatilishi uchun investitsion loyihalarni moliyalashtirish;

15 % - biznes fondiga, ya’ni tadbirkorlikni, o’rta va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash

uchun;

15 % - Qoraqalpog’iston Respublikasi, Jo’qorig’i kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri

hokimiyatlariga ijtimoiy-iqtisodiy sohalarni rivojlantirish loyihalarini moliyalashtirish, bozor

infatuzilmasi institutlarini tashkil qilish uchun;

3%- O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining xususiylashtirish davlat dasturini

amalga oshirish, investitsiya va bozor strukturalarini tashkil qilish va rivojlantirish xarajatlari

uchun;

2%-O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining hisob raqamiga-boshqarish va

taqsimlash funktsiyalarini amalga oshirish uchun ;

25% - xususiy korxonaning o’zida qoladi, bu maksadli mablag’lar ishlab chiqarishning

yangidan modernizatsiyalash, yangi texnika bilan qurollantirish va aylanma mablag’larni to’ldirish

uchun ishlatiladi.

Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larniig

taqsimlanishi:

65 foiz- byudjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida- davlat byudjetidan investitsiya

loyihalarini moliyalashtiriladi;

25 foiz- Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri hokimiyatlariga

ijtimoiy-iqtisodiy sohalarni rivojlantirish loyihalarini moliyalashtirish va bozor infatuzilmasi

institutlarini tashkil qilish uchun beriladi;

5 foiz - O’zbekiston Respublikasi savdo-sanoat palatasiga tadbirkorlikni, o’rta va kichik

biznesni qo’llab-quvvatlash uchun beriladi;

1 foiz - xususiylashtirish va axborot ta’minoti davlat dasturlarini amalga oshirish va davlat

mulkini sotishda tender savdosi o’tkazishdagi O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk

qo’mitasining xarajatlari uchun ajratiladi;

2 foiz —O’zbekiston Respublikasi monopoliyaga qarshi kurash, tadbirkorlikni va raqobatni

qo’llab-quvvatlash Davlat qo’mitasida tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, korxonalar tarkibini

qayta o’zgartirish fondini shakllantirish uchun ajratiladi;

2 foiz - O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining hisob raqamiga boshqarish va

taqsimlash funktsiyalarini amalga oshirish uchun ajratiladi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 27 dekabrdagi «O’zbekiston

Respublikasining 2006 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat byudjeti

parametrlari to’g’risida»gi 244-son Qaroriga asosan, 2006 yil yanvardan boshlab davlat mulkini

davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar O’zbekiston Respublikasi

Davlat mulk qo’mitasi tomonidan har oyda quyidagi proportsiyada alohida tartibda taqsimlanadi.

6-MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING BANDLIKKA KO’MAKLASHISH

DAVLAT JAMG’ARMASI

REJA:

1. O’zbekiston Respublikasida fuqarolar bandligini ta’minlash siyosatining strategiyasi

va taktikasi

2. Mehnat bozorining shakllanishi va ish o’rinlarini yaratish muammolari

3. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armani tashkil etishning asosiy

maqsadi

4. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma faoliyatining moliyaviy

muammolarini hal etish yo’llari







1. O’zbekiston Respublikasida fuqarolar bandligini ta’minlash siyosatining

strategiyasi va taktikasi

Mamlakatimizda kuchli ijtimoiy siyosat olib borilar ekan, Prezidentimiz ko’rsatmalari

bo’yicha quyidagi muammolarga alohida e’tibor beriladi:

ishsizlikka qarshi kurashish, mehnatga qobiliyatli aholini ish joylari bilan ta’minlash

muammolarini echish;

iqtisodiyotning ijtimoiy sohalarini, ijimoiy infrati-zimni rivojlantirish,

ta’lim, sog’liqni saqlashni, sportni rivojlantirish bo’yicha dasturlarni amalga tatbiq etish;

kam ta’minlangan oilalarni kuchli ijtimoiy himoyalash.

Ish bilan band bo’lgan aholini tarkibiy jihatdan qayta taq-simlash hamda mehnatga layoqatli

yoshlarni faoliyatning yangi ilg’or tarmoqlariga va sohalariga jalb qilish mehnat salohiyatidan sa-

marali foydalanishning xususiyatlaridir. Hozir qishloq xo’jali-gida barcha ijtimoiy ishlab chiqarish

xodimlarining uchdan bir qismidan ko’prog’i band. Ularni bo’shatib olish va iqtisodiyotning

boshqa sohalariga yo’naltirish, tarkibiy o’zgarishlar qilish hamda uni jadal rivojlantirish uchun

keng imkoniyatlar ochib beriladi. Shuning uchun ham hozir respublikada har bir fuqaroga mehnat

faoliyatining turi va shaklini erkin tanlash uchun chinakam imkoniyatlar yaratilmoqda.

Respublikamizda islohotlarning ikkinchi bosqichida xotin-qizlarni, ayniqsa, onalarni mehnat

bilan band qilish va ularning salomatligini yaxshilash masalalarini ijtimoiy siyosatning mu-him

yo’nalishi sifatida hal etish vazifasi qo’yildi.

Ijtimoiy barqarorlikka davlatning ijtimoiy siyosatining yo’nalishlari orqali erishilishi

ma’lum. Iqtisodiy adabiyotlarda ko’rsatilishicha, ijtimoiy siyosatni asosiy yo’nalishlari quyida-

gilar hisoblanadi:

1. Fuqarolarning iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, kasb va mehnat

sohasini erkin tanlash bo’yicha kafolatlangan konstitutsiyaviy huquqlarini ta’minlash. Mehnatga

layoqatli aholining o’zi mehnat faoliyati shaklini erkin tanlash huquqidan foydalana borib, o’zini

va o’z oilasini moddiy jihat-dan zarur darajada ta’minlashi, oilasining farovonligi, sog’lom avlodni

kamol toptirish uchun javobgar bo’lishi kerak.

2. Ijtimoiy muhofazalash aniq va maqsadli yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Aholini turli

qatlamlariga alohida-alohida yonda-shish — ijtimoiy muhofazaning yangi tizimini o’ziga xos

xususiya-ti bo’lib qolmog’i lozim.

Samarali ijtimoiy muhofazalash deganda jamiyatning har bir a’zosiga ma’lum turmush

darajasini, o’z qobiliyatining (mehnat, tadbirkorlik, shaxsiy) rivojlantirish va ulardan foydalanish,

u yoki bu kobiliyatlar yo’qotilgan taqdirda (keksalar, nogironlar, kasallar, bolalar va boshqalar)

kafolatlarini ta’minlaydigan iqtisodiy munosabatlar tizimi tushuniladi.

Quyidagi kafolatlar uning tarkibiy qismlari bo’ladi:

mehnatga layoqatlilarni ish bilan bandligini ta’minlash (ishliksizdan muhofaza qilish);

mehnatga layoqatsizlar, nogironlar va aholining ooshqa ijtimoiy zaif guruhlarini

nafaqalar bilan taminlash;

mehnat faoliyatidan olingan daromad yoki nafaqa asosida normal turmush darajasini

ta’minlash (bunga asosiy moddiy boyliklar, eng avvalo, oziq-ovqat mahsuloti iste’moli ham kiri-

tiladi);

turar-joy madaniy xizmatlar va sog’liqni saqlash xizmat-larini minimal teng me’yorda

ta’minlash;

zamonaviy malakaviy ishchi kuchini shakllantirish uchun zarur bo’ladigan ma’lumotni

olish.

O’zbekistonning ijtimoiy siyosatida ham, aholini ijtimoiy himoyalashning muhim sharti

sifatida ham ish bilan bandlik va ishsizlikdan himoyalash siyosatini davlat byudjetidan moliyalash-

tirish dunyodagi ko’pgina rivojlangan mamlakatlarning boy taj-ribasiga asoslangan. Ammo bu

tajribalarni ko’pchiligi O’zbekis-tonning ijtimoiy siyosatining chora-tadbirlariga mos holda tako-

millashtirilmoqda.

Ish bilan bandlikning to’rt jihatini hisobga olish kerak bo’ladi:

ish bilan bandlik insonning Konstitutsiyada belgilab beril-gan eng muhim huquqi-mehnat

huquqi bilan mustahkam bog’liqli-gidir;

ish bilan bandlik - hozirgi kunda mehnat faolligini oshi-rish, mehnatga qobiliyatli

fuqarolar va ularning oilalarini tur-mush darajasini oshirishning eng muhim kafolatidir;

har kimning va jamiyat farovonligining negizi bo’lgan yuqo-ri unumli mehnatni

shakllantirilishidir;

mehnat faoliyati insonni o’zgartirishi, uning kasbiy imko-niyatlarini ochib berishi va

ko’paytirishi hamda shaxsning rivoj-lanishini rag’batlantirilishidir.

Ijtimoiy yo’naltirilgan iqtisodiyotning eng muhim mezoni ish bilan bandlikka bog’liq

munosabatlardir. Ish bilan bandlikka ijtimoiy siyosatning ajralmas qismi sifatida qaraladi. Ish bilan

bandlik muammosining ijtimoiyligi uning avval boshdan insonga, uning manfaatlariga va mehnat

sohasidagi ehtiyojlariga qaratilganligi bilan belgilanadi. «Agar o’tish davrida aholining aksariyat

qismi kam ta’minlangan oilalarga mansub ekanligini inobatga olsak, bu toifa odamlarni ayrim

korxona hamda tashki-lotlarning va byudjetdan tashqari mablag’lari, shuningdek, davlat byudjeti,

kasaba uyushma mablag’lari, mulkdor tabaqaning xayriya fondlari hisobiga «chorasizlik»

darajasiga tushirmaslikka qara-tilgan chora-tadbir sifatida qarash maqsadga muvofiq bo’ldi»1.

Ijtimoiy siyosatning boshqa jihatlari bilan birga qo’shib qaralganda ish bilan bandlikka

rivojlanishning asosiy yo’na-lishlaridan biri deb qaralishi kerak, Ushbu yo’nalishlar milliy

iqtisodiyotdagi moliyaviy, moddiy va mehnat resurslarini qayta guruhlarga ajratishni, fan-texnika

taraqqiyotining ustuvor yo’na-lishlarini, shuningdek, ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish,

turmush sifati darajasini oshirish yo’llarini belgilab beradi. Ish bilan bandlik muammolarini hal

qilishga, iqtisodiyotni isloh qilishning muvaffaqiyatini e’tirof qilish va hal etish ham ma’lum

darajada bog’liqdir.

Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ish bilan band-likning asosiy xususiyatlari

quyidagilardan iborat:

ish bilan to’liq va samarali bandlikni birga qo’shib olib borish;

mehnat samaradorligini oshirish yo’lida uning tarmoq-lari, sohalari;

kasblar va hududlar o’rtasida ishchi kuchining erkin harakatini shakllantirish;

yangicha mehnat, tadbirkorlik va xodimlarning yuqori unum-li mehnat qilishdan kuchli

manfaatdorligini ta’minlash;

1 Mamarahimov X. Ijtimoiy siyosat va siyosiy tizim barqarorligi. Iqtisodiyot va ta’lim. 2003. 2-son. -44 bet.

mehnatkashlar manfaatlarini bozor iqtisodiyotining sal-biy oqibatlaridan aniq maqsad

bilan himoyalash;

mehnat qilishning ixtiyoriyligi va mehnat sohasida inson huquqlari hamda

vazifalarining uyg’unlashuvi, xodimlarning ijtimoiy boqimandaligiga barham berish, munosib

turmushni ta’minlaydigan ish topish imkoniyati uchun fuqaro bilan davlatga baravar mas’uliyat

yuklanganligidir. Bu xususiyatlar ish bilan bandlikning yangi sifat xususiyatlarini belgilab beradi,

ularning shakllanishiga tegishli ish bilan bandlik sifati mos kelishi lozim. Biz ish bilan bandlik va

ijtimoiy siyosatga qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatish choralari majmui sifatida qaraymiz. Bunda ish

bilan bandlik siyosatining maqsadlari ish bilan bandlikning normativ holatini aks ettirishi kerak.

Hozirgi kun muammolarini hal qilish bilan bunday holatga erishish mumkin.

Ish bilan bandlik siyosati umumdavlat, mintaqaviy va mahal-liy darajaga ega:.

Umumdavlat ish bilan bandlik siyosati ijtimoiy bozor iqti-sodiyotidagi ish bilan bandlikning

asosiy xususiyatlarini shakl-lantirishga; fuqarolarning mehnat qilish huquqini amalga oshi-rish va

yuqori turmush darajasiga erishishning zarur sharti bo’lgan ish bilan to’liq bandlikni ta’minlashga

qaratilganligidir.

Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti boshqaruv usullarida iqtisodiy samaradorlikni oshirishga,

xo’jalik yuritish sohasi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan ish o’rinlarini siqib chiqa-

rishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va aholining iste’mol talabini qondirish uchun ish

kuchini qayta guruhlarga bo’-lishga qaratilganligidir. Bunday sharoitda ish bilan to’liq band-likka

ko’maklashish davlatning strategik maqsadi bo’lib qoladi. Eng yaqin taktik maqsad ish o’rinlariga

bo’lgan talab va taklfning balanslashtirishdir. Bunga faqat ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif

balansli bo’lishiga erishish shartlariga komleks yondashuv bilan erishish mumkin. Bu muammoni

echishda ko’pincha ommaviy ishsizlikning oldini olishning zarur sharti bo’lgan ish o’rin-larining

tizimini rivojlantirishga e’tibor beriladi.

Ishsizlik va u bilan bog’liq muammolar mehnat bozoridagi ij-timoiy-mehnat

munosabatlarining asosiy mazmunini tashkil qi-ladi. Ishsizlik muammosini o’rganishdan asosiy

maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakatda ishlab chi-qarishni

kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshi-lashga aloqador chora-tadbirlar ishlab

chiqishdir. Jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun qo’shimcha ishchi o’rinlarni yaratish,

ularni ishga tushirish aholining tabiiy o’sishidan orqada qolmasligi kerak.

Mehnatga layoqatli yoshga etmagan aholini ijtimoiy muhofa-zalashdan maqsadning bozor

sharoitlariga moslashish imkonini jismoniy hamda ma’naviy normal rivojlanishini ta’minlashdir.

Ijtimoiy yo’naltirilgan iqtisodiyotning eng muhim mezoni ish bilan bandlikka bog’liq

munosabatlardir. Ish bilan bandlikka ijtimoiy siyosatning ajralmas qismi deb qaraladi. Ish bilan

bandlik muammosining ijtimoiyligi uning avval boshdan inson-ga, uning manfaatlariga va mehnat

sohasidagi ehtiyojlariga qara-tilganligi bilan belgilanadi.

«Respublikamizda 2000- 2008 yillarda o’rtacha yillik o’sish sur’atlari aholi o’rtasida 1,3

foizga, mehnat resurslari o’rtasida esa 2,8 foizga teng bo’ldi. Natijada mehnat resurslarining aholi

o’rtasidagi soni va salmog’i uzluksiz tarzda oshib bormoqda. Mehnat resurslarining soni 1991-

2000 yillarda 2,5 mln. kishiga, 2000- 2008 yillarda esa 3,1 mln. kishiga o’sdi. Uning salmog’i

1991 yilda 49,5 % va 2000 yilda 51,8 % dan 2007 yilga kelib 58,3 % ga etdi»1. Bunday vaziyat o’z

navbatida, aholining ish bilan band-ligini oshirish, buning uchun esa ishlab chiqarishni

kengaytirish, yangi ish o’rinlarini yaratish borasida uzluksiz ish olib borishni taqozo etadi. Aks

holda, aholining turmush darajasining pasayib, mamlakatda ishsizlar sonining ortib borishi bilan

bog’liq muammolar kelib chiqadi.

Iqtisodiy nuqtai nazardan ishsizlik deganda ishchi kuchining ish joyi bilan

ta’minlanmaganligi va natijada, uning biron-bir qonuniy daromad manbaiga zga bo’lmasligining

1 Qayumov A. Mintaqalarning demografik salohiyati va mehnat resurslarining shakllanishi. «Iqtisodiyotni

modernizatsiyalash sharoitida mintaqalarning barqaror rivojlanishi» mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy

konferentsiya materiallari. Toshkent. Moliya. 2008 yil. 30 may. -17b.

muayyan holati tushuniladi. Odatda, «ishsizlik» tushunchasi BMT, Xalqaro Meh-nat Tashkiloti,

Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish jamiyati talablariga ko’ra ishlab chiqiladi. Xalqaro

tashkilotlarning ber-gan ta’rifiga ko’ra «ishsiz shaxslar» deganda - ishga ega bo’lmagan, ishlashga

tayyor va ish izlayotgan fuqarolar tushuniladi. Mana shu asosiy shartlarga rioya qilgan holda, turli

mamlakatlarda fuqa-roni ishsiz shaxs deb e’tirof etish uchun qo’shimcha shartlar talab etiladi.

Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlarida, so’nggi bir hafta mobaynida ish bilan band bo’lmagan,

so’nggi to’rt hafta davomida ishga joylashishga harakat qilgan, mehnat qilish qobiliyatiga ega

bo’lgan fuqarolar, ishsiz shaxs deb e’tirof etiladi. Yaponiyada ishsiz shaxs deb, so’nggi bir hafta

davomida bir soat ham ishlama-gan, Buyuk Britaniyada esa, so’nggi, bir hafta mobaynida

ishlamagan, shu davr mobaynida ish qidirgan yoki kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga ega

bo’lmagan fuqarolar tushuniladi. Ayrim mamlakatlarning qonun hujjatlariga binoan, ishsiz deb,

ishdan bo’shatilgan va mehnat stajiga ega bo’lganlar tushuniladi.

O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonunga binoan

ishsiz shaxs deb, «o’n olti yoshdan boshlab, pensiya bilan ta’minlash huquqini olishgacha

yoshdagi meh-natga qobiliyatli, ishga va ish haqiga ega bo’lmagan, ish qidiruvchi shaxs sifatida

mahalliy mehnat organida ro’yxatga olingan, meh-nat qilishga, kasbga tayyorlash va qayta

tayyorlashdan o’tishga, mala-kasini oshirishga tayyor, mehnatga qobiliyatli shaxslar e’tirof

etiladi»1.

Respublikamizda ijtimoiy yordam tizimini huquqiy asosda barpo etish va bu boradagi

qonunlarni ijro etilishini ta’min-lash bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim vazifalardan biri hi-

soblandi. Kuchli ijtimoiy siyosat murakkab o’tish davrida odam-larning manfaatlarini ishonchli

ravishda himoya qilishdangina iborat emas. Bu eng avvalo, sermahsul mehnat qilish uchun

yaxshiroq rag’bat va imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo’l tanlash va fao-liyat ko’rsatish

erkinligiga bo’lgan kafolatli huquqni qaror top-tirishdan, aholining mehnat va ijtimoiy faolligini

oshirish-dan iborat.

Islohotlarning eng muhim vazifalaridan biri har bir shaxs mehnatining qadrini oshirish, uning

ijodiy faoliyat ko’rsatish imkoniyatlarini namoyon etishi uchun sharoit yaratishdan iborat. O’z

ijodiy qobiliyatlari va imkoniyatlariga tayanishni nazarda tutgan munosabatlar har bir kishi

farovonligining yagona va barqaror manbaidir. Mehnat qilish huquqi, tadbirkorlik bilan shug’ulla-

nish imkoniyati hamda o’z mehnatidan daromad olish huquqi meh-natga yaroqli aholining ish

bilan bandligi muammosini hal etish bilan bog’liq.

Aholi turmush darajasi tushunchasi ularning hayot kechirish uchun zarur bo’lgan moddiy va

ma’naviy ne’matlar bilan ta’min-lanishi hamda kishilar ehtiyojini shu ne’matlar bilan qondiri-lish

darajasi sifatida aniqlanadi. Shunga ko’ra aholi turmush darajasiga ta’sir etuvchi omillarni ko’rib

chiqish mumkin.

Iqtisodiyotda bozor qonunlari va talablariga muvofiq ravish-da ro’y berayotgan o’zgarishlar

ish bilan bandlik kontseptsiyasining o’zgarishini keltirib chiqaradi. Mulkchilik munosabatlari bir-

lamchidir, ular ikkilamchi ishlab chiqarish munosabatlari sifati-da namoyon bo’ladigan ish bilan

bandlikning munosabatlarini bel-gilaydi. Hozirgi paytda ishlab chiqilayotgan ish bilan bandlik-

ning yangi kontseptsiyasida kasanachilik, uy xo’jaligida bajarila-digan mehnat faoliyati shakllarini

mutlaqo qonuniy va ijtimoiy e’tirof etilgan shakllar sifatida ko’rsatiladi.

Shunday qilib, O’zbekistonda davlatning uzoq muddatli stra-tegiyasi mavjudligi bozor

iqtisodiyotining ehtiyojlariga javob beradigan ish bilan bandlikning zamonaviy ko’rinishini qaror

topishiga sabab bo’lmoqda

Ingliz olimi Jon Meynard Keyns davlat bozor iqtisodiyo-tini tartibga solishga aralashuvi

zarurligini asoslab chiqdi. J. Keyns «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asarida

yalpi talabning yalpi taklifga tengligi to’g’risidagi «Sey qonuni»ni tanqid qilib, bozor o’zini-o’zi

tartibga sola oladigan ko’ngildagidek mexanizm bo’la olmaydi, u samarali talabni ta’minlashga

qodir emas, chunki bozor sub’ektlarining daromad-lari undan yuqoriroq bo’ladi, deb ta’kidlaydi.

1 O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonuni. 3-modda.

Shu bois Keyns-ning fikricha, davlat pul-bandlik va byudjet siyosati yordamida to’lovga

qobiliyatli talabning oshib borishini rag’batlantirishga aralashib borishi zarur.

Prezident I.Karimov birinchi chaqiriq Oliy Majlisning o’n to’rtinchi sessiyasidagi

"O’zbekiston XXI asrga intilmoqda" mavzusidagi ma’ruzasida XXI asr arafasida va uning

dastlabki yillarida O’zbekistonning rivojlanish strategiyasi, islohot-larni chuqurlashtirish va

jamiyatni yangilash borasidagi ustuvor yo’nalishlaridan biri — xalq turmush darajasining izchil va

barqaror o’sishi aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilishini ifoda etadi. Ushbu vazifani amalga

oshirish uchun quyidagilar bajariladi:

1. Mamlakatimizda vujudga kelayotgan makroiqtisodiy vaziyat-ga hamda iqtisodiyotning

amalda yuksalishiga asoslanib, yaqin besh yil ichida ish haqining eng kam miqdorini 15 baravar

oshirilishi mo’ljallanmoqda. Eng kam ish haqi miqdorining bunday oshiri-lishi iqtisodiy

yuksalishning boshqa omillari bilan qo’shilib, shu davrda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan

o’rtacha daromadni 1,8-2,0 barobar oshirilishiga imkon beradi.

2. Aholi daromadlarini oshirish bilan bir qatorda ularning xarid quvvatini ham oshirish

ko’zda tutiladi. Buning uchun pul-ning qadrsizlanishiga qarshi o’rnatilgan qat’iy choralarni ko’rish

natijasida yaqin besh-olti yil ichida pulning qadrsizlanishi darajasini 6-8 foiz kamayishiga erishish

vazifasi belgilangan. Pulning xarid quvvatini oshirish uchun ichki iste’mol bozorini milliy

kundalik zarur tovarlar bilan to’ldirish chora-tadbir-larini ko’rish zarur bo’ladi. Shu maqsadda

sanoat ishlab chiqarish-ning umumiy hajmida iste’mol tovarlarining ulushini yaqin besh yil ichida

50% ga etkazish vazifasi qo’yiladi.

3. Aholini davlat tomonidan ijtimoiy qo’llab-quvvatlash hajmi va miqdorini ko’paytirish va

shu bilan bir qatorda faqat haqiqatda yordamga muhtoj bo’lgan kishilar va oilalargagina ijti-moiy

yordam berilishini ta’minlash. Bunda fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari (mahalla)

orqali aholini ijtimoiy qo’l-lab-quvvatlash va himoyalash tajribasini yanada keng joriy etish

maqsadga muvofiq deb topildi. Ushbu vazifani amalga oshirish maqsadida nogiron bolalarni tibbiy

va ijtimoiy jihatdan reabilitatsiya qilishni, bolalar nogironligining oldini olishni, ularga tibbiy,

ijtimoiy jihatdan madad berish va mehnat qobi-liyatini tiklashni, kasb o’rganish va so’ngra ishga

joylashtirishni ko’zda tutadigan maxsus Davlat dasturini ishlab chiqish va qabul qilish vazifasi

belgilangan. Bu ishlarni bajarish uchun esa dav-latga qarashli bo’lmagan jamg’armalarni, xayriya

tashkilotlarini, tadbirkorlar va homiylarning mablag’ini keng jalb etish ko’zda tuti-ladi.

4. Mehnat bozorini shakllantirish, yangi ish joylarini barpo etish va aholini ish bilan oqilona

bandligini ta’minlash bo’yicha faol ijtimoiy siyosat o’tkazish vazifasi qo’yildi.

5. Aholining turmushini yaxshilash maqsadida qishloq joylar-da ijtimoiy infratuzilmani,

yanada rivojlantirish, aholini tabiiy gaz va ichimlik suvi bilan ta’minlash yuzasidan qabul kilingan

Davlat dasturini bajarish lozimligi ko’rsatab o’tildi. Unga ko’ra 2005 yilga qadar qishloq aholisini

ichimlik suv bilan ta’minlash 80% ga, tabiiy gaz bilan ta’minlash 82% ga etkazildi. Buning’ uchun

esa, 1999- 2005 yillarda qishloq joylarda 30 ming kilometrga yaqin gaz tarmoqlari, 18 ming

kilometr suv quvuri tarmoqlari ishga tushirildi. Ushbu vazifalarni bajarilishining ahamiyati

to’g’risida to’xtalib, I. Karimov xalq farovonligini barqaror, muttasil oshirishni, aholini ijtimoiy

himoyalashni ustuvor yo’nalish qilib belgilab, shu yo’l bilan islohotlar faqat inson manfaatlarini

ko’zlab, uning farovonligi uchun amalga oshiriladi, degan asosiy qoidamizni yana bir bor

tasdiqlagan bo’lamiz, — deb ta’kidladi.

Jamiyat haddan tashqari boylarga va kambag’allarga ajralib ketishiga yo’l qo’ymaslik kerak.

Aholining yordamga muhtoj qat-lami- bolalar, yolg’iz qariyalar, nogironlarga ijtimoiy yordam

ko’r-satish va ularni qo’llab-quvvatlash ishlarini amalga oshirish za-rur. Shu bois ijtimoiy

ko’maklashuv tizimini takomillashtirish, aholini ijtimoiy himoyalashning ta’sirchan mexanizmini

shakl-lantirish yo’lini davom ettirish lozim. Moddiy yordam muayyan oilalarga etib borishi, biroq,

bu muayyan kishilarga mo’ljallangan tabaqalashtirilgan yordam bo’lishi darkor. Shu bois o’ta

muhim ij-timoiy muammolarni hal etishda fuqarolarning o’zini-o’zi bosh-qarish organlari rolini

bundan buyon ham butun choralar bilan oshirish, ularni zurur moddiy vositalar bilan ishonchli

darajada mustahkamlash lozim. Davlat ushbu o’ta muhim ijtimoiy masalani hal etishda

fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga butun choralar bilan ko’maklashishi va yor-dam

ko’rsatishi lozim. Demak, mahalliy hokimiyat organlarining huquqiy vakolatlarini oshi-rish kerak.

Shu bilan bir qatorda mahalliy hokimiyat organlari faoliyatida ijtimoiy yo’nalishni kuchaytirish

zarur. Bugungi kun-da ayni hokimliklar aholini kundalik zarur iste’mol mollari, ijtimoiy, maishiy

xizmatlarning xilma-xil turlari bilan bog’-liq tizilmalarning beto’xtov ishlashi, mehnatga yaroqli

aholining ish bilan bandligi muammolarini hal etish uchun mas’uldir.

Ijtimoiy muhofaza mazmunini aniqlashga yondashilganda quyidagi kafolatlar uning tarkibiy

qismlariga aylanadi:

mehnatga layoqatlilarni ish bilan bandligini ta’minlash;

mehnatga layoqatsizlar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy zaif guruhlarini

nafaqalar bilan ta’minlash;

mehnat faoliyatidan olingan daromad yoki nafaqa asosida normal turmush darajasini

ta’minlash (bunga asosiy moddiy boy-liklar, eng avvalo, oziq-ovqat mahsuloti iste’moli ham kiriti-

ladi);

turar-joy, madaniy xizmatlar va sog’liqni saqlash xizmat-larini minimal teng me’yorda

ta’minlash;

zamonaviy malakaviy ishchi kuchini shakllantirish uchun za-rur bo’ladigan ma’lumotni

olish»1.

Milliy ijtimoiy muhofaza tizimlarini tashkil etishdagi xilma-xillik bir qator sabablari bilan:

mamlakatlarning ijti-moiy-iqtisodiy va huquqiy rivojlanish darajasi, ularning jo’g’rofiy joylashish

xususiyatlari, davlat qurilishi shakli, madaniy va tarixiy an’analari, fuqarolik jamiyatining

mavjudligi va shu kabilar bilan izohlanadi.

2. Mehnat bozorining shakllanishi va ish o’rinlarini yaratish muammolari

O’zbekistonda ishsizlikning keskin ko’payishi ish bilan ban-dlik siyosatining normal

evolyutsiyasi yo’lidan izchil borishga im-kon bermaydi. Shuning uchun, ish bilan bandlikni

ta’minlashning xilma-xil dasturlarini davlatning haqiqiy moliyaviy imkoniyat-lari bilan yaxshilab

muvofiqlashtirmay, ish bilan bandlik ishi-ning barcha yo’nalishlarini bir yo’lga qamrab olishga

e’tibor qara-tish mumkin emas.

Bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismlaridan biri mehnat resurslari bozoridir. Mehnat

resurslari bozoridagi muvozanatni belgilaydigan quyidagi mezonlar mavjud:

• aholining demografik holati;

• pensiya yoshi;

• nafaqalarning miqdori va xarakteri;

• iqtisodiy o’sish sur’ati;

• xususiylashtirish sur’ati;

• o’z-o’zini band qilish imkoniyati;

• ilmiy-texnika siyosati;

• ichki mehnat migratsiyasi;

• tashqi mehnat migratsiyasi.

Respublikada ish bilan bandlikning faol siyosatini olib borishda ishsizlarni hisobga olish,

ro’yxatga qo’yish, ularni samarali qo’llab-quvvatlash maqsadida ijtimoiy himoyalash uslublari

amalga oshirilishi zarur. Mazkur chora-tadbirlarga yo’naltirilgan mablag’larning samaradorligini

oshirish lozim.

Eng avvalo, ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishga yo’naltirilgan moliyaviy

mablag’larni muvofiq tarzda taqsimlab, mehnat bozorini tartibga solishning umumdavlat va

mintaqaviy sohalarini belgilab olish kerak. Mahalliy mehnat bozorini tahlil qilish asosida ajratilgan

mablag’larning har bir so’mini ish bilan bandlikning o’sishi ko’rinishidagi samara bilan qaytishi,

uni qaerga yo’llash kerakligini aniqlash zarur bo’ladi. Ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirish

usullari ham qayta ko’rib chiqilishi kerak. Ma’muriy usullar mehnat bozori ishiga bevosita, ba’zida

1 Abdurahmonov Q. X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. “Mehnat” nashriyoti. 2004yil. 117-6.

hatto bozor mexanizmini buzib, aralashuvni nazarda tutadi. Tartibga solishning iqtisodiy usullari

buyruq beradigan emas, tavsiyaviy, rag’batlantirish usullari asosida amalga oshadi.

Shunday qilib, ish bilan bandlikni tartibga solishning faol iqtisodiy usullariga quyidagi

tadbirlarni kiritish mumkin:

mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni umumiy sog’lomlashtirishda Davlat byudjetining o’rnini

oshirish, investitsiyaviy faollikni rag’batlantirish, barqarorlashtirish va iqtisodiy o’sishga erishish;

iqtisodiyotning nodavlat sektorlarini rivojlantirish va kengaytirish uchun shart-sharoitlar

yaratish, jumladan, xususiy biznes va o’z-o’zini ish bilan band qilishni ko’llab-quvvatlash;

ish bilan bandlikling oqil tuzilmasini yaratish maqsadida kasbiy o’qitish, qayta tayyorlash

va maslahat berishni ta’minlash.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, bu vazifalarni amalga oshirish bugun ham, kelajakda

ham muhim hisoblanadi. Aholining ish bilan bandligini ta’minlash ishsizlik darajasining

kamayishiga va respublikamizda kuchli ijtimoiy siyosat olib borishga imkon beradi.

Respublikamizda «xodimning ish joyiga va bajarayotgan ish xususiyatiga bog’liq bo’lmagan

holda, ish vaqtida o’qishni davom ettirishi huquqi berilishi nafaqat ishlab chiqarish zaruriyatidan,

balki, shaxsning o’zining manfaati hamda ehtiyoji uchun kerak bo’ladi»42

,bunda ishsizlarning

maktabda olgan boshlang’ich bilimlariga mos ravishda dasturlar tuziladi, shu yo’l bilan davlat

ularg’a ta’lim olish imkoniyatini yaratadi.

O’zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi qonunining

“Aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari” nomli 5-moddasida

ta’kidlanganidek, «davlat ish qidirayotgan va mehnat organlariga murojaat qilgan fuqarolarni

yangi kasbga bepul o’qitishni, mahalliy mehnat organlarida yoki ularning yo’llanmasi bilan boshqa

o’quv yurtlarida stipendiya to’lab, malakasini oshirishni kafolatlaydi »43

. Aholini ish bilan

ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish chora-tadbirlarini moliyalashtirish va

mehnat organlarini samarali faoliyat ko’rsatishi uchun Davlat byudjeti tarkibida jamlantiriladigan

maqsadli «Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi» davlat maqsadli jamg’armasi mablag’laridan

foydalaniladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 25 iyuldagi F-1218-son farmoyishi bilan

tashkil etilgan fuqarolarning yollanib (kunbay) ishlashi to’g’risidagi masalani o’rganish bo’yicha

Respublika komissiyasi tomonidan fuqarolar tomonidan vaqtinchalik bir martalik ishlar bajarilishi

masalalari o’rganib chiqildi.

Tahlillar vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajaruvchi ko’pchilik shaxslar, eng avvalo yoshlar,

ishga joylashishda qiyinchiliklarga duch kelayotganligini, zarur mehnat ko’nikmalari, kasblar va

malakaga ega emasligini ko’rsatdi. Shu bilan birga, fuqarolarning muayyan qismi vaqtinchalik bir

martalik ishlarni bajarish bahonasi bilan o’z oilaviy majburiyatlarini bajarishdan, o’z oilalarini

moddiy ta’minlashdan bosh tortishining ko’plab hollari mavjud; ular pasport tizimi qoidalarini

buzmoqdalar. Joylardagi hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan ko’rsatib o’tilgan

hodisalarni keltiruvchi sabablarni o’rganish bo’yicha ishlar juda qoniqarsiz olib borilayotganligini

normal hol deb hisoblash mumkin emas, biznesni, xizmat ko’rsatish sohasini, kasanachilik

mehnatini hamda aholini mehnat faoliyatiga jalb etishning boshqa shakllarini keng rivojlantirish

uchun zarur shart-sharoitlar ta’minlanmayapti.

Ishsizlikning sabablarini o’rganish va uni bartaraf etish bo’yicha aniq chora-tadbirlarni

amalga oshirish yuzasidan Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va uning

joylardagi organlarining ishini qoniqarli deb bo’lmaydi. Mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va

ijtimoiy muhofaza qilish mahalliy organlari tomonidan o’tkazilayotgan bo’sh ish o’rinlari

yarmarkalari zarur samara bermayapti, ularda vaqtinchalik bir martalik ishlarni izlovchi shaxslar,

shuningdek, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va tashkilotlar faol qatnashmayapti.

42

Xudoyberdiev 3. Professionalnaya podgotovka kadrov: kak eto delaetsya v Zapadnoevropeyskix kompaniyax?

Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistana. 2001.№ 11. -42str. 43

O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonuni, 5-modda.

Ish bilan mashg’ul bo’lmagan aholi bilan ishlash, fuqarolarni ishga joylashtirish uchun zarur

shart-sharoitlar yaratish yuzasidan ichki ishlar, mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy

muqofaza qilish, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining o’zaro hamkorligi sust tashkil

etilgan.

Fuqarolar vaqtinchalik bir martalik ishlarga yollanishi o’z-o’zidan shakllanayotgan joylarda

zarur jamoat tartibi va ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlar etarli emas. Vaqtinchalik bir martalik

ishlarni bajaruvchi fuqarolarning mehnat faoliyatini tartibga solish, ular uchun zarur ijtimoiy-

maishiy shart-sharoitlar yaratish va ularni ishga joylashtirishga ko’maklashish maqsadida

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 18 mayda «Vaqtinchalik bir martalik

ish bilan ta’minlash markazlarini tashkil etish to’g’risida»gi Qarori qabul qilindi.

Vaqtinchalik ish bilan ta’minlash markazlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

vaqtinchalik bir martalik ishlarga yollanishda fuqarolarga ko’maklashish;

vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajaruvchi fuqarolarga yangidan tashkil etilgan va bo’sh

ish joylarida ishga joylashish, kasb-kor tayyorgarligi, o’z ishini tashkil etish va yuritish masalalari

bo’yicha maslaqat va kasbga yo’llash xizmatlari ko’rsatish;

vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarish uchun fuqarolarni yollashda ish beruvchi xususiy

shaxslarga ko’maklashish;

vaqtinchalik bir martalik ish izlovchi fuqarolarni keng xabardor qilish uchun xususiy ish

beruvchilar tomonidan beriladigan ish turlari to’g’risidagi ma’lumotlar bankini shakllantirish;

vaktinchalik bir martalik ishga yollanuvchi fuqarolarni ishlarni bajarishda jamoat tartibiga

rioya qilish, pasport rejimi qoidalari, shuningdek, mehnat xavfsizligining asosiy qoidalari

to’g’risida xabardor qilish;

manfaatdor ish beruvchilar va vaqtinchalik bir martalik ish izlovchi shaxslar ishtirokida

bo’sh ish o’rinlari yarmarkalarini muntazam ravishda o’tkazish;

vaqtinchalik bir martalik ish izlovchi fuqarolar uchun zarur ijtimoiy-maishiy shart-

sharoitlar yaratish, ovqatlanish shoxobchalari tashkil etish;

jamoat tartibini saqlash, vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajaruvchi fuqarolar tomonidan

qonun hujjatlari buzilishining oldini olish.

«Fuqarolarni vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishga yollayotgan ish beruvchilar:

yollangan fuqarolarga xavfsiz mehnat sharoitini yaratib berishga;

fuqarolar tomonidan bajarilgan ishlar uchun ish haqini og’zaki kelishuvga muvofiq to’liq

hajmda va o’z vaqtida to’lashga;

fuqarolar vaqtinchalik bir martalik ishni bajarayotgan vaqtida ularni zarur ijtimoiy-maishiy

shart-sharoitlar bilan ta’minlashga;

yollangan xodim tomonidan amaldagi qonun hujjatlari talablari buzilishi va xodim

vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarayotgan vaqtida u bilan yuz bergan baxtsiz hodisalar

to’g’risida Markazga yoki vakolatli organlarga zudlik bilan xabar berishga majburdir»44

.

Ichki ishlar organlari fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari bilan birgalikda

vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarish uchun doimiy yashash joyidan tashqariga muntazam

ravishda ketib qolayotgan, oilani moddiy ta’minlashga oid majburiyatlarini bajarishdan bosh tortib

yurgan, jamiyatga zid turmush tarzi olib borayotgan shaxslarni, ular doimiy yashaydigan joylarda

ish bilan ta’minlash maqsadida monitoring olib boradi.

Davlat tomonidan tartibga solish tadbirlari yordamida va bandlikka ta’sir etuvchi tarkibiy

soha strukturalarini yaratishni rag’batlantirish bilan bandlik muammolarini echish mumkin. Ana

shunday muassasalardan biri – Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi bo’lib,

u yangi ish o’rinlari yaratish, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga, shuningdek, biznes va

tadbirkorlikni rivojlantirish orqali bandlikni qo’llab-quvvatlashga ko’maklashadi.

44

O’zbekiston Respublikasining 2001 yil 18 maydagi 223-son Qarori bilan tasdiqlangan «Vaqtinchalik bir martalik ish

bilan ta’minlash markazi to’g’risida»gi Namunaviy Nizom. 12-bandi.

3. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armani tashkil etishning asosiy

maqsadi

O’zbekiston Respublikasi Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi

aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish hamda mehnat, aholini ish

bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish tuman (shahar) bo’limlarining samarali faoliyat

ko’rsatishi tadbirlarini mablag’ bilan ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Mehnat va

aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tarkibida tashkil etilgan.Ish bilan ta’minlash jamg’armasi

byudjetdan tashqari maqsadli davlat jamg’armasi hisoblanadi, mahalliy va respublika darajalarida

tashkil etiladi va uning mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanishning maqsadli

yo’naltirilganligi saqlab qolingan holda Davlat byudjeti tarkibida jamlanadi hamda Jamg’armaning

mustaqil balansida aks ettiriladi. Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’lari O’zbekiston

Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi

Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va

aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalarining byudjetdan tashqari maqsadli maxsus

hisob raqamlarida jamlanadi. Bunda korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning ajratmalari

hisobiga tashkil topadigan Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’larining etmish foizi

Qoraqalpog’iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va

Toshkent shahar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari ixtiyorida qoladi,

keyinchalik tumanlar va shaharlar o’rtasida taqsimlanadi, o’ttiz foizi Qoraqalpog’iston

Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, tegishli hududiy mehnat va

aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmalarining to’lov topshiriqnomalari bilan pul o’tkazish

yo’li bilan respublika darajasida markazlashtiriladi.

Quyidagilar Ish bilan ta’minlash jamg’armasining asosiy vazifalari hisoblanadi:

ishsizlarni moddiy qo’llab-quvvatlash yuzasidan davlat kafolatlarini amalga oshirish;

mehnat bo’limlari ta’minotini moliyalashtirish;

tijorat banklarida kredit liniyalari ochish yo’li bilan ish o’rinlarini saqlab qolish va yangi ish

o’rinlari tashkil etish uchun kreditlar berish;

fuqarolarni ishga joylashtirish, mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish

masalalari bo’yicha me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish, sotsiologik kuzatuvlar o’tkazish bilan

bog’liq xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash.

Keyingi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotidagi tarkibiy o’zgarishlar va iqtisodiy

islohotlarning bosqichma-bosqich chuqurlashtirib borilishi ish bilan band aholi sonining o’sishini

ta’minlamoqda. Ayniqsa, ish bilan bandlik o’sishining yuqori darajasi iqtisodiyot xususiy

sektorining jadal rivojlanishi bilan bog’liqdir.

Keyingi yillarda mamlakatimizda olib borilayotgan kuchli ijtimoiy siyosat natijasida joriy

ishchi kuchi bozorida quyidagi asosiy tendentsiyalar namoyon bo’lmoqda:

- ish izlayotganlar sifatida meh-nat birjasida ro’yxatga olingan ishchi kuchi sonining

kamayib borishi;

- mehnatga layoqatli aholi tar-kibida yoshlar sonining nisbatan ka-mayishi natijasida ishchi

kuchi re-surslari yoshining ulg’ayib borishi;

- ishchi kuchi bozorida malakali ishchi kuchlarining taklifi nisbatan va mutlaq

ko’rsatkichlarda pasayib, ishchi kuchining asosiy qismini kasb va mutaxassislikka ega bo’lmagan

kishi-lar tashkil qilishi;

- mamlakatimizdagi mehnat bir-jalari faoliyatining samaradorligi oshishi natijasida joriy

ishchi kuchi bozorida yuqori darajadagi faolla-shuvning kuzatilishi;

- joriy ishchi kuchi bozorida ishchi kuchiga bo’lgan taklifning unga bo’lgan talabdan yuqori

bo’lish holatining saqlanib qolishi;

- joriy ishchi kuchi bozori infratuzilmasida kasbiy ta’lim olgan ishsizlar sonining kamayishi.

2008 yilda iqtisodiyotimizda amalga oshirilgan tarkibiy o’zgarish va o’sish sur’atlari, kichik

biznes va tadbirkorlikni rag’batlantirish, xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish,

odamlarimizga kasanachilikning turli shakllari bilan shug’ullanish uchun shart-sharoitlar yaratib

berish, muhtoj oilalarni chorva mollari bilan ta’minlash borasida qilingan ko’pgina ishlar tufayli

mamlakatimizda qariyb 570 mingta ish o’rni yaratildi. Bunday ahamiyatli chora-tadbirlarning

qo’llanishi pirovardida ishchi kuchi bandligining 2,7 foizga, shu jumladan, sanoatda 9 foizga

o’sishi, qishloq xo’jaligida band bo’lganlarning sonini esa 4 foizga kamayishiga olib keldi.

Mamlakatimizda ishchi kuchi bandligi samaradorligini ta’minlash uchun davlatni bandlik

siyosatining quyidagi yo’nalishlarini kuchaytirish maqsadga muvofiqdir:

- oilaviy biznes va kichik xususiy korxonalarni rivoj-lantirishni jadallashtirishni ta’minlash;

- mazkur maqsadlarda mikrokreditlash tizimini rag’batlan-tirish;

- yirik sanoat korxonalari va nisbatan kichikroq bo’lgan ishlab chiqarish korxonalari bilan

kasanachilikni kengaytirish assosidagi kooperatsiyani rivojlantirish imkoniyatlaridan keng

qamrovli foydalanish;

- mahalliy xom ashyoni puxta qayta ishlashga va tayyor, raqobatga bardoshli mahsulot

ishlab chiqarishga yo’naltirilgan engil va oziq-ovqat qayta ishlash sanoatining ko’p mehnat talab

qila-digan tarmoqlarini jadal rivojlantirish;

- xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish, qishloq joy-larida qishloq xo’jaligiga taalluqli

bo’lmagan bandlik sohalarini kengaytirish masalalarini hal etishga e’tiborni kuchaytirish;

- ishsizlarni kasbiy o’qitish va jamoat ishlari tizimlarini takomillashtirish bilan

shug’ullanadigan xizmatlar ishini faol-lashtirish.

Mazkur chora-tadbirlarning amalga oshirilishi xalqimizning farovon turmushini ta’minlash

manbai bo’lgan ish bilan bandlik darajasining yanada oshishiga, aholining ijtimoiy muhofazasining

kuchayishiga yanada keng yo’l ochib beradi.

Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’lari quyidagilar hisobiga shakllantiriladi:

korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning ish haqi fondidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi tomonidan belgilanadigan miqdordagi majburiy ajratmalari, ushbu xarajatlar mahsulot

tannarxiga qo’shiladi;

tegishli byudjet mablag’larini shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

va joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadigan miqdorlarda respublika va

mahalliy byudjet mablag’laridan dotatsiyalar;

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan talablar buzilganligi uchun joylardagi mehnat organlari

tomonidan belgilangan tartibda solinadigan moliyaviy sanktsiyalar va qo’shilgan penyalar

summasi;

qo’shimcha va yangi ish o’rinlari yaratish uchun kichik biznes sub’ektlarini kreditlash uchun

tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan foizlar; yuridik va jismoniy shaxslarning,

shu jumladan xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari;

qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar.

Quyidagilar Ish bilan ta’minlash jamg’armasiga ajratmalar to’lashdan ozod etiladilar:

nogironlar jamoat tashkilotlariga qarashli o’quv-ishlab chiqarish va ishlab chiqarish

korxonalari;

protez-ortopediya buyumlari ishlab chiqarishga, nogironlarga protez qo’yish bo’yicha

xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashtirilgan korxonalar;

tarbiya va ta’lim muassasalari huzuridagi o’quv-ishlab chiqarish ustaxonalari va o’quv-ishlab

chiqarish korxonalari;

byudjet ta’minotidagi teatr-tomosha tashkilotlari.

Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’larini jamlash va ulardan foydalanish uchun

banklarda hisob raqamlari ochiladi.

Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’larini jamlash va ulardan foydalanish uchun banklarda

hisob raqamlari ochiladi.

Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’lari hisobiga quyidagilar amalga oshiriladi:

mehnat organlarida ishsizlik maqomi olgan va ish qidiruvchi sifatida ro’yxatda turgan

shaxslarni kasbga tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash ishlarini mablag’

bilan ta’minlash;

ishsizlik bo’yicha nafaqalar, mehnat organlarining taklifiga binoan ishlash uchun boshqa joyga

ixtiyoriy ravishda ko’chib o’tish uchun kompensatsiyalar to’lash va qonun hujjatlariga muvofiq

ishsizlarga moddiy yordam berish;

ishsizlarga muddatidan oldin pensiya tayinlanganligi sababli byudjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasi xarajatlarini qoplash;

haq to’lanadigan jamoat ishlarini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mablag’ bilan

ta’minlash;

nogironlar va fuqarolarning ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan boshqa toifalari mehnatidan

foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ish o’rinlari (ishlab chiqarishlar) tashkil etish tadbirlarini

mablag’ bilan qisman ta’minlash;

mehnat organlari ta’minoti, barcha darajalardagi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish

organlarini (tuman va shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlaridan tashqari) joylashtirish uchun binolar

qurish va ularni rekonstruktsiya qilish, ularni moddiy-texnikaviy ta’minlash, kompyuterlar, nusxa

ko’chirish va boshqa zarur texnika bilan jihozlash;

axborot-ma’lumotlar va reklama-noshirlik ishlarini amalga oshirish;

demografiya, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy himoya qilish, mehnatni muhofaza qilish,

mehnat munosabatlarini tartibga solish, mehnatni normalash va unga haq to’lash masalalari

bo’yicha normativ-uslubiy va yo’riqnoma materiallar ishlab chiqishni mablag’ bilan ta’minlash;

belgilangan tartibda respublika darajasida va hududiy darajada ijtimoiy kuzatuvlarni tashkil

etish va o’tkazish, ish bilan ta’minlash masalalari bo’yicha aholining ayrim guruhlari o’rtasida

anketa so’rovlari o’tkazish;

respublika va hududiy mehnat bozori axborot tizimlarini yaratish va ularning dasturiy

ta’minotini ishlab chiqish, shu jumladan texnika vositalari sotib olish;

ish bilan band bo’lmagan aholiga yordam ko’rsatish, shu jumladan ishga joylashtirishga

ko’maklashish va maslahat xizmatlari ko’rsatish bilan bog’liq xarajatlarni mablag’ bilan

ta’minlash;

aholini ish bilan ta’minlashga doir muammolar bo’yicha xalqaro hamkorlikni mablag’ bilan

ta’minlash;

ishchi kuchi eksport qilish masalalari bo’yicha xalqaro loyiha va shartnomalarni amalga

oshirish, O’zbekiston Respublikasining chet ellarga ishga yuborilgan fuqarolarini ishga

joylashtirishni tashkil etish, ularning ijtimoiy himoyasini ta’minlash bilan bog’liq xarajatlarni

mablag’ bilan ta’minlash;

Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’larini ko’paytirishga yo’naltirilgan, aholini ish bilan

ta’minlashga bevosita ko’maklashuvchi tijorat va xo’jalik hisobidagi faoliyatni amalga oshirish,

mulkchilik va xo’jalik yuritishning turli shakllaridagi korxonalar tashkil etish;

tijorat banklari tomonidan ochiladigan kredit liniyalari orqali xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga, shu

jumladan kichik biznes sub’ektlariga, dehqon va fermer xo’jaliklariga, oilaviy tadbirkorlik

sub’ektlariga hamda yakka tartibdagi tadbirkorlarga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to’lov,

ta’minlash va qaytarish shartlarida yangi ish o’rinlari yaratish uchun qisqa muddatli va o’rta

muddatli kreditlar berish. Bunda Ish bilan ta’minlash jamg’armasidan kreditlar ustuvor tartibda va

Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi hamda uning hududiy bosh boshqarmalari

takliflariga ko’ra yangi ish o’rinlari ustuvor ravishda yaratiladigan hududlarda, uzoqda joylashgan,

borish qiyin bo’lgan va chegara tumanlarda, murakkab vaziyatda va ekologik noqulay sharoitli

mintaqalarda yangi ish o’rinlari yaratish, shuningdek "Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida"gi

O’zbekiston Respublikasi Qonunining 7-moddasida ko’rsatilgan aholining alohida toifalarini ish

bilan ta’minlash bilan bog’liq maqsadlar uchun beriladi.

4. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma faoliyatining moliyaviy

muammolarini hal etish yo’llari

Iqtisodiy tizimlarning rivojlanishi ish bilan bandlikning belgilangan aniq darajasiga kelishi

lozim. Bunda ish bilan bandlik darajasi, ijtimoiy foydali mehnat sohasida mehnatga layoqatli

aholidan foydalanish darajasini xarakterlaydi. Bu ko’rsatkichning ko’tarilishi mamlakatda iqtisodiy

holatlar murakkablashuvining oldini oladi. Shunday bo’lsada, ishchi kuchiga talab va taklif

o’rtasidagi munosabatning o’zaro bog’liqligi, pirovardida ishsizlikni yoki ishchi kuchi taqchilligini

yuzaga keltirishi mumkin. Tabiiyki, yangicha munosabatlar sharoitida bandlik xizmati faoliyatini

baholash uchun yangi usullar, mezonlar muvofiqligida yangicha yo’nalishdagi strategiyani ishlab

chiqilmloqda.

Bandlik xizmatining mehnat bozori segmentidagi joylashuvining jiddiy ravishda o’zgarishi

ish beruvchilar bilan ishsizlar o’rtasida ustun darajada faoliyat yuritishning bevosita vositachilik

rolidan bilvosita vositachilik roliga o’tishi ishsiz yurgan fuqarolarni ish bilan ta’minlash va bush

ish joylarini kadrlar bilan to’ldirishni tezlashtirish maqsadida, har ikkala mijozning mustaqil

faoliyat yuritishlariga olib keladi. Bandlik xizmati o’z ishini asosiy mijozlari bilan shunday tashkil

qiladiki, bunda ish beruvchi mehnat bozorining holatiga qarab, kelajakda ishchi kuchiga bo’lgan

talabning o’zgarishi bo’yicha oldindan o’z strategiyasini ishlab chiqishi va oldinrok kadrlar

tayyorlash masalasini hal kilishi zarur bo’ladi. Ishsizlarda esa, kasbiy malakalarni o’stirish va

mehnat bozoridagi raqobat kurashiga psihologik jihatdan tayyor bo’lishlari zarurligini ifodalaydi.

Bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash uchun optimal usullardan foydalanish

maqsadga muvofiqdir. Bu bilan bog’liq holda:

1. Bandlik hizmati faoliyatining samaradorligini baholash uchun tatbiq etilayotgan usullarni

tizimlashtirish.

2.Hududiy bandlik xizmati faoliyati samaradorligini baholashda ko’rsatkichlar tizimi va

usullarini tahlil etish.

3.Bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash usullarini takomillashtirish

bo’yicha tadqiqotlar o’tkazish va tavsiyanomalar ishlab chiqish kabi masalalar ham muhim

hisoblanadi.

Mehnat sohasida bandlik xizmati ar qanday davlat tashkiloti singari pog’onali tuzilmalarga

ega, shuning uchun uning faoliyatini baholash turli darajalardagi boshqaruv organlari sifatida,

ya’ni: yuqori darajada respublika miqyosida; o’rta darajada hudud (viloyat) miqyosida; kuyi

darajada joylardagi mehnat organlari (tuman) miqyosida amalga oshiriladi.

Respublika Mehnat vazirligi tavsiyasiga muvofiq, hududiy bandlik xizmati organlari faoliyati

samaradorligini hisoblash uslubiyatini qarab chiqadigan bo’lsak, Respublika Mehnat va aholini

ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi hududiy bandlik hizmati organlarining faoliyatlarini

takomillashtirish hamda mehnat bozori monitoringini mustahkamlash maqsadida, hududiy bandlik

hizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash bo’yicha ko’rsatkichlar tizimidan

foydalaniladi.

Bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash uch qismga bo’linadi.

1. Ish izlovchi fuqarolarning bandlik xizmatiga murojat etganlik darajasini baholash.

2. Ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko’maklashish

bo’yicha bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini oshirish.

3. Ish beruvchilar bilan ishlash»45

.

Ish izlovchi fuqarolarning bandlik xizmatiga murojat etilganlik darajasini baholash.

1. Korxonalardan bo’shatilgan xodimlarni bandlik xizmatiga talab etilganlik darajasi,

bandlik xizmatiga murojaat qilganlar sonining iqtisodiy faol aholi soniga nisbati.

2. Bandlik xizmati ko’magi bilan ishga joylashtirish darajasi, muayyan davrda jami korxona

va tashkilotlarga qabul qilinganlar ichida bandlik xizmati yordami bilan ishga joylashganlar

hissasi.

Ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko’maklashish

bo’yicha bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi.

45

Arabov N. Davlat bandlik xizmati faoliyatini baholash. // Bozor, pul va kredit. 2006 yil. №3. -56 b.

1.Ishga joylashtirish ko’rsatkichlari va xarajatlarini baholash.

2.Bandlik xizmati ko’magi bilan ishga joylashganlar salmog’i, hisobot davrida jami ishga

joylashganlarning ish izlash maqsadida hisobda turgan jami fuqarolar soniga nisbati.

3.Ishsizlarga nafaqa tayinlash muddatining bajarilishi, muddatida ishsizlik bo’yicha nafaqa

tayinlanmaganlarning qonun bo’yicha jami nafaqa oladiganlar soniga nisbati.

4.Ishsizlik nafaqasi to’lanishining kechiktirilishi, o’z vaktida nafaqa olmaydigan ishsizlar

sonining hisobot davridagi jami nafaqa oluvchilarga nisbati.

5.Ishsizlik bo’yicha nafaqa to’lovlarining tayinlanish sifati, nafaqalarning tayinlanishi

bo’yicha shikoyat qilganlarning talabi qondirilishi miqdorining jami nafaqa oluvchilar soniga

nisbati.

b.Noqonuniy yo’llar bilan olingan nafaqalarning qaytarilishi hisobiga, aholini ish bilan

ta’minlash jamg’armasiga qaytarilgan mablag’larning hissasi, qaytarilgan mablag’lar summasini

ish bilan ta’minlash jamg’armasi jami xarajatlariga nisbati.

7.Maxsus dasturlarga qilingan xarajatlar, hisobot davrida aholini ish bilan ta’minlash

jamg’armasi tomonidan jami maxsus dasturlarga qilingan xarajatlarni ishsizlar soniga nisbati.

Xodimlar ishining samaradorligini belgilash yo’llari.

Ishga joylashtirish bo’yicha xodimlar ishlarining samaradorligi, muayyan davr

mobaynida ishga joylashganlar sonining asosiy xodimlar soniga nisbati.

Aholini qabul qilish bo’yicha hodimlarning ish bilan ta’minlanganligi, bandlik xizmatiga

ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolar sonining asosiy xodimlar soniga nisbati.

Ish beruvchilar bilan ishlash:

ishchi kuchiga talabning qondirilishi;

bandlik xizmatida mavjud bo’sh ish o’rinlarini ifodalash koeffitsienti, bandlik xizmati

organlariniig oy oxiridagi bo’sh ish o’rinlari miqdorining statistka organlarining oy oxiridagi bo’sh

ish o’rinlariga nisbati;

Ish bilan taminlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasiga sug’urta ajratmalarining

kelib tushish darajasi, hisobot davrida ish bilan taminlashga ko’maklashuvchi davlat jamgarmasiga

kelib tushgan mablag’lar summasini hududdagi haqiqiy ish haqi jamg’armasidan ajratilgai sug’urta

ajratmalariga nisbati.

Hududiy bandlik xizmati organlari faoliyatiiing samaradorligini baholash bo’yicha yuqorida

keltirilgan ko’rsatkichlar bandlik xizmati organlari rivojlanishining turli bosqichlarida kengayib

bormoqda hamda faoliyat yo’nalishlariga bog’liq ravishda o’zgarmoqda. Mutaxassislar fikricha,

viloyatlar bandlik xizmati organlari faoliyatlarining natijalarini har tomonlama o’zaro solishtirish

mumkin bo’lgan ko’rsatkichlar tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq

etish kerak.

Endi quyidagi ko’rsatkichlarni o’rganishga fikrimizni qaratsak.

Ish izlovchi fuqarolarning bandlik xizmatiga talab etilganlik darajasi (Dt), quyidagicha

hisoblangan:

Bu erda: MFI (kishi hisobida) - ish topish maqsadida bandlik xizmati organlariga murojaat

qilgan fuqarolar soni;

MFM (kishi hisobida) - maslahat uchun bandlik xizmati organlariga murojaat qilgan fuqarolar

soni;

IFA - iqtisodiy faol aholi soni.

2002 yilda Dt ko’rsatkichi katta bo’lgan va 5,5 foizni tashkil etgan.

Bandlik xizmati organlari ko’magi bilan ishga joylashtirish darajasi (Dij)

Bu erda: Sij (kishi hisobida) - bandlik xizmati organlari ko’magi bilan ishga joylashganlar

soni;

Sik (kishi hisobida) hududda korxonalarga ishga qabul qilinganlar soni.

Yuqorida keltirilgan barcha ko’rsatkichlar nafaqat ishsizlik holagini har tomonlama

tariflaydi, balki bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholashda asos

hisoblanadi. Birok, bandlik xizmati o’zining ishga joylashtirishga ko’maklashish maqsadi yo’lida,

ish beruvchilar va ishsizlar o’rtasidagi vositachilik rolidan bilvosita vositachilik roliga o’tishi

orqali o’z mijozlari harakatlarini koordinatori sifatida yangi ish bilan bandlik kontseptsiyasiii

takomillashtirishi zarur.

Respublikamizda ishga joylashtirishga ko’maklashish masalasi ish beruvchilar va ishsizlar

o’rtasida murosaviy munosabatlarni shakllantirishni nazarda tutadi. Murosaga kelishning bunday

baholash mezoni ish beruvchilar va ishsizlar talabini qondirish imkoniyatlari hisoblanadi. Shunday

ekan, bandlik xizmati ishining samaradorligini baholash uchun ish beruvchilar va ishsizlar

talabining qondirilish darajasini aniqlash zarur.

N. Arabov tomonidan mehnat bozori kon’yukturasi nuqtai nazaridan quyidagi

ko’rsatkichlarni bandlik xizmati organlari faoliyati samaradorligini baholashning amaldagi

kompleks ko’rsatkichlar tizimiga qo’shishni taklif etiladi:

1.Mehnat bozori segmentidagi talab va taklifning nomuvofiqligi darajasi.

Bu erda : B (ming kishi) bandlik xizmati hisobidagi bo’sh ish joylari soni;

Si ro’yxatdagi ishsizlar soni.

2. Ish izlovchi fuqarolarni ishga joylashtirish koeffitsienti (KIJ)

Bu erda: Sii (ming kishi) - bandlik xizmatiga ish topish maqsadida murojaat qilgan

fuqarolardan ishga joylashganlari soni; Sii (ming kishi) - iqtisodiyot tarmoqlarida ishlaydiganlar

soni.

Ik (ming kishi) - iqtisodiyotda jami ishga qabul qilinganlar soni.

3. Bandlik xizmati organlarinipg mehnat bozorini qamrab olish darajasi.

a) bo’sh ish joylari soni bo’yicha;

Bu erda: B (ming kishi) - hisobot davrida bandlik xizmati organlarida mavjud bo’sh ish

o’rinlari soni;

Ik (ming kishi) - hisobot davrida xalq xo’jaligida jami ishga qabul qilinganlar soni.

b) korxonalarga jalb qilinganlar soni bo’yicha:

Bu erda: K (mingga) - bandlik xizmati organlariga bo’sh ish joylarini taklif etgan korxonalar

soni;

Kjami (mingta) - viloyatdagi jami korxonalar soni Ro’yxatdagi ishsizlar soni bo’yicha:

Bu erda: Sishsiz (ming kishi) - hisobot davrida bandlik xizmati organlari ro’yxatida turgan

ishsizlar soni;

Bifa (ming kishi) - o’rta yillik iqtisodiy faol aholi ichida ish bilan band bo’lmaganlar soni.

4. Murojaat qilish koeffitsienti (Km)

Bu erda: Sjm (ming kishi) - joriy davrda bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolar soni;

Sum (ming kishi) - o’tgan davrda bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolar soni.

5. Ish joylariga talabning qanoatlantirish darajasi.

Korxonalarda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan mavjud ish joylarining

ma’lum miqdorini ifodalaydigan ko’rsatkich (DNMB).

Bu erda: In - korxonalarda qanoatlantirmaydigan ish joylari miqdori;

Ik korxonalarda qanoatlantiradigan ish joylari miqdori.

Bu ko’rsatkichning o’sib borishi korxona faoliyatida salbiy natijalarga va rasmiy ish bilan

bandlikni oshishiga olib keladi. Bu koeffitsient 0,5 ga geng bo’lganda, korxona xo’jalik faoliyati

holatini tahlil etish asosida xulosalar chiqarib, ijtimoiy iqtisodiy jihatdan salbiy natijalarga olib

keladigan bunday ish joylarini ish beruvchilar tomonidan qisqartirishga yo’naltirish zarur.

6. Ishchi taklifi bo’yicha ish joylarining qanoatlantirish darajasi. Rivojlanish istiqboli, ish

haqi, mehnat sharoitlari bo’yicha ishchi kuchi talabiga muvofiq korxonalarda mavjud ish joylarini

ifodalaydigan ko’rsatkich (Dkorkan)

Bu erda: Ikan - korxonalarda ishchilarni qanoatlantirish joylari miqdori;

Ijami korxonalarda jami ish joylari miqdori.

Korxonalarda mehnat sharoitlari bo’yicha ishchilarni kanoatlantiradigan mavjud ish joylari

hissasining ortib borishi kadrlar qo’nimsizligining qisqarishiga, ishchi-xodimlarning mehnat

natijalaridan manfaatdorligi oshishiga va umuman, ishlab chiqarish samaradorligi yuksalishiga

sharoit yaratadi.

7-MAVZU: TA’LIM VA TIBBIYOT TIZIMIGA YO’NALTIRILGAN DAVLAT

MAQSADLI JAMG’ARMALARNING FAOLIYATINI TASHKIL ETISH

REJA:

1. Ta’lim va tibbiyot tizimiga yo’naltirilgan davlat maqsadli jamg’armalarining

zarurligi va ahamiyati

2. Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot

muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasi, uning

moliyaviy resurslarining shakllanishi, xarajatlarining tarkibi va tuzilishi.

3. O’zbekiston Respublikasi budjetdan tashqari Kitob jamg’armasining mohiyati,

mazmuni va zarurligi.

4. Axborot-kutubxona muassasalarini rivojlantirish jamg’armasi.

5. Ta’lim va tibbiyor tizimiga yo’naltirilgan jamg’armalar faoliyatini boshqarish va

takomillashtirish yo’llari.







1. Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot

muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasi,

uning moliyaviy resurslarining shakllanishi, xarajatlarining tarkibi va tuzilishi

Quyidagilar Jamg’armaning asosiy vazifalari va mablag’laridan foydalanish yo’nalishlari

hisoblanadi:

Jamg’armaga tushayotgan mablag’larni keyinchalik ulardan ta’lim muassasalarini —

umumta’lim maktablarini, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini jihozlash (to’liq

jihozlash)da maqsadli foydalanish uchun jamlash;

ta’lim muassasalarini rekonstruktsiya qilish va mukammal ta’mirlash, shu jumladan zarurat

bo’lganda, o’quv binolarini o’quv ustaxonalari va laboratoriyalari bilan kengaytirish, sport zallari

va maydonchalarini, boshqa infratuzilma ob’ektlarini barpo etish ishlarini moliyalashtirish;

zamonaviy talablarni hisobga olgan holda va tasdiqlangan normativlardan kelib chiqib ta’lim

muassasalarini eng yangi o’quv-laboratoriya va ishlab chiqarish uskunalari, kompyuter texnikasi,

axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining o’qitishga ko’maklashuvchi boshqa elementlari,

shuningdek o’quv mebeli va anjomlari bilan tizimli jihozlash va to’liq jihozlashni moliyalashtirish

Tarkibi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadigan Jamg’armani

boshqarish kengashi Jamg’armani boshqarishning yuqori organi hisoblanadi.

. Jamg’armani boshqarish kengashi:

umumiy rahbarlikni amalga oshiradi va Jamg’armaga yuklangan vazifalarning bajarilishini

tashkil qiladi;

Jamg’arma daromadlari barqaror shakllantirilishi, o’z vaqtida moliyalashtirilishi va Jamg’arma

mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ta’minlanishini doimiy nazorat qiladi;

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining O’rta

maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tomonidan ta’lim muassasalari moddiy-texnika bazasining

holati muntazam ravishda o’rganilishini va ularning O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi,

«Davarxitektqurilish» qo’mitasi va Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar

Kengashi viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda Ta’lim muassasalarini

rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash (to’liq jihozlash)ning har yillik dasturlari

shakllantirilishini tashkil etadi;

Ta’lim muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash (to’liq

jihozlash)ning har yillik dasturlarini tasdiqlaydi;

umumiy tasdiqlangan parametrlar doirasida, zarurat bo’lganda, Jamg’arma daromadlari

(manbalar bo’yicha) va xarajatlarining prognoz parametrlariga o’zgartirish va aniqliklar kiritadi;

Jamg’arma Ijro etuvchi direktsiyasi faoliyatini nazorat qiladi;

Jamg’arma oldiga qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun manfaatdor vazirliklar, idoralar,

xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni va notijorat tashkilotlarni jalb qiladi, shuningdek xayriya

qiluvchilar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasi norezidentlarining mablag’larini jalb etishda

Jamg’armaga ko’maklashadi.

Jamg’armani boshqarish kengashi majlislari zaruratga ko’ra, biroq har chorakda kamida bir marta

o’tkaziladi.

Jamg’armani boshqarish kengashi qarorlari majlisda qatnashayotgan Jamg’armani boshqarish

kengashi a’zolarining oddiy ko’pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Ovozlar teng bo’lib qolganda

Jamg’armani boshqarish kengashi raisining ovozi hal qiluvchi hisoblanadi.

Jamg’armani boshqarish kengashining o’z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlari

O’zbekiston Respublikasining vazirliklari, idoralari va boshqa tashkilotlari tomonidan bajarilishi

majburiydir.

Jamg’armani joriy boshqarish Jamg’armaning Ijro etuvchi direktsiyasi tomonidan amalga

oshiriladi.

Quyidagilar Jamg’arma ijro etuvchi direktsiyasining asosiy vazifalari hisoblanadi:

Jamg’armaning ijro etuvchi direktori vazifalari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining

mutasaddi o’rinbosariga yuklanadi.

2. Jamg’arma daromadlarini shakllantirish manbalari va tartibi

Jamg’arma daromadlari quyidagi manbalar hisobiga shakllantiriladi:

xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan Jamg’armaga qonun hujjatlarida belgilangan

tartibda majburiy ajratmalarni to’lashdan tushadigan mablag’lar;

Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar

hokimliklarining byudjetdan tashqari mablag’lari;

xalqaro moliya institutlari hamda boshqa xorijiy donorlarning grantlari va imtiyozli

kreditlari (qarzlari);

xayriya qiluvchilar — yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan O’zbekiston

Respublikasi norezidentlarining mablag’lari;

Jamg’armaning vaqtincha bo’sh mablag’larini joylashtirishdan olinadigan daromadlar va

qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushumlar.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar (to’lovchilar) tomonidan Jamg’armaga majburiy ajratmalar

summasi har yili O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qaroriga ko’ra belgilanadigan to’lov ob’ekti

va stavkasidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Xalqaro moliyaviy tashkilotlar va institutlarning grantlari va imtiyozli kreditlari (qarzlari),

xayriya qiluvchilar mablag’lari, shu jumladan O’zbekiston Respublikasi norezidentlarining

mablag’lari Jamg’arma hisobiga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tushadi.

Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasi Jamg’armaning buxgalteriya hisobi, daromadlari

va xarajatlari ijrosi to’g’risidagi hisobotlarning tuzilishi va taqdim etilishi uchun javob beradi.

Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasi har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 10-

kunidan kechikmay O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan shakl

bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga Jamg’arma daromadlari va xarajatlari ijrosi

to’g’risida hisobot taqdim etadi.

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va davlat soliq xizmatining hududiy

organlari:

Jamg’armaga majburiy ajratmalarning to’g’ri hisoblanishi, to’liq va o’z vaqtida to’lanishi

yuzasidan nazoratni;

to’lovchilar bo’yicha Jamg’armaga majburiy ajratmalar hisobi yuritilishini;

xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan Jamg’armaga majburiy ajratmalarning to’g’ri

hisoblanishi va to’lanishi bo’yicha tekshirishlarning amalga oshirilishini ta’minlaydilar.

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning

10-kunidan kechikmay Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasiga hisobot davridan keyingi oyning

1-kunidagi holati bo’yicha Jamg’armaga majburiy ajratmalarning hisoblangan va tushgan

summalari, shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri, shuningdek

vazirliklar va idoralar bo’yicha mazkur ajratmalar yuzasidan qarzlar to’g’risida tezkor hisobot

taqdim etadi.

Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasi O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq

qo’mitasidan Jamg’armaga majburiy ajratmalar to’lovlaridan mablag’lar tushishiga taalluqli

qo’shimcha ma’lumotlarni so’rab olish huquqiga ega.


hokimliklari huzuridagi yagona buyurtmachi xizmatlari tomonidan har oyda, hisobot davridan

keyingi oyning 5-kunidan kechikmay Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligiga, viloyatlar

va Toshkent shahar moliya boshqarmalariga – Ta’lim muassasalarini rekonstruktsiya qilish va

mukammal ta’mirlashga ajratilgan Jamg’arma mablag’laridan foydalanilishi bo’yicha hisobotlar

taqdim etiladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar xalq

ta’limi boshqarmalari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim

vazirligining O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi hududiy boshqarmalari tomonidan har

oyda, hisobot davridan keyingi oyning 5-kunidan kechikmay Qoraqalpog’iston Respublikasi

Moliya vazirligiga, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalariga — ta’lim muassasalarini

jihozlashga (to’liq jihozlashga) ajratilgan Jamg’arma mablag’laridan foydalanilishi bo’yicha

hisobotlar taqdim etiladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar moliya

boshqarmalari — amalga oshirilgan xarajatlar yuzasidan har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning

8-kunidan kechikmay Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasiga O’zbekiston Respublikasi Moliya

vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan shakl bo’yicha hisobot taqdim etadilar.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Davlat soliq qo’mitasi bilan birgalikda

respublika mintaqalari bo’yicha Jamg’armaga majburiy ajratmalar tushumlaridan Jamg’arma

daromadlar prognozining bajarilishi holatini tahlil qiladi hamda daromadlarning o’z vaqtida va

to’liq tushishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan aniqlangan omillar asosida ularni bartaraf etishga doir

qo’shma chora-tadbirlar ko’radi.

Jamg’arma mablag’laridan maqsadli foydalanilishi yuzasidan nazorat O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy

bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi.

Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasi:


hokimliklari huzuridagi yagona buyurtmachi xizmatlarining —ta’lim muassasalarini

rekonstruktsiya qilish va mukammal ta’mirlash bo’yicha bajarilgan ishlar hamda to’langan

mablag’lar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari asosida;

Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar xalq

ta’limi boshqarmalarining, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim

vazirligi O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi hududiy boshqarmalarining — ta’lim

muassasalariga zamonaviy o’quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kompyuter texnikasi, mebellar va

boshqa anjomlarning amalda etkazib berilganligi hamda to’langan mablag’lar, shuningdek

ularning boshlang’ich hujjatlarga (schyot-fakturalarga) va amalda bajarilgan ishlarga (xizmatlarga)

muvofiqligi to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari asosida Jamg’arma mablag’laridan maqsadli va

oqilona foydalanilishi bo’yicha doimiy monitoring olib boradi.

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim

vazirligining O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tuzilmalaridagi Ta’lim muassasalarini

rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash (to’liq jihozlash)ning aniq manzilli

ro’yxatlarini shakllantirish va monitoring guruhlari hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq

ta’limi vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar xalq ta’limi boshqarmalaridagi, shuningdek

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining O’rta maxsus, kasb-hunar

ta’limi markazi hududiy boshqarmalaridagi tegishli sho’’balar ishlab chiqiladigan baholash

mezonlari asosida, ta’lim standartlari talablarini hisobga olgan holda, o’quv jarayonida zamonaviy

o’quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kompyuter texnikasi, mebellar va anjomlardan foydalanish

samaradorligi monitoringi qat’iyan ta’minlanishi yuzasidan shaxsan javob beradilar.

Jamg’arma mablag’laridan tasdiqlangan xarajatlar smetalariga muvofiq qat’iyan maqsadli

va samarali foydalanilishi yuzasidan javobgarlik Jamg’arma mablag’larini oluvchilar —

Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari

huzuridagi tegishli yagona buyurtmachi xizmatlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi

vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar xalq ta’limi boshqarmalari, shuningdek O’zbekiston

Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

hududiy boshqarmalari rahbarlari zimmasiga yuklanadi.

O’zbekistonda mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab jamiyatni isloh qilish va

yangilash jarayonining eng muhim bo’g’ini, jamiyatdagi demokratik o’zgarishlarning,

iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning, respublikani jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvining

zarur va majburiy sharti sifatida ta’lim sohasini isloh qilish siyosati izchillik bilan amalga

oshirilmokda.

Belgilangan maqsadga erishish uchun Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinib,

muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Ushbu dastur 9-sinf bitiruvchilarini kasb-hunar ta’limi tizimi

bilan to’la qamrab olishni ta’minlashga, o’kuvchilarning umumiy o’rta ta’lim bilan bir qatorda

anik bir kasbni egallab olishlariga qaratilgan. Dasturga muvofiq printsipial yangi tipdagi o’rta

hunar o’kuv muassasalari tarmog’i shakllandi. Zamonaviy o’kuv-laboratoriya uskunalari bilan

jihozlangan 533 ta kasb-hunar kolleji va 54 ta akademik litsey barpo etildi. Kollejlar va litseylarni

qurish hamda jihozlash bo’yicha mamlakatimiz industriyasi yaratildi. Yangi ta’lim standartlari va

o’quv dasturlari ishlab chiqildi.

Bugungi kunda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi yosh avlodga uzluksiz ta’lim berish va uni

tarbiyalash jarayonini yaxlit qamrab oladigan yagona ta’lim majmui hisoblanadi. Bunda ta’lim

tizimining har bir bo’g’ini alohida o’rin va mas’uliyatga egadir. Dasturni to’liq amalga oshirish,

ko’yilgan vazifalarga erishish ana shu bo’g’inlarning holati va rivojlanish darajasiga, ularning

o’zaro uyg’unligiga bog’likdir.

Shu bilan birga, tahlillar shuni ko’rsatadiki, butun tizimning eng muhim boshlang’ich

bosqichi bo’lgan maktab ta’limining ortda qolayotgani yaxlit uzluksiz ta’lim zanjirida eng zaif

bo’g’in bo’lib qolmoqda.

3. O’zbekiston Respublikasi budjetdan tashqari Kitob jamg’armasining

mohiyati, mazmuni va zarurligi

Shu maqsadda umumta’lim maktablari uchun darsliklar va o’quv-metodik qo’llanmalarni

moliyaviy mablag’larni birlashtirish yuli bilan byudjet va byudjetdan tashqari mablag’lar

hisobidan chop etish, etkazib berish va sotilishining barqaror hamda uzluksiz moliyalashtirilishini

ta’minlash, shuningdek ulardan maqsadli foydalanishni samarali boshqarish va amalda nazorat

qilish maqsadida:

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Moliya vazirligi, "Kamolot" O’zbekiston

yoshlar ijtimoiy harakati, Respublika "Mahalla" hayriya jamg’armasi, Umumta’lim maktablarining

http://www.lex.uz/guest/doc/1711122?P_TXT=%D0%A2%D0%B0%D1%8A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%20%D0%BC%D1%83%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B8%20%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F#ctx24

pedagoglar jamoatchiligi va o’quvchilarning ota-onalari qumitalarining yuridik shaxs maqomi

bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida byudjetdan tashqari Respublika maqsadli

kitob jamqarmasi (keyingi o’rinlarda Jamg’arma deb yuritiladi) tashkil etish to’g’risida

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 01.06.2006 yildagi PQ-363 sonli qaroriga binoan

O’zbekiston Respblikasi moliya vazirligi huzurida Respublika maqsadli «Kitob jamg’armasi»ni

tashkil etish taklifi qabul qilindi.

Quyidagilar Jamg’armaning asosiy vazifalari etib belgilandi:

- umumta’lim maktablari o’quvchilarini darsliklar va o’quv-metodik qo’llanmalar bilan

ta’minlash uchun mo’ljallangan byudjet va homiylik mablag’ari, xalqaro moliya institutlarining

kredit va grant mablag’ari, darsliklarning ijara to’lovlarini jamlash, ushbu mablag’lardan samarali

foydalanishni tashkil etish;

- umumta’lim maktablari kutubxona fondlari, shu jumladan, ijara tizimi asosida darsliklar

bilan o’quvchilarni ta’minlash uchun darsliklar va o’quv-metodik qo’llanmalarni sotib olish va

etkazib berishni moliyalashtirish;

- nashriyotlar, bosmaxonalar va kitob savdosi bilan shug’ullanuvchi korxonalarga qisqa

muddatli maqsadli ssuda ajratish yuli bilan ko’maklashish;

- jamg’arma mablag’lari tushumi, ulardan maqsadli va samarali foydalanish ustidan

monitoringni amalga oshirish.

Respublika maqsadli kitob jamg’armasi Vasiylik kengashining tarkibi unga kuyidagi asosiy

vazifa va funktsiyalarni yuklagan holda ma’qullandi:

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan keyingi o’quv yili uchun takdim

etilgan darsliklar va o’quv-metodik qullanmalarni ishlab chiqarish va sotish kvotalarini tasdiqlash;

Jamg’armaning foydalanish manba va yo’nalishlari buyicha daromad va xarajatlarning

prognoz parametrlari, shuningdek Jamg’arma ijroiya direktsiyasi tomonidan kiritiladigan

Jamg’arma tushumlari va mablag’laridan foydalanish to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash;

Jamg’arma oldiga qo’yilgan masalalarni hal etishga manfaatdor vazirliklar, idoralar,

jamoatchilik va boshqa nodavlat tashkilotlarni jalb etish;

Jamg’arma ijroiya direktsiyasi faoliyatini Jamg’arma mablag’laridan maqsadli va samarali

foydalanish qismida nazorat qilish.

Quyidagilar tasdiqlansin:

Respublika maqsadli kitob jamg’armasi ijroiya direktsiyasining tashkiliy tuzilmasi boshqaruv

xodimlari cheklangan soni 11 nafar va uning hududiy bo’linmalarida, Qoraqalpoqiston

Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar moliya boshqarmalarida va Toshkent shahrida

xodimlarning chegaralangan soniga muvofiq yana qo’shimcha 1 kishi;

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Respublika

maqsadli kitob jakg’armasining mablag’larini shakllantirish va foydalanish tartib-qoidalari

to’g’risidagi nizomga muvofiq. Jamg’armaning ijrochi direktori O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi tomonidan Jamg’armaning Vasiylik kengashi tavsiyasi bilan lavozimiga tayinlanadi va

undan ozod etiladi.

Quyidagilar Jamg’arma mablag’larini shakllantirish manbalari etib belgilangan:

- byudjet mablag’lari;

- darsliklarni ijaraga berishdan tushadigan to’lovlar;

- xalqaro tashkilotlar va moliyaviy institutlar hamda O’zbekiston Respublikasi rezidentlari va

norezidentlari bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslarning grantlari, kreditlari va homiylik

yordamlari;

- jamg’armaning vaqtincha bo’sh mablag’larini joylashtirishdan olingan mablag’lar;

- qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushumlar.

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi ijara tizimini tatbiq etish buyicha tajriba

doirasida O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ochilgan maktablarning

maxsus depozit subhisob raqamlarida to’plangan mablag’larni belgilangan tartibda Jamg’armaga

o’tkazadi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 2006 yildan boshlab Davlat byudjeti

parametrlarini shakllantirishda birinchi sinf o’quvchilarini, "Mehribonlik" uylari,

ixtisoslashtirilgan maktablar va maktab internatlarining tarbiyalanuvchilarini, kam ta’minlangan

oilalarning bolalarini mazkur xarajatlarni Jamg’arma hisobidan moliyalashtirish orqali darsliklar

bilan bepul ta’minlash, shuningdek ijara asosida darsliklar bilan birlamchi ta’minlash tizimiga

mablag’lar ajratishni nazarda tutsin.

Jamg’arma yagona ijtimoiy to’lov hamda bojxona to’lovlarini xisobga olmagan holda

byudjetga tushadigan barcha turdagi soliqlar va yig’imlar, shuningdek davlat maqsadli fondlariga,

maktab ta’limi nodavlat fondiga majburiy to’lovlardan ozod etiladi.

8-MAVZU: SUG’ORILADIGAN YERLARNING MELIORATIV HOLATINI

YAXSHILASH JAMG’ARMASI

REJA:

1. O’zbekiston Respublikasi “Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash”

jamg’armasi faoliyatining zarurligi, maqsadi va vazifalari.

2. G’aznachilik tizimida sharoitida jamg’arma moliyaviy resurslarning shakllanishi hamda

jamg’armaning xarajatlar yo’nalishlari.

3. Iqtisodiyotning yangilanishi va modernizatsiyalashuvi sharoitida O’zbekiston

Respublikasida “Sug’oriladigan erlarning m eliorativ holatini yaxshilash” jamg’armasi faoliyatini

boshqarish va takomillashtirish.







1.O’zbekiston Respublikasi “Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash”

jamg’armasi faoliyatining zarurligi, maqsadi va vazifalari

Hozirgi kunda iqtisodiyotning taraqqiyoti va uning rivojlanish darajasi ijtimoiy hayotning

yo’nalishini va uning yuksalishini belgilab beradi. Iqtisodiy tizimning asosi bo’lgan moliya tizimi

esa jamiyat a’zolarining bugungi balki, ertangi va kelajakdagi farovonligini belgilab beradi.

O’zbekistonda bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish bosqichi va islohotlarning chuqurlashuvi

sharoitida kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish yangicha amaliy va samarali shakllarni

qo’llashni talab etadi.

Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so’ng, uning moliya tizimida yirik o’zgarishlar

vujudga keldi. Aynan, davlatning maqsadli jamg’armalarining tashkil etilishi buning yaqqol

dalilidir. Byudjetdan tashqari fondlarning tashkil etilishi, ularning mohiyati haqidagi nazariy

bilimlar bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida byudjetdan tashqari fondlarning faoliyatini

o’rganish, tahlil qilish, samarali boshqarish hamda nazorat qilish jarayonlarini o’rganish muhim

hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta I. Karimov ta’kidlaganidek, «bozor

munosabatlariga o’tishda Uzbekistan tanlab olgan yo’l - respublika va uning xalki manfaatlariga

nihoyat-da moe keladigan ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga

qaratilgan iqtisodiyotdir».

Darhaqiqat, O’zbekiston tanlagan islohot yo’li ijtimoiy yo’-naltirilgan bozor iqtisodiyotini

shakllantirishga qaratilgan. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti bozor mexanizmining

samarali ishlashini, aholi turmushining yuqori darajada bo’lishi-ni ta’minlashni, kuchli ijtimoiy

kafolatlarni nazarda tutadi. Bu davrda mamlakatning oldida turgan strategik vazifalar quyi-

dagilardan iborat edi:

iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ishlab chiqarishning pasayishini to’xtatish va uni

rag’batlantirish hamda pul birligini mustahkamlash;

davlat mulkini xususiylashtirish va uni jamoa hamda xususiy mulkdorlarga sotish yoki

ularning ixtiyoriga berish;

mamlakatlar va ittifokdosh respublikalar o’rtasidagi samarasiz mehnat taqsimoti natijasida

paydo bo’lgan nomutanosib- liklarni bartaraf etish maqsadida iqtisodiyotning tarmok tuzili- shini

qayta qurish;

iste’mol buyumlari va ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan narxlarni;

erkinlashtirish, talab va taklif o’rtasidagi muvozanatni o’rnatish;

bozor islohotlarining salbiy oqibatlari - inflyatsiya, ishsizlik va boshqalardan aholini

ijtimoiy himoyalash mexanizmini shakl lantirish;

davlat boshqaruv tizimini tubdan qayta qurish;

bozor infrastrukturasini - maslahat, marketing firma- lari, tijorat banklari, tovar, fond va

mehnat birjalarini, su- gurta kompaniyalarini barpo etish;

tashqi iqtisodiy aloqalarni keng yo’lga qo’yish va jahon bozoridagi o’rnini aniqlash.

Uzbekistan o’ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda, ush-bu strategik vazifalar doirasida,

birinchi navbatda, bajariladi-gan vazifalarni, ularni bajarish muddatlarini va unga erishish

yo’llarini aniqlab oldi.

Respublikamizda islohotlar yo’lining izchillik bilan amalga oshirilishi iqtisodiyotni qayta

qurish, uni erkinlashtirish va ja-hon hamjamiyati uchun ochish sohasida sezilarli natijalar berdi.

Islohotlar yo’lidan aniq maqsadni ko’zlab va bosqichma-bosqich il-garilab borish ko’p ukladli

iqtisodiyot negizlarini, bozor infra-strukturasi hamda valyuta bozorini, shuningdek, ijtimoiy

yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotinishakllantirishning boshqa eng muhim jihatlarini tarkib toptirish

imkonini berdi.

Isloh qilishning birinchi bosqichi maqsadlarini belgilash chog’ida iqtisodiy tanglikka barham

berish, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish vazifalari ustuvor yo’nalishlar jumlasi-ga

kiritilgan edi. Byudjetni va pul muomalasini barqarorlashti-rishga, pulning qadrsizlanish darajasini

ancha qisqartirishga, aholi turmush darajasini keskin pasayishining oldini olishga muvaffaq

bo’lindi.

MDH davlatlardan farqli ravishda O’zbekistonda tanlab olin-gan iqtisodiy islohotlar yo’liga

amal qilish, bozor munosabatla-rini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini bosqichma-

bosqich, qadam-baqadam sayqallab borish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va aholini ijtimoiy qo’llab-

quvvatlash, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar yomonlashib borishining oldini ma’lum darajada olish

imkonini berdi.

Respublikamizda islohotlarni amalga oshirishning ikkinchi bosqichidagi birinchi asosiy vazifa

davlat mulkini xususiylash-tirish sohasidagi boshlangan ishni oxiriga etkazishdan iborat. Isloh

qilishning ikkinchi asosiy vazifasi ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va

makroiqtisodiy barqarorlikni ta’min-lash, umuman davlatning iqtisodiy va moliyaviy

barqarorligiga erishishdan iborat edi.

Uchinchi muhim vazifa milliy valyuta - so’mni yana ham mustah-kamlashdan iborat.

Iqtisodiyot barqarorligining o’ziga xos ko’rsat-kichi, belgilangan islohotlarni muvaffaqiyatli

amalga oshirishning asosiy mezoni bo’lgan o’z valyutamizni mustahkamlash mamlakati-mizda

amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarnigina emas, balki ijtimoiy islohotlarning ham eng

ustuvor yo’nalishidir.

To’rtinchi strategik vazifa - iqtisodiyotimiz strukturasini tubdan o’zgartirish, xom ashyo

etkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish, uning sifatini va raqobatbardoshligini

ja-hon bozori talablari darajasiga etkazishdan iborat. Strategik vazifalarni bajarish davlat

taraqqiyotining u yoki bu bosqichi xu-susiyatlariga qarab taktik vazifalarni hal qilishni ham

nazarda tutadi. Uzbekistan Respublikasi islohotlarning strategik mak,-sadi eski tuzumni butunlay

yo’qotib, o’rniga yangi zamon talabiga javob beradigan iqtisodiyotni tuzish masalasi bo’lib

hisoblanadi.

Ta’kidlash lozimki, o’tish davri iqtisodiyotida davlatning roli ko’proq ahamiyat kasb etadi. U

islohotlarning tashabbuskori va resurslarning yirik egasi bo’lib, o’tish jarayonlarini boshqarishi,

bozor infrastrukturasining rivojlanishini rag’batlantirishi lozim hamda bozorni bir maromda

faoliyat ko’rsatib turishini ta’-minlash uchun sharoitlarni yaratib berishi kerak.

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, eng avvalo, me’yoriy xuj-jatlarni yaratishchdan

boshlanadi, deyishimiz mumkin. Bozor tizimi rivojlanishi bilan mamlakat axoliey oladigan

daromadlari va qila-digan xarajatlari o’rtasida nomutanosibliklar paydo bo’ladi, bu muammolarni

hal qilishda davlat asosiy ahamiyatga egadir. Davlatning jamiyatdagi daromadlar

nomutanosibligini kamaytirish vazifasi bir necha tadbir va dasturlarda o’z echimini topadi.

Birinchidan, transfert to’lovlari orqali yordamga muhtoj, nogiron va isheizlarni nafaqalar bilan

ta’minlaydi. Ikkinchidan, davlat bozorga aralashuvi orqali daromadlar taqsimlanishini o’zgartiradi.

Ma’lumki, iqtisodiyotda bir sub’ektning daromad topishi bosh-qa sub’ektning xarajat qilishini

bildiradi. Xuddi shu yo’sinda davlat ham daromad-xarajat ishida ishtirok etadi. Davlat ijtimoiy

xizmatlarni ko’rsatgani uchun firmalar va xonadonlardan soliq shaklida pul oladi va bu

firmalardan tovar va xizmatlar, xonadonlardan resurelar sotib olgan chog’da, uni xarajat kiladi.

Shu tari-qa davlat ham o’z mol-mulkini sotib daromad oladi va uni sarflaydi.

2.G’aznachilik tizimida sharoitida jamg’arma moliyaviy resurslarning shakllanishi

hamda jamg’armaning xarajatlar yo’nalishlari

Gaznachilik — Davlat maqsadli jamg’armalarining ijrosini ta’minlashning bir shakli bulib,

unda davlat maqsadli jamg’armalarining daromadlarini yagona g’aznachilik hisob raqamida

to’planishini ta’minlanadi, maqsadli jamg’armalarining mablaglaridan foydalanish ustidan

nazoratni amalga oshiriladi, shuningdek davlat tashki va ichki karzlarini boshkarishda xizmat

ko’rsatadi xamda byudjetdan tashkari maksadli jamgarmalar, byudjet tashkilotlarining byudjetdan

tashkari mablaglari pul okimlarini monitoringini olib boradi.

G’aznachilik tizimi bilan ijro etishning afzalliklari

• kiska fursatlarda davlatning moliyaviy resurslarining real xajmini va uning istikbol

kursatkichlarini aniklash;

• davlat moliyasining xolati tugrisidagi tezkor axborotlarni yigish, ishlov berish va taxlil kilish;

• davlat byudjetining xam daromadlari, xam xarajatlari kismini kassali ijrosining xar kungi

monitoringini utkazish

• tasdiklangan byudjet mablaglari doirasida byudjet tashkilotlarini tovarlar va xizmatlar etkazib

beruvchilar oldida majburiyatlar kabul kilish boskichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish vaktida)

dastlabki nazorat kilish;

• moliya organlari tomonidan byudet xarajatlarini uz vaktida va manzilli moliyalashtirish bilan

byudjet mablaglarini bosh taksimlovchilari tomonidan su’istemol kilishni va notugri ishlatishni

oldini olish maksadida joriy nazorat kilish;

• byudjet tashkilotlari majburiyatlarini olgandan keyin pul mablaglarini yagona gaznachilik

xisobrakamidan tugridan-tugri ta’minotchilarning xisobrakamiga utkazish natijasida pul okimlari

xarakati buyicha jarayonlarni kiskartirish;

• gaznachilik tizimining bir pogonasidan ikkinchi pogonasiga pul mablaglarini utkazishni

soddalashtirish natijasida gaznachilik tizimidagi byudjet mablaglarini tezkor ishlatish.

G’aznachilik tadbiq etilishining ijobiy natijalari

• Quyi byudjet tashkilotlariga mablag’larni bosqichma - bosqich moliyalashtirish mexanizmi

tugatildi

• Byudjet mablag’larining banklardagi ko’plab hisob raqamlarda tarqalib yotishiga barham

berildi

• Mablag’lar g’aznachilik hisob raqamida jamlandi va buning natijasida to’lovlarni amalga

oshirish, shu jumladan ish haqini to’lash muddatlari qisqardi

• Byudjet mablag’larining aylanish jarayonining samaradorligi oshdi

• Quyi byudjet tashkilotlariga mablag’larni bosqichma - bosqich moliyalashtirish mexanizmi

tugatildi

• Byudjet mablag’larining banklardagi ko’plab hisob raqamlarda tarqalib yotishiga barham

berildi

• Mablag’lar g’aznachilik hisob raqamida jamlandi va buning natijasida to’lovlarni amalga

oshirish, shu jumladan ish haqini to’lash muddatlari qisqardi

• Byudjet mablag’larining aylanish jarayonining samaradorligi oshdi

Yukoridagilardan kelib chikib xulosa kiladigan bulsak «Gaznachilik» Uzbekiston Respublikasi

iktisodiyotidagi eng muxim bulgan omillardan biri xisoblanadi,chunki :

• Davlat maqsadli jamg’armalarining kassa ijrosi;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablaglarining tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga

oshirish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablaglarini boshkarish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablaglar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar

nomidan va ularning topshirigiga binoan tulovlarni amalga oshirish;

• byudjet tashkilotlarining tovarlar etkazib berish (ishlar bajarish, xizmatlar kursatish) uchun

tuzadigan shartnomalarini, shuningdek, buyurtmachilarning davlat maqsadli jamg’armalarining

mablaglari xisobidan kapital kurilish uchun tuzadigan shartnomalarini ruyxatga olish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining gazna ijrosining buxgalteriya xisobini yuritish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining ijrosining kanday borayotganligi tugrisidagi axborotlarni

yigish, kayta ishlash va taxlil kilish;

• Uzbekiston Respublikasi davlat ichki va tashki karzlariga xizmat kursatish, Uzbekiston

Respublikasi kafolatlarini bajarish.

• Davlat maqsadli jamg’armalarining ning kassa ijrosi, jumladan, tushgan daromadlarni turli

darajalar urtasida taksimlash, mablag oluvchilarning xarajatlar ijrosi va davlat maqsadli

jamg’armalarining ijrosi tugrisida xisobot tuzish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablaglarini yagona gaznachilik xisobrakami,

shuningdek, tegishli jamg’armalar daromadlari va xarajatlari urtasidagi kassa uzilishlarining oldini

olishni ta’minlaydigan xududiy gaznachilik xisobrakamlarini joriy etish orkali boshkarish;

Bu sanab utilgan ishlar sifatli,uz vaktida xamda tezkor bajarilishi Gaznachilikni asosiy ustivor

vazifalari xisoblanadi.

Davlat maqsadli jamg’armalarining i g’aznachilik ijrosiga bosqichma-bosqich o’tish rejasi

O’zbekiston Respublikasi G’aznachiligini tashkil etish kontseptsiyasiga asosan ishlab chiqildi

Gaznachilikning vazifalari :

• Davlat maqsadli jamg’armalarining kassa ijrosi;

• Davlat maqsadli jamg’armalari mablaglarining tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga

oshirish;

• Davlat maqsadli jamg’armalari mablaglarini boshkarish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarida mablaglar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar

nomidan va ularning topshirigiga binoan tulovlarni amalga oshirish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining gazna ijrosining buxgalteriya xisobini yuritish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining ijrosining kanday borayotganligi tugrisidagi axborotlarni

yigish, kayta ishlash va taxlil kilish;

• Uzbekiston Respublikasi davlat ichki va tashki karzlariga xizmat kursatish, Uzbekiston

Respublikasi kafolatlarini bajarish.

• Davlat maqsadli jamg’armalarining kassa ijrosi, jumladan, tushgan daromadlarni turli

darajadagi davlat maqsadli jamg’armalari urtasida taksimlash, mablag oluvchilarning xarajatlar

ijrosi va Davlat maqsadli jamg’armalarining ijrosi tugrisida xisobot tuzish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablaglarini yagona gaznachilik xisobrakami,

shuningdek, tegishli byudjetlar daromadlari va xarajatlari urtasidagi kassa uzilishlarining oldini

olishni ta’minlaydigan xududiy gaznachilik xisobrakamlarini joriy etish orkali boshkarish;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining gazna ijrosining buxgalterlik xisobi va xisobotini

yuritish, davlat byudjeti ijrosi xakida axborotlarni tuplash, kayta ishlash, va taxlil kilish,

shuningdek, Uzbekiston Respublikasining davlat ichki va tashki karzlariga xizmat kursatish,

Uzbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish.

• Davlat maqsadli jamg’armalarining ular uchun mablaglar nazarda tutilgan yuridik jismoniy

shaxslarning bank xisob rakamlariga sudning karori buyicha yagona gaznachilik xisobrakamidan

yoki gaznachilikning boshka xisobrakamlaridan mablaglar utkazadi, shuningdek, konun xujjatlari

nazarda tutilgan tartibda davlat organlari yoki ushbu organlar mansabdor shaxslarning nokonuniy

xatti xarakatlari yoki xarakatsizligi natijasida fukarolarga yoki yuridik shaxslarga etkazilgan

zararni koplash uchun mablaglar utkazadi;

• Uzbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yagona Gaznachilik xisob rakamida va xududiy

gaznachilik xisob rakamlarida mablaglarning xarakati tugrisidagi xar kunlik axborotni elektron

shaklda takdim etadi;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablag oluvchilarga ular uchun Gaznachilikda yoki

uning xududiy bulinmalarida ochilgan shaxsiy xisobrakamlardan kuchirmalar ularning xarajatlarini

koplashga byudjet mablaglari utkazilganligini tasdiklaydigan tulov xujjatlari takdim etadi;

• manbalar buyicha tegishli davlat maqsadli jamg’armalarining daromadlari tushumi xisobini

yuritadi;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining ijrosi jarayonida respublika byudjeti daromadlari tushumi

va xarajatlarining kiska muddatli prognozlarini tuzadi;

• Moliya organlarining topshirigi buyicha yukori byudjetlarda nazarda tutilgan rejali

dotatsiyalar, subventsiyalar, byudjet

ssudalari summasini va boshka tulovlarni kuyi byudjetlarning shaxsiy gaznachilik

xisobrakamlariga utkazadi;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining buyurtmachilarining shartnomalarida xarajatlar

kursatilgan summalar doirasida va maksadlarga muvofik tuzilishi ustidan kattik nazorat kilish

asosida shartnomalarni ruyxatdan utkazadi;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining mablag oluvchilar nomidan ruyxatga olingan

shartnomalarda yoki mablaglarini yuridik va jismoniy shaxslarning xisobrakamlariga utkazish

majburiyatini yuklaydigan boshka xujjatlarda nazarda tutilgan summalar doirasida tovarlarni

etkazib beruvchilarning bevosita bank xisobrakamlariga utkazadi;

• birlamchi xujjatlar asosida Davlat maqsadli jamg’armalarining gaznachilik ijrosining taxliliy

va sintetik buxgalteriya xisobini yuritadi;

• Davlat maqsadli jamg’armalarining jro etilishi xakida axborotlarni tuplash, kayta ishlash va

taxlil kilish asosida Davlat maqsadli jamg’armalarining kassa ijrosi tugrisida xisobot tuzadi va

ushbu xisobotni belgilangan muddatlarda Uzbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga takdim

etadi;

• konun xujjtlarida belgilangan tartibda Uzbekiston Respublikasining ichki va tashki karzlariga

xizmat kursatadi, Uzbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etadi;

• uzining xududiy bulinmalari faoliyatini taxlil kiladi va muvofiklashtiradi;

• normativ-xukukiy xujjatlarni va metodologik materiallarni, shu jumladan, Gaznachilik xamda

uning xududiy bulinmalari tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalarni makbullashtirish,

Davlat maqsadli jamg’armalarining ijrosi tugrisidagi buxgalteriya xisobini va xisobotlarni

takomillashtirish masalalari buyicha normativ-xukukiy xujjatlarni va metodologik materiallarni

ishlab chikishda katnashadi;


Respublikasida “Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash” jamg’armasi

faoliyatini boshqarish va takomillashtirish.

