ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

ĐINH THỊ NGỌC MAI

DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VỢ NHẶT CỦA KIM LÂN

(NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƢỚNG

TIẾP CẬN THI PHÁP HỌC

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN

HÀ NỘI – 2016

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

ĐINH THỊ NGỌC MAI

DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN VỢ NHẶT CỦA KIM LÂN

(NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƢỚNG

TIẾP CẬN THI PHÁP HỌC

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN

CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC

(BỘ MÔN NGỮ VĂN)

Mã số: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS ĐOÀN ĐỨC PHƢƠNG

HÀ NỘI – 2016

i

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn, người viết đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp

đỡ. Nhân dịp này, người viết xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới quý thầy, cô

giáo của trường Đại học Giáo dục, Đại học quốc gia Hà Nội – những người đã nhiệt

tình giảng dạy và tạo điều kiện thuận lợi cho người viết trong thời gian học tập.

Người viết xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Đoàn Đức Phương –

người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ người viết suốt quá trình thực hiện cho

tới khi hoàn thành luận văn này.

Người viết cũng xin gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp, các học viên lớp

cao học Lý luận và phương pháp dạy học Ngữ văn khóa 10, Đại học Giáo dục cùng

toàn thể thầy cô giáo và các em học sinh trường THPT Vũ Duy Thanh, trường

THPT Tô Hiến Thành đã nhiệt tình hỗ trợ và đóng góp ý kiến để luận văn được

hoàn thành đúng tiến độ.

Cuối cùng, do điều kiện về thời gian và khả năng của bạn thân có hạn nên

luận văn có thể không tránh khỏi những thiếu sót. Do đó, người viết rất mong nhận

được những ý kiến đóng góp quý báu của quý thầy cô, quý độc giả để luận văn

được hoàn thiện hơn nữa.

Xin chân thành cảm ơn!

Hà Nội, tháng 10, năm 2016

Tác giả

ĐINH THỊ NGỌC MAI

ii

DANH MỤC VIẾT TẮT

ĐHSP Đại học sư phạm

PGS Phó giáo sư

TS Tiến sĩ

GV Giáo viên

HS Học sinh

NXB Nhà xuất bản

SKG Sách giáo khoa

THPT Trung học phổ thông

THCS Trung học cơ sở

GD&ĐT Giáo dục và đào tạo

PPDH Phương pháp dạy học

BĐTD Bản đồ tư duy

iii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................... 4

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................... 6

4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 7

5. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 7

6. Đóng góp của luận văn ............................................................................................ 7

7. Cấu trúc luận văn .................................................................................................... 7

CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ....................... 9

1.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................................... 9

1.1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn hiện hành ............................ 9

1.1.2. Khái lược về thi pháp học ............................................................................... 11

1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 22

1.2.1. Tình hình vận dụng thi pháp trong dạy học tác phẩm văn học trong nhà

trường phổ thông ....................................................................................................... 22

1.2.2. Thực trạng dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của tác giả Kim Lân trong chương

trình Ngữ văn 12 ....................................................................................................... 23

Tiểu kết chương 1...................................................................................................... 29

CHƢƠNG 2. TÍCH CỰC HÓA PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC TRUYỆN NGẮN

VỢ NHẶT CỦA TÁC GIẢ KIM LÂN THEO HƢỚNG TIẾP CẬN THI PHÁP

HỌC .......................................................................... Error! Bookmark not defined.

2.1. Một số vấn đề thi pháp trong truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân .............. Error!

Bookmark not defined.

2.1.1. Cách thức sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu ....... Error! Bookmark not defined.

2.1.2. Nghệ thuật xây dựng tình huống ..................... Error! Bookmark not defined.

2.1.3. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện ......................... Error! Bookmark not defined.

2.1.4. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ........................ Error! Bookmark not defined.

2.1.5. Không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật . Error! Bookmark not defined.

2.1.6. Điểm nhìn trần thuật ....................................... Error! Bookmark not defined.

2.2. Kết hợp các phƣơng pháp dạy học tích cực theo hƣớng tiếp cận thi pháp

học đối với tác phẩm Vợ nhặt ................................. Error! Bookmark not defined.

iv

2.2.1. Phương pháp diễn giảng ................................. Error! Bookmark not defined.

2.2.2. Phương pháp dạy học nêu vấn đề ................... Error! Bookmark not defined.

2.2.3. Phương pháp đàm thoại .................................. Error! Bookmark not defined.

2.2.4. Phương pháp trực quan .................................. Error! Bookmark not defined.

Tiểu kết chương 2...................................................... Error! Bookmark not defined.

CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM VỚI TÁC PHẨM VỢ NHẶT

CỦA TÁC GIẢ KIM LÂN ................................... Error! Bookmark not defined.

3.1. Giáo án thực nghiệm ........................................ Error! Bookmark not defined.

3.2. Thực nghiệm cụ thể bài học ............................ Error! Bookmark not defined.

3.2.1. Mục đích thực nghiệm ..................................... Error! Bookmark not defined.

3.2.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm ..... Error! Bookmark not defined.

3.2.3. Nội dung thực nghiệm ..................................... Error! Bookmark not defined.

3.2.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm .............. Error! Bookmark not defined.

3.2.5. Kết quả thực nghiệm ....................................... Error! Bookmark not defined.

3.2.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ........................ Error! Bookmark not defined.

Tiểu kết chương 3...................................................... Error! Bookmark not defined.

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................... Error! Bookmark not defined.

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 30

PHỤ LỤC ................................................................. Error! Bookmark not defined.

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Văn chương là một bộ môn nghệ thuật có đặc thù riêng không giống với các

ngành khoa học khác. Văn chương có khả năng bồi dưỡng cho học sinh những năng

lực và năng khiếu thẩm mỹ, nhận thức thẩm mỹ góp phần xây dựng nhân cách con

người, bồi dưỡng tâm hồn, tư tưởng, tình cảm cho học sinh.

Việc tiếp nhận tác phẩm văn học trong thời đại ngày một phát triển như hiện

nay đang ngày càng trở nên quan trọng khi các em học sinh đã không còn nhiều

hứng thú với văn học như trước. Đây chính một thách thức không nhỏ đối với

những người “chèo lái con thuyền giáo dục”.

Là một cá nhân quan tâm đến vấn đề dạy học, khi chọn lựa đề tài Dạy học

truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân (Ngữ văn 12, tập 2) theo hướng tiếp cận thi pháp

học, người viết dựa vào các lý do dưới đây:

- Do yêu cầu của xã hội đối với dạy học môn Ngữ văn hiện nay

Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (ban hành kèm theo quyết

định số 16/2006/QĐ-BGD ĐT ngày 05 tháng 5 năm 2006 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT)

đã xác định môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông là môn học về khoa học xã hội và

nhân văn, môn học công cụ và cũng là môn học thuộc lĩnh vực giáo dục thẩm mĩ. Ngữ

văn là một môn học quan trọng góp phần thúc đẩy sự phát triển trí tuệ và các năng lực

của người học. Việc dạy và học môn Ngữ văn đã và đang gặt hái nhiều thành công,

mang lại cho người học những rung cảm thẩm mĩ cùng với tầm nhìn rộng lớn hơn về

cuộc sống,…

Bên cạnh những thành công đáng kể, việc dạy học Ngữ văn trong nhà trường

phổ thông ở Việt Nam cũng còn bộc lộ không ít những hạn chế về nhiều mặt. Chính

điều này đã thu hút sự quan tâm của dư luận xã hội với yêu cầu đổi mới chương

trình; sách giáo khoa cũng như phương pháp dạy học môn Ngữ văn.

- Do yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học nói chung và dạy học văn trong

chương trình giáo dục phổ thông nói riêng

Đánh giá thực trạng giáo dục Việt Nam, tài liệu chiến lược phát triển giáo

dục 2001-2010 (2002, tr.14) đã khẳng định: “Chương trình, giáo trình, phương pháp

giáo dục chậm đổi mới. Chương trình giáo dục còn nặng tính hàn lâm, kinh viện,

2

nặng về thi cử. Thực trạng giáo dục này đã diễn ra một thời gian dài và chưa đáp

ứng đầy đủ mục tiêu đặt ra là “giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ,

thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng

động và sáng tạo…” (Luật giáo dục, điều 27).

Xuất phát từ những vấn đề thực tiễn trên đây, việc cải cách toàn diện giáo

dục THPT và đổi mới PPDH là một yêu cầu cấp thiết nhằm đạt mục tiêu giáo dục

phổ thông hiện nay.

Trong đó, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn trong nhà trường

phổ thông là một trong những vấn đề được quan tâm hàng đầu của Bộ Giáo dục và

Đào tạo. Dạy học văn từ hướng tiếp cận thi pháp đang được đặc biệt chú ý và bước

đầu đạt được những kết quả đáng mong đợi.

- Tiếp cận thi pháp học – một hướng đi mới đầy tiềm năng trong dạy học tác

phẩm văn học

Giáo sư Trần Đình Sử đã từng nhận định: Thi pháp học đem lại những phạm

trù mới, những đề tài mới cho nghiên cứu văn học như con người, không gian, thời

gian, trần thuật, điểm nhìn, đối thoại,… mở rộng các cánh cửa tiếp cận văn bản. Do

đó, việc vận dụng thi pháp học vào nghiên cứu, đổi mới dạy học tác phẩm văn

chương trong nhà trường đối với ngành Giáo dục Việt Nam là rất cần thiết. Nó sẽ

thổi một làn gió mới cho việc đổi mới phương pháp dạy và học, giúp học sinh biết

cách tìm hiểu một tác phẩm văn học theo thể loại và khiến các em yêu thích môn

Văn hơn bởi mục đích của dạy học tác phẩm văn chương trong giai đoạn hiện nay

nói theo Nguyễn Thị Khánh Dư là “xem tác phẩm như một sáng tạo nghệ thuật chứ

không phải là một phép phản ánh đơn giản. Nhằm khám phá vẻ đẹp của văn

chương nghệ thuật bằng những nét đặc sắc và phong cách nghệ thuật của tác phẩm

đem đến cho người đọc những giá trị đích thực”.

Tuy nhiên, việc vận dụng thi pháp cũng như việc tìm ra phương pháp thích

hợp để tổ chức quá trình tiếp nhận cho học sinh theo hướng này còn diễn ra chậm

chạp và khá lúng túng.

- Kim Lân – một cây bút truyện ngắn danh tiếng của văn học Việt Nam hiện

đại.

Vùng đất Kinh Bắc nho nhã đã sản sinh ra một cây bút truyện ngắn xuất sắc

của nền văn học Việt Nam hiện đại: Kim Lân. Ông chính là nhà văn nổi tiếng với

3

một số truyện ngắn được xếp vào hàng “kinh điển” trong văn xuôi Việt Nam thế kỷ

XX.

Nhà văn Nguyễn Khải đã từng coi Kim Lân là một trong số ít nhà văn có tài

năng thiên phú, dường như “không phải người viết mà là thần viết, thần mượn tay

người để viết nên những trang sách bất hủ” [26; tr.628].

