Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2012-13
De gevolgen van de overschrijding van de redelijke
termijn
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Guillaume Berckmans
(Studentennr. 00804257)
Promotor: Prof. Dr. Philip Traest
Commissaris: Dr. Tessa Gombeer
2
Inhoudstafel Voorwoord .............................................................................................................................................. 5
Inleiding .................................................................................................................................................. 6
DEEL 1: Omschrijving redelijke termijn ............................................................................... 8
Hoofdstuk 1. Historiek van de redelijke termijn ............................................................................... 8
Hoofdstuk 2: Doelstelling van de redelijke termijn .......................................................................... 10
Hoofdstuk 3: Wettelijke grondslag van de redelijke termijn .......................................................... 13
3.1. Inleiding...................................................................................................................................... 13
3.2. Wettelijke grondslag in supranationale rechtsbronnen ............................................................... 13
3.3.Wettelijke grondslag in interne rechtsbronnen ............................................................................ 14
Hoofdstuk 4: Aanvang en eindpunt van de redelijke termijn ......................................................... 17
4.1. Inleiding...................................................................................................................................... 17
4.2. Aanvang van de redelijke termijn ............................................................................................... 17
4.2.1 Standpunt Europees Hof voor de Rechten van de Mens ...................................................... 17
4.2.2. Standpunt Hof van Cassatie ................................................................................................. 22
4.2.2.1. Hof van Cassatie volgt Europees Hof voor de Rechten van de Mens… ....................... 22
4.2.2.2. …en wijkt af van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens .............................. 25
4.2.3. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens schuift de visie van het Hof van Cassatie
opzij ............................................................................................................................................... 28
4.3. Eindpunt van de redelijke termijn .............................................................................................. 30
4.3.1. Algemeen ............................................................................................................................. 30
4.3.2. Eindpunt bij heropening van de strafprocedure ................................................................... 32
Hoofdstuk 5: Beoordeling van de redelijke termijn ......................................................................... 36
5.1. Algemeen.................................................................................................................................... 36
5.2. Criteria ........................................................................................................................................ 37
5.2.1. Complexiteit van de zaak .................................................................................................... 38
5.1.2. Houding van de verdachte ................................................................................................... 41
5.1.3. Handelswijze van de gerechtelijke autoriteiten ................................................................... 44
5.1.4. Bijkomstige criteria ............................................................................................................. 47
DEEL 2: Gevolgen overschrijding redelijke termijn ....................................................... 49
Hoofdstuk 6: De bevoegde rechtsmachten ........................................................................................ 49
6.1. Inleiding...................................................................................................................................... 49
6.2. Europees Hof voor de Rechten van de Mens ............................................................................. 49
6.3. Vonnisgerechten ......................................................................................................................... 50
6.4. Hof van Cassatie ......................................................................................................................... 50
6.5. Onderzoeksgerechten ................................................................................................................. 51
3
6.5.1. Zaak Kudla van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ...................................... 51
6.5.2. Arrest van 8 november 2005 van het Hof van Cassatie ...................................................... 54
6.5.3. Arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie ............................................................... 55
6.5.4. Gevolgen van het arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie ................................... 56
6.5.5 De cassatierechtspraak getoetst aan de Grondwet ................................................................ 58
6.5.6. Besluit .................................................................................................................................. 61
6.5.7. Kritische noot ...................................................................................................................... 62
6.6. Wat met het opsporingsonderzoek? ............................................................................................ 64
Hoofdstuk 7: Rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn .................................... 66
7.1. Inleiding...................................................................................................................................... 66
7.2. Strafvermindering ....................................................................................................................... 69
7.3. Eenvoudige schuldigverklaring .................................................................................................. 72
7.3.1. Beschrijving ......................................................................................................................... 72
7.3.2. Gevolgen van een eenvoudige schuldigverklaring .............................................................. 75
7.3.2.1. De strafrechter kan oordelen over de burgerlijke vordering ....................................... 75
7.3.2.2. Veroordeling tot teruggave ........................................................................................... 76
7.3.2.3. Veroordeling tot de bijzondere verbeurdverklaring ..................................................... 77
7.3.2.4. De verbeurdverklaring als beveiligingsmaatregel ....................................................... 78
7.3.2.5. Veroordeling tot de kosten ............................................................................................ 78
7.3.2.6. Hoofdelijkheid of niet? ................................................................................................. 79
7.3.2.7. Geen bijdrage voor het bijzonder Fonds tot hulp aan de slachtoffers van opzettelijke
gewelddaden .............................................................................................................................. 80
7.3.2.8. Wel opname in het strafregister ................................................................................... 80
7.3.2.9. Geen ontzetting van recht of afzetting van titels ........................................................... 81
7.3.2.10. Geen publicatie of verspreiding van vonnissen of arresten........................................ 81
7.3.2.11. Geen grond tot wettelijke herhaling ........................................................................... 82
7.3.2.12. Pecuniaire gehoudenheid van de burgerrechtelijk aansprakelijke partij .................. 82
7.3.2.13. Geen sluiting van bepaalde inrichtingen .................................................................... 82
7.3.2.14. Geen beroepsverbod ................................................................................................... 83
7.3.2.15. Geen wettelijke onbekwaamheid ................................................................................ 83
7.3.2.16. Geen verval van het recht tot sturen, tenzij als beveiligingsmaatregel ...................... 84
7.2.3.17. Geen beletsel voor toekomstig uitstel of opschorting ................................................. 84
7.3.2.18. Geen grondslag voor herziening ................................................................................ 84
7.3.2.19. Geen terbeschikkingstelling van de regering ............................................................. 85
7.3.2.20. Geen voorwaardelijke schuldigverklaring ................................................................. 85
7.3.3. Evaluatie eenvoudige schuldigverklaring ............................................................................ 85
4
7.4. Financiële compensatie .............................................................................................................. 87
7.5. Wat met de onderzoeksgerechten? ............................................................................................. 87
Hoofdstuk 8. Is de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering mogelijk bij
overschrijding van de redelijke termijn? .......................................................................................... 89
8.1. Inleiding...................................................................................................................................... 89
8.2. Visie van het Hof van Cassatie ................................................................................................... 90
8.3. Kritiek: Moet de onontvankelijkheid of het verval niet mogelijk zijn? ...................................... 94
Conclusie ............................................................................................................................................. 103
Bibliografie .......................................................................................................................................... 107
1.RECHTSPRAAK ......................................................................................................................... 107
1.1.Supranationale rechtspraak .................................................................................................... 107
1.2.Belgische rechtspraak ............................................................................................................ 110
2.RECHTSLEER ............................................................................................................................. 112
2.1.Bijdragen in tijdschriften ....................................................................................................... 112
2.2.Boeken ................................................................................................................................... 115
2.3.Verzamelwerken .................................................................................................................... 116
5
Voorwoord
Een masterproef is een werk van lange adem en kan gezien worden als het sluitstuk van mijn
vijfjarige opleiding Rechten. Het is dan ook passend om in dit voorwoord een dankwoordje te
richten aan alle personen die mij gedurende deze periode gesteund hebben.
In de eerste plaats wil ik mijn ouders bedanken voor de kans die zij mij geboden hebben om
deze opleiding aan te vatten. Al die jaren kon ik op hen rekenen en vooral in de
examenperiodes waren zij een grote steun.
Eveneens wens ik mijn dank te betuigen aan Prof. Dr. Philip Traest die zich bereid stelde de
taak van promotor op te nemen. Ook gaat er een speciaal dankwoordje uit naar mijn
commissaris, Dr. Tessa Gombeer. Ik dank haar voor de feedback die zij op een enthousiaste
en vriendelijk wijze gaf.
Tot slot wil ik mijn vriendin Camille bedanken voor het nalezen van mijn masterproef.
6
Inleiding
1. Ik prijs mezelf gelukkig met het feit dat ik de laatste twee jaar heb mogen werken rond een
onderwerp dat mij uitermate heeft geboeid. Bij de bekendmaking van de onderwerpen in het
eerste jaar van de masteropleiding Rechten was het voor mij al snel duidelijk. Ik wou een
thema behandelen uit de rechtstak van het strafrecht. Bewust heb ik uit deze rechtstak
gekozen voor een onderwerp dat nog niet uitvoerig was behandeld in de vorige jaren van de
opleiding Rechten. Het was dan ook een redelijk grote sprong in het duister toen ik opteerde
voor het onderwerp ‘de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn’. Uiteindelijk
bleek het een keuze die ik mij allerminst heb beklaagd.
2. De schending van de redelijke termijn is zeer actueel. Elke strafprocedure moet binnen een
bepaald tijdsbestek worden afgehandeld. Deze verplichting kent in ons rechtsstelsel een
dubbele voedingsbodem: enerzijds de bepalingen betreffende de verjaring van de
strafvordering die uit misdrijven ontstaan, anderzijds de vereiste dat over de strafvordering
wordt geoordeeld binnen een redelijke termijn. Het recht op berechting van zijn zaak binnen
een redelijke termijn is opgenomen in zowel supranationale als interne rechtsbronnen. Daar
waar de meesten vertrouwd zijn met de verjaring van de strafvordering en de daarbij horende
gevolgen, zijn er een heel stuk minder die weten wat de vereiste van berechting binnen een
redelijke termijn precies inhoudt. Nochtans wordt de laatste jaren de overschrijding van de
redelijke termijn meer en meer opgeworpen in strafzaken. Heden ten dage is de schending van
de redelijke termijn zelfs de meest ingeroepen bepaling voor het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens.
3. Het opzet van deze masterproef is dan ook om een duidelijk beeld te schetsen van de
redelijke termijn en te preciseren wat de gevolgen zijn van een overschrijding van deze
termijn. Veel aandacht wordt er hier besteed aan twee specifieke probleemgevallen. Deze zijn
met name de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de overschrijding van de redelijke
termijn vast te stellen en te sanctioneren, en de eventuele mogelijkheid om de
onontvankelijkheid of het verval uit te spreken als sanctie bij overschrijding van de redelijke
termijn.
Ik heb er voor gekozen om mijn masterproef op te splitsen in twee delen. In deel 1 tracht ik de
redelijke termijn te omschrijven zodat men een duidelijk beeld krijgt van wat nu precies
bedoeld wordt met deze termijn. Dit deel bevat vijf hoofdstukken, waarvan de eerste drie
relatief kort zijn en de laatste twee een stuk uitgebreider.
In het eerste hoofdstuk wordt een duiding gegeven van de historiek van de redelijke termijn.
Het volgende hoofdstuk omschrijft de doelstelling van de redelijke termijn. Vanuit het
uitgangspunt van deze doelstelling kan immers een zeer duidelijk verschil gevonden worden
met de verjaring van de strafvordering. In hoofdstuk drie wordt de aandacht verlegd naar de
wettelijke grondslag van de redelijke termijn. De waarborg van een berechting van zijn
strafzaak binnen een redelijke termijn is namelijk opgenomen in zowel supranationale
rechtsbronnen als in interne rechtsbronnen. Het eerste meer uitgebreide hoofdstuk van deze
7
masterproef handelt over de aanvang en het eindpunt van de redelijke termijn. Het is immers
noodzakelijk om precies deze tijdstippen te kunnen aanduiden, omdat ze cruciaal zijn bij de
beoordeling van de redelijke termijn. Het laatste hoofdstuk van deel 1 handelt dan ook over
deze beoordeling van de redelijke termijn. Er wordt hier duiding gegeven bij de belangrijkste
criteria die zowel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens als de Belgische
rechtscolleges gebruiken om te beoordelen of de duur van de afhandeling van de strafzaak al
dan niet redelijk was.
Deel twee van deze masterproef probeert een duidelijk beeld weer te geven van wat de
gevolgen zijn wanneer deze redelijke termijn overschreden is. Dit deel bevat drie uitgebreide
hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk van dit deel wordt bepaald welke rechtsmachten
bevoegd zijn om de redelijke termijn te beoordelen en bijgevolg aan een overschrijding van
deze termijn sancties kunnen verbinden. Daarna wordt dieper ingegaan op de vraag welke
rechtsgevolgen of sancties verbonden kunnen worden aan het feit dat de redelijke termijn
overschreden is. Hierbij heeft zowel de rechtspraak van het Hof van Cassatie als de wetgever
een belangrijke rol gespeeld. Het laatste hoofdstuk handelt over een specifieke sanctie bij de
overschrijding van de redelijke termijn. Het gaat hier over de onontvankelijkheid of het verval
van de strafvordering. Gedurende vele jaren woedt er immers reeds een discussie in de
Belgische rechtsleer of deze sanctie al dan niet mogelijk moet zijn bij een overschrijding van
de redelijke termijn. Ook het Hof van Cassatie heeft hieromtrent door de jaren heen
verschillende visies gehad.
4. Deze masterproef is het resultaat van een uitgebreide literatuurstudie. Vele boeken,
bijdragen in tijdschriften en verzamelwerken zijn gelezen opdat het mogelijk zou zijn voor
mij om een goed inzicht te krijgen in dit onderwerp. Het feit dat ik mij niet heb beperkt tot
slechts enkele literatuurbronnen heeft er ook toe bijgedragen dat ik in aanraking ben gekomen
met verschillende visies van meerdere auteurs. Dit was zeker het geval met betrekking tot de
problematiek van de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering bij de
overschrijding van de redelijke termijn. Uit al deze visies heb ik getracht om mijn eigen
standpunt te creëren.
Minstens even belangrijk bij het maken van deze masterproef waren de ontelbare arresten
hieromtrent. De regeling zoals die vandaag de dag is, is het resultaat van een jarenlange
ontwikkeling van de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de
rechtspraak van het Hof van Cassatie. In deze masterproef wordt dan ook aan de hand van
deze arresten een beeld gegeven van deze evolutie.
8
DEEL 1: Omschrijving redelijke termijn
Hoofdstuk 1. Historiek van de redelijke termijn
5. Heden ten dage is het recht op berechting binnen een redelijke termijn van zeer groot
belang. Dit wordt geïllustreerd door het feit dat dit recht tegenwoordig de meest ingeroepen
bepaling voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is1. Meer bepaald zou reeds in
2005 ongeveer 60% van de zaken die bij het Europees Hof aanhangig werden gemaakt
betrekking hebben op een overschrijding van de redelijke termijn2. Vandaag de dag ligt dat
percentage nog een stuk hoger. Hierdoor zou men ten onrechte kunnen denken dat de vereiste
van berechting binnen een redelijke termijn een zeer oud rechtsfenomeen is dat reeds
onderhevig is geweest aan een lange rechtsontwikkeling. Dit is echter niet zo. Integendeel, de
vereiste van een berechting binnen een redelijke termijn is namelijk een zeer recent gegeven.
In ons rechtsstelsel werd de redelijke termijn pas ingevoerd door de inwerkingtreding van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens3 in 1955. Het recht op berechting binnen een
redelijke termijn bestaat dus nog geen zestig jaar. Dit Verdrag kwam tot stand in de schoot
van de Raad van Europa. Om tot deze Raad toe te mogen treden is tevens de ratificatie van het
EVRM een noodzakelijke voorwaarde4. Deze Raad van Europa is erin geslaagd via het
EVRM een aantal rechten en vrijheden te waarborgen die eerder in de Universele Verklaring
van de Rechten van de Mens5 waren opgenomen. Het EVRM ging evenwel verder. Zo is het
recht op berechting binnen een redelijke termijn niet opgenomen in de Universele Verklaring
van de Rechten van de Mens6. Naast de vele uiteenlopende rechten die erin zijn vastgelegd,
ontleent het EVRM zijn belang ook aan de oprichting van het Europees Hof voor de Rechten
van de Mens te Straatsburg. Dit is een toezichthoudend orgaan dat een garantie uitmaakt voor
de naleving door de staten van hun verplichtingen die voortvloeien uit het EVRM. Het belang
van dit Hof wordt afgeleid uit het feit dat het Europees Hof onafhankelijk werkt van de
nationale gerechtelijke instanties en de uitspraken van het Hof bindend zijn voor de nationale
staten. Doordat de Raad van Europa steeds meer landen omvat en bijgevolg steeds meer
landen het EVRM ratificeren, is het belang van dit Verdrag dan ook nauwelijks te
onderschatten. Naast de repressieve werking van de jurisprudentie van het Europees Hof voor
de Rechten van de Mens, gaat van de jurisprudentie van dit Hof ook een sterke preventieve
werking uit, omdat de nationale overheden een internationale sanctie willen vermijden7.
1 C. GRABENWARTER, Europäische Menschenrechtskonvention: ein Studienbuch, München, Beck, 2003, 44.
2 S. TRECHSEL, Human Rights in Criminal Proceedings, New York, Oxford University Press, 2005, 135.
3 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (hierna: EVRM), gesloten te
Rome op 4 november 1950, goedgekeurd bij wet van 13 mei 1955 en geratificeerd op 14 juni 1955 (BS 19
augustus 1955). 4 L. ZWAAK, “De genese van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de
fundamentele vrijheden” in S. PARMENTIER (ed.), Mensenrechten tussen retoriek en realiteit, Gent, Mys &
Breesh, 1994, 35-54. 5 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, aangenomen op 10 december 1948 door de Verenigde
Naties, BS 31 maart 1949. 6 Vgl. art. 6.1 EVRM en de art. 10 en 11.1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
7 P. BEKAERT, “Toepassing van het EVRM door de Belgische rechtbanken op het vlak van burgerlijk recht en
strafrecht” in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist VII, Gent, Academia Press, 2003, 17.