Barchamizga ma’lumki, 2008 yilda mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni

chuqurlashtirishning eng ustuvor yo’nalishlari belgilab berilgan edi. Ushbu ustuvor

yo’nalishlardan kelib chiquvchi vazifalarni amalga oshirishda salmoqli natija va sezilarli

o’zgarishlar qo’lga kiritildi: iqtisodiyotining yuqori barqaror sur’atlar bilan o’sishi va

makroiqtisodiy mutanosibligi ta’minlandi, ishlab chiqarishni tarkibiy o’zgartirish va

modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash ishlari davom ettirildi Jumladan, 2008 yilda

yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari 9 foizni tashkil etdi

Jahon moliyaviy inqirozining salbiy ta’sirlari sanoat ishlab chiqarishida nisbatan ko’proq

namoyon bo’lishi natijada uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi o’tgan yildagi 24 foiz o’rniga

2008 yilda 22,3 foizni tashkil etgan. Qishloq xo’jaligi salmog’ining 19,4 foizga qadar pasayishi esa

mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibining takomillashib, unda sanoat, qurilish va xizmat

ko’rsatish sohalarining ulushi yildan-yilga oshib borayotganligini anglatadi. Ayni paytda yalpi

ichki mahsulot tarkibidagi sof soliqlar hissasining 9,3 foizga qadar qisqarganligi

mamlakatimizdagi soliq yukining tobora pasayib borayotganligi ko’rsatadi. Puxta o’ylangan qat’iy

pul-kredit siyosatini izchil olib borish tufayli inflyatsiyani ko’zda tutilgan prognoz ko’rsatkichlari

chegarasida, ya’ni yillik 7,8 foiz darajasida saqlab qolishga erishildi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi xuzuridagi sug’oriladigan erlarni meliorativ

yaxshilash jamg’armasi 2008 yilning 1-yanvaridan faoliyat yurita boshladi va jamlangan byudjet

tarkibidagi byudjetdan tashqari fondlardan biri bo’lib hisoblanadi. Ushbu jamg’armaning

daromadlarining asosini davlat byudjetidan yo’naltiriladigan daromadlar tizimi, xususan, yagona er

solig’idan tushumlar va maqsadli byudjet assignatsiyalaridan tashkil topgan. Fond mablag’lari

melioratsiya tizimlarini qurish va qayta tiklash ishlariga, meliorativ texnika parkini yangilashga,

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi sug’oriladigan erlarni meliorativ yaxshilash

jamg’armasini boshqarish Departamentini saqlashga sarf etiladi.

Sug’oriladigan erlarni meliorativ yaxshilash jamg’armasining asosiy daromadlarini davlat

byudjetiga tushadigan yagona er solig’i bo’yicha tushum hamda maqsadli byudjet assignatsiyalari

tashkil etmoqda.

Agar yagona er solig’idan tushumlar jami jamg’arma daromadlarining 75,3% ni tashkil etgan

bo’lsa, 2010 yilga kelib 41,5 % ni tashkil etgan.

Maqsadli byudjet assignatsiyalari esa 2008 yilda 24,7 % ni tashkil etishi rejalashtirilgan

bo’lsa, 2010 yilga kelib esa 58,5 % ni tashkil etgan.

Jamg’arma mablag’lari asosan meliorativ sistemani qurish va tiklash ishlariga yo’naltirilgan

bo’lib, 2008 yilda Ushbu xarajatlar jami jamg’arma xarajatlarining 78,0 % ni tashkil etgan bo’lsa,

2010 yilda esa 81,0 % ni tashkil etgan.

9-MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TIKLANISH VA TARAQQIYOT

JAMG’ARMASI

REJA:

1. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi faoliyatini tashkil

etilishining zarurligi, maqsadi va vazifalari.

2. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini daromadlari va

xarajatlari.


Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’larini samarali boshqarish yo’llari.







1. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi faoliyatini

tashkil etilishining zarurligi, maqsadi va vazifalari.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotga davlat kapital

qo’yilmalarini safarbar etishda davlatning aniq maqsadlarga mo’ljallangan fondlari muhim

ahamiyatga ega. Shunday fondlardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 11

may Farmoni bilan tashkil qilingan “Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi”dir. Mazkur jamg’arma

iqtisodiyotning etakchi, eng avvalo bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnikaviy qayta

qurollantirish loyihalari amalga oshirilishini ta’minlash, mamlakatni muttasil, barqaror va

mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish, shuningdek samarali tarkibiy va

investitsiyaviy siyosatni amalga oshirish maqsadida tuzilgan. Jamg’arma O’zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi hamda Markaziy bankining taklifiga binoan Ustav kapitali

1,0 mlrd. AQSh dollari miqdorida bo’lgan davlat maqsadli fondi sifatida tashkil etildi. Jamg’arma

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etildi va yuridik shaxs huquqlariga

egadir. Jamg’armaning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilandi:

• davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, shu jumladan tijorat banklari, xorijiy jamg’arma va

investorlar hamda boshqa manfaatdor tuzilmalarning moliyaviy mablag’larini jamlash;

• iqtisodiyotni rivojlantirish, ishlab chiqarishni tarkibiy jihatdan o’zgartirish va

modernizatsiya qilish borasida ustuvor vazifalarni amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga

ega bo’lgan g’oyat muhim loyihalarni moliyalashtirish;

• strategik muhim ahamiyatga ega bo’lgan korxonalar, avvalo iqtisodiyotning bazaviy

tarmoqlari korxonalarini yangilash va texnik jihatdan qayta qurollantirish dasturlarini kreditlash;

• yoqilg’i-energetika kompleksi, kimyo sanoati, mashinasozlik va rangli metallurgiya

tarmoqlarini texnikaviy qayta qurollantirishga hamda ishlab chiqarish sur’atlari va hajmlarini

oshirishga yo’naltirilgan loyihalar moliyalashtirilishini ta’minlash;

• birinchi navbatda istiqbolli, ammo etarlicha rivojlanmagan mintaqalarda ishlab chiqarish va

noishlab chiqarish infratuzilmasini shakllantirish bo’yicha ijtimoiy jihatdan ahamiyatli milliy

davlat dasturlari va loyihalari amalga oshirilishini moliyalashtirish;

• respublikaning xalqaro kommunikatsiyalar tarmog’iga integratsiyalashuvi uchun shart-

sharoitlar yaratadigan, xalqaro transport yo’laklari va jahon bozorlariga eng qisqa yo’l bilan

chiqishini ta’minlaydigan transport hamda telekommunikatsiyalar infratuzilmasini

modernizatsiyalash va rivojlantirishni moliyalashtirish;

• xalqaro moliya institutlari, respublika va xorijiy mamlakatlarning kredit muassasalari bilan

loyihalarning qo’shma moliyalashtirilishini tashkil etishni ta’minlash.

Shuningdek, O’zbekiston hududida o’zlari uchun g’oyat muhim investitsiya loyihalarini

amalga oshirish (qo’shma moliyalashtirish)dan manfaatdor bo’lgan xalqaro va xorijiy

jamg’armalar hamda investorlar hukumat qarorlariga binoan Jamg’arma hammuassislari sifatida

qo’shilishi, mazkur moliya institutlarining vakillari Jamg’armani boshqarish bo’yicha Kengash

tarkibiga kiritilishi mumkin.

Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini shakllantirishning asosiy manbalari quyidagilardan

iborat:

• strategik resurslarga jahon narxlarining qulay kon’yunkturasi natijasida, shuningdek

xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

tomonidan navbatdagi yilga Davlat byudjetini tasdiqlash chog’ida belgilanadigan ayrim soliq va

to’lov turlari bo’yicha hosil bo’ladigan qo’shimcha tushumlar;

• Hukumatning xorijiy valyutadagi aktivlarining bir qismi;

• O’zbekiston Respublikasining xorijiy sheriklar bilan mahsulotni taqsimlash to’g’risidagi

bitimlari doirasida mahsulotni sotishdan oladigan daromadlari;

• davlat mulkini xorijiy investorlarga chet el valyutasiga sotishda Davlat byudjeti

daromadlari rejasidan ortiqcha tushadigan mablag’lar;

• Jamg’arma aktivlarini boshqarishdan olinadigan investitsiya daromadlari;

• O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushum va daromadlar.

Prezident Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2006-2009 yillar

mobaynida Jamg’armaning O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvarag’ida

Jamg’arma aktivlarini 1,0 mlrd. AQSh dollari miqdorida shakllantirishni ta’minlashi belgilab

qo’yildi.

Jamg’arma soliqlar, yig’imlar, bojlarning barcha turlaridan hamda davlatning maqsadli

jamg’armalariga majburiy ajratmalaridan ozod qilinadi (yagona ijtimoiy to’lov bundan mustasno).

Shu o’rinda aytib o’tish kerakki, mamlakatimizda har yili Davlat investitsiya dasturi qabul

qilinadi va unda eng muhim investitsiya loyihalari o’z ifodasini topadi. 2007 yil uchun ham

Investitsiya dasturi tasdiqlangan bo’lib, unda real iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlari va

ijtimoiy sohada yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish, qiymati 3 mlrd. 950 mln. AQSh

dollariga teng bo’lgan investitsiya mablag’larini o’zlashtirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, ushbu

dastur doirasida 1 mlrd. AQSh dollaridan ko’proq miqdorda xorijiy investitsiyalar jalb etilishi

mo’ljallanmoqda. Bu mablag’ning salkam 700 mln. dollarini (qariyb 68%) to’g’ridan-to’g’ri

xorijiy investitsiyalar tashkil etadi. Investitsiya dasturiga 80 ga yaqin investitsiya loyihalari

kiritilgan.

Investitsiya jarayonlarini jadallashtirishda Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi, Xorijiy

investitsiyalarni axborot bilan ta’minlash va ko’maklashish agentligi – «O’zinfoinvest»ning o’rni

va ahamiyati katta. Jumladan, Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining ustav kapitali 1 mlrd.

AQSh dollari miqdorida belgilanib, 2007 yilning 1 yanvarigacha jamg’armaning ustav kapitaliga

500 mln. dollar mablag’ jalb etildi1. 2007 yilda investitsion siyosatni amalga oshirishni mablag’

bilan ta’minlash maqsadida Jamg’arma daromadlarining 928,5 mlrd. so’m hajmda bo’lishi ko’zda

tutilgan.

“Jamg’armaning asosiy vazifasi faqat mablag’larni jamlash hamda tarkibiy o’zgarishlarni

amalga oshirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun hal qiluvchi ahamiyatga molik

muhim loyihalarni moliyalashtirish bilan cheklanmaydi, deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.Karimov,

- balki xorijiy investorlar –chet el kompaniyalari, banklari, xalqaro moliya institutlari bilan

hamkorlikda o’zaro teng shartlarda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni ham o’z ichiga

oladi”

2. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini daromadlari

va xarajatlari

O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini shakllantirishning asosiy

manbalari quyidagilardan iborat:

• strategik resurslarga jahon narxlarining qulay kon’yunkturasi natijasida, shuningdek,




• Hukumatning xorijiy valyuta va aktivlarining bir qismi;

• O’zbekiston Respublikasining xorijiy sheriklar bilan mahsulotni taqsimlash to’g’risidagi

bitimlari doirasida mahsulot sotishdan oladigan daromadlari;


daromadlari rejasidan ortiqcha tushadigan mablag’lar:


• O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushum va daromadlar.

Prezident Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2006-2009 yillar

mobaynida Jamg’armaning O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvarag’ida

Jamg’arma aktivlarini 1,0 mlrd. AQSh dollari mikdorida shakllantirishni ta’minlashi belgilab

qo’yildi.

Jamg’arma soliqlar, yig’imlar, bojlarning barcha turlaridan hamda davlatning maqsadli

jamgarmalariga majburiy ajratmalaridan ozod qilinadi (yagona ijtimoiy to’lov bundan mustasno).

Investitsiya jarayonlarini jadallashtirishda Tiklanish va taraqkiyot jamg’armasi, Xorijiy

investitsiyalarni axborot bilan ta’minlash va ko’maklashish agentligi - «Uzinfoinvest»ning o’rni va

ahamiyati katta. Jumladan, Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining ustav kapitali 1 mlrd. AQSh

dollari miqdorida belgilanib, 2007 yilning 1 yanvarigacha jamg’armaning ustav kapitaliga 500

mln. dollar mablag’ jalb etildi. 2007 yilda investitsion siyosatni amalga oshirishni mablag’ bilan

ta’minlash maqsadida Jamg’arma daromadlarining 928,5 mlrd. so’m hajmida bo’lishi ko’zda

tutilgan .

Jamg’armaning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilandi:

• davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, shu jumladan, tijorat banklari, xorijiy jamg’arma va

investorlar hamda boshqa manfaatdor tuzilmalarning moliyaviy mablag’larini jamlash;


modernizatsiya qilish borasida ustuvor vazifalarni amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga

ega bo’lgan g’oyat muhim loyihalarni moliyalashtirish;

• strategik muhim ahamiyatga ega bo’lgan korxonalar, avvalo iktisodiyotning bazaviy

tarmoqlari korxonalarini yangilash va texnik jihatdan qayta kurollantirish dasturlarini kreditlash;



oshirishga yo’naltirilgan loyihalarni moliyalashtirilishini ta’minlash;

• birinchi navbatda istiqbolli, ammo etarlicha rivojlanmagan mintaqalarda ishlab chiqarish va

noishlab chiqarish;

• infratuzilma shakllantirish bo’yicha ijtimoii jihatdan ahamiyatli milliy davlat dasturlari va

loyihalari amalga oshirilishiini moliyalashtirish:

• respublikaning xalqaro kommunikatsiyalar tarmog’iga integratsiyalash uchun sharg-

sharoitlar yaratadigan, xalkaro transport yo’laklari vya jahon bozorlariga eng qisqa yo’l bilam

chiqishni ta’minlaydigai transport hamda telekommunikatsiyalar infratuzilmasini

modernizatsiyalash va rivojlantirishni moliyalashtirish:

• xalqaro moliya institutlari, respublika va xorijiy mamlakatlarning kredit muassasalari» bilan

loyihalarning qo’shma moliyalashtirilishini tashkil etishni ta’minlash.

O’zbekiston hududida o’zlari uchun g’oyat muhim investitsiya loyihalarini amalga oshirish

(qo’shma moliyalashtirish)dan manfaatdor bo’lgan xalqaro va xorijiy jamg’armalar hamda

investorlar hukumat qarorlariga binoan Jamg’arma hammuassislari sifatida qo’shilishi, mazkur

moliya institutlarining vakillari Jamg’armani boshqarish bo’yicha Kengash tarkibiga kiritilishi

mumkin.

Jamg’armaning asosiy vazifasi faqat mablag’larni jamlash hamda tarkibiy o’zgarishlarni


muhim loyihalarni moliyalashtirish bilan cheklanmaydi, deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.Karimov,

- balki xorijiy investorlar -chet el kompaniyalari, banklari, xalqaro moliya institutlari bilan

hamkorlikda o’zaro teng shartlarda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni ham o’z ichiga

oladi.

3. Iqtisodiyotning yangilanishi va modernizatsiyalashuvi sharoitida O’zbekiston Respublikasi

tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’larini samarali boshqarish yo’llari

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hukm surayotgan ayni damda, iqtisodiyotning real sektor

korxonalarini, shuning bilan birga infratuzilma ob’ektlari rivojlanishini qo’llab-quvvatlash

maqsadida investitsion mablag’larni topish va ularni maqsadli yo’naltirish muhim omillardan

biriga aylanmoqda.

O’tgan 2009 yilda Inqirozga qarshi choralar dasturini amalga oshirishda investitsiyalarni jalb

etish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini

jadal modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport kommunikatsiyalarini

yanada rivojlantirish va ijtimoiy infratuzilma obektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor

yo’nalishga aylandi.

2009-2012 yillarga mo’ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi chora-tadbirlar dasturida

nazarda tutilgan asosiy yo’nalishlarning uchinchi bo’limi «Iqtisodiyotning real sektori sohasida

resurs bazasini kengaytirish va investitsion faollik o’sishini ta’minlash choralari»ga qaratilgan

bo’lib, birgina 2009 yilning o’zidayoq dasturni ijrosini ta’minlash, ya’ni tijorat banklari tomonidan

korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashga qaratilgan loyihalarni

moliyalashtirish uchun jami 2,4 trln. so’m miqdorida yoki 2008 yilga nisbatan 1,6 barobarga ko’p

investitsion kreditlar ajratildi.

2009-2014 yillarda amalga oshirish ko’zda tutilgan investitsion loyihalar Dasturini to’liq

amalga oshirish uchun barcha moliyaviy manbalar hisobidan jami 42,5 mlrd. dollar miqdorida

mablag’ ajratilishi ko’zda tutilgan

Shuningdek, ma’ruzada 2010 yilda mamlakatimizda muhim strategik loyihalarni amalga

oshirish uchun 3 milliard AQSh dollaridan ziyod yoki o’tgan yilga nisbatan 30 foiz ko’p xorijiy

investitsiyalar jalb qilinishini va to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi 46 foizga oshishi

rejalashtirilayotganligi alohida e’tirof etildi.

Bunday yirik loyihalarni amalga oshirish uchun ichki resurslarni jalb qilishda 2007 yilda

tashkil etilgan O’zbekiston Tiklanish va taraqqiyot fondi mablag’laridan foydalanish ko’zda

tutilmoqda. Bunda infratuzilma ob’ektlarini rivojlantirish uchun ajratilishi belgilanayotgan

investitsiyalarga urg’u berilayotganligining asosiy sababi – infratuzilmani rivojlantirish orqali

aholi yashash sharoitlarini yanada yaxshilash, turmush darajasini oshirish va halq farovonligini

ta’minlash maqsadiga erishishdan iboratdir. Bugungi kunda faqatgina mazur jamg’arma

mablag’lari emas, balki to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliya institutlari va

korxonalarning mablag’larini jalb qilish yo’li bilan iqtisodiyot tarmoqlarini bosqichma-bosqich

modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash ishlari ham amalga oshirilmoqda.

Mamlakatimizda 2010 yil uchun amalga oshirish belgilab olingan investitsiya dasturida

moliyalashtirishning ahamiyatli qismi korxona mablag’lari (42,6 foiz) hamda to’g’ridan-to’g’ri

xorijiy investitsiyalarni jalb etish (21,3 foiz) orqali amalga oshirilishi rejalashtirilgan (-rasm).

Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag’lari, aholi mablag’lari va Tiklanish va taraqqiyot

mablag’lari hisobiga 2010 yilda jami investitsion mablag’larning 22,6 foizi to’g’ri kelishi nazarda

tutilgan. Bundan ko’rinib turibdiki, asosiy e’tibor korxona mablag’lari va to’g’ridan-to’g’ri xorijiy

investitsiyalar hajmi ko’lamini oshirish va buning natijasida ishlab chiqarishning texnika va

texnologik quvvatlarini modernizatsiyalash, mehnat unumdorligini oshirish orqali aholining yuqori

daromad olishiga erishish, bularning oqibatida esa, mamlakat farovonligini yuksaltirish maqsad

etib qo’yilgan.

Bu borada to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan iqtisodiyot

tarmoqlari korxonalari asosiy faoliyati bo’yicha daromad solig’i, mulk solig’i, ijtimoiy

infratuzilmani rivojlantirish va hududlarni obodonlashtirish solig’i, mikrofirma va kichik

korxonalar uchun belgilangan yagona soliq to’lashdan, shuningdek Respublika yo’l jamg’armasiga

majburiy ajratmalar to’lashdan xorijiy investitsiyalar hajmi quyidagicha bo’lganda ozod qilinadi:

- 300 ming AQSh dollaridan 3 million AQSh dollarigacha - 3 yil muddatga;

- 3 milliondan ortiq AQSh dollaridan 10 million AQSh dollarigacha - 5 yil muddatga;

- 10 million AQSh dollaridan ortiq bo’lganda - 7 yil muddatga.

Bu yo’nalishda aniq maqsadli ish olib borish nafaqat investitsiyalarni, balki eng avvalo, ilg’or

texnologiya va nou-xaularni jalb etishni ko’zda tutadi. Ular esa O’zbekistonga jahon bozorida o’z

mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi. So’nggi yillarda jalb etilgan

hamda izchil va barqaror iqtisodiy o’sish, yangi yuqori texnologiyali ish o’rinlarini yaratish hamda

aholi daromadi darajasini ko’tarishning ishonchli manbaiga aylangan uzoq muddatli investitsiyalar

hajmi 35 milliard dollardan oshdi.

10-MAVZU: BOSHQA BYUDJETDAN TASHQARI DAVLAT JAMG’ARMALARI

REJA:

1. O’zbekistonda tashkletilgan byudjetdan tashqari davlat jamg’armalarining tashkil

etilishi, zarurligi va ahamiyati.

2. Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlarining hisob-

kitob Jamg’armasi.

3. Qishloq xo’jaligini texnika bilan ta’minlashni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash

jamg’armasi.

4. Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi.

5. Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari hisobiga

shakllantiriladigan jamg’armalar.

1. O’zbekistonda tashkletilgan byudjetdan tashqari davlat jamg’armalarining

tashkil etilishi, zarurligi va ahamiyati

Har bir jamiyat o’zining milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlariga asosan mehnatga qobiliyatsiz

aholi qatlamini, vaqtinchalik ishsiz aholi qatlamini himoya qilishni va boshqa vazifalarni o’z

bo’yniga oladi. Jahon tajribasidan ko’rinadiki, ushbu maxsus davlat maqsadli funktsiyalarini

davlat byudjetidan amalga oshirish hamma vaqt ham samarali emas. Qoidaga ko’ra, inqirozlar,

yuqori inflyatsiya, ijtimoiy va siyosiy larzalar sharoitida ushbu funktsiyalarni davlat byudjetidan

moliyalashtirish samarasining pasayishini kuzatish mumkin.

Davlat byudjeti o’zining daromadlarini aniq xarajatlariga biriktirilmasligi hisobiga

mablag’larning moslashishiga ko’mak beradi. Ammmo xarajat moddalari bo’yicha mablag’larning

ortiqroq yo’naltirishga erishmaslik lozim, xususan bunda ijtimoiy talablar maxsus e’tiborni talab

etadi, chunki hamma vaqt ushbu maqsadlar uchun xarajatlarni kamaytirishdek xavf mavjud

bo’ladi. Shuning uchun ham rivojlanishning eng muhim yo’nalishlarini aniqlash va mablag’larni

maqsadli ishlatilishi va yo’naltirilishi ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Ushbu holatlar maqsadli umumdavlat vazifalarini moliyalashtirishda tegishli byudjetdan

tashqari fondlarni tashkil etish uchun asos bo’ldi.



• hukumat qarorlariga asosan aniq maqsadli yangi byudjetdan tashqari fondlarni tashkil

etish.

Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida ikala usuldan ham foydalanilmoqda.

Byudjetdan tashqari fondlarni tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun muhim bo’lgan


Byudjetdan tashqari fondlarni tashkil etilishining muvofiqligini ta’minlovchi yana bir muhim

omil – bu byudjet taqchilligidir. Xarajatlarni daromaddan o’sib ketishi kuchayishiga moliyaviy

resurslarni faqat qidirib topishda emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan tushgan

mablag’larni qayta guruxlanishini xam talab etadi. Va nihoyat, xo’jalik yuritishning va

xususiylashtirishning ko’p qirrali shakllari, byudjet shakllari bilan bir qatorda jamiyatda pul

mablag’larni qayta taqsimlashni yangi usullarini qo’llash zaruriyatini qat’iy talab etadi.

Byudjetdan tashqari fondlar dastlab, mahsus fondlar shaklida yoki byudjet kelib chiqqunga

qadar mahsus hisoblar shaklida paydo bo’lgan. Hukumat o’zining faoliyatining kengayishi bilan

ularni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’larni talab etuvchi yangi xarajatlarga ehtiyoj

sezardi. Bu mablag’lar mahsus maqsadlar uchun mo’ljallangan alohida fondlarda yig’ilar edi. Bu

fondlar qoidaga ko’ra vaqtinchalik xarakterga edi. Davlatning rejalashtirgan tadbirlarini amalga

oshirib bo’lganidan keyin ushbu fondlar o’z faoliyatini to’xtatar edi. Shu bilan bog’liq ravishda

fondlar soni doimiy o’zgarib turar edi.

Markazlashgan davlatning barqarorlashishi bilan birgalikda mahsus fondlarni

muvofiqlashtirish davri boshlandi. Turli fondlarni birlashtirilishi asosida davlat byudjeti tuzildi.

Bugungi kunda byudjet bilan bir qatorda byudjetdan tashqari fondlarning ahamiyati ortib

bormoqda. Byudjetdan tashqari fondlarga badallarni to’lovchi sifatida yuridik va jismoniy shaxslar

(tadbirkorlar)-ijtimoiy kafolatlarning iste’molchilari hisoblanar ekan, to’lovlar va fondlar pul

mablag’larining taqsimlanishi mamlakatning barcha fuqarolariga ta’luqli bo’ladi va shuning uchun

ham byudjetdan tashqari fondlar samarali faoliyat ko’rsatishida ularning qiziqishlari kuzatiladi.

Shunday qilib, byudjetdan tashqari fondlar – davlat organlari tomonidan milliy daromadni

aholining ma’lum ijtimoiy guruhlari foydasiga qayta taqsimlashning bir usulidir (1-chizma).

10.1-chizma

Byudjetdan tashqari fondlarning mohiyati46

Davlat o’z tadbirlarini moliyalashtirish uchunaholi daromadlarining bir qismini fondlarga

jalb etadi.

Byudjetdan tashqari fondlar ikkita asosiy vazifani bajaradi:

• iqtisodiyotning muhim tarmoqlarini qo’shimcha mablag’lar Bilan ta’minlash;

• aholi uchun ijtimoiy xizmatlarni kengaytirish.

Byudjetdan tashqari fondlar moliya tizimining bir bug’ini bo’lishi bilan birgalikda bir necha

xususiyatlarni o’zida kasb ettiradi:

• xukumat va boshqaruv organlari tomonidan rejalashtiriladi hamda qat’iy maqsadli

yo’naltirilgan bo’ladi;

• fondlar mablag’laridan byudjetga kiritilmagan davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun

foydalaniladi;

• asosan yuridik va jismoniy shaxslarning ajratmalari asosida shakllantiriladi;

• fondlarga sug’urta badallari va ularni to’lashda yuzaga keladigan o’zaro aloqalar soliqli

xarakterga ega, badallar tarifi davlat tomonidan belgilanadi va majburiy xisoblanadi;

• fondlar pul mablag’lari davlat qaramog’ida bo’lib, ular byudjetlar, shuningdek boshqa

fondlar tarkibiga kirmaydi hamda qonun xujjatlarida e’tirof etilmagan maqsadlarda ishlatilmaydi;

46

Nurmuxamedova B., Kabirova N. Finansi. T:, Izdatelskiy dom “Tasvir”, 2008. 75 b.

BY

uD

JETD

AN

TA

ShQ

AR

I FO

ND

LAR

ma’lum bir ijtimoiy guruhlar va aholi tabaqalari manfaatlari uchun milliy daromadni qayta taqsimlashning bir usuli

umumdavlat yoki hududiy ahamiyatidagi aniq ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun mamlakat moliyaviy resurslarini qayta taqsimlash

va foydalanishning maxsus shakli

davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida moliyaviy resurslardan

qat’iy maqsadli foydalanishning shakli

• fondlar mablag’laridan foydalanish ko’rsatmaga asosan foydalaniladi.

Byudjetdan tashqari fondlar - davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat

ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida moliyaviy resurslardan qat’iy

maqsadli foydalanishning shaklidir.

1992 yilda O’zbekiston Respublikasi moliya tizimida bir necha davlat byudjetdan tashqari

maqsadli jamg’armalari tashkil etildi va faoliyat yurita boshladi, ulardan asosiylari bo’lib:

Bandlikka ko’maklashuvchi jamg’arma, Mineral-xom ashyo resurslarini tiklash fondi, Respublika

yo’l fondi, Ijimoiy sug’urta fondi, Kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi fondi. Ularning har

biri ma’lum vazifalarni hal etish uchun tashkil etilgan. Bandlikka ko’maklashuvchi jamg’arma

ishsizlik masalalarini hal etardi; Mineral-xom ashyo resurslarini tiklash fondi mineral- xom ashyo

bazalarini rivojlantirish uchun mablag’larni jalb etar edi; Yul fondi O’zbekiston xududida

avtotransport kommunikatsiyalarini rivojlantirish va ularni qo’llab quvvatlash muammolarini hal

etar edi; Ijtimoiy sug’urta fondi ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug’urta uchun yo’naltirilar edi;

Kasaba uyushmalar federatsiyasi kengashi fondi ishlovchi shaxslar huquqlarini ta’minlash

vazifasini bajarish uchun tuzulgan.

O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining rivojlangan dav-latlar darajasi tomon taraqqiyotini

ta’minlash pensiya ta’mi-noti tizimini tubdan isloh qilishni talab etadiki, u ijtimoiy sug’urta

funktsiyasini bajaradi va nodavlat muassasalar rolini oshirishni va shu bilan birga majburiylik va

bir-damlik shartlari saqlanib qolishini taqazo etadi. Bunda pen-siya sug’urtasi tizimining islohotlari

amaldagi pensiyalarni moliyalashtirish tamoyilidan mehnatkashlarni majburiy pensiya

jamg’armalari hisobidan moliyalashtirishga o’tilishi bilan birga borish lozim.

Ijtimoiy pensiya tizimining takomillashtirishga muhtoj jihatlari qatoriga tashkiliy va

moliyaviy masalalar ham kiradi. Pensiya tizimini nomarkazlashtirish va bozor iqtisodiyotiga xos

tizimini shakllantirish mehnat qobiliyatini yo’qotishni moliya-viy qoplash tizimni ishlab chiqish

bilan birgalikda sifatli ijtimoiy xizmatlarni ta’minlash va ijtimoiy infratuzilmani vujudga

keltirishni taqozo etadi.

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi davlat tomonidan jamiyat ehtiyojlarini mustaqil,

kompleks ravishda xarajat qilish uchun jalb etilgan mablag’larni qayta taqsimlash va ulardan

foydalanish bilan bog’liq munosabatlardir. Mamlakatda bugungi kunda amalga oshirilgan chora-

tadbirlar pensiya tizimining quyi-dagi moliyaviy muammolarni to’liq hal qilish imkonini ber-

mayapti:

pensiya jamg’armasiga majburiy badallarni o’z vaqtida to’-lamaslik;

pensiya jamg’armasi mablag’laridan maqsadga muvofiq bo’l-magan nafaqalar to’lash

amaliyotining davom etayotganligi;

imtiyozli pensiya oluvchilar sonining ortib borayotganligi;

tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar soni ortgani bilan, ularning jamg’armada

kam ishtirok etayotganligi;

mehnatga layoqatli aholining barchasi mazkur jamg’arma mablag’larini shakllantirishda

ishtirok etmayotganligi.

Xorijiy mamlakatlardagi modellarda byudjetdan tashqari pensiya fondlari jamg’arib

boriladigan xususiy pensiya tizi-mi, davlat ijtimoiy sug’urta fondlari, majburiy tibbiy sug’urta

fondlari, aholi bandligi fondlari ko’rinishida ifoda-lanadi.

Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarining pensiya tizimidagi asosiy muammolari bir

xil: ular pensiyaga chiqish yoshi-ning barvaqtligi, byudjetga daromadlarning to’liq tushmasligi,

pensiya to’lovlari uchun xarajatlarning kattaligi, imtiyozli pensiyalarning mavjudligi, pensiyalarga

inflyatsiyaning ta’siridan iborat. Aholining qarishi, tug’ilishning kamayishi kabi demo-grafik

muammolar aholining faol qismi bilan pensionerlar o’rta-sidagi nisbatning buzilishiga olib kelsa,

inflyatsiyaning yuqori darajasi ishsizlikning ko’payishi, davlat byudjeti taqchilligi kabi iqtisodiy

omillarga kuchli ta’sir etadi.

Ma’lumki, pensiya to’lovlari «avlodlar birdamligi» tamoyi-liga asoslangan, yani pensiyalar

ishlayotganlarning badallari hisobiga to’lab boriladi. Shuning uchun pensionerlar va ish-layotgan

fuqarolar soni o’rtasida ma’lum bir muvozanat bo’lishi kerak. Lekin respublikamizdagi

demografik holat va ishsizlar sonining ortib borishi natijasida kelajakda bu muvozanat buzilishi

mumkin.

Mustaqillikka erishgan mamlakatlar pensiya tizimida o’tka-zilayotgan islohotlarga yordam

berish maqsadida Londondagi iqti-sod maktabida Pol Jonson tomonidan kompyuterda ushbu tizim-

ni takomillashtirishning modeli yaratildi. Bu model Jahon bankining Iqtisodiy rivojlantirish

institutini konsultant-lari tomonidan Qozog’iston Respublikasida sinab ko’rildi. Taq-dim qilingan

model yordamida 1995 yildan 2075 yilgacha yillik prognozlar qilindi, ushbu model yordamida har

xil parametrlar va kombinatsiyalar bilan kelgusi davrlar uchun xulosalar qilish imkoni yaratiladi.

Mazkur model ikkilamchi pensiya fondlarini jalb qilish yo’li bilan pensiya tizimini

fundamental qayta qurish yo’lini ko’rsatdi. Modelda Jahon banki ma’lumotlari asosidagi aholi

tarkibi o’zgarmas element bo’ladi. Pensionerlarning umumiy soni, badal to’lovchilarning soni,

o’rtacha ish haqi, o’rtacha pensiya miqdori, pensiyani moliyalashtirish uchun kerak bo’ladigan

ajratmalar stavkasi o’zgaradi. Agar shu parametrlar har yilga kiritilsa, 2075 yilgacha bo’lgan davr

uchun tahlil natijalarini olish mumkin.

Mazkur modelda xulosa sifatida har yilgi pensiya tizi-mini moliyalashtirish uchun kerak

bo’ladigan badal stavkalari, pensionerlar bilan badal to’lovchilar o’rtasidagi munosabat, har yilgi

pensiyalarning boshlang’ich yildagi pensiyaga nisbatan real qiymati, har yilgi davlat, xususiy va

kombinatsiyalashgan tizim-dagi o’rtacha pensiya miqdori, badal stavkalari kabi ma’lumotlar

aniqlanadi. Shu o’rinda Jahon banki mutaxassislarining ba’zi takliflari asosida pensiya yoshini

asta-sekin erkaklar uchun 65 yoshga, ayollar uchun 60 yoshga ko’tarish ko’zda tutilgan.

Yuqorida aytib o’tilganidek, rivojlangan mamlakatlarda dav-lat pensiya ta’minoti tizimi bilan

bir qatorda davlat tasar-rufida bo’lmagan xususiy pensiya ta’minoti ham mavjud bo’lgan. Uning

zarurligi quyidagi ikki asosiy sabablardan kelib chiqadi.

Birinchidan, bozor munosabatlari va demokratiya fuqaro-larga ko’proq erkinlik va davlat

tasarrufidan mustaqilroq bo’lish imkonini berish bilan bir qatorda, ularga o’z hayotlarini

farovonlashtirish, shu jumladan, ijtimoiy jihatdan ta’minla-nish borasida katta mas’uliyat yuklaydi.

Ikkinchidan, har bir davlatning, u qanchalik rivojlangan va boy bo’lishidan qat’iy nazar,

moliyaviy imkoniyatlarining chegarasi mavjud. Davlat fuqarolarni, ular mehnat qobiliyat-larini

yo’qotgunlariga qadar bo’lgan ijtimoiy himoyalanganlik darajasida ijtimoiy ta’minlash imkoniga

ega emas. Shuning uchun har bir davlat fuqarolarning ijtimoiy ta’minlanganlik darajasini o’z

imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Amaldagi pensiya tizimi keskin islohotlarni jadal

davom et-tirish, Pensiya jag’armasi balansida yuzaga keladigan taqchil-likni bartaraf qilish va

ijobiy qoldiqqa erishish imkoniyat-larini beradi.

Ko’pgina mamlakatlar o’tish davri iqtisodiyotida bir qator pensiya islohotlarini amalga

oshirdilar. Chexiyada pensiya bilan ta’minlashni isloh qilishning asosiy yo’nalishlari zararli va

og’ir mehnat uchun imtiyozlarni bekor qilish, ish yurituvchilarning sug’urta qilingan badallariga

qo’shimcha badallar kiritish, to’lan-gan badallar va olingan pensiyalar o’rtasidagi aloqani

kuchayti-rish, ko’p rejali sug’urta tizimini rivojlantirish, individual pensiya rejalari imkoniyatlarini

kengaytirish, pensiya yoshini erkaklar va ayollar uchun 2015-2020 yillarda 65 yoshgacha

oshirishdan iborat edi. «Qozog’istonda amalga oshirilayotgan pensiya islohot-lari tezkor, keskin va

samaraliligi bilan ajralib turadi. Islohotlar natijasi bilan tizim tarkibi uch yil davomida ishlab

chiqilib, qabul qilindi. Davlat pensiya islohotlarini maqsadli yo’naltirishga intilsa va e’tiborni uni

amalda tatbiq etishga qaratsa, xalqaro texnik yordam tashkilotlari (USAID) va xalqaro kredit

agentliklari bilan hamkorlikdan qanday natijalarga erishish mumkinligini ifodalaydi»1. Ayni

paytda pensiya islo-hoti bo’yicha erishilgan yutuqlar, shuningdek, u bilan bog’liq muam-molar va

kelajakda yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar muhokama qilinmoqda.

XIX asrning 90-yillari va XX asrning 20-yillari oxirigacha bo’lgan davrni pensiya tizimi

rivojlanishining birinchi bosqichi deyish mumkin. Dastlabki pensiya jamg’armalari sug’urta

1 Pavlov S. Finansovo-ekonomicheskaya politika Kazaxstana v usloviyax transformatsii ekonomiki. // Vestnik

Kazaxstana. Almata. 2005. №7. -3str.

badallari ko’rinishida shakllangan. Ishlovchining sug’urta badallarini to’lash imkoniyati uning bu

tizimda ishtirok etishini ta’minlab bergan. Shu tufayli unda ishtirok etish faqat ishlaydigan erkaklar

va ularning oila a’zolari bilan chegaralangan. Shunday qilib, pensiya olish huquqi sug’urtalangan

shaxsning badallar to’lashining aniq shartlari bilan uzviy bog’langan holda tizimning qamrab olish

so-hasi cheklangan bo’lib, to’lanadigan pensiya miqdori yuqori bo’lmagan.

Birinchi bosqichning muhim jihati, o’zaro yordam va fuqaro-larga tibbiy xizmat ko’rsatilishi

bo’ldi. Bu boradagi tarixiy qadam XIX asrning oxirida qo’yildi, ya’ni Bismark boshqarayotgan

Germaniya hukumati sanoatda ishlovchilar uchun majburiy ijti-moiy sug’urta tizimini kiritdi. Bu

tizim kasallik bo’yicha (1883y), ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar ro’y bergan holat-larda

(1884y), nogironlik va qarilik (1889y) bo’yicha ta’mi-notlarni o’z ichiga oldi (LAYG) 2

.

Germaniyaning pensiya tizimiga oid qonun hujjatlarida pen-siya miqdorining hisoblanishiga

alohida e’tibor beriladi. Qisqa qilib aytganda, oylik pensiya miqdorini fond daromadlariga

to’langan vznosga bog’liqligini quyidagi formulada ko’rish mumkin.

Pensiya miqdori =

sug’urta vznoslarining koeffitsienti x pensiya turlarining faktorlari x yosh faktori x

oylik pensiyaning hozirgi qiymati

«Har yili sug’urta biografiyasida ishlovchilar sug’urta vznos-lari bilan «pensiya

koeffitsientlari»ga erishadilar. Yillik ish haqi bilan pensiya hisobraqamiga to’langan yillik vznoslar

nisbati aniqlanadi. Pensiya yoshiga etganda individual pensiya miqdorini belgilashda yillar

bo’yicha fondda jamg’arilgan mab-lag’lar asosiy ko’rsatkich hisoblanadi»1. XX asrning boshlarida

Germaniya tajribasida jiddiy ijtimoiy muammolar paydo bo’lgan ishchilar sinfining o’sib

borayotgan talablari bilan to’qnash kelgan boshqa Evropa mamlakatlariga murojaat qildilar.

Fapb mamlakatlari asta-sekin ijtimoiy himoya tizimining samaradorligini oshirib bordilar.

1919 yildan boshlab Anglo-Sakson va Skandinaviya mamlakatlari milliy qonunchiligiga qarilik

bo’yicha nafaqa, ko’zi ojizlarga va ba’zi hollarda mehnatga layoqatsizlik bo’yicha yordam bilan

ta’minlovchi tashkilotlarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlovchi beg’araz tizim kiritildi.

Evropada 30-yillargacha qo’llanilayotgan ijtimoiy ta’minotning majburiy tizimini qamrab olish

darajasi nisbatan past bo’ldi, xususan, qishloq xo’jaligida band bo’lgan shaxslar, uyda ishlov-

chilar, uy xizmatchisi va oq yoqalilar, uning harakat doirasidan chiqarib tashlandi. Kimning ish

haqi ma’lum miqdor darajadan oshmasa, shu ishlovchilarga majburiy yordam ko’rsatilgan. Pensiya

tizimi tomonidan kasallik bo’yicha ko’rsatiladigan tibbiy yordam diapazoni va nafaqa miqdori

nihoyatda chegaralangan edi. 30-yil-lar boshida jahonda iqtisodiy inqiroz ishlovchilarni ijtimoiy

himoya qilish tizimi rivojlanishida yangi davrni boshlab berdi, ijtimoiy qonunchilikning harakat

doirasini kengaytirishga turtki bo’ldi va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlariga aralashuvini

taqozo eta boshladi. Shu tariqa ijtimoiy pensiya ta’minotining milliy tizimi to’la shakllanib,

ijtimoiy himoya tizimi rivojlanishining ikkinchi bosqichiga o’tildi. Ikkinchi bosqichning muhim

xususiyati, hukmron doiralar strategiyasi ish-chilar harakati bilan munosabatda ijtimoiy hamkorlik

tomoniga burildi va ijtimoiy himoya tizimi evolyutsiyasining ikkinchi bosqichi jamoaviy-

shartnomali deb ataldi. Mazkur shartnomaga muvofiq davlat nogironlar, ishsizlar va qariyalarning

ijtimoiy ta’minotini moliyalashtirishda qator majburiyatlarni o’z zimma-siga oldi. Ijtimoiy pensiya

tizimining shakllanishi va rivoj-lanish jarayonida ishlovchilarning ijtimoiy himoyasi uchun

moliya-lashtirish manbalari shakllantirilib borildi. Ijtimoiy pensiya tizimini shakllantirishning

dastlabki bosqichidayoq, pensiya oluv-chi shaxslarning o’zlari badal to’lay boshladilar.

Ishlovchilarga to’lanadigan pensiya ularga beriladigan yordam emas, balki, ular-ning huquqlarini

2 Qarang. Reichsgesetz betreffend die inyalidits und Alterssicherung yom 22.06/1889-(LAYG)». Reyxovskiy zakon po

obespecheniyu v sluchae invalidnosti i po starosti. On bil prizvan dat pravo rabochemu pretendovat na pensiyu, esli on

stanovilsya invalidom ili star». 1 Kaldibekova K., Mika T., Rodionova N. Pensii pereselentsam v Germanii vchera i segodnya. // Sotsialniy vestnik.

Moskva. 2008. №1. -52str.

ro’yobga chiqarish shaklidir.Jamg’arib borilgan badallar esa nafaqa oluvchining moddiy ahvolini

yaxshilash uchun olingan mablag’dir. Fuqarolardan olinadigan majburiy badallar ularni kelajaklari

uchun jamg’arma yig’ishga rag’batlantirdi. Ijtimoiy pensiya tarkibida individual jamg’armalar

salmog’i asosiy o’rinni egallay boshladi. Shuningdek, badallarni to’lash ushbu tizimda

qatnashayotgan shaxslarga ijtimoiy pensiya das-turini boshqarishda ishtirok etish huquqini berdi.

Polshada 1994 yilda turli xil mutaxassislikda ishlayot-gan shaxslar tomonidan olinadigan

pensiyalar miqdoridagi farqlarni bekor qilishni ko’zda tutuvchi pensiyalarning yangi formulasi

joriy etildi. Daromadlar asosini hisoblayotganda ishlatiladigan ish staji oshirildi, maksimal pensiya

miqdori kamaytirildi. Ruminiyada 1992 yilda erta pensiyaga chiqishni ko’zda tutadigan

mutaxassisliklar bo’yicha ishlayotgan shaxs-larning badal stavkasi oshirildi. Bolgariyada ham

1991 yilda erta pensiyaga chiqish xuquqini beradigan shaxslar uchun badal stavkasi, 1992 yilda

pensiyaga chiqishning minimal yoshi oshiril-di. Erta pensiyaga chiqish xuquqiga ega bo’lgan

ishchilar soni qis-qartirildiki, ushbu tadbirlar orqali pensiya yoshidagi kishilar ham ishlashni

davom ettirdilar. Vengriyada 1992 yilda badal-larning eng yuqori chegarasi belgilandi, badallar

kiritiladi-gan minimal muddat oshirildi. Pensiyalarni indeksatsiya qilish tizimi o’zgartirildi va

ijtimoiy sug’urtaning mustaqil fondi tashkil etildi.

Chili eski pensiya tizimini isloh qilishni yangi tizimga o’tish bilan bir vaqtda olib borgan

mamlakatlardan biridir. Asosiy muammo shunda ediki, davlat pensiya ta’minoti bo’yicha qarzlarni

yangi xususiy majburiy jamg’armalarni tashkil qi-lish bilan bir qatorda davlat pensiya fondiga

tushumlarni qis-qartirish sharoitida olib borishi kerak edi. Ijtimoiy ta’mi-not doirasidagi qarzlar

o’z ichiga yangi tizim joriy etgan vaqtda pensiyaga chiqqanlarning pensiyasini (1 kategoriya), hali

pensiyaga chiqmagan, lekin yaqinda isloh qilingan eski tizim ishtirokchilari sifatida qolishni

istagan ishlovchilarning pensiyasini (2 kategoriya), yangi tizim ishtirokchilari bo’lishga qaror

qilgan ishlovchi aholining pensiyasini (3 kategoriya) o’z ichiga oladi. Birinchi va ikkinchi

kategoriyadagi qarzlar davlat byudjeti mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladi. Uchinchi kate-

goriya pensiyasi bo’yicha qarzlar masalasi pensiya obligatsiya-larini chiqarish yo’li bilan hal

etiladi. Ushbu obligatsiyalar kafolatli hisoblanadi, 4% miqdorida foyda keltiradi va ega-lari

pensiyaga chiqqandan so’ng majburiy tartibda ochila-digan jamg’arma hisobraqamlariga

o’tkaziladigan bir vaqtli to’lov summalariga almashtirilishi mumkin”. Chili hukumati ushbu

tadbirni o’tkazish bilan 70-80 yillar davlat byudjetidagi byudjet taqchilligining katta qismini

pensiya tizimi doirasida qopladi.

AQShda 1974 yilda Kongress yollanma xizmatchi pensiya daro-madining muhofazasi haqida

qonun chiqardi, unga binoan xusu-siy pensiya rejalari uchun mezonlar o’rnatildi, federal bo’lim

maqomidagi Pensiya Daromadlarini Kafolatlash Korporatsiyasi ularni tatbiq etishga ko’maklashdi.

Xususiy pensiya rejalari korporatsiyadan sug’urta xarid qiladigan, kompaniya pensiya to’-lay

olmasa, uni korporatsiya to’laydigan bo’ldi.

Federal pensiya tizimlarining eng yirigi - AQSh Fuqaro Xizmati Pensiya tizimiga ham,

federal yollanma xizmatchilarga ham hukumat tomonidan mablag’ ajratiladi. Qo’shimcha ravishda

ishga yollanuvchi fuqarolar, pensiya bilan ta’minlanmaydigan va o’z pensiya rejalari xizmatlariga

yarasha to’lanmasligiga ishon-ganlar o’z daromadlarining bir qismini maxsus shaxsiy pensiya

hisobiga ajratadi. Shaxsiy pensiya hisoblari banklar, jamg’ar-ma va qarz uyushmalari, kredit

ittifoqlari, sug’urta kompaniya-lari kabi moliyaviy institutlar tomonidan boshqariladi. Fede-ral

hukumat bu reja xizmatidan foydalanuvchi shaxslarga daro-mad solig’i bo’yicha imtiyozlar berish

orqali madad beradi. Shax-siy pensiya hisobiga qo’yilgan mablag’lar foyda foizni barpo etadi, u

o’z-o’zidan hisobga qo’shilib boraveradi. Shaxsiy pensiya xisobidagi foydaga, undan pul

chiqarilmaguncha, soliqlar solin-maydi.

Yangi pensiya tizimini tashkil etishda jahonga mashhur Ger-maniya va Chili modellari

andoza sifatida tanlanmoqda. Pensiya ta’minotining ikki bazaviy modeli taqsimot-tortiluvchi va

kapitallashgan modellaridir. Mashhur venger iqtisodchisi Ya. Kornai taqsimot va kapitallashgan

pensiya tizimlari o’rtasi-dagi farqlar mohiyatini asoslab berdi. Ular o’rtasidagi farq qisman

moliyalashtirish texnikasida yuzaga chiqadi. Taqsimot modeli pensionerlarni hozirgi vaqtda

amalda bo’lgan aholi-ning iqtisodiy faol qatlami hisobiga ta’minlaydi. Pensiya tizimining

kapitallashgan modeli taqsimotdan farqli ravishda insonning o’z mehnati va pensiya jamg’arilishi

natijalari bilan uzviy bog’liq.

Germaniyada taqsimot pensiya tizimi 1891 yilda joriy qi-lingan bo’lib, o’sha davrdan

hozirgacha uning turli ko’rinish-lari Evropa mamlakatlarida, Vengriyada va MDH davlatlarida

qo’llanilmoqda. Germaniyaning pensiya tizimidagi taqsimot-tor-tiluvchi modeli sxemasiga ko’ra

aholining iqtisodiy faol qat-lami tomonidan to’langan majburiy pensiya badallari hisobidan

pensiya xarajatlari shakllanadi va aholining iqtisodiy faol qatlamlari o’rtasida taqsimlanadi.