Cái tên Kim Lân đã được công chúng biết và nhớ đến từ rất sớm, khi ông cho

đăng Đứa con ngƣời vợ lẽ trên báo Trung Bắc chủ nhật năm 1942. Hơn tám mươi

năm cuộc đời và gần sáu mươi năm đau đáu với nghiệp văn chương nhưng gia tài

ông để lại chỉ khoảng ngoài ba mươi tác phẩm, mà chủ yếu là truyện ngắn. Mặc dù

chỉ vỏn vẹn chừng ấy “những đứa con tinh thần” nhưng “đứa” nào cũng có một chỗ

đứng vững chắc, thậm chí là trang trọng trong lòng độc giả nước nhà.

Truyện ngắn Kim Lân không chỉ tạo nên một bản sắc rất riêng cho người

sáng tạo ra nó mà còn đóng góp không nhỏ vào việc hoàn thiện và hiện đại hóa một

thể loại văn học vẫn còn mới mẻ của văn đàn dân tộc từ những buổi đầu của thế kỉ

XX.

Kim Lân cũng là một trong số không nhiều nhà văn luôn có tác phẩm được

lựa chọn giảng dạy trong nhà trường phổ thông và chọn làm đề thi văn của nhiều

trường Đại học trong cả nước. Từ năm 1995, ông có hai tác phẩm được đưa vào

chương trình dạy học là Làng (lớp 9, Phổ thông Cơ sở) và Vợ nhặt (Lớp 12, Phổ

thông Trung học). Sau năm 1995, trong chương trình chỉnh lý sách giáo khoa, hai

tác phẩm kể trên vẫn tiếp tục giữ nguyên vị trí tại chương trình giảng dạy Ngữ văn

phổ thông.

- Vợ nhặt – tác phẩm ưu tú của nhà văn Kim Lân và cùng là một trong

những thành tựu xuất sắc của nền văn học cách mạng.

Vợ nhặt có tiền thân là truyện Xóm ngụ cƣ, ra đời năm 1948, là một trong

những tác phẩm nổi bật trong giai đoạn sáng tác sau Cách mạng tháng Tám 1945

của Kim Lân. Tác phẩm thực sự mở ra cho rất nhiều thế hệ bạn đọc một cái nhìn

khác về hình ảnh người nông dân trong cuộc sống.

Truyện ngắn viết về một giai đoạn đau thương trong lịch sử dân tộc: Nạn đói

năm 1945 - Từ Quảng Trị đến Bắc Bộ. Tác phẩm mang giá trị nhân văn cao cả:

niềm tin không bao giờ tắt hướng về con người.

4

Trước thời kì thống nhất sách giáo khoa, Vợ nhặt là tác phẩm đã có mặt

trong cả ba bộ sách: Văn học 12 chưa phân ban; Ngữ văn 12 thí điểm ban Khoa học

Xã hội và Nhân văn; Ngữ văn 12 thí điểm ban Khoa học Tự nhiên. Ở thời điểm hiện

nay, tác phẩm này vẫn có mặt trong hai bộ sách thuộc Chương trình chuẩn và

Chương trình nâng cao.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Tình hình dạy học theo hƣớng thi pháp học

Từ giữa thế kỉ XX, công việc nghiên cứu, lý luận và phê bình văn học theo

tinh thần thi pháp học là xu hướng chung trên phạm vi toàn thế giới. Ở Việt Nam, từ

sau Đổi mới 1986 cho đến nay, việc nghiên cứu thi pháp học cũng rất được quan

tâm, đã và đang diễn ra với đội ngũ các nhà nghiên cứu đông đảo. Ngay từ những

năm 1980, các nhà nghiên cứu văn học như Phạm Vĩnh Cư, Duy Lập, Vương Trí

Nhàn, Lại Nguyên Ân,… đã giới thiệu thi pháp học Liên Xô vào Việt Nam, dịch

một số công trình của Bakhtin, Khrapchenco,… Đồng thời, chuyên đề thi pháp học

của Trần Đình Sử mở tại Đại học Sư phạm Hà Nội cũng như một số cuộc hội thảo

chuyên đề về thi pháp học cũng được tổ chức tại Hà Nội đã tạo nên một bầu không

khí sôi động trong giới nghiên cứu và giảng dạy văn học. Bên cạnh đó, việc giới

thiệu các lí thuyết, trường phái nghiên cứu của phương Tây cũng được thực hiện từ

khi có sự “cởi trói” và “mở cửa” từ năm 1986. Đến cuối năm 1990, thi pháp học đã

được Trần Đình Sử viết thành giáo trình đầu tiên ở Việt Nam dành cho bậc đại học

và cao đẳng. Như vậy, việc phổ biến tri thức thi pháp học trong nhà trường đã có bề

dày gần 30 năm.

Trong những năm gần đây, chương trình Ngữ văn phổ thông cũng đã bắt đầu

quan tâm nhiều hơn đến thi pháp học. Nội dung chương trình dạy học đã chú ý

nhiều hơn đến vấn đề này. Nhiều nhà nghiên cứu và phương pháp đã và đang có

những công trình hướng vào việc tiếp cận tác phẩm văn chương trong nhà trường

theo hướng tiếp cận thi pháp học như: luận văn Thạc sĩ sư phạm Ngữ văn, Đại học

Giáo dục Dạy học bài thơ Nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm trong chương trình Ngũ

văn 10 theo hướng tiếp cận thi pháp học của Nguyễn Thị Bích Ngọc năm 2014;

luận văn Thạc sĩ, Đại học Giáo dục Dạy học Hạnh phúc một tang gia (Trích Số đỏ

- Ngữ văn 11 – Ban cơ bản) từ thi pháp tiểu thuyết của nhà văn Vũ Trọng Phụng

của Nguyễn Văn Tuấn bảo vệ năm 2010; luận văn Thạc sĩ, Đại học Giáo dục của

5

Nguyễn Thị Doanh năm 2010 Từ hướng tiếp cận thi pháp, vận dụng vào việc giảng

dạy tác phẩm Nguyễn Minh Châu trong chương trình trung học phổ thông; luận văn

Thạc sĩ, Đại học Giáo dục Dạy học bài thơ Qua đèo Ngang của bà Huyện Thanh

Quan theo hướng khai thác thi pháp tác giả và thi pháp tác phẩm của Nguyễn Thị

Thanh Thảo năm 2015;…

2.2. Về tác giả Kim Lân và truyện ngắn Vợ nhặt

Đối với tác giả Kim Lân, người viết tìm thấy không ít công trình nghiên cứu

như: Văn xuôi Kim Lân in trong Tạp chí Văn học (số 6) năm 1986 của Lại Nguyên

Ân; Ngòi bút Kim Lân và sự cày xới trên cánh đồng quê của Kim Hoa (1994) in

trong Báo Nhân dân chủ nhật; Nhà văn trong nhà trường – Kim Lân của Hoài Việt

(1999) in bởi NXB Giáo dục, Hà Nội; luận văn Thạc sĩ, Đại học Khoa học Xã hội &

Nhân văn Văn hóa làng trong truyện ngắn Kim Lân của Vũ Thị Đỗ Quyên năm

2006; Kim Lân – nhà văn của những phận người bé mọn của Phong Lê in trong Tạp

chí Sông Hương, số 223, năm 2007; luận văn Thạc sĩ, Đại học sư phạm Hà Nội 2

Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Kim Lân của Nguyễn Thị Ngọc Quyên năm

2010; luận văn Thạc sĩ, Đại học Sư phạm Thái Nguyên của Khổng Thị Minh Hạnh

năm 2012 là Cái nhìn thời gian, không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim

Lân,…

Khi sưu tầm những chuyên luận, nghiên cứu về truyện ngắn Vợ nhặt người

viết tìm thấy một số công trình nghiên cứu sau: Xây dựng tình huống có vấn đề để

phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong quá trình dạy học tác phẩm Vợ

nhặt của Kim Lân, ĐHSP Hà Nội – 2006 của Trần Thị Quỳnh Hoa; Dạy học truyện

ngắn Vợ nhặt của Kim Lân cho học sinh trung học phổ thông từ cái nhìn văn hoá

của Nguyễn Thị Thu Thảo, ĐHSP Hà Nội, năm 2006; luận văn Thạc sĩ Giáo dục

học Vận dụng lý thuyết kiến tạo vào dạy học truyện ngắn Vợ nhặt ở trường Trung

học Phổ thông của Lê Ngọc Hiền năm 2010; Luận văn thạc sĩ, Đại học Giáo dục

Dạy học tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân ở trường Trung học Phổ thông theo đặc

trưng thể loại của Kiều Thị Hà năm 2014; bài viết Tìm hiểu chân dung nhân vật

trong truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân qua hệ thống từ láy của Thạc sĩ Trần Thu

Hà viết tại Quảng Ngãi tháng 12 năm 2014 đăng trên website

http://truongthptchuyenlekhiet.edu.vn/ vào ngày 12 tháng 1 năm 2015;…

6

Bên cạnh những công trình nghiên cứu còn phải kể đến những bài phân tích,

bình giảng về truyện ngắn Vợ nhặt như:

- Bài phân tích tác phẩm Vợ nhặt trong sách tham khảo Để học tốt Ngữ văn

12.

- Bài viết Sự sống đối mặt với cái chết của Nguyễn Thị Thanh Cảnh trong

Tiếng nói tri âm, tập 1.

- Bài Tác giả Kim Lân và hình tượng người đàn bà không tên trong Vợ nhặt

của Trương Vũ Thiên An trên báo Giáo dục và thời đại, năm 1998.

Đây là những công trình khoa học nghiên cứu một cách công phu và hệ

thống nêu bật được những giá trị tiêu biểu về nội dung và nghệ thuật của truyện

ngắn Kim Lân nói chung, tác phẩm Vợ nhặt nói riêng. Đồng thời cũng có một số

bài đã đưa ra hướng dạy học tác phẩm này.

Tuy nhiên, chưa có công trình nghiên cứu nào đi sâu vào nghiên cứu việc

dạy học tác phẩm này theo hướng tiếp cận thi pháp học một cách tổng thể. Vì vậy,

người viết đã đi đến quyết định lựa chọn đề tài này làm luận văn thạc sĩ của mình.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Với đề tài mong muốn đóng góp chút sức lực trong việc đổi mới, hiện đại

hóa phương pháp dạy học môn Ngữ văn nói chung, bài Vợ nhặt nói riêng nhằm

nâng cao hiệu quả giảng dạy và tạo hứng thú học tập cho học sinh, giúp học sinh

biết cách tìm hiểu một truyện ngắn trong giai đoạn văn học Cách mạng Việt Nam.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Dựa vào mục đích nghiên cứu trên, đề tài luận văn tập trung vào 3 nhiệm vụ

nghiên cứu chính như sau:

- Thứ nhất: Cơ sở lý luận về thi pháp học, thi pháp truyện ngắn trong phong

cách sáng tác của tác giả Kim Lân.

- Thứ hai: Đánh giá thực trạng dạy học tác phẩm văn học nói chung và

truyện ngắn Vợ nhặt nói riêng trong nhà trường trung học phổ thông. Định hướng

đổi mới phương pháp dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân theo hướng tiếp

cận thi pháp học.