9
Dat de waarborg van berechting binnen een redelijke termijn voor het eerst werd opgenomen
in het EVRM, wil echter niet zeggen dat deze waarborg daarna niet meer werd opgenomen in
een andere supranationale rechtsbron. Dit recht werd namelijk ook nog opgenomen in het
Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten8. Alhoewel het EVRM en het
IVBPR directe werking hebben in onze interne rechtsorde, is het belang van het IVBPR een
stuk minder groot. De reden hiervoor is dat het IVBPR in veel mindere mate afdwingbaar is
bij gebrek aan een toezichthoudend orgaan, daar waar het EVRM dit wel heeft met het
Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
8 Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten (hierna: IVBPR) gesloten te New York op 19
december 1966, goedgekeurd bij wet van 15 mei 1981 (BS 6 juli 1983).
10
Hoofdstuk 2: Doelstelling van de redelijke termijn
6. Bekeken vanuit het oogpunt van de doelstelling vertoont de redelijke termijn een belangrijk
verschilpunt met de verjaring. Traditioneel wordt de bestaansreden van de verjaring van de
strafvervolging uitgelegd door te verwijzen naar het algemeen maatschappelijk belang. Na
verloop van tijd heeft het vervolgen en bestraffen van misdrijven geen sociaal nut meer omdat
de herinnering aan de door het misdrijf gestoorde rechtsorde is uitgewist en de bewijsvoering
ter zake al te moeilijk is geworden. Met andere woorden, de tijd heelt en doet vergeten9.
Terwijl de verjaring van openbare orde is en dus geacht wordt te bestaan in het belang van de
maatschappij10
, is de vereiste van berechting binnen een redelijke termijn een waarborg die
voornamelijk bestaat in het belang van de verdachte. Dat de redelijke termijn bestaat in het
belang van de verdachte blijkt reeds uit het feit dat het recht opgenomen is in het EVRM en
het IVBPR en derhalve als fundamenteel recht wordt beschouwd. Hiermee hebben de
opstellers van deze verdragen te kennen gegeven dat het belang van de verdachte hier
vooropstaat11
. De belangrijkste doelstelling van het recht op berechting binnen een redelijke
termijn bestaat er dan ook in de mate van onzekerheid waarmee een verdachte naar aanleiding
van een tegen hem ingestelde strafvervolging moet leven, zoveel mogelijk te beperken12
. Het
accent ligt daarbij essentieel op de menselijke waardigheid en het beperken van de aantasting
ervan door langdurige strafrechtelijke procedures13
. Dit werd onder meer bepaald in een arrest
van het hof van beroep te Gent14
: “Bij het begrip redelijke termijn ligt het accent op de menselijke waardigheid en het gevaar
dat die ernstig wordt aangetast wanneer een verdenking met onderzoek en vervolging
onnodig lang aansleept”.
Een rechtsstaat neemt de plicht op zich om door een spoedige berechting een langdurige
nodeloze belasting van de mens te vermijden door onrust, leed, zorg, kommer en verweer,
naar aanleiding van de verdenking, onderzoek, beschuldiging en berechting15
. Het morele en
9 M. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY, R. BÜTZLER, S. SONCK, M. CHARLIER, R.
DECLERCQ, J. DELVA, J. SMETS, A. DE NAUW, M. DE SWAEF, P. DE VROEDE, J. D’HAENENS, L. DUPONT, C.
ELIAERTS, F. ERDMAN, M. FRANCHIMONT, F. GORLÉ, Ph. HANSE, D. HOLSTERS, G. KELLENS, P. MARCHAL, A.
MEEÙS, J. MESSINNE, Ph. QUARRÉ, J. SACE, A. VANDEPLAS, R. VAN DER STEICHEL, G. VANDER ZWALMEN, J.
VERHAEGEN, R. VERSTRAETEN en B. SPRIET (eds.), Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991,
119. 10
Zie hierover J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een
strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, 69. 11
G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 12
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.7, 3 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW
1998-99, 2. 13
M. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel,
Antwerpen, Kluwer, 1991, 119-120; L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in
strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de
plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 380; F.
LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 795 en J. MEESE,
“De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe
veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 320. 14
Gent 25 juni 1987, nr. 60176, onuitg. 15
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 795.
11
fysieke leed waartoe een strafzaak aanleiding kan geven, moet dus beperkt worden in de
tijd16
. Men moet immers ook in het achterhoofd houden dat een verdachte of beklaagde geniet
van het vermoeden van onschuld17
.
Of anders gesteld, zoals de toenmalige advocaat-generaal E. Krings het verwoordde in zijn
conclusie voor het arrest van het Hof van Cassatie van 4 oktober 197818
:
“Une personne ne peut rester sous le coup d’une accusation pendant une periode qui excede
le temps raisonnable. Une accusation porte atteinte au credit, au prestige, à l’honneur de
l’accusé. Elle est aussi de nature à lui porter prejudice physiquement, parce qu’elle peut le
demoralizer et entraîner de graves perturbations tant psychologiques que physiologiques. On
ne peut perdre de vue qu’un process penal qui, parfois, reçoit une large publicité, constitue
pour certains un veritable calvaire”19
.
Een gelijkaardige beschrijving van de rechtsgrond van de redelijke termijn werd ook gegeven
in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens20
:
“the precise aim of this provision in criminal matters is to ensure that accused persons do not
have to lie under a charge for too long”21
.
De onzekerheid mag immers niet te lang duren22
, omdat daardoor de eventuele
psychologische schade bij de dader of het slachtoffer alleen maar groter wordt. Het Europees
Hof voor de Rechten van de Mens heeft ook reeds duidelijk gesteld dat het voor de
beoordeling van de redelijke termijn niet uitmaakt dat de strafvervolging niet tot gevolg zou
hebben dat de verdachte niet beknot wordt in zijn rechten, omdat hij over een vrijheid van
komen en gaan beschikt en enkel ter terechtzitting dient te verschijnen wanneer hij daartoe
wordt opgeroepen23
. Dit is logisch, want ook in dit geval blijft de belasting en de onzekerheid
die langdurige onderzoeken met zich meebrengen voor de verdachte bestaan.
Er kan dus worden besloten dat er geen bijkomende leedtoevoeging mag zijn door de
overschrijding van de redelijke termijn24
.
7. Het zoveel mogelijk beperken van de onzekerheid waarmee een verdachte kampt naar
aanleiding van een tegen hem ingestelde strafvordering, is echter niet de enige functie van het
recht op berechting binnen een redelijke termijn. Naast deze hier bovenvermelde functie, die
16
P. LEMMENS, “De invloed van het Europees Verdrag over de rechten van de mens op bepaalde aspecten van de
strafprocedure in België”, RW 1988-89, nr.31, 803. 17
Corr. Namen 9 november 2000, Journ.proc. 2001, 30. 18
Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 64, conclusie E. KRINGS. 19
“Een persoon mag niet in staat van beschuldiging blijven gedurende een periode die de redelijke termijn
overtreft. Een beschuldiging tast immers het aanzien, de faam en de eer aan van de verdachte en kan hem fysiek
treffen daar de beschuldiging ontmoedigend werkt en ernstige stoornissen zowel van psychologische als
fysiologische aard kan veroorzaken. Daarbij mag niet uit het oog worden verloren dat een strafproces dat soms
grote ruchtbaarheid geniet, voor sommige personen een echte lijdensweg uitmaakt.” 20
EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol.7, 26, § 18. 21
“het precieze doel van deze bepaling (art.6, lid 1 EVRM) is dat in strafzaken de verdachten niet te lang in
staat van beschuldiging worden gehouden”. 22
Of zoals het Hof het uitdrukt: “remaining too long in a state of uncertainty about their fate” (EHRM 10
november 1969, Stögmüller t. Oostenrijk, ECHR 1969, Ser. A, 40, § 5. 23
EHRM 30 maart 2004, Merit t. Ukraïne, § 75. 24
T. DE PELSMAEKER en A. VAN DE GEUCHTE, noot onder Cass. 9 december 1997 in S. PARMENTIER, G.
CRAENEN, Y. HAECK, J.M. HENCKAERTS, P. LEMMENS, F. MEERSSCHAUT, K. RIMANQUE, N. SYBESMA-KNOL,
M. VAN DE PUTTE, B. VANLERBERGHE en M. WOUTERS (eds.), Jaarboek Mensrechten 1997-98, 186.
12
specifiek voorbehouden is voor strafzaken, wees het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens er ook reeds op dat een berechting binnen een redelijke termijn noodzakelijk is voor de
effectiviteit en de geloofwaardigheid van justitie25
. Het Hof gebruikte met name de volgende
woorden:
“the importance of rendering justice without delays which might jeopardise its effectiveness
and credibility”26
.
In heel wat gevallen zal een uitspraak die er pas zeer lange tijd na de feiten komt, eerder
controversieel bevonden worden27
, temeer daar alleen een berechting binnen een redelijke
termijn de noodzakelijke waarborgen biedt voor een gedegen bewijsvoering28
.
8. Een berechting binnen een redelijke termijn is echter niet enkel in het belang van de
verdachte zelf, maar ook in het belang van de rechtszekerheid en de goede rechtsbedeling29
.
Niettegenstaande het recht op berechting binnen een redelijke termijn beschouwd wordt als
een recht in hoofde van de verdachte, is het duidelijk dat de verplichting op berechting binnen
een redelijke termijn ook meteen tot gevolg heeft dat een antwoord wordt geboden aan de
diverse problemen die samengaan met een laattijdige berechting. Een zaak die binnen een
redelijke termijn wordt behandeld, zal doorgaans geen moeilijkheden met zich meebrengen
wat betreft de teloorgang van het bewijsmateriaal en net zo min zal de uitspraak vallen op een
ogenblik dat er geen maatschappelijke nood aan bestraffing meer is30
. De grondslagen voor de
verjaring31
kunnen met andere woorden ook worden aangevoerd om het belang van een
berechting binnen een redelijke termijn te benadrukken. Daarom wordt de redelijke termijn
soms ook beschouwd als “een variant op het verjaringsthema”32
. Dat uit de brede waaier van
grondslagen evenwel enkel die aspecten worden gehaald die het belang van de verdachte voor
ogen hebben en niet dat van de maatschappij, is uiteraard omdat de vereiste van berechting
binnen een redelijke termijn nu eenmaal in mensenrechtenverdragen is opgenomen en dan
ook vanuit dat standpunt werd ingevoerd33
. Dit neemt echter niet weg dat een snelle
berechting tegelijkertijd ook het algemeen belang dient.
25
J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar
nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 320. 26
EHRM 24 oktober 1989, H. t. Frankrijk, ECHR 1990, Ser. A, vol. 162-A, § 58. 27
S. STAVROS, The guarantees for accused persons under Article 6 of the European Convention and a
Comparison with Other Instruments, Dordrecht, Martinus Nijhoff, 1993, 77. 28
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 3. 29
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6 lid 1 van het Europees
Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van
beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 378 en G.J.M CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het
strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 30
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier,2008, 4. 31
J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag
worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, 26-57. 32
J. ENSCHEDÉ, Beginselen van strafrecht, Deventer, Kluwer, 2002, 199. 33
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier,2008 , 4.
13
Hoofdstuk 3: Wettelijke grondslag van de redelijke termijn
3.1. Inleiding
9. Het recht op behandeling van een strafzaak binnen een redelijke termijn is zowel
opgenomen in supranationale bepalingen als in interne wetgeving. Wat betreft de
supranationale bepalingen, vindt men het recht op berechting binnen een redelijke termijn
terug in het EVRM en het IVBPR. Wat de interne wetgeving betreft, moet verwezen worden
naar artikel 21ter V.T.Sv.34
, dat werd ingevoegd bij wet van 30 juni 2000. In dit hoofdstuk
wordt dieper ingegaan op zowel deze supranationale bepalingen als op de interne wetgeving.
3.2. Wettelijke grondslag in supranationale rechtsbronnen
10. Zoals hierboven reeds vermeld, is het recht op een behandeling van zijn zaak binnen een
redelijke termijn zowel in het EVRM als in het IVBPR opgenomen. Artikel 6, lid 1 EVRM
stelt dat bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging,
eenieder het recht heeft “op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een
redelijke termijn”35
. Hieruit kan men concluderen dat het recht op berechting binnen een
redelijke termijn niet enkel geldt voor de verdachte, maar ook voor andere partijen wiens
burgerlijke rechten en verplichtingen in het gedrang zijn. Bijgevolg kan dus ook de
burgerlijke partij zich beklagen over de overschrijding van de redelijke termijn36
.
Artikel 14, lid 3 sub c van het IVBPR bevat een nagenoeg identiek voorschrift. Daarin luidt
het dat eenieder, bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde
strafvordering, “in volle gelijkheid recht heeft op volgende minimumgaranties: (…) zonder
onredelijke vertraging te worden berecht”37
.
Bovendien bevat het EVRM ook nog een bepaling wat betreft de voorlopige hechtenis.
Artikel 5, lid 3 EVRM stelt namelijk dat de voorlopige hechtenis de perken van een redelijke
duur niet mag overschrijden38
. Deze bepaling zorgt ervoor dat zodra de duur van de
voorlopige hechtenis niet langer redelijk is, de verdachte in vrijheid moet gesteld worden39
.
34
Art. 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering. 35
De volledige Nederlandse tekst van artikel 6, lid 1 EVRM luidt: “Bij het vaststellen van zijn burgerlijke
rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging
heeft eenieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door
een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie welke bij de wet is ingesteld” (BS 19 augustus 1955.). 36
Zie bv. EHRM 1 juli 1997, Torri t. Italië, ICJ Reports 1997, § 23 en EHRM 17 januari 2002, Calvelli en
Ciglio t. Italië, § 62. 37
De volledige Nederlandse tekst van artikel 14, lid 3 IVBPR luidt: “Bij het bepalen van de gegrondheid van een
tegen hem ingestelde strafvervolging heeft eenieder, in volle gelijkheid recht op de volgende minimumgaranties:
(…) c) zonder onredelijke vertraging te worden berecht” (BS 6 juli 1983.). 38
De volledige Nederlandse tekst van artikel 5, lid 3 EVRM luidt: “Een ieder die gearresteerd of gevangen wordt
gehouden moet (…) onmiddellijk voor een rechter worden geleid of voor een andere autoriteit die door de wet
bevoegd verklaard is om rechterlijke macht uit te oefenen en heeft het recht binnen een redelijke termijn berecht
te worden of hangende het proces in vrijheid te worden gesteld” (BS 19 augustus 1955.). 39
L. DELBROUCK, “De redelijke termijn inzake de voorlopige hechtenis”, T.Strafr. 2010, 331 en J. ROZIE,
“Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2.
14
Of de duur van de voorlopige hechtenis al dan niet redelijk is, wordt aan de hand van de
concrete gegevens van de zaak nagegaan40
.
11. Door de directe werking van het EVRM en het IVBPR maken de bepalingen van deze
verdragen integraal deel uit van het in ons land geldende recht. Dat betekent dat de
eerbiediging van de in die verdragen erkende rechten en plichten, en dus ook het recht op
berechting binnen een redelijke termijn, door onze nationale rechtbanken moet worden
verzekerd41
. Bovendien werd de directe werking van deze verdragen nooit door het Hof van
Cassatie betwist42
. Integendeel, het Hof van Cassatie heeft in meerdere arresten deze directe
werking bevestigd43
.Concreet betekent dit dat elke burger zich op het recht op behandeling
van de zaak binnen een redelijke termijn kan beroepen en dat zowel de rechterlijke macht als
het openbare ministerie gehouden is, eventueel ambtshalve, een schending van de bepalingen
van die artikelen op te werpen44
.
3.3.Wettelijke grondslag in interne rechtsbronnen
12. Hoewel het recht op een berechting binnen een redelijke termijn is opgenomen in zowel
het EVRM als in het IVBPR, is de Belgische wetgever zeer lange tijd stilzwijgend gebleven
over de naleving van de redelijke termijn in strafzaken. Uiteindelijk werd het recht op
berechting binnen een redelijke termijn in België ook geregeld bij wet. De wetgever
waarborgde dit recht door de invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. dat stelt:
“indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt kan de rechter de
veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitspreken of een straf uitspreken die lager
kan zijn dan de wettelijke minimumstraf. Wanneer de veroordeling bij eenvoudige
schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de verdachte veroordeeld in de kosten en, zo
daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De bijzondere verbeurdverklaring wordt
uitgesproken”.