Boshqacha qilib aytganda, joriy pensiya xarajatlari joriy daromadlar xisobidan qopla-nadi. Ushbu

tizim avlodlar birdamligi asosida qurilgan. Bir avlod ichida esa, daromadlar aholining alohida

ijtimoiy gu-ruhlari o’rtasida tabaqalandi. Germaniyada to’lov intizomini rag’batlantiruvchi ball

tizimi taqsimot modelini to’ldiradi.

Chili modeli-kapitallashgan model. Ushbu model erkin bozor islohotlari doirasida Chili

mutaxassislari tomonidan ishlab chiqildi. 1981 yilda e’lon qilingan farmonga ko’ra, shu kundan

boshlab mehnat munosabatlarida ishtirok etgan har bir kishi uchun davlat pensiya ta’minoti bekor

qilindi, bir vaqtning o’zida ular xususiy pensiya fondlarining mijoziga aylandi.

Kapitallashgan model sxemasi kuyidagicha: pensiya badal-larini investitsiya qilishdan va

to’plashdan xosil bo’lgan kapi-tal pensiya xarajatlarini qoplashga yo’naltiriladi. Pensiya badallari

kapital to’lovchining shaxsiy hisobraqamida hisobga olib boriladi. Ushbu hisobraqamni pensiya

fondlari yoki pensiya kassalari, sug’urta kassalari yoki banklar yuritadi. Pensiya mab-lag’larini

tizimli investitsiya qilish bilan ushbu institutlar investitsiya daromadlariga ega bo’ladi. Kapital

yoki yig’ilgan pensiya badallari summasi ularni investitsiya qilishdan olin-gan daromad pensiya

fondi faoliyati xarajatlari, natijasida kapitallashgan pensiyaning moliyaviy manbasidir. Avlodlar

birdamligi asosida qurilgan taqsimot modelidan farqli ravishda kapitallashgan model sug’urta

tamoyiliga asoslanadi. Kapitallashgan model «Chili modeli» nomi bilan xalqaro miqyosda

mashhur.

Pensiya tizimiga davlat byudjetidan YaIMning 4 foizi miq-dorida moliyaviy yordam beriladi.

Mazkur yordamning man-balari byudjetning daromadlaridan mablag’ berish, xususiy su-

g’urtachilar o’rtasida sotilgan davlat obligatsiyalari, jismo-niy shaxslar daromadiga soliqning

stavkasini oshirish, dav-lat mulkini sotish va xususiylashtirishdan keladigan daro-madlardan

iborat.

Kapitallashgan pensiya modeli davlat pensiyasiga qara-ganda o’rtacha 30 foizga yuqori

bo’lgan pensiya miqdorini ta’min-laydi. 2000 yilda xususiy pensiya fondlarining jami aktivlari

summasi YaIMga nisbatan 40 foizni tashkil etdi, 2020 yilga borib esa bu daraja 130 foizga etishi

mumkin. Chili modeli-ning umum tan olingan ijobiy tomoni shundaki, u bu model XPJlarining

rivojlanishi tufayli milliy kapital bozori-ning shakllanishiga ko’maklashadi. XPJlari o’z faoliyati

davomida tizimli ravishda o’z xarajatlarini kamaytirib bormoqda. Bu ko’r-satkich XPJlarining

iqtisod va hayotiylik darajasining yuqori-ligidan darak beradi. XPJlar institutsional investorlar sifa-

tida mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli darajada ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Yuqori jamg’arish

qobiliyatining mavjudligi, mu-vaffaqiyatli investitsiyalar tufayli XPJlarning yirik mablag’-lari

iqtisodiyotga yo’naltirilib, mamlakatning investitsion salo-hiyatining oshishiga va barqaror

iqtisodiy o’sishini ta’minlashga ko’maklashmoqda.

Kapitallashgan model shaxsiy pensiya jamg’armalarini, band-likni ta’minlashda, to’lov

intizomini oshirishda kuchli manfa-atdorlikni yuzaga keltiradi. Kapitallashgan Chili pensiya mode-

lining ijobiy va salbiy tomonlari qator G’arbiy Evropa mamla-katlarida eskirgan taqsimot modelini

isloh qilishda inobatga olinmoqda, natijada taqsimot elementlari saqlab qolingan va kapitallashgan

model tamoyillarini o’z ichiga olgan o’ziga xos aralash pensiya tizimi vujudga keldi. Bu tizim:

«Pensiyaga chiqish yoshini bosqichma-bosqich oshirishdan iborat. Pensiyaga chiqish yoshi 65

yoshgacha ko’tarish ishlovchilar va badal to’lovchilarning zima-siga tushadigan og’irlikni

kamaytiradi. Agar pensiya yoshini oshiril-masa, 2025 yilda 10 ta badal to’lovchiga 8 pensioner,

2050 yilda 11 pen-sioner to’g’ri keladi. Pensiyaga chiqish 65 yoshgacha oshirilsa, 2025 yilda 10

to’lovchiga 7 pensioner, 2050 yilda 9 pensioner to’g’-ri keladi. Ayollar va erkaklarning pensiyaga

chiqish yoshini teng-lashtirish Evropa Hamkorligining talabiga rioya qilishgina emas, mamlakatda

«gender teng»ligini ta’minlash va davlat pensiya ta’minoti tizimini moliyalashtirish og’irligini

kamaytirish imkonini beradi»1.

Rossiya Federatsiyasining 1995 yildagi «Nodavlat Pensiya fondlari faoliyatini litsenziyalash

va Nodavlat Pensiya fondi aktivlarini boshqarish vakolatlari haqida Nizomni tasdiqlash

to’g’risida»gi qarori qabul qilinishi bilan Rossiyada nodavlat pensiya ta’minoti tizimini

rivojlantirishning ikkinchi bosqichi (1995-2001yy) boshlandi. Mazkur hujjat nodavlat pensiya

ta’mi-noti tizimida davlat nazoratini kuchaytirish uchun asos bo’ldi. Fond muassislarining

hujjatlari ro’yxatdan o’tkazildi va litsen-ziya berila boshlandi. «Shunda ma’lum bo’ldiki, agar

ilgari kor-xonalarda bir xil kasbdagi xodimlar mablag’laridan shakllan-tirilgan fondlarda

xodimlarning atigi 10 foizi qatnashgan bo’lsa, 1995-1996 yillarda har bir yirik tashkilot xususiy

noda-vlat fond shakllantirishga harakat qildi. Bu esa fondlarning sonini tezlik bilan oshishiga

yordam berdi, 1996 yilda fond-larning soni 26 tadan 252 taga etdi. Shunday qilib, 1996 yilning

oxirida to’langan pensiya badallarining 87 foizi korxonalar, firma va tashkilotlarga to’g’ri keldi, 13

foizini 300000 ortiq jismoniy shaxslar to’ladi»1. «1998 yilda nodavlat pensiya fondi mablag’lari

yanada kontsentratsiyalasha boshladi. Moliya-sanoat guruhlari, yirik tashkilotlar va bitta

tarmoqdagi bir nechta korxonalardan tuzilgan fondlar liderlik qila boshladi. Bular jumlasiga

«Surg’utneftegaz JPF» (1,9 mlrd. rubl), «LUKoyl-Grant» (1,5 mlrd. rubl), «Gazfond» (1,3 mlrd.

rubl), «Elekto-enegetika» (302 mln), «Ugol» (205 mln), «Gaz» (107 mln), «Teplo» (60 mln),

«AvtoVAZ» (56 mln)» kiradi. Bu fondlar misolida korporativ fondlar shakllantirildi, mablag’lar

xodimlarni rag’batlantirish uchun ishlatildi. Pensiya yordamida xodimlarni qo’shimcha

rag’batlantirib, badal to’lovchilarni o’ziga bog’lab oldi»2.

O’zbekiston Respublikasida ham pensiya tizimining ko’shimcha korporativ, kollektiv va

xususiy turlarini shakllantirishni rag’-batlantirish kerak

2. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotining zaruriyatligi

Bozor iqtisodiyotining eng muhim shartlaridan biri har bir shaxsning o’z manfaatlarini

birinchi navbatda himoya qilishi, o’z imkoniyatlarini ifodalashidir. Davlat fuqarolar o’z turmush

darajalarini oshirishlari uchun ularga tegishli qonunlar tizimi orqali zarur shart-sharoitlar va

imkoniyatlar yaratishi va ularning bu boradagi intilishlarini qo’llab-quvvatlashi lozim. Bozor

munosabatlari rivojlanishi, iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlari o’rtasidagi o’zaro nisbat

o’zgarib borgan sari bu ikki omil, albatta, ijtimoiy ta’minot tizimiga o’z ta’sirini ko’r-satishi kerak.

Jahon tajribasida pensiya ta’minotini moliyalashtirish va boshqarish mexanizmining uch xil

turi ko’p uchraydi.

1. Barcha mamlakatlarda keng tarqalgan joriy tushumlardan moliyalashtiriladigan davlat

transfert dasturlarini amalga oshirish.

2. Ixtiyoriy va majburiy shaxsiy jamg’arma rejalarini amalga oshirish (ixtiyoriy yakka

jamg’armalar barcha mamlakatlarda mavjud soliq rag’batlari bilan mustahkamlanadi, bunda

1 Audryus Bitinas. Prichini reform pensionnoy sistemi sovremennoy Litvi. // Sotsialniy vestnik, Moskva. 2007. №5. -

13str. 1 Zotov I. Rol NPF v realizatsii novoy modeli pensionnogo obespecheniya. // Chelovek i Trud. Moskva. 2002. №11. -

20str. 2 Mixaylov A., Mudrakov V.I. Vse, chto vi xotite znat o negosudarstvennix pensionnix fondax. Moskva. Izdatelstvo

Graliya. 2001. №11. -42str.

ishlovchilar va pensionerlar o’z jamg’armalari bo’yicha investitsion tavakkalchi-likka yo’l

qo’yadi).

3. Iqtisodiy inqirozdan inflyatsiyadan, jamg’armalarni yo’qo-tishga va qadrsizlanishga olib

keladigan investitsion risklardan himoya qiladigan sug’urta tizimini rivojlantirish.

Mamlakatimizda jamg’arib boriladigan pensiya tizimining tashkil etilishi jamiyatda ijtimoiy

adolatni ta’minlash, siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va ta’minlab turishning asosiy shart-

sharoitlaridan biridir degan xulosaga kelish mumkin.

Pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni tezlikda amalga oshirib bo’lmaydi, ularni

respublikamizda boshqa islohot-lar bilan jumladan, mehnat bozoridagi, soliq tizimidagi, moliya va

kredit tizimidagi islohotlar bilan birgalikda amalga oshi-rish lozim. Pensiya tizimini

moliyalashtirish bo’yicha islohot-larni amalga oshirishda milliy urf-odatlarimiz, oilalarga, qa-

riyalarga yordam e’tiborga olinishi kerak. Pensiya tizimini moliya-lashtirishda Davlat byudjetidan

moliyalashtirish saqlanib qoli-nishi lozim. Pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni har

tomonlama mukammal dasturlar orqali amalga oshirish maq-sadga muvofiq bo’ladi. Islohotlarning

bu dasturlari pensiya yoshidagi qariyalarni daromadlarini kafolatlashning samarali mexanizmiga

tayanishi zarur.

O’zbekiston Respublikasida kuchli ijtimoiy siyosat olib bori-lar ekan, pensiya ta’minoti

tizimini takomillashtirish muammo-lariga alohida e’tibor beriladi. 2003-2009 yillarda o’rtacha

pen-siya miqdorini oshirish vazifasini bajariladi.

Pensiya jamg’armalarining mohiyatini belgilashda uch yondashuv ko’rsatiladi, ya’ni uning

ijtimoiy ta’minot uchun mo’ljallangan mablag’lar ekanligi; mustaqil moliya-kredit tashkiloti;

ijtimoiy yo’nalishdagi byudjetdan tashqari jamg’arma ekanligi e’tirof etiladi

Pensiya jamg’armalarini fuqarolar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning majburiy va

ixtiyoriy jamg’arma badallari, dav-latning moliyaviy ishtiroki asosida shakllanuvchi va muayyan

jamg’arma tashkil etgan aholi toifalariga to’lovlarni amalga oshirish va ijtimoiy himoyalash uchun

mo’ljallangan mustaqil pul jamg’armalari sifatida ta’riflash imkonini beradi.

Pensiya ta’minoti moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning yirik oqimi bo’lib,

iqtisodiyotda mahsulotlar, resurslar va daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishiga,

aholining iqtisodiy faolligini rag’batlantirishga jiddiy ta’sir ko’rsata-di. Pensiya tizimi bilan

iqtisodiyotning boshqa qismlari uzviy bog’liq bo’lib, to’g’ri tashkil etilgan pensiya tizimi

iqtisodiyotni investitsiyalashning moliyaviy manbasi bo’lib xizmat qilishi mum-kin.

To’lovlarni olishga qat’iy ishonch ishlovchini mehnat unumdor-ligini oshirishga intilishini

susaytiradi, degan g’oyalar asosli emas. Ishlovchilarning pensiya jamg’armasiga to’lovlari, iqtiso-

diy nuqtai nazardan ularning ish haqining bir qismidir. U kishi kuchining qiymatiga kiradi, ammo

to’lovlar institutsional muayyan kechiktirilgan muhlatda amalga oshiriladi. Bu ishlovchilarning

pensiya jamg’armasiga qo’ygan va qaytarilishi lozim bo’lgan o’ziga xos maqsadli ulushi,

omonatidir. Yollanma ishlovchini samarali mehnatga undovchi sabablarning yuqori darajasi bir

tomondan, pensiya miqdorining tegishli yashash minimumiga nisbati, pensiya to’lovlarining xarid

imkoniyatiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomon-dan, ishlovchining malaka darajasi ishlagan davrlari

mobaynida mehnat faoliyatining intensivligi darajasiga bog’liqdir. Pensiya miqdorining mehnat

faoliyati mobaynida oladigan ish haqi miq-dori bilan bevosita bog’liqligi samarali mehnatga

rag’batlan-tirish imkonini beradi. Bu o’rinda muayyan qonuniyatni aniqlash mumkin, ya’ni

pensiya tizimi orqali himoyalash darajasi fuqaro-larning individual moliyaviy ishtirokiga to’g’ri,

daromadlarni qayta taqsimlash darajasiga teskari mutanosiblikda bo’ladi.

Davlat tomonidan amalga oshiriladigan markazlashtirilgan jamg’arish yoki ishlovchilar ish

haqining bir qismini badal ko’ri-nishida pensionerlar foydasiga undirish pensiya to’lovlari man-

baining ishonchli asosini ta’minlaydi. Bu imkoniyat nafaqat emissiya yo’li bilan, balki ijtimoiy

siyosat doirasida zaruriy hollarda ish haqi miqdorini joriy ish haqi va pensiya ajrat-malariga

taqsimlashga tegishli o’zgartirishlar kiritish yo’li bi-lan amalga oshirilishi mumkin. Tatbiq

etilayotgan avlodlar bir-damligi qayta taqsimlash tamoyiliga asoslangan bo’lib, pensiya tizimi

ishlovchilarning tegishli moliyaviy muassasalarga xususan, jamg’ariladigan pensiya

jamg’armalariga mablag’lar qo’yishini in-kor etmaydi.

Jamg’arib boriladigan pensiya tizimiga badallarni qayta taq-simlashning davlat mexanizmi

yordami bilan individuallashti-rilgan hisobraqamlardan foydalangan holda, moliyaviy ta’min-lash,

pensiya tizimini tashkil etishning o’ziga xosligi, belgilan-gan yagona badallarni hisobga olib,

pensiya miqdorini belgilash kabilar xosdir. Jamg’arib boriladigan pensiyani olish uchun muayyan

jamg’arma stajiga ega bo’lish va qonunda ko’rsatilgan pen-siya yoshiga etish zarur. Jamg’arish

tamoyiliga asoslangan pensiya tizimida badallar kapitallashtiriladi va pensiya hisobi indi-vidual

hisob asosida shakllantirilib boriladi, shaxsiy hisob-larda jamg’arilgan jamg’arma badallari

pensiya darajasini bel-gilaydi.

Jamg’ariladigan pensiya tizimlari hukumatning moliyaviy kafolatlaridan foydalanadi, ular

daromadni ta’minlash imkoni-ni beruvchi moliyaviy bozorlarning ishtirokchilariga aylanadi.

Natijada pensiya to’lovlari ishlovchilarning nafaqat pensiyaga chiqqunga qadar bo’lgan ish

haqidan, balki, mehnat faoliyati mo-baynida to’langan badallari miqdoriga foizni ifoda etadi.

Bir martalik qayta taqsimlashda pensiya tizimidan farqli ra-vishda jamg’arib boriladigan

pensiya tizimida jamg’arma badal-lari nisbatan yuqori darajada belgilanadi va tegishli zaxira fondi

shakllantiriladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi-ning qo’llanishi mavjud pensiya tizimidagi

kamchiliklarni kamay-tirish va uning afzalligini kuchaytirishga yo’naltirilgandir. Bunday tarkibni

umumlashgan uch darajali tizim shaklida tasavvur qilish mumkin:

davlat nazorati ostida amalga oshiriluvchi umumiy va maj-buriy pensiya tizimi. Mazkur

modelda pensiya miqdori ish haqi miqdoriga bog’liq bo’ladi, ish beruvchi va yollanma

ishlovchidan olinadigan badallarni qayta taqsimlash tamoyili asosida moliya-lashtiriladi;

majburiy jamg’arma tizimi orqali beriladigan va minimal jamg’arma stajini "to’plagan"

kishilar uchun davlat byudjeti dotatsiyasidan foydalanuvchi ijtimoiy pensiya tizimi;

to’la kapitallashtirish va jamg’arish tamoyiliga asoslangan, individual hisobraqamlarni

yuritish orqali amalga oshiri-ladigan pensiya tizimi.

Demak, ikki holatda ham davlat tizimi oldingidagidek kek-saygan shaxslarga minimal

pensiya yoki kambag’allikdan himoyalash sifatida ijtimoiy yordam ko’rsatadi. Chet el davlatlarida

moliya-viy bozorning ma’muriy imkoniyatlari etarli darajada rivoj-langan, davlat pensiya fondi

faoliyatini amaliy tartibga solish va uning ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’-

lingan. Xorijiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, Pensiya fondlari aktivlarining asosini qimmatli

qog’ozlar bilan bog’liq operatsiya-lar tashkil etadi. Xususiy pensiya fondlari pul mablag’larini

uzoq muddatga joylaydi, xususiy va davlat qimmatli qog’ozlarini sotib oladi. Xususiy pensiya

fondi passiv operatsiyalari asosini korporatsiya va korxonalardan keladigan resurslar tashkil etadi,

tushumning 20-30 foizi ishchi va xizmatchilar badallaridan iborat.

Ekspertlarning xisob-kitobi bo’yicha qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlarning bir

foizi oshishi to’lanadigan pen-siyalar miqdorini bir necha foiz oshirish imkonini beradi. Bosh-

qacha qilib aytganda, qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun ajra-tilgan mablag’lar o’sha qimmatli

qog’ozlar hozirgi real qiymati bo’yicha sotilgandan so’ng pensiya ko’rinishida qaytariladi.

Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi uchun uzoq muddatli sarmoya etishmasligi va unga

keskin ehtiyoj mavjud sharoitda xususiy pensiya fondlari birinchidan, uzoq muddatli kreditlash

fondlarini oshirish imkonini bersa, ikkinchidan, bunday tuzil-malarning yaratilishi byudjetning

ijtimoiy ta’minot xarajat-larini kamaytirish imkonini beradi.

Jahon tajribasidan ma’lum bo’ldiki, pensiya tizimini faqat davlat tomonidan moliyalashtirish

etarli samara bermaydi. Hozir-gi kunda pensiya tizimini moliyalashtirishning bir vaqtning o’zida

uch yo’nalish - minimal pensiyani kafolatlaydigan davlat pensiya tizimi, professional assotsiatsiya

yordamida o’zining ish beruvchi-lariga qo’shimcha pensiyani shakllantirish, fuqarolar imkoniyat-

laridan kelib chiqqan holda alohida, xususiy pensiyani ta’minlash belgilangan. AQSh, Gollandiya,

Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsa-riya, Italiya kabi mamlakatlar shu yo’ldan bormoqda.

Xususiylashtirish dasturini tezlashtirish jarayoni inves-titsiyalarning yangi ichki

imkoniyatlarini taqdim etadi. Xususiy fondlar o’rtasida real raqobatga erishilsa, investitsiya

imkoniyat-lari soni va xilma-xilligi o’sishi kerak. Aynan, moliya sohasida pensiya islohotlariga

ehtiyoj va iqtisodiy islohotlarning kengay-tirilgan sohasi kesishadi. Kapital bozori rivojlanishi,

pensiya fondlari pullarini investitsiya qiladigan moliyaviy dastaklari-ni taqdim etish uchun juda

muhim. Shu tarzda ko’payib borayotgan investitsiyalar jarayonida davlat va xususiy

investitsiyalarni moliyalashtirish zurur.

"Pensiya ta’minotining jamg’arish qoidasiga asoslangan tizi-mi respublikamizda mavjud,

yangi ijtimoiy fondlarni shakllan-tirishda bu holatni albatta hisobga olish lozim. Shu munosabat

bilan mamlakatning eng yirik ijtimoiy fondi bo’lgan Pensiya fondining faoliyatini takomillashtirish

muammosi ko’ndalang bo’lib turibdi. Hozir bizda ikki xil avlodlar birdamligi va jamg’arma

tuzilmalarining tarafdorlari mavjud. Gap shundaki, daromad miqdori kam bo’lgan odamlar

o’zining hamma daromad-larini iste’mol qilishga majbur bo’lganligi sababli jamg’arish pensiyasi

tizimiga o’ta olmaydi. Biroq jamg’arish tizimidan bu-tunlay voz kechish kerak, degan xulosa qilish

ham noo’rindir.

Jamg’arib boriladigan pensiya iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va

daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi. Dav-

latning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maq-sadli badallaridan shakllanuvchi

maxsus byudjetdan tashqari ij-timoiy fondlardan moliyalashtirilishi jamg’arib boriladigan pensiya

tizimining xususiyatli jihatidir. Jamg’arib boriladigan pensiya keksalik, kasallik, baxtsiz hodisa

tufayli, mehnat qobi-liyatini yo’qotish holatlarini oldini olishga qaratilgan jamg’armadir.

4. O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti

to’g’risida»gi qonunining ahamiyati

Respublikamizda 2005 yildan boshlab fuqarolarning jam-g’arib boriladigan pensiya tizimi

amaliyotga joriy qilindi. Jam-g’arib boriladigan pensiya ta’minoti iqtisodiy faol aholining ish joyi,

mehnatga layoqati va daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash

shakli hisoblanadi.

Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi moliyaviy kategoriya sifatida pul mablag’larining

maqsadli fondlarni shakllantirish va undan keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini

yig’in-disini o’z ichiga olgan iqtisodiy munosabatlar tizimini aks etti-radi. O’zbekiston

Respublikasida qabul qilingan "Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti

to’g’risida"gi qonunning maqsadi fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti

sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat.

Jamg’arib boriladigan pensiya kategoriya sifatida pul mablag’-larining maqsadli fondlarini

shakllashtirib, keksalik chog’ida foydalanish shakl va usullarini yig’indisini o’z ichiga olgan iq-

tisodiy munosabatlar tizimini aks ettiradi. Bu borada qabul qi-lingan qonunning maqsadi –

fuqarolarning jamg’arib boriladi-gan pensiya ta’minoti sohasidagi munosabatlarni taribga solish-

dir. "O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekis-ton Respublikasi hududida

doimiy yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan

pensiya ta’minoti olish huquqiga ega"1.

O’zbekiston Respublikasida "Fuqarolarning jamg’arib borila-digan pensiya ta’minoti

to’g’risida"gi qonunini talablarini ijro etish va pensionerlarning farovonligini qo’shimcha ravishda

oshi-rish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi "Fuqarolarning jamg’arib

boriladigan pensiya ta’minoti to’g’ri-sida"gi qonunni amalga oshirish chora-tadbirlari haqida

Qaror qabul qildi va Respublikamizda 2005 yil 1 yanvardan amaldagi fuqarolarning pensiya

ta’minoti tizimiga qo’shimcha ravishda fu-qarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti

tizimi jo-riy etildi.

1 O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti to’g’risida»gi qonuni. //Xalq

so’zi, 2004. 2 dekabr.

Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari to’lashda Fuqarolar-ning jamg’arib boriladigan

pensiya tizimi mablag’laridan foyda-laniladi. Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan

jamg’arib boriladigan pensiya tizimi bilan bog’liq bo’lmagan majburiyatlarni bajarish uchun

foydalanish mumkin emas.

Mazkur tizimning mamlakatimizda qo’llanilishi jarayonida kuyidagi tamoyillarga amal qilish

ko’zda tutilgan:

jamg’arib boriladigan pensiyaning umumiy va majburiy xa-rakteri, ijtimoiy kafolatlarini

amalga oshirishdagi imtiyozlar, kishining ijtimoiy himoyalanish huquqining ta’minlanishi;

jamg’arib boriladigan pensiya, majburiy va ixtiyoriy shakl-larning birligi, teng huquqliligi,

shaxsning ijtimoiy darajasi ta’minlanadi va uning keksalik chog’ida yaxshi yashashi uchun ta’sir

ko’rsatishi;

turli xil pensiya tizimining bir vaqtning o’zida amal qili-nishdagi mustaqilligi va o’zini-

o’zi idora qilish sharoitida maj-buriy jamg’arib boriladigan pensiya bo’yicha to’lovlar darajasi va

tizimning barqarorligi davlat tomonidan kafolatlanishi;

jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxs va ish beruvchining moliyaviy

ishtiroki majburiyligi, zaruriy holatlarda davlat subtsidiyalarining jalb etilishi. Jamg’arib

boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxsga uning jamg’argan badallari to’lanishidagi

moliyaviy ishtiroki tufayli hosil bo’l-gan mablag’dan unga qonunga ko’ra turli shakldagi moddiy

yordam va xizmatlar ko’rsatilishi ta’minlanadi;

aholining tegishli ijtimoiy kategoriyalarni qamrab oluvchi kishilar guruhi (ishchilar,

xizmatchilar, mehnatkashlarning alohi-da kasb bo’yicha kategoriyalari, alohida hududlarning

barcha aho-lisi) yoki mamlakatning barcha aholisining u yoki bu pensiya ta’mi-not turidan

manfaatdorligi;

barcha jamg’arib boriladigan pensiya tizimida qatnashuvchi shaxslarning xarajatlarini

moliyalashtirish bo’yicha majburiyat va ega bo’lgan huquq va kafolatlari nuqtai nazaridan tengligi;

oldindan ko’rilmagan kishilarning sog’ligi yoki ularning moddiy ahvoliga xavf soluvchi,

holatlarda barcha mehnatkashlar va ularning oila a’zolarini huquqiy imkoniyatlarini yaratish.

Jamg’arib boriladigan pensiya iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va

daromadini yo’qotish bilan bog’liq turli hodisalardan ijtimoiy himoyalash shakli hisoblanadi.

Davlatning nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli badallaridan

shakllanuvchi maxsus byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlardan moliyalashtirilishi jamg’arib

boriladigan pensiya tizimining xususiyatli jihatidir.

O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi hududida

doimiy yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan

pensiya ta’minoti olish huquqiga ega.

11-MAVZU: XORIJIY MAMLAKATLARDA DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN

TASHQARI JAMG’ARMALARI FAOLIYATI

REJA:

1. Xorijiy mamlakatlarda davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalari

faoliyatini tashkil etilishi.

2. Xorijiy mamlakatlarda davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining

tarkibi va turlari.

3. Jamg’armalar daromadlarining shakllanishi va xarajatlari ijrosining tashkil etilishi.

4. O’zbekistonda xorijiy mamlakatlar ilg’or tajribalari asosida davlat maqsadli va

budjetdan tashqari jamg’armalari faoliyatini tashkil etish va takomillashtirish.

5. O’zbekiston davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalari bilan rivojlangan

davlatlar ilg’or tajribalari tahlili







1. Xorijiy mamlakatlarda davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalari

faoliyatini tashkil etilishi

Har qanday mamlakat o’z taraqqiyot yo’lini belgilashda moliya tizimining qay darajada

tashkil etilganligiga alohida e’tibor qaratilishi tabiiy hol, albatga. Shundan kelib chiqqan holda,

bugungi kunda respublikamiz moliya tizimida muhim o’rin tutgan davlat maqsadli

jamg’armalarining samarali boshqarilishida rivojlangan mamlakatlar tajribalaridan o’rinli

foydalanilmoqda.

Ma’lumki, xorijiy mamlakatlar moliya tizimida maqsadli fondlar alohida o’rin tutadi. Ularda

jamlanadigan mablag’lar hajmi yuqori bo’lib, masalan, Frantsiyada maxsus fondlarning miqdori

jihatidan mamlakatning davlat byudjetiga yaqin. Yaponiyada davlat xarajatlarining yarmidan ko’pi

ana shunday jamg’armalar hisobidan moliyalashtirilsa, Buyuk Britaniyada bu ko’rsatkich

byudjetning uchdan bir qismini tashkil etadi. Albatta, bu fondlarning iqtisodiy va ijtimoiy

vazifalari mavjud. Davlat bu fondlarning mablag’lari bilan ishlab chiqarish jarayoniga aralashadi,

tashkilot va muassasalarga kreditlar va subsidiyalar beradi, shuningdek, aholiga ijtimoiy xizmatlar

ko’rsatadi.

Xorijiy mamlakatlar tajribasiga asosan kambag’allik va aholi o’rtasida kuchli iqtisodiy

tengsizlikning oldini olish maqsadida daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha davlat

chora-tadbirlari tizimi ijtimoiy siyosat deb yuritiladi. Keng ma’noda “ijtimoiy siyosat” deganda

shaxsning hayot faoliyatini shunday sharoitlarini yaratish va tutib turish bo’yicha ko’rilgan barcha

chora-tadbirlar tushuniladi. U o’z navbatida shaxsning rivojlanishiga yordam beradi va uning

ijodiy imkoniyatlarini to’liq namoyon qilishini rag’batlantiradi.

Amaliyotdan ma’lum bo’lishicha, G’arb mamlakatlarida fondlar va notijorat tashkilotlarning

vakolatli mulk negizida tuzish keng tarqalgan. Fondlar va notijorat tashkilotlarning ayni shu turlari

muayyan ijtimoiy muammolarni hal qilishga ko’proq yo’naltirilgan. Bu tashkilotlar byudjeti bir

kator manbalar: ta’sislarning ta’sis hujjatida belgilangan tushumlar, hukumat subsidiyalari va soliq

to’lashdagi imtiyozlari ko’rinishida, a’zolarning badallik vznoslari va ixtiyoriy badallari,

tashkilotlar va jismoniy shaxslarning mulkiy badallari va xayriya ulushlari hisobidan, notijorat

tashkilotlar tuzilishiga sabab bo’lgan ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun zarur bo’lgan

tadbirkorlik faoliyatidan olingan tushumlar, aktsiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlardan

olinadigan dividendlardan olinadigan daromadlardan shakllandi.

«Insoniyat taraqqiyoti» kontseptsiyasi paydo bo’lishi bilan kambag’allikka, savodsizlikka,

ishsizlikka qarshi kurashga oid maxsus bandlik sxemalari va vositalari ishlab chiqildi, ijtimoiy

investitsiya jamg’armalari paydo bo’ldi, aholini ish bilan ta’minlash masalasiga e’tibor kuchaydi.

Xalqaro mehnat tashkiloti rahbarligida, butun dunyo miqyosida mehnat bilan bandlik, aholini oziq-

ovqat, turar joy, kiyim-kechak bilan ta’minlash, ta’limga va sog’liqni saqlashga bo’lgan

ehtiyojlarni qondirishga aniq reja asosida yordam ko’rsatishga kirishildi.

Yaponiyada juda ko’p kredit fondlari mavjud. Jumladan, moliyaviy korporatsiyalar fondlari

(uy-joy qurilishini moliyalashtirish korporatsiyalari, kichik va o’rta korxonalarni moliyalashtirish

korporatsiyalari) va maxsus banklar jamg’armalari (Yaponiya eksport va import banki, Yaponiya

rivojlantirish banki, qishlok xo’jaligi uchun markaziy kooperativ banki) mavjud. Moliyaviy

korporatsiyalar jamg’armalari byudjet mablag’lari, shuningdek, beriladigan kreditlar foizlari

hisobiga tashkil etiladi. Bu jamg’armalar inkirozga uchragan korxonalarni moliyalashtirish yoki

boshqa kredit manbasiga ega bo’lmagan kompaniyalarga moliyaviy yordam berish maqsadida

ularga chegirma foizlarda qarz beradi.

Yaponiyada trast fondlariga tushadigan fondlar qisman davlat obligatsiyalarini sotib olishga

yo’naltiriladi, ularning katta qismi esa davlat moliya institutlarini, mahalliy organlar byudjetlarini

va davlat korporatsiyalarini moliyalashtirish, shuningdek, davlat byudjetidagi maxsus

hisobraqamga yo’naltiriladi. Nafaqa va sug’urta badallari bilan birgalikda, ularning tushumi va

sarfini hisobga olgan holda, ular «Investitsiyalar va qarzlar bo’yicha davlat dasturi» deb ataladigan

dasturni belgilaydi. «Investitsiyalar va qarzlar bo’yicha davlat dasturi» qonun chiqaruvchi organ

tomonidan tasdiqlangan bo’lib, "ikkinchi" byudjetga aylanadi.

Davlat moliya institutlari milliy iqtisodiyotning ustuvor, joriy vazifalarini har tomonlama va tezkor

qo’llab-quvvatlash hamda amalga oshirish maqsadlariga xizmat qiladi».1 Bu institutlar mintaqaviy

rivojlanishni moliyalashtirish tizimini tashkil qiladi. Davlat moliya institutlari mustaqil bo’lib,

"o’z-o’zini moliyalashtirish" tamoyiliga asoslangan holda ish olib borib, investitsiyalash va

kreditlar bo’yicha mustaqil hamda xolis, siyosiy va moliyaviy nuqtai nazardan qarorlar qabul

qiladi.

Kredit jamg’armalari davlat jamg’arma kassalari va boshqa kredit tashkilotlari ixtiyoridagi

mablag’lar bo’lib, qaytarib berish va foiz to’lash sharti bilan beriladi. Bu jamg’armalardan davlat

buyurtmalari bajariladi va mamlakat bevosita rivojlanib boradi. Shuni hisobga olgan xolda, har

qanday iqtisodiyotda ham maqsadli jamg’armalarning mavjudligi shu davlatning barqaror

taraqqiyoti mezonidir.

Yaponiyada esa soliq tushumlarini qayta taqsimlashni amalga oshiruvchi maxsus hisobraqam

mavjud. Soliq tushumlarining ma’lum qismi uning hisobraqamida jamlanib, ehtiyojlariga ko’ra

mahalliy byudjetlarga o’tkazib beriladi. Uning qayta taqsimlanishi aholi sonidagi farqlar va

hududlar iqtisodiyoti rivojlanish darajasiga qarab, amalga oshiriladi.

Maxsus fondlar huquqiy asosi va mablag’larning ishlatish maqsadiga ko’ra bir-biridan farq

qiladi. Ular markazlashgan va mahalliy fondlar bo’lishi mumkin. Markazlashgan fondlar-

investitsiya fondi, valyuta fondi bo’lishi mumkin. Mahalliy fondlarning soni juda ko’p. Masalan,

Buyuk Britaniyada barpo etilgan fondning mablag’lari, asosan kapital qo’yilmalarni

moliyalashtirish uchun ishlatiladi.

«Ijtimoiy jamg’armalar - aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan resurslardir.

Ushbu fondlarning kengayish zaruriyati ishlab chiqarishning rivojlanishi, yollanma mehnat bilan

shug’ullanuvchilarning soni, ilmiy-texnik rivojlanish bilan vujudga kelgan jamiyatning turli

guruhlari qarashlari orasidagi farqning va mamlakat aholisining yosh darajasi ortishi natijasida

vujudga keldi. Oxirgi o’n yillikda sanoati rivojlangan mamlakatlar ijtimoiy jamg’armalari hajmi

absolyut miqdorda 5-6 barobarga ortdi»2. Ijtimoiy fondlar hajmining ortishi ijtimoiy to’lovlarni

oshirish imkonini berdi, Jamg’armalar uch manba hisobidan tashkil topadi:

sug’urtalanuvchilarning sug’urta badallari, tadbirkorlarning sug’urta badallari va davlat

subsidiyalari.

Sug’urtalanuvchilarning badallari bevosita ularning foydasidan ajratiladi va mohiyatiga

ko’ra, to’g’ri maqsadli soliq hisoblanadi. Badal stavkalari ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda

daromad hajmidan katiy nazar, ma’lum foizlarda belgilanadi va bu yillik maksimal badal summasi

yoki maksimal daromad stavkasini belgilashda inobatga olinadi. Sug’urtalanuvchilar va

tadbirkorlar uchun esa sug’urta stavkalari amal kiladi. Ba’zi davlatlarda (GFR) stavkalar ikkala

guruh to’lovchilari uchun bir xil bo’lsa, boshqa bir mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Frantsiya)

stavkalar turlicha bo’ladi. Ko’p davlatlarda sug’urtalanuvchilar uchun stavkalar daromadiga ko’ra

foiz hisobida belgilanadi, tadbirkorlar uchun esa jami ish haqi jamg’armasiga emas, balki oldindan

belgilab qo’yilgan jami maksimal ish haqiga qarab belgilanadi va maksimal hajmdan oshgan

summa hisobga olinmaydi. Shuning uchun ham kompaniyada malakali mutaxassislar ulushining

ko’pligi ular ish haqining ijtimoiy jamg’armalarga shunchalik kam pul mablag’lari o’tkazishiga

olib keladi.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, maxsus fondlarning mablag’larini ishlatilishiga qarab

iqtisodiy, ijtimoiy, shaxsiy va mol-mulkini sug’urtalash, ilmiy-tadqiqot, harbiy-siyosiy, xalqaro

fondlarga bo’linadi. Iqtisodiy fondlarning mablag’lari xususiy kompaniyalar va kam rentabelli

davlat korxonalarini, asosan, iqtisodiyotni rivojlanish tsikllarining krizis paytida moliyalashtirish

uchun yo’naltiriladi.

Iqtisodiy jamg’armalar xo’jalik faoliyatini tartibga solish uchun mo’ljallangan bo’ladi,

masalan investitsiya va kon’yunkturaga oid jamg’armalar shular jumlasidandir. Bunday

jamg’armalarning mablag’lari davriy inqiroz davrida «xususiy kompaniyalar va past rentabelli

davlat korxonalariga yo’naltiriladi. Bunday yordamlar esa, beg’araz subsidiyalar va imtiyozli

kreditlar ko’rinishida ko’rsatiladi.

AQShda federal byudjetning mablag’lari hisobidan shakllanadigan iqtisodiyotni qayta qurish

va rivojlantirish fondi mavjud. Uning asosiy vazifasi — xususiy sanoat kompaniyalarini bank

operatsiyalarida sug’urtalashdan iborat.

Frantsiyada ikkinchi jahon urushi tamom bo’lgandan keyin «Modernizatsiya fondi»

shakllandi, boshqa fondlar bilan birlashgandan so’ng, 1955 yilda «Iqtisodiy va ijtimoiy

rivojlantirish fondi» shakllantirildi. Fond investitsiya dasturlarini, shuningdek, mintaqalarni

rivojlantirish rejalarini, mamlakatda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishni, ishchi kuchlarini

qayta tayyorlash va sanoat korxonalarini industrial markazlardan boshqa rayonlarga o’tkazishni

moliyalashtiradi. Milliylashtirilgan va xususiy korxonalarga umudavlat rivojlantirish dasturlari

asosida mablag’lar qaytarilmaydigan ssuda va uzoq muddatli imtiyozli kredit ko’rinishida beriladi.

Fan va texnika yanada taraqqiy etishi natijasida, sanoatda ilmiy tadqiqotlarni qo’llab-

quvvatlovchi va shu yo’nalishdagi turli tadqiqotlarni amalga oshiruvchi davlat ilmiy markazlarini

ta’minlashga yo’naltirilgan ilmiy tadqiqot jamg’armalari tashkil qilinish zaruriyati tug’ildi. Shunga

ko’ra ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda turli ilmiy, jamg’armalar tashkil qilingan bo’lib, ular

federal byudjet tushumlari, sanoat korxonalari foydalaridan ajratmalar, shu bilan birga, universitet

va kollejlardan tushadigan badallar hisobidan shakllanadi. Bu jamg’arma fundamental tadqiqotlar

bo’yicha turli dasturlar, ilmiy darajaga erishganlik uchun mukofotlar, ilmiy markazlar qurish,

kadrlar tayyorlash, tajriba o’tkazuvchi kompaniyalar faoliyati va undan olingan natijalarni sanoat

va qishloq xo’jaligida qo’llanilish va boshqa shu kabi sohalarni moliyalashtirishni ko’zda tutadi.

2. Xorijiy mamlakatlarda davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining

tarkibi va turlari

Xorijiy mamlakatlarda amaldagi maqsadli fondlarning tasniflanishini ko’rib chiqamiz.

Maqsadli jamg’armalar huquqiy maqomi va ishlatilish maqsadlariga ko’ra farqlanadi.

Huquqiy maqomiga ko’ra maxsus fondlar davlat va mahalliy fondlarga ajratiladi. Federativ

davlatlar (AQSh, Kanada)da federatsiya a’zolari ham maxsus fond tashkil qilish huquqiga ega.

Davlat maxsus fondlari markaziy hokimiyat ixtiyorida bo’ladi. Bularga eng muhim fondlar:

investitsiya, valyuta, ijtimoiy sug’urta va boshqa jamg’armalarni kiritishimiz mumkin. Mahalliy

hokimiyat organlari ixtiyorida esa ko’p miqdorda mahalliy jamg’armalar mavjud bo’lib, ulardan

eng kattasi zayom jamg’armasi hisoblanadi. Buyuk Britaniyada bunday jamg’armalar XIX asrdan

buyon mavjud, bulardan, asosan, kapital jamg’armalarni moliyalashtirishda foydalaniladi.

Maqsadli fondlar ishlatilish maqsadlariga kura, iqtisodiy, ilmiy-tadqiqiy, kredit, ijtimoiy,

shaxsiy va mulk sug’urtasiga oid, harbiy-siyosiy yoki davlatlararo rivojlantirish bo’yicha davlat

dasturlari asosida faoliyat yurituvchi fondlarga bo’linishi mumkin. Kredit jamg’armalari

Frantsiyada katta ahamiyatga ega bo’lib, ular jumlasiga «Frantsiya banki», «Tashqi savdo banki»,

“Depozit-omonat kassa fondlari”ni kiritishimiz mumkin.

AQSh da 2 ta yirik fond mavjud. Ular «Milliy ilmiy fond» va «Byuro standartlarining ilmiy

fondi» deyiladi. Birinchi fondning mablag’lari Federal byudjetdan ajratilagan mablag’lar, sanoat

korxonalarining foydasidan ajratmalar hisobiga va universitet va kollejlarning ajratmalari hisobga

shakllanadi. Fonddan fundamenal tadqiqot dasturlarini amalga oshirish, ilmiy izlanishlar uchun

mukofotlar, ilmiy markazlar qurilishi uchun, kadrlar tayyorlash kabi xarajatlar moliyalashtiriladi.

Ikkinchi fonddan kompaniyalarning tadqiqotlar o’tkazishiiga sharoit yaratish, ilmiy

izlanishlarni sanoat va qishloq xo’jaligiga etkazish uchun moliyalashtiriladi.

Buyuk Britaniyada davlat byudjetiga bog’liq bo’lmagan va alohida mustaqil balansga ega

bo’lgan ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish «Milliy korporatsiya fondi» mavjud. Uning mablag’lari

yangi ixtirolarni ishlatish huquqi beradigan litsenziyani sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga

shakllanadi. Davlat fondga muddatsiz avanslar va har yili subsidiyalar beradi. U ilmiy tekshirish

natijalarini ishlab chiqarishga tatbiq etayotgan xususiy korxonalarni kapital qo’yilmalarini va unga

bog’liq muammolarni hal qilish xarajatlarini moliyalashtiradi.

Buyuk Britaniyada Milliy korporatsiya fondi davlat byudjetidan holi ravishda tadqiqotlarni

rivojlantirish bo’yicha mustaqil balansga ega. Davlat bu jamg’armaga muddatsiz avans va yillik

subsidiyalar beradi. Bu mablag’lar hisobidan esa turli muammolarning ilmiy echimlari va olingan

natijalarni ishlab chiqarishga tatbiq etuvchi xususiy muassasalar faoliyati moliyalashtirib boriladi.

Shuningdek, davlat universitetlari, milliy va xususiy kompaniyalar laboratoriyalarida olib

boriladigan tajriba ishlarini qo’llab-quvvatlab, ularni sanoatda o’zlashtirilishiga keng imkoniyatlar

yaratib beradi.

Ijtimoiy fondlar aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatishga yo’naltirilgan resurslardir. Keyingi

yillarda ijtimoiy fondlarning hajmi AQSh da ijtimoiy dasturlarning amalga oshirish uchun turli

darajada boshqariladigan ko’p sonli ijtimoiy fondlar faoliyat ko’rsatadi. Bulardan uchta eng yirik

fondlarni ko’rsatish mumkin. «Keksayganda, nogironliknida va boquvchisini yo’qotganda

sug’urtalash fondi», «Davlat xizmatchilarini sug’urtalash fondi», «Muhtojlarga yordam fondi»

mavjud.

«Yaponiyada davlatning maxsus fondlari moliya resurslarini tashkil etishning shakli bo’lib,

ular markaziy yoki mahalliy hukumat tasarrufida va maqsadga qaratilgan holda mavjud bo’ladi.

Ular moliya tizimining muhim bo’lagi hisoblanadi. Bu fondlarni tashkil etish va sarflash tartibi

moliya huquqi orqali aniq va qatiy belgilanadi. Byudjetdan tashqari fondlar davlat mulki

hisoblanadi va ko’rsatilganlaridan boshqa maqsadlarga sarf qilinishi mumkin emas. Byudjetdan

tashqari fondlar markazlashgan yagona pul fondi - byudjetdan ancha avval maxsus fondlar va

o’ziga xos hisobraqamlar ko’rinishida mavjud bo’lgan. Davlat o’zining faoliyat doirasini

kengaytirilishi bilan tobora yangi xarajatlarga ehtiyoj seza boshladi. Ularni qoplash uchun

mablag’lar maxsus fondlarda to’plandi va maxsus maqsadlarga qaratildi»3. Bu fondlar hajmining

kengayishiga bir qator sabablar mavjud: birinchidan, davlat organlarida tadbirkorlikning ho’jalik

hayotiga aralashishi va ularni moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun qo’shimcha mablag’lar paydo

bo’lmoqda, ikkinchidan, bu fondlar byudjetdan mustaqil holda davlat tomonidan alohida e’tibor

qaratishi lozim bo’lgan muhim muammolarni hal qilish uchun mo’ljallangan, uchinchidan,

byudjetdan tashqari fondlar ma’lum sharoitlarda, ya’ni aktiv qoldiqqa ega bo’lganda byudjet

taqchilligini qoplash uchun ishlatilishi mumkin.

Germaniyadagi ijtimoiy sug’urta fondi tarkibida juda ko’p avtonom fondlar bor, ular ijtimoiy

sug’urtaning alohida turlarini qamrab oladi. «Ishchi va xizmatchilarning pensiya fondi»,

«Bemorligi uchun sug’urta fondi», «Ishsizlikdan sug’urtalash fondi» va boshqalar.

Buyuk Britaniyada ikkita asosiy ijtimoiy fond mavjud: «Milliy sug’urtalash fondi» va

«Davlat tashkilotlarining pensiya fondi».

Yaponiyada byudjetdan tashqari fondlarning faoliyati — milliy daromadni davlat tomonidan

aholikikg ma’lum ijtimoiy guruhlar foydasiga qayta taqsimlash usulidir. Yaponiyada quyidagi

byudjetdan tashqari fondlar faoliyat ko’rsatadi: «Sog’liqni saqlashni sug’urtalash fondi», «Milliy

pensiya fondi», «Ishlab chiqarishda ko’rilgan zararni sug’urtalash fondi», «Ishsizlikni sug’urtalash

fondi».

Yaponiyada ham turli xildagi iqtisodiy jamg’armalar mavjud:

� investitsiyaviy byudjet yoki davlat investitsiyalari va karzlari dasturi;

� markaziy va mahalliy hukumatning avtonom byudjetlari;

� maxsus hisobraqamlar.

Eng yirik fondlardan biri- «Investitsion byudjet» bo’lib, uning maqsadi - davlat tomonidan

investitsiyalar yo’naltirish va qarzlar berish dasturini bajarishdir. Bu fond sug’urta qilingan,

jamg’arilgan pensiya va boshqa mablag’lardan shakllanadi va subsidiyalar va imtiyozli kreditlar

ko’rinishida davlat sektorini moliyalashtirishga ishlatiladi. Pasaytirlgan narx va ta’riflar

siyosatidan davlat korporatsiyalar faol faoliyat ko’rsatishishi uchun sharoit yaratadi. «Investitsion

byudjet» fondi korporatsiyalarga shunday xizmat ko’rsatib, mazkur fond yordamida keng tarmoqli

xususiy sektorni qo’llab-quvvatlaydi.

Jahon tajribasida byudjetdan tashqari fondlarning juda ko’p turlari mavjud, lekin bu fondlarni

ikki katta guruhga ajratish mumkin. Ijtimoiy yo’naltirilgan fondlar (pensiya fondlari, majburiy

tibbiy sug’urta fondlari, davlat bandlik fondlari, ijtimoiy sug’urta fondlari, aholini ijtimoiy qo’llab-

quvvatlash umummilliy fondlari) va o’z yo’nalishi va manbalariga ega iqtisodiy fondlar.

Xorijiy mamlakatlar maxsus fondlariga turli xil avtonom va birlashtirilgan byudjetlar,

byudjetdan tashqari fondlar, maxsus smeta va hisobraqamlarni kiritishimiz mumkin. Ularga eng

avvalo, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalar yuklatiladi. Davlat bunday jamg’armalar mablag’lari

hisobidan ishlab chiqarish jarayoniga aralashishi, korxonalarga turli xil subsidiyalar va kreditlar

taklif qilishi, shu bilan birga, tashqi qarzlarni to’lashi va aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish chora-

tadbirlarini ko’rishi mumkin. Maxsus fondlardagi mablag’larning ishlatilishi maqsadli xarakterga

ega. Masalan, ijtimoiy sug’urta fondidan pensiya va nafaqalar to’lanadi, kredit fondlaridan

muassasa va tashkilotlarga, kompaniyalarga va boshqa mamlakatlarga ssudalar beriladi.

Masalan, aksariyat rivojlangan davlatlardagi ijtimoiy sug’urta jamg’armalari

sug’urtalanuvchilarga pensiya va to’lovlarni to’lashi, shu bilan birga nafaqat mamlakat

miqyosidagi tadbirkorlarga, balki chet mamlakatlarga ham ssuda mablag’lari berish maqsadida

tashkil qilingan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, hamma maqsadli fondlarda ham xarajat turlari

aniq ko’rsatilavermaydi, Bunga misol qilib, Buyuk Britaniya bosh g’aznachisi fondini olishimiz

mumkin. Bu jamg’arma vazirlik va idoralar hisobidagi qoldiq mablag’lardan tashkil topgan bo’lib,

boshqa fondlardagi muvozanatni saqlab turishga yo’naltiriladi.