7

- Thứ ba: Thiết kế giáo án thử nghiệm và tiến hành thực nghiệm sư phạm đối

với truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân để tiến hành đánh giá kết quả của đề tài luận

văn.

4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận văn này là cách thức dạy học hiệu quả

tác phẩm Vợ nhặt của nhà văn Kim Lân theo hướng tiếp cận những đặc trưng của

thi pháp học.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

- Nghiên cứu lý luận về dạy học truyện ngắn Kim Lân trong chương trình

trung học phổ thông theo hướng tiếp cận thi pháp học.

- Vận dụng lý thuyết thi pháp học vào dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của Kim

Lân trong chương trình Ngữ văn 12, tập 2, ban cơ bản.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài luận văn này, người viết sử dụng những phương pháp

chính sau đây:

- Phương pháp tiếp cận thi pháp học

- Phương pháp thực nghiệm

- Phương pháp khảo sát

Ngoài những phương pháp trên, người viết cũng vận dụng một số phương

pháp khác như phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp phân tích, phương

pháp nghiên cứu tổng hợp,…

6. Đóng góp của luận văn

- Khẳng định ưu thế của việc dạy học một tác phẩm văn chương theo hướng

tiếp cận thi pháp học trong vấn đề bồi dưỡng năng lực tiếp nhận và hứng thú đối với

văn học của học sinh.

- Đề xuất những biện pháp dạy học cụ thể đối với việc dạy học một tác phẩm

văn chương theo hướng tiếp cận thi pháp học.

7. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, bố cục của luận văn gồm 3 chương:

- Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn đề tài.

8

- Chương 2: Đề xuất phương pháp dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của tác giả

Kim Lân theo hướng tiếp cận thi pháp học.

- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm với tác phẩm Vợ nhặt của tác giả Kim

Lân.

Cuối cùng là phần Tài liệu tham khảo và Phụ lục.

9

CHƢƠNG 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI

1.1. Cơ sở lý luận

1.1.1. Định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học Ngữ văn hiện hành

Thực tiễn đổi mới giáo dục ở nhiều quốc gia trong vài thập niên gần đây

đã khẳng định cách xây dựng chương trình giáo dục theo định hướng phát triển

năng lực là xu hướng tất yếu, đáp ứng yêu cầu giáo dục và đào tạo con người

trong bối cảnh khoa học và công nghệ phát triển với tốc độ chưa từng có và nền

kinh tế tri thức đóng vai trò ngày càng quan trọng đối với mọi quốc gia.

Thế nhưng hiện nay, nhiều môn học ở trường phổ thông tại Việt Nam, trong

đó có môn Ngữ văn vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu nhân lực cho xã hội. Thực tế

này đã được chỉ ra từ nhiều năm nay, đòi hỏi các nhà giáo dục cần quan tâm thực

hiện thay đổi nội dung, đặc biệt là phương pháp dạy học Ngữ văn trong nhà trường

hướng tới phát triển các năng lực cần thiết trong cuộc sống cũng như tạo điều kiện

thích nghi với môi trường làm việc trong tương lai cho các em học sinh.

Về phương pháp giáo dục phổ thông, điều 28 luật giáo dục quy định:

“Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động,

sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng

phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng

kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập

cho học sinh” (Luật giáo dục 2005).

Trong khi đó, thực trạng dạy học Ngữ văn tại Việt Nam trong thời gian gần

đây cho thấy cách dạy học Ngữ văn theo lối bình giảng và cung cấp cho học sinh

các kiến thức lí thuyết một cách tách biệt không đáp ứng được nhu cầu học tập của

giới trẻ ngày nay và không còn phù hợp với xu thế của giáo dục hiện đại.

Kinh nghiệm đổi mới chương trình theo hướng tích hợp và đa dạng hóa các

thể loại văn bản được đưa vào nhà trường trong chương trình giáo dục hiện hành

cũng đặt cơ sở cho việc tiếp tục đổi mới chương trình theo hướng đó trong bối cảnh

xây dựng chương trình phát triển năng lực nói chung. Nhiều điểm tích cực, tiến bộ

của chương trình hiện hành sẽ phải được kế thừa và phát huy hơn nữa.

Để phát huy năng lực của học sinh, người viết cho rằng môn Ngữ văn cần

đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng như sau:

10

- Một là: Đổi mới từ cách dạy truyền thống thiên về đọc chép sang cách dạy

đọc-hiểu

Trước đây, chúng ta thường coi phân tích hay giảng văn, bình luận là một

phương pháp đặc thù của dạy học văn, theo hướng áp đặt, một chiều.

Cách dạy đọc-hiểu giúp học sinh biết cách đọc, cách tiếp cận, khám phá nội

dung và nghệ thuật của văn bản theo các mức độ khác nhau từ đọc đúng, đọc thông

đến đọc hiểu, từ đọc tái hiện sang đọc sáng tạo, khơi dậy ở học sinh khả năng liên

tưởng, tưởng tượng, giúp học sinh thực sự được đắm mình trong thế giới văn

chương. Từ đó, khơi dậy ở các em tình cảm mang tính thẩm mỹ, biết hướng tới giá

trị chân-thiện-mĩ.

Học sinh có thể được phát huy năng lực đọc-hiểu các văn bản theo đặc

trưng thể loại, các loại văn bản chứa phương tiện biểu đạt như sơ đồ, bảng biểu…

Việc dạy đọc hiểu không chỉ rèn luyện cho học sinh năng lực đọc-hiểu mà

còn rèn luyện năng lực tạo lập văn bản, đặc biệt là năng lực viết sáng tạo. Tức là

học sinh có khả năng trình bày, thể hiện suy nghĩ, cảm nhận của bản thân trước

đối tượng, vấn đề đặt ra. Điều này sẽ hạn chế được hiện tượng học sinh học hết

chương trình lớp 12 vẫn chưa có khả năng tự tạo lập được văn bản theo yêu cầu

như văn bản hành chính (đơn xin nghỉ học, đơn xin kết nạp Đoàn…).

- Hai là: Dạy học tích hợp là tổ chức nội dung dạy học của giáo viên sao cho

học sinh có thể huy động nội dung, kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác

nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập, thông qua đó hình thành kiến thức, kĩ

năng, từ đó phát triển được các năng lực cần thiết.

Dạy học tích hợp diễn ra ở ba phân môn Làm văn, Tiếng Việt, Văn học. Có

thể tích hợp ba phân môn hoặc tích hợp môn Ngữ văn với các môn học khác như

Lịch sử, Địa lý, Giáo dục công dân. Ngoài giờ lên lớp, tích hợp giữa kiến thức trong

sách vở với kiến thức thực tiễn cuộc sống.

Nếu chương trình ngữ văn THCS lấy trục tích hợp là các kiểu văn bản như

miêu tả, tự sự, nghị luận, thuyết minh, nhật dụng để học sinh hiểu đặc trưng văn bản

theo kiểu loại, từ đó có khả năng tạo lập văn bản thì chương trình ngữ văn THPT

lấy trục tích hợp là nội dung đọc-hiểu văn bản và tạo lập văn bản, giúp học sinh

phát triển, nâng cao năng lực thưởng thức văn học và năng lực sử dụng tiếng Việt

trong các tình huống giao tiếp.

11

Để phát huy tối đa hiệu quả giờ học, ta có thể sử dụng những phương pháp

tích cực như:

- Đóng vai: có thể cho học sinh đóng vai các nhân vật trong tác phẩm tự sự,

kịch hoặc xử lý một tình huống giao tiếp giả định…

- Dạy học theo dự án: tạo điều kiện cho học sinh thực hiện nhiệm vụ phức

hợp giữa lý thuyết và thực tiễn. Theo đó, học sinh phải tự lực cao trong quá trình

học tập từ việc xác định mục tiêu, lập kế hoạch đến việc thực hiện dự án, kiểm tra

kết quả…

- Trải nghiệm thực tế, sáng tạo: Học sinh được trải nghiệm thực tế những địa

điểm, đối tượng (đang tồn tại trong thực tế) liên quan đến bài học, theo đó sẽ tự rút

ra kiến thức cho bản thân…

Như vậy, để có thể dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, đòi

hỏi giáo viên phải có năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội,

năng lực cá thể. Giáo viên không chỉ là người nắm chắc văn bản, kiến thức cần

truyền thụ mà cần có khả năng định hướng, dẫn dắt học sinh giải quyết các vấn đề

trong thực tiễn; đặc biệt trong xây dựng câu hỏi định hướng cho học sinh chuẩn bị

bài, tránh phụ thuộc quá nhiều vào câu hỏi trong sách giáo khoa.

1.1.2. Khái lƣợc về thi pháp học

1.1.2.1. Khái niệm về thi pháp và thi pháp học

Thi pháp của Aristote ra đời cách đây hơn 2,000 năm. Trong suốt mấy chục

thế kỉ nay, biết bao sách báo về thi pháp đã tiếp tục công trình của ông.

Thi pháp cổ điển quy định các chuẩn mực sáng tác anh hùng ca, kịch,

thơ,…Thi pháp hiện đại không dạy sáng tác thể loại này hay thể loại khác như thế

nào mà nó miêu tả các sáng tác, tức là các phương thức nghệ thuật mà các nhà thơ,

nhà văn sáng tạo trong tác phẩm của mình.

Theo cách hiểu thông thường hiện nay, “thi pháp là phương pháp tiếp cận,

tức là nghiên cứu, phê bình tác phẩm văn học từ các hình thức biểu hiện bằng ngôn

từ nghệ thuật, để tìm hiểu các ý nghĩa hiển hiện hoặc chìm ẩn của các tác phẩm: ý

nghĩa mỹ học, triết học, đạo đức học, lịch sử, xã hội học,…” [11; tr9]

Như vậy, thi pháp là hệ thống nguyên tắc nghệ thuật chi phối sự tạo thành của

hệ thống nghệ thuật với các đặc sắc của nó. Thi pháp biểu hiện trên các cấp độ: tác

phẩm, thể loại, ngôn ngữ, tác giả và bao trùm là cả nền văn học.

12

Nói cách khác, thi pháp là ý thức của nhà văn khi sáng tạo ra hình thức nghệ

thuật. Hình thức nghệ thuật có hai mặt:

- Mặt cụ thể, cảm tính (chất liệu tác phẩm, không gian, thời gian, chi tiết,

tình tiết, nhân vật, sự kiện, mâu thuẫn, xung đột…)

- Mặt quan niệm (lí lẽ, nhận thức, triết lí, tư tưởng, tình cảm,…)

Thi pháp học là khoa học nghiên cứu thi pháp. Cấp độ nghiên cứu thi pháp

học các hình thức nghệ thuật (kết cấu, âm điệu, nhịp câu, đối thoại, thời gian, không

gian, cú pháp,…) yêu cầu đọc tác phẩm như một chỉnh thể. Ở đó, các yếu tố ngôn từ

liên kết chặt chẽ với nhau, hợp thành một hệ thống để biểu đạt tư tưởng, tình cảm,

tư duy, nhân sinh quan,… tức là cái đẹp của thế giới, con người.