Deze bepaling heeft echter heel lange tijd op zich laten wachten, want het werd namelijk pas
ingevoegd bij wet van 30 juni 200045
. Deze wet trad in werking 10 dagen na de publicatie
ervan in het Belgisch Staatsblad van 2 december 2000, derhalve op 12 december 200046
. Deze
40
Cass. 15 april 1981, Rev.dr.pén. 1981, 797, concl. adv.-gen. VELU. 41
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.5, 3. 42
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2. 43
Cass. 27 mei 1971, Pas. 1971, I, 886; Cass. 3 mei 1974, Pas. 1974, 910; Cass. 26 september 1978, Pas. 1979,
126 en Cass. 4 april 1984, Rev.dr.pén. 1984, 679. 44
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.5, 3. 45
Wet van 30 juni 2000 tot invoeging van een art. 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van
Strafvordering, BS 2 december 2000. Zie over deze wet J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande
titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”,
T.Strafr. 2001, 3-7. 46
In een ouder wetsvoorstel was al eens gesuggereerd een artikel 21ter aan de voorafgaande titel toe te voegen
om de redelijke termijn een wettelijke grondslag te geven (Wetsvoorstel tot wijziging, wat de verjaring van de
15
wet is te beschouwen als een procedurewet of rechtsplegingswet zodat ze, overeenkomstig
artikel 3 van het Gerechtelijk Wetboek, onmiddellijk van toepassing is op hangende zaken47
.
Het artikel 21ter bevestigt dus het bestaan van de waarborg van een berechting binnen een
redelijke termijn in de interne rechtsorde, maar voegt inhoudelijk niets toe aan de daarvoor
reeds bestaande cassatierechtspraak wat betreft de sanctionering van de overschrijding van de
redelijke termijn48
. In navolging van deze cassatierechtspraak49
bepaalt artikel 21ter V.T.Sv.
dat indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt, de rechter de
veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring kan uitspreken of een straf kan uitspreken die
lager is dan de wettelijke minimumstraf50
. De doelstelling van de wetgever was dan ook niet
om nieuwe regelgeving te creëren, maar om een wettelijke basis te verschaffen voor de
rechtspraak van het Hof van Cassatie51
.
Artikel 21ter V.T.Sv. bevat dus in vergelijking met artikel 6 eerste lid EVRM en artikel 14
derde lid IVBPR een belangrijke aanvulling. Deze artikelen uit beide
mensenrechtenverdragen bepalen namelijk niet welke rechtsgevolgen aan een overschrijding
van de redelijke termijn verbonden moeten worden. Artikel 21ter V.T.Sv. bevestigt
daarentegen niet enkel de uit de internationale verdragen voortvloeiende verplichting van
berechting binnen een redelijke termijn in strafzaken, maar bepaalt bovendien ook wat de
rechtsgevolgen zijn indien de redelijke termijn effectief overschreden wordt52
.
13. Vreemd genoeg werd het recht op behandeling van de zaak binnen een redelijke termijn
ondergebracht onder het hoofdstuk “oorzaken van verval van de strafvordering en van de
burgerlijke vordering”53
. Dit is merkwaardig omdat artikel 21ter V.T.Sv. helemaal geen
betrekking heeft op een grond van verval van de strafvordering of van de burgerlijke
vordering. Het verval van de strafvordering is geen mogelijke sanctie die op grond van
voornoemde bepaling kan worden uitgesproken voor de overschrijding van de redelijke
termijn54
. Bovendien leidt het onderbrengen van artikel 21ter in Hoofdstuk IV tot verwarring.
Dit komt doordat artikel 29 verwijst naar de “bepalingen van dit hoofdstuk” en verklaart deze
“van toepassing op de strafvordering en de burgerlijke rechtsvorderingen, ingesteld wegens
een feit dat door de wet misdrijf wordt genoemd en gepleegd is door een persoon die zich in
strafvordering betreft, van de Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering, ingediend door de heer
Geert Bourgeois, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1387/1, 8). De voorgestelde tekst luidde dan “indien de duur van
de strafvervolging, rekening houdend met de complexiteit van de zaak, de rechtsmiddelen aangewend door de
verdachte en de proceshandelingen gesteld door het openbaar ministerie, een redelijke termijn overschrijdt,
verklaart de rechter de strafvordering onontvankelijk”. 47
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3. 48
Zie infra randnr. 66. 49
Zie bv. Cass. 9 december 1997, Arr.Cass. 1997, nr. 543, concl. BRESSELEERS. 50
DERUYCK, F., “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 171. 51
Zie infra randnr. 66. 52
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3. 53
Hoofdstuk IV van de Voorafgaande titel. 54
Zie infra randnrs. 100-108.
16
staat van krankzinnigheid bevindt, of in een staat van ernstige geestesstoornis of
zwakzinnigheid die hem voor de controle van zijn daden ongeschikt maakt”.
Echter alleen al door de bewoordingen van artikel 21ter wordt het duidelijk dat deze bepaling
niet van toepassing kan zijn op krankzinnigen, zwakzinnigen of ernstige geestesgestoorden.
Dit komt omdat het schuldig verklaren en straffen niet verenigbaar is met de niet-
toerekeningsvatbaarheid van geestesgestoorden55
.
55
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 7.
17
Hoofdstuk 4: Aanvang en eindpunt van de redelijke termijn
4.1. Inleiding
14. In tegenstelling tot de verjaring heeft de redelijke termijn geen vaste duur56
. Rekening
houdend met de concrete omstandigheden eigen aan iedere zaak, zal de berechting van de
zaak soms langer mogen duren dan andere zaken alvorens de termijn onredelijk wordt57
. Om
de redelijke termijn te kunnen beoordelen is het uiteraard van groot belang om te weten
wanneer deze termijn een aanvang en een einde neemt. Wat betreft de aanvang van de
redelijke termijn heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens door de jaren heen een
standpunt ontwikkeld. Oorspronkelijk werd dit standpunt gevolgd door het Hof van Cassatie,
maar daar kwam geleidelijk aan verandering in. Dit was dan ook de aanleiding voor een
conflict tussen het Europees Hof en het Hof van Cassatie. Het eindpunt van de redelijke
termijn heeft minder aanleiding gegeven tot problemen. Toch vormt de heropening van de
strafprocedure hierbij een speciaal geval. In dit hoofdstuk wordt hierop dieper ingegaan.
4.2. Aanvang van de redelijke termijn
4.2.1 Standpunt Europees Hof voor de Rechten van de Mens
15. Zowel in het EVRM als in het IVBPR wordt bepaald dat eenieder recht heeft op de
behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn “bij het bepalen van de gegrondheid
van een tegen hem ingestelde strafvervolging”. Het is dus belangrijk om te weten wat precies
bedoeld wordt met het begrip ‘strafvervolging’ en wanneer hiervan sprake is. Het woord
‘strafvervolging’ in de Nederlandse tekst van het EVRM is de vertaling van het Engelse
‘criminal charge’ en het Franse ‘accusation’. Het eigenlijke vertrekpunt van de redelijke
termijn werd dus met andere woorden niet woordelijk in deze verdragen bepaald, zodat de
rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het precieze ogenblik van
aanvang heeft moeten preciseren58
. Het is opmerkelijk dat het standpunt van het Europees Hof
hieromtrent door de jaren heen een evolutie heeft doorgemaakt59
.
Aanvankelijk nam het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een eerder formeel
standpunt in hieromtrent, en werd er enkel gesproken over het moment waarop de betrokkene
56
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 171. 57
Zie infra randr. 32. 58
J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar
nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 318 en J. MEESE,
Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 8. 59
S. DE GREEF, “Het beginpunt van de redelijke termijn in strafzaken”(noot onder cass. 21 november 1995) in
K. RIMANQUE, M. WOUTERS, E. BREMS, G. CRAENEN, P. LEMMENS, F. MEERSSCHAUT, S. PARMENTIER, N.
SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE en B. VANLERBERGHE (eds.) Jaarboek Mensrechten, Antwerpen, Maklu,
1996, 419.
18
formeel in beschuldiging werd gesteld60
. Wat de strafvervolgingen betreft, stelde Het
Europees Hof namelijk dat de termijn die op zijn redelijkheid moet worden beoordeeld, een
aanvang neemt zodra er sprake is van een ‘criminal charge’. Dit is vanaf het moment dat de
betrokkene formeel beschuldigd is, aangezien vanaf dat tijdstip de gegrondheid van de
ingestelde strafvervolging wordt onderzocht61
. Zo stelde het Europees Hof in de zaak
Wemhoff62
dat het vertrekpunt van de redelijke termijn de dag is waarop voor het eerst de
beschuldigingen tegenover de verdachte werden geformuleerd en de aanhouding van
Wemhoff werd bevolen. Ook in de zaak Neumeister63
oordeelde het Europees Hof dat het
vertrekpunt van de termijn de datum is waarop de betrokken persoon in beschuldiging werd
gesteld.
In tegenstelling tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, hanteerde de toenmalige
Europese Commissie al van bij het begin een eerder subjectief criterium. Deze Commissie
stelde dat de redelijke termijn begint te lopen vanaf het moment dat de verdenkingen waarvan
iemand het voorwerp is, een weerslag hebben op de toestand van de betrokken persoon64
. Er
is dus duidelijk een verschil in de mening van de Commissie en die van het Hof. Het Hof
vermeldt het aanvatten van de beschuldiging door het formeel openen van een onderzoek als
vertrekpunt, terwijl de Commissie het vertrekpunt ook ziet in het vooronderzoek van zodra
daardoor de verdachte maatregelen moet nemen om zijn verdediging op te bouwen65
.
Geleidelijk aan verliet het Europees Hof voor de Rechten van de Mens echter haar formeel
standpunt omtrent de aanvang van de redelijke termijn en sloot zij zich aan bij het meer
subjectieve standpunt van de toenmalige Europese Commissie. Hierdoor wordt onder
beschuldiging niet enkel meer de officiële beschuldiging bedoeld. Heden ten dage is de
waarborg op berechting binnen een redelijke termijn nog steeds van toepassing vanaf het
ogenblik dat de betrokkene beschuldigd is en op de hoogte is gebracht van deze
beschuldiging66
. Het grote verschil met vroeger is dat met het begrip beschuldiging niet enkel
meer de officiële, formele beschuldiging wordt bedoeld. Als men kijkt naar verschillende
arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, dan merkt men dat het Hof nog
steeds bepaalt dat onder het begrip beschuldiging, ook nog steeds onder meer moet worden
verstaan de officiële kennisgeving, uitgaande van de bevoegde overheid, van het verwijt dat
de betrokkene een strafrechtelijke inbreuk heeft begaan. De letterlijke woorden van het Hof
luiden als volgt:
60
EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, 41, § 18 juncto 7, § 7. 61
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.25, 10. 62
EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 19. 63
EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, 41, § 18. 64
De letterlijke woorden van de toenmalige Commissie luiden: “the stage at which the situation of the person
concerned has been substantially affected as a result of the suspicion against him” (zie M.L.W.M. VIERING, “De
redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 213. 65
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 797. Zie ook E.
KRINGS, conclusie bij Cass. 4 oktober 1978, Pas. 1979, I, 158. 66
J. PRADEL en G.J.M CORSTENS, Droit pénal européen, Parijs, Cujas, 1999, 284.
19
“The official notification given to an individual by the competent authority of an allegation
that he has committed a criminal offence.”67
Er moet echter niet noodzakelijk sprake meer zijn van een officiële kennisgeving68
opdat de
redelijke termijn een aanvang neemt. Dit komt doordat de materiële kennisgeving dat men
verdacht wordt van het plegen van een strafbaar feit voldoende is. Meer bepaald wil dit
zeggen dat de inbeschuldigingstelling ook kan blijken uit andere maatregelen dan een
officiële kennisgeving. Deze maatregelen moeten dan wel een verdenking impliceren en een
belangrijke weerslag hebben op de toestand van de verdachte69
! Zo kan de
inbeschuldigingstelling bijvoorbeeld blijken uit een niet officiële kennisgeving, of uit het feit
dat de verdachte zich aan de hand van de gestelde onderzoeksverrichtingen (bv. een
huiszoeking70
, een eerste ondervraging als verdachte71
, een inbeslagname72
, het afleveren van
een internationaal aanhoudingsbevel73
of een vrijheidsberoving74
) bewust wordt van de
inbeschuldigingstelling75
. Het vertrekpunt van de redelijke termijn is dus niet de
inverdenkingstelling of de dagvaarding, maar het moment dat de verdachte weet dat hij zich
tegen een strafrechtelijke aanklacht moet verdedigen76
. Men kan dus besluiten dat er geen
algemeen precies vertrekpunt van de redelijke termijn is dat voor alle zaken geldt.
Integendeel, elke zaak dient afzonderlijk te worden bekeken om na te gaan wat nu het
precieze vertrekpunt is dat in aanmerking moet worden genomen voor de beoordeling van de
redelijke termijn77
.
67
Zie o.m. EHRM 27 februari 1980, Deweer t. België, ECHR, Ser. A, vol. 35, § 46; EHRM 15 juli 1982, Eckle t.
Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 73; EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, §
52; EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57, § 34; EHRM 21 februari 1984,
Oztürk t.Duitsland, ECHR, Ser. A, vol.73, § 55; EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland,
ECHR, Ser. A, vol. 66, § 24; EHRM 10 juli 1984, Guincho t. Portugal, ECHR, Ser. A, vol. 81, §31; EHRM 25
juni 1987, Bagetta t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 119, § 21 en § 31 en EHRM 25 juni 1987, Milasi t. Italië, ECHR,
Ser. A, vol. 119, § 15 en § 33. 68
Zoals in België bv. een in formele inverdenkingstelling (art. 61bis Sv.). 69
J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 45. Zie bv. EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t.Oostenrijk, ECHR, Ser. A,
vol. 35, § 46 en EHRM 30 maart 2004, Merit t. Ukraïne, § 70. 70
EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 195-B, § 16 en EHRM 22 juni 2000, Coëme
e.a. t. België, ICJ Reports 2000-VII, § 133. 71
EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland, ICJ Reports 1998-III, § 45-46 en EHRM 20 januari 2004,
Kangasluoma t. Finland, § 26. 72
EHRM 13 november 2001, Slezevicius t. Litouwen, § 26 en EHRM 31 mei 2005, T.K. en S.E. t. Finland, § 27. 73
EHRM 31 juli 2001, Zannouti t. Frankrijk, § 50. 74
Zie o.a. EHRM 19 oktober 1999, Gelli t. Italië, § 37; EHRM 23 mei 2000, Van Pelt t. Frankrijk, § 33; EHRM
4 juli 2002, Del Federico t. Italië, § 18 en EHRM 29 juli 2004, Cevizovic t. Duitsland, §59. 75
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 10. 76
J. VELU en R. ERGEC, La convention Européenne des Droits de l’Homme, Brussel, Bruylant, 1990, 440; J.
PRADEL en G.J.M CORSTENS, Droit pénal européen, Parijs, Cujas, 1999, 284 en C. VAN DEN WYNGAERT,
Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 1999, 284. 77
D. PONCET, La protection de l’accusé par la Convention Européenne des Droits de l’Homme, Genève, Faculté
de Droit de Genève, 1977, 68 en M. MELCHIOR, “Le procès équitable dans la jurisprudence de la Cour et de la
Commission européenne des droits de l’homme” in J. HENRY, M. CHATEL, M. FRANCHIMONT, R. SCREVENS, F.
PIEDBOEUF, A. ALSTEEN, F. CLOSE, J. D’HAENENS, A.-L. FETTWEIS, A. MASSET, P. HENRY, Y. HANNEQUART,
M. MELCHIOR, A. JACOBS, A. DE NAUW, M. COLLARD, A. DELVAUX, D. HANREZ, R. LEGROS, M. GANSHOF
VAN DER MEERSCH en P. MARTENS (eds.), Les droits de la défense en matière pénale, Luik, Ed. de Jeune
Barreau de Liège, 1985, nr. 27, 254.
20
Alles hangt bijgevolg af van de concrete omstandigheden van de zaak. In sommige gevallen
kan dat de aanhouding van de verdachte zijn indien daarbij voor het eerst de beschuldigingen
ten aanzien van die verdachte werden geformuleerd. Dit werd in aanmerking genomen als
vertrekpunt in de reeds vermelde zaak Wemhoff. Het kan echter ook vroeger zijn,
bijvoorbeeld bij de aanvang van het gerechtelijk onderzoek zoals in de zaak Neumeister. Het
Europees Hof neemt ook het standpunt in dat er van een beschuldiging reeds sprake kan zijn
wanneer door de vervolgende instantie een transactievoorstel wordt gedaan teneinde verdere
strafrechtelijke vervolgingen te voorkomen. Dit werd onder meer bepaald in de zaak
Deweer78
. In deze zaak was België betrokken doordat de procureur des Konings van Leuven
aan een slager, wegens overtreding van de prijzenwetgeving, een minnelijke schikking had
voorgesteld en tegelijkertijd de sluiting van de zaak had bevolen totdat de slager het hem
gevraagde bedrag zou hebben betaald. Ook moet nog vermeld worden dat het Europees Hof in
een welbepaalde zaak79
besloot dat de redelijke termijn een aanvang had genomen vanaf het
ogenblik dat de gerechtelijke autoriteiten de opheffing hadden gevraagd van de parlementaire
onschendbaarheid van de beklaagde.