Frantsiyada, ikkinchi jahon urushi tugatilgandan so’ng, modernizatsiya fondi tashkil etilgan

bo’lib, 1955 yilda boshqa fondlarga qo’shib yuborilishi natijasida «Iqtisodiy va ijtimoiy

rivojlantirish jamg’armasi»ga aylantirildi. Unga byudjet ajratmalari bilan bir qatorda, ssuda

kapitali bozoridagi qarz mablag’lari ham kelib tushadi. Jamg’arma asosan, investitsion dasturlarni

moliyalashtirish bilan birga, hududiy rivojlantirish rejalari, mamlakatda ishlab chiqarish kuchlarini

joylashtirish, ish kuchini qayta tayyorlash va sanoat markazlaridagi korxonalarni qoloq hududlarga

o’tkazish ishlarini amalga oshiradi. Mablag’lar umumdavlat rivojlantirish dasturiga ko’ra

investitsiya qilgan milliy va xususiy korxonalarga qaytarilmas moliyaviy yordam yoki uzoq

muddatli kreditlar shaklida beriladi.

Frantsiyada alohida ahamiyatli fondlarga quyidagilar kiradi: «Bemorligi, nogironligi,

bolaliligi uchun sug’urta fondi», «Pensiya fondi», «Oilalarga yordam fondi», «Ishsizlarga yordam

milliy fondi».

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, aksariyat davlatlardagi amaldagi

byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar faoliyati mamlakat ijtimoiy holatini yanada yaxshilash,

kichik tadbirkorlik taraqqiyotiga keng yo’l ochib berish bilan birga, ilm-fan sohasini yanada

takomillashtirish va shu orqali iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratilgan.

3. O’zbekistonda xorijiy mamlakatlar ilg’or tajribalari asosida davlat maqsadli va budjetdan

tashqari jamg’armalari faoliyatini tashkil etish va takomillashtirish.

Byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalarning izchil faoliyati natijasida aholi kuchli

ijtimoiy himoya qilinishi bilan birga iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari ham rivojlanishi mumkin.

Hozirgi kunda respublika oliy o’quv yurtlarida ilmiy xodimlar olib borayotgan ishlari,

kelgusida nafaqat mamlakatning har qanday sohasini rivojlantirishga asos bo’lishi, balki,

mamlakat ilmiy salohiyat darajasining yuqori bo’lishi va fan-texnika taraqqiyoti jarayonida

mamlakatimizning rivojlangan mamlakatlar darajasiga yaqinlashishiga muhim omil bo’lib xizmat

qiladi.

Vengriyada byudjet islohotlarining muvaffaqiyatli borishi bilan ijtimoiy yordamlar

ko’rsatilishiga muhtojlik mezoni o’rniga aholining o’z-o’zini moliyalashtirish tamoyilini ustunligi

egallaydi. Davlat bunga birinchidan, aholining mablag’ jamg’arishini rag’batlantiradi, ijtimoiy

maqsadlar hamda davlat ijtimoiy xizmatlariga muqobil tadbirkorlik, homiylik shakllarini tanlash

imkoniyatini yuzaga keltiradi, natijada davlat nobyudjet va xususiy moliyalashtirish nisbatlari

tizimida o’zgarishlar yuz beradi.

Polshada 1996 yidda SEYM-Polsha parlamenti 10 ta qonun loyihasidan iborat bo’lgan

pensiya tizimini isloh qilish chora-tadbirlari paketini muhokama qilishga kirishdi. Ushbu qonun

loyihalarida bosqichma-bosqich pensiya yoshini oshirish, pensiya ta’minoti bo’yicha davlat

majburiyatlarini sezilarli darajada qisqartirish ko’zda tutildi. Uzoq kelajakda davlat pensiyalari

o’rtacha ish haqining 20 foizigacha qisqardi, qolgan qismini esa Xususiy Pensiya Fondlari o’z

zimmalariga oldi. Shu tarzda Polshada bir necha o’n yil davomida davlat pensiyasining ustunlik

ahamiyatini bosqichma-bosqich kapitallashgan pensiya tizimi egallab oldi.

Chexiyada pensiya tizimini isloh qilishning boshqacha, yanada ehtiyotkorona yo’li tanlab

olindi. Mazkur yo’l uzoq kelajakda ham davlat pensiyasining ustuvor ahamiyatini saqlab qolishni

nazarda tutadi. Markaziy va Sharqiy Evropaning boshqa mamlakatlari singari Chexiyada ham

pensiyaga doir yoshni oshirish ko’zda tutilmoqda. Davlat pensiyasini tartibga solish tadbirlari

davom etmoqda, uni indeksatsiya qilish xukumat vakolatiga berilgan. Davlat pensiyasi

barqarorligini mustahkamlash chora-tadbirlari bilan parallel ravishda davlat byudjeti badallari

orqali ixtiyoriy sug’urta badallarini to’plovchi va asosiy davlat pensiyasiga qo’shimcha pensiya

bilan ta’minlovchi pensiya kassalari qo’llab-quvvatlanmoqda. Chexiyada 45 ta shunday kassalar

amal qiladi, ixtiyoriy pensiya kassalari a’zolari taxminan ish haqining 3 foizi miqdorida a’zolik

badali to’laydi.

Qozog’iston hukumati pensiya tizimidagi inqiroz va islohotlar o’tqazishga ehtiyojlarni tan

oldi va 1995 yil dekabrda «1996-1998 yillarda islohotlarni chuqurlashtirish» deb nomlangan reja

qabul qilindi. U iqtisodiy islohotlarni qisqa va uzoq muddatli strategiyalarini qamrab oldi. Bu

strategiya quyidagi elementlardan iborat:

� tabiiy monopoliya va maishiy xizmat sohalarini tezkor xususiylashtirish;

� xorijiy investitsiya va xususiy sektorni rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash;

� kapital bozorlarini shakllantirish;

� markaziy bank va tijorat banklarni isloh qilish;

� korxonalar buxgalteriya hisobini xalqaro andozalarga majburiy o’tishini hisobga olib,

buxgalteriya hisobini isloh qilish.

1996 yilda xalqaro donorlar tomonidan qo’llab-quvvatlanayotgan hukumatda pensiya islohoi

bo’yicha ishchi guruhi tashkil qilindi. 1997 yil martida shu guruh pensiya tizimida ko’zda

tutilayotgan islohatlar kontseptsiyasini chop etdi va joylarga tarqatdi. May oyida kontseptsiya

qayta ko’rib chiqildi va guruh a’zolari taklif qilayotgan islohotlarning asosiy tarkibiy qismlarini

tushuntirish uchun mamlakat bo’yicha tarqalib ketishdi. Viloyat ma’muriyati, kasaba uyushmalari

vakillari, pensionerlar guruhlari va ommaviy axborot vositalari bilan uchrashuvlar o’tkazildi va

joylarda mazkur islohotlarning mohiyati tushuntirildi. 1996 yil may oyida mehnatkashlar

tomonidan amalga oshiriladigan ixtiyoriy o’tkazmalar imkoniyatlarini yaratish va pensiya fondiga

xususiy ajratmalar qilish uchun pensiya qonuni o’zgartirildi.

MDH mamlakatlari Qozog’iston Respublikasi pensiya islohotlarini amalda joriy etish

bo’yicha etakchi davlat hisoblanadi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Qozog’iston bunday

islohotning muhimligini tushunib etdi va Chili modeliga asoslangan islohotlar boshlab yuborildi.

Agar islohotlar modeliga e’tibor beradigan bo’lsak, uni davlat korxonalarini xususiylashtirishni

tezlashtirish va kapital bozorlarni rivojlantirish bilan chambarchas bog’liqligini ko’rish mumkin.

MDH davlatlarida yaqin vaqtlargacha, Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirliklari

tomonidan hududiy bandlik xizmati organlari faoliyatlarining samarali yoki samarasiz ekanligi

quyidagi ikkita ko’rsatkich bilan baholanardi:

- aholini ish bilan ta’minlash jamg’armasiga yig’ilgan sug’urta ajratmalari va bu

mablag’larning ishsizlarga nafaqa to’lovlari uchun etarliligi;

- ishsizlik darajasi, mehnat organlari ro’yxatidan o’tgan jami ishsizlar sonining jami iqtisodiy

faol aholiga nisbati. Bu ko’rsatkichlar va natijalar bandlik xizmati faoliyatining samarali yoki

samarasiz ekanligini baholash uchun etarli hisoblangan. Shuningdek, hududiy bandlik xizmati

organlari ichki faoliyatlarida quyidagi;

- ishsizlar soni; bitta ishsizga to’g’ri keladigan bo’sh ish joylari soni; o’z vaqtida va to’liq

ishsizlik nafaqalarining to’lovi, jami ishsizlardan hisobga olinganlar hissasi va hisobdan

chiqarilganlar hissasi; jami ishsizlar ichida nafaqa oluvchilar hissasi va boshqalardan

foydalanilgan.

Jaxon tajribalari kursatadiki, turli mamlakatlar g’aznalariga xar xil vazifalar yuklatilgan edi,

ularning maxalliy xususiyatlaridan kelib chikkan xodda, yangi vazifalar yuklatilib yoki olib

tashlanar edi. Uzok davom etgan urushlar sababli davlat boyligining kamayishi okibatida

g’aznalarga yangi vazifa, ichki va tashki karz majburiyatlarini ishlab chikish yuklatilgan edi. Ba’zi

mamlakatlarda g’aznachilik tasdiklangan byudjet asosida byudjet tashkilotlariga fakattina resurslar

ajratish bilan cheklangan takdirda, bu g’aznachilikning roli suet bulishi mumkin. Agar

g’aznachilikning roli faol bulganda xarajatlarni tulash

majburiyatlarining limitlarini oldindan kuzda tutilgan mezonlar asosida belgilaydi.

G’aznachilik davlat karzlarini boshkarishda turli boskichlarda katnashishi mumkin va

g’aznachilik bajarilgan xisob-kitob operatsiyalari uchun javob beradi. "Lekin shuni aytib o’tish

kerakki, davlat moliyasini boshkarishning va tashkiliy to’zilishi bir xil bulgan g’aznachilik

tizimining yagona modeli mavjud emas. Xar bir mamlakatda g’aznachilikni boshkarmalari va

bulinmalarining to’zilishi xamda ularning anik funktsiyalari turlicha belgilanadi. Bundan tashkari,

g’aznachilik tizimining vazifalari vakt o’tishi bilan, albatta, uzgaradi."

G’aznachilikni tashkil etishning asosiy maksadi shundan iboratki, davlatning moliyaviy

resurelarini samarali boshkarishga ta’sir etadi. G’aznachilik deb ataladigan organlar davlat

moliyasini boshkarishga taallukli turli vazifalarni bajaradilar. "Xukumat tomonidan moliyaviy

operatsiyalarni boshkarishdagi uning asosiy vazifalari etibkuyidagilar belgilangan"8

.

1. Davlat moliyasini boshkarish.

2. Byudjetni ijro etish.

3. Buxgalteriya xisob-kitobini yuritish.

4. Nazorat kilish va baxolash.

Davlat moliyasini boshkarishni o’zi turli yunalishlarga ega: a) Nakd mablag’larni boshkarish.

Byudjet daromadlarini ijrosidagi bu faoliyatni yunalishlari kuyidagilar dan iborat:

- soliqlarni va boshka tushumlarni yigish;

- daromadlarning tushumlarini tushishini nazorat kilish;

- tushumlarni yigishda bank bilan buladigan munosabatlarni amalga oshirish;

- davlat boshkaruv organlarining turli darajalari o’rtasida

daromadlarni taqsimlash;

- resurslarni taksimlash yoki limitlarni belgilash;

- xarajatlarni moliyalashtirish uchun talabnomalarni tasdiqlash va ularni tulash.

b)Moliyaviy rejalashtirish. Davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun kerak buladigan

g’aznachilikning yagona xisobrakamiga tushadigan tushumlarni taxminlashtirishni kuzda tutadi.

v) Davlat karzlarini boshkarish.

g) Davlatning moliyaviy aktivlari ustidan nazorat kilish.

Biz mazkur bulimda davlat to’zilishi turlicha bulgan AKSh, Yaponiya, Frantsiya, Avstraliya,

Buyuk Britaniya, Rossiya Federatsiyasi, Krzogiston Respublikasi kabi mamlakatlar misolida

g’aznachilikning funktsiyalarini kanday taksi mlanishi ni taxlil kilib kuram iz.

Avstraliyada vazirlik makomiga ega bulgan va tugridan-tugri xukumatga buysinadigan

G’aznachilik departamenti mavjud. Uning asosiy vazifalaridan biri tushumlarni yigishdan iborat.

G’aznachilik departamenti tarkibida Soliq boshkarmasi joylashgan bulib, G’aznachilik

departamenti shu boshkarma orkali soliq to’lovchilar bilan muomalada buladi va tashki

tushumlardan tashkari barcha soliq to’lovlarni yigib oladi, tashki tushumlarni yigish bilan esa

bojxona xizmati shugullanadi.

Byudjetning xarajatlar kismining ijrosi byudjetdan mablag’ oluvchilarning surovi asosida

amalga oshiriladi. Mamlakatda byudjetdan mablag’ oluvchilarni byudjet majburiyatlarining anik

xukukiy-me’yoriy xujjatlari kabul kilingan, shuningdek, byudjet larini maksadli va samarali

ishlatishning nazorat usullari mavjud bulib, ular tarmok vazirliklari tomonidan amalga oshiriladi.

Bunda G’aznachilik departamenti faol g’aznachilik rolini uynaydi. Avstraliyada davlat

karzlarini boshkarish g’aznachilikka yuklatilgan. G’aznachilik departamenti muomalaga kimmatli

kogozlar chikarishni, ularning xajmini, tarkibini va to’lov muddatini nazorat kiladi.

Avstraliyada g’aznachilik vazifasini G’aznachilik Departamentidan tashkari Moliyaviy

Departament bajaradi. Mamlakatda davlatga karashli mablag’lar g’aznachilikning yagona xisob

rakamida tuplanadi. Moliyaviy Departament bankda yagona xisob rakamni amal kilish mexanizmi

uchun shart-sharoit va usullarni belgilaydi.

Avstraliyada davlatnig moliya-axborot tizimi faoliyat kursatadi. Bunda byudjetni tayyorlash,

uni ijro etish va yigilgan tushumlarning xisobi yuritish amalga oshiriladi. Mazkur axborot tizimi

orkali G’aznachilik Departamenti bilan Moliyaviy departament bulimlari bilan mustaxkam aloka

urnatilgan, bundan tashkari, tarmok departamentlari bilan aloka boglangan. Mamlakatda bunday

tizimning mavjudligi xar doim davlatning moliyaviy resurs-lari tugrisidagi tezkor umumiy

axborotlarni olish im koni ni beradi.

Frantsiyada g’aznachilikning tashkil kilinishi XII-XIY asrlarda tugri keladi, shu paytga kelib,

birinchi marta davlat puli va kirolning mulki bir-biridan ajratib olindi. Xarbiy va yirik kapital

chikimlar katta moliyalashtirishni talab kilganligi sababli tarmoklangan tizim orkali pulni yigish va

markazlashtirish extiyoji tutildi. XX asrlarda g’azna birligi, ya’ni Markaziy bankda yagona g’azna

xisobi tamoyili tarkib topdi, g’aznaning ma’muriy tizimi shakllantirildi, unga davlat xisob-kitobi

tarmogi va pul nazorati berildi xamda Moliya vazirligiga buysindirildi.

Frantsiyada G’aznachilik funktsiyalari Davlat G’aznasi va Davlatning xisob-kitob yuritish

bosh derektsiyasi urtasida bulingan. Xar ikkala tashkilot yukori tashkilotlarning ikkinchi pogonasi

xisoblanadi: Davlat G’aznasi Moliya Vazirligining, Davlatning xisob-kitob yuritish bosh

derektsiyasi Byudjet vazirligining tarkibiga kiradi.

Frantsiyada barcha moliyaviy resurslar G’aznachilikning yagona xisobrakamida yigiladi, bu

mablag’larning mikdori Markaziy Bankda joylashgan barcha tushumlar va to’lovlar yigiladigan

shu xisobrakam bilan nazorat kilinadi. "Davlat G’aznasi kuyidagi xukuklarga ega":

■ - byudjet mablag’lari taksimlovchilarining takdim kilgan kirim orderlarini, shartnomalarda

belgilangan karz talabnomalarini ijro kilish uchun kabul kiladi, shuningdek, karz majburiyatlari

buyicha nakd pullarni va davlat tashkilotlarining xukuki bulgan boshka shakldagi tushumlarni

oladi;

■- buyrukka asosan, kreditorlarning talabi buyicha takdim kilingan xujjatlar asosida

xarajatlarni to’lovini amalga oshiradi, shuningdek, sud karorlarini ijro kiladi;

■ davlat muassasalarini yoki ularning ishonchli vakillariga karashli pul mablag’larni va

moddiy boyliklarni saklashni va kuriklashni ta’minlaydi va nakd pullar bilan amalga oshiriladigan

operatsiyalarni bajaradi;

■ amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalarni tasdikdaydigan buxgalteriya xisob-kitobi

buyicha yuritiladigan xujjatlarni saklaydi;

■buxgalteriyada ularga yuklatilgan buxgalteriya xisob-kitobini olib boradi.

"Mamlakatda g’aznachilik organlari Davlat byudjetini tuldirish va ijro kilishni ta’minlaydigan

4000 dan ortik bulimlariga ega. G’aznachilik organlari davlatning soliqli va soliqsiz daromadlarini

yigib oladi va kerakli nazorat ishlaridan keyin davlat mablag’larini sarflanishini amalga oshiradi.

G’aznachilik organlari daromadlar tushumining va Davlat byudjeti xarajatlarining xisob-

kitobini yuritadi. Bu vazifa xar bir geografik departamentda tayinlangan Bosh g’aznachiga

yuklatilgan. Ularning amalga oshirgan moliyaviy operatsiyalari tugrisidagi ma’lumotlar xar kuni

G’aznachilikning Markaziy Xisob agentligi Bosh buxgalteriyasida ishlov

uchun yigiladi.

Bundan tashkari, G’aznachilik organlari davlat tashkilotlarini-ta’lim muassasalarini, ijtimoiy

ta’minot va boshkaruv organlarini xamda ijtimoiy turar joy tashkilotlarini moliyaviy faoliyatini

tekshiradi va nazorat kiladi"10

. Bosh G’aznachi joylardagi 27000 muassasalarni (davlat

buxgalterlarini, davlat tashkilotlarini-ta’lim muassasalarini, ijtimoiy ta’minot va boshkaruv

organlarini xamda ijtimoiy turar joy tashkilotlarini) nazorat kilishi shart. Davlat buxgalterlari

mintakalar, departamentlar, kommunalar, shuningdek, maxalliy davlat tashkilotlari buyicha xisob-

kitob yuritadilar.

Davlat buxgalterlari byudjet mablag’lari taksimlovchilarini moliyaviy maslaxatchilaridir. %

Davlat G’aznasi kuyidagilarni nazorat kiladi:

1. Daromadlar soxasida:

a) davlatning karz talabnomalarini undiradi;

b) davlat muassasalarining xar bir guruxi uchun kabul kilingan amaldagi konun xujjatlarida va

nizomlarda kuzda tutilgan daromadlar olishga ruxsat beradi.

2. Xarajatlar soxasida:

a) byudjet mablag’larini taksimlovchilarining vakolatlarini nazorat kiladi;

b) kreditlarni mavjudligi nazorat kiladi;

c) karz majburiyatlarida kursatilgan muddatlarni nazorat kiladi;

d) xarajatlarni anik byudjet tasnifi buyicha amalga oshirilishi nazorat kiladi.

Z.Mol-mulk soxasida:

a) mulk egalarining xukuklarni. imtiyozlarini, ipotekalarni va

nazorat kiladi;

b) buxgalteriya xisob-kitobi olib boriladigan mol-mulkni

saklanishi nazorat kiladi.

G’aznachilik kuyidagi daromadlarni yigilishini ta’minlaydi:

F tugri soliqlar (daromad soligi va tugri maxalliy soliqlar,

korxonalar darom ad iga soli k):

audio vositalaridan foydalanganligi uchun yigim;

davlatning soliqsiz to’lovlari (masalan, jarimalar), maxalliy xokimiyat boshkaruv organlari va

maxalliy davlat tashkilotlariniig

soliq yigimlari.

Ushbu funktsiyalarni bajarish uchun soliqli to’lovlar va to’lovlarni yigishning

avtomatlashtirilgan protseduralari ishlab chikilgan. Kushimcha kiymat soligini tulaydigan 2000 ga

yakin soliq to’lovchilar to’lovlarni tutridan-tugri Markaziy bankning yagona xisobrakamga

utkazadi, kolgan soliqlarning 50 foizi Tushumlar Derektorati tomonidan, 35 foizi Davlatning

xisob-kitob yuritish bosh derektsiyasi tomonidan, 15 foizi Bojxona xizmati tomonidan yigiladi..

Frantsiyadagi g’aznachilik %izimi faoliyatining eng muxim tomonlaridan biri shundaki,

kadrlar masalasiga aloxida e’tibor beriladi. Frantsiyadagi Davlat G’aznasi organlarida 58000

xodim ishlaydi, utgan

yillar mobaynida Davlat G’aznasi Bosh Boshkarmasi kadrlarni sifatli tanlash

va xodimlarni samarali boshkarishga aloxida e’tibor beradi. 1998 yili talab darajasida kasb

xodimlarini tayyorlashga yunaltirilgan kadrlarni tayyorlash tizimini modernizatsiyalash amalga

oshirildi.

Xodimlar guruxlarga karab taksimlandi:

♦ A guruxi: rax,barlik funktsiyalarini bajarishga tayyorlanayotgan darajali (litsenziyaga ega)

davlat xizmatchilari;

f B guruxi: urta maxsus ma’lumotga ega, u rta raxbarlik

funktsiyalarini bajarishga tayyorlanayotgan davlat xizmatchilari;

♦ S guruxi: maxsus kasb ma’lumoti tugrisida diplomga ega davlat xizmatchilari.

Davlat G’aznasi Bosh Boshkarmasi G’aznachilik organlarining malakali xodimlari tugrisida

axborotlarni tarkatilishi buyicha faol ravishda ish olib bormokda. Shu maksadda uch yunalishda

ish olib boriladi:

> Davlat G’aznasi xizmatiga kelgan xodimlarni boshlangich kasbga tayyorlash;

> Davlat G’aznasi xizmatida ishlayotgan xodimlarni kasb maxoratini oshirish:

> xizmat pogonalaridan kutarilishni xoxlovchi xodimlarni konkurs asosida tanlab, ularni

raxbarlikka tayyorlash.

Xar bir xodimga va "deontoloniya"1

ta bagishlangan axborot byulletenning 1995 yilgi '"Davlat

G’aznasining yangiliklari" nomli maxsus soni nashr kilindi. Bundan tashkari, turli me’yoriy

xujjatlarda xodim larga yuklatilgan vazifalarni bajarish jarayonidagi talab l ar, kasbiy maxorat

etikasining konun-koidalari berib boriladi.

Shuningdek, deontoloniyaga bagishlangan boshlangich o’rganishga muljallangan darslar

tizimli ravishda olib boriladi. Inspektor-stajyorlar, Davlat g’aznasi ishlarini bajaruvchilar uchun

G’aznachilikning Milliy Maktabida shu mavzularda maxsus ma’ruzalar u kiladi. G’aznachilik

organlari xodimlarini kasb maxoratini oshirish maksadida deontoloniya mavzusida ukuv dasturlari

to’ziladi.

Mazkur tizimda mablag’lar xarakati va ulardan maksadli foydalanishi ustidan joriy va keyingi

nazoratni kuchaytirishga oid konunlarni, me’riy xujjatlarni, yuriknomalarni bilmasdan turib,

g’aznachilik organlaridagi mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligisiz ishni tashkil etish mumkin

emas. Shu bois respublikamizda xam g’aznachilik bulimlaridagi kadrlar masalalalarini xal etishda

moliya, soliq, bank soxasida ish tajribasiga ega bulgan mutaxassislar tanlab olinishi va kasbiy

malakasi oshirilishi zarurdir.

Yaponiyada g’aznachilikni bajaradigan funktsiyalarining tashkiliy sxemasi o’ziga xos

xususiyatga ega. Bu mamlakatda g’aznachilikni bajaradigan funktsiyalari G’aznachilik bulimiga,

Karzlarni boshkarish bulimiga, Moliya bulimiga, Byudjet bulimiga, Xukukiy bulimga va Byudjetni

ijro etish bulimiga yuklatilgan. Bu bulimlar Byudjet va Moliya byurosi tarkibiga kiradi, bu

byurolar Moliya vazirligining bulinmalari xisoblanadi. Bulinmalarning nomidan kurinib turibdiki,

Yaponiyada davlat moliyasini boshkarish maxsus ixtisoslashgan kichik

bulinmalarga (podrazdeleniya) yuklatilgan.

Yaponiyada G’aznachidik bulimi kunlarga bulingan moliya rejasini tayyorlaydi, shuningdek,

Byudjetni ijro etish bulimi bilan davlatning Yaponiya bankdagi xisobrakamdan tulanadigan

to’lovlarni va tushumlarni nazorat kiladi.

Barcha tushumlarni yigilishiga Moliya Vazirligi tarkibidagi Milliy Soliq xizmati va Bojxona

departamenti javob beradi. Soliqlar tugridan-tugri Yaponiya bankiga e'ki vakolat berilgan tijorat

banklariga, Milliy Soliq xizmati va Bojxona departamentining maxalliy bulimlarida pochta tizimi

asosida tulanishi mumkin.

Karzlarni boshkarish bulimi Yaponiya bankining agenti sifatida kimmatli kogozlarni

chikarish, ularning tarkibi, xajmi va muddatiga taallukli masalalarni xal etadi. Byudjetni ijro etish

bulimi byudjet vazirliklarining mablag’lari doirasida ularning xarajatlarini tulash grafigini

tasdiklaydi, ayrim xarajatlarni moddalarini tulash majburiyatlarini olishda Moliya Vazirligining

ruxsati talab etiladi. Yaponiya banki byudjet vazirliklarining mablag’larini ishlatilishini. va

ularning mavjud limitlarini nazorat kiladi. Xukumatning barcha davlat mablag’lari Yaponiya

bankining yigma xisobrakamidatuplanadi.

Mamlakatda ikkita asosiy axborot tizimi mavjud. Bunda byudjetni tayyorlash, uni ijro etish,

byudjet xujjatlarini nashr kilish va buxgalteriya xisobi amalga oshiriladi. Umumiy axborotni

tayyorlash muddati xisobotning murakkabligiga boglik. Kassa operatsiyalari buyicha umumiy

axborot xar kuni tayyorlanadi, tarmok vazirliklaridan kengaytirilgan axborotni olish mumkin.

Buyuk Britaniyada davlat moliyasini boshkarish kuyidagi tartib asosida to’zilgan.

G’aznachilik karzlarni boshkarishni amalga oshiradi, G’aznachilikni bosh idorasi xisobrakamlarni

ruyxatdan utkazadi va xisob-kitob yuritadi. Byudjetga tushumlar soliq va bojxona xizmati orkali,

soliqdan tashkari yigimlar esa departamentlar orkali yigiladi.

G’aznachilik asosiy funktsi^si g’aznachilikning yagona xisobrakami xisoblangan

konsolidatsiyalashgan fonddagi barcha tushumlarni nazorat kiladi. Shuningdek,

konsolidatsiyalashgan fonddan tulangan barcha to’lovlar xam uning nazoratida buladi.

G’aznachilik daromadlarni va xarajatlarni balanslashtirish maksadida xar oyda moliya rejasini

ishlab chikddi, bu reja kiska muddatli moliyalashtirishdagi talabni aniklashda ishlatiladi.

Yukorida aytib utganimizdek, davlat karzlarini boshkarish g’aznachilik funktsiyasiga kiradi,

Shuning uchun u davlatning kimmatli krgozlarini chikarishni, ularning xajmini, tarkibini va to’lov

muddatini aniklaydi.

Bir suz bilan aytganda, Angliya bankining agenti sifatida namoyon buladi. G’aznachilikni

bosh idorasi tasdiklangan byudjet parametrlari doirasida departamentlarning to’lov kogozlari

asosida pul mablag’lari ajratadi, u to’lovlar xisob-kitobini olib boradi. Ichki nazorat va

auditni vazirlik o’zining kuchlari bilan utkazadi. G’aznachilik davlat korxonalarini tashkaridan

moliyalashtirishda limitlar orkali nazorat kiladi, xususiylashtirilgan tarmoklardagi ma’lum

departamentlar ga karashli "oltin" aktsiyalardan tashkari moliyaviy aktivlarni boshkaruvchisi

xisoblanadi.

Davlat moliya axborot tizimi G’aznachilik raxbarligida faoliyat kursatadi. Mazkur tizim orkali

byudjet tayyorlanadi, va tasdiklangan byudjet mablag’lari darajasida xarajatlar ruyxatga olinadi,

tushumlarning ruyxatga olinishi aloxida amalga oshiriladi. Vazirliklar davlat moliya axborot

tizimiga boglangan, bundan tashkari, o’zlarining

xususiy axborot tizimlariga ega.

AKShda G’aznachilik tugridan-tugri Prezidentga buysunadi va keng doiradagi iqtisodiy va

moliyaviy funktsiyalarni bajaradi. Byudjet jarayonida byudjetni tayyorlashga javob beradigan

Ma’muriy-byudjet boshkarmasi, auditga va nazoratga, xisob-kitob ishlariga javob beradigan Bosh

byudjet-nazorat boshkarmasi kabi muassasalar katnashadi, Soliq boshkarmasi va Bojxona

boshkarmasi G’aznachiliknig bir kismi xisoblanadi.

G’aznachilik barcha tushumlarni va to’lovlarni Nyu-Yorkdagi Federal rezerv bankida

o’zining bosh xisobrakami orkali nazorat kiladi. G’aznachilik barcha soliqlarni va boj to’lovlarni

yigadi, markazlashgan xolda barcha yigimlar ni yigilishini va ba’zi muassasalar ga xizmatlar

kursatishni ta’minlaydi. Tushumlarni yigishda bank tizimidan foydalaniladi.

Tarmok departamentlari mablag’larni tutri va samarali ishlatilishi buyicha nazoratni amalga

oshiradi. Barcha xarajatlar tasdiklangan byudjet parametrlari doirasida byudjetdan mablag’

oluvchilarning surovi asosida G’aznachilik tomonidan tulanadi, bunda cheklardan va elektron pul

utkazish vositalaridan foylaniladi.

Byudjetdan ajratilgan mablag’lar tarkibi xam G’aznachilik tomonidan, xdm Ma’muriy-

byudjet boshkarmasi tomonidan nazorat kilinadi. Shuningdek, AKShda G’aznachilik boshka

mamlakatlardagi kabi davlatning kimmatli kogozlarini chikarishni va xisobini nazorat kiladi xdm

da ularning to’lov muddatlarini belgilaydi va auktsionlarda ularni joylashtirishni nazorat kiladi.

Shu bilan birga G’aznachilik davlatning kimmatli kogozlarini ikkilamchi bozorining kridalarini

belgilaydi, G’aznachilik kiska muddatli kassa talablarini koplash uchun doimiy xaftalik kimmatli

kogozlarni chikaradi.

G’aznachilik buxgalteriya xisob-kitobiga javob beradi, oylik va yillik moliya xisobotlarni

tayyorlash uchun ma’lumotlar yigadi va muassasalar uchun me’yoriy xujjatlar tayyorlaydi. Ichki

nazorat va audit funktsiyalarini tarmok departamentlaridagi bosh inspektorlar bajaradilar. Federal

xukumat federal mablag’lari hisobi dan moliyalashtiriladigan maxalliy dasturlar buyicha

tekshiruvni amalga oshiradi. AKD1da

G’aznachilik va Byudjet departamentlari faoliyati anik

muvofikdashtirilgan. G’aznachilik byudjet tushumlari tugrisida xujjatlarni tayyorlaydi va

makroiqtisodiy asoslarni ishlab chiqishda katnashadi. Ma’muriy-byudjet boshkarmasi Prezident

Kongressiga takdim kilinadigan xarajatlar smetasini tayyorlaydi, shuningdek, turli darajadagi

byudjetlarni umumlashtiradi. G’aznachilik pul okimlari boshkaruvini va karz majburiyatlari xisob-

kitobini amalga oshiradi. G’aznachilik va tarmok departamentlari urtasida dialog tartibida

axborotlar almashuvi amalga oshiriladi. G’aznachilik tizimida yagona federal tizimdagi

xisobotlarni tayyorlash uchun ba’zi bir funksiyalar birlashtiriladi. Tarmoq departamentlari

uzlarining xususiy axborot tizimiga ega, shuningdek, G’aznachilikka dialog tartibida axborotlar

beradi va kabul kiladi. Hisobotlarni turlariga qarab ularni tayyorlash vakti turlichadir, nakd pul

okimlari tugrisidagi umumiy axborot har kuni tayyorlanadi.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TTOOSSHHKKEENNTT MMOOLLIIYYAA IINNSSTTIITTUUTTII


“DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI FONDLAR”

FANIDAN

TARQATMA MATERIALLAR

TOSHKENT – 2018

“DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI FONDLAR” FANINING

PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI MAVZUSI BO’YICHA


1-chizma. Davlat maqsadli jamg’armalarining jamlanma byudjet tarkibidagi o’rni.

Davlatning maqsadli jamg’armalarining afzalliklariga quyidagilarni kiritish mumkin.

♦ ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarni moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashning qoldiq

tamoyillarini bartaraf etish imkonini beradi;

♦ byudjet xarajatlarining bir qismini o’z zimmasiga oladi va byudjetdan mablag’ bilan

ta’minlash muammosini ma’lum darajada hal qiladi;

♦ mablag’lardan maqsadli foydalanadi va moliyaviy resurslarni ko’paytirish imkonini

yaratadi.

Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar

Davlat byudjeti

Byudjet

tizimi

Byudjetlararo

munosabatlar

shakllari

Davlatning

maqsadli

jamg’armalari

Davlatning

maqsadli

jamg’armalarining

asosiy vazifalari

Davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondlarini

tuzish va ishlatish bilan bog’liq bo’lgan pul

munosabatlari

Davlat boshqaruvining barcha pog’onalariga

mos keluvchi turli darajadagi byudjetlar

yig’indisi

Byudjet jarayonida turli darajadagi byudjetlar

o’rtasida sodir bo’ladigan iqtisodiy-huquqiy

munosabatlar majmui

Davlatning ijtimoiy va iqtisodiy vazifalarini

moliyalashtirish maqsadida shakllantiriladigan

pul fondlari tuzishdaromadlari, xarajatlari va

taqchillikni moliyalashtirish manbalarining turli

belgilariga ko’ra guruhlanishi

Davlatning maqsadli jamg’armalari davlat tomonidan

jamiyat extiyojlarini va mustaqil kompleks ravishda

xarajat kilish uchun jalb etilgan mablag’larni qayta

taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq munosabatlardir

2-chizma. “Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanini o’qitishning

maqsadi

3-chizma. O’zbekiston Respublikasi davlat konsolidatsiyalashgan

O’zbekiston Respublikasi

konsolidatsiyalashgan byudjeti

Davlat

byudjeti

Davlat

maqsadli fondlari

Respublika

byudjeti

Qoraqalpog’iston

Respublikasi davlat

byudjeti

Mahalliy

byudjetlar

Byudjetdan

tashqari Pensiya

fondi

Respublika

Yo’l fondi

Sug’oriladigan yerlarning meliorativ

holatini yaxshilash fondi

Bandlikka

ko’maklashuvchi

Respublika fondi

Davlat Mulk

qo’mitasining

maxsus h/raqami

Maktab ta’limi

fondi

Tiklanish va

taraqqiyot

fondi

“Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanini o’qitishning

maqsadi

maqsad maqsad maqsad

O’zbekiston

Respublikasidagi

davlatning maqsadli

jamg’armalari haqida

nazariy bilimlar berish

nazorat qilish

jarayonlarining muhim

yo’nalishlari bo’yicha

asosiy ko’nikmalar

hosil qilish

hozirgi sharoitida

davlatning maqsadli

jamg’armalarini

boshqarish

byudjetining tarkibiy tuzilishi

4-chizma. “Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar” fanining vazifalari

“Davlatning maqsadli jamg’armalari” fani "Iqtisodiy nazariya", "Moliya", "Iqtisodiy

ta’limotlar tarixi", "Davlat byudjeti", «Mahalliy byudjet» kabi fanlardan olingan nazariy asoslarga

tayanadi. Shu bilan birga «Byudjetdan tashqari fondlar» fani «Moliyaviy resurslarni boshqarish»,

"Moliyaviy menejment", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun

nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi.

“D

avla

t m

aq

sad

li v

a b

yu

dje

tdan

tash

qari

fon

dla

r”

fan

inin

g v

azi

fala

ri

davlat maqsadli jamg’armalarining iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini

o’rganish

daromadlarni va xarajatlarni boshqarish jarayonlariga avtomatlashtirilgan

axborot texnologiyalarini tatbiq etish masalalarini aniqlash;

Davlat byudjeti tarkibidagi maqsadli jamg’armalarning daromadlarini

shakllantirish mexanizmini ko’rib chiqish

maqsadli jamg’armalarni shakllantirishning xorijiy tajri-balarini o’rganish;

ijtimoiy va iqtisodiy fondlarning moliyaviy jihatlarini ochib berish

O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida davlat

maqsadli fondlarining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish;

Davlat maqsadli jamg’armalarining daromadlarini oshirish va

xarajatlarini optimallashtirish yo’llarini belgilash.

__________________________________________________________________________________

Davlat maqsadli fondlarining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, ahamiyati

mavzusi bo’yicha


1-ilova

Davlat maqsadli fondlari davlat tomonidan jamiyat extiyojlarini

va mustaqil kompleks ravishda xarajat kilish uchun jalb etilgan

mablag’larni qayta taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq

munosabatlardir. Davlat maqsadli jamg’armalarining afzalliklariga

quyidagilarni kiritish mumkin.

♦ ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarni moliyaviy mablag’lar

bilan ta’minlashning qoldiq tamoyillarini bartaraf etish imkonini

beradi;

♦ byudjet xarajatlarining bir qismini o’z zimmasiga ola-di va

byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash muammosini ma’lum darajada

hal qiladi;

♦ mablag’lardan maqsadli foydalanadi va moliyaviy

resurslarni ko’paytirish imkonini yaratadi

2-ilova

• O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risi-da»gi qonunida davlat maqsadli

jamg’armalariga quyidagicha ta’rif beriladi: «Davlat maqsadli jamg’armalari - Davlat byudjeti

tarkibida jamlantiriladigan jamg’armalar bo’lib, ularning har biri uchun mablag’lar manbalari, har

bir manbadan mablag’ tushish normalari va shartlari, shuningdek, shu mablag’-lardan foydalanilishi

mumkin bo’lgan maqsadlar qonun huj-jatlari bilan belgilanadi»

Davlat maqsadli jamg’armalari yordamida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:

korxonalarga kreditlar, subsidiyalar berish, ya’ni ular-ni moliyalashtirish yo’llari bilan

ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir ko’rsatiladi;

ijtimoiy infratuzilmani moliyalashtirish, ya’ni cubsi-diya, nafaqa va turli xil transfertlarni

berish yo’li bilan aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatiladi;

chet davlatlarga, xorijiy hamkorlarga qarzlar beriladi.

3-ilova

Mazkur qonunning 20-moddasida ko’rsatilishicha, Davlat maqsadli jamg’armalariga quyidagilar

kiradi:

1. Respublika Yo’l jamg’armasi.

2. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi.

3. O’zbekiston Respublikasi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi.

4. O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash

davlat qo’mitasining maxsus hisob varag’i.

Shuningdek, hozirgi davrda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida quyidagi

jamg’armalar shakllantirilgan:

1. Maktab ta’limi jamg’armasi.

2. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi

3. Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi

4. Kitob jamg’armasi

5. Dexqon va fermer xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlash jamg’armasi ijrosini ta’minlash

jamg’armasi

6.Ipoteka kreditini berishni qullab-quvvatlash jamg’armasi

7. Davlat extiyojlari uchun xarid qilinadigan, qishloq xo’jalik mahsulotlarining hisob-kitob qilish

jamg’armasi

8. Byudjet mablag’lari hisobiga shakllanadigan byudjet jamg’armalari (O’zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining Rezerv fondi va Kafolat jamg’armasi)

“Davlat maqsadli fondlari faoliyatining huquqiy asoslari” mavzusi bo’yicha


1-ilova

3-ilova

4-ilova

Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi va

mahalliy hokimiyat vakillik organlarining byudjet tizimini

boshqarish bo’yicha vakolatlari

• tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini va mahalliy

byudjetlarni qabul qiladi, shuningdek ularning ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni

tasdiqlaydi;

• mahalliy byudjetga tushadigan mahalliy soliqlar, yig’imlar va to’lovlar

miqdorlarini hamda ular bo’yicha imtiyozlarni belgilaydi;

qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

davlat maqsadli fondlarini boshqarish bo’yicha

vakolatlari

• davlat byudjeti loyihasi ishlab chiqilishini tashkil etadi va uni O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga taqdim etadi;

• davlat byudjetining ijrosini tashkil etadi;

• O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va davlat boshqaruvi boshqa

organlarining davlat byudjetini ijro etish borasidagi ishlarini muvofiqlashtiradi va

nazorat qiladi;

• davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larini shakllantirish va ulardan

foydalanish tartibini belgilaydi;

• davlat byudjeti ijrosi to’g’risidagi hisobotni O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi tasdig’iga kiritadi;

• qonun xujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

5-ilova

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat

maqsadli jamg’armalarini boshqarish bo’yicha vakolatlari

• Davlat byudjeti loyihasini tayyorlaydi;

• Davlat byudjeti mablag’larining tushumi va sarfi tartibini belgilaydi hamda

ular ustidan nazoratni amalga oshiradi;

• respublika byudjeti xarajatlarini amalga oshiradi;

• byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini ro’yxatdan

o’tkazadi;

• byudjet mablag’lari oluvchilarning Davlat byudjeti mablag’laridan

foydalanishini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarni, shuningdek

umummajburiy tusdagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qiladi; • qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va

tegishli hokimlarning byudjet tizimini boshqarish bo’yicha

vakolatlari

• Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar loyihalarini

tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi va mahalliy

hokimiyat vakillik organlari qabul qilishi uchun taqdim etadi hamda ularning ijrosi

to’g’risida hisobotlar tuzadi;

• byudjetga tushumlar to’liq va o’z vaqtida tushishi hamda byudjet

mablag’laridan belgilangan maqsadda foydalanilishi ustidan nazoratni tashkil etadi;

• qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

1-ilova

“Davlat moliyasini isloh qilish" loyihasini amalga oshirishning asosiy bosqichlari”1

1 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi “G’aznachilik operatsiyalarini nazorat qilish bo’limi” boshlig’i

muovini O. Nomuratov taqdimotidan. TMI. 30 yanvar 2008 yil.

“Davlat moliyasini isloh qilish” loyihasi

Loyihani tayyorlash bosqichi

Loyihani amalga oshirish

bosqichi

Loyihaning tashkiliy tarkibini ishlab

chiqish

G’aznachilikning texnikaviy

ta’minotini tayyorlash

Loyihaning funktsional ta’rifini ishlab

chiqish

G’aznachilik tizimining dasturiy

installyatsiyasini tayyorlash

Loyihaning dasturiy ta’minoti

G’aznachilikning biznes jarayonini

ishga tushirish

Loyixaning texnikaviy ta’minoti

G’aznachilikning funktsional ta’rifini

ishlab chiqish

2-ilova

Davlat maqsadli jamg’armalari ijrosi jarayonida ishtirok etuvchi organlar o’rtasida

funktsional majburiyatlarning taqsimlanishi48

Davlat maqsadli

jamg’armalari

jarayonining bosqichlari

Amaldagi tizimi G’aznachilikdagi tizimi

1. Byudjet va davlat maqsadli

jamg’armalari loyihasini

tayyorlash

Byudjet Bosh Boshqarmasi,

Hududlar moliyasi

Boshqarmasi


Hududlar moliyasi

Boshqarmasi

2. davlat maqsadli

jamg’armalari

mablag’larining choraklik,

yillik limitlarini taqsimlash


Hududlar moliyasi

Boshqarmasi, vazirliklar va

idoralar


Hududlar moliyasi

Boshqarmasi, vazirliklar va

idoralar

3. Choraklik, yillik

byudjetlarni aniqlashtirish


Hududlar moliyasi

Boshqarmasi


Hududlar moliyasi

Boshqarmasi

4. Kassadagi naqd pullarni

boshqarish – oylik byudjet

tushumlari va xarajatlarini

rejalashtirish


Hududlar moliyasi

Boshqarmasining

buxgalteriyasi

G’aznachilikning

Respublika, viloyat, tuman,

shahar bo’linmalari

5. Kassa limitlari to’g’risida

bildirishnomalar berish

Byudjet Boshqarmasi

sertifikat beradi

G’aznachilik sertifikat

beradi

6. Shartnoma majburiyatlarini

tuzish

Davlat maqsadli

jamg’armalari

Davlat maqsadli

jamg’armalari

7. Ko’rsatilgan xizmatlar,

bajarilgan ishlar, olingan

tovarlar tasdig’ini berish

Davlat maqsadli

jamg’armalari

davlat maqsadli

jamg’armalari

8. To’lovga hisob-kitobni

tayyorlash

Davlat maqsadli

jamg’armalari

Davlat maqsadli

jamg’armalari

9. To’lov qog’ozini nazorat

qilish

Tijorat banklari G’aznachilik

10. Pul mablag’larini o’tkazish

bo’yicha bankka to’lov

qog’ozini tayyorlash

Davlat maqsadli

jamg’armalari

G’aznachilik

11. Shartnoma majburiyatlari

bajarilishining dastlabki

nazoratini amalga oshirish

Moliya vazirligi va quyi

moliya organlari

G’aznachilik organlari

12. Ichki audit Nazorat-taftish

boshqarmasi

Nazorat-taftish

boshqarmasi

13. Tashqi audit Hisob palatasi Hisob palatasi

3-ilova

G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalarining tashkiliy tuzilishi49

48

G.Qosimova. G’aznachilik faoliyatini tashkil qilish.T.: Iqtisod-moliya. 2005. 61-bet. 49

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish

chora-tadbirlari to’g’risida”gi 28.02.2007 y. PQ-594-son Qarori asosida

Ғазначилик бошлиғи – вазир ўринбосари

G’aznachilik

boshlig’ining

I-o’rinbosari

Qoraqalpog’iston Respub-

likasi va hududiy g’azna-

chilik bo’linmalari (14/199)

G’aznachilik boshlig’ining

o’rinbosari – Amaliyot

boshqarmasi boshlig’i

Metodologiya, moliyaviy

resurslarni tartibga solish

va hisoblar boshqarmasi

Davlat byudjetining

g’azna ijrosi

metodologiyasi

bo’limi

Moliyaviy resurs-larni

tartibga solish bo’limi

Ichki va tashqi qarz

bo’yicha hisoblar

bo’limi

Davlat byudjeti g’azna

ijrosining yig’ma tahlil

bo’limi

G’aznachilik

operatsiya-larini

nazorat qilish bo’limi

Buxgalteriya hisobi va

hisoboti bo’limi

Davlat byudjeti g’azna ijrosi

tahlili va nazorati

boshqarmasi

Yuridik majburiyatlar

va narx monitoringi

bo’limi

Moliyaviy

majburiyatlar va

to’lovlar bo’limi

Huquq-tartibot

organlari xujalik

shartnomalarini

ruyxatga olish va

to’lov bo’limi

Mudofaa bo’yicha

bo’lim

Yuristkonsultant Ish yurituvchi

4-ilova

Moliyaviy majburiyatlarni ro’yxatga olish chog’ida G’aznachilik tomonidan amalga

oshiriladigan nazorat

“Byudjetdan tashqari Pensiya Jamg’armasi” mavzusi bo’yicha


1-ilova

Ijtimoiy siyosatning asosiy yo’nalishlari:

• aholini ijtimoiy himoya qilish;

• ijtimoiy ta’minot;

• davlat ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash.

2-ilova

Ijtimoiy himoya - o’ziga bog’liq bo’lmagan ravishda ijtimoiy muhofazaga muhtoj fuqarolarga

nisbatan ko’rsatiladigan ijtimoiy yordam shakli bo’lib, kam ta’minlangan aholi qatlamlariga

ko’rsatiladigan xizmatlar, nafaqalar va imtiyozlarni ko’zda tutadi.

Bu maqsadlardagi xarajatlarning aksariyati davlat byudjeti mablag’lari hisobidan

moliyalashtiriladi, shuningdek, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, korxona, muassasa va

tashkilotlarning o’z mablag’lari hisobidan ham amalga oshiriladi. Bugungi kunda quyidagilar

ijtimoiy yordam tizimini moliyaviy va moddiy jihatdan qo’shimcha tarzda qo’llab-quvvatlamoqda:

• o’z mablag’lari va jamg’armalari hisobidan o’z xodimlariga ijtimoiy qo’llab-quvvatlash

maqsadlarida moliyaviy yordam to’layotgan va turli imtiyozlar berayotgan korxonalar;

• jamoat tashkilotlari;

• kasaba uyushmalari, nuroniylar, nogironlar jamiyatlari va boshqalar.

Moliyaviy

majburiyatlarni

ro’yxatga olishdagi

nazorat

byudjet mablag’lari

oluvchilar va boshqa

javobgar shaxslarning imzo

va muhrlarini solishtirish

yuridik majburiyatning

ro’yxatdan o’tish raqami

mavjudligini tekshirish

byudjet mablag’lari

mavjudligini nazorat

qilish

byudjet tasnifidan

to’g’ri

foydalanilganligini

nazorat qilish

kreditorning rekvizitlari

aniqligini nazorat qilish

hisob-kitoblarning

to’g’riligini nazorat qilish

3-ilova

Ijtimoiy ta’minot - fuqarolarning qarilikda, kasallik ro’y berganda, mehnat qobiliyatini

vaqtinchalik yoki butunlay yo’qotganda, boquvchisini yo’qotganda, shuningdek, uyda ijtimoiy

yordam ko’rsatish davlat tizimidir. Ijtimoiy ta’minotning markazida pensiya ta’minoti yotadi

(Butun dunyoda ijtimoiy ta’minot deganda pensiya ta’minoti tushuniladi). Bizning

respublikamizda ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishning quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllari

mavjud:

• davlat ijtimoiy sug’urtasi;

• pensiya ta’minoti

4-ilova

Davlat ijgimoiy taminoti quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar;

• davlat pensiya ta’minoti;

• uy-internatlarda keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga qarash va xizmat ko’rsatish;

• nogironlarni ortopediya-protez buyumlar va harakatlanish vositalari bilan ta’minlash;

• bolalar uylari, internatlar va boshqa muassasalarda bolalarga qarash va ularni tarbiyalash;

• nogironlarni ishlab chiqarish va kasbiy reabilitatsiya qilish;

• aholiga sanatoriya-kurort xizmatlari ko’rsatish va imtiyozli aholi qatlamlarini dori-

darmonlar bilan ta’minlash;

• uylarda ijgimoiy xizmat ko’rsatish va boshqalar.

5-ilova

Davlat ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash deganda fuqarolarning Konstitutsiya bilan

kafolatlangan turli ijtimoiy xizmatlardan to’laqonli foydalanish huquqlarini ta’minlash tushuniladi.