Nếu mỹ học là lý luận các nghệ thuật thì thi pháp học chính là mỹ học của

văn học. Thi pháp trước hết nghiên cứu các phương thức nghệ thuật, miêu tả các

đặc trưng thể loại văn học, từ đó mới tìm tòi các tầng lớp ý nghĩa ẩn giấu của tác

phẩm.

Tác phẩm văn học còn được một số nhà lý luận khác gọi là hệ thống cấu trúc.

Thi pháp học nghiên cứu các cấu trúc ấy. Ký hiệu và cấu trúc là sự vật chất hóa

bằng ngôn từ những ý tưởng của các tác giả. Phê bình ký hiệu nhấn mạnh ý nghĩa

của các ký hiệu, của từ ngữ, phê bình cấu trúc nhấn mạnh các mối liên hệ bên trong

văn bản.

Thi pháp học còn bao gồm “phương pháp chủ đề” dựa trên triết học Freud,

nó nghiên cứu những “ám ảnh”, những trùng điệp của ám ảnh trở đi trở lại nhiều

lần trong tác phẩm của một nhà văn.

Vậy với thi pháp hiện nay, tác phẩm văn học chỉ tồn tại trong ngôn từ, trong

văn bản. Người đọc, người phê bình cần tìm kiếm ý nghĩa tác phẩm trên văn bản ấy.

1.1.2.2. Các bình diện thi pháp cơ bản trong sáng tạo văn học

1.1.2.2.1. Các bình diện thi pháp chung

1.1.2.2.1.1. Thi pháp tác giả

Tiếp xúc với văn bản nghệ thuật ngoài việc cảm nhận nội dung khách quan,

chúng ta còn giao tiếp với tác giả, đồng cảm với tác giả. Hình tượng tác giả đã đứng

ra nói chuyện và giao tiếp với độc giả, vậy chúng ta không nên đồng nhất giữa hai

tác giả: tác giả tiểu sử và tác giả nghệ thuật.

Hình tượng tác giả có chân dung hành động, ngôn ngữ chứa đựng trong tác

phẩm. Đặc biệt có khi tác giả tự miêu tả mình.

13

Nhìn chung, hình tượng tác giả thể hiện trên ba mặt: Cái nhìn; giọng điệu;

lập trường (lựa chọn, phân tích, đánh giá). Hình tượng tác giả có vẻ tồn tại như vô

hình. Tuy vậy, khi đọc văn, người đọc vẫn có xu hướng đọc theo chỉ dẫn của tác

giả, đọc thầm hay đọc thành tiếng theo giọng điệu của tác giả.

Cái nhìn và giọng điệu của tác giả vô hình nhưng có thực, luôn luôn tồn tại

và ổn định suốt theo tác phẩm. Đó là yếu tố thi pháp quan trọng có thể xác định

được dù nó vô hình dạng.

Chính vì vậy, thi pháp tác giả là một trong những vấn đề không nên bỏ lỡ khi

nghiên cứu một tác phẩm văn học theo hướng thi pháp học.

1.1.2.2.1.2. Thi pháp tác phẩm

Thi pháp học hiện đại nghiên cứu tác phẩm như một sản phẩm sáng tạo in

đậm dấu ấn của chủ thể nghệ thuật. Nó tiếp cận tác phẩm từ quan niệm mới về

chỉnh thể nghệ thuật, tìm mọi cách khắc phục phép nhị nguyên, chia tách giả tạo nội

dung và hình thức.

Đặc điểm nói trên thể hiện ở thao tác bóc tách các cấp độ của tác phẩm văn

học, ở hệ thống phạm trù và nội hàm được trao cho chúng để mô tả các cấp độ ấy.

GS. Trần Đình Sử - một trong những người đi đầu trong xu hướng nghiên

cứu thi pháp tác phẩm ở Việt Nam thường bóc tách tác phẩm văn học theo ba cấp

độ: chỉnh thể - văn bản hình tượng - văn bản ngôn từ. Trong đó, ở cấp độ chỉnh thể,

tác phẩm được tiếp cận từ ba phạm trù “cái”: hình thức quan niệm, quan niệm nghệ

thuật về con người và thế giới nghệ thuật. Hình thức trong nghệ thuật là hình thức

của khách thể thẩm mĩ được tạo ra trong tác phẩm. Hình thức cảm tính là hình thức

bề ngoài, mang tính ngẫu nhiên của sự vật, và vì thế, nó không thể trở thành đối

tượng của khoa học. “Hình thức quan niệm” là hình thức bên trong, loại hình thức

thể hiện “logic của hình thức” và tạo ra hình thức. Nó vừa là hình thức của khách

thể thẩm mĩ được tạo ra trong tác phẩm, vừa là hình thức của chủ thể, được chủ thể

sử dụng để sáng tạo và cảm nhận thế giới. Là sản phẩm sáng tạo của chủ thể để thể

hiện quan niệm của chủ thể, hình thức quan niệm vừa in đậm dấu ấn của cá tính

sáng tạo, vừa là khuôn mẫu cấu trúc mang tính loại hình. Cho nên, theo Trần Đình

Sử, phải lấy “hình thức quan niệm” làm đối tượng chiếm lĩnh, thi pháp học mới có

thể “nghiên cứu hình thức nghệ thuật như những hiện tượng có quy luật”.

14

Nếu khái niệm “hình thức quan niệm” chủ yếu xác định bình diện “hình

thức”, thì phạm trù quan niệm nghệ thuật về con người chủ yếu xác định bình diện

“nội dung” như là đối tượng nghiên cứu của thi pháp học.

Ở cấp độ văn bản hình tượng, Trần Đình Sử tiếp cận sáng tác văn học từ hai

bình diện: tổ chức chủ quan và tổ chức khách quan. Ông thường sử dụng khái niệm

“hình tượng tác giả”, “kiểu tác giả”, “kiểu nhà thơ” để mô tả bình diện cấu trúc chủ

quan. Bình diện tổ chức khách quan của sáng tác văn học được ông mô tả chủ yếu

bằng hai phạm trù “không gian và thời gian nghệ thuật”. Ứng với hai bình diện chủ

quan và khách quan của kết cấu văn bản hình tượng, văn bản ngôn từ được tiếp cận

theo hai trục: hệ hình và ngữ đoạn. Trong đó, trục hệ hình được mô tả bằng hai

phạm trù “điểm nhìn”, “cái nhìn” và “giọng điệu”.

1.1.2.2.1.3. Thi pháp thể loại

Loại thể văn học là: “Phạm trù phân loại các tác phẩm văn học, vốn đa dạng

đồng thời có sự giống nhau, từng nhóm một, về một số dấu hiệu nhất định. Các

nhóm lớn nhất là những “loại”; mỗi loại gồm những nhóm nhỏ hơn là những thể

(hoặc “thể loại”, “thể tài”) [2, tr.190].

Dạy học bám sát đặc trưng thi pháp loại thể là việc dẫn dắt học sinh khám

phá, phát hiện, phân tích các khía cạnh hình thức của tác phẩm văn học nghệ thuật

để rút ra ý nghĩa thẩm mỹ của nó. Đây là một trong những phương pháp dạy học bổ

sung hữu ích cho cách dạy học truyền thống là chú trọng tới các yếu tố bên ngoài

tác phẩm nhiều hơn như: tiểu sử nhà văn, hoàn cảnh sáng tác, nguyên mẫu nhân vật,

giá trị hiện thực, tác dụng xã hội. Dạy học bám sát đặc trưng thi pháp loại thể cũng

là yêu cầu của đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường phổ thông hiện nay.

Trong cuốn Hướng dẫn thực hiện chương trình sách giáo khoa lớp 12, Phan Trọng

Luận đã nhận định: “Một trong những con đường đi vào tác phẩm văn chương là

nhận diện được loại thể. Đến với thơ không giống với tự sự hay kịch. Đến với văn

học dân gian không hoàn toàn giống như đến với văn học viết. Văn học trung đại và

hiện đại có những đặc trưng thủ pháp nghiên cứu riêng. Với văn học dịch cũng cần

có cách tiếp cận riêng.” [30].

Truyện có những đặc trưng cơ bản: “tính khách quan trong sự phản ánh; cốt

truyện được tổ chức một cách nghệ thuật; nhân vật được miêu tả chi tiết, sống động

gắn với hoàn cảnh; phạm vi miêu tả không bị hạn chế về không gian và thời gian;

ngôn ngữ linh hoạt, gần với ngôn ngữ đời sống” [29. tr.152].

15

Như vậy khi giảng dạy các tác phẩm truyện, chúng ta sẽ phải bám sát vào

những đặc trưng này để giúp học sinh khám phá, tìm hiểu văn bản trong chương

trình đồng thời cũng yêu cầu học sinh vận dụng để tìm hiểu một số văn bản không

nằm trong chương trình.

1.1.2.2.1.4. Thi pháp nhân vật

Nhân vật là hình tượng trung tâm của tác phẩm. Thi pháp học xem xét nhân

vật ở ba khía cạnh chính: tính cách nhân vật, nghệ thuật miêu tả nhân vật, quan

niệm nghệ thuật về con người.

- Nhân vật và sự miêu tả nhân vật: Con người vốn là đối tượng miêu tả chủ

yếu của văn học trong các phương thức trữ tình, tự sự và kịch dù trực tiếp hay gián

tiếp. Nhân vật được sáng tạo, hư cấu để khái quát, biểu hiện tư tưởng, thái độ đối

với cuộc sống. Ca ngợi nhân vật là ca ngợi cuộc đời, phê phán nhân vật là phê phán

cuộc đời, xót xa cho nhân vật là xót xa cho cuộc đời, và tìm hiểu nhân vật cũng

chính là tìm hiểu về cuộc đời, về con người, tìm hiểu tư tưởng, tình cảm của tác giả

đối với con người.

Trong thơ trữ tình có nhân vật trữ tình. Con người bộc lộ nỗi niềm trước

cuộc sống. Trong kịch, con người tự bộc lộ qua hành động ngôn ngữ của mình.

Trong tác phẩm tự sự (truyện, kí) nhân vật hiện lên thông qua lời văn kể, tả của tác

giả.

Nói chung, nhân vật được miêu tả bằng các phương tiện văn học thông qua

ngôn ngữ văn học. Miêu tả bao gồm tả cảnh ngụ tình, diễn tả cảm xúc, tường thuật,

kể sự việc,… gọi chung là hình thức của văn học. Ở trong văn học, miêu tả thường

nhằm hai mục đích: gợi ra hiện tượng cuộc sống và gợi ra sự cảm thụ, bộc lộ cái

nhìn của tác giả. Từ đó, nhà văn thể hiện quan niệm nghệ thuật về con người.

- Quan niệm nghệ thuật về con người là nguyên tắc cảm nhận thẩm mỹ khi xây

dựng nhân vật. Quan niệm đó chi phối nhà văn khi miêu tả nhân vật và các bộ phận

khác của tác phẩm. Đây là kiểu thi pháp cơ bản nhất của văn học nghệ thuật. Thực tế

có hai quan niệm nghệ thuật về con người: một là con người như một phạm trù tư

tưởng, chính trị, đạo đức xã hội; hai là con người như một phạm trù thẩm mĩ. Quan

niệm thứ hai là quan niệm chủ yếu của nhà văn.