16. Heel belangrijk om niet uit het oog te verliezen is dat bij het bepalen van het
aanvangspunt van de redelijke termijn rekening moet worden gehouden met de
inwerkingtreding van het EVRM80
. Bij later toegetreden landen zal dat namelijk pas gelegen
zijn op het ogenblik dat de betrokken staat het individuele klachtrecht heeft aanvaard81
. In dit
geval heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wel oog voor de stand van de
procedure bij die inwerkingtreding, wat in overweging wordt genomen bij het beantwoorden
van de vraag of de redelijke termijn na de inwerkingtreding werd gerespecteerd82
. Daarbij
kunnen ook de eventuele voorafgaande procedures in overweging worden genomen83
.
Bovendien kan het Hof bij de beoordeling van de redelijke termijn toch rekening houden met
een aan de overheid toe te schrijven periode van inactiviteit die zich buiten haar bevoegdheid
ratione temporis bevindt84
. Een goed voorbeeld hieromtrent is de zaak Zana t. Turkije85
.In
deze zaak werd rekening gehouden met een periode van inactiviteit tussen 15 december 1987
en 18 april 1989, terwijl Turkije pas vanaf 22 januari 1990 door het EVRM gebonden was86
.
17. Het is hier nodig om te wijzen op het feit dat het aanvangspunt van de redelijke termijn
verschillend is met het aanvangspunt van de verjaring. De verjaring loopt namelijk in beginsel
78
EHRM 27 februari 1980, Deweer t. België, ECHR, Ser. A, vol 35. 79
EHRM 19 februari 1991, Frau t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197, § 14. 80
S. VAN DROOGHENBROECK, La Convention européenne des droits de l’homme. Trois années de jurisprudence
de la Cour européenne des droits de l’homme 1999-2001, Brussel, Larcier, 2003, nr. 146, 111. 81
Zie o.a. EHRM 21 december 2000, Wasilewski t. Polen, § 55; EHRM 11 december 2003, Girdauskas t.
Litouwen, § 25 en EHRM 8 januari 2004, Panek t. Polen, § 26. 82
Zie o.a. EHRM 7 februari 2002, Binbir t. Turkije, § 24; EHRM 9 april 2002, Erdös t. Hongarije, § 29 en
EHRM 13 januari 2005, Camasso t. Kroatië, § 31. 83
EHRM 24 juli 2003, Smirnova t. Rusland, ECHR 2003, 84, § 80. 84
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 11. 85
EHRM 25 november 1997, Zana t. Turkije, ICJ Reports 1997-VII, § 81-82. 86
Zie ook EHRM 13 oktober 2005, Fedorov en Fedorova t. Rusland, § 24.
21
van zodra het strafbare feit werd gepleegd87
. Dit moment van voltrekking wordt vastgelegd
door rekening te houden met de juridische kenmerken van de misdrijven, zoals aflopende,
voortdurende en collectieve misdrijven88
. Het tijdstip waarop de dader wordt ontmaskerd is
ter zake irrelevant. Dat is een zeer duidelijk gevolg van de verschillende invalshoeken die bij
de redelijke termijn en de verjaring worden gehanteerd. Zoals eerder reeds vermeld bestaat de
verjaring in het algemeen belang en heeft het onder meer tot doel gerechtelijke dwalingen te
vermijden, terwijl de redelijke termijn in het belang van de verdachte bestaat door te
vermijden dat deze onder nodeloze druk zou komen te staan door een langdurige vervolging89
.
Daardoor hoeft de redelijke termijn pas een aanvang te nemen wanneer bij die verdachte de
bedoelde druk ontstaat. Maar een dergelijk aanvangspunt verhindert natuurlijk niet dat
ondertussen bewijzen verdwijnen of vervagen en dat derhalve de kans op gerechtelijke
dwaling groter wordt. Zo is het bijvoorbeeld best mogelijk dat de vervolgende instantie
jarenlang stilzit en pas dan op het spoor van de verdachte komt. Als die uiteindelijk vervolgd
en kort nadien berecht wordt, zal hij zich niet op een overschrijding van de redelijk termijn
kunnen beroepen aangezien de redelijke termijn geen aanvang neemt wanneer het strafbare
feit werd gepleegd, maar pas wanneer bij de verdachte de druk van een vervolging ontstaat.
Maar het is niettemin mogelijk dat de getuigen die hij wenst te laten horen, de precieze
omstandigheden van de feiten al lang vergeten zijn. Indien de kwaliteit van het
bewijsmateriaal als uitgangspunt geldt, zoals bij de verjaring, dan moet de termijn derhalve
wel beginnen te lopen van zodra het strafbare feit werd gepleegd90
. Toch lijkt ook het
Europees Hof soms oog te hebben voor het argument van het behoud van kwaliteit van
bewijs91
.
18. Het is duidelijk dat volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tegenwoordig
de beoordeling van het aanvangspunt van de redelijke termijn zo soepel mogelijk dient te
geschieden. De beoordeling moet dus steeds gebeuren in het voordeel van de verdachte92
. Het
Europees Hof wijst hierbij elke vorm van formalisme af. Dat het Europees Hof een ruime
interpretatie van het aanvangspunt hanteert is logisch, want het ligt volledig in de lijn van de
doelstelling van de redelijke termijn. Doordat de doelstelling van de redelijke termijn het
vermijden van langdurige onderzoeken is, omdat deze een nodeloze belasting met zich
meebrengen voor de verdachte, en die belasting begint zodra de betrokkene gewaarwordt dat
de gerechtelijke autoriteiten hem viseren, moet de redelijke termijn wel op dat punt beginnen
87
B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, noot onder Cass. 20
maart 2000, RW 2000-01, 623-624; M. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber
Amicorum M. Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 117-134 en J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek
naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, randnr.
145, 127. 88
J. D’HAENENS, Belgisch strafprocesrecht, 1980, Gent, Story-Scientia, 130. 89
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 11. 90
Ibid. 91
EHRM 16 november 2004, Massey t. Verenigd Koninkrijk, § 28. 92
Zie de beslissing van de toenmalige Commissie (ECRM) in de zaak X t. Verenigd Koninkrijk van 3 oktober
1979, nr. 8233 t. 78, D.&R., vol. 17, 122.
22
te lopen93
. Als de verdachte kennis heeft van het feit dat de gerechtelijke autoriteiten hem op
het spoor zijn, dan wordt voor hem immers de dreiging van de strafvervolging reëel94
.
Een ruime interpretatie van het aanvangspunt van de redelijke termijn zorgt er ook voor dat de
gerechtelijke instanties het beginpunt van de redelijke termijn niet kunnen manipuleren. Gaan
we namelijk uit van het formeel uitgangspunt, wat betekent dat de redelijke termijn pas een
aanvang zou nemen wanneer de verdachte formeel als vermoedelijke dader wordt bestempeld,
dan zouden de nationale gerechtelijke instanties het beginpunt van de redelijke termijn
kunnen opschuiven door de verdachte pas in een laat processtadium in verdenking te stellen.
Hierdoor zouden vertragingen in het vooronderzoek kunnen worden toegedekt95
. Om deze
manipulatie van de redelijke termijn te voorkomen, koos het Europees Hof dus voor een
ruime interpretatie van het begrip ‘beschuldiging’.
4.2.2. Standpunt Hof van Cassatie
4.2.2.1. Hof van Cassatie volgt Europees Hof voor de Rechten van de Mens…
19. Aanvankelijk volgde het Hof van Cassatie het uiteindelijke standpunt van het Europees
Hof voor de Rechten van de Mens. Met betrekking tot het vertrekpunt van de redelijke termijn
nam het Hof van Cassatie voor het eerst een standpunt in met het arrest van 4 oktober 197896
.
De feiten waarop het arrest betrekking had, betroffen een op 2 juli 1976 gepleegde
overtreding van het Wegverkeersreglement. Op 16 augustus 1976 werd de laatste
onderzoeksopdracht uitgevoerd. Op 22 juli 1977, elf maanden en zes dagen later, werd de
dagvaarding betekend. Voor het Hof van Cassatie voerde de verdachte een schending aan van
artikel 6, lid 1 EVRM, aangezien er tussen de laatste onderzoeksverrichting en de dagvaarding
een termijn was verlopen die niet meer redelijk werd geacht. Betreffende het vertrekpunt van
de redelijke termijn bepaalde het Hof van Cassatie het volgende:
“dat de redelijke termijn slechts dan bij het vooronderzoek ingaat wanneer de betrokkene ten
gevolge van dat vooronderzoek verplicht is geweest bepaalde maatregelen te nemen om zich
te verdedigen tegen de beschuldigingen die in de zin van het verdrag tegen hem werden
ingebracht”.
Door deze rechtspraak volgde het Hof van Cassatie de conclusie van procureur-generaal E.
Krings, die stelde dat de redelijke termijn pas dan bij het vooronderzoek een aanvang neemt,
wanneer de betrokkene door dit vooronderzoek verplicht wordt bepaalde maatregelen te
nemen om zijn verweer te organiseren. Bij wijze van voorbeeld vermeldde E. Krings in zijn
conclusie de inbeslagneming bij een handelaar waardoor deze geen gebruik meer zou kunnen
maken van een belangrijk deel van de boekhouding, of de inbeslagneming van een
aanzienlijke hoeveelheid grondstoffen, of nog, een vooronderzoek dat aanleiding zou geven
93
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 797-798 en
EHRM 22 juni 2004, Ahmet Koç t. Turkije, § 24. 94
G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 95
B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, noot onder Cass. 20
maart 2000, RW 2000-01, 623. 96
Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 64, concl. E. Krings.
23
tot veel commotie waardoor de eer en de faam van de betrokkene ernstig wordt geschaad.
Volgens deze stelling kan dus niet onverschillig welk vooronderzoek gelden bij het bepalen
van het vertrekpunt van de redelijke termijn. Het vooronderzoek moet van die aard zijn dat
diegene die er het voorwerp van is, genoodzaakt wordt zich tegen de beschuldiging te
verweren.
Uit deze rechtspraak kon dus besloten worden dat de redelijke termijn een aanvang neemt op
de dag waarop de betrokkene in beschuldiging werd gesteld wegens het plegen van een
strafbaar feit of wanneer hij wegens enige daad van opsporings- of vooronderzoek onder de
dreiging van een strafvervolging leeft en dit een ernstige weerslag heeft op zijn persoonlijke
toestand, met name omdat hij verplicht is geweest bepaalde maatregelen te nemen om zich te
verdedigen tegen de beschuldigingen die in de zin van het verdrag tegen hem werden
ingebracht97
. Dat wordt door de rechtspraak in elke zaak uiteraard vertaald in een ander
aanvangspunt. Zo werd bijvoorbeeld in verschillende zaken bepaald dat de redelijke termijn
een aanvang nam bij de aanhouding van de verdachte98
, een inbeslagname99
, de ondervraging
van een verdachte100
, bij een huiszoeking gepaard gaande met een ondervraging101
, de
kennisgeving van het openen van een onderzoek, het aanvatten van een experte-onderzoek op
of bij de verdachte en het geven van enige publiciteit aan de zaak (gaande van fameuze lekken
tot persconferenties)102
. De rechtspraak gaat dus na of een verdachte van de opsporings- of
dwangmaatregel op de hoogte is en of hij hieruit kan afleiden dat er tegen hem een
strafrechtelijk onderzoek loopt103
.
20. Een speciaal geval waar kort moet over uitgeweid worden bevindt zich in het sociaal
strafrecht. In een arrest van het Hof van Cassatie van 20 maart 2000 kwam de vraag aan bod
of een proces-verbaal van vaststelling, opgemaakt door een sociaal inspecteur, het beginpunt
van de redelijke termijn kan vormen. Het Hof van Cassatie besliste hier dat dit niet mogelijk
was. Het Hof nam een zeer strenge houding aan door te stellen dat processen-verbaal van
sociale inspecteurs nooit als inverdenkingstelling mogen worden beschouwd, zelfs als de
inspecteur de bedoeling heeft de strafvervolging op gang te brengen. Volgens het Hof van
Cassatie zijn processen-verbaal alleen maar bestemd om overtredingen van sociale strafwetten
vast te stellen en hebben zij niet het effect dat de betrokkene genoodzaakt is een verweer op te
97
Cass. 19 september 1989, Arr.Cass. 1989-90, 80, RW 1989-90, 777, noot A. VANDEPLAS; Cass. 29 oktober
1991, RW 1991-92, 712; Cass. 21 november 1995, Rev.dr pén. 1996,970 en Cass. 20 maart 2000, Arr. Cass.
2000, 191. 98
P. LEMMENS, “De invloed van het Europees Verdrag over de rechten van de mens op bepaalde aspecten van de
strafprocedure in België”, RW 1988-89, nr.31, 804, voetnoot 116, die verwijst naar Antwerpen 27 mei 1986. 99
Antwerpen 4 november 1978, onuitg.: “…overwegende dat, alhoewel voormeld voorschrift betrekking heeft
op het verdedigingsrecht van het vonnisgeschrift, ten deze, de aanvang van de in aanmerking te nemen termijn
bepaald wordt op 10 oktober 1979, tijdstip waarop 37 verschillende soorten voorwerpen werden in beslag
genomen”. 100
Corr. Kortrijk 19 januari 1987, RW 1988-89, 513 en Corr. Gent 18 september 1987, Vl.T.Gez. 1987-88, 340. 101
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6 lid 1 van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het Hof
van Beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1984-85, 386, die verwijst naar Corr. Kortrijk 30 mei 1986. 102
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 797. 103
S. DE GREEF, “Het beginpunt van de redelijke termijn in strafzaken”(noot onder cass. 21 november 1995) in
K. RIMANQUE et al. (eds.) Jaarboek Mensrechten, Antwerpen, Maklu, 1996, 421.
24
bouwen104
. Er is dan slechts sprake van een ‘beschuldiging’ wanneer het parket de zaak bij
het strafgerecht aanhangig maakt of overdraagt aan de administratie.
Deze visie, waarbij het proces-verbaal wordt herleid tot een eenvoudige ‘inlichting’, is echter
nauwelijks verenigbaar met de criteria die het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
verbindt aan het beginpunt van de redelijke termijn. Door deze visie van het Hof van Cassatie
is niet langer het ogenblik waarop de verdachte weet dat hij zich moet verdedigen bepalend,
maar een formele beslissing van het parket om de redelijke termijn te doen aanvangen105
. Het
is dan ook niet verwonderlijk dat deze visie van het Hof van Cassatie veelvuldig is
bekritiseerd door de Belgische rechtsleer106
. Dit komt omdat voor de toepassing van artikel 6
EVRM het weinig tot niets uitmaakt of de zaak voor de strafrechter komt dan wel of de
verdachte een administratieve sanctie riskeert. De verdachte die een dergelijk proces-verbaal
krijgt, riskeert een strafrechtelijke of een administratiefrechtelijke sanctie. Dat het verschil
tussen beide weinig uitmaakt, komt omdat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
autonome criteria107
hanteert om uit te maken of een administratieve boete een ‘straf’
uitmaakt in de zin van artikel 6 EVRM. Deze criteria zijn onder meer de draagwijdte van de
norm, de ernst van de sanctie en het doel dat met de sanctie wordt beoogd108
. Hierdoor
moeten de administratieve boetes uit het sociaal strafrecht als straf worden beschouwd, omdat
zij vooral een leedtoevoegend karakter hebben, vrij hoog kunnen oplopen en een ruime groep
van personen (alle werkgevers) het voorwerp uitmaakt van deze sancties109
. De beslissing van
het parket om een administratieve procedure te starten, wil dus niet zeggen dat de betrokkene
alle waarborgen van artikel 6 EVRM verliest. Bovendien is dit ook de visie van het
Grondwettelijk Hof110
. Dit Hof bepaalt dat wanneer een persoon wegens eenzelfde feit kan
worden veroordeeld tot een strafrechtelijke of een administratiefrechtelijke boete, ongeacht bij
welk rechtscollege de zaak aanhangig is gemaakt, er op dezelfde manier dient te worden
nagegaan wat het aanvangspunt van de redelijke termijn is111
. We kunnen dus hieruit
concluderen dat, desondanks het bovenvermelde standpunt van het Hof van Cassatie, een
proces-verbaal opgemaakt door een sociaal inspecteur ook de redelijke termijn een aanvang
doet nemen.
104
B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, RW 2000-01, 624. 105
Ibid. 106
Ibid., 623-625. 107
Zie over de autonome interpretatie van de verdragsbepaling van het EVRM A. DEN HARTOG, Artikel 6
EVRM: grenzen aan het streven de daad eerder op de daad te doen volgen, Antwerpen, Maklu, 1992, 38. 108
EHRM 21 februari 1984, Öztürk t. Duitsland, ECHR, Ser. A; EHRM 24 februari 1994, Bendenoun t.