Bu huquqlar ta’lim olish, tibbiyot xizmatlaridan, fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish,

shuningdek, turar joyga ega bo’lish bilan bog’liq fuqarolik huquqlari bo’lib, ularni moddiy va

moliyaviy jihatdan ta’minlash esa mamlakatda yaratilgan milliy daromadni qayta taqsimlash

asosida ijtimoiy yo’naltirilgan jamg’armalarni shakllantirish, tegishli qo’shimcha moliyaviy

manbalarni qidirib topish, bu maqsadlarga korxona va tashkilotlarning ortiqcha pul resurslarini

safarbar etish mexanizmlarini ishlab chiqish, ijtimoiy sohalar va ularning moddiy-moliyaviy

ta’minotiga xorijiy hamkorlar, xalqaro tashkilotlar va boshqa moliya-kredit institutlarining

e’tiborini qaratish orqali amalga oshiriladi.

6-ilova

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasini shakllantirishning asosiy manbalari

1

Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning, yuridik shaxs bo’lmasdan

tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismo-niy shaxslarning, shuningdek,

dehqon xo’jaliklari a’zolarining ixtiyoriy sug’urta badallari

2 Fuqarolarning majburiy sug’urta badallari

3 Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xiz-matlarning haqiqiy

hajmidan majburiy ajratmalar

4 Muddatidan oldin va imtiyozli pensiyalar tayinlanishi mu-nosabati bilan

qoplanadigan mablag’lar

5

O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti

to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq regress talablar (da’volar) bo’yicha ish

beruvchilar va fuqarolardan undirila-digan mablag’lar

6

Sug’urta badallari o’z vaqtida to’lanmaganligi va mablag’ aj-ratilmaganligi

uchun hisoblangan jarimalar va penyalar

7 Yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari

Manba: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 444-son «O’zbekis-ton

Respublikasi Pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish chora-tad-birlari to’g’risida»gi Qarori

7-ilova

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi xarajatlarining asosiy yo’nalishlari

Xarajatlar

1 Fuqarolarga ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan tayinlan-digan pensiyalar

2

Bolalikdan nogironlarga, davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmagan keksa

va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nafaqalar

3

Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik uchun nafaqalar, homiladorlik va tug’ish

nafaqalari

4

Korxona tugatilganda, mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda mayib

bo’lgan, kasb kasalligiga uchragan yoki sog’lig’iga boshqacha shikast etkazilgan

xodimga zararni qoplash uchun to’lanadigan to’lovlar

5 Bola tug’ilganda beriladigan nafaqalar

6 Dafn marosimi nafaqalari

7

Voyaga etmagan nogiron bolaning ota-onalariga qo’shimcha to’lov

8

Qonun hujjatlariga muvofiq Pensiya jamg’armasidan mablag’ bilan

ta’minlanadigan boshqa ijtimoiy to’lovlar

Manba. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 444-son «O’zbekis-ton

Respublikasi Pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish chora-tad-birlari to’g’risida»gi Qarori.

Kadrlar masalalari bo’yicha ma’lumotnoma. 2007. 2-son.

12-ilova

Ijtimoiy sohalarda olib borilayotgan islohotlarning asosiy vazifalari:

• ijtimoiy sohalarni bozor iqtisodiyoti sharoitlarida faoliyat qilishga moslashtirish

• ijtimoiy sohalarni davlatdan moliyalashtirish barqarorligini ta’minlash

• mablag’larni sarflash samaradorligini oshirish va ularni taqsimlashda tenglikni ta’minlash

• yashash joyidan qat’iy nazar, barcha aholi qatlamlari uchun ijtimoiy soha muassasalari

xizmatlaridan foydalanishda teng shart-sharoitlarni yaratish

• ijtimoiy sohalar xodimlari mehnatini har tomonlama rag’batlantirish

• muqobil (nodavlat) ijtimoiy sohalar muassasalari tizimini shakllantirish uchun

imkoniyatlarni kengaytirish

ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishning ko’pkanalli tizimini shakllantirish

13-ilova

Ijtimoiy siyosat quyidagi vazifalarning bajarilishini ta’minlashi lozim:

1. 2010 yilda daromadlar bo’yicha kam ta’minlanganlikni 2005 yildagi 25,8 foizdan 20

foizgacha kamaytirish, daromadlar taqsimotini rivojlangan mamlakatlar miqyosida ta’minlash. Bu

vazifani hal qilishda, bundan oldingi boblarda bayon qilingan iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari

bo’lib, bandlik sohasidagi siyosat chora-tadbirlarini kuchaytirish va mehnat bozori faoliyati

samaradorligini oshirish muhim o’rin tutadi.

2. Aholini ijtimoiy himoya qilishning maqsadli xarakteri, aholining eng kambag’al va zaif

qatlamlarining turmush darajasini oshirishda ijtimoiy himoya chora-tadbirlari ahamiyatini

kuchaytirish;

3. Pensiya yoshidagi shaxslarning moddiy farovonligini oshirish, shaxslarning aktiv mehnat

faoliyati davridagi mehnat qo’yilmasiga muvofiq qarilikda ularning munosib pensiya olishlari

uchun kafolatlar yaratish;

4. Umumta’lim maktablari va o’rta-maxsus kasb ta’limi tizimida boshlangan islohot

dasturlarini tugallash, maktablar va o’rta-maxsus kasb ta’limi muassasalari tegishli yoshdagi

bolalarni 100% ga yaqin qamrab olishini ta’minlash. Maktabgacha ta’lim muassasalarida 5-6

yoshdagi bolalarni qamrab olish darajasini kengaytirish. Mamlakatda ta’limning barcha

pog’onalarida bosqichma-bosqich «iqtisodiy bilimlar»ni shakllantirishga yo’naltirilgan ta’lim

sifatini keskin oshirish;

5. Sog’liqni saqlash tizimida boshlangan islohot dasturlarini tugallash. Aholiga xizmat

ko’rsatish bo’yicha birlamchi tibbiy yordam ko’rsatish muassasalari tarmog’ini 100%ga keng

qamrab olgan holda, yaxshi jihozlangan zamonaviy ko’p profilli, ixtisoslashgan kasalxona

muassasalari va diagnostika komplekslarini yaratish uchun, sog’liqni saqlashni isloh qilishning

ikkinchi bosqichini kengaytirish. Sog’liqni saqlash sifatini oshirish, profilaktik tibbiyot chora-

tadbirlarini tadbiq etish, buning hisobiga kasallanish, chaqaloqlar, bolalar va onalar o’limi

darajasini kamaytirish

“Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi” mavzusi bo’yicha

TARQATMA MATERIALLAR MATERIALLAR

1-ilova

O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga Moliya

vazirligi hamda Markaziy bank bilan kelishgan holda O’zbekiston Respublikasi Ish bilan

ta’mininlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasiga boshka davlatlar tashkilotlar va

fuqarolaridan tushadigan mablag’larni o’tkazish uchun xorijiy valyutada hisob raqami ochishga

ruxsat etilgan. O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi

ko’rsatib o’tilgan valyuta mablag’laridan aholini ish bilan ta’minlash bilan bog’liq maqsadlarda

foydalanishi belgilab qo’yilgan.

2-ilova

O’zbekiston Respublikasi Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi (keyingi

o’rinlarda Ish bilan ta’minlash jamg’armasi deb yuritiladi) aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi

davlat siyosatini amalga oshirish hamda mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza

qilish tuman (shahar) bo’limlarining (keyingi o’rinlarda mehnat bo’limlari deb ataladi) samarali

faoliyat ko’rsatishi tadbirlarini mablag’ bilan ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Mehnat

va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tarkibida tashkil etilgan

3-ilova

Ish bilan ta’minlash jamg’armasi byudjetdan tashqari maqsadli davlat jamg’armasi

hisoblanadi, mahalliy va respublika darajalarida tashkil etiladi va uning mablag’larini

shakllantirish va ulardan foydalanishning maqsadli yo’naltirilganligi saqlab qolingan holda Davlat

byudjeti tarkibida jamlanadi hamda Jamg’armaning mustaqil balansida aks ettiriladi.

4-ilova


- korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning ish haqi fondidan O’zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan miqdordagi majburiy ajratmalari, ushbu xarajatlar

mahsulot tannarxiga qo’shiladi;

- tegishli byudjet mablag’larini shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

va joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadigan miqdorlarda respublika va


- qonun hujjatlarida nazarda tutilgan talablar buzilganligi uchun joylardagi mehnat organlari


summasi;

- qo’shimcha va yangi ish o’rinlari yaratish uchun kichik va o’rta biznes sub’ektlarini

kreditlash uchun tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan foizlar:

- yuridik va jismoniy shaxslarning, shu jumladan xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarning

ixtiyoriy badallari;

- qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar.

5-ilova


- korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning ish haqi fondidan O’zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan miqdordagi majburiy ajratmalari, ushbu xarajatlar

mahsulot tannarxiga qo’shiladi;

- tegishli byudjet mablag’larini shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va

joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadigan miqdorlarda respublika va


- qonun hujjatlarida nazarda tutilgan talablar buzilganligi uchun joylardagi mehnat organlari


summasi;

- qo’shimcha va yangi ish o’rinlari yaratish uchun kichik va o’rta biznes sub’ektlarini kreditlash

uchun tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan foizlar;

- yuridik va jismoniy shaxslarning, shu jumladan xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy

badallari;

- qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar.

Quyidagilar Ish bilan ta’minlash jamg’armasiga ajratmalar to’lashdan ozod etiladilar:

- nogironlar jamoat tashkilotlariga qarashli o’quv-ishlab chiqarish va ishlab chiqarish korxonalari;

- protez-ortopediya buyumlari ishlab chiqarishga, nogironlarga protez qo’yish bo’yicha

xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashtirilgan korxonalar;

- tarbiya va ta’lim muassasalari huzuridagi o’quv-ishlab chiqarish staxonalari va o’quv-ishlab

chiqarish korxonalari;

- byudjet ta’minotidagi teatr-tomosha tashkilotlari.

6-ilova

O’zbekiston Respublikasi ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armasi mablag’lari

hisobiga quyidagilar amalga oshiriladi:

- mehnat organlarida ishsizlik maqomi olgan va ish qidiruvchi sifatida ro’yxatda turgan shaxslarni

kasbga tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash ishlarini mablag’ bilan

ta’minlash;

- ishsizlik bo’yicha nafaqalar, mehnat organlarining taklifiga binoan ishlash uchun boshqa joyga

ixtiyoriy ravishda ko’chib o’tish uchun kompensatsiyalar to’lash va qonun hujjatlariga muvofiq

ishsizlarga moddiy yordam berish;

- ishsizlarga muddatidan oldin pensiya tayinlanganligi sababli byutjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasi xarajatlarini qoplash;

- haq to’lanadigan jamoat ishlarini qonun hujjatlarida belgilangan

tartibda mablag’ bilan ta’minlash;

- nogironlar va fuqarolarning ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan boshqa toifalari mehnatidan

foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ish o’rinlari (ishlab chiqarishlar) tashkil etish tadbirlarini

mablag’ bilan qisman ta’minlash;

- mehnat organlari ta’minoti, barcha darajalardagi mehnat va aholini

ijtimoiy muhofaza qilish organlarini (tuman va shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlaridan tashqari)

joylashtirish uchun binolar qurish va ularni rekonstruktsiya qilish, ularni moddiy-texnikaviy

ta’minlash, kompyuterlar, nusxa ko’chirish va boshqa zarur texnika bilan jihozlash;

- axborot-ma’lumotlar va reklama-noshirlik ishlarini amalga oshirish;

- demografiya, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy himoya qilish, mehnatni muhofaza qilish,

mehnat munosabatlarini tartibga solish, mehnatni normalash va unga haq to’lash masalalari

bo’yicha normativ-uslubiy va yo’riqnoma materiallar ishlab chiqishni mablag’ bilan ta’minlash;

- belgilangan tartibda respublika darajasida va hududiy darajada ijtimoiy kuzatuvlarni tashkil etish

va o’tkazish, ish bilan ta’minlash masalalari bo’yicha aholining ayrim guruhlari o’rtasida anketa

so’rovlari o’tkazish;

- respublika va hududiy mehnat bozori axborot tizimlarini yaratish va ularning dasturiy ta’minotini

ishlab chiqish, shu jumladan texnika vositalari sotib olish;

- ish bilan band bo’lmagan aholiga yordam ko’rsatish, shu jumladan ishga

joylashtirishga ko’maklashish va maslahat xizmatlari ko’rsatish bilan bog’liq xarajatlarni mablag’

bilan ta’minlash;

- aholini ish bilan ta’minlashga doir muammolar bo’yicha xalqaro hamkorlikni mablag’ bilan

ta’minlash;

- ishchi kuchi eksport qilish masalalari bo’yicha xalqaro loyiha va shartnomalarni amalga oshirish,

O’zbekiston Respublikasining chet ellarga ishga borilgan fuqarolarini ishga joylashtirishni tashkil

etish, ularning ijtimoiy himoyasini ta’minlash bilan bog’liq xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash;

7-ilova

O’zbekistonda 2009 yilda aholi bandligini ta’minlash va yangi ish o’rinlarini yaratishning

ijrosi

Ko’rsatkichlar Soni, birlik

Dastur bo’yicha yaratilishi ko’zda tutilgan jami ish o’rinlari soni 932554

Amalda yaratilgan jami ish o’rinlari 940532

Yillik prognozga nisbatan bajarilishi, foizda 100,9

Jumladan:

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga 391825

Uy mehnatining barcha shakllarini tashkil etish hisobiga 196727

Korxonalar bilan mehnat shartnomasi asosida kasanachilikni rivojlantirish

hisobiga 77466

Yirik ob’ektlarni ishga tushirish, rekonstruktsiya qilish va kengaytirish hisobiga 70535

Qo’shimcha chora-tadbirlar hisobiga (inqirozga qarshi dastur va boshqa chora-

tadbirlarga muvofiq) 281445

8-ilova

Ўзбекистон Республикасида 2009 йилда янги

иш ўринларининг яратилиши

932,6 940,5

500,0

0

200

400

600

800

1000

Дастур бўйича

яратилиши кўзда

тутилган жами иш

ўринлари сони

Амалда яратилган

жами иш ўринлари

сони

Шу жумладан,

қишлоқ жойларида

ми

нг

наф

ар

9-ilova

Ўзбекистон Республикасида 2009 йилда янги иш

ўринларини яратилиши манбалари, минг нафар

391,8

196,7

77,5

70,5

281,4

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни

ривожлантириш

Уй меҳнатининг барча шаклларини ташкил этиш

Касаначиликни ривожлантириш

Йирик объектларни ишга тушириш,

реконструкция қилиш ва кенгайтириш

Қўшимча чора-тадбирлар ҳисобига

“O’zbekiston Respublikasi Yo’l jamg’armasi” mavzusi bo’yicha


1-ilova

• O’zbekistonda umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llari-ning uzunligi 43,4 ming km

ga yaqinni, jumladan, davlatlararo aloqaga mo’ljallangan yo’llar — 3237 km, respublika

ahamiyatga ega18767 km va mahalliy — 21459 kmni tashkil etadi. Korxonalar ixtiyorida bo’lgan

yo’llarning uzunligi — 71,3 ming km, shahar va qishloq yo’llari — 69,9 ming km. O’zbekistonda

avtomobil yo’llarining umumiy uzunligi 184,6 km ga etadi

2-ilova

Respublika Yo’l jamg’armasining maqsadi:

Respublika yo’l jamg’armasi faoliyati davlatning oldida tur-gan iqtisodiy vazifalarni

moliyaviy ta’minlashga mo’ljallangan maqsadli pul mablag’lari jamg’armasini shaklllantirish va

mab-lag’larni yo’l xo’jaligi sohasini rivojlantirish uchun xarajat qilish shaklini aks ettiradi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining 2003 yil 19 avgustdagi "Umumiy foydalaniladigan avtomobil

yo’llari qurish va ulardan foydalanishni boshqarish tizimini takomillashtirish to’g’risida" PF-

3292-son Farmoni bilan tashkil etilgan bo’lib, umumiy foyda-laniladigan avtomobil yo’llarini

qurish, ta’mirlash va saqlash uchun maqsadli moliyaviy resurslarni jamlovchi davlat organidir.

Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarining tarmog’i-ni rivojlantirish dasturlarini

hamda ularning zarur darajadagi texnik holatiga va avtomobillarni o’tkazish imkoniyatlariga eri-

shishga yo’naltirilgan tadbirlarni moliyalashtirish uchun mablag’-larni jamlash Respublika Yo’l

jamg’armasining maqsadidir. Shuningdek, bu jamg’armada Yo’l qurilishini boshqarish tizimiga

yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish samaradorligini oshirish ishlari ham olib boriladi.

3-ilova

Mazkur fondning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• Respublika Yo’l fondi mablag’lari tushishi va sarf-lanishining yillik va choraklik


• investitsiya loyihalarining texnik iqtisodiy asoslash-larini hamda umumiy

foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlash

bo’yicha ten-der hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish;

• yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlashning

aniq ro’yxatlarini belgilangan tar-tibga keltirish;

• umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llaridan foyda-lanish va ularni saqlash bo’yicha

xarajatlar smetalarini ro’yxat-dan o’tkazish;

• umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash

va jihozlashni tasdiqlangan xarajatlarga muvofiq moliyalashtirish, mablag’lardan foydala-nishning

qonuniyligi va maqsadli foydalanilishini nazorat qilish.

4-ilova

Respublika Yo’l jamg’armasi yuklangan vazifalardan kelib chiqqan holda quyidagi

funktsiyalarni bajaradi:

Respublika yo’l jamg’armasi daromadlari va xarajat-larining har yillik balanslarini ishlab

chiqadi va yig’ma Davlat byudjeti loyihasiga kiritish uchun belgilangan muddatlarda O’zbekiston


Jamg’arma kelgusi yil xarajatlarining tasdiqlangan para-metrlarini "O’zavtoyo’l" davlat-

aktsiyadorlik kompaniyasiga, daro-madlarining yil choraklari bo’yicha taqsimlangan

parametrlarini O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasiga va Davlat Bojxona qo’mitasiga

etkazadi;

Jamg’arma daromadlarining tushum manbalari va respublika mintaqalari bo’yicha,

shuningdek, xarajatlarining asosiy yo’na-lishlari bo’yicha hisobini olib boradi;

Davlat Soliq qo’mitasi va Davlat Bojxona qo’mitasi bilan birgalikda Jamg’armaga

to’lovlar o’z vaqtida va to’liq tushishini ta’minlash ishlarini olib boradi;

daromadlar tushishi prognozi bajarilishini tahlil qiladi, Davlat Soliq qo’mitasi va Davlat

Bojxona qo’mitasi bilan bir-galikda daromadlar tushishi prognozi bajarilishiga salbiy ta’sir

ko’rsatgan omillarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’radi;

yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash


kompaniyasi tas-diqlashi uchun rozilik beradi;

5-ilova

Davlat ijtimoiy kafolatlarini ta’minlash deganda fuqarolarning Konstitutsiya bilan

kafolatlangan turli ijtimoiy xizmatlardan to’laqonli foydalanish huquqlarini ta’minlash tushuniladi.

Bu huquqlar ta’lim olish, tibbiyot xizmatlaridan, fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish,

shuningdek, turar joyga ega bo’lish bilan bog’liq fuqarolik huquqlari bo’lib, ularni moddiy va

moliyaviy jihatdan ta’minlash esa mamlakatda yaratilgan milliy daromadni qayta taqsimlash

asosida ijtimoiy yo’naltirilgan jamg’armalarni shakllantirish, tegishli qo’shimcha moliyaviy

manbalarni qidirib topish, bu maqsadlarga korxona va tashkilotlarning ortiqcha pul resurslarini

safarbar etish mexanizmlarini ishlab chiqish, ijtimoiy sohalar va ularning moddiy-moliyaviy

ta’minotiga xorijiy hamkorlar, xalqaro tashkilotlar va boshqa moliya-kredit institutlarining

e’tiborini qaratish orqali amalga oshiriladi.

6-ilova

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi

Respublika Yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar va yig’imlar stavkalari

1. Majburiy ajratmalar Obyekt Foiz

1 2 3 4

To’lovchilar

1 Shartnoma asosida vositachilik xizmati

ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar

komission

takdirlanish

(QQS chegirgan

holda)

1,0

2 Tayyorlov, vositachilik, ta’minot-sotish

tashkilotlari

tovar aylanmasidan

(QQ solig’ini

chegirgan holda)

1,0

3. Ulgurji savdo korxonalari Assotsiatsiyasi

tizimiga kirgan Respublika maxsus-ulgurji

bazalar va ularning hududiy (viloyat,

viloyatlararo, va tumanlararo) bazalari

Yalpi daromad

1,0

4 «O’zdonmahsulot» AK korxonalari Maishiy xizmat

qiymati

(QQ solig’ini

chegirgan holda)

1,0

5 Kredit va sug’urta tashkilotlari Daromad 1,5

6 Moliyaviy lizing xizmati ko’rsatuvchi

tashkilotlar

Foizli daromad 1,5

7 Issiqlik, suv va gaz ta’minoti tizimidagi

kommunal xo’jalik korxonalari

Realizatsiya qilingan

tovarlar, ko’rsatilgan

xizmatlar, bajarilgan

ishlar

(gaz, suv, issiqlik,

sotib olish qiymati va

QQS chegirgan holda)

1,5

8 Qurilish, qurilish-montaj, remont-qurilish,

ilmiy tadqiqot bilan shug’ullanuvchi

tashkilotlar

Bajarilgan ishlar

(QQ solig’ini

chegirgan holda)

1,5

9 Avtotransport korxonalari Realizatsiya kilingan



ishlar

(QQS chegirgan

holda)

2,5

1 2 3 4

10 Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi

korxonalar

Realizatsiya kilingan



ishlar

(QQS solig’ini va

aktsiz soligini

chegirgan holda)

1,5

2. Yig’imlar va ajratmalar

1 Sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan

avtotransport vositalari qiymatidan ushbu

vositalarni sotib olganlar (foydalanuvchilar )

tomonidan O’zbekiston Respublikasi ichki

ishlar idoralarida ro’yxatdan o’tkazish chog’ida

to’lanadigan yig’imlar:

1.1. engil avtomobilning narxidan yig’im 6,0

1.2. Boshqa avtotransport vositalari: avtobuslar,

yuk mashinalari, maxsus avtomobillar narxidan

yig’im

20,0

2 "O’zavtoyo’l" kontserni korxonalari va

tashkilotlarining mol-mulkini sotib olishdan

byudjetga kelib tushishi lozim bo’lgan umumiy

summadan ajratmalar

50,0

7-ilova

O’zbekiston Respublikasi avtomobil yo’llari tarmog’ining

umumiy uzunligi

Yo’l turlari Uzunligi, km

Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari 42530

Shaharlar va boshqa aholi punktlari ko’chalari 61664

Xo’jalik avtomobil yo’llari 79367

shu jumladan:

- ichki xo’jalik yo’llari 67274

- korxonalarga qarashli yo’llar 12093

8-ilova

Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llarining 51 foizi mahalliy ahamiyatdagi, 40 foizi

davlat ahamiyatidagi va 9 foizi xalqaro ahamiyatdagi yo’llar hisoblanadi

Ўзбекистонда умумий фойдаланишдаги

автомобиль йўллари тармоғи, км

16909; 40%

21995; 51%

3626; 9%

Давлат аҳамиятидаги Маҳаллий аҳамиятдаги

Халқаро аҳамиятдаги

9-ilova

Mazkur dastur doirasida 2009 yilda 217 kilometrlik avtomobil yo’li foydalanishga

topshirildi, 538 kilometr yo’l va 19 ta ko’prik kapital ta’mirlandi. Bu ishlarni amalga oshirish

uchun Respublika yo’l jamg’armasi hisobidan 280 milliard so’mdan ortiq mablag’ yo’naltirildi.

O’zbekiston Respublikasi umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llarida 2009 yil yakuni bo’yicha

qurish va ta’mirlash bo’yicha jami bajarilgan ishlar hajmi 2008 yilga nisbatan 118,7 foizni tashkil

etdi

10-ilova

O’zbekiston Respublikasi umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llarida 2009 yil yakuni

bo’yicha qurish va ta’mirlash ko’rsatkichlari

Ko’rsatkichlar Hajmi,

mlrd.so’m

2008 yilga nisbatan,

%

Jami bajarilgan ishlar 370,6 118,7

Investitsiya dasturi 114,4 104,8

Mukammal va o’rta ta’mirlash 177,2 126,1

Joriy ta’mirlash va saqlash ishlari 63,2 117,3

Yo’l ta’mirlash texnikalari va jihozlar xarid

qilish

15,8 160,9

Mavzu: “Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi” mavzusi

bo’yicha


1-ilova

Davlat mulk qumitasi maxsus hisobraqamining daromadlarini tashkil topishi va

ishlatilishi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 20 oktyabrdagi 481-son

«Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni

ishlatilishini takomillashtirishning chora tadbirlari to’g’risida» g’i va O’zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgustdagi 362-son «Davlat mulkini davlat tasarrufidan

chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni taqsimlash, tushumlarni hisobga olish va

ularni ishlatilishini nazorat qilishning tartibini tasdiqlash to’g’risida» gi qaroriga asosan amalga

oshiriladi va bu tartibga rioya qilinadi.

2-ilova

Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar

Uzbekiston Respublikasi jamlangan byudjetining ajralmas qismi hisoblanadi va quyidagilar

hisobiga tashkil topadi:

• aktsionerlik jamiyatiga aylantirilgan davlat

korxonalarini aktsiyalarini sotishdan tushgan daromad;

• davlat mulki ob’ektlarini auktsionda, konkursda, savdo

birjasi va savdo birjasidan tashqarida sotilganda;

• davlat mulkini arendaga berishdan tushgan arenda

to’lovlari;

• qonun xujjatlarida ko’rsatilgan hollarda, ayrim

fuqarolarning merosini va er uchastkalarini auktsionda

sotishdan, er uchastkalarini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar;

• Davlat Mulki Qo’mitasining oldin zayomchilarga berilgan

kredit va zayomlar hisobiga kreditlarni, zayomlarni va

ularga hisoblangan protsentlarni qaytarib olishdan

tushgan daromadlar;

• Davlat Mulki Qo’mitasining depozit hisob raqamidagi bo’sh

mablag’larini tijorat banklarida joylashtirishdan tushgan

mablag’lar;

• Davlat Mulki Qumitasining depozit hisob raqamiga

tushgan boshqa daromadlar.

3-ilova

Uzbekistan Respublikasi Davlat Mulk Qo’mitasi tomonidan har oyda quyidagi

proportsiyada alohida tartibda taqsimlanadi:

• 40% - byudjet taqchilligini qoplashning manbai – sifatida davlat byudjetiga ko’rsatilgan

mablag’larni maqsadli ishlatilish maqsadida investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun;

15 % - biznes fondiga ya’ni tadbirkorlikni, o’rta va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash uchun;

• 15 % - Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxri xokimiyatlariga ijtimoiy-

iqtisodiy sohalarni rivojlantirish loyihalarni moliyalashtirish, bozor infastrukturasi institutlarini

tashktl qilish uchun;

• 3%- O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qo’mitasining xususiylashtirish davlat dasturini

amalga oshirish, investitsiya va bozor strukturalarini tashkil qilish va rivojlantirish xarajatlari

uchun;

• 2%-O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qo’mitasining hisob raqamiga boshqarish va

taqsimlash funktsiyalarini amalga oshirish uchun;

• 25% - xususiy korxonaning o’zida qoladi, bu maksadli mablag’lar ishlab chiqarishning yangidan

modenizatsiyalash, yangi texnika bilan qurollantirish va aylanma mablag’larni to’ldirish uchun

ishlatiladi.

4-ilova

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 27 dekabrdagi «O’zbekiston

Respublikasining 2006 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat byudjeti

parametrlari to’g’risida»gi 244-son Qaroriga asosan, 2006 yil yanvardan boshlab davlat mulkini

davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar O’zbekiston Respublikasi

Davlat mulk qo’mitasi tomonidan har oyda quyidagi proportsiyada alohida tartibda taqsimlanadi.

“Ta’lim va tibbiyot tizimiga yo’naltirilgan davlat maqsadli jamg’armalarning faoliyatini

tashkil etish” mavzusi bo’yicha


1-ilova

O’zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimining boqichlari50

Yos

h

O’quv yurtining turi Ma’lumot darajasi

31

Doktorantura

(o’qish muddati 3 yildan kam bo’lmagan) Oliy o’quv yurtidan

keyingi ta’lim

30

29

28

27 Aspirantura

(o’qish muddati 3 yildan kam bo’lmagan) 26

25

24

Oliy ta’limning kasbiy

Magistratura

(2 yildan kam bo’lmagan)

23

50

Doklad «Sistema obrazovaniya Uzbekistana (reforma v tsifrax i faktax) proekta ABR/YuNESKO TA № 2947-UZB

«Monitoring realizatsii obrazovatelnix reform»

22 dasturlari

(tibbiyot, o’qish muddati 12

yilgacha)

Umumiy oliy ta’lim

dasturlari

(4 yildan kam bo’lmagan)

Oliy ta’lim 21

20

19

18 Akademik litsey

(o’qish muddati 3 yil)

Kasb-hunar kolleji


O’rta maxsus, kasb-

hunar ta’limi 17

16

15

Umumiy o’rta maktab


Umumiy o’rta ta’lim

14

13

12

11

10

Boshlang’ich maktab

(o’qish muddati 4 yil) 9

8

7

6

II bosqich

Maktabgacha ta’lim 5

4

3 I bosqich

2

2-ilova

Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi – Kadrlar tayyorlash milliy

dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim sharti sifatida maktab ta’limining orqada

qolishiga barham berish hamda maktablarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va

uzluksiz ta’limning yagona tizimini shakllantirish bilan bog’liq mavjud jiddiy muammolarni

bartaraf etish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 21 maydagi «2004-

2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi to’g’risida»gi 3431-sonli

Farmoniga muvofiq kuchga kirgan.

3-ilova

Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining asosiy tamoyillari va

maqsadli vazifalari sifatida maktab ta’lim tizimini tubdan yaxshilash; eng yuqori zamonaviy

talablarga mos keladigan o’quv-moddiy bazasi va ta’lim standartlarini shakllantirish; yashash

joyidan qat’i nazar, qishloq va shahar maktablarining moddiy bazasi hamda ta’minlanish

darajasidagi tafovutlarni bosqichma-bosqich bartaraf etish asosida bolalarning ta’lim olishi uchun

teng shart-sharoitlar yaratish; o’qituvchilarning mehnatini har tomonlama rag’batlantirish belgilab

berilgan.

4-ilova

Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirishning quyidagi

asosiy yo’nalishlari belgilangan:

- kapital rekonstruktsiya qilish, kapital va joriy ta’mirlashning, avariya holatidagi binolarni

buzib tashlashning manzillari aniq ko’rsatilgan dasturlarini va maktab binolarining namunaviy

loyihalarini ishlab chiqqan holda umumiy ta’lim maktablarining moddiy-texnika bazasini

mustahkamlash va rivojlantirish;

- maktablarni zamonaviy o’quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi, darsliklar va

o’quv-uslubiy materiallar bilan ta’minlash;

- ta’lim tizimida qo’llanilayotgan o’quv standartlari va o’quv dasturlarini takomillashtirish;

- umumiy ta’lim maktablari, birinchi navbatda qishloq joylardagi maktablarni malakali

pedagog kadrlar bilan ta’minlash, ular tarkibi sifatini oshirish, o’qituvchilar tayyorlash, qayta

tayyorlash va malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish, o’qituvchilar mehnatini

rag’batlantirishni kuchaytirish;

- umumiy ta’lim maktablarida sportni rivojlantirish va ularning sport bazasini

mustahkamlash.

5-ilova

2017 yilda ijtimoiy soha ob’ektlarining ta’mirlanishi51

, dona

Ko’rsatkich Rejada Amalda

Bajarilishi,

foizda

Maktabgacha ta’lim muassasalari 491 547 111,4

Umumta’lim maktablari 889 911 102,5

Bolalar sport muassasalari, stadionlar 79 84 106,3

“O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi” mavzusi bo’yicha


1-ilova

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 11 may Farmoni bilan tashkil qilingan

Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi - iqtisodiyotning etakchi, eng avvalo bazaviy

tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnikaviy qayta qurollantirish loyihalari amalga

oshirilishini ta’minlash, mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-

iqtisodiy rivojlantirishga erishish, shuningdek samarali tarkibiy va investitsiyaviy siyosatni

amalga oshirish maqsadida tuzilgan. Jamg’arma O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi,

Iqtisodiyot vazirligi hamda Markaziy bankining taklifiga binoan Ustav kapitali 1,0 mlrd. AQSh

dollari miqdorida bo’lgan davlat maqsadli fondi sifatida tashkil etildi. Jamg’arma O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etildi va yuridik shaxs huquqlariga egadir

2-ilova

Jamg’armaning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilandi:

• davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, shu jumladan tijorat banklari, xorijiy

jamg’arma va investorlar hamda boshqa manfaatdor tuzilmalarning moliyaviy mablag’larini

jamlash;


modernizatsiya qilish borasida ustuvor vazifalarni amalga oshirish uchun hal qiluvchi

ahamiyatga ega bo’lgan g’oyat muhim loyihalarni moliyalashtirish;

• strategik muhim ahamiyatga ega bo’lgan korxonalar, avvalo iqtisodiyotning bazaviy

tarmoqlari korxonalarini yangilash va texnik jihatdan qayta qurollantirish dasturlarini kreditlash;



oshirishga yo’naltirilgan loyihalar moliyalashtirilishini ta’minlash;

• birinchi navbatda istiqbolli, ammo etarlicha rivojlanmagan mintaqalarda ishlab

chiqarish va noishlab chiqarish infratuzilmasini shakllantirish bo’yicha ijtimoiy jihatdan

ahamiyatli milliy davlat dasturlari va loyihalari amalga oshirilishini moliyalashtirish;

• respublikaning xalqaro kommunikatsiyalar tarmog’iga integratsiyalashuvi uchun shart-

sharoitlar yaratadigan, xalqaro transport yo’laklari va jahon bozorlariga eng qisqa yo’l bilan

51

I.A.Karimovning “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor

maqsadimizdir” hamda “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”

nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. - 2010. 91-bet

chiqishini ta’minlaydigan transport hamda telekommunikatsiyalar infratuzilmasini

modernizatsiyalash va rivojlantirishni moliyalashtirish;

• xalqaro moliya institutlari, respublika va xorijiy mamlakatlarning kredit muassasalari

bilan loyihalarning qo’shma moliyalashtirilishini tashkil etishni ta’minlash.

3-ilova

Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini shakllantirishning asosiy manbalari

quyidagilardan iborat:

• strategik resurslarga jahon narxlarining qulay kon’yunkturasi natijasida, shuningdek




• Hukumatning xorijiy valyutadagi aktivlarining bir qismi;

• O’zbekiston Respublikasining xorijiy sheriklar bilan mahsulotni taqsimlash

to’g’risidagi bitimlari doirasida mahsulotni sotishdan oladigan daromadlari;


daromadlari rejasidan ortiqcha tushadigan mablag’lar;


• O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushum va

daromadlar.

4-ilova

Mamlakatimizda har yili Davlat investitsiya dasturi qabul qilinadi va unda eng muhim

investitsiya loyihalari o’z ifodasini topadi. 2007 yil uchun ham Investitsiya dasturi tasdiqlangan

bo’lib, unda real iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlari va ijtimoiy sohada yirik investitsiya

loyihalarini amalga oshirish, qiymati 3 mlrd. 950 mln. AQSh dollariga teng bo’lgan investitsiya

mablag’larini o’zlashtirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, ushbu dastur doirasida 1 mlrd. AQSh

dollaridan ko’proq miqdorda xorijiy investitsiyalar jalb etilishi mo’ljallanmoqda. Bu

mablag’ning salkam 700 mln. dollarini (qariyb 68%) to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar

tashkil etadi. Investitsiya dasturiga 80 ga yaqin investitsiya loyihalari kiritilga

5-ilova

O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini shakllantirishning

asosiy manbalari quyidagilardan iborat:

strategik resurslarga jahon narxlarining qulay kon’yunkturasi natijasida, shuningdek,




Hukumatning xorijiy valyuta va aktivlarining bir qismi;

O’zbekiston Respublikasining xorijiy sheriklar bilan mahsulotni taqsimlash to’g’risidagi

bitimlari doirasida mahsulot sotishdan oladigan daromadlari;

davlat mulkini xorijiy investorlarga chet el valyutasiga sotishda Davlat byudjeti

daromadlari rejasidan ortiqcha tushadigan mablag’lar:

Jamg’arma aktivlarini boshqarishdan olinadigan investitsiya daromadlari;

O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushum va

daromadlar.

6-ilova

Jamg’armaning asosiy vazifasi faqat mablag’larni jamlash hamda tarkibiy o’zgarishlarni


muhim loyihalarni moliyalashtirish bilan cheklanmaydi, - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz

I.Karimov, - balki xorijiy investorlar -chet el kompaniyalari, banklari, xalqaro moliya institutlari

bilan hamkorlikda o’zaro teng shartlarda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni ham o’z

ichiga oladi.

8-ilova

2009-2014 йилларда амалга ошириш кўзда тутилган инвестицион лойиҳалар

Дастури (иқтисодиёт тармоқлари таркибида, млн долл.)

21536

4517

1876

3078

1176

5787

983 870596 2101

Нефть ва газ тармоғи ЭнергетикаТоғ-кон ва металлургия саноати Кимё саноатиМашинасозлик Транспорт ва инфратузилма Қурилиш молларини ишлаб чиқариш Енгил саноат"Навоий" эркин индустриал-иқтисодий зонаси Бошқалар

9-ilova

Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил учун белгиланган Инвестиция дастури лойиҳаларини

молиялаштириш манбалари, млн. сўм

825,0

93,0654,9

1372,2874,7

7777,7

1530,0

3876,8

1216,0

0,0

1000,0

2000,0

3000,0

4000,0

5000,0

6000,0

7000,0

8000,0

9000,0

Бюджет Суғориладиган

ерларнинг

мелиоратив

ҳолатини

яхшилаш

фонди

Бюджетдан

ташқари

фондлар

Тикланиш ва

тараққиёт

фонди

Ҳукумат

кафолати

остидаги

ҳорижий

инвестициялар

Корхона

маблағлари

Тижорат

банклари

кредитлари ва

бошқа қарз


Тўғридан-

тўғри хорижий

инвестициялар

Аҳоли


“Sug’oriladigan Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi ” mavzusi bo’yicha

TARQATA MATERIALLAR

1-ilov

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi “Sug’oriladigan erlarning meliorativ

holatini yaxshilash” jamg’armasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 29 oktyabrdagi

PQ № 3932 “ Erlarning meliorativ holatini tubdan takomillashtirish choralari to’g’risida” gi qarori

asosida shakllantirilgan va erlarning meliorativ holatini yaxshilash va meliorativ texnika bilan

ta’minlash maqsadlariga yo’naltirilgan moliyaviy resurslar jamlangan markazlashgan

jamg’armadir.

2-ilova

Jamg’arma mablag’larini shakllanishining asosiy manbalari quyidagilardir:

Qishloq ho’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining byudjetga o’tkazadigan yagona

er solig’i;

Maqsadli byudjet o’tkazmalari;

Xalqaro moliya tashkilotlari va chet el banklarining imtiyozli kreditlari;

Mamlakat va xorijiy grantlari;

Qonunchilikda ta’qiqlanmagan boshqa daromadlar.

3-ilova

Jamg’arma mablag’lari quyidagi yo’nalishlarga sarflanadi:

Magistral (viloyatlararo), tumanlararo, xo’jaliklararo ochiq kollektorlarni ,

verikal drenajlarni, meliorativ nasos stanqiyalari va kuzatish tarmoqlarini qurish, ta’mirlash,

rekonstruktsiyalash, va tozalash, shuningdek, yopiq grrizontal drenaj tarmoqlarini Davlatning

sug’oriladigan erlarni meliorativ holatini yaxshilash dasturlari doirasida ta’mirlash-tiklash

ishlariga;

Davlat sug’oriladigan erlarningmeliorativ holatini yaxshilash dasturlari

tarkibidagi loyihalarni amalga oshirish bo’yicha loyiha tashkilotlarining maxsus loyihalash va

tadqiqot ishlarini amalga oshirishga;

maxsus qurilish va ekspluatatsiya tashkilotlarining meliorativ texnika parklarini

qaytarishlilik va uzoq muddatli lizing shartlari asosida yangilash tadbirlari moliyalashtiriladi;

Davlat sug’oriladigan erlarningmeliorativ holatini yaxshilash dasturlari

doirasidagi boshqa tadbirlar

4-ilova

Hozirgi sharoitda qishloqda taraqqiyot va farovonlikni ta’minlashning quyidagi asosiy

yo’nalishlaridan biri er, tuproq unumdorligini doimiy ravishda oshirish, erning meliorativ

holatini yaxshilash.

Mazkur yo’nalishlar bo’yicha chora-tadbirlarni izchil va tizimli amalga oshirish maqsadida

«Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturi ishlab chiqildi hamda O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining 2009 yil 26 yanvardagi PP-1046 sonli Qarori asosida kuchga

kiritildi. Dasturda o’tkaziladigan chora-tadbirlar, bajarilish muddatlari, xarajatlar va ularni

moliyalashtirish manbalari, chora-tadbirlarni amalga oshirish shakllari, mexanizmlari va

kutiladigan natijalar to’liq o’z ifodasini topgan. Dastur asosiy yo’nalishlari 9 ta bo’lim, 105 ta

banda o’z ifodasini topgan

5-ilova

«Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturining printsipial ahamiyatga ega

bo’lgan asosiy yo’nalishlarida mazkur dastur ijrosi bilan bog’liq qonunchilik va normativ-

huquqiy bazani yanada takomillashtirish va mustahkamlash, yangi qonunlar qabul qilish, tegishli

qonun hujjatlariga, Er kodeksiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish zarur.

Qishloqda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, suv resurslaridan

oqilona foydalanishni tartibga solish va sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash

masalalariga alohida e’tibor qaratish lozim.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun imtiyoz va rag’batlantirish choralarini

kengaytirish va bu borada yangi imkoniyatlar yaratib berish, qishloqda bozor munosabatlarini

yanada chuqurlashtirish, fermerlik harakatini qo’shimcha ravishda qo’llab-quvvatlash, uning

ijtimoiy-siyosiy maqomini mustahkamlash yuzasidan takliflar ishlab chiqish zarur.

6-ilova

2008-2012 yillarda sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat

dasturida ko’zda tutilgan chora-tadbirlar tizimining izchil amalga oshirilishiga – ya’ni, ekin

maydonlarining meliorativ ahvolini yaxshilash, faoliyat ko’rsatayotgan irrigatsiya-melioratsiya

ob’ektlarining tegishli texnik holatini ta’minlash, ixtisoslashgan suv xo’jaligi, qurilish va

ekspluatatsiya tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni zamonaviy

texnika bilan jihozlash masalalariga alohida e’tibor qaratish darkor.

7-ilova

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 martdagi PQ-817-son «2008-2012

yillarda sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturi to’g’risida»gi

qaroriga muvofiq hisobot yilida mazkur Davlat dasturi doirasida jami 92,9 mlrd so’mlik

(123,8%) mablag’ maqsadli o’zlashtirildi. Jumladan, rekonstruktsiya qilish va qurish bo’yicha 47

ta loyiha (22,4 mlrd. so’m) hamda 429 ta o’rniga amalda 243 ta ob’ekt bo’yicha (38,6 mlrd.

so’m) ta’mirlash-tiklash ishlari amalga oshirildi va 31,9 mlrd. so’mlik meliorativ texnikalar xarid

qilindi. Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 266,5 kilometr

masofadagi kollektor-drenaj tarmoqlari rekonstruktsiya qilindi va qurildi, uzunligi 11052,7

kilometr magistral, tumanlararo va xo’jaliklararo kollektorlar tozalandi, jami 896,2 kilometr

masofada yopiq-yotiq zovur tarmoqlari ta’mirlandi hamda lizing asosida 144 dona gidravlik

zanjirli ekskavatorlar keltirilib, shundan 112 tasi yangi tashkil etilgan Davlat unitar

korxonalariga etkazib berildi.

8-ilova

«Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturida belgilab berilgan muhim chora-

tadbirlar

T/r Dastur bo’limlari va ularda belgilangan

muhim chora-tadbirlar

Moliyaviy

mablag’lar

hajmi

I-bo’lim. Qishloqda yashovchilarning manfaatlarini yanada to’liqroq ta’minlash uchun

qonunchilik va me’yoriy-huquqiy bazani yanada takomillashtirish va mustahkamlash

1.1. «Er Kodeksi», «Ma’muriy javobgarlik Kodeksi», «Fermer xo’jaligi

to’g’risida»gi, «Dehqon xo’jaligi to’g’risida»gi va «Suv va suvdan

foydalanish to’g’risida»gi amaldagi qonunlarga fermer xo’jaliklariga

berilgan er maydonlari hajmini optimallashtirishni, erlarning meliorativ

holatini yaxshilashni hamda er-suv resurslaridan foydalanish bo’yicha

javobgarlikni oshirishni ko’zda tutuvchi o’zgartirishlar kiritish.

2.1. - joylarning tabiiy-iqlimiy relefi va ijtimoiy-demografik xususiyatlariga

mos keluvchi, mahalliy qurilish va noruda materiallari zaxiralaridan kelib

chiqib, mavjud qurilish bazasini jalb etishni nazarda tutuvchi ijtimoiy-

madaniy va sanitariya-maishiy sohalarga mo’ljallangan ob’ektlarni qurish;

- qishloq aholi punktlari va hududlarni rivojlantirishning bosh rejalari va

yangi tipovoy loyihalarini bosqichma-bosqich ishlab chiqish va joriy etish;

- tayanch «Qishloqqurilishloyiha» ixtisoslashgan loyiha-izlanish institutini

tashkil qilish;

- hududlarda alohida aholi punktlarini eksperemental namunaviy qurish

bo’yicha takliflar ishlab chiqish (Qashqadaryo, Andijon qiloyatlarida,

Qoraqalpog’iston Respublikasida);

- qishloq aholi punktlarini qurish bo’yicha beshta rag’batlantiruvchi

mukofot bilan “Eng yaxshi qishloq”, “Eng yaxshi viloyat” tanlovlarini

o’tkazish.

350 mln.

so’m

III-bo’lim. Qishloq joylarda ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmani rivojlantirish

asosida qishloqda turmush sifatini oshirish ishlarini amalga oshirish

3.3. Qishloq aholisini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash:

- qishloq joylarda uzunligi 1836 km.ga teng bo’lgan yangi suv o’tkazgich

quvurlari va suv tarmoqlarini qurish;

36260 mln.

so’m

- 304 aholi punktlaridagi suv bilan ta’minlash ob’ektlarini ta’mirlash;

- xalqaro moliya institutlarining kreditlari va qarz mablag’lari hisobiga suv

ta’minotini yaxshilash bo’yicha investitsion loyihalarni amalga oshirish;

«Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyatida suv ta’minoti

tizimini takomillashtirish» loyihasi doirasida suv o’tkazgich quvirlarni

qurish:

- jumladan: Qoraqalpog’iston Respublikasining Kegeyli tumanida – 15,2

km, Beruniy tumani – 61,2 km; Xorazm viloyatining Qo’shko’pir tumanida

– 14 km, “Xiva-Yangiariq” suv tarmog’ini barpo etish – 18 km.

«Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarida suv ta’minoti va qishloq aholi

punktlari sanitariyasi» loyihasi doirasida suv o’tkazish quvurlarini qurish.

Jumladan:

- Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanida – 53 km, Koson tumanida –

98 km;

- Navoiy viloyatining Qiziltepa tumanida – 63 km, Nurota tumanida – 32

km.

- Surxondaryo viloyatining Oltinsoy, Qumqo’rg’on, Muzrobod, Angor,

Sherobod, Bandaxon va Qiziriq tumanlarida suv tarmoqlarini

rekonstruktsiya qilish va qayta tiklash;

- 2010-2015 yillarga mo’ljallangan qishloq hududlarini barqaror suv bilan

ta’minlash loyihasini ishlab chiqish.

20545 mln.

so’m

7,5 mln.

dollar

10,8 mln.

dollar

625 mln.

so’m.

VII-bo’lim. Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash bo’yicha 2008-2012

yillarga mo’ljallangan Davlat Dasturi asosida erlarning meliorativ holatini yaxshilash

bo’yicha maqsadli kompleks chora-tadbirlarini amalga oshirish orqali tuproqning

unumdorligini tubdan oshirish

7.1. - suvdan foydalanuvchilar uyushmasi, fermer xo’jaliklari uyushmalarining

moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, jumladan ularga 130 ta

ekskovatorlar, 30 ta buldozerlar va melioratsiya mashinalari etkazib berish;

- 12234 km magistral, tumanlararo va xo’jaliklararo kollektorlarni va

2828 km yopiq, gorizontal va vertikal drenajlarni qurish, qayta tiklash va

ta’mirlash;

- 3006 ta tik drenaj va sug’orish quduqlarini tiklash, ta’mirlash va qayta

qurish;

- irrigatsiya inshoatlari (kanallar, suv omborlari, gidrotexnik inshootlar)ni

ta’mirlash;

- 68 ta meliorativ nasos stantsiyalarini, 458 ta kuzatish tarmoqlarini, 4472

ta gidrotexnik qurilmalarni, 5250 ta gidropostlarni, 2710 ta nasos

agregatlarini ta’mirlash va qayta tiklash;

- 4639 km kanallarni, 305 mln. kub metr suv omborlarini qurish va qayta

ta’mirlash;

- 2009-2020 yillarga mo’ljallangan tomchilab sug’orish dasturini ishlab

chiqish va amaliyotga joriy qilish.

213,4 mlrd.

so’m;

142,5 mln.

dollar






FANIDAN

TESTLAR

TOSHKENT – 2018

“DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI FONDLAR” FANIDAN

TESTLAR

1. Davlat maqsadli jamg’armalarining afzalliklariga quyidagilardan qaysilar kiradi:

а. ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarni moliyaviy mablag’-lar bilan ta’minlashning qoldiq

tamoyillarini bartaraf etish imkonini beradi

b. budjet xarajatlarining bir qismini o’z zimmasiga oladi va budjetdan mablag’ bilan ta’minlash

muammosini ma’lum darajada hal qiladi

c. davlat budjetining daromadlarining bir qismini shakllantiridi.

d. *mablag’lardan maqsadli foydalanadi va moliyaviy resurslarni ko’paytirish imkonini yaratadi

2. Davlat maqsadli jamg’armalari maqsadliligiga ko’ra ... fondlarga bo’linadi.

а. vaqtinchalik va doimiy

b. *ijtimoiy va iqtisodiy

c. markaziy va mintaqaviy

d. ekologik va xalqaro

3. Davlat maqsadli jamg’armalarining asosiy vazifasi:

а. *iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini qo’shimcha mablag’lar bilan ta’minlash, aholiga ijtimoiy

xizmat ko’rsatish doirasini kengaytirish

b. tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash, aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish doirasini kengaytirish

c. iqtisodiyotni tarmoqlarini qo’shimcha mablag’lar bilan ta’minlash

d. aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish doirasini kengaytirish, atrof-muhit muxofazasini qo’llab

quvvatlash

4. Budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar yordamida quyidagi vazifalar amalga

oshiriladi:

а. korxonalarga kreditlar, subsidiyalar berish, ya’ni ular-ni moliyalashtirish yo’llari bilan ishlab

chiqarish jarayoniga ta’sir ko’rsatiladi

b. *ijtimoiy infratuzilmani moliyalashtirish, nafaqa va turli xil transfertlarni berish yo’li bilan

aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatiladi

c. chet davlatlarga, xorijiy hamkorlarga qarzlar beriladi

d. xalq ta’limini va oliy o’quv yurtlarini moliyalashtiriladi

5. Qaysi organ davlat maqsadli jamg’armalari mablag’laridan foydalanish tartibini belgilash

huquqiga ega emas?