Nghiên cứu thi pháp nhân vật khác với công việc phân tích nhân vật. Phân

tích nhân vật là chỉ ra các nội dung được thể hiện trong nhân vật như tính cách,

ngoại hình, phẩm chất, niềm vui, nỗi buồn,… Trong khi nghiên cứu thi pháp nhân

16

vật phải là sự khám phá cách cảm nhận con người qua việc miêu tả nhân vật trong

tác phẩm văn học.

1.1.2.2.2. Các bình diện thi pháp truyện ngắn

Mỗi loại hình văn học đều có một phương thức biểu hiện riêng. Thơ được

nói bằng thứ ngôn ngữ biểu cảm và trùng điệp, còn trong văn xuôi nói chung và

truyện ngắn nói riêng là sự lựa chọn ngôi trần thuật, cách tổ chức điểm nhìn, kết

cấu, ngôn ngữ, giọng điệu của mỗi nhà văn sao cho hiệu quả… để tạo nên cảm

nhận riêng, cách nhìn, cách đánh giá độc đáo về hiện thực thế giới bên ngoài và bao

nỗi khắc khoải trong nội tâm con người trong tác phẩm.

1.1.2.2.2.1. Xác định đề tài, chủ đề

Vấn đề đề tài

Đề tài là thuật ngữ chỉ phạm vi các sự kiện tạo nên cơ sở chất liệu đời sống

của tác phẩm. Bất kì tác phẩm văn học nào cũng có một đề tài nhất định. Phạm vi

cuộc sống trong tác phẩm vô cùng phong phú vì thế đề tài cũng hết sức phong phú,

đa dạng.

Là một phương tiện khách quan trong nội dung tác phẩm, nó là sự nhận thức,

cảm nhận của nhà văn về phạm vi hiện thực cụ thể mà nhà văn lựa chọn và phản

ánh trong tác phẩm.

Giới hạn phạm vi đề tài có thể được xác định rộng hẹp khác nhau là cơ sở để

nhà văn khái quát chủ đề, xây dựng hình tượng nghệ thuật.

Mỗi nhà văn thường có “vùng đất” quen thuộc phù hợp với kinh nghiệm, vốn

sống, hứng thú, cá tính của bản thân. Việc xác định đề tài cho phép liên hệ nội dung

tác phẩm với một “mảnh đất” nhất định của hiện thực.

Trong tác phẩm văn học thường có một hệ thống các đề tài chứ không phải là

một đề tài duy nhất.

Ví dụ: Nhà văn Kim Lân chuyên viết về đề tài nông thôn Việt Nam trong

chiến tranh.

- Vấn đề chủ đề

Chủ đề là vấn đề chủ yếu, trung tâm, là phương diện chính yếu của đề tài.

Nói cách khác, chủ đề là những vấn đề được nhà văn tập trung soi rọi, tô đậm, nêu

lên trong tác phẩm mà nhà văn cho là quan trọng nhất. Nó thể hiện chiều sâu tư

tưởng, khả năng nắm bắt nhạy bén của nhà văn đối với những vấn đề của cuộc sống.

17

Chủ đề thường được bộc lộ qua nhan đề của tác phẩm. Ngoài ra, chủ đề cũng

có thể bộc lộ trực tiếp trong lời phát biểu của tác giả, được đặt ra qua việc miêu tả

các biến cố, các cảnh ngộ dữ dội, khác thường.

Cùng một đề tài nhưng mỗi nhà văn lại có thể nêu ra chủ đề, tư tưởng khác

nhau, thậm chí đối lập. Chủ đề thường được biểu hiện qua hệ thống hình tượng, hệ

thống nhân vật, nhất là qua hình tượng của nhân vật chính.

Chủ đề tác phẩm Vợ nhặt là sự lạc quan của người nông dân lao động Việt

Nam trong hoàn cảnh đói khổ tưởng chừng như không lối thoát.

1.1.2.2.2.2. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện

Từ lâu, cốt truyện đã được công nhận là một trong những yếu tố quan trọng

cấu thành nên tác phẩm tự sự, cốt truyện có thể sắp ngang bằng với bất cứ chất liệu

xây dựng nào trong nghệ thuật.

Thuộc phạm trù cách kể, vấn đề tổ chức cốt truyện, vẫn đang được giới

nghiên cứu phê bình và lý luận văn học quan tâm đặc biệt.

Giáo trình Lý luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên, tái bản lần thứ 7 năm

2001 viết: “… cốt truyện là hệ thống các sự kiện phản ánh những diễn biến của

cuộc sống và nhất là các xung đột xã hội một cách nghệ thuật, qua đó các tính cách

hình thành và phát triển trong những mối quan hệ qua lại của chúng nhằm làm sáng

tỏ chủ đề và tư tưởng tác phẩm” [7; tr.137].

Cùng bàn về khái niệm cốt truyện, cuốn Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá

Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi biên soạn đưa ra nhận định cốt truyện là “hệ

thống các sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất

định, tạo thành một bộ phận cơ bản quan trọng nhất trong hình thức vận động của

tác phẩm văn học thuộc các loại tự sự và kịch (…). Có thể tìm thấy qua cốt truyện

hai phương diện hữu cơ: Một mặt cốt truyện là một phương diện cơ bản bộc lộ tính

cách, nhờ cốt truyện mà tác giả thể hiện sự tác động qua lại giữa các tính cách. Mặt

khác, cốt truyện còn là phương tiện để nhà văn tái hiện các xung đột xã hội.” [9;

tr.99-100].

Như vậy, “cốt truyện” trong loại tự sự nói chung và truyện ngắn nói riêng

thường được hình dung là “cốt” của câu chuyện. Nghiên cứu nó, người ta thường

nói đến nhân vật, lời kể, sự kiện, hoặc biến cố trong thế tách rời và như thế cốt

truyện dường như được xem là một hiện tượng tĩnh.

18

Việc tổ chức, sắp xếp cốt truyện như thế nào để mang lại hiệu quả nghệ thuật

cao nhất là cả một câu chuyện lớn của sáng tạo nghệ thuật. Nói đến nghệ thuật tổ

chức cốt truyện là nói đến sự dẫn dắt, sự tổ chức, phương thức thể hiện như thế nào

và bằng những thủ pháp nghệ thuật gì. Khái niệm nghệ thuật tổ chức cốt truyện vì

vậy ra đời có tính thao tác.

Cốt truyện cần được xem xét và nghiên cứu như một hiện tượng sống động,

một chỉnh thể nghệ thuật có tính hệ thống và luôn có sự vận động nội tại giữa các

thành tố làm nên hệ thống đó.

1.1.2.2.2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật

Thế giới nhân vật bao giờ cũng là sự thể hiện tập trung và trực tiếp cảm quan

nghệ thuật của nhà văn. Nhà văn sáng tạo ra nhân vật bao giờ cũng theo cách hình

dung và cảm nhận của riêng mình. Bởi vì, sự sáng tạo nghệ thuật là một sự thống

nhất biện chứng giữa khách thể và chủ thể, hướng nội và hướng ngoại. B.Brếch đã

từng nhận xét rằng: “Các nhân vật của tác phẩm nghệ thuật không phải giản đơn là

những bản dập của những con người sống, mà là những hình tượng được khắc họa

phù hợp với ý đồ, tư tưởng của tác giả” [41; tr.210]. Đó là phương tiện tất yếu quan

trọng nhất để thể hiện tư tưởng trong các tác phẩm tự sự nói chung và truyện ngắn

nói riêng. Nó là phương diện có tính thứ nhất trong hình thức của các tác phẩm ấy,

quyết định phần lớn: vừa cốt truyện, vừa lựa chọn chi tiết, vừa phương tiện ngôn

ngữ và thậm chí là cả kết cấu.

“Nhà nghệ sĩ giỏi là nhà nghệ sĩ tạo ra những nhân vật thật và hoạt động

ngoài những tính cách và đặc điểm của các địa vị xã hội, tìm đến cái bí mật không

tả được ở trong mỗi con người” [5; tr.288].

1.1.2.2.2.4. Nghệ thuật trần thuật

Các tác giả trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học đã thống nhất quan niệm:

“Trần thuật là phương diện cấu trúc của tác phẩm tự sự, thể hiện mối quan hệ chủ

thể - khách thể trong loại hình nghệ thuật này. Nó đánh dấu sự đổi thay điểm chú ý

của ý thức văn học từ hệ thống sự kiện thắt nút, mở nút sang chủ thể thẩm mỹ của

tác phẩm tự sự” [9; tr.248].

Cùng với quan niệm đó, các tác giả trong cuốn Lý luận văn học xác định cụ

thể: “Trần thuật là sự trình bày liên tục bằng lời văn các chi tiết, sự kiện tình tiết,

quan hệ, biến đổi về xung đột và nhân vật một cách cụ thể, hấp dẫn, theo một cách

nhìn, cách cảm nhất định. Trần thuật là sự thể hiện của của hình tượng văn học,

19

truyền đạt nó tới người thưởng thức. Bố cục của trần thuật là sắp xếp, tổ chức sự

tương ứng giữa các phương diện khác nhau của hình tượng với các thành phần khác

nhau của văn bản [32; tr.307].

Từ quan niệm đó, ta có thể hiểu: Trần thuật là giới thiệu, khái quát, thuyết

minh, miêu tả nhân vật, sự kiện, hoàn cảnh, sự việc theo cái nhìn nhất định. Nghệ

thuật trần thuật là phương diện cơ bản của phương thức tự sự, nó có tác dụng soi

sáng nội dung tư tưởng của tác phẩm và thể hiện sự sáng tạo độc đáo của nhà văn.

Nghệ thuật trần thuật giúp cho người nghiên cứu đi sâu khám phá những đặc sắc

trong nghệ thuật kể chuyện của mỗi nhà văn, trên cơ sở đó, người đọc tiếp nhận và

giải mã cấu trúc bên trong tác phẩm, đồng thời có thể đánh giá những sáng tạo,

những đóng góp của nhà văn đối với sự phát triển truyện ngắn nói riêng và quá

trình hiện đại hoá văn xuôi Việt Nam nói chung.

1.1.2.2.2.5. Thời gian và không gian nghệ thuật

- Thời gian nghệ thuật

Trong triết học, thời gian là hình thức tồn tại của vật chất. Trong tác phẩm nghệ

thuật, thời gian chính là phương thức tồn tại của thế giới nghệ thuật.

Theo Từ điển thuật ngữ Văn học, thời gian chính là “hình thức nội tại của

hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó. Cũng như không gian nghệ

thuật, sự miêu tả, trần thuật, trong văn học nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một

điểm nhìn nhất định trong thời gian. Và cái được trần thuật bao giờ cũng diễn ra

trong thời gian, được biết qua thời gian trần thuật”.