Frankrijk, ECHR, Ser. A; EHRM 24 september 1997, Garyfallou t. Griekenland, ICJ Reports 1997-V, § 32-35;
EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland, ICJ Reports, 1998-III, § 4. Over deze criteria zie A. DEN HARTOG,
Artikel 6 EVRM: grenzen aan het streven de daad eerder op de daad te doen volgen, Antwerpen, Maklu, 1992,
23-41; F. DERUYCK, “De fiscaal-administratieve sancties in het licht van art. 6 EVRM” in M. ROZIE (ed.),
Fiscaal strafrecht en strafprocesrecht, Gent, Mys & Breesch, 1996, 23-43 en M. MAUS, “Kanttekeningen rond
de fiscaal-administratieve sancties en de fiscale geschillenprocedure”, TFR 1999, 332-361. 109
B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, RW 2000-01, 624 en D.
CUYPERS, “Administratieve geldboeten in sociaal recht” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en
strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1997, losbl., 6-7. 110
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 17. 111
GwH 15 september 2004, nr. 148/2004, BS 19 oktober 2004, JLMB. 2004, 1768, noot J. DEMARCHE en JT
2004, 890, noot F. KUTY.
25
4.2.2.2. …en wijkt af van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
21. Merkwaardig genoeg nam de rechtspraak van het Hof van Cassatie betreffende de
aanvang van de redelijke termijn een vreemde wending. Meer specifiek heeft het Hof van
Cassatie betreffende een voortgezet of voortdurend misdrijf door de jaren heen een andere
visie aangenomen met betrekking tot de aanvang van de redelijke termijn.
Oorspronkelijk werd door het Hof van Cassatie gezegd dat de beslissing volgens welke
bepaalde handelingen een voortdurend of voortgezet misdrijf opleveren, “de redelijke termijn
onaangeroerd laat”112
. Met dit standpunt werd door het Hof van Cassatie getrouw de visie
van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gevolgd.
Enkele jaren later echter volgde er hieromtrent een eerste verontrustend arrest van het Hof van
Cassatie113
. In dit arrest werd namelijk bepaald dat de redelijke termijn niet kan beginnen
lopen vóór de datum van het laatste feit. Hierbij werd door een arrest van de Franstalige
afdeling van het Hof van Cassatie nog aan toegevoegd dat de redelijke termijn niet kan
beginnen te lopen vóór de datum van het laatste feit van een reeks die een voortgezet misdrijf
uitmaakt114
. De Nederlandstalige afdeling van het Hof van Cassatie sloot zich met het arrest
van 21 maart 2006 aan bij deze zienswijze van de Franstalige afdeling115
.
Met het arrest van 21 maart 2006 is de uniformiteit tussen de rechtspraak van het Hof van
Cassatie en de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens definitief
zoek. De stelling van het Hof van Cassatie dat de redelijke termijn pas een aanvang zou
kunnen nemen nadat het laatste feit van een reeks die een voortgezet misdrijf uitmaakt is
gepleegd, is immers niet verzoenbaar met zowel de visie van het Europees Hof als met de
doelstelling van de redelijke termijn. Dit is bovendien ook zo voor de meer algemene regel
dat de redelijke termijn niet kan beginnen lopen vóór de datum van het laatste feit, zoals
bepaald door het Hof van Cassatie in het arrest van 21 november 1995116
.
Eerst en vooral valt de visie van het Hof van Cassatie maar moeilijk te rijmen met de
doelstelling van de redelijke termijn. Het is namelijk volkomen onlogisch waarom de
redelijke termijn, net zoals de verjaring, pas een aanvang zou kunnen nemen bij het plegen
van het laatste feit, of waarom de aanvang van de redelijke termijn zou moeten worden
uitgesteld als er sprake is van een voortgezet misdrijf. Zoals eerder besproken, is het doel van
de redelijke termijn om een nodeloze belasting voor de verdachte te vermijden door het
aanslepen van een strafrechtelijke procedure. De verdachte die op de hoogte is van een tegen
hem lopende strafvervolging, ook al pleegt hij nog nieuwe feiten, heeft altijd recht op een
112
Cass. 30 december 1985, JTT 1987, 18. 113
Cass. 21 november 1995, Arr.Cass. 1995, 1025, Jb.Mens. 1995-96, 415, noot S. DE GREEF en Rev.dr.pén.
1996, 970. 114
Cass. 17 mei 2000, Arr.Cass. 2000, 930 en Rev.dr.pén. 2002, 577, noot F. KUTY. 115
Cass. 21 maart 2006, AR P.05.1701.N. 116
MEESE, J., “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek
naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 321.
26
behandeling van die strafvordering binnen een redelijke termijn. Dit is bovendien geen
gewoon recht voor de verdachte, maar een fundamenteel recht117
.
Wel kan er met de houding van de verdachte, die de zaak door het plegen van nieuwe feiten
waarschijnlijk complexer maakt, eventueel rekening gehouden worden bij de beoordeling van
het al dan niet redelijk karakter van de termijn in kwestie118
. Uitgezonderd deze mogelijkheid,
is het duidelijk in tegenspraak met de visie van het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens om de aanvang van de redelijke termijn altijd, en dus zonder enige beoordeling in
concreto, uit te sluiten door de enkele reden dat nog een nieuw misdrijf werd gepleegd. Het
Europees Hof heeft namelijk nooit bepaald dat enkel de inbeschuldigingstelling voor het
laatste feit de redelijke termijn kan doen beginnen lopen. Bovendien werd er door het
Europees Hof nooit of te nimmer een onderscheid gemaakt naar gelang er al dan niet sprake is
van eenheid van opzet119
.
22. Aan de hand van twee arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan
duidelijk aangetoond worden dat de rechtspraak van het Hof van Cassatie indruist tegen de
jurisprudentie van het Europees Hof. Het betreft hier de zaak Eckle, één van de basisarresten
van de redelijke termijn, en de zaak Coëme tegen België. In de zaak Eckle werden door de
verdachte en zijn echtgenote nog meerdere feiten gepleegd gedurende het onderzoek. De
verdachte en zijn echtgenote waren op dat moment wel reeds op de hoogte van het feit dat er
tegen hen een onderzoek lopende was. De duur van dit onderzoek bedroeg meer dan zeventien
jaar. Om deze lange periode van onderzoek te doen aanvaarden, vroeg de Duitse regering aan
het Europees Hof voor de Rechten van de Mens om bij de beoordeling van de aanvang van de
redelijke termijn met die nieuwe feiten rekening te houden. Echter blijkt uit het arrest van het
Europees Hof overduidelijk dat het plegen van nieuwe feiten geen invloed kan hebben op de
bepaling van de aanvang van de redelijke termijn120
.
De zaak Coëme tegen België is ook een goed voorbeeld van de tegenstelling tussen de
rechtspraak van het Hof van Cassatie en de jurisprudentie van het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens. In deze zaak besliste het Hof van Cassatie dat er sprake was van een
voortgezet misdrijf121
. Desondanks deze beslissing van het Hof van Cassatie werd door het
Europees Hof bij de beoordeling van de aanvang van de redelijke termijn de datum in
aanmerking genomen van de eerste inbeschuldigingstelling in de zin van artikel 6 EVRM.
Hierbij werd nog eens bepaald dat de redelijke termijn een aanvang neemt “dès l’instant où
une personne se trouve accusée”122
. De redelijke termijn begint dus te lopen van zodra een
persoon beschuldigd wordt.
117
Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986, RW 2000-01, 125, noot W. MAHIEU, T.Strafr. 2000, 502, noot J.
ROZIE en JLMB 2000, 502, noot F. KUTY. Zie ook Cass. 6 februari 2001, Arr.Cass. 2001, 220 en Verkeersrecht
2001, 239. 118
Zie infra randr. 40. 119
F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”,
Rev.dr pén. 2002, 584. 120
EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 74, § 79 en § 81. 121
Cass. 5 april 1996, Arr.Cass. 1996, 247, Jb.Mens. 1995-96, 429, Rev.dr.pén. 1996, 634 en JT 1996, 411. 122
EHRM 22 juni 2000, Coëme e.a. t. België, ICJ Reports 2000-VII, § 57 en § 133.
27
23. Hieruit kan men concluderen dat enkel wanneer de eerste inbeschuldigingstelling in de zin
van artikel 6 EVRM die in een welbepaalde zaak in kwestie plaatsvindt, een
inbeschuldigingstelling is die betrekking heeft op het laatste feit van het voortgezet misdrijf,
het Europees Hof tot hetzelfde resultaat zou komen als het Hof van Cassatie123
. Het is
belangrijk om de nadruk te leggen op het feit dat enkel in dit geval het Europees Hof tot
hetzelfde resultaat zou komen als het Hof van Cassatie, want er is geen enkele reden om met
een inbeschuldigingstelling die betrekking heeft op eerdere feiten die het laatste feit
voorafgaat geen rekening te houden bij de beoordeling van de aanvang van de redelijke
termijn. Het enkele gegeven dat een verdachte meerdere feiten heeft gepleegd die samen een
voortgezet misdrijf uitmaken, is dan ook helemaal geen reden om af te wijken van de vaste
rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Niet enkel bij voortgezette misdrijven, maar ook bij voortdurende misdrijven bepaalt het
Europees Hof dat niet moet worden gewacht tot de delictuele toestand een einde neemt
vooraleer de redelijke termijn begint te lopen124
.
24. Dat het logisch is dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens betreffende de
aanvang van de redelijke termijn een ruime interpretatie hanteert, is reeds eerder uitgelegd125
.
Daartegenover is de visie van het Hof van Cassatie hoogst artificieel te noemen. Zo is het
maar al te vreemd dat in de visie van het Hof van Cassatie rekening moet worden gehouden
met het feit of het strafbaar feit al dan niet bewezen is verklaard. Een feit dat niet bewezen
wordt verklaard, kan namelijk geen deel uitmaken van een voortdurend misdrijf, terwijl uit de
rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens duidelijk blijkt dat het van
geen enkel belang is of de inbeschuldigingstelling die aanleiding heeft gegeven tot de aanvang
van de redelijke termijn, betrekking had op een achteraf bewezen verklaard feit126
.
Nog een belangrijke reden om te concluderen dat het standpunt van het Hof van Cassatie
onlogisch en artificieel is, kan gevonden worden in het feit dat deze visie zal leiden tot de
uitholling van de redelijke termijn. Dit komt doordat de rechtspraak, meestal met de bedoeling
de verjaring van de strafvordering te vermijden, het begrip ‘voortgezet misdrijf’ zeer soepel
interpreteert. Hierdoor kunnen in de visie van het Hof van Cassatie belangrijke periodes van
stilstand post factum worden toegedekt door de loutere vaststelling dat het onderzochte
misdrijf feitelijk een voortgezet misdrijf uitmaakt127
. Dit is echter niet van aard om de
gerechtelijke autoriteiten te bevrijden van de verplichting om niet nodeloos te talmen bij het
strafrechtelijk onderzoek. Bovendien is dit ook geen reden om de verdachte die reeds weet dat
een strafvervolging werd ingesteld, elk recht op een behandeling van zijn zaak binnen een
redelijke termijn te ontnemen zolang het laatste feit van het voortgezet misdrijf niet werd
gepleegd.
123
F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”,
Rev.dr.pén. 2002, 584-586. 124
EHRM 31 mei 2001, Metzger t. Duitsland, § 32. 125
Zie supra randr. 18. 126
EHRM 26 september 2000, Guisset t. Frankrijk, ICJ Reports 2000-IX, § 79. 127
J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek
naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 322.
28
25. Deze visie van het Hof van Cassatie is zeer verontrustend omdat dit een grote analogie
vertoont met de verjaring van de strafvordering. Oorspronkelijk werd de redelijke termijn
gehanteerd als tegengewicht voor het almaar verlengen van de verjaring van de
strafvordering. Door deze verlenging heeft de rechtspraak het verkrijgen van de verjaring
uiteraard bemoeilijkt. De rechtspraak werd hierin overigens gesteund door de wetgever. Om
dit te compenseren was er de redelijke termijn die nog altijd een zekere waarborg bood dat de
zaak niet te lang zou aanslepen. Door ook het bekomen van een overschrijding van de
redelijke termijn te bemoeilijken werd de verdachte in ons rechtssysteem in de steek
gelaten128
. De poging van het Hof van Cassatie om de redelijke termijn uit te hollen is zeer
opvallend, gezien de problematiek van de overschrijding van de redelijke termijn heden ten
dage heel wat meer lijkt te spelen dan vroeger het geval was. De steeds toenemende
problematiek van aanslepende berechting heeft dus geleid tot soepelheid van het systeem dat
tot stand kwam om die problematiek juist te vermijden, en dit geldt zowel voor de redelijke
termijn als voor de verjaring van de strafvordering129
. Het valt ten zeerste te betreuren dat het
Hof van Cassatie hier heeft gekozen voor de makkelijkste oplossing. In plaats van de
problematiek van de aanslepende berechting op een goede manier aan te pakken door de
verdachte te beschermen met ruime waarborgen, heeft het Hof van Cassatie gekozen om deze
problematiek juist uit de weg te gaan door de waarborgen van de verdachte te verminderen.
4.2.3. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens schuift de visie van het Hof
van Cassatie opzij
26. Doordat de visies, en de daaruit komende gevolgen, van het Hof van Cassatie en het
Europees Hof voor de Rechten van de Mens betreffende de aanvang van de redelijke termijn
niet alleen zo ver uit elkaar lagen, maar ook elkaar tegenspraken, was het logisch dat het
vroeg of laat tot een conflict zou komen. Er kwam dan ook meermaals kritiek op het
standpunt van het Hof van Cassatie vanwege de Belgische rechtsleer130
. Er werd vroeger ook
al eens gepleit voor een interpretatie van het EVRM die conform is aan de interpretatie van
het Europees Hof voor de Rechten van de Mens131
. Er werd dan ook geopperd om dergelijk
pleidooi nogmaals te herhalen, maar dit is niet gebeurd.
Uiteindelijk heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het pleit dan zelf beslecht
met het arrest Declerck t. België132
. Sinds dit arrest is het duidelijk dat de visie van het Hof
van Cassatie betreffende de aanvang van de redelijke termijn geen genade kan vinden bij het
128
F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”,
Rev.dr.pén. 2002, 589. 129
J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek
naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 323. 130
Zie o.a. F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité
d’intention”, Rev.dr.pén. 2002, 589 en J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette
misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21
maart 2006, NC 2006, 318-323. 131
Cass. 29 mei 1985, Pas. 1985, I, 1220, concl. J.M. PIRET. 132
EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, NJW 2007, 841, noot N. PEETERS, JT 2007, 741, noot F. KUTY
en T.Strafr. 2007, 418.
29
Europees Hof. Het belangrijke gevolg hiervan is dat de rechtspraak van het Hof van Cassatie
hieromtrent opzij moet geschoven worden door onze nationale rechtbanken en hoven, omdat
de rechtspraak van het Hof van Cassatie geen enkele invloed mag hebben op de vaststaande
rechtspraak van het Europees Hof133
. Dat met deze rechtspraak van het Hof van Cassatie geen
rekening mag worden gehouden, werd ook al voor dit arrest door de Belgische rechtsleer
meermaals gesuggereerd134
, zodat deze afwijzing van de visie van het Hof van Cassatie verre
van een verrassing was135
. In het arrest Declerck t. België besteedde het Europees Hof slechts
één enkel zinnetje aan voornoemd cassatiearrest, maar is desondanks erg duidelijk:
“l’arrêt de la Cour de cassation belge du 21 mars 2006 est sans incidence sur la
jurisprudence bien établie de la Cour”136
.
Dat het standpunt van het Hof van Cassatie gedoemd was om opzij geschoven te worden door
het Europees Hof, kan mede verklaard worden door het feit dat het Europees Hof vrij
gevoelig is voor de correcte toepassing van haar rechtspraak in de verschillende lidstaten137
.
Het Europees Hof wees hierop in een arrest van 29 maart 2006138
:
“the domestic courts must be able, under domestic law, to apply the European case-law
directly and their knowledge of this case-law has to be facilitated by the State in question”139
.
Ook vaardigde het Comité van Ministers op 18 december 2002 een aanbeveling uit waarin erg
precieze richtlijnen zijn opgenomen die als doel hebben de kenbaarheid van het EVRM en de
jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens te verzekeren en daar waar
nodig te verbeteren140
.
133
J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 45. 134
J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek
naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 323, voetnoot 59. 135
Zie hierover F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité
d’intention: un désaveu prévisible”, noot onder EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, JT 2007, 743-744. 136
EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, § 51. 137
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 16. 138
EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië. 139
EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië, § 125. 140
Recommendation Rec (2002) 13 of the Committee of Ministers to member states on the publication and
dissemination in the member states of the text of the European Convention on Human Rights and of the case-law
of the European Court of Human Rights.