а. *O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi

b. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

c. Oliy Majlis

d. Hisob palatasi

6. O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunning 20-moddasida

ko’rsatilishicha, Davlat maqsadli jamg’armalariga quyidagilardan qaysilari kiradi:

а. *Respublika Yo’l jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va

tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasining maxsus hisobvarag’i, O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Aholini ish

bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi

b. Respublika Yo’l jamg’armasi, Kitob jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, aholini ish bilan ta’minlashga

ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi

c. Respublika Yo’l jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va

tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasining maxsus hisobvarag’i, O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Sug’oriladigan

erlarning meliorativ holatini eaxshilash jamg’armasi

d. Respublika Yo’l jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini,

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi,

aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi

7. «Davlat maqsadli jamg’armalari - Davlat budjeti tarkibida jamlantiriladigan

jamg’armalar bo’lib, ularning har biri uchun mablag’lar manbalari, har bir manbadan

mablag’ tushish normalari va shartlari, shuningdek, shu mablag’-lardan foydalanilishi

mumkin bo’lgan maqsadlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi» yuqoridagi ta’rif qaysi

huquqiy hujjatda keltirilgan.

а. *O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunida

b. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida

c. Soliq kodeksida

d. Bojxona kodeksida

8. Davlatning maqsadli jamg’armalarining asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilardan

qaysilarini ko’rsatish mumkin:

а. *daromad manbalarining aniq belgilanganligi, mablag’larning shakllanishi va ishlatilish

muddatlari-ning mos kelmasligi, mustaqil moliya-kredit tashkiloti sifatida faoliyat ko’r-satishi

b. mablag’larning qatiy maqsadli ishlatilmasligi, daromad manbalarining aniq belgilanganligi,

mablag’larning shakllanishi va ishlatilish muddatlari-ning mos kelmasligi,

c. mablag’larning shakllanishi va ishlatilish muddatlari-ning mos kelmasligi, daromad

manbalarining aniq belgilanganligi, mustaqil moliya-kredit tashkiloti sifatida faoliyat ko’r-satishi

d. mustaqil moliya-kredit tashkiloti sifatida faoliyat ko’rsatishi, mablag’larning qatiy maqsadli

ishlatilmasligi, daromad manbalarining aniq belgilanganligi,

9. Davlat maqsadli jamg’armalarini tuzish, jamg’arma mablag’larini shakllantirish va

ulardan foydalanish tartibi qaysi organ tomonidan qabul qilinadi?

a. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

b. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

c. *O’bekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

d. O’bekiston Respublikasi Moliya Vazirligi

10. Davlat organlari tomonidan milliy daromadning bir qismini aholini ma’lum ijtimoiy

guruhining ma’lum bir foydasiga qayta taqsimlash shakli

a. davlat budjeti

b. *budjetdan tashqari fondlar va davlat maqsadli jamg’armalari

c. davlat jamg’armalari

d. ijtimoiy sug’urta

11. “Fuqarolarning davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy ta’minotga va ijtimoiy

sug’urtaga bo’lgan huquqlarini amalga oshirish” – bu qaysi fondning vazifasiga kiradi?

a. Aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi

b. Ijtimoiy sug’urta fondi

c. *Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi

d. Davlat Mulk qo’mitasining mahsus hisob varag’i

12. Investitsiya loyihalarining texnik iqtisodiy asoslashlarini hamda umumiy

foydalaniladigan avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash , va jihozlash

bo’yicha tender hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish “ - berilgan ta’rif qaysi budjetdan

tashqari jamg’armaning vazifasiga kiradi?

a. *Respublika Yo’l fondi

b. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armasi

c. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi

d. xalqaro valyuta fondi

13. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 21-avgustdagi 361-son

Qarori bo’yicha rezerv xarajatlarni moliyalashtirish qaysi budjetdan tashqari fondi

tomonidan amalga oshiriladi?

a. *Respublika Yo’l fondi

b. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvhi jamg’armai

c. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi

d. Xalqaro valyuta fondi

14. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 173-sonli Qarori bilan tasdiqlangan

“Ish bilan ta’minlashga ko’makshuvchi davlat jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va

ulardan foydalanish tartibi to’g’risida”gi Nizom qachon qabul qilindi?

a. 2005-yil 1-yanvar

b. 2009-yil 24- dekabr

c. *2003-yil 2-aprel

d. 2004-yil 21-may

15. O’zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risada”gi qonuni

nechinchi yilda qabul qilindi?

a. *1998-yil 1-may

b. 2005-yil 1-yanvar

c. 2007-yil 1-dekabr

d. 2003-yil 23-yanvar

16. Respublikamizda nechinchi yildan boshlab fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya

tizimi amaliyotga joriy qilindi?

a. *2004-yil

b. 2000-yil

c. 2005-yil

d. 2008-yil

17. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 17-oktyabrda qanday qarori

qabul qilindi?

a. pensiya faoliyatini tashkil etish masalalari to’g’risida

b. Maktab ta’limini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida

c. *Mahalla hayriya jamg’armasi faoliyatini tashkil etish masalalari to’g’risida

d. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va sarflash tartibi

to’g’risida

18. Qaysi budjetdan tashqari jamg’armaning Markaziy bankning taklifiga binoan Ustav

kapitali 1.0 milrd. AQSh dollari miqdorida bo’lgan davlatning maqsadli jamg’armasi

sifatida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi xuzurida tashkil etildi?

a. Respublika Yo’l jamg’armasi

b. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armasi

c. *O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi

d. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi

19. Kredit va sug’urta tashkilotlari daromadidan 1.5% majburiy ajratma qaysi

jamg’armaga ajratiladi ?

a. Davlat Mulk qo’mitasining mahsus hisob raqamiga

b. Respublika Yo’l jamg’armasiga

c. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armasiga

d. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga

20.O’zbekiston Prezidentining “Yerlarning melorativ holatini yaxshilash tizimi tubdan

takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori qachon qabul qilingan?

a. *2007-yil 29-dekabr

b. 2007-yil 31-dekabr

c. 2007-yil 1-yanvar

d. 2007-yil 21-may.

21. Davlat maqsadli jamg’armalari g’azna ijrosiga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining

“Mamlakat makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va Davlat budjeiti parametrlari to’g’risida” gi

qaysi qaroriga asosan o’tkazildi ?

a. PQ 1024-sonli qarori

b. *PQ 1245-sonli qarori

c. PQ 744-sonli qarori

d. PQ 1675-sonli qarori.

22. Davlat maqsadli jamg’armalari ijrosini amalga oshirishda G’aznachilikning asosiy

vazifalarini ko’rsating:

a. *markaziy bank va jamg’armalarning o’z xususiyatlaridan kelib chiqib boshqa tijorat banklarida

mahsus hisob raqamlarini shakllantirish

b. jamg’armalarning xususiyatlaridan kelib chiqib ikkinchi tomon oldidagi yuridik majburiyatlarini

ro’yxatga olish va to’lovlarini amalga oshirish

c. davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqarish

d. jamg’armalarning xususiyatlaridan kelib chiqib ikkinchi tomon oldidagi moliyaviy

majburiyatlarini ro’yxatga olish va to’lovlarini amalga oshirish

23. Davlat maqsdli jamg’armalarning g’azna ijrosini amalga oshirishda qaysi me’yoriy

hujjat amal qiladi?

a. *“Davlat budjeti g’azna ijrosi qoidalarini tasdiqlash haqida” gi Moliya vazirining 16.09.2009 y.

2007- sonli buyrug’i

b. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 173-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Ish

bilan ta’minlashga ko’makshuvchi davlat jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va ulardan

foydalanish tartibi to’g’risida”gi Nizom

c. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Budjet parametrlari to’g’risida” gi PQ-1245-sonli

qarori, 22.12.2009 y

d. O’zbekiston Respublikasining “Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida”gi qonuni,

26.08.2004 y

24. Jamg’armalardan mablag’ oluvchilar budjet mablag’lari bo’yicha xarajatlar smetalari

nusxalarini va ularga ilovalarni moliya organlarida o’rnatilgan tartibda ro’yxatga

olinganidan so’ng, qaysi bo’linmalarga taqdim qiladilar?

a. moliya organi bo’linmalariga

b. soliq organi bo’linmalariga

c. *g’aznachilik organi bo’linmalariga

d. hududlarda joylashgan ijtimoiy ta’minot bo’linmalariga

25. Fondlardan mablag’ oluvchilar tomonidan shaxsiy g’azna hisobvaraqlar ochishda imzo

namunalari va muxr izi kartochkalari ikki nusxada tegishli g’aznachilik bo’linmalariga

taqdim etiladi …

a. *yuridik va moliyaviy majburiyatlarni ro’yxatga oluvchi mutaxassisda

b. smetalarni ro’yxatga oluvchi mutaxassisda

c. g’aznachilik operatsiyalarni nazorat qiluvchi mutaxassisda

d. xarajatlar to’lovini nazorat qiluvchi mutaxassisda

26. Fonddan mablag’ oluvchilarga to’lov manbai sifatida davlat maqsadli jamg’armalar

mablag’lari hisobidan tashqari, qanday holatlarda tovar (ish, xizmat. xarid qilishga

shartnoma tuzish taqiqlanadi?

a. mahalliy budjet daromadlari hisobiga

b. *lizing va boshqa turdagi kreditlar hisobiga

c. xalqaro moliya institutlarning kreditlari hisobiga

d. davlat mulkini va tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash Davlat Mulk Qo’mitasi hisobiga

27. Fonddan mablag’ oluvchilarning I va II guruh xarajatlari bo’yicha yuridik

majburiyatlar qaysi turdagi xarajatlarni to’lash uchun naqd pul olishga so’rovnomalar

asosida g’aznachilk bo’linmalarida ro’yxatga olinadi

a. oziq-ovqat va dori-darmon xarjatlari uchun

b. *ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar uchun

c. boshqa xarajatlar

d. kommunal va elektr energiya xarajatlari uchun

28. Jamg’armalardan mablag’ oluvchilar va mahsulot yetkazib beruvchilar bilan Davlat

maqsadli jamg’armalari mablag’lari hisobiga tuzilgan shartnomalari qachon kuchga kiradi?

a. moliya organi boshqarma va bo’linmalarida ro’yxatga olinganidan so’ng

b. markaziy bank boshqarmalarida ro’yxatdan olinganidan so’ng

c. soliq organi boshqarma va inspeksiyalarida ro’yxatga olinganidan so’ng

d. *g’aznachilik bo’linmalarida ro’yxatga olinganidan so’ng.

29. G’aznachilik ijrosiga o’tgan fonddan mablag’ oluvchilar o’tgan yil uchun “to’lov

topshiriqnoma”larni g’aznachilik bo’linmalariga moliya yiliga qadar qo’shimcha davr

tugaguniga qadar … ish kuni qolgandan kechikmasdan taqdim etishlari shart

a. *5 kun

b. 15 kun

c. 25 kun

d. 20 kun

30. Tijorat banklarida kredit liniyalari ochish orqali yangi ishchi o’rinlarni tashkil etish – bu

qaysi budjetdan tashqari jamg’armaning vazifasidir?

a. Respublika Yo’l jamg’armasi

b. Xalqaro valyuta fondi

c. *Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma

d. Davlat Mulk qo’mitasining maxsus hisob raqami

31. Hozirda budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi faoliyati qaysi organ huzurida tashkil

etilgan?

a. *Moliya Vazirligi

b. Vazirlar Mahkamasi

c. “Nuroniy” jamg’armasi

d. Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish Vazirligi

32. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’lari taqsimotida quyidagilardan qaysi

biri qatnashmaydi?

a. fondning ijrochi direktsiyasi, Moliya Vazirligining G’aznachiligi

b. fond boshqaruv kengashi, Moliya Vazirligining G’aznachiligi

c. *Moliya Vazirligi, Fond boshqaruv kengashi, Moliya Vazirligining G’aznachiligi

d. Moliya Vazirligining G’aznachiligi, fondning ijrochi direktsiyasi, Ffond boshqaruv kengashi

33. O’zbekiston Respublikasida yudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi faoliyati qachon

tashkil etilgan?

a. *1996 yil 27 dekabrda

b. 2000 yil 31 dekabrda

c. 1997 yil 26 aprel

d. 1994 yil 1 avgustda

34. O’zbekiston Respublikasi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi daromad manbalari

to’g’ri ko’rsatilgan:

a. *yagona ijtimoiy to’lov, alohida yuridik shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari, yuridik shaxs

maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan jismoniy shaxslardan ijtimoiy

sug’urta badallari, fuqarolarning ish haqidan sug’urta badallari, korxona, tashkilot va muassasalar

tovar(ish, xizmat. larining realizatsiyasi hajmidan ajratmalar

b. mulk shaklidan qa’ti nazar , yuridik shaxs maqomida bo’lgan xo’jalik subyektlarining ish haqiga

nisbatan o’rnatilgan yagona ijtimoiy to’lov, alohida yuridik shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari,

yuridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan jismoniy

shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari, korxona, tashkilot va muassasalar tovar(ish, xizmat.

larining realizatsiyasi hajmidan ajratmalar

c. tashqi savdodan keladigan daromadlar, mulk shaklidan qa’ti nazar , yuridik shaxs maqomida

bo’lgan xo’jalik subyektlarining ish haqiga nisbatan o’rnatilgan yagona ijtimoiy to’lov, alohida

yuridik shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari, yuridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik

faoliyati bilan shug’ullanayotgan jismoniy shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari,

d. tashqi savdodan keladigan daromadlar, mulk shaklidan qa’ti nazar , yuridik shaxs maqomida

bo’lgan xo’jalik subyektlarining ish haqiga nisbatan o’rnatilgan yagona ijtimoiy to’lov, alohida

yuridik shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari, yuridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik

faoliyati bilan shug’ullanayotgan jismoniy shaxslardan ijtimoiy sug’urta badallari,

35. 2012 yilda yagona ijtimoiy to’lov miqdori qanchani tashkil etdi.

a. ish haqi fondidan 23%

b. ish haqi fondidan 24,5%

c. ish haqi fondidan 24,8%

d. *ish haqi fondidan 25%

36. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga majburiy badallar va ajratmalar yig’ilishini

ta’minlashni, shuningdek, ushbu mablag’larning jamg’armaga to’liq tushishi ustidan

nazoratni qaysi organ amalga oshirmaydi

a. Vazirlar Mahkamasi

b. *Moliya Vazirligi

c. Davlat Soliq Qo’mitasi

d. Moliya Vazirligi G’aznachiligi

37. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi xarajatlarining asosiy yo’nalishlari;

a. *davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lgan fuqarolarga pensiyalar, bolalikdan nogironlarga,

davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmagan keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga

nafaqalar, dafn marosimi nafaqalari

b. davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmagan keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga

nafaqalar, bolalikdan nogironlarga, dafn marosimi nafaqalari, bola 2 eoshga etguncha beriladigan

nafaqalari

c. fuqarolarga ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan tayinlandigan pensiyalar, bolalikdan

nogironlarga, davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmagan keksa va mehnatga layoqatsiz

fuqarolarga nafaqalar, dafn marosimi nafaqalari

d. davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lgan fuqarolarga pensiyalar, bolalikdan nogironlarga,

davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmagan keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga

nafaqalar, dafn marosimi nafaqalari, bola 2 eoshga etguncha beriladigan nafaqalari

38. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ish bilan bandlikning asosiy xususiyatlari -

a. *ish bilan to’liq va samarali bandlikni birga qo’shib olib boorish, mehnat samaradorligini

oshirish yo’lida uning tarmoq-lari, sohalari, kasblar va hududlar o’rtasida ishchi kuchining erkin

harakatini shakllantirish

b. mehnat samaradorligini oshirish yo’lida uning tarmoqlari, sohalari, kasblar va hududlar o’rtasida

ishchi kuchining erkin harakatini shakllantirish

c. ish bilan to’liq va samarali bandlikni birga qo’shib olib boorish, kasblar va hududlar o’rtasida

ishchi kuchining erkin harakatini shakllantirish

d. ish bilan to’liq va samarali bandlikni birga qo’shib olib boorish, tadbirkorlik va xodimlarning

yuqori unum-li mehnat qilishdan kuchli manfaatdorligini ta’minlash

39. Quyidagi mehnat resurslari bozoridagi muvozanatni belgilaydigan mezonlar:

a. aholining demografik holati, pensiya yoshi, , ichki mehnat migratsiyasi

b. aholining demografik holati, pensiya yoshi, nafaqalarning miqdori va xarakteri, tashqi mehnat

migratsiyasi.

c. aholining demografik holati, tashqi mehnat migratsiyasi, ichki mehnat migratsiyasi

d. *aholining demografik holati, nafaqalarning miqdori va xarakteri, tashqi mehnat migratsiyasi

40. Yangi ish o’rinlarini yaratishga qaysi fond mablag’laridan imtiyozli kreditlar

ajratilmaydi?

a. Maktab ta’limi jamg’armasi

b. Respublika Yo’l fondi

c. Davlat Mulk qo’mitasining maxsus hisob raqami

d. *Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma

41. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi mablag’laridan foydalanish

yo’llari-

a. *bandlik siyosati dasturlarini amalga oshirish, ish joylarini yaratish va saqlash

b. ishsizlik nafaqasi bilan ta’minlash, mehnat unumdorligini oshiradi

c. bandlik siyosati dasturlarini amalga oshirish, mehnat unumdorligini oshiradi

d. ish joylarini yaratish va saqlash, oqilona bandlikni ta’minlaydi

42. O’zbekistonda ishsizlikni kamaytirishning qanday asosiy yo’llari mavjud?

a. talabni ortirish, taklifni kamaytirish, nafaqa berish, yangi ish joylarini tashkil etish

b. yangi ish joylarini tashkil etish, ishchi kuchini qayta taqsimlash, ish haqini oshirish, ishchi kuchi

malakasini raqobatdoshligini va eksport qilinishini oshirish

c. ish haqini oshirish , moddiy yordam berish, malakasini oshirish , yangi ish joylarini tashkil etish

d. *yangi ish joylari tashkil etish, moddiy yordam berish , ish haqini oshirish, ijtimoiy himoya etish

43. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma qachondan davlat maqsadli

jamg’armasi maqomini oldi?

a. 1997 y.

b. 1999 y.

c. *2000 y.

d. 2002 y.

44. Yagona ijtimoiy to’lovning qancha qismi Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi

jamg’armaga tushadi?

a. *0,1%

b. 0,2%

c. 0,3%

d. 0,4%

45. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat maqsadli jamg’armasining daromad

manbalari …lardan iborat.

a. *tashkilotlarning mehnatga haq to’lash fondidan majburiy ajratmalar, belgilanadigan miqdordagi

dotatsiyalar, mahalliy mehnat organlari tomonidan solinadigan jarima, hisoblab chiqariladigan

penyalar summasi

b. tashkilotlarning mehnatga haq to’lash fondidan majburiy ajratmalar, belgilanadigan miqdordagi

dotatsiyalar, mahalliy mehnat organlari tomonidan solinadigan jarima,

c. jismoniy va yuridik shaxslarning, shu jumladan, chet ellik jismoniy va yuridik shaxslarning

ixtiyoriy badallari, mahalliy mehnat organlari tomonidan solinadigan jarima

d. mahalliy mehnat organlari tomonidan solinadigan jarima, penyalar, yagona ijtimoiy tolov.

46. O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonuni ...da

qabul qilingan.

a. 1996 y

b. 1997 y

c. *1998 y

d. 1999 y

47. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika Yo’l fondining

vazifalari hisoblanadi:

a. Respublika Yo’l fondi mablag’lari tushishi va sarf-lanishining yillik va choraklik balanslarini

shakllantirish

b. avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlash bo’yicha tender

o’tkazish

c. yo’l xo’jaligi ob’ektlarini qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash va jihozlash

d. *avtomobil yo’llaridan foyda-lanish va ularni saqlash bo’yicha xarajatlar smetalarini ro’yxat-

dan o’tkazish, yo’l fondi mablag’lari tushishi va sarf-lanishining yillik va choraklik balanslarini

shakllantirish

48. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika Yo’l fondi tashkil

etilgan

a. 2001

b. 2002

c. *2003

d. 2004

49. Respublika Yo’l fondining ijro etuvchi direktori ... tomonidan tayinlanadi.

a. Moliya Vaziri

b. Vazirlar Mahkamasi

c. *Prezident

d. Oliy Majlis

50. Quyidagilar Respublika Yo’l fondining daromadlar manbasiga kiradi:

a. *korxonalar, xo’jaliklar, tashkilotlar tomonidan mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishning

amaldagi hajmidan 1,5% miqdorda ajratiladigan mablag’lar (QQS chiqarib tashlangan holda);

b. Qoraqalpog’iston Respublikasiga yoqilg’i-moylash mate-riallarini realizatsiya qilish hajmidan

ajratmalar — 7% miq-dorda

c. yuridik shaxslar foydasidan 6 % miqdorida

d. qurilish, ta’mirlash-qurilish, yo’lga qo’yish, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari

tomonidan bajargan ishlarining amaldagi hajmidan ajratiladigan mablag’lar, — 1,5% miqdorida

belgilangan

51. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika Yo’l fondi ....

a. xalqaro fond

b. ijtimoiy fond

c. *iqtisodiy fond

d. mintaqaviy fon

52. Quyidagilar ... O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika Yo’l

fondiga majburiy ajratmalar va to’lovlarni to’lashdan ozod etiladi:

a. Davlat budjetidagi tashkilotlar va muassasalar

b. budjetdan dotatsiya oluvchi tomosha ko’rsatish bilan bog’liq korxonalar, sanatoriylar, dam olish

uylari va pansionatlar

c. *yo’l xo’jaligi tashkilotlari - umumiy foydalanishdagi avto-mobil yo’llarini saqlash, ta’mirlash,

rekonstruktsiya qilish va qurish bo’yicha ishlarni bajarishdan olinadigan daromadlar bo’yicha

d. motoaravalarga va avtomobillarga ega bo’lgan va ularni sotib olgan barcha guruhlarga tegishli

bo’lganlar

53. Xorijiy mamlakatlar yuk avtotransport vositalarining O’zbekiston Respublikasiga

kirganligi uchun to’lov miqdori …

a. 300 AQSh dollari

b. *400 AQSh dollari

c. 500 AQSh dollari

d. 600 AQSh dollari

54. Moliya vazirligi huzuridagi Respublika Yo’l fondining yuqori organi hisoblanmaydi: a. jamg’arma boshqaruv kengashi

b. Moliya vazirligi

c. Vazirlar Mahkamasi

d. *ijro etuvchi direktsiya

55. Respublika Yo’l fondining mablag’larini yig’ish va tushumlarning to’liqligini nazorat

qilishda ishtirok etmaydigan organni ko’rsating:

a. Davlat soliq va Davlat bojxona qo’mitalari

b. Moliya Vazirligi, Davlat bojxona qo’mitasi

c. Moliya Vazirligi, Jamg’arma boshqaruv kengashi

d. *Vazirlar Mahkamasi

56. "O’zavtoyo’l" davlat aktsiyadorlik kompaniyasi faoliyatining asosiy vazifalari -

a. yagona texnikaviy, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatni o’tkazish

b. avtomobil yo’llarini loyiha-lash, qurish, rekonstruktsiya qilish, ta’mirlash, saqlash va ulardan

foydalanish masalalarining kompleks hal etilishini ta’minlash

c. *yagona texnikaviy, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatni o’tkazish, yo’llar tarmog’ini

rivojlantirish hamda tako-millashtirish istiqbollarini belgilash

d. Davlat Soliq qo’mitasi ishtirokida jamg’armaga to’lovlarning to’liq to’lanishini ta’minlash

yuzasidan hisobotlarini tayyorlash

57. Davlat mulkini va tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash Davlat Mulk Qo’mitasi qachon

tashkil etilgan.

a. 1991 y.

b. 1992y.

c. 1993y.

d. *1994 y.

57. Davlat mulk Qo’mitasining maxsus hisob raqamining shakllanish manbalari tarkibida …

shakllanadi:

a. aylantirilgan davlat korxonalarini aktsiyalarini sotishdan tushgan daromad

b. ob’ektlarini auktsionda, tanlovda, savdo birjasi va savdo birjasidan tashqarida sotilgandagi

tushumlar

c. *ijaraga berishdan tushgan to’lovlar

d. Davlat mulk qo’mitasining depozit hisob raqamidagi bo’sh mablag’larini tijorat banklarida

joylashtirishdan tushgan mablag’lar

58. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Davlat mulkini davlat tasarrufidan

chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni ishlatilishini takomillashtirish

chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori ... da qabul qilingan.

a. 1995 y.

b. 1996y.

c. *1997 y.

d. 1998y.

59. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat Mulk Qo’mitisining faoliyatini

takomillashtirish to’g’risida”gi qarori ...da qabul qilingan

a. 2005y.

b. *2006y.

c. 2007y.

d. 2008y.

60. Davlat mulk Qo’mitasining maxsus hisob raqami mablag’lari ... ga yo’naltiriladi:

a. *budjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida davlat budjetiga ko’rsatilgan mablag’larni

maqsadli ishlatilishi uchun investitsion loyihalarni moliyalashtirish

b. budjet taqchilligini qoplashga

c. investitsion loyihalarni moliyalashtirishga

d. bozor strukturalarini tashkil qilish va rivojlantirish xarajatlari uchun

61. Vazirlar Mahkamasining «Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni taqsimlash, tushumlarni hisobga olish va

ularning ishlatilishini nazorat qilish tartibini tasdiqlash to’g’risida» gi Qarori ...da qabul

qilingan:

a. 1995 y.

b. 1996y.

c. 1997y.

d. *1998 y.

62. Davlat mulk obyektlarini auktsionda, tanlovda, savdo birjasida sotilganda, shuningdek

davlat mulkini ijaraga berishdan tushgan mablag’lar qaysi fondning daromad manbalari

bo’la olmaydi

a. Respublika Yo’l jamgarmasi

b. Davlat mulk qo’mitasini maxsus hisob raqami

c. *Respublika Pensiya jamgarmasi

d. Nuroniy jamgarmasi

63. Davlat Mulk qo’mitasining maxsus hisob raqami mablag’laridan

moliyalashtirilmaydigan yo’nalishini toping:

a. bozor infratuzilmasi institutlarini tashkil etishga

b. *bandlikni qo’llab-quvvatlashga

c. kapital rekonstruksiyaga

d. mehnat samaradorligini oshirish yo’lida ishlab chiqarish tarmoqlari, sohalari va hududlar

o’rtasida ishchi kuchining erkin harakatini shakllantirish

64. Qonunda ko’rsatilgan hollarda ayrim fuqarolarning me’rosini auktsionda sotishdan

tushgan mablag qaysi fondga tushadi?

a. *Davlat Mulk qo’mitasi maxsus hisob raqamiga

b. Davlat budjetiga

c. Respublika Yo’l jamgarmasiga

d. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamgarmasiga

65. «Kitob jamg’armasi»ning yuqori boshqaruv organi -

a. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

b. Jamg’armaning Vasiylik kengashi

c. *Jamg’armaning ijrochi direktori

d. Maktab ta’limi jamg’armasi va O’zbekiston Respublikasining Kitob jamg’armasi

66. Respublika maqsadli Kitob jamg’armasining mablag’larini shakllantirish va foydalanish

tartib-qoidalari to’g’risidagi nizomga muvofiq jamg’armaning ijrochi direktori ... tomonidan

tayinlaniadi.

a. Xalq ta’limi vazirligi

b. *Jamg’armaning Vasiylik kengashi

c. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

d. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

67. «Maktab talimi jamg’armasi»ning qaysi organini asosiy funktsiyalariga daromad va

xarajatlar prognozini ularni bajarilganligi haqidagi hisobotlarni tayyorlash kiradi?

a. *Jamg’armaning ijro etuvchi direktsiyasi

b. Jamg’armaning Vasiylik kengashi

c. Jamg’armaning ijrochi direktori

d. Maktab ta’limi jamg’armasi va O’zbekiston Respublikasining Kitob jamg’armasi

68. Moliya vazirligi huzurida budjetdan tashqari Respublika maqsadli kitob jamg’armasi

nechanchi yil tashkil topgan?

a. 2004 y.

b. 2005 y.

c. *2006 y.

d. 2007 y.

69. «Kitob jamg’armasi»ning daromad manbalari nimalardan iborat?

a. Budjet mablag’lari

b. *Ijara asosidagi darsliklarga to’lovlar

c. yuridik va jismoniy shaxslar majburiy mablag’lari

d. soliqli tolovlar

70. Quyida keltirilgan qaysi dasturga Maktab ta’limi jamg’armasitomonidan mablag’

ajratilgan?

a. 2005-2009 yillarda umutalim maktablarini mebel va zamonaviy o’quv labaratoriya uskunalari

bilan taminlash dasturi

b. 2005-2009 yillarda umutalim maktablarini kompyuter texnikasi bilan taminlash dasturi.

c. 2005-2009 yillarda umutalim maktablarini sport jihozlari bilan taminlash dasturi

d. *Maktab ta’limi jamg’armasi va Kitob jamg’armasining barcha dasturlariga

71. “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va

jihozlash” jamg‘armasi quyidagi jamg‘arma bazasida tashkil topgan:

a. Maktab ta’limi jamg’armasi

b. Kitob jamg’armasi

c. *Ta’lim muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasi

d. Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi

72. “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va

jihozlash” jamg‘armasining asosiy daromad manbasi – bu:

a. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va mahalliy moliya organlari mablag’lari

b. *jamg’armani rivojlantirishga yo’naltirilgan majburiy to’lovlar

c. homiylik mablag’lari

d. grantlar, kreditlar va xomiylik xorijiy tashkilotlar va moliyaviy institutlar yuridik va jismoniy

shaxslar mablag’lari

73. 2012 yilda “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal

ta’mirlash va jihozlash” jamg‘armasining xarajatlarining katta qismi qaysi yo’nalishlarni

moliyalashtiradi?

a. kapital tamirlashga

b. kompyuter texnikasiga

c. *qurilish va qayta tamirlash ishlariga

d. jamg’arma boshqaruviga

74. O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi tashkil etilgan yil

to’g’ri ko’rsatilgan:

a. 2006 y.

b. *2007 y.

c. 2008 y.

d. 2009 y.

75. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi 2009 yili ... mlrd. AQSH

dollari miqdorida ustav kapitaliga ega edi.

a. *1 mlrd.dollar

b. 2 mlrd.dollar

c. 3 mlrd.dollar

d. 4 mlrd.dollar

76. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi vazifasi to’g’ri

ko’rsatilgan qatorni toping:

a. savdo bilan shug’ullanish, kichik korxonalarga moliyaviy yordam berish

b. savdo bilan shug’ullanish, tijorat banklari,investorlar mablaglarini jamg’arish

c. biznes fondiga mablag’ ajratish, savdo bilan shug’ullanish,

d. *tijorat banklari,investorlar mablaglarini jamg’arish, kichik korxonalarga moliyaviy yordam

berish

77. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini shakllantirishning

asosiy manbalari quyidagilardan iborat:

a. *strategik resurslarga jahon narxlarining qulay kon’yunkturasi natijasida, olinadigan,

belgilanadigan ayrim soliq va to’lov turlari bo’yicha hosil bo’ladigan qo’shimcha tushumlar

b. xorijiy valyuta va aktivlarining bir qismi

c. o’zbekiston respublikasi moliya vazirligi va mahalliy moliya organlari mablag’lari

d. homiylik mablag’lari

78. Budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi qachon tashkil etilgan?

a. 1992 yil

b. 1997 yil

c. *1996 yil

d. 2000 yil

79. Aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi xarajatlari ... ga

yo’naltirilgan.

a. ijtimoiy-madaniy tadbirlarga

b. qarilik nafaqalariga

c. nogironlik nafaqalariga

d. *ishsizlik nafaqalariga

80. O’zbekiston Respublikasi davlat budjetdan tashqari jamg’armalari tarkibidagi

jamg’armalardan birini toping:

a. Ijtimoiy sug’urta fondi

b. Investitsiya fondi

c. *Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvhi jamg’armai

d. Ish haqi fondi

81. «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunning nechanchi moddasida Davlat maqsadli

jamg’armalari tarkibi keltirilgan?

a. 28-modda

b. 25-modda

c. *20-modda

d. 22-modda

82. Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini eaxshilash jamg’armasi faoliyatini

boshlagan yil:

a. 2005 yil

b. 2007 yil

c. 2003 yil

d. *2008 yil

83. Nafaqalar, bola tug’ilganda nafaqa, dafn uchun nafaqa va boshqa kompension to’lovlar

kabi xarajatlar yo’nalishi ... fondga tegishli?

a. Respublika Yo’l fondi

b. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvhi jamg’arma

c. Rezerv fondi

d. *Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi

84. Mamlakatdagi fond mablaglari asosan kapital qo’yilmalarni moliyalash uchun

yo’naltiriladi:

a. Buyuk Britaniya

b. Qozogiston

c. *AQSH

d. Janubiy Koreya

85. Yaponiyada trast fondlariga tushadigan mablag’lar qaysi sohalarga yo’naltiriladi?

a. davlat obligatsiyalarini sotib olishga

b. *davlat moliya institutlarini moliyalashtirish

c. mahalliy organlar budjetlarini moliyalashtirish

d. korporatsiyalarni moliyalashtirish

86. Sug’urtalanuvchilar va tadbirkorlar uchun sug’urta stavkalari amal qiladi. Qaysi

davlatlarda stavkalar ikkala guruh to’lovchilari uchun bir xil bo’ladi?

a. Yaponiya

b. *Germaniya

c. AQSH

d. Buyuk Britaniya

90. Milliy korporatsiya fondi qaysi davlatga tegishli?

a. Yaponiya

b. Germaniya

c. AQSH

d. *Buyuk Britaniya

91. Germaniyadagi ijtimoiy sug’urta fondi tarkibida qanday avtonom fondlar bor?

a. «ishchi va xizmatchilarning pensiya fondi

b. bemorligi uchun sug’urta fondi

c. *ishsizlikdan sug’urtalash fondi

d. baxtsiz hodisalardan sug’urtalash fondi

92. Buyuk Britaniyadagi milliy sug’urta fondi ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatiga ko’ra ...

fonddir.

a. iqtisodiy

b. *ijtimoiy

c. ilmiy

d. sug’urtaviy

93. Investitsion budjet fondi tegishli bo’lmagan davlatlarni ko’rsating:

a. Yaponiya

b. Germaniya

c. AQSH

d. *Buyuk Britaniya

94. O’zbekiston Respublikasida yoshga doir pensiyani hisoblashda qaysi davr ish haqilari

inobatga olinadi?

a. oxirgi 10 yillik

b. oxirgi 5 yillik

c. *oxirgi 10 yillikning uzluksiz 5 yilligi

d. butun ishlagan davri

95. Viloyatlar, shaharlar va tumanlarda Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasining hududiy bo‘linmalarini tashkil etishning maqsadi noto’g’ri

ko’rsatilgan:

a. pensiya ta’minoti tizimining tashkiliy tuzilmasini yanada takomillashtirish

b. pensiyalar va ijtimoiy nafaqalarni Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasidan o‘z vaqtida

moliyalashtirish hamda ularni to‘liq hajmda to‘lash

c. respublika fuqarolarining pensiya ta’minotiga yo‘naltiriladigan mablag‘lardan maqsadli

foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish

d. *Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’larini iqtisod qilish

96. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag‘laridan foydalanilish tartibini

boshqarish va nazorat qaysi organ tomonidan amalgam oshiriladi?

a. * Moliya vazirligi, Mehnat va aholini ijtimimoiy muhofaza qilish vazirligi

b. Moliya vazirligi G’aznachiligi, Nuroniy jamg’armasi

c. Bosh nazorat-taftish boshqarmasining hududiy bo’linmalari

d. Moliya vazirligining Bosh nazorat-taftish boshqarmasi

97. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi daromadlarining shakllanishi nazorati qaysi

organ tomonidan amalgam oshiriladi?

a. Moliya vazirligi G’aznachiligi, Nuroniy jamg’armasi

b. *Davlat Soliq qo’mitasi,

c. jamg’arma ijroiya direksiyasi


98. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi g’azna ijrosi qaysi organ tomonidan amalgam

oshiriladi?

a. Moliya vazirligi, Mehnat va aholini ijtimimoiy muhofaza qilish vazirligi

b. *Moliya vazirligi G’aznachiligi, uning hududiy bo’linmalari

c. Bosh nazorat-taftish boshqarmasining hududiy bo’linmalari


99. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi faoliyati ustidan nazorat qaysi organ

tomonidan amalgam oshiriladi?

a. Moliya vazirligi, Mehnat va aholini ijtimimoiy muhofaza qilish vazirligi

b. Moliya vazirligi G’aznachiligi, uning hududiy bo’linmalari

c. Nuroniy jamg’armasi

d. *Moliya vazirligining Bosh nazorat-taftish boshqarmasi

100. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini shakllantirishning

manbai hisoblanmaydi:

a. strategik resurslarga jahon narxlarining qulay kon’yunkturasi natijasida, olinadigan,

belgilanadigan ayrim soliq va to’lov turlari bo’yicha hosil bo’ladigan qo’shimcha tushumlar

b. xorijiy valyuta va aktivlarining bir qismi

c. o’zbekiston respublikasi moliya vazirligi va mahalliy moliya organlari mablag’lari

d. *yagona ijtimoiy to’lovdan ajratmalar

101. Quyidagi mezonlar qatorida mehnat resurslari bozoridagi muvozanatni belgilashda

nazarda tutilmaydigan qatorni toping:

a. aholining demografik holati, pensiya yoshi, , ichki mehnat migratsiyasi

b. *aholining demografik holati, pensiya yoshi, nafaqalarning miqdori va xarakteri, tashqi mehnat

migratsiyasi.

c. aholining demografik holati, tashqi mehnat migratsiyasi, ichki mehnat migratsiyasi

d. aholining demografik holati, nafaqalarning miqdori va xarakteri, tashqi mehnat migratsiyasi

102. Davlat maqsadli jamg’armalarining asosiy funksiylari:

а. *iqtisodiyotni ustuvor tarmoqlarini qo’shimcha mablag’lar bilan ta’minlash va aholiga ijtimoiy

xizmat ko’rsatish doirasini kengaytirish maqsadlarini moliyalashtirish

b. aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish doirasini kengaytirish maqsadlarini moliyalashtirish

c. aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish doirasini kengaytirish va tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash

maqsadlarini moliyalashtiris,

d. iqtisodiyotni ustuvor tarmoqlarini va tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash maqsadlarini

moliyalashtirish

103. Quyidagi vazifalani budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar moliyalashtirmaydi:

а. korxonalarga kreditlar, subsidiyalar berish, ya’ni ular-ni moliyalashtirish yo’llari bilan ishlab

chiqarish jarayoniga ta’sir ko’rsatiladi

b. ijtimoiy infratuzilmani moliyalashtirish, nafaqa va turli xil transfertlarni berish yo’li bilan

aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatiladi

c. chet davlatlarga, xorijiy hamkorlarga qarzlar beriladi

d. *xalq ta’limi va oliy ta’limning joriy xarajatlari moliyalashtiradi

104. Davlat maqsadli jamg’armalarini tuzish, jamg’arma mablag’larini shakllantirish va

ular ijrosini na’minlash huquqiga ega organ -

а. *O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi

b. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

c. Oliy Majlis

d. Hisob palatasi

105. O’zbekistonda amalda bo‘lgan davlat pensiya tizimini toping:

а. jamg‘arilgan pensiya tizimi

b. *avlodlar birdamligi tizimi

c. ijtimoiy sug’urta tizimi

d. jamlanma byudjet tizimi

106. «Davlat maqsadli jamg’armalari - … tarkibida jamlantiriladigan jamg’armalar bo’lib,

ularning har biri uchun mablag’lar manbalari, har bir manbadan mablag’ tushish

normalari va shartlari, shuningdek, shu mablag’-lardan foydalanilishi mumkin bo’lgan

maqsadlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi» yuqoridagi ta’rifni to’liqlashtiring:

а. Moliya vazirligi

b. Moliya vazirligi O’aznachiligi

c. Davlat Soliq qo’mitasi

d. *Davlat budjeti

107. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning pensiyaga chiqish yoshlari qancha

belgilangan?

а. erkaklar uchun - 65 yoch, ayollar uchun – 60 yoch

b. erkaklar uchun - 65 yoch, ayollar uchun – 65 yoch

c. erkaklar uchun - 60 yoch, ayollar uchun – 60 yoch

d. *erkaklar uchun - 60 yoch, ayollar uchun – 55 yoch

108. Hozirgi vaqtda jamlanma budjet tarkibida quyidagi davlat maqsadli jamg’armalari jamlanadi:

a. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armai,

Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash va jihozlash

jamg’armasi, Davlat mulk qo‘mitasining maxsus hisob raqami

b. *Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash va jihozlash

jamg’armasi, O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi, Moliya vazirligi

huzuridagi Sug‘oriladigan yerlarni meliorativ yaxshilash jamg’armasi, byudjetdan tashqari

Pensiya jamg’armasi, Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma, Respublika yo‘l

fondi, Davlat mulk qo‘mitasining maxsus hisob raqami

c. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma,

Respublika yo‘l fondi, Davlat mulk qo‘mitasining maxsus hisob raqami

d. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armai,

Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash va jihozlash

jamg’armasi, Respublika yo‘l fondi






FANIDAN

NAZORAT SAVOLLARI

TOSHKENT – 2018


NAZORAT SAVOLLARI

1. “Davlat maqsadli byudjetdan tashqari fondlar” fanining predmeti, maqsadi va asosiy

vazifalari.

2. «Davlat maqsadli byudjetdan tashqari fondlar»”fanining tarkibiy tuzilishi va boshqa

fanlar bilan bog’liqligi.

3. Milliy iqtisodiyot taraqqiyotida davlat maqsadli fondlarining o’rni va ahamiyati.

4. Davlat maqsadli fondlarining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va axamiyati.

5. Davlat maqsadli fondlarining vazifalari va turlari.

6. Davlat maqsadli fondlarining jamlanma byudjet tarkibidagi o’rni.

7. Davlatning maqsadli fondlarining funktsional jihatiga ko’ra guruhlanishi.

8. Davlat maqsadli fondlarining faoliyatining qonuniy-huquqiy asoslari.

9. Davlat maqsadli fondlarini shakllantirish zaruriyati.

10. Davlat moliyasini boshqarishdagi islohotlar yo’nalishlari.

11. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat maqsadli fondlarini boshqarishning

yangi tartibi.

12. Ijtimoiy fondlarning tarkibi va faoliyati.

13. Ijtimoiy fondlar faoliyatining zarurligi va asosiy vazifalari.

14. Iqtisodiy fondlarning mamlakat taraqqiyotiga ta’siri va moliyaviy imkoniyatlari.

15. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Pensiya fondining asosiy vazifalari.

16. Fuqarolarning pensiya ta’minotini amalga oshirishda byudjetdan tashqari Pensiya

fondining maqsadi, o’rni va ahamiyati.

17. O’zbekiston Respublikasida joriy qilingan pensiya turlari.

18. Pensiya fondining daromadlari, tarkibiy tuzilishi va shakllanish mexanizmi.

19. Pensiya jamg’armasining xarajatlari va ularning tarkibi.

20. Iqtisodiyotni yangilash va modernizatsiyalash sharoitida Byudjetdan tashqari Pensiya

fondi faoliyatining dolzarb muammolari va ularni bartaraf etish choralari.

21. Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotiga o’tishning zaruriyati va xususiyatlari.

22. O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti

to’g’risida»gi Qonunining ahamiyati.

23. Jamg’arib boriladigan pensiya fondini shakllantirish va xarajatlarini moliyalashtirishning

xorijiy tajribalari.

24. O’zbekiston Respublikasi ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armaning

maqsadi, mohiyati va ahamiyati.

25. Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armani tashkil etilishiga ta’sir etgan

ob’ektiv omillar.

26. Mamlakat mehnat bozorining shakllanishida ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi

jamg’armaning tutgan o’rni.

27. O’zbekiston Respublikasida ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma

moliyaviy resurslarining shakllanish manbalari.

28. O’zbekiston Respublikasi ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armasi

xarajatlarining tarkibi va tuzilishi.

29. Iqtisodiyotning yangilanishi va modernizatsiyalashuvi sharoitida ish bilan ta’minlashga

ko’maklashuvchi jamg’arma faoliyatidagi masalalarni hal etish yo’llari.

30. O’zbekiston Respublikasida G’aznachilik tizimini takomillashtirish jarayonida ish bilan

ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’arma faoliyatining dolzarb muammolari va ijobiy natijalari.

31. O’zbekiston Respublikasida Yo’l jamg’armasini tashkil etishning maqsadi va vazifalari.

32. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida jamg’armaning tutgan o’rni.

33. Respublika Yo’l jamg’armasi daromadlarini shakllantirish.

34. Yo’l jamg’armasi xarajatlarini moliyalashtirish mexanizmi.

35. G’aznachilik tizimi sharoitida Yo’l jamg’armasining faoliyatini tashkil etish va

boshqarish.

36. Iqtisodiyotning yangilanishi va modernizatsiyalashuvi sharoitida Respublika Yo’l

jamg’armasi faoliyatini takomillashtirish.

37. Davlat mulk Qo’mitasining maxsus hisob raqamini tashkil etish zaruriyati va ahamiyati.

38. G’aznachilik tizimida Davlat mulk Qo’mitasining maxsus hisob raqami daromadlarining

shakllanishni boshqarish va tartibga solish.

39. Iqtisodiyotning yangilanishi va modernizatsiyalashuvi sharoitida Davlat mulk

Qo’mitasining maxsus hisob raqami mablag’lari xarajatlarining asosiy yo’nalishlari.

40. G’aznachilikda Davlat mulk Qo’mitasining maxsus hisob raqami mablag’laridan

foydalanish samardorligini oshirish.

41. O’zbekiston Respublikasida “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi”ni amalga oshirishda

byudjetdan tashqari Ta’lim muassasalarini qayta qurish, rekonstruktsiya qilish, jihozlash

jamg’armasini tashkil etishning ahamiyati.

42. Ta’lim muassasalarini qayta qurish, rekonstruktsiya qilish, jihozlash jamg’armasi

faoliyatini boshqarish.

43. Ta’lim muassasalarini qayta qurish, rekonstruktsiya qilish, jihozlash jamg’armasi

moliyaviy resurslarining shakllanishi.

44. Ta’lim muassasalarini qayta qurish, rekonstruktsiya qilish, jihozlash jamg’armasining

xarajatlarini tarkibi va tuzilishi.

45. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi”ni amalga

oshirishda Ta’lim muassasalarini qayta qurish, rekonstruktsiya qilish, jihozlash jamg’armasi

faoliyatini takomillashtirish masalalari.

46. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi faoliyatini tashkil

etilishining maqsadi va vazifalari.

47. Tashkil etilgan jamg’arma faoliyati uchun daromadlarni shakllantirish yo’llari.

48. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining xarajatlar

yo’nalishlari.

49. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash sharoitida O’zbekiston Respublikasi

tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’larini samarali boshqarish

50. O’zbekiston Respublikasi “Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash”

jamg’armasi faoliyatining maqsadi va asosiy vazifalari.

51. G’aznachilik tizimida Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash

jamg’armasi moliyaviy resurslarning shakllanishi.

52. Davlat xaridi va“Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash” jamg’armasi

xarajatlarini moliyalashtirilishi.

53. “Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash” jamg’armasi faoliyatini

boshqarishni takomillashtirish

54. Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish yo’nalishlari.

55. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Kafolat jamg’armasi faoliyatining

maqsadi va ahamiyati.

56. Kafolat jamg’armasi faoliyatining zaruriyati va tashkil etilishi.

57. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Kafolat jamg’armasini boshqarish

organlarining vakolatlari

58. Davlatning maqsadli jamg’armalari g’azna ijrosini ijrosini tashkil etish.

59. G’azna ijrosining huquqiy asoslari.

60. Davlatning maqsadli jamg’armalari g’azna ijrosini amalga oshiruvchi organlarning

vazifalari.

61. Davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari jamg’armalarning tushumlarini

to’plash va taqsimlash uslubiyoti.

62. Davlatning maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari jamg’armalarning xarajatlarini

nazorat qilish.

63. G’aznachilikda Davlatning maqsadli fondlari va byudjetdan tashqari fondlarning

ijrosida byudjet tasnifidan foydalanish

64. Ijtimoiy-iqtisodiy, moliya-kredit masalalarini hal etishda moliya institutlarining o’rni va

ahamiyati.

65. Xorijiy mamlakatlarda byudjetdan tashqari fondlarning o’ziga xos xususiyatlari.

66. Byudjetdan tashqari fondlarning turlari.

67. Byudjetdan tashqari fondlarning shakllanish mexanizmi.

68. Byudjetdan tashqari fondlardan foydalanish yo’llari.

69. Xorijiy mamlakatlarda byudjetdan tashqari fondlarni boshqarish tajribalaridan

foydalanish

70. Davlat maqsadli jamg’armalarini boshqarishda moliya organlarining tutgan o’rni.






FANIDAN

BAHOLASH MEZONI

TOSHKENT – 2018

Baholash usullari Testlar, yozma ishlar, og’zaki so’rov, prezentatsiyalar.

Baholash mezonlari 86-100 ball “a’lo”

fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to’la o’zlashtira olish;

fanga oid ko’rsatkichlarni iqtisodiy tahlil qilishda ijodiy fikrlay

olish;

o’rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish;

davlat jamg’armalari munosabatlariga oid tahlil natijalarini to’g’ri

aks ettira olish;

o’rganilayotgan jarayonga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va ularga

to’la baho berish;

tahlil natijalari asosida vaziyatga to’g’ri va xolisona baho berish;

o’rganilayotgan iqtisodiy hodisa va jarayon to’g’risida tasavvurga

ega bo’lish;

o’rganilayotgan jarayonlarni analitik jadvallar orqali tahlil etish va

tegishli qarorlar qabul qilish.

71-85 ball “yaxshi”

o’rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish;

tahlil natijalarini to’g’ri aks ettira olish;


ega bo’lish;



o’rganilayotgan jarayonlarni jadvallar orqali tahlil etish va tegishli

qarorlar qabul qilish.

55-70 ball “qoniqarli”




ega bo’lish;

o’rganilayotgan jarayonlarni analitik jadvallar orqali tahlil etish.

0-54 ball “qoniqarsiz”

o’tilgan fanning nazariy va uslubiy asoslarini bilmaslik;

iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tahlil etish bo’yicha tasavvurga ega

emaslik;

o’rganilayotgan jarayonlarga iqtisodiy usullarni qo’llay olmaslik.

Reyting baholash turlari Maks.ball O’tkazish vaqti

Joriy nazorat: 36

muntazam ravishda konspekt

yuritishi uchun 6

Semestr

davomida

Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o’z

vaqtida va sifatli bajarilishi 10

Amaliy mashg’ulotlarda faolligi,

savollarga to’g’ri javob berganligi,

amaliy topshiriqlarni bajarganligi

uchun

20

Oraliq nazorat 34

Birinchi oraliq nazorat yozma ish

(ma’ruza o’qituvchisi tomonidan

qabul qilinadi).

14 8 hafta

Ikkinchi oraliq nazorat (ma’ruza

o’qituvchisi tomonidan qabul

qilinadi).