Như vậy, thời gian nghệ thuật chính là thời gian ta có thể chiêm nghiệm

được trong tác phẩm nghệ thuật với tính liên tục và độ dài của nó, với nhịp điệu

nhanh hay chậm, với các chiều thời gian hiện tại, quá khứ hay tương lai.

Thời gian nghệ thuật không mang tính khách quan, mà gắn với cảm nhận chủ

quan của con người. Thời gian nghệ thuật còn gắn với việc tác giả tổ chức chất liệu.

Chất liệu văn học sẽ ghi khắc, in dấu cố định diễn trình thời gian.

Ngoài ra, thời gian nghệ thuật còn là biểu tượng nên nó mang tính quan

niệm, tư tưởng của nhà văn về cuộc sống. Thời gian nghệ thuật là thời gian được tổ

chức lại từ thời gian thực tại khách quan tự nhiên, do vậy, tác giả văn học có thể tua

nhanh, làm chậm, đan xen, xếp chồng, nhảy cóc… tùy theo ý đồ sáng tác. Chúng ta

có thể xem xét về biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong tác phẩm thông qua các

20

từ ngữ chỉ thời gian theo: năm tháng, tuổi tác, các mùa, các chiều thời gian như hiện

tại, quá khứ, tương lai,…

- Không gian nghệ thuật

Cùng với thời gian, không gian cũng là một phạm trù triết học, là hình thức

tồn tại của thế giới hiện thực. Nhưng không gian trong nghệ thuật lại khác với

không gian thực tế. Không gian nghệ thuật gắn với sự cảm thụ về không gian, có

giá trị về tình cảm nên nó mang tính chủ quan của người sáng tác .

Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì không gian nghệ thuật là “hình thức bên

trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó. Sự miêu tả trần thuật

trong nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn, diễn ra trong trường nhìn

nhất định qua đó thế giới nghệ thuật cụ thể, cảm tính bộc lộ toàn bộ quán tính của

nó: cái này bên cạnh cái kia, cách quãng, tiếp nối, cao thấp, xa, gần, rộng, dài… tạo

nên viễn cảnh nghệ thuật”.

Không gian nghệ thuật trong tác phẩm có tác dụng mô hình hóa các mối liên

hệ của bức tranh thế giới như thời gian xã hội, đạo đức, tôn ti, trật tự,…

Không gian nghệ thuật có thể mang tính địa điểm, tính phân giới dùng để

mô hình hóa các phạm trù thời gian như: bước đường đời, con đường cách

mạng,…

Không gian nghệ thuật cũng có thể mang tính cản trở để mô hình hóa các

kiểu tính cách con người, hoặc không mang tính cản trở để hiện thực hóa các ước

mơ của con người như trong truyện cổ tích.

Ngôn ngữ của không gian nghệ thuật rất đa dạng, phong phú. Các cặp phạm

trù cao – thấp; xa – gần;… đều được dùng để biểu hiện phạm vi giá trị phẩm chất

của đời sống xã hội.

Không gian nghệ thuật chẳng những cho ta thấy cấu trúc nội tại của tác

phẩm, các ngôn ngữ tượng trưng mà còn cho thấy các quan niệm về thời gian, chiều

sâu cảm thụ thời gian hay của một giai đoạn văn học. Nó cung cấp cơ sở khách

quan để khám phá tính độc đáo cũng như nghiên cứu loại hình của các hình tượng

nghệ thuật.

1.1.2.2.2.6. Ngôn ngữ, giọng điệu

- Ngôn ngữ trần thuật

Theo M. Gorki: ngôn ngữ là “yếu tố thứ nhất của văn học (…) là “một trong những

yếu tố quan trọng thể hiện cá tính sáng tạo, phong cách, tài năng của nhà văn” [9; tr.215].

21

Văn học là nghệ thuật của ngôn từ và nhà văn là người sáng tạo nghệ thuật bằng ngôn từ.

Hơn bất cứ thứ chất liệu và phương tiện nghệ thuật nào, ngôn ngữ vừa là chất liệu vừa là

phương tiện tối ưu của nhà văn trong sáng tác.

Theo cuốn Lý luận văn học do Phương Lựu chủ biên, ngôn ngữ nghệ thuật là

“một hệ thống các phương thức, quy tắc thông báo bằng tín hiệu thẩm mỹ của một

ngành, một sáng tác nghệ thuật. Người ta có thể nói “ngôn ngữ ba lê”, “ngôn ngữ

chèo”, “ngôn ngữ điện ảnh”. Cũng có thể nói đến ngôn ngữ nghệ thuật của sáng tác văn

học trên cấp độ đó” [33; tr.185-186].

Ngôn ngữ nghệ thuật cho phép nhà văn sử dụng nó để thể hiện vẻ đẹp sống

động của thế giới tự nhiên, của đời sống xã hội và cả nội tâm đa dạng của con người.

Ngôn ngữ còn có ưu thế về tính khái quát, tính trừu tượng và tính đa nghĩa,

là nhân tố hỗ trợ giúp cho nhà văn nhân lên rất nhiều lần hiệu lực của sản phẩm mà

họ sáng tạo. Khi xem xét ngôn ngữ nghệ thuật, Khrapchenko đã nêu ý nghĩa của nó

“không phải chỉ như là những cơ sở đầu tiên của tác phẩm văn học mà còn như là

một hiện tượng của phong cách văn học và với tư cách là một hiện tượng của phong

cách” [21; tr.109].

Ngôn ngữ của thể loại tự sự là ngôn ngữ mang tính khách quan: “lời tự sự là

lời miêu tả, trần thuật theo lối kể lể, phân tích, chỉ ra các thuộc tính một cách khách

quan” [33; tr.365].

Đối với trần thuật, ngôn ngữ người trần thuật chẳng những có vai trò then

chốt trong phương thức tự sự mà còn là yếu tố cơ bản thể hiện phong cách nhà văn,

truyền đạt cái nhìn, giọng điệu, cá tính của tác giả.

- Giọng điệu trần thuật

Giọng điệu là một hiện tượng nghệ thuật mang tính cá nhân cao độ, gắn với

phong cách nhà văn, là một phương diện cơ bản tạo nên hình thức nghệ thuật của

tác phẩm.

Trong Từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn

Khắc Phi, giọng điệu được hiểu là “thái độ, tình cảm, lập trường tư tưởng, đạo đức

của nhà văn đối với hiện tượng được miêu tả thể hiện trong lời văn quy định cách

xưng hô, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ xa gần, thân, xơ, thành

kính hay suồng sã, ngợi ca hay châm biếm” [9; tr.91].

Giọng điệu trong tác phẩm văn học là giọng điệu nghệ thuật, nó là một phạm

trù thẩm mỹ của tác phẩm văn học. “Giọng điệu trong tác phẩm gắn với giọng điệu

22

“trời phú” của tác giả nhưng mang nội dung khái quát nghệ thuật phù hợp với đối

tượng thể hiện” [9; tr.91].

Đối với tác phẩm văn học, giọng điệu nghệ thuật không chỉ là yếu tố hàng

đầu trong phong cách nhà văn, là phương tiện biểu hiện quan trọng của tác phẩm

mà còn là yếu tố đóng vai trò thống nhất mọi yếu tố khác của hình thức tác phẩm

vào một chỉnh thể. Hơn nữa, giọng điệu ở đây không chỉ là một tín hiệu âm thanh

có âm sắc đặc thù để nhận ra người nói mà còn là một hiện tượng “siêu ngôn ngữ”

phụ thuộc vào cấu trúc nghệ thuật của tác phẩm, khuynh hướng nghệ thuật của tác

giả và của thời đại. Khi trần thuật, tác giả tạo ra những sắc thái giọng điệu khác

nhau, cái mà M.Bakhtin gọi là “tính đa thanh trong giọng điệu”.

Như vậy, giọng điệu là biểu hiện của thái độ cảm xúc chủ thể đối với đời

sống, giọng điệu mang nội dung tình cảm thái độ ứng xử của nhà văn đối với hiện

thực được phản ánh, giọng điệu thể hiện ở điểm nhìn của chủ thể, ở quan hệ của chủ

thể đối với cái được miêu tả. Trong truyện, giọng điệu thường phức tạp hơn thơ, chủ

yếu gồm hai giọng điệu cơ bản: giọng điệu nhân vật đối với thế giới và giọng của

người kể chuyện đối với nhân vật. Tùy theo đặc điểm tính cách, số phận nhân vật,

người kể và các mối quan hệ đa dạng của chúng mà ta có giọng điệu đa dạng.

Do giọng điệu gắn với việc dùng hình tượng để miêu tả đối tượng sáng tác

nên nó thể hiện cách nhìn nhận riêng của cá nhân đối với đời sống. Nói cách khác,

giọng điệu của nhân vật chủ yếu dựa vào cảm hứng chủ đạo của nhà văn.

1.2. Cơ sở thực tiễn

1.2.1. Tình hình vận dụng thi pháp trong dạy học tác phẩm văn học trong

nhà trƣờng phổ thông

Dạy học Ngữ văn theo hướng thi pháp học nghĩa là nghiêng về phân tích

hình thức nghệ thuật của tác phẩm. Hiện nay, trong nhà trường phổ thông, thi pháp

học là cách thức phân tích tác phẩm bám vào văn bản là chính, không chú trọng đến

những vấn đề nằm ngoài văn bản như: tiểu sử nhà văn, hoàn cảnh sáng tác, nguyên

mẫu nhân vật, giá trị hiện thực, tác dụng xã hội,… Khi dạy học môn Ngữ văn theo

hướng tiếp cận thi pháp học, giáo viên thường quan tâm đến những yếu tố hình thức

của tác phẩm như: hình tượng nhân vật, không gian, thời gian, kết cấu, cốt truyện,

điểm nhìn, ngôn ngữ, thể loại,… Nhiệm vụ của giáo viên và học sinh khi tiếp cận

tác phẩm văn học với “Phương pháp hình thức” này là từ việc phân tích các khía

23

cạnh hình thức của tác phẩm văn học, người học phải hiểu được ý nghĩa thẩm mỹ

của từng khía cạnh đó đối với chỉnh thể nội dung tác phẩm.

Ở Việt Nam hiện nay, việc vận dụng thi pháp vào dạy học tác phẩm văn học

trong nhà trường phổ thông đang có điều kiện tốt. Việc phổ biến quan điểm thi pháp

học trong nhà trường đã có bề dày khoảng 20 năm. Sách giáo khoa Ngữ văn hiện

hành chứa đựng rất nhiều tri thức về thi pháp học; các đề thi và đáp án môn Ngữ

văn gần đây đã yêu cầu học sinh chú trọng phân tích hình thức nghệ thuật. Nhưng

thi pháp học có biến thành thực tiễn sinh động hay không còn phụ thuộc rất nhiều

vào sự vận dụng tích cực của giáo viên và học sinh trong việc dạy-học văn.