30
4.3. Eindpunt van de redelijke termijn
4.3.1. Algemeen
27. Wat velen op het eerste zicht ten onrechte zouden kunnen denken, is dat de redelijke
termijn eindigt bij het inleiden van de zaak voor het vonnisgerecht141
of bij de betekening van
de dagvaarding142
. Dit is echter niet zo, omdat de druk die op de verdachte rust hiermee geen
einde neemt. Er bestaat op dat moment wel geen twijfel meer omtrent de vraag of de
strafvervolging er komt, maar er is nog steeds twijfel omtrent de eventueel op te leggen straf
en de omvang van deze straf143
.
Het eindpunt van de redelijke termijn is een logische uitloper van de doelstelling van de
redelijke termijn. Zoals geweten bestaat deze doelstelling erin om een zo spoedig mogelijke
berechting van de zaak te bekomen om zo een nodeloze belasting voor de verdachte, ten
gevolge van de onzekerheid die een strafzaak met zich meebrengt, te vermijden. Het is ook
maar logisch dat het eindpunt van de redelijke termijn pas dan bereikt is als aan deze
onzekerheid omtrent de rechtspositie van de verdachte door de rechter een einde wordt
gemaakt144
. Dat ogenblik is er pas wanneer de eindbeslissing over de grond van de zaak
definitief is145
. Deze eindbeslissing kan bestaan uit een veroordeling, een vrijspraak of een
ontslag van rechtsvervolging146
. De eindbeslissing is bovendien pas definitief indien er geen
mogelijkheid meer is voor hoger beroep147
, voor een voorziening in cassatie148
of een
141
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 798. 142
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 386. 143
G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 144
P. VAN DIJK en G.J.H. VAN HOOF, De Europese Conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri,
1982, 296. 145
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 798. 146
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.33, 12. 147
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.33, 12 en F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de
mens”, RW 1984-85, 798. In de zaak Wemhoff verduidelijkte het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
dat de redelijke termijn “lasts at least until acquittal or conviction, even if this decision is reached on appeal.
There is furthermore no reason why the protection given to the persons concerned against the delays on the part
of trial courts should end at the feared.” (EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7,
§ 18). In de zaak Neumeister werd nog gepreciseerd dat de dies ad quem “may be a decision given by an appeal
court when such a court pronounces upon the merits of a charge” (EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk,
ECHR, Ser. A, vol. 8, § 19). In de zaak Eckle luidde het: “in the event of conviction, there is no ‘determination
of any criminal charge’ within the meaning of Article 6 par. 1, as lang as the sentence is not definitely fixed”
(EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 7). 148
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr.33, 12 en F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de
mens”, RW 1984-85, 798. Zie voormeld advies van advocaat-generaal Krings, Pas., 1979, I, 159; “…en y
comprenant le pourvoi en cassation et en expliquant que le pourvoi avoir pour conséquence une modification de
la décision sur le fond, par le juge de revoi, bien entendu”. Zie o.a. EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland,
31
voorziening voor een ander hooggerechtshof149
of grondwettelijk hof150
. Enkele voorbeelden
van een desbetreffend hooggerechtshof zijn de Supreme Courts of Justice in Oostenrijk151
of
Portugal152
, het Bundesgerichtshof in Duitsland153
, de House of Lords in het Verenigd
Koninkrijk154
, of de Federal Court in Zwitserland155
.
Het is zeer belangrijk om te weten dat elk van de hierboven vermelde procedures in de
redelijke termijn inbegrepen zijn156
, onverschillend of er al dan niet een cassatiemiddel wordt
aanvaard157
, net zoals de termijn om hoger beroep of cassatieberoep in te stellen wanneer dat
niet gebeurd is158
.
Bovendien gebeurt de toetsing van de zaak door het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens niet enkel met betrekking tot de gehele procesduur, maar ook met betrekking tot de
duur van de procedure bij en tussen de afzonderlijke instanties159
. Dit betekent dat zowel
gekeken wordt naar het tijdsverloop tussen de aanvang van de termijn en procedure in eerste
aanleg, tussen eerste en tweede aanleg, tussen tweede aanleg en cassatie, en naar de termijnen
die na cassatie nog kunnen verlopen, als naar de totaal verlopen tijd tussen begin- en eindpunt
van de redelijke termijn160
.
Voor wat betreft het eindpunt van de redelijke termijn is de inhoud van de beslissing niet van
belang161
. Het Europees Hof voor de Rechtens van de Mens heeft zelfs meermaals aanvaard
dat de redelijke termijn pas een einde nam wanneer de raadsman van de beklaagde een
schriftelijke kopie van het vonnis of arrest kreeg162
.
Bovendien bepaalde het Europees Hof dat wanneer er geen eindbeslissing komt, maar de
strafvordering op een andere wijze eindigt, de termijn op dat ogenblik eindigt163
. Twee
voorbeelden waarbij dit het geval kan zijn betreffen een beslissing van het openbaar
ECHR, Ser. A, vol. 51, § 76; EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 54 en EHRM
10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57, § 36. 149
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 17. 150
Ibid., 18. 151
EHRM 23 april 1987, Lechner en Hess t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 118, § 36 en EHRM 28 maart 1990,
B. t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 175, § 48. 152
EHRM 23 oktober 1990, Moreira de Azevedo t. Portugal, ECHR, Ser. A, vol. 189, § 69. 153
EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 18. 154
EHRM 8 juli 1987, H. t. Verenigd Koninkrijk, ECHR, Ser. A, vol. 120, § 70. 155
EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland, ECHR, Ser. A, vol. 66, § 23. 156
EHRM 9 juni 1998, Twalib t. Griekenland, ICJ Reports 1998-IV, § 46 en EHRM 26 oktober 2000, Kudla t.
Polen, ICJ Reports 2000-XI, § 122. 157
EHRM 12 oktober 1992, Boddaert t. België, ECHR, Ser. A, vol. 235-D, § 35 en EHRM 10 februari 1995,
Alenet de Ribemont t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 308, § 44. 158
EHRM 15 oktober 1999, Humen t. Polen, ECHR 1999, 4, § 43 en § 58. 159
L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen,
Kluwer, 1996, losbl., nr. 32, 12 en M.L.W.M. VIERING, “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een
grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 215. 160
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20 en en G.J.M. CORSTENS, “De rol
van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 447. 161
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 126, 444. 162
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18. Zie bv. EHRM 29 augustus 1997,
Worm t. Oostenrijk, ICJ Reports, 1997-V, § 33 en EHRM 2 oktober 2003, Hennig t. Oostenrijk, § 32. 163
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18 en MEESE, J., “De redelijke
termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 316.
32
ministerie om de vervolging stop te zetten164
en een beslissing tot buitenvervolgingstelling165
.
Het is doorslaggevend dat aan de onzekerheid waarin de verdachte ten aanzien van de
strafvervolging zich bevond een einde is gekomen, ook al bestaat er nog een theoretische kans
op een heropening van de strafprocedure166
. Dit wil zeggen dat indien een beslissing
tussenkomt om de vervolging stop te zetten, er geen automatisch einde is van de termijn,
aangezien die beslissing eerst ter kennis moet worden gebracht aan de betrokkene167
.
Evenwel valt de ‘executiefase’, dit is de tijd die verloopt tussen de eindbeslissing en de
tenuitvoerlegging van de straf, buiten het bereik van de redelijke termijn168
. Beslissingen
betreffende de fase van de uitvoering worden genomen door de strafuitvoeringsrechtbank, een
volwaardige rechtbank die deel uitmaakt van de rechtbank van eerste aanleg. De reden
waarom de executiefase geen deel uitmaakt van de redelijke termijn is simpel. Dit is zo omdat
de strafuitvoeringsrechtbank geen uitspraak doet over de gegrondheid van de tegen de burger
ingestelde strafvordering waardoor artikel 6 EVRM en artikel 14 IVBPR niet van toepassing
zijn op de rechtspleging voor de strafuitvoeringsrechtbank169
. Bijgevolg heeft de
overschrijding van de redelijke termijn zoals vermeld in artikel 6, lid 1 EVRM geen
betrekking op de beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbank170
.
4.3.2. Eindpunt bij heropening van de strafprocedure
28. Een speciaal geval dat relevant is voor het intreden van het eindpunt van de redelijke
termijn komen we tegen bij de heropening van de strafprocedure. In dit geval is het eindpunt
van de redelijke termijn al eens bereikt bij de eerste eindbeslissing, maar wordt de procedure
later opnieuw heropend. De vraag stelt zich dan ook of men enkel rekening moet houden met
het eerste eindpunt voor de berekening van de duur van de redelijke termijn of moet men de
duur van de heropende procedure bij de duur van de eerste procedure bijtellen en bijgevolg de
tweede eindbeslissing als eindpunt beschouwen. Het antwoord hierop is verschillend
naargelang de strafprocedure is heropend naar intern Belgisch recht of dat de strafprocedure is
heropend door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
29. In ons Belgisch rechtsstelsel kan een strafprocedure na een buitenvervolgingstelling
worden heropend op grond van nieuwe bezwaren. In dit geval telt het Europees Hof de tijd die
164
EHRM 23 oktober 2003, S.H.K. t. Bulgarije, § 27. 165
EHRM 19 februari 1991, Maj t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 196, § 12. 166
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18-19 en J. MEESE, Overschrijding
van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18 en MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van
zaken”, NC 2010, 317. Zie EHRM 31 mei 2005, T.K. en S.E. t. Finland, § 26. 167
EHRM 2 maart 2006, Nakhmanovich t. Rusland, § 88-94, onuitg. 168
J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of
mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, nrs. 367-368, 356-358 en M.L.W.M. VIERING, “De redelijke
termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 215. 169
Cass. 10 oktober 2007, P.07.1362.F; Cass. 6 november 2007, P.07.1463.N en Cass. 20 januari 2009,
P.08.1932.N. 170
Y. VAN DEN BERGE, De uitvoering van vrijheidsstraffen, Gent, Larcier, 2009, 23-24.
33
de oorspronkelijke procedure in beslag nam op bij de tijd die de heropende procedure heeft
gekost171
. Hier ligt het eindpunt dus bij de eindbeslissing van de heropende procedure.
30. Anders is de situatie indien de strafprocedure wordt heropend door een veroordelend
arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De mogelijkheid tot heropening
van de strafprocedure na een veroordelend arrest door het Europees Hof werd ingevoerd in
2007172
. Hierdoor kan de vaststelling dat er sprake is geweest van een ernstige schending van
het EVRM leiden tot een nieuw proces173
. Wat precies het gevolg is van een heropening van
een strafprocedure door het Europees Hof werd door het Hof van Cassatie bepaald in een
arrest van 13 april 2010174
. Op te merken valt dat een zaak na een veroordelend arrest door het
Europees Hof heropend wordt nog niet zo vaak voorkomt, maar dat men over het algemeen
verwacht dat het aantal heropeningen zal toenemen, in het bijzonder naar aanleiding van de
rechtspraak van het Europees Hof inzake het recht op bijstand van een advocaat bij het
verhoor. Omdat een procedure voor het Europees Hof meestal redelijk wat tijd in beslag
neemt, is het logisch dat bij een gebeurlijk nieuw proces geoordeeld zal moeten worden over
vrij oude feiten. Het viel dan ook te verwachten dat de overschrijding van de redelijke termijn
in een heropende zaak zou worden opgeworpen175
. Dit gebeurde dan ook in de zaak
Göktepe176
, die het einde betekende van de leer van de automatische toerekening van de
objectieve verzwarende omstandigheden177
. Göktepe werd elf jaar na de eerste veroordeling
opnieuw door het hof van assisen schuldig bevonden wegens deelneming als (mede)dader aan
diefstal met middel van geweld of bedreiging, zonder oogmerk om het slachtoffer te doden,
maar met de dood tot gevolg178
en werd hij bijgevolg andermaal veroordeeld tot dertig jaar
opsluiting179
. In het kader van die tweede procedure voor het hof van assisen was opgeworpen
dat de redelijke termijn ondertussen was overschreden. Het hof van assisen besliste echter dat
er geen sprake was van een overschrijding van de redelijke termijn, waarna de veroordeelde
een voorziening in cassatie instelde. Het Europees Hof veroordeelde België in de zaak
Göktepe omdat het recht op een eerlijk proces werd geschonden in de voorheen gevoerde
procedure omdat het hof van assisen aan de beschuldigden weigerde de vragen te
individualiseren betreffende de verzwarende omstandigheid van doodslag, gepleegd om
diefstal te vergemakkelijken. De duur van de procedure voor het Europees Hof, namelijk zes
jaar, gaf aanleiding tot een klacht over schending van het recht op een eerlijk proces binnen
171
EHRM 30 november 2004, Klyakhin t. Rusland, § 90-91. 172
Zie art. 442bis e.v. Sv., ingevoerd bij wet van 1 april 2007 (BS 9 mei 2007). 173
MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 315. 174
Cass. 13 april 2010, NC 2010, 235-244, concl. eerste Adv. Gen. M. DE SWAEF, NJW 2010, 588, noot A.
VANDERHAEGHEN en T.Strafr. 2010, noot D. VAN DER KELEN. 175
J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 315. 176
EHRM 2 juni 2005, Göktepe t. België, T.Strafr. 2006, 78, noot P. HERBOTS, NJW 2006, 28, RABG 2005,
1465, noot D. VAN DER KELEN en L. GYSELAERS, Rev.dr.pén. 2005, 1247, noot M. NEVE, JLMB 2005, 1556 en
RCJB 2008, 206, noot F. KUTY. 177
D. VAN DER KELEN en L. GYSELAERS, “De objectieve verzwarende omstandigheden: het definitieve einde
van een tijdperk?” (noot onder Cass. 17 juni 2008), RABG 2009, 14-28. 178
Zie art. 468 en art. 474 Sw. 179
Zie hierover D. VAN DER KELEN en L. GYSELAERS, “Göktepe bis met een vleugje Taxquet”, noot onder
assisen West-Vlaanderen 26 november 2009, RABG 2010, 445-453 en D. VAN DER KELEN, “Europees Hof zelf
verantwoordelijk voor overschrijding redelijke termijn! Men maakt regels voor anderen en uitzonderingen voor
zichzelf”, T.Strafr. 2010, 213.
34
een redelijke termijn. In het arrest van 13 april 2010 bepaalde het Hof van Cassatie dat de
Belgische staat, met inbegrip van de nationale gerechtelijke instanties, niet verantwoordelijk
is voor het toezicht op de redelijkheid van de duur van de rechtspleging voor het Europees
Hof voor de Rechten van de Mens. Het Hof van Cassatie stelde het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens voor zijn eigen verantwoordelijkheid180
. Het Hof van Cassatie
preciseerde dit standpunt met de vaststelling dat de nationale gerechtelijke instanties niet
beschikken over mogelijkheden om de vertraging die door de procedure voor het Europees
Hof wordt opgelopen, te vermijden of te beperken, zodat er bij de beoordeling van de
redelijke termijn dan ook geen rekening moet worden gehouden met de duur van de procedure
voor het Europees Hof.
Het eindpunt van de redelijke termijn is dan ook de eindbeslissing van de Belgische rechter.
Het Hof van Cassatie bepaalde in dit arrest wel nog een hypothese waarin het eindpunt van
de redelijke termijn wel gelegd zou worden bij de eindbeslissing van de tweede procedure,
omdat de nationale gerechtelijke instanties zelf verantwoordelijk zouden zijn voor de
vertraging. Meer bepaald zou dit het geval zijn indien de nationale gerechtelijke instanties zelf
een prejudiciële vraag aan een internationaal gerechtshof stellen die niet dienend is voor de
oplossing van het geschil. Dit was in de zaak Göktepe echter helemaal niet aan de orde.
Advocaat-generaal Marc De Swaef koppelt in zijn conclusie het vraagstuk van de redelijke
termijn na een heropening van de strafprocedure aan het feit dat de strafvordering was
uitgeput nadat de eerste veroordeling door het hof van assisen definitief was geworden
ingevolge de afwijzing van het eerste cassatieberoep op 16 februari 1999 en er dus ook geen
sprake was van een lopende verjaring van de strafvordering181
. Die strafvordering herleefde
pas met de beslissing tot heropening op 17 juni 2008, waarna ook de verjaring van de
strafvordering opnieuw een aanvang nam182
.
Dat het eindpunt van de redelijke termijn de eindbeslissing van de nationale gerechtelijke
instantie is, en deze bijgevolg geen rekening moet houden met de duur van de procedure voor
het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, is logisch. Zoals verder wordt besproken, is
het belangrijkste criterium om de redelijke termijn te beoordelen de houding van de
overheid183
. Het zou dan ook maar al te verwonderlijk zijn indien de nationale overheid
verantwoordelijk zou kunnen worden gesteld voor de lange duur van de procedure voor het
Europees Hof voor de Rechten van de Mens184
.