Ikkinchi oraliq nazorat 2 bosqichda

amalga oshiriladi. Birinchi bosqich,

10 ball-talaba yakka tartibda

topshiriqlar oladi va himoya qiladi.

Ikkinchi bosqich, 10 ball-talabalar

kichik guruhlarga bo’linadi (har bir

guruhda talabalar soni 5-7 tagacha

bo’lishi mumkin), har bir guruhga

alohida topshiriqlar beriladi va

himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar

2-3-haftalar oralig’ida talabalarga

biriktiriladi. Guruhning faolligi,

berilgan topshiriqni nazariy va

amaliy jihatdan yoritilishi,

xulosalarning mantiqiy bog’liqligi,

kreativ mulohazalarning mavjudligi,

huquqiy-normativ hujjatlarni bilishi

va boshqa talablarga mosligi hisobga

olinadi. Guruhdagi har bir talabaga

0-10 oralig’ida bir xil ball qo’yiladi.

Himoya kafedra mudiri tomonidan

tasdiqlangan grafik asosida dars

mashg’ulotlaridan so’ng tashkil

etiladi

20 16-hafta

Yakuniy nazorat 30 18 hafta

Yozma ish (Test) 30

JAMI 100






FANIDAN

GLOSSARIY

TOSHKENT – 2018


GLOSSARIY

A

Aholi – Er yuzida yoki uning muayyan hududi, qit’a, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat

qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan – demografiya

shug’ullanadi.

Aktiv – (lot. activus – faol, ta’sirchan, ishchan) – 1) buxgalteriya balansining chap qismi,

korxonaning muayyan sanada va pul ifodasida barcha vositalarini, ularning tarkibi va joylashuvini

(asosiy fondlar, aylanma vositalar, pul vositalari, kapital sarflar, qarzdorlik talabnomalari va b.)

aks ettiradi; 2) korxona yoki tashkilotning mulki yoki resurslari (bino, mashina, naqd pul, qimmatli

qog’ozlar va b.). Pulga tez sotilishi (aylanishi) mumkin bo’lgan, bozori chaqqon aktivlar

(veksellar, qimmatli qog’ozlar, oltin, naqd pul va b.) likvid aktivlar deyiladi.

Aktuar hisob-kitoblarning uslubiy asosi – bu ekvivalentlik tamoyiliga amal qilish, ya’ni

sug’urta to’lovlari va ajratmalari (nafaqalar) o’rtasida o’zaro muvozanatni ta’minlash.

Aktuar hisob-kitoblar – matematik va statistik uslublar tizimi hisoblanib, uning

yordamida sug’urta tariflari miqdori, hajmi, har bir sug’urtalanauvchining sug’urta fondini tashkil

etishdagi hissasi, moliyaviy barqarorlik va sug’urta operatsiyalarining rentabelligi aniqlanadi.

B

Bandlik – aholini ish bilan ta’minlash, mehnatga layoqatli aholining ijtimoiy foydali

mehnat bilan mashg’ul bo’lishi.

Band shaxs – o’zini ish bilan mustaqil ta’minlaydigan va ish vaqtini hisobga olish mumkin

bo’lmagan jismoniy shaxs, tadbirkor, shu jumladan yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik

faoliyati bilan shug’ullanuvchi, bevosita qoramol o’stiradigan hamda chorvachilik mahsulotlari va

boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari sotadigan shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaligida band

bo’lgan shaxs, shuningdek oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik sub’ekti;

Birja – qimmatli qog’ozlar, valyuta, tovar, ish kuchi va xom ashyo sotiladigan va xarid

qilinadigan muassasa.

Boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi – pensiya jamg’armasi mablag’i hisobidan har oyda

beriladigan to’lovlardan iborat bo’lib, uning miqdori vafot etgan boquvchining ish haqiga, uning

qaramog’ida bo’lib kelgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolari soniga bog’liq. Vafot etgan

boquvchining qaramog’ida bo’lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolari boquvchisini yo’qotganlik

pensiyasi olish huquqiga ega bo’ladi. Bunda farzandlarga va qonunda belgilangan shaxslarga

pensiya ular boquvchining qaramog’ida turgan-turmaganidan qat’i nazar tayinlanadi;

Boshqarish (iqtisodiyotda) – xo’jalik ob’ektining iqtisodiy tizimi holatini tartibga solish

va yo’naltirish jarayoni; sub’ektlar, idoralar tomonidan kishilar va iqtisodiy ob’ektlarga ongli

maqsadga muvofiq ta’sir ko’rsatishni bildiradi, ularning faoliyatini yo’naltirish va ko’zlangan

natijalarga erishish maqsadlarida amalga oshiriladi.

Byudjet – (ingl. budget – hamyon, mablag’) – belgilangan muddat uchun ishlab chiqilgan,

me’yorlashtirilgan hamda qonuniy ravishda tasdiqlangan daromadlar va xarajatlar yig’indisi.

Byudjet tashkiloti –Davlat funktsiyalarini amalga oshirish uchun belgilangan tartibda

davlat hokimiyati organlarining qaroriga ko’ra tashkil etilgan, Davlat byudjeti mablag’lari

hisobidan saqlab turiladigan notijorat tashkilot.

Byudjet tizimi – barcha darajadagi byudjetlar, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari

va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari, byudjet tizimi byudjetlarini tuzish

va tashkil etish printsiplari, ular o’rtasida byudjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o’zaro

munosabatlar yig’indisi.

Byudjet jarayoni – byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul

qilish, tasdiqlash va ijro etish, ularning ijrosini nazorat qilish, byudjet tizimi byudjetlarining ijrosi

to’g’risidagi hisobotlarni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar

jarayoni.

Byudjet tizimi byudjetlari – O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti, davlat

maqsadli jamg’armalari byudjetlari va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari.

Byudjet tasnifi – byudjet tizimi byudjetlarining daromadlari va xarajatlari, shuningdek

Davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbalarini guruhlashdan iborat bo’lib, byudjet tizimi

byudjetlarini shakllantirish, tuzish va ijro etishni tizimlashtirish uchun foydalaniladi

Byudjetlararo transfertlar – O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan

Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga,

davlat maqsadli jamg’armalariga hamda buning aksicha o’tkaziladigan, shuningdek

Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika byudjetidan, viloyatlarning viloyat byudjetlaridan

va Toshkent shahrining shahar byudjetidan tumanlar va shaharlar byudjetlariga hamda buning

aksicha o’tkaziladigan mablag’lar.

Byudjetdan moliyalash – davlat byudjetdan davlat buyurtmalarini amalga oshirish, davlat

dasturlarini bajarish, davlat tashkilotlarini saqlash (ta’minlash) bilan bog’liq xarajatlarga pul

mablag’lari ajratish.

Byudjetdan tashqari jamg’armalar – davlatning davlat byudjetiga kiritmaydigan va aniq

maqsadlarga mo’ljallangan pul mablag’lari.

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining daromadlari – jamg’arma daromadlari

yagona ijtimoiy to’lovning belgilangan miqdordagi tushumlari, fuqarolarning sug’urta badallari,

korxona va tashkilotlarning majburiy ajratmalari va boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi;

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining xarajatlari –jamg’armaning

mablag’laridan ishlayotgan va ishlamaydigan pensionerlarga davlat pensiyalarini to’lash,

pensionerlarga davlat pensiyalarini to’lash, davlat pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmagan

keksa va mehnatga qobiliyatsiz fuqarolarga, dafn etish marosimi uchun nafaqalar, belgilangan

tartibda aniqlanadigan boshqa xarajatlar uchun foydalaniladi;

Byudjet dotatsiyasi – o’z daromadlari va byudjetni tartibga soluvchi boshqa mablag’lar

etishmagan taqdirda quyi byudjetning xarajatlari bilan daromadlari o’rtasidagi farqni qoplash

uchun yuqori byudjetdan quyi byudjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’lari.

Byudjet subventsiyasi – qonun hujjatlarida nazarta tutilgan tartibda muayyan maqsadlarga

sarflash sharti bilan yuqori byudjetdan quyi byudjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul

mablag’lari.

Byudjet defitsiti – muayyan davrda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ortiq

bo’lgan summasi.

Byudjet profitsiti – muayyan davrda byudjet daromadlarining byudjet xarajatlaridan ortiq

bo’lgan summasi.

Byudjet ssudasi – yuqori byudjetdan quyi byudjetga yohud respublika byudjetidan

rezident-yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag’.

V

Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik davri – ish davrida boshlangan vaqtincha mehnatga

layoqatsizlik davri davomiyligi ushbu ish joyi bo’yicha beriladigan ma’lumotnomalar bo’yicha

belgilanadi;

G

Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz – jahonning deyarli barcha mamlakatlarida moliyaviy,

ijtimoiy va iqtisodiy sohalardagi mutanosiblik va nisbatlarning keskin izdan chiqishi natijasidagi

beqarorlik va chuqur tanglik holatlarining vujudga kelishi.

D

Davlat byudjeti – davlatning muayyan vaqt (odatda, bir yil) uchun mo’ljallangan pul

daromadlari va xarajatlari majmui. Davlat byudjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining

taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh bo’g’ini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkiban

umumdavlat byudjeti va mahalliy byudjetga bo’linadi.

Davlat zayomlari – byudjetga pul to’plash maqsadida davlat nomidan sotish uchun

chiqariladigan, davlatning qarzdorligini tasdiqlovchi qimmatli qog’oz.

Davlat byudjeti profitsiti – muayyan davrda O’zbekiston Respublikasining Davlat

byudjeti daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketishi;

Davlat byudjeti taqchilligi – muayyan davrda O’zbekiston Respublikasining Davlat

byudjeti xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi;

Davlat moliyaviy nazorati — byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining ijrosi ustidan

nazoratni amalga oshirish maqsadida moliyaviy nazorat ob’ektlarining buxgalteriya, moliya,

statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarini o’rganish hamda taqqoslash;

Davlat qarzi — O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi mablag’larni jalb qilish

natijasida vujudga kelgan majburiyatlari;

Davlat mulki – mulkchilik shakllaridan biri, davlatga qarashli va uning o’z vazifalarini

bajarishi uchun zarur barcha mol-mulklar va mulkiy huquqlar.

Davlat qimmatli qog’ozlari – byudjet kamomadlarini qoplash maqsadlarida hukumat yoki

mahalliy hokimiyat idoralari nomidan chiqarilgan va albatta, hukumat tomonidan kafolatlangan

qimmatli qog’ozlar.

Daromad – keng ma’noda kirim bo’lgan har qanday pul mablag’lari yoki pul qiymatiga

ega bo’lgan moddiy boyliklarni olish, iqtisodiy sub’ekt o’z faoliyati natijasiga ko’ra oladigan pul

va tovar – moddiy tushum. Daromad pul va moddiy shaklga ega bo’lib, ularning yig’indisi jami

daromadni hosil qiladi.

Deontologiya – shifokor zimmasida har bir bemorni davolashdek ulkan mas’uliyat bor.

Xastahol kishining sog’ayishida shifokorning munosabati ham muhim rol o’ynaydi. Bunday

munosabat tibbiyotda “deontologiya” deyilib, bu atama birinchi bor ingliz olimi Bentam

tomonidan kiritilgan. Deontologiya vrachning har bir harakati, yuz ifodasining o’zgarishi, gapirish

ohangi, kiyinishi, hushmuomalaligi, ziyrakligi, sergakligi, donoligi, qobiliyati, oliyjanobliligi,

qat’iyatliligi, odobi va madaniyati, hozirjavobligi singari insoniy fazilatlari majmuasidan iborat.

Devalvatsiya (de va lot. valeo – qiymat) – milliy pul birligi kursining xorij valyutalariga

nisbatan pasaytirilishi.

Depozit (lot. depositum – omonat, asrab qo’yilgan) – bankka qo’yilgan omonatlar. Bunday

depozitlarning muddatli va talab qilib olinadigan turlari bor.

Diversifikatsiya – (lot. diversificatio – o’zgarish, xilma-xil taraqqiyot) – korxonalarning

faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi.

Disversifikatsiya ishlab chiqarishda yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy foyda olish,

bankrotlikka barham berish va boshqa maqsadlarda amalga oshiriladi.

Dividend – (lot. dividendum – taqsimlanadigan narsa) – aktsiyadorlar jamiyati foydasidan

aktsiya egasiga har yili beriladigan va uning daromadiga aylangan qismi. Dividendning miqdori

aktsiyadorlar jamiyatining sof foydasi, aktsiyalar soni va qiymatiga bog’liq.

Yo

Yoshga doir pensiya – bu fuqaroning avvalgi davrlardagi mexnat faoliyati uchun yoshi va

mexnat staji hisobga olingan holda umrbod moddiy ta’minlash uchun ijtimoiy sug’urta

jamg’armasi mablag’lari hisobidan qaytarib olmasliklari sharti bilan muntazam ravishda to’lab

turiladigan to’lovlardir;

Yoshga doir pensiya olish huquqi – yoshga doir pensiya olish huquqiga erkaklar 60

yoshga to’lganda va ish stajlari kamida 25 yil bo’lgan taqdirda, ayollar 55 yoshga to’lganda va ish

stajlari kamida 20 yil bo’lgan taqdirda ega bo’ladilar;

Yopiq aktsiyadorlik jamiyati – aktsiyalari faqat o’zining ta’sischilari yoki oldindan

belgilab qo’yilgan boshqa shaxslar o’rtasida taqsimlanadigan jamiyat.

J

Jamg’arma – aholi, korxona va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini

qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib borishi. Jamg’armalar – 1) xarajatlardan,

chiqimlardan orttirib, tejab to’plangan pul; 2) kelgusidagi ehtiyojlar uchun daromadning bir

qismini ajratib qo’yish; 3) doimiy badallar va reinvestitsiya yo’li bilan kapital qo’yilmalarni pul

ko’rinishida jamlash; 4) pul va moddiy vositalarni ma’lum bir maqsad yo’lida foydalanish uchun

jalb etish (masalalan, pensiya jamg’armasi, investitsiya jamg’armasi); 5) ma’lum bir faoliyat

turiga, kishilarning muayyan ijtimoiy guruhiga ko’maklashish maqsadida tuzilgan tashkilot; 6)

aktsiyalar nazorat paketini qo’lga kiritish maqsadida, narxiga ta’sir etmagan holda ularni doimiy

ravishda sotib olish.

Jamg’arib boriladigan ixtiyoriy pensiya badallari – shaxsiy jamg’arib boriladigan

pensiya hisobvarag’iga ixtiyoriylik asosida kiritiladigan pul mablag’lari;

Jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallari – shaxsiy jamg’arib boriladigan

pensiya hisobvarag’iga majburiy tartibda kiritiladigan pul mablag’lari;

Jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchi (badal kirituvchi) – jamg’arib

boriladigan pensiya to’lovlarini oluvchining foydasiga badallar kiritayotgan jismoniy shaxs yoki

ish beruvchi yuridik shaxs (bundan buyon matnda ish beruvchi deb yuritiladi);

Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti – fuqarolarni shaxsiy jamg’arib boriladigan

pensiya hisobvaraqlaridagi mablag’lardan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda pul mablag’lari

bilan ta’minlash;

Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti olish huquqi –O’zbekiston Respublikasi

fuqarolari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashovchi chet el fuqarolari va

fuqaroligi bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti olish huquqiga ega;

Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti bo’yicha davlat kafolatlari – davlat jamg’arib

boriladigan pensiya tizimida ishtirok etuvchi fuqarolarga shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya

hisobvaraqlarida jamg’arilgan mablag’lari saqlanishi hamda to’lanishini kafolatlaydi;

Jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi – jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasida

hisobga olingan sana, fuqaroning shaxsiga oid ma’lumotlar, shu jumladan shaxsiy jamg’arib

boriladigan pensiya hisobvarag’ining tartib raqami, shuningdek boshqa zarur ma’lumotlar

ko’rsatiladi va uni berish tartibi, daftarcha shakli O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

tomonidan belgilanadi;

Jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlarini olish huquqi – jamg’arib boriladigan pensiya

tizimida ishtirok etuvchi fuqarolar pensiya to’lovlari oluvchi sifatida jamg’arib boriladigan pensiya

to’lovlarini qonun hujjatlariga muvofiq davlat pensiyasini olish huquqi yuzaga kelgan taqdirda

olish huquqiga ega;

I

Imtiyozli pensiya ta’minoti – tegishli asoslar mavjud bo’lganda fuqarolarni odatdagidan

qulayroq shartlarda (belgilanganidan oldinroq yoki kamroq mehnat staji talab etilgani xolda va va

x.k.z.) pensiya b–n ta’minlashga oid qonunchilik tizimi.

Investitsiya (lot. investio – o’rash) – iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida o’z

mamlakatida yoki xorijda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya,

tadbirkorlik loyihalariga uzoq muddatli kapital kiritish (qo’yish). Pulning vaqtga bog’liq qiymati

nazariyasiga ko’ra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablag’lar qo’yishdir.

Ish bilan band bo’lgan shaxsning ish staji – O’zbekiston Respublikasi davlat soliq

organlari tomonidan taqdim etiladigan ma’lumotlar asosida Pensiya jamg’armasi bo’limining

sug’urta badallari to’langanligini tasdiqlaydigan ma’lumotnomasi bo’yicha belgilanadi;

Ish haqi — shaxsning pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan ish haqi;

Ish staji – mehnat daftarchasi va ish joyidan, xizmatdan, o’qishdan yoki arxivdan berilgan

boshqa hujjatlar bo’yicha aniqlangan, ishdagi tanaffuslardan qat’i nazar, qonun hujjatlariga

muvofiq pensiya ta’minoti huquqini beradigan mehnat faoliyati va boshqa faoliyatning umumiy

davomiyligi;

Ish staji to’liq bo’lmagan chog’dagi pensiya – pensiya tayinlash uchun etarlicha ish

stajiga ega bo’lmagan umumiy kasallik oqibatidagi I va II guruh nogironlariga nogironlik

pensiyasi bor stajga mutanosib miqdorda tayinlanadi;

Ish staji uchun pensiyalarning oshirilishi – pensiya tayinlashda talab etiladiganidan

ortiqcha ish stajining har bir to’liq yili uchun pensiyalarning tayanch miqdorlari yoshga doir

pensiyalar-pensiyani hisoblab chiqarish uchun olinadigan o’rtacha oylik ish haqining 1 foizi

miqdorida;

Ish staji uchun I va II guruh nogironlariga nogironlik pensiyalarning oshirilishi –

pensiyani hisoblab chiqarish uchun olinadigan o’rtacha oylik ish haqining 1 foizi miqdorida,

boquvchisini yo’qotganlik pensiyalari oilaning mehnatga qobiliyatsiz har bir a’zosi uchun-

boquvchining o’rtacha oylik ish haqining 0,5 foizi miqdorida oshiriladi;

Ish haqining yakka tartibdagi koeffitsienti – tegishli oy uchun pensiyani hisoblash uchun

qabul qilinadigan haqiqiy ish haqining aynan shu oy uchun eng kam oylik ish haqi nisbati sifatida

aniqlanadigan miqdor;

Imtiyoz – ma’lum bir majburiyatlarni bajarishdan qisman (yoki to’liq) ozod etish, ma’lum

bir qulayliklarga ega bo’lish.

Innovatsiya (ingl. innovations – kiritilgan yangilik, ixtiro) – 1) texnika va texnologiya

avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag’lar; 2) ilmiy-texnika

yutuqlari va ilg’or tajribalarga asoslangan texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil

etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida

qo’llanilishi.

Inflyatsiya – (lot. Inflatio – shishish, bo’rtish, ko’tarilish), pulning qadrsizlanishi – tovar-

pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada xo’jalik aylanmasi ehtiyojlaridan ortiq

darajada qog’oz pullar miqdorining ko’payib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi

natijasida tovar bilan ta’minlanmagan pullarning paydo bo’lishi.

Iqtisodiy faol aholi – milliy xo’jalikda band bo’lgan barcha kishilar bilan bir qatorda ish

qidirayotgan mehnatga layoqatli aholi. Ular iqtisodiy jihatdan faol va tegishli faoliyatda

qatnashishi mumkin, biroq, daromad oladigan manbalari kam yoki mablag’lari yo’qligi tufayli bu

faoliyatni amalga oshira olmaydilar.

Ijtimoiy ta’minot – keksaygan, mehnatga layoqatsiz bo’lgan va boquvchisini yo’qotgan

fuqarolarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam ko’rsatish bo’yicha davlat tomonidan belgilangan

ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar tizimi. Ijtimoiy himoyaning muhim tarmog’i.

Ijtimoiy himoya – keng ma’noda – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza

qilinishini ta’minlaydigan va jamiyatda qaror topgan huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy chora-tadbirlar

majmui; tor ma’noda – davlat va jamiyatning yoshi, salomatligi holati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik

vositalari bilan etarli ta’minlanmagani tufayli yordamga, ko’makka muhtoj fuqarolar to’g’risidagi

g’amxo’rligi.

Ijtimoiy yordam – davlat va jamiyatning qariligi, sog’lig’i, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik

uchun vositalar bilan etarli ta’minlanmagani tufayli yordamga muhtoj fuqarolar to’g’risida

g’amxo’rligi. Ijtimoiy yordam pensiyalar, nafaqalar to’lash, kam ta’minlangan oilalarga moddiy

yordam ko’rsatish, 16 yoshgacha farzandi bo’lgan kam ta’minlangan oilalarga oylik nafaqa to’lash,

bemorlar va keksalarga xizmat ko’rsatish, bolalarga g’amxo’rlik qilish ko’rinishida amalga

oshiriladi.

Ijtimoiy sug’urta – davlat tomonidan joriy etiladigan, nazorat qilinadigan va

kafolatlanadigan keksalar, mehnatga layoqatsizlarni ta’minlash, yordam ko’rsatish tizimi.

Mehnatga layoqatsizlarni moddiy ta’minlashning qat’iy kafolatli tizimi ijtimoiy sug’urtani

bildiradi.

Ijtimoiy nafaqa – muayyan sabablarga ko’ra, mehnat qilish imkoniyatiga ega bo’lmagan

va doimiy ravishda yordamga muhtoj fuqarolarga davlat tomonidan beriladigan nafaqa.

K

Kapital bozori, fond bozori – bo’sh turgan pul mablag’larini to’plash, ularni ssuda

kapitaliga aylantirish, so’ngra uni ishlab chiqarish jarayonlari ishtirokchilari o’rtasida taqsimlash

munosabatlari; qimmatli qog’ozlar, korxonalarning aktsiyalari hamda davlat obligatsiyalari bilan

oldi-sotdi operatsiyalari olib boriladi.

M

Maxsus ish staji – xalq xo’jaligining muayyan tarmoqlarida, kasblar va lavozimlarda

qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozli pensiya ta’minoti huquqini beradigan mehnat faoliyatining

davomiyligi;

Maxsus ish stajining tasdiqlanishi – teatrlar va boshqa teatr-tomosha korxonalari va

jamoalarining artistlari ayrim toifalarining imtiyozli pensiya ta’minoti olish huquqini beradigan

maxsus ish staji mehnat daftarchasi bilan tasdiqlanadi;

Mehnat daftarchasida zarur ma’lumotlar mavjud bo’lmagan hollarda maxsus ish

staji – kasb (lavozim)ning nomi, bajariladigan ishning janrga mansubligi, xususiyati yoki ish

kechgan tashkilotning maqomi to’g’risida mehnat daftarchasida zarur ma’lumotlar mavjud

bo’lmagan hollarda maxsus ish staji ushbu shaxsga nisbatan ma’lumotlar mavjud bo’lgan ish

joyidan berilgan ma’lumotnoma bilan tasdiqlanadi;

Mehnat daftarchasi – ish stajini tasdiqlaydigan asosiy hujjat hisoblanadi;

Majburiyat (huquqda) – fuqarolik huquqiy munosabati. Unga asosan bir shaxs (qarzdor)

boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirish (mol-mulkni topshirish,

ishni bajarish va h.k.)ga yoki muayyan harakatdan o’zini saqlashga majbur bo’ladi, kreditor esa

qarzdordan o’zining majburiyatini bajarishni talab qilish huquqiga ega.

Modernizatsiya, modernizatsiyalash, modernizatsiya qilish (frants. moderne – eng yangi,

zamonaviy) – biror narsani yangilash, unga zamonaviy tus berish, uni zamonaviy talablarga

muvofiq o’zgartirish. Modernizatsiya qilishda mashina, apparat, turli texnologik qurilmalar,

muhim kashfiyotlar texnika taraqqiyoti talablariga muvofiq qayta ishlanadi.

Monitoring – (ingl. monitoring – kuzatish, nazorat qilish) – ma’lum bir hodisa yoki

jarayonning holatini kuzatish, hisobga olish, baholash va istiqbolini belgilash. Investitsiya

loyihalarini moliyalashtirish sohasida qo’llaniladigan monitoring berilgan ssuda (qarz)ni qoplash

va unga foiz to’lash jarayonining borishi ustidan nazorat qilishda namoyon bo’ladi.

N

Nafaqa – muhtoj odamlarga davlat, korxona, muassasa va ayrim shaxslar tomonidan

beriladigan yordam puli. O’zbekiston Respublikasida mehnat stajiga ko’ra beriladigan pensiyadan

farqli holda nafaqa davlat tomonidan, asosan, bolalikdan nogiron, yolg’iz qariya va yolg’iz

nogironlarga, mehnatga vaqtinchalik qobiliyatsizlarga, homilador va tuqqan ayollarga, 3

yoshgacha bo’lgan bolalari tarbiyasi bilan band bo’lgan ayollarga, ishsizlarga, kam ta’minlangan

va ko’p bolali oilalarga beriladi.

Nogironlik, invalidlik – kasallik, shikastlanish, mayib-majruhlik, baxtsiz hodisalar tufayli

butunlay yoki ma’lum muddat mehnat qobiliyatini yo’qotish. Jismoniy yoki aqliy nuqsonlari

borligi sababli ijtimoiy yordam va himoyaga muhtoj shaxs nogiron hisoblanadi.

Nogironlik pensiyasi – mehnat qobiliyatini amalda uzoq muddatga yoki butunlay

yo’qotish munosabati bilan tayinlanadi.

P

Penya (lot. poena – jazolash) – majburiyatlarning o’z vaqtida bajarmaganligi uchun

to’lanadigan pul jarimasi. Kechiktirib yuborilgan majburiyat summasidan foizlarda belgilanadi va

kechikkan muddatning har bir kuni uchun undiriladi.

Pensiya (lot. pension – to’lov) – fuqarolarga davlat yoki boshqa sub’ektlar tomonidan

qonunda belgilangan hollarda muntazam va, odatda, umrbod to’lanadigan to’lovlar. Ijtimoiy

ta’minot shakli hisoblanadi.

Pensiya miqdori – ish stajining muddatiga bog’liq bo’lib, pensiyaning tayanch

miqdoridan, ish staji uchun pensiyaning oshirilishidan, pensiyaga qo’shiladigan ustama haqlardan

tarkib topadi;

Pensiyaga oid hujjatlar yig’majildi – ular asosida pensiya so’rab murojaat qilgan shaxsga

pensiya tayinlangan hujjatlarning tikilgan turkumi;

Pensiyaga oid hujjatlar yig’majildi turadigan joy – pensiya olish joyi bo’yicha


jamg’armasining tuman (shahar) bo’limi;

Pensiya tayinlashni so’rab murojaat etish – pensiya tayinlash, pensiya miqdorini qayta

hisoblab chiqish, pensiyaning bir turidan boshqa turiga o’tkazish, shuningdek ilgari to’xtatib

qo’yilgan (to’xtatilgan) pensiya to’lashni belgilangan tartibda tiklash (qayta tiklash) to’g’risida


jamg’armasining tuman (shahar) bo’limiga ariza berish;

Pensiya jamg’armasi – aholini davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy himoya qilishni

amalga oshirish uchun zarur moliyaviy bazani yaratish, pensiya va nafaqalarni qonunda

belgilangan miqdorlarda to’lashni mablag’ bilan ta’minlashni amalga oshiradigan jamg’arma.

Preferentsiya – 1) investitsiya va innovatsiya xarajatlarini moliyalashtirish uchun

investitsion soliq krediti va maqsadli soliq imtiyozi ko’rinishida belgilangan imtiyoz, engillik; 2)

iqtisodiyotni maqsadga muvofiq rivojlantirish va tartibga solishda ayrim soha va tarmoqlar,

korxona va ishlab chiqarish turlariga nisbatan beriluvchi imtiyoz, afzallik va ustuvorliklar.

S

Sug’urta – 1) tabiiy ofatlar, har xil baxtsiz hodisalar ro’y berishi natijasida ko’rilgan

zararni qoplash va boshqa pul qoplamalari to’lash uchun maqsadli pul jamg’armalarini tashkil

etish va undan foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar tizimi; 2) yuridik yoki jismoniy

shaxslar to’laydigan sug’urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan

voqea (sug’urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug’urta shartnomasiga muvofiq sug’urta

tovonini (sug’urta pulini) to’lash yo’li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish.

T

Taktika – belgilangan maqsadga erishish uchun ishlatiladigan vosita va usullar majmuasi.

Tartibga solish (iqtisodiy) – bu iqtisodiy jarayonlar rivojlanishining yo’nalishlarini

aniqlash, yo’lga qo’yish va ma’lum tizimga solishga qaratilgan maqsadli yo’naltirilgan harakat.

Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari (TMEK) – hayot faoliyati cheklanganligini

ekspertizadan o’tkazish, nogironlik guruhini, sabablari, boshlangan vaqti va muddatlarini aniqlash

bo’yicha tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari;

U

Uchuvchilar va uchuvchi-sinovchilar tarkibiga kiruvchi xodimlarning ayrim

toifalariga imtiyozli pensiya ta’minoti huquqini beradigan maxsus ish staji – uchuvchilar va

uchuvchi-sinovchilar tarkibiga kiruvchi xodimlar uchun – tegishli tashkilot tomonidan berilgan

uchilgan soatlarni tasdiqlaydigan ma’lumotnoma bilan tasdiqlanadi. Uchuvchi-sinovchilar

tarkibiga kiradigan ayrim xodimlarning sinov texnikasini sinashda bandligi tashkilotlar tomonidan

berilgan ma’lumotnomalar bilan tasdiqlanadi;

F

Fuqaroligi bo’lmagan shaxslar, apatridlar – muayyan mamlakatning fuqarosi

hisoblanmaydigan va biron chet davlat fuqaroligiga mansubligini isbotlaydigan dalillari bo’lmagan

shaxslar. Shaxs o’z fuqaroligini yo’qotgan va yangidan fuqarolik huquqini olmagan vaqtda

fuqarosizlik kelib chiqadi. O’zbekiston Respublikasida yashab turgan, lekin, O’zbekiston

Respublikasining fuqaroligi to’xtatilgan, boshqa davlat fuqarosi bo’lmagan shaxslarga ichki ishlar

idorasi tomonidan fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga mo’ljallangan istiqomat guvohnomasi beriladi.

X

Xarbiy xizmatchilarning pensiya ta’minoti – xarbiy xizmatchilarni, ichki ishlar

organlarining boshliqlar va oddiy xodimlar tarkibidan bo’lgan shaxslarni hamda ularning oila

a’zolarini pensiya bilan ta’minlash shartlari, normalari va tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanib,

bunda harbiy xizmatchilar, shuningdek ichki ishlar organlari boshliqlar va oddiy xodimlar

tarkibidan bo’lgan shaxslar pul ta’minotining barcha turlari fuqaro shaxslarning ish haqi singari bir

xilda hisobga olinadi;

Xalqaro konventsiya – xalqaro shartnoma turlaridan biri; davlatlarning, odatda, biron-bir

ixtisoslashgan sohada o’zaro huquq va majburiyatlarini belgilaydi.

Xarajatlar, sarf-xarajatlar, chiqimlar – tovarlarni ishlab chiqarish va muomala jarayonida

turli resurslar (xom ashyo, materiallar, mehnat, xizmatlar, mablag’lar) sarflari bilan bog’liq

chiqimlarning pul shaklidagi ifodasi. Asosan, ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga bo’linadi.

Xususiy sektor – iqtisodiyotning xususiy mulkchilik va xo’jalik yuritishning erkin bozor

usullariga, iqtisodiy alohidalashuviga asoslangan sohasi. Bozor iqtisodiyoti davlat va nodavlat

sektorlaridan iborat. O’z navbatida, nodavlat sektori xususiy va jamoa sektorlariga bo’linadi.

Xususiy sektor nodavlat sektorining bosh bo’g’ini.

Ch

Chet elda ishlash davrlari bo’yicha ish staji – O’zbekiston Respublikasining xalqaro

shartnomalarida o’zgacha hol nazarda tutilmagan bo’lsa, byudjetdan tashqari Pensiya

jamg’armasiga belgilangan sug’urta badallari to’langan bo’lsa, qo’shib hisoblanadi;

Sh

Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’i – fuqaroning Xalq bankidagi egasi

yozilgan shaxsiy hisobvarag’i bo’lib, badal kirituvchilarning jamg’arib boriladigan pensiya

badallari va shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’idagi mablag’larga hisoblab

qo’shilgan foizlar ana shu hisobvaraqqa kelib tushadi hamda unda hisobga olinadi;

Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari ochish – jamg’arib boriladigan

pensiya tizimida hisobga olinayotganda fuqarolarga Xalq banki umrbod qilib belgilanadigan,

doimiy shaxsiy tartib raqamli shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlari fuqaroning

pesporti asosida ochadi;

Shaxsning yakka tartibdagi ish haqi koeffitsienti – ishdagi mavjud tanaffuslaridan qat’i

nazar, (pensiya tayinlash uchun murojaat qilgan shaxsning tanlashiga ko’ra), mehnat faoliyatining

oxirgi o’n yili mobaynidagi istalgan ketma-ket oltmish oyidan har bir oyi uchun aniqlanadi, bunda

shaxsning pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan haqiqiy ish haqi tegishli oydagi eng kam

oylik ish haqi miqdoriga bo’linadi;

Ya

Yalpi ichki mahsulot (YaIM) – mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr

davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko’rsatkich. Mamlakat hududida joylashgan barcha

korxonalar (chet el va qo’shma korxonalari ham shu hisobga kiradi) jami ishlab chiqarish omillari

bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo’lib, uning

miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi.

Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – mamlakatning ma’lum muddat ichida umumiy iqtisodiy

faoliyatini tavsiflovchi yakuniy makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan biri. YaMM davlatning bozor

narxlarida ifodalangan barcha birlamchi daromadlari (ularning mamlakat hududida yoki uning

tashqarisida ishlab chiqarish omillari tufayli yuzaga kelishidan qat’iy nazar) jami yig’indisini

ko’rsatadi. YaMM milliy hisoblar tizimi asosida hisoblanadi.

Yangi nikohdan o’tilganida pensiyani saqlab qolish – er (xotin)ning vafot etganligi

sababli tayinlangan pensiya pensioner yangi nikohdan o’tganida ham saqlanib qoladi;

Yashash joyi – turar joy, kvartira, xizmat turar joyi, ixtisoslashtirilgan uylar (yotoqxona,

pansionat, yolg’iz keksalar uchun maxsus uy, nogironlar, faxriylar uchun internat uy va boshqalar),

shuningdek pensiya uchun murojaat qilgan jismoniy shaxs ijaraga olish shartnomasi (ikkilamchi

ijara), ijara shartnomasi yoxud qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa asoslar bo’yicha

mulkdor sifatida doimiy yashaydigan (doimiy ro’yxatdan o’tgan) boshqa turar joy, doimiy yashash

joyi mavjud bo’lmagan (doimiy ro’yxatdan o’tmagan) taqdirda – vaqtincha yashash (vaqtincha

ro’yxatdan o’tish) joyi;

O’

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi – respublikaning markaziy moliya-iqtisodiy

organi sifatida O’zbekiston Respublikasining moliyaviy, narx siyosatini hayotga tatbiq etadi va

uning butun hududida moliya, narx-navoni tashkil etish faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga

oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya

vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari boshqarmalari va bo’limlari, davlat sug’urta idoralari,

shuningdek, ularga qarashli davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari O’zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligining yagona tizimini tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya

vazirligiga O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti tomonidan tayinlanadigan va O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tasdiqlaydigan

Vazir boshchilik qiladi.Moliya vazirligi yuridik shaxs hisoblanadi, O’zbekiston Respublikasining

Davlat gerbi tasvirlangan va o’z nomi yozilgan muhrga ega bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasi Xalq banki – Aktsiyadorlik tijorat Xalq banki O’zbekistonning

qadimiy banklaridan biri hisoblanadi. Toshkentda birlamchi jamg’arma kassalar 1875 yilda tashkil

etilgan. O’zbekiston Respublikasi Hukumatining 1995 yil 4 oktyabrdagi qaroriga asosan

«O’zjamg’armabank» Davlat-tijorat Xalq banki etib qayta tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi

Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ

boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4720-sonli Farmoniga asosan

bank nomi “Aktsiyadorlik tijorat Xalq banki” nomiga o’zgartirildi. Ayni paytda, Hukumatning

doimiy ravishda qo’llab quvvatlashi tufayli Xalq bankining salohiyati yanada oshib bormoqda.

Bugungi kunda, Xalq banki O’zbekiston bank tizimining muhim bo’g’ini hisoblanadi.

Uning 197 hududiy va tuman (shahar) filiallari, 33 ta mini-bank va 1 000 dan ortiq jamg’arma va

maxsus kassalari iqtisodiyotning real sektoriga - kichik biznes sub’ektlari va aholiga keng

qamrovli bank xizmatlarini ko’rsatib kelmoqda.

Xalq bankining asosiy vazifalaridan biri O’zbekistonning keksa fuqarolarini nafaqalar bilan

o’z vaqtida ta’minlashdan iborat. O’zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning jamg’arib boriladigan

pensiya ta’minoti to’g’risida»gi Qonuniga asosan fuqarolarning davlat pensiya ta’minotiga

qo’shimcha tariqasida jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi yo’lga qo’yilgan. Xalq banki

yagona, o’z filiallarini bir-biri bilan bog’lovchi va etarlicha himoyalovchi elektron baza yaratish

uchun ko’p ishlarni amalga oshirdi.


jamg’armasi – idoraviy jihatdan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga qarashli hamda o’z

faoliyati to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining birinchi o’rinbosari-Moliya

vaziriga, Jamg’armaning Kuzatuv kengashi raisiga hisob beradi.

Pensiyalar, ijtimoiy nafaqalar, kompenstsiya to’lovlarini va boshqa to’lovlarni tayinlashni,

moliyalashtirishni, hisobga olishni va ularning to’lanishi monitoringini olib borishni, ushbu

maqsadlarga yo’naltiriladigan maqsadli moliyaviy resurslarni jamlashni, shuningdek tibbiy-mehnat

ekspertizasi xizmatlari faoliyatini tashkil etishni amalga oshirish bo’yicha asosiy vazifalari,

funksiyalari va vakolatlarini belgilaydi.

Jamg’arma tizimiga: jamg’armaning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent

shahridagi boshqarmalari; jamg’armaning tuman (shahar) bo’limlari; Respublika tibbiy-ijtimoiy

ekspertiza inspeksiyasi; bosh, tuman, tumanlararo, shahar va ixtisoslashtirilgan tibbiy-mehnat

ekspertizasi xizmatlari kiradi.

Jamg’arma hamda uning hududiy boshqarmalari va tuman (shahar) bo’limlari yuridik shaxs

hisoblanadi, mustaqil balansga, banklarda hisob raqamlariga, O’zbekiston Respublikasi Davlat

gerbi tasviri tushirilgan muhrga, shuningdek tegishli muhr va shtamplarga ega bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasida doimiy yashaydigan xorijiy fuqarolarga va fuqaroligi

bo’lmagan shaxslarga chet eldagi ish staji – O’zbekiston Respublikasining xalqaro

shartnomalarida o’zgacha hol nazarda tutilmagan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasidagi ishga

to’g’ri keladigan stajning uchdan biridan ortiq bo’lmagan doirada kiritiladi;

O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining yollanish (kontrakt) bo’yicha chet eldagi ish

staji – O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Tashqi

mehnat migratsiyasi masalalari agentligi tomonidan mehnat daftarchalariga kiritiladigan yozuvlar

bo’yicha aniqlanadi;

Q

Qoramol etishtirish, shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklarida etishtirilgan

chorvachilik mahsulotlarini sotish bilan band bo’lgan shaxslarga mehnat staji – agar mazkur

shaxs ushbu kalendar yilning kamida 9 oyi mobaynida badallar to’lagan bo’lsa pensiya tayinlash

uchun ish stajiga to’liq kalendar yil qo’shib hisoblanadi.

Qimmatli qog’ozlar – 1) o’z egasiga mulkka egalik huquqini va daromad ko’rinishida

muayyan pul summasini olish huquqini beradigan pul yoki tovar hujjatlari (aktsiya, obligatsiya,

akkreditiv, veksel, chek va b.); 2) o’zining egasiga dividend va foiz ko’rinishida daromad olish

huquqini beruvchi mulk tituli. Ularning tarkibiga aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqalar kiradi.






FANIDAN

ADABIYOTLAR RO’YXATI

TOSHKENT – 2018


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. 1992-yil 8-dekabr.

2. O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksi. 2013-yil 26-dekabr.

2. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. 2007-yil 25-dekabr.

3. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi. 1995-yil 21-dekabr.

4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston

Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli

Farmoni.

5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 22-avgustdagi PF-4822-son “Ish

haqi, pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar miqdorini oshirish to’g’risida»gi Farmoni.

6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 30-dekabrdagi “Fuqarolarning

pensiya ta’minoti tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” PF-4161-sonli

Farmoni.

7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 17-sentyabrdagi “Pensionerlarni

ijtimoiy qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3921-son

Farmoni.

8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 7-dekabrdagi “Fuqarolarning o’zini

o’zi boshqarish organlarida diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo’yicha

maslahatchi lavozimlarida ishlovchi ayollarni ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish borasidagi

qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3521-son Farmoni.

9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentning 2017-yil 13-martdagi “Pensiya va nafaqalarni

to’lash mexanizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ–2826-sonli

Qarori.

10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 27-dekabrdagi “O’zbekiston

Respublikasining 2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti

parametrlari to’g’risida”gi PQ-2699-sonli Qarori.


Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tuzilmasini takomillashtirish

chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-1251-sonli Qarori.


Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasining tashkiliy

tuzilmasini shakllantirish chora-tadbirlari to’g’risida” PQ-1252-son Qarori.

13. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 9-martdagi “Toshkent

metropolitenida pensionerlarni bepul tashish to’g’risida”gi 128-sonli Qarori.

14. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 22-fevraldagi “Chet elda

ishlayotgan O’zbekiston Respublikasi fuqarolari hamda ish vaqtini hisobga olib bo’lmaydigan

shaxslarning ayrim toifalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi

byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta badallari to’lash tartibini, shuningdek

ularning pensiyani hisoblash uchun olinadigan ish stajini va ish haqi miqdorini hisobga olish tartibi

to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida” 46-sonli Qarori.

15. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 13-fevraldagi

“Mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan yagona ijtimoiy to’lovni hisoblash va to’lash

tartibi to’g’risida”gi 26-sonli Qarori.

16. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 7-apreldagi 107-son

qarori bilan tasdiqlangan “Pensiya tayinlash uchun zarur bo’lgan ish stajiga ega bo’lmagan

qariyalarga va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nafaqalar tayinlash va to’lash tartibi to’g’risida”gi

Nizom.

http://www.lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=1765049#1765330

17. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 8-sentabrdagi “Davlat

pensiyalarini tayinlash va to’lash tartibini yanada takomillashtirishga yo’naltirilgan normativ-

huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida”gi 252-sonli Qarori.

18. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 19-fevraldagi

“O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi

to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi 30-sonli Qarori.

19. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 24-martdagi 52-sonli

“O’zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish,

shuningdek ba’zilarini o’z kuchini yo’qotgan deb hisoblash to’g’risida”gi Qarori.

20. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 21-oktyabrdagi 490-sonli

“Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasini boshqarishni yanada takomillashtirish to’g’risida”gi

Qarori.

21. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-noyabrdagi 444-sonli

“O’zbekiston Respublikasi pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari

to’g’risida”gi Qarori.

22. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 4-avgustdagi 391-sonli

“O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ijtimoiy sug’urta jamg’armasining

tashkil etish to’g’risida”gi Qarori.

23. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 17-iyuldagi “O’zbekiston

Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish masalalari” nomli 328-sonli Qarori.

24. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. – T.:

“O’zbekiston”, 1995. 119-b.

25. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng

muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi: Bosh

maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda

tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka

yanada keng yo’l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir.

26. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev mamlakatimizni 2016-yilda

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy

dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining

kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi: Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –

har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.

27. Allayarov Sh., Toshmuxamedova D. Davlat pensiya ta’minoti. O’quv qo’llanma. – T.:

“IQTISOD-MOLIYA”, 2015. – 232 b.

28. Borisenko N.Yu. Pensionnoe obespechenie. Uchebnik. – M.: «Dashkov i K0», 2009. –

576 s.

29. Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya. Darslik. –T.: “Noshir”, 2012.–712b.

30. Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. Darslik. – Toshkent:

“infoCom.UZ” MChJ nashriyoti, 2010. – 367 b.

31. Jun Peng. State and Local Pension Fund Management. (Public Administration and

Public Policy) 0th Edition. USA: Publisher: Auerbach Publications (August 21, 2008). – 288 p.

32. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. – T.: Adolat, 2004.

33. Inson taraqqiyoti. Darslik. i.f.d., prof. Q.X. Abdurahmonov tahriri ostida. – T.:

Iqtisodiyot, 2013.

34. Lebedova L.F. US Pension System in XXI Century’ Financial-Economic Destability

Risks. USA * Canada, 2014, - № 3, p. 22-30

35. Zokirova M.Sh., Abdug’afforov A.A. Iqtisodiy modellashtirish amaliyoti. – T.:

“O’zbekiston”, 1999.

36. Nuritdinova V.Sh.Sharapova M.A. moliyaviy nazorat (o‘quv qo‘llanma) – t.: «Iqtisod-

moliya» 2013.

http://www.lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=360269&ONDATE=21.10.2004%2000#365675

http://www.lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=360269&ONDATE=21.10.2004%2000#365675

http://www.lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=385314&ONDATE=15.11.2000#754084

http://www.lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=893016

37. BMT buyurtmasiga ko’ra Sustainable Development Solutions Network tashkiloti

tomonidan Xalqaro baxt kuni – 20-martga atab tayyorlangan baxt bo’yicha Jahon hisoboti.

38. O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. – T.: “O’ME” Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. 2-

tom. – B. 185-186.

39. World Bank Population Estimates and Projections (2014)

40. Consulting Group, “The Top 10: Investing for Canada on the World Stage,” February

2016.

41. Funds’ latest annual reports and Bank of Canada calculations/ Last observations: 31

March and 31 December 2015

42. Social Security Administration. Annual Statistical Supplement to the Social Security

bulletin. Retrieved from

43. Analiticheskaya zapiska. UNDP Uzbekistan. Tashkent – 2015. s. 6

44. 2016 Pension Sustainability Index. International Pension Papers 1/2016

45. Pension Reforms in Japan. Kenichiro Kashiwase, Masahiro Nozaki, and Kiichi

Tokuoka. IMF Working Paper.

46. Pension Reforms in Japan. Kenichiro Kashiwase, Masahiro Nozaki, and Kiichi

Tokuoka. IMF Working Paper.

47. Pensions at a Glance. 2015. OECD AND G20 INDICATORS. – P. 218, 251, 256, 284,

289, 325, 343, 362.

48. OECD Global Pension Statistics and Annual Survey of Public Pension Reserve Funds.

http://dx.doi.org/10.1787/888933301280

49. OECD (various years), Taxing Wages; OECD (2013), Revenue Statistics; Social

Security Administration, United States (various years), Social Security Programs throughout the

World; OECD pension and tax models

50. National officials, OECD calculation and Turner, 2016. – P. 231..

51. The 2007 Annual Report of the Board of Trustees of the Federal OASDI.

52. Umurzakov B.X. Pensiya badali soliq to’lovlaridan nima bilan farqlanadi?. – Toshkent:

“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. 1-son, 2011. 5-b.

53. E.Philip Davis. Pension Funds: Retirement-Income Security and Capital Markets: An

International Perspective. Print ISBN-13: 9780198293040. Published to Oxford Scholarship

Online: March 2012. – P. 2-3.

54. IMF Working Paper. International Capital Markets. Pension Funds and Emerging

Markets. Prepared by Jorge A. Chan-Lau. 2004. International Monetary Fund.

55. Pan-European Pensions Guide. Requirements for the operation of cross-border pension

arrangements. A Ius Laboris publication. Produced by the Pensions International Practice Group.

2nd Edition. Printed: July 2011

56. GRIPS Discussion Paper 10-17. The Role of Pension Funds in Capital Market

Development. By Channarith Meng and Wade Donald Pfau. Oct 2010. National Graduate Institute

for Policy Studies. Roppongi, Minato-ku, Tokyo, Japan. [email protected].

57. Pensions at a Glance 2015. OECD and G20 indicators. OECD (2015), Pensions at a

Glance 2015: OECD and G20 indicators, OECD Publishing, Paris.

58. Begalov B.A. Pensiya tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali

foydalanish yo’llari. “O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb

muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.:

“Iqtisod moliya”, 2017. 3-b.

59. Umurzakov B.X. Sotsialnie i demograficheskie osobennosti sovershenstvovaniya

pensionnogo obespecheniya Uzbekistana. “O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti

tizimining dolzarb muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil

14-mart. – T.: “Iqtisod moliya”, 2017. 5-9-b.

60. Vaxabov A.V. Milliy pensiya tizimini moliyaviy barqarorligini ta’minlash mexanizmi

va amalga oshirish dastaklari. “O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb

http://worldhappiness.report/

http://dx.doi.org/10.1787/888933301280

http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780198293040.001.0001/acprof-9780198293040

http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780198293040.001.0001/acprof-9780198293040

mailto:[email protected]

muammolari” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.:

“Iqtisod moliya”, 2017. 11-16-b.

61. Ziyadullaev M.J. Pensiya ta’minotidagi islohotlar va yaratilgan interaktiv xizmatlar.

“O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb muammolari” mavzusidagi

ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.: “Iqtisod moliya”, 2017. 19-21-b.

62. Mamatov B.S. Pensiya jamg’armasining moliyaviy barqarorligini mustahkamlash.

“O’zbekiston Respublikasida pensiya ta’minoti tizimining dolzarb muammolari” mavzusidagi

ilmiy-amaliy anjumani tezsilar to’plami. 2017-yil 14-mart. – T.: “Iqtisod moliya”, 2017. 72-74-b.

63. Internet saytlari:

– http://pfru.uz;

– http://uza.uz.;

– https://www.cia.gov.;

– http://ec.europa.eu/finance/pensions/iorp/index_en.htm.;

– http://www.hrsdc.gc.ca/en/isp/common/hrsdc/ris/rismain.shtml.;

– http://delo.ua/world/v-evrosojuze-povysit-pensionny;

– http://www.sos.;

– http://www.cga.ct.gov;

– http://ec.europa.eu/finance/pensions/iorp/index_en.htm;

– www.towerswatson.com;

– http://www.old.rcb.ru;

– http://dx.doi.org.

http://ec.europa.eu/finance/pensions/iorp/index_en.htm

http://www.sos/

http://www/

http://ec.europa.eu/finance/pensions/iorp/index_en.htm

http://www.old.rcb.ru;/

http://dx.doi.org;/

Documents

DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI FONDLAR - …el.tfi.uz/images/Davlat_maqsadli_va_bujetdan_tashqari_jamgarmalar.pdf · ³Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari fondlar fanining