Thông qua việc dự giảng giờ Ngữ văn tại một số lớp học thuộc cấp trung học

phổ thông, người viết nhận thấy một bộ phận giáo viên mặc dù đã định hướng được

việc áp dụng thi pháp học khi dạy học một tác phẩm văn học nhưng lại thiếu đi sự

sáng tạo trong phương pháp dạy học gây nên sự nhàm chán, khó hiểu đối với học

sinh. Bên cạnh đó, giáo viên thiếu đi sự tương tác với người học, chưa giúp người

học tìm hiểu sâu về các hình thức nghệ thuật trong văn bản mà chủ yếu chỉ dừng ở

mức gọi tên hoặc khái quát hời hợt.

1.2.2. Thực trạng dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của tác giả Kim Lân trong

chƣơng trình Ngữ văn 12

1.2.2.1. Khảo sát thực tế

Qua thực tế khảo nghiệm về tình hình dạy học truyện ngắn Vợ nhặt ở nhà

trường hiện nay, người viết nhận thấy giáo viên chưa thực sự chú ý đến hướng tiếp

cận thi pháp học đối với truyện ngắn Kim Lân. Hầu như giáo viên chỉ tập trung vào

giảng dạy tình huống truyện và diễn biến tâm lý các nhân vật mà không chú ý tới

các đặc trưng thi pháp khác của tác phẩm khiến cho hiệu quả bài học chưa cao, chưa

khơi gợi được hứng thú ở người học.

Để tìm hiểu thực trạng dạy và học truyện ngắn Vợ nhặt của tác giả Kim Lân

trong chương trình THPT lớp 12, người viết đã tiến hành điều tra, khảo sát thực tế việc

dạy và học truyện ngắn này tại 2 trường THPT.

- Thời gian khảo sát: Học kì II năm học 2015 – 2016

- Đối tượng khảo sát: Người viết tiến hành khảo sát đối với các đối tượng cơ

bản tham gia trực tiếp vào quá trình dạy và học trong nhà trường với mặt bằng trình

độ, học lực tương đương nhau gồm có:

24

+ Giáo viên bộ môn Ngữ văn trường THPT Vũ Duy Thanh, Yên Khánh,

Ninh Bình và trường THPT Tô Hiến Thành, Đống Đa, Hà Nội

+ Học sinh: Học sinh khối lớp 12 của trường THPT Vũ Duy Thanh, Yên

Khánh, Ninh Bình và trường THPT Tô Hiến Thành, Đống Đa, Hà Nội

Phương pháp khảo sát:

+ Phát phiếu điều tra khảo sát

+ Tổng hợp, phân tích số liệu

+ Nghiên cứu các bài kiểm tra viết của học sinh về truyện ngắn Vợ nhặt

trong quá trình học trước đó

+ Nghiên cứu giáo án và trao đổi với giáo viên

+ Nghiên cứu SGK và tài liệu tham khảo

1.2.2.1.1. Khảo sát đối tượng giáo viên

Đổi mới phương pháp dạy học văn trong nhà trường đã được đề cập từ khá

lâu nhưng việc áp dụng vào dạy học như thế nào, giảng dạy trên lớp ra sao vẫn còn

nhiều điểm cần xem xét. Thái độ của học sinh với việc tiếp cận tác phẩm và tình

trạng học sinh tiếp thu bài học như thế nào có một phần ảnh hưởng không nhỏ từ

phía người dạy. Do đó, việc hiểu thế nào cho hợp lý các giá trị của tác phẩm, tiếp

cận tác phẩm từ góc độ nào, phương cách giảng dạy ra sao cho vừa đủ lượng tri

thức, vừa có tính gợi mở để kích thích tư duy của người học luôn là vấn đề cần

được bàn bạc, nâng cấp.

Để có được kết quả tương đối xác thực về phương pháp dạy học tác phẩm Vợ

nhặt của Kim Lân theo hướng tiếp cận thi pháp học, người viết đã tiến hành điều tra

khảo sát GV bằng phiếu ghi sẵn câu hỏi với số lượng người tham gia khảo sát cụ thể

là:

- Trường THPT Vũ Duy Thanh: 6 giáo viên

- Trường THPT Tô Hiến Thành: 4 giáo viên

Kết quả phiếu khảo sát GV như sau:

STT Câu hỏi Phân loại

Kết quả

Số phiếu (%)

THPT Vũ

Duy

Thanh

THPT Tô

Hiến

Thành

1. Tôi thường cảm thấy thích Rất thích 2 (33%) 0 (0%)

25

khi dạy truyện ngắn? Bình thường 3 (50%) 1 (25%)

Không thích 1 (17%) 3 (75%)

2.

Tần suất GV dạy học

truyện ngắn Vợ nhặt của

Kim Lân theo hướng tiếp

cận thi pháp học?

Thường xuyên 0 (0%) 1 (25%)

Thỉnh thoảng 4 (67%) 0 (0%)

Chưa bao giờ 2 (33%) 3 (75%)

3. Nhận xét của GV khi sử

dụng phương pháp này?

Hiệu quả 5 (83%) 2 (50%)

Bình thường 1 (17%) 2 (50%)

Không hiệu quả 0 (0%) 0 (0%)

4.

GV có thường kết hợp các

phương pháp dạy học gợi

mở, nêu vấn đề để phát

huy vai trò bạn đọc HS?

Thường xuyên 0 (0%) 0 (0%)

Thỉnh thoảng 2 (33%) 1 (25%)

Chưa bao giờ 4 (67%) 3 (75%)

5.

GV có thích dạy học theo

hướng tiếp cận thi pháp

học không?

Thích dạy 3 (50%) 1 (25%)

Bình thường 3 (50%) 2 (50%)

Không thích 0 (0%) 1 (25%)

Nhận xét: Thông qua phiếu khảo sát và ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo

đang trực tiếp giảng dạy, người viết nhận thấy một số thực trạng tồn tại như sau:

- GV chỉ chú trọng khai thác nội dung mà không chú trọng đến các phương

diện đặc trưng thi pháp tác phẩm, không hỗ trợ được người học tiếp thu tác phẩm

một cách có chiều sâu.

- GV cũng chưa có thói quen tìm kiếm và cho học sinh sưu tầm các tác phẩm

cùng thể loại để mở rộng sự hiểu biết, liên tưởng, so sánh đối với HS.

- Nhiều GV còn áp đặt cảm nhận của HS về tác phẩm theo những tiền đề nội

dung có sẵn làm kìm hãm sự sáng tạo trong tư duy của người học.

1.2.2.1.2. Khảo sát đối tượng học sinh

Tiếp nhận tác phẩm văn chương ở bạn đọc nói chung, ở học sinh nói riêng là

một quá trình phức tạp, gồm nhiều khâu, chịu sự chi phối của nhiều yếu tố.

26

Thông qua hoạt động đọc và học tác phẩm trên lớp, bước đầu các em HS

hiểu được nội dung tác phẩm và nhận biết được những đặc sắc nghệ thuật của tác

phẩm.

Để hiểu rõ hơn thực trạng tiếp thu các vấn đề xung quanh tác phẩm Vợ nhặt

theo hướng tiếp cận thi pháp học, người viết tiến hành khảo sát đối tượng học sinh

dựa trên phiếu khảo sát có mẫu dưới đây với số lượng HS tham gia như sau:

- THPT Vũ Duy Thanh: 40 học sinh

- THPT Tô Hiến Thành: 30 học sinh

Kết quả khảo sát thu được cụ thể như sau:

Kết quả phiếu khảo sát HS:

STT Câu hỏi Phân loại

Kết quả

Số phiếu (%)

THPT Vũ

Duy

Thanh

THPT Tô

Hiến

Thành

1. Em đã được học tác phẩm

truyện ngắn nào chưa?

Đã được học 40 (100%) 30 (100%)

Chưa từng học 0 (0%) 0 (0%)

2.

Thái độ của em khi được học

truyện ngắn Vợ nhặt của nhà

văn Kim Lân?

Yêu thích 9 (22,5%) 10 (33%)

Bình thường 62,5% 25 63%

19

Không thích 6 (15%) 1 (3%)

3.

Em có hiểu biết về các vấn đề

nghệ thuật trong truyện ngắn

không?

Rất hiểu 0 (0%) 0 (0%)

Hiểu mơ hồ 35

(87,5%) 28 (93%)

Không hiểu 5 (12,5%) 2 (7%)

4.

Khi dạy học truyện ngắn Vợ

nhặt của Kim Lân, GV có áp

dụng các phương pháp dạy

Hứng khởi 0 (0%) 0 (0%)

Bình thường 30 (75%)

19 (63%)

27

học gây sự hứng khởi cho HS

không? Nhàm chán 10 (25%) 11 (37%)

5.

Em đã từng được học truyện

ngắn Vợ nhặt của Kim Lân

với hướng tiếp cận các giá trị

nghệ thuật của tác phẩm

chưa?

Đã từng 25

(62,5%) 20 (67%)

Chưa từng 15

(37,5%) 10 (33%)

Nhận xét: Cùng với việc khảo sát, người nghiên cứu đã tiến hành dự giảng

một số tiết dạy truyện ngắn Vợ nhặt cũng như những truyện ngắn khác trong

chương trình Ngữ văn 12 trên địa bàn khảo sát và rút ra những nhận xét dưới đây:

- HS đã nhận thức được nội dung chính của tác phẩm cũng như khám phá

thành công một vài yếu tố nghệ thuật đặc sắc của truyện ngắn.

- Ngoài những yếu tố như nhân vật, cốt truyện, tình huống truyện, HS còn

mơ hồ về những yếu tố thi pháp như không gian, thời gian, điểm nhìn nghệ thuật,

ngôn ngữ, giọng điệu, kết cấu truyện.

- Qúa trình tiếp thu bài học trên lớp của HS còn khá thụ động, chủ yếu thông

qua việc giảng bài của GV.

1.2.2.2. Thuận lợi và khó khăn trong việc dạy học truyện ngắn Vợ nhặt của

tác giả Kim Lân trong chương trình Ngữ văn 12

1.2.2.2.1. Thuận lợi

Là cây bút truyện ngắn xuất sắc, nhà văn Kim Lân đã tạo dựng được một vị

trí khá vững chắc trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. Một số tác phẩm của Kim

Lân như Làng và Vợ nhặt được đánh giá cao và xếp vào loại gần như “thần bút”.

Ngay từ bậc THCS, các em học sinh đã được tiếp cận với phong cách Kim Lân

thông qua truyện ngắn Làng và có phản hồi rất tích cực. Do đó, khi truyện ngắn Vợ

nhặt được đưa vào giảng dạy trong chương trình THPT lớp 12, khoảng cách giữa

nhà văn, tác phẩm và người đọc về mặt ngôn ngữ, tư duy nghệ thuật không còn là

quá lớn.

Bên cạnh đó, khoảng cách không gian, thời gian và môi trường sống và hình

tượng nhân vật được tái hiện trong tác phẩm thật sự gần gũi với đời sống sinh hoạt

của người Việt Nam. Do đó, khi tìm hiểu truyện ngắn Vợ nhặt thì rào cản thời đại,

văn hóa hầu như là không gây ảnh hưởng, áp lực lên việc dạy và học.

Hiện nay, với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, môn Ngữ Văn

đã được trang bị thêm những phương tiện dạy học mới mẻ, sinh động với âm thanh,

28

hình ảnh, các bộ phim góp phần nâng cao hiệu quả và mang một luồng sáng mới

hấp dẫn học sinh.