31. De situatie dat een veroordeelde met zijn zaak naar het Europees Hof voor de Rechten van
de Mens gaat en die na een veroordeling door het Europees Hof een nieuw proces krijgt, ook
in onzekerheid heeft geleefd gedurende de periode dat de zaak hangende was voor het
Europees Hof nog niet opgeworpen185
. Dit zou echter in principe wel kunnen, indien die
veroordeelde zich na het tweede proces andermaal tot het Europees Hof richt, maar ditmaal
180
D. VAN DER KELEN, “Europees Hof zelf verantwoordelijk voor overschrijding redelijke termijn! Men maakt
regels voor anderen en uitzonderingen voor zichzelf”, T.Strafr. 2010, 214. 181
MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 316. 182
Cass. 13 april 2010, NC 2010, nrs. 7-8, 241-242, concl. eerste Adv. Gen. DE SWAEF. 183
Zie infra randnr. 43. 184
MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 316. 185
Ibid., 317.
35
omdat de redelijke termijn zou zijn overschreden. Niettegenstaande dit in theorie mogelijk is,
lijkt het zeer onwaarschijnlijk dat het Europees Hof dit standpunt zou onderschrijven, omdat
dit zou betekenen dat dit Europees Hof uitspraak zou moeten doen over de redelijkheid van de
duur van de behandeling van de klacht door het Europees Hof zelf. Desondanks deze
onwaarschijnlijkheid toont deze situatie wel aan dat er aan de mogelijkheid om een nieuw
proces te verkrijgen na een veroordeling door het Europees Hof een nadeel verbonden is, wat
echter niet opweegt tegen de voordelen186
. Waar vroeger een veroordeling door het Europees
Hof voor de Rechten van de Mens voor de betrokkene meer een morele overwinning was, is
heden ten dage de inzet voor deze veel groter, namelijk de mogelijkheid om eventueel een
nieuw proces te krijgen, waarin opnieuw over de schuld zal moeten worden geoordeeld. Door
die grotere inzet neemt ook de mate van onzekerheid toe waarmee men gedurende de
behandeling van de klacht te kampen heeft187
. Het zou dan ook beter zijn moest het Europees
Hof voor de Rechten van de Mens de klachten, die in aanmerking komen voor een heropening
van de strafprocedure na een veroordeling, bij voorrang behandelen. Dit zou dan wel
betekenen dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ook kennis heeft van de
voorwaarden die het interne recht stelt voor een heropening. Niets lijkt zich er overigens tegen
te verzetten dat een klager voor het Europees Hof reeds aangeeft dat hij een rechtsherstel
nastreeft dat erin bestaat een nieuw proces te verkrijgen188
. Dit zou het Europees Hof er
misschien toe kunnen aanzetten in het veroordelend arrest reeds aan te geven dat de
vastgestelde schending ernstig genoeg is om een nieuw proces te verantwoorden189
. Zo is het
opvallend dat het Europees Hof in heel wat arresten, met betrekking tot de problematiek van
het gebrek aan bijstand van een raadsman bij het verhoor zelf, aangeeft dat de beste manier
van herstel erin bestaat dat de verzoeker een nieuw proces zou kunnen genieten, ditmaal wel
in overeenstemming met de vereisten van artikel 6 EVRM190
.
186
MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 317. 187
Ibid. 188
Ibid., voetnoot 10. 189
Vgl. de in artikel 442quinquies Sv. opgesomde gevallen die een heropening kunnen wettigen. Volgens artikel
442quinquies lid 1 Sv. kan het Hof van Cassatie de heropening van de rechtspleging bevelen indien de
veroordeelde partij of de rechthebbenden zeer ernstige nadelige gevolgen blijven ondervinden van de bestreden
beslissing waarover het Europees Hof heeft geoordeeld dat deze strijdig is met het EVRM, en indien deze slechts
door een heropening kunnen worden hersteld. 190
Zie o.a. EHRM 3 november 2009, Mehmet Ali Ayhan t. Turkije, § 37; EHRM 8 december 2009, Savas t.
Turkije, § 58; EHRM 5 januari 2010, Ümit Aydin t. Turkije, § 58 en EHRM 9 februari 2010, Boz t.Turkije, § 49.
Het Europees Hof hecht trouwens veel belang aan de mogelijkheid tot heropening. Zo werd Albanië recent nog
aangemaand om in een mogelijkheid tot heropening te voorzien (EHRM 20 april 2010, Laska en Lika t. Albanië,
§ 77).
36
Hoofdstuk 5: Beoordeling van de redelijke termijn
5.1. Algemeen
32. De redelijke termijn heeft geen vaste duur die altijd geldt voor alle verschillende zaken191
,
dit in tegenstelling tot de verjaring. Het is dus niet mogelijk de duur van de redelijke termijn
om te zetten in een vast aantal maanden of jaren192
. Dit komt doordat de redelijke termijn niet
in abstracto mag worden beoordeeld193
. De beoordeling moet immers gebeuren in concreto,
dus rekening houdend met de gegevens eigen aan iedere zaak194
. Het Hof van Cassatie
volgde ook steeds dit standpunt van een beoordeling in concreto. Zo bepaalde het Hof van
Cassatie in een arrest van 4 oktober 1978195
wat betreft de beoordeling van de concrete
omstandigheden:
“er moet onder meer gelet worden op de aard en de gevolgen van het aan beklaagde ten laste
gelegde misdrijf, op de bescherming die hij gebeurlijk geniet door de korte verjaring…”
In een arrest van 15 april 1980 bepaalde het Hof van Cassatie196
:
“het begrip ‘redelijke termijn’ mag niet in abstracto maar moet wel in het licht van de
gegevens van iedere zaak beoordeeld worden, rekening houdend met de belangen van de
verdachte eensdeels en de ernst van de onderzochte feiten en de moeilijkheden van het
onderzoek andersdeels.”
33. Bijgevolg is de beoordeling over het al dan niet redelijke karakter van de termijn een
feitenkwestie die in elke zaak afzonderlijk moet worden onderzocht en die als zodanig
ontsnapt aan de controle van het Hof van Cassatie197
. Een belangrijk gevolg hiervan is dan
ook dat het Hof van Cassatie niet bevoegd is om kennis te nemen van een middel met
betrekking tot de overschrijding van de redelijke termijn, indien dit niet eerst aan de
191
A. KOHL, “Implications de l’article 6 de la Convention européenne des droits de l’homme en procédure
pénale”, JT 1988, 438 en G. KIRSCHEN, “Sur la durée raisonnable d’une procédure pénale”, JT 1990, 637. 192
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 193
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 791; J. MEESE,
Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 19 en P. LAMBERT, “Les notions de délai
raisonnable dans la jurisprudence de la Cour Européenne des droits de l’Homme”, RTDH 1991, 14. Zie bv.
Antwerpen 19 december 1984, RW 1985-86, 323. 194
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 791 en J.
ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2. Zie o.a. EHRM 28 juli
1978, König t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 27, § 99; EHRM 6 mei 1981, Buchholz t. Duitsland, ECHR, Ser.
A, vol. 42, § 49; EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 80 en EHRM 10 december
1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 56. 195
Cass. 4 oktober 1978, Pas. 1978, 153. 196
Cass. 11 september 1985, Arr.Cass. 1985-86, 30; Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535 en Cass. 9
december 1986, Arr.Cass. 1986-87, 474. 197
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382 en J. MEESE, Overschrijding van de redelijke
termijn, Gent, Larcier, 2008, 20. Zie Cass. 20 maart 1972, Pas. 1972, I, 677.
37
feitenrechter is voorgelegd198
. De overschrijding van de redelijke termijn kan dus niet voor de
eerste maal voor het Hof van Cassatie worden opgeworpen199
. Niettegenstaande het hier
bovenvermelde, is het Hof van Cassatie wel bevoegd om na te gaan of de feitenrechter uit de
gegevens die hij vaststelt, wettig heeft kunnen afleiden dat de redelijke termijn al dan niet is
overschreden200
.
34. Hoewel het vrij logisch is dat de beoordeling van de redelijke termijn in concreto moet
worden beoordeeld, dient er toch voor te worden gewaarschuwd dat de regel van de redelijke
termijn niet wordt uitgehold door gebruik te maken van al te ruime en gemakkelijke
interpretaties201
. Zo zou ten onrechte de neiging kunnen ontstaan om allerlei excuses te
zoeken om te besluiten dat de termijn toch nog redelijk was. Zo is bijvoorbeeld ‘de prioriteit
voor dringender zaken’ geen geldige verontschuldiging. Dit komt doordat de noodzaak van
prioriteit voor dringender zaken het gevolg is van een al jarenlang bestaande en nog
toenemende belasting.
35. Het feit dat bij de beoordeling van de redelijke termijn met alle elementen eigen aan elke
zaak rekening moet worden gehouden, heeft als logische gevolg dat het mogelijk is dat de
redelijke termijn in een bepaalde zaak voor de ene verdachte overschreden is en voor een
andere verdachte in diezelfde zaak dan weer niet202
. Dit komt doordat het bijvoorbeeld
eventueel mogelijk is dat de ene verdachte sneller dan de andere verdachte op de hoogte is
van de strafvervolging of dat de ene dilatoire technieken heeft aangewend en de andere niet.
5.2. Criteria
36. Zoals reeds eerder vermeld heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens geen
vaste termijn bepaald voor de redelijke termijn. Wel heeft het Europees Hof enkele criteria
gecreëerd om de redelijkheid van de termijn te kunnen beoordelen203
. Dit heeft het Hof
ontwikkeld in meerdere arresten, meerbepaald in de arresten Wemhoff204
, Neumeister205
en
Ringeisen206
, die allen betrekking hadden op ingewikkelde financiële misdrijven, met
beschuldigingen van oplichting, belastingsontduiking, woekerintresten en bedrieglijke
198
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 199
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20. Zie Cass. 9 juni 1987, Arr.Cass.
1986-87, 1359 en Cass. 18 februari 1998, Rev.dr.pén. 1998, 908. 200
Cass. 12 april 2000, Arr.Cass. 2000, 781, RW 2001-02, 306, noot B. DE SMEDT, en R.Cass. 2001, 192, noot
Ph. TRAEST en P. VAN CAENEGEM. 201
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 795. 202
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20. Zie Cass. 31 mei 1995, Arr.Cass.
1995, 545 en R.Cass. 1996, 97, noot F. D’HONT. 203
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 204
EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 20. 205
EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, § 21. 206
EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 13, § 110.
38
bankbreuk207
. Een duidelijke formulering van alle verschillende criteria verwoordde het
Europees Hof voor de eerste keer in het arrest König208
:
“When enquiring into the reasonableness of the duration of criminal proceedings, the court
has had regarded inter alia to the complexity of the case, to the applicant’s conduct and to the
manner in which the matter was dealt with by the administrative and judicial authorities”.
Hieruit kan men dus afleiden dat het Europees Hof bij de beoordeling van de redelijke termijn
rekening houdt met hoofdzakelijk drie criteria, met name de complexiteit van de zaak, de
houding van de verdachte en de houding van de gerechtelijke autoriteiten. Ook onze hoven en
rechtbanken passen deze criteria toe wanneer zij oordelen of de strafvervolging al dan niet
binnen een redelijke termijn heeft plaatsgevonden209
. Er moet hier wel nog aan toegevoegd
worden dat deze drie criteria niet limitatief zijn210
en er dus eventueel nog rekening kan
gehouden worden met andere criteria als het Europees Hof dit nodig acht211
.
5.2.1. Complexiteit van de zaak
37. Het eerste criterium dat zal besproken worden, is de ingewikkeldheid of de complexiteit
van de zaak. Het is logisch dat naarmate een bepaalde strafzaak meer complex wordt, deze
strafzaak ook meer tijd in beslag zal en mag nemen vooraleer de redelijke termijn wordt
overschreden212
. Door de complexiteit is er immers meer tijd nodig om de strafzaak af te
handelen. Is daarentegen het dossier van de strafzaak eenvoudig, dan moet de zaak ook
relatief vlug worden afgehandeld en zal bijgevolg de redelijke termijn in die zaak een stuk
lager liggen dan bij een ingewikkelde zaak213
. Het is nu eenmaal logisch dat bijvoorbeeld een
fietsdiefstal sneller kan worden berecht dan een aanzienlijke bedrieglijke bankbreuk die heel
wat meer onderzoeksdaden vergt214
.
Aangezien de beoordeling van de complexiteit van een strafzaak een feitenkwestie is, kan er
uiteraard geen algemene definitie van complexe strafzaken worden gegeven215
. Bijgevolg zijn
207
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 208
EHRM 28 juli 1978, König t. Duitsland, ECHR, Series A, vol. 27, § 99. 209
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 210
M.L.W.M. VIERING, “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende
inventarisatie”, RM Themis 1987, 216 en G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM
Themis 1986, 447. 211
Zie infra randr. 46. 212
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 21 en L. DECLERCQ, “De redelijke
termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van
de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september
1988”, RW 1988-89, 382-383. 213
EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 58; EHRM 19 februari 1991,
Colacioppo t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197, § 15 en EHRM 19 februari 1991, Motta t. Italië, ECHR, Ser. A,
vol. 195, § 17. 214
. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel,
Antwerpen, Kluwer, 1991, 122. 215
P. VAN DIJK en G.J.H. VAN HOOF, De Europese Conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi
Libri, 1982, 446.
39
er veel elementen in een bepaald dossier die er voor kunnen zorgen dat een strafzaak complex
wordt. Enkele voorbeelden zijn de aard van de misdrijven216
, het aantal verdachten217
of
getuigen218
, de eventuele internationale context van de misdrijven219
, de tussenkomst van
andere personen in de zaak220
, het feit dat er lopende het onderzoek bijkomende feiten aan de
beklaagde worden ten laste gelegd221
, enzovoort. Zo stelde het hof van beroep te Gent in een
arrest van 24 juni 1986, waarvan de feiten betrekking hadden op onder meer de verkoop van
hormonale producten aan veekwekers, dat ze rekening hielden met de volgende elementen om
de complexiteit van de zaak te beoordelen222
:
“Zowel het verhoor van een groot aantal personen als de genomen maatregelen van
plaatsbezoek, huiszoekingen, beslag op dieren, het nemen van monsters en de daaropvolgende
laboratoriumverrichtingen tonen aan dat het onderzoek in deze zaak zeer uitgebreid was. Het
aantal beklaagden (15 in totaal) in dezelfde zaak alsmede de aard en de zwaarwichtigheid
van de diverse tenlasteleggingen zoals vermeld in de dagvaarding zijn van die aard dat een
grondig en nauwgezet onderzoek noodzakelijk voorkwam. De vele afgeleverde
aanhoudingsmandaten alsmede de uitvoerige behandeling der zaak voor de onderzoeks- en
vonnisgerechten bewijzen tevens de omvangrijkheid van de zaak”.
Uiteindelijk besloot het hof van beroep, aangezien het ging om een erg complexe zaak, dat de
redelijke termijn in casu niet was overschreden.
Ook in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn verschillende
voorbeelden te vinden van strafzaken waarin het Europees Hof oordeelde dat de redelijke
termijn niet overschreden is omdat de complexiteit van de zaak een langere termijn
verantwoordde. Zo oordeelde het Europees Hof in de zaak Boddaert223
dat een termijn van
zes jaar en drie maanden redelijk was aangezien het om een zeer ingewikkelde moordzaak
ging doordat er twee verschillende dossiers gelijktijdig moesten worden behandeld. Het
Europees Hof kon zich verzoenen met de reden dat het wachten op het resultaat van het ene
onderzoek tegen een andere verdachte noodzakelijk was. Bovendien voegde het Europees Hof
er nog aan toe dat artikel 6, lid 1 EVRM niet alleen het recht op een behandeling van zijn zaak
binnen een redelijke termijn waarborgt, maar ook het meer algemene principe van behoorlijke
rechtsbedeling. Hier was het Europees Hof dan ook van oordeel dat de Belgische
gerechtelijke overheden een redelijke afweging tussen beide beginselen hadden gemaakt.
216
Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Triggiani t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197-B, § 17; EHRM 25 februari
1993, Dobbertin t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 256-D, § 42 en EHRM 11 december 2003, Girdauskas t.
Litouwen, § 27. 217
Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Angelucci t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 196, § 15; EHRM 4 juli 2002, Del
Federico t. Italië, ICJ Reports, § 21 en EHRM 22 juni 2004, Ahmet Koc t. Turkije, § 25. 218
EHRM 27 februari 1992, Andreucci t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 228-G, § 17 en EHRM 28 maart 2002,
Klamecki t. Polen, § 89. 219
DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen,
Kluwer, 1991, 122 en A. KOHL, “Implications de l’article 6 de la Convention européenne des Droits de l’homme,
en procédure pénale”, JT 1988, 433. 220
EHRM 27 februari 1992, Manieri t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 229-D, § 18. 221
EHRM 31 juli 2000, Barfuss t. Tsjechië, § 80. 222
Hof Gent 24 juni 1986, nr. 58013, onuitg. 223
EHRM 12 oktober 1992, Boddaert t. België, ECHR, Ser. A, vol. 235, § 37-38.