Bên cạnh đó, các phương pháp dạy học mới cũng hứa hẹn sẽ tạo ra những kích

thích mạnh mẽ, làm tăng hứng thú dạy học, tiếp nhận của GV và HS.

1.2.2.2.2. Khó khăn

Bên cạnh những thuận lợi, cũng có không ít khó khăn khi bắt tay vào dạy

học truyện ngắn Vợ nhặt. Thứ nhất, đây là một tác phẩm tiêu biểu cho phong cách

nghệ thuật của Kim Lân, đã có lối mòn trong giảng dạy bằng phương pháp cũ và

chưa có sự chú trọng về những kiến thức thi pháp trong tác phẩm.

Thứ hai, các tác phẩm truyện ngắn được đưa vào giảng dạy ở phổ thông

chiếm 3/4 số lượng các tác phẩm trong chương trình. Điều này phản ánh đúng

tương quan của thành tựu truyện ngắn so với những thể loại văn xuôi khác trong đời

sống văn học của chúng ta. Mặc dù vậy, việc phân tích giảng dạy truyện ngắn còn

chưa chú ý đúng mức và chưa làm nổi bật đặc trưng thể loại.

Thứ ba, toàn bộ tác phẩm có dung lượng dài, nên bên cạnh việc nắm bắt các

vấn đề cốt lõi, GV khai thác không sâu rộng thì sẽ dễ phá vỡ tính chỉnh thể của tác

phẩm và trượt khỏi ý đồ của tác giả.

Thứ tư, khoảng cách lịch sử, hoàn cảnh lịch sử mặc dù chỉ trải qua mấy chục

năm nhưng ít nhiều đã có sự thay đổi. Cùng với điều đó là các rào cản về tâm sinh

lý lứa tuổi, nhu cầu thẩm mỹ, thời đại,… cũng khiến cho việc tiếp cận tác phẩm còn

nhiều hạn chế.

29

Tiểu kết chƣơng 1

Thi pháp học là một lĩnh vực nghiên cứu có ảnh hưởng lớn trong nghiên cứu

văn học thế kỷ XX, XXI, tuy có cội nguồn xa xưa nhưng đã được cải tạo triệt để,

mang nội dung mới, rất đa dạng về quan niệm, phương pháp, đồng thời tự nó cũng

biến đổi nhanh chóng trong lịch sử.

Thi pháp học rất cần thiết trong việc nghiên cứu và giảng dạy văn học trong

nhà trường phổ thông. Nó giúp chúng ta khám phá một cách chính xác cấu trúc hình

thức mang tính nội dung của tác phẩm văn học, phục vụ cho việc tìm hiểu nội dung

tác phẩm một cách đích thực, hoàn toàn không có sự gán ghép hoặc cảm nhận thiếu

cơ sở. Bên cạnh đó, thi pháp học còn giúp bạn đọc hiểu đủ, hiểu đúng các tác phẩm

văn chương trong quá trình phát triển tư duy nghệ thuật của mỗi tác phẩm văn

chương, nhưng không sa vào hình thức chủ nghĩa.

Việc áp dụng lý thuyết của thi pháp học vào dạy một tác phẩm văn học cụ

thể đang là yêu cầu cấp thiết khi nhìn vào thực trạng thiếu khả quan của dạy học

văn học trong môn Ngữ văn nói chung và dạy học truyện ngắn nói riêng trong thời

gian vừa qua. Đó cũng là cách thay đổi tư duy dạy văn truyền thống khi môn Ngữ

văn đã và đang dần mất đi vị trí và vai trò của mình trong hệ thống giáo dục quốc

dân.

30

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyên An (2000), Nhà văn của làng quê nước Việt, Tạp chí Nhà văn (số

5).

2. Lại Nguyên Ân (1999); 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học quốc gia Hà

Nội.

3. Lê Huy Bắc (1998), Giọng và giọng điệu trong văn xuôi hiện đại, Tạp chí

văn học (số 9).

4. Lê Tư Chỉ (1996), Để phân tích một tác phẩm truyện ngắn, Nxb Trẻ, TP.

Hồ Chí Minh.

5. Trần Ngọc Dung (1992), Ba phong cách truyện ngắn trong văn học Việt

Nam thời kỳ đầu những năm 1930 – 1945; Nguyễn Công Hoan, Thạch

Lam, Nam Cao – Luận án phó tiến sĩ, ĐHSPHN.

6. Trần Thị Khánh Dư (1995), Phân tích tác phẩm văn học từ góc độ thi

pháp, Nxb Giáo dục.

7. Hà Minh Đức (chủ biên) (2001), Lý luận văn học, Nxb Giáo Dục.

8. Hương Giang (1993), Nhà văn Kim Lân nói về chuyện Vợ nhặt”, Báo Văn

Nghệ.

9. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (1992), Từ điển thuật ngữ

văn học, Nxb Giáo dục.

10. Phùng Minh Hiến (2002), Tác phẩm văn chương một sinh thể nghệ

thuật, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.

11. Đỗ Đức Hiểu (1995), Thi pháp học hiện đại, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.

12. Kim Hoa (1994), Ngòi bút Kim Lân và sự cày xới trên cánh đồng quê,

Báo nhân dân chủ nhật (số 34).

13. Nguyễn Thái Hòa (2000), Những vấn đề thi pháp của truyện, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.

14. Nguyễn Công Hoan, Nghệ thuật viết truyện ngắn, Báo Văn nghệ (số 23-

24).

15. Đỗ Kim Hồi (2000), Giảng văn văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục.

31

16. Phạm Văn Đồng (1973), Dạy văn là một quá trình toàn diện, Tạp chí

nghiên cứu giáo dục.

17. Nguyễn Thanh Hùng (1996), Văn học tầm nhìn biến đổi, Nxb Văn học.

18. Nguyễn Thanh Hùng (2001), Hiểu văn dạy văn, Nxb Văn học.

19. Nguyễn Như Ý (1997), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, Nxb

giáo dục, Hà Nội.

20. Khrapchenkô.M.B (1978), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển

văn học, Lê Sơn dịch, Nxb Tác Phẩm Mới, Hà Nội.

21. Khrapchenkô.M.B (2002), Những vấn đề lí luận và phương pháp luận

nghiên cứu văn học, (nhiều người dịch, Trần Đình Sử tuyển chọn và giới

thiệu), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

22. Nguyễn Đức Khuông (2008), Đối thoại với các nhà văn có tác phẩm dạy

học trong nhà trường, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

23. Đào Khương (1987), Gặp gỡ 27 nhà văn có tác phẩm được chọn giảng

trong nhà trường, Sở giáo dục Hà Sơn Bình.

24. Đặng Thị Huy Lam, Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân, Luận văn thạc sĩ,

Đại học sư phạm. TP. Hồ Chí Minh.

25. Đinh Trọng Lạc, Phong cách học văn bản, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

26. Kim Lân (2004), Tác phẩm chọn lọc, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.

27. Kim Lân (2012), Kim Lân tuyển tập, Nxb Văn học, Hà Nội.

28. Phan Trọng Luận (2002), Thiết kế bài học tích tác phẩm văn học ở nhà

trường phổ thông tập 1, 2, 3, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.

29. Phan Trọng Luận tổng chủ biên (2007), Sách giáo viên Ngữ văn 11, tập

1, Nxb Giáo dục.

30. Phan Trọng Luận (2008), Tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương, trong

cuốn “Hướng dẫn thực hiện chương trình sách giáo khoa lớp 12”, Nxb

Giáo dục.

31. Phương Lựu (Chủ biên) (1997), Lí luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

32. Phương Lựu (chủ biên) (2004), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục.

33. Phương Lựu (chủ biên) (2006), Lý luận văn học; Nxb Giáo dục, Hà Nội.

32

34. Nguyễn Đăng Mạnh (1994), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của

nhà văn, Nxb giáo dục, Hà Nội. M

35. Nguyễn Đăng Mạnh (2001), Từ điển tác gia – tác phẩm văn học Việt

Nam dùng trong nhà trường, Nxb Đại học sư phạm Hà Nội.

36. Bùi Thị Mùi (2010), Giáo trình lí luận dạy học, Trường Đại học Cần

Thơ.

37. Hồ Qúy Nghĩa (2004), Sức sống trong truyện ngắn Vợ nhặt, Báo giáo

dục và thời đại, (số 49). NG

38. Nguyên Ngọc, Đôi nét về tư duy văn học mới đang hình thành, Tạp chí

văn học số 4/1990.

39. Bảo Nguyên (1997), Sử dụng ngôn ngữ - nghệ thuật đặc sắc của truyện

ngắn Kim Lân, TC Ngữ học trẻ, Nxb Hội ngôn ngữ học Việt Nam.

40. Lữ Huy Nguyên (1996), Tuyển tập Kim Lân, Nxb Văn học, Hà Nội.

41. G.N.Pôxpêlôp (1988), Dẫn luận nghiên cứu văn học, Nxb giáo dục, Hà Nội.

42. Nguyễn Ngọc Quyên (2010), Kim Lân – người giữ gìn những giá trị văn

hóa của dân tộc, Diễn đàn văn nghệ Việt Nam (số 185).

43. Nguyễn Thị Ngọc Quyên (2010), Phong cách nghệ thuật truyện ngắn

Kim Lân, Đại học sư phạm Hà Nội 2.

44. Chu Văn Sơn (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb giáo dục, Hà Nội.

45. Từ Sơn (1990), Đổi mới xã hội, đổi mới văn học, Báo văn nghệ (số 13).

46. Trần Đình Sử (2007), Giáo trình dẫn luận thi pháp học, Trung tâm giáo

dục từ xa, Đại học Huế.

47. Trần Đình Sử (2008), Lý luận và phê bình văn học, Nxb Giáo dục, Hà

Nội.

48. Nguyễn Quốc Thanh (2006), Cảm hứng chủ đạo và nghệ thuật trần thuật

trong truyện ngắn Kim Lân, Luận văn thạc sĩ. ĐHSP.TP Hồ Chí Minh.

49. Trần Khánh Thành (2010), Tập bài giảng về thi pháp học cho học viên

cao học, Đại học quốc gia Hà Nội.

50. Bùi Việt Thắng (2000), Truyện ngắn, những vấn đề lý thuyết và thực tiễn

thể loại, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.

33

51. Nguyễn Quang Thiều, Phỏng vấn Kim Lân về tác phẩm Vợ nhặt,

http://phanthanhvan.vnwebblogs.com, 23.04.

52. Hoàng Trinh (1997), Từ kí hiệu học đến thi pháp học, Nxb Đà Nẵng.

53. Hoài Việt (1999), Nhà văn trong nhà trường Kim Lân, Nbx giáo dục, Hà

Nội.

54. Nhiều tác giả (1998); Giảng văn văn học Việt Nam 1945 – 1975; Nxb

Giáo dục, Hà Nội.

55. Nhiều tác giả, (2000). Nghệ thuật viết truyện và ký. Nxb Thanh niên.