40
Bovendien kan de complexiteit van de strafzaak betrekking hebben op zowel feitelijke als
juridische elementen224
. Zo kan bijvoorbeeld de juridische complexiteit van een strafzaak
worden afgeleid uit de ingewikkeldheid van de rechtsvragen, of kan dit het gevolg zijn van
verschillende tussengeschillen die door één van de partijen of door meerdere partijen worden
opgeworpen225
.
38. Velen zouden kunnen denken dat met het feit dat een complexe zaak een langere termijn
verantwoordt alvorens de redelijke termijn overschreden is, er een analogie te vinden is met
het gegeven dat de verjaringstermijnen ook langer zijn naarmate de ten laste gelegde
misdrijven ernstiger zijn226
. Het lijkt op het eerste zicht inderdaad logisch: daar waar de meer
ernstige misdrijven ingewikkelder zijn en dus meer tijd vergen, zijn de minder ernstige
misdrijven eenvoudiger en vragen ze dus minder tijd om af te wikkelen227
. In veel gevallen
zal dit wel zo zijn, maar dit is echter zeker en vast niet steeds het geval. Soms is het namelijk
zo dat een misdaad veel makkelijker op te lossen is dan een wanbedrijf. Hierdoor is het
mogelijk dat bij een wanbedrijf, betreffende de redelijke termijn, een langere periode
geoorloofd is dan voor een misdaad.
39. Het is wel zeer belangrijk om in het achterhoofd te houden dat, hoewel een strafzaak door
het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zeer complex wordt bevonden, dit nog niet
betekent dat de strafprocedure eindeloos mag blijven duren228
. Een strafdossier mag dan nog
zo ingewikkeld zijn, ook hier geldt uiteindelijk de vereiste van een behandeling binnen een
redelijke termijn. Ook bij zeer ingewikkelde strafzaken is er een bepaald tijdstip waarop de
overschrijding van de redelijke termijn zal plaatsvinden229
.
Hieruit kan men afleiden dat voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de
complexiteit of de ingewikkeldheid van de zaak allesbehalve een doorslaggevend argument is
bij de beoordeling van de redelijke termijn230
. Hoewel er verschillende zaken zijn waarin het
Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalt dat de redelijke termijn niet overschreden
is omwille van de complexiteit van de zaak, zijn er minstens evenveel zaken waarin het
Europees Hof stelt dat de redelijke termijn, ondanks de grote complexiteit, toch overschreden
is. Er zijn hieromtrent een paar zaken die hiervan een goede illustratie van geven. Zo is er de
224
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. Zie o.a. EHRM 27 oktober 1994, Katte Klitsche de
la Grange t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 293-B, § 52 en EHRM 8 juli 2004, Vachev t. Bulgarije, § 88. 225
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 21. 226
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 102, 431. 227
DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen,
Kluwer, 1991, 122. 228
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 22. 229
EHRM 10 juni 2003, Ramazanoglu t. Turkije, § 24, waarin over een periode van twintig jaar (waarvan zestien
jaar binnen de bevoegdheid ratione temporis van het Europees Hof) gezegd wordt: “this is an excessively long
period which cannot be justified with reference to considerations of complexity”. 230
S. TRECHSEL, Human Rights in Criminal Proceedings, New York, Oxford University Press, 2005, 145, waar
de vraag of de zaak al dan niet complex is als “entirely irrelevant” wordt beschouwd. Het is inderdaad de vraag
hoe de zaak door de overheid werd aangepakt, die bij de besluitvorming van het Europees Hof centraal staat.
41
zaak Ferrantelli en Santangelo231
. Hier werden de betrokkenen pas na zestien jaar veroordeeld
in een moeilijke moordzaak, waarvan de complexiteit ook door het Europees Hof was erkend.
Desondanks de complexiteit, bepaalde het Europees Hof dat de redelijke termijn overschreden
was door de excessief lange duur van de procedure en dat de ingewikkeldheid deze duur niet
kon verantwoorden:
“an excessively long period that cannot be justified with reference to considerations of
complexity”.
De zaak Vachev werd door het Europees Hof zowel feitelijk als juridisch complex
bevonden232
. Hier verliep er vijf jaar en negen maanden voordat de zaak voor het Europees
Hof kwam. Geheel deze periode bevond de zaak zich in de fase van het vooronderzoek. Ook
al was de zaak complex, toch oordeelde het Europees Hof dat het tijdsverloop excessief was.
Ook het vooronderzoek mag dus ondanks de complexiteit van de zaak niet onredelijke lang
duren:
“even taking into account the fact that the case was legally and factually complex, such a
time-span appears excessive”.
Ook kan de zaak Stratégies et Communications et Dumoulin nog vermeld worden. Eveneens
bevond de strafprocedure zich nog in de fase van het vooronderzoek toen het Europees Hof
uitspraak deed. De duur van het vooronderzoek bedroeg dan reeds zes jaar en twee maanden.
Ook hier bepaalde het Europees Hof dat een onderzoek dat reeds meer dan zes jaar
aansleepte, niet kan worden verantwoord door de complexiteit van de zaak233
.
5.1.2. Houding van de verdachte
40. Als tweede criterium die gebruikt wordt bij de beoordeling van de redelijke termijn wordt
hier de houding van de verdachte tijdens het geding besproken. Het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens heeft namelijk in meerdere arresten234
beslist dat het recht op een snelle
berechting van een strafzaak in grote mate afhankelijk is van de houding van de verdachte
zelf235
. Medewerking van de verdachte kan bijvoorbeeld blijken uit het feit dat hij direct heeft
bekend of dat hij meteen alle inlichtingen heeft gegeven die van hem konden worden
verwacht. Daar waar de verdachte door zijn medewerking er voor zorgt dat de strafzaak
sneller kan afgehandeld worden en bijgevolg de redelijke termijn korter is, kan anderzijds de
verdachte door zijn houding er ook voor zorgen dat de duur van de strafzaak verlengd wordt
en er bijgevolg een langere periode zal moeten verlopen alvorens de redelijke termijn
overschreden wordt. Enkele voorbeelden hiervan zijn het aanvragen van een getuigenverhoor
of een deskundigenonderzoek, het niet tijdig concluderen, het meermaals laten uitstellen van
231
EHRM 7 augustus 1996, Ferrantelli en Santangelo t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 1996-III. 232
EHRM 8 juli 2004, Vachev t. Bulgarije, § 88. 233
EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België, ECHR 2002, 82, § 46. 234
EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 27, § 110; EHRM 28 juni 1978, König t.
Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 27, § 103; EHRM 6 mei 1981, Buchholz t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 42, §
56, 59 en 63 en EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 82. 235
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383.
42
de zaak of het aanwenden van allerlei dilatoire middelen236
. Hiervoor dient de verdachte zelf
de nadelige gevolgen te dragen237
. Dit nadeel is dan het feit dat doordat de houding van de
verdachte zelf de oorzaak is dat een strafprocedure langer aansleept, deze verdachte veel
minder snel beroep zal kunnen doen op de schending van het recht op een behandeling van
zijn strafzaak binnen een redelijke termijn238
.
Wel is het belangrijk om te weten dat artikel 6, lid 1 EVRM echter niet vereist dat de
verdachte een actieve medewerking verleent aan de justitiële autoriteiten die hem
vervolgen239
. Ook is dit het geval als hierdoor het onderzoek in ruime mate wordt
vertraagd240
. Dit wordt verklaard door het feit dat de verdachte zijn verdediging mag
organiseren zoals hij dat zelf wil en bijgevolg ook kan gebruik maken van zijn zwijgrecht241
.
Ook mag hij steeds blijven ontkennen dat hij iets met het misdrijf te maken heeft242
.
41. Misschien wel het belangrijkste en het meest voorkomende hieromtrent is het gegeven dat
het niet aan de verdachte kan verweten worden dat hij gebruik maakt van zijn recht om een
rechtsmiddel in zijn strafzaak te gebruiken om zo zijn recht van verdediging ten volle uit te
oefenen, tenzij dit gebeurt met de enkele bedoeling om de verdere rechtsgang te blokkeren. Er
moet aldus een onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds het recht voor een beklaagde
om zijn recht van verdediging volledig uit te oefenen en anderzijds het feit dat de beklaagde
niet kan geschaad zijn door de verlenging van de strafprocedure die daarvan het gevolg is243
.
Dit werd zeer duidelijk bepaald door het Hof van Cassatie in een arrest van 18 oktober
2011244
. Het betrof hier een zaak waarin de beklaagde de overschrijding van de redelijke
termijn aanvoerde omdat de zaak reeds lang aansleepte, wat te wijten was aan het feit dat de
beklaagde met gedeeltelijk succes rechtsmiddelen aanwende. Het Hof van Cassatie bepaalde
echter dat dit niet noodzakelijk voor gevolg had dat de termijn van berechting hierdoor
onredelijke lang wordt. Het feit dat die rechtsmiddelen gedeeltelijk met succes werden
aangewend belet volgens het Hof van Cassatie namelijk niet dat de feitenrechter, zonder het
recht van verdediging te schenden, kan vaststellen dat het uiteindelijk beoogde resultaat van
236
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. 237
Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 65, conlusie E. KRINGS: “Il est certain que si l’accusé met lui-même
toutes espèces d’entraves à l’instruction et au jugement de sa cause, il serait mal venu à se plaindre du temps qui
s’écoule”. 238
Cass. 7 juni 1995, Arr.Cass. 1995, 570, R.W. 1995-96, 1086, met noot M. GELDERS en Rev.dr.pén. 1996, 200. 239
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383; J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn,
Gent, Larcier, 2008, 24 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, R.W. 1998-
99, 2. Zie o.a. EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 82; EHRM 13 januari 2004,
Németh t. Hongarije, § 29 en Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986, RW 2000-01, 125, met noot W. MAHIEU,
T.Strafr. 2000, 100, noot J. ROZIE, en JLMB 2000, 502, noot F. KUTY. 240
F. KUTY, “Dépassement du délai raisonnable et préjudice de prévenu”, noot onder Cass. 29 juni 1999, JLMB
2000, nr. 6, 509. 241
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 24. 242
EHRM 23 september 1998, I.A. t. Frankrijk, ICJ Reports 1998-VII, § 122. 243
B. MAES, noot onder Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 35. 244
Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 33-35.
43
de aangewende rechtsmiddelen erin bestond de rechtsgang te vertragen. Belangrijk is dus dat
het Hof van Cassatie stelt dat niet het feit dat een beklaagde zijn recht van verdediging ten
volle uitoefent hem mag worden aangerekend, maar dat hij wat betreft de duur van de
strafprocedure daarvan wel de gevolgen moet dragen245
.
In tegenstelling tot het Hof van Cassatie lijkt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
echter minder streng hieromtrent. Het Europees Hof stelt namelijk dat het niet aan de
beklaagde kan worden verweten dat hij alle rechtsmiddelen uitput, ook al wordt hierdoor de
duur van de strafprocedure langer246
. Zo stelde het Europees Hof dat vertragingen die het
gevolg zijn van pogingen van de verdachte om de dagvaarding nietig te verklaring niet mogen
worden aangegrepen om een lange procesduur te rechtvaardigen, tenminste als het verzoek tot
nietigverklaring opgenomen is in het wettelijk arsenaal van rechtsmiddelen247
.
Desondanks deze visie houdt het Europees Hof wel rekening met het feit dat bepaalde
vertragingen niet aan de staat kunnen worden toegeschreven248
. Er zijn namelijk verschillende
soorten vertragingen die niet de verantwoordelijkheid van de staat zijn, maar die te wijten zijn
aan de verdachte. Bijgevolg zal de verdachte zich hier niet op de vereiste van de redelijke
termijn kunnen beroepen en moet er met deze vertragingen geen rekening gehouden
worden249
. Voorbeelden hiervan zijn het feit dat de beklaagde tijdens de strafprocedure
plotseling van strategie wijzigt250
, een vertraging wegens hongerstaking251
, het afwezig
blijven op de inleidende terechtzitting252
of wanneer de verdachte er in slaagt te ontsnappen.
In dit laatste geval wordt dan met de duur van zijn afwezigheid rekening gehouden bij de
beoordeling van de redelijke termijn253
. De beklaagde is normaal gezien ook verantwoordelijk
voor de vertragingen die het gevolg zijn van acties die door zijn advocaat worden genomen254
.
Dit is echter niet steeds zo. In de zaak Manzoni bijvoorbeeld werd niet aanvaard dat de
beklaagde verantwoordelijk was voor het trage verloop van het proces, hoewel was gebleken
dat een aantal zittingen moesten worden verdaagd omdat de advocaat van de beklaagde op de
afgesproken datum niet kon aanwezig zijn255
.
42. Net zoals reeds eerder bepaald is bij complexe zaken, betekent het feit dat de beklaagde
zelf verantwoordelijk is voor de vertraging van de strafprocedure, nog niet dat een zaak
eindeloos mag duren en er bijgevolg geen overschrijding meer kan zijn van de redelijke
245
B. MAES, noot onder Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 35. 246
EHRM 31 maart 1998, Reinhardt en Slimane-Kaïd t. Frankrijk, ICJ Reports 1998-II, § 99 en EHRM 7
november 2006, Holomiov t. Moldavië, § 143. 247
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 133, 448. Zie EHRM 12
mei 1999, Ledonne t. Italië, ICJ Reports 1999. 248
Zie bv. EHRM 14 mei 2002, Georgiadis t. Cyprus, § 43. 249
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 132, 447. 250
EHRM 31 juli 2000, Barfuss t. Tsjechië, § 81. 251
EHRM 21 december 2000, Jablonski t. Polen, § 104. 252
EHRM 27 februari 1992, Idrocalice t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 229-F. 253
EHRM 19 februari 1991, Girolami t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 196-E, § 13. 254
EHRM 14 oktober 2004, Pedersen t. Denemarken, § 40. 255
EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië.
44
termijn256
. Meestal is het Europees Hof van oordeel dat de vertraging niet substantieel is, of
dat hierdoor de totale duur van het onderzoek niet kan verantwoord worden. Bijgevolg moet
er een causaal verband zijn tussen het gebrek aan medewerking of de obstructieve houding
van de beklaagde en de vertraging van het strafproces257
. Het is dus duidelijk dat de houding
van de verdachte voor de beoordeling van de redelijke termijn voor het Europees Hof
allesbehalve een doorslaggevend criterium is.
5.1.3. Handelswijze van de gerechtelijke autoriteiten
43. Met de bespreking van dit derde criterium zijn we aangekomen bij veruit het belangrijkste
bij de beoordeling van de redelijke termijn258
. De gerechtelijke autoriteiten hebben als taak
ervoor te zorgen dat de strafvervolgingen met spoed worden afgehandeld en dat alle
maatregelen worden genomen om duidelijkheid te brengen omtrent de gegrondheid van een
beschuldiging259
. Hierdoor is het ook maar logisch dat de gerechtelijke autoriteiten niet zelf
verantwoordelijk mogen zijn voor een vertraging. Daardoor kan het nut van sommige
onderzoeksverrichtingen en de tijd die hiervoor nodig is, in overweging worden genomen bij
de beoordeling van de redelijke termijn.
Het is echter vooral het bestaan van periodes van inactiviteit, lange periodes waarin er weinig
tot niets gebeurt, dat de aandacht krijgt van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Door het Europees Hof wordt namelijk steeds tot de onredelijkheid van de termijn besloten,
indien de gerechtelijke autoriteiten gedurende één of meer periodes stil hebben gezeten260
. Zo
stelde het Europees Hof in de zaak Corigliano vast dat tijdens het vooronderzoek gedurende
twee perioden van dertien en veertien maanden geen belangrijke onderzoeksdaden werden
gesteld. Voor die twee vertragingen had de Italiaanse regering geen verklaring gegeven,
waardoor op grond hiervan het Europees Hof oordeelde dat de zaak onredelijk lang had
aangesleept261
. Ook in de zaak Bunkate kwam het Europees Hof tot dezelfde vaststelling
omdat de periode tussen het instellen van het cassatieberoep en het moment waarop de
stukken op de griffie van de Hoge Raad binnenkwamen vijftien maanden bedroeg, zonder dat
voor die vertraging een afdoende reden kon worden gegeven262
.
Volgens het Europees Hof mag een zaak dan nog zo complex zijn of mag een vertraging te
wijten zijn aan de verdachte, een langdurig stilzitten van de gerechtelijke autoriteiten valt
nooit te rechtvaardigen263
.
256
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 25. 257
Ibid. 258
Ibid., 26. 259
L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof
van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 384. 260
Ibid. 261
EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57. 262
EHRM 26 mei 1993, Bunkate t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-B, § 23. 263
Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 195-B, § 18 en EHRM 19 februari
1991, Ficara t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197, § 17.
45
Om de houding van de gerechtelijke autoriteiten te beoordelen wordt door het Europees Hof
zowel gelet op het proces in zijn geheel als op de afzonderlijke fases binnen de procedure264
.
Periodes van inactiviteit kunnen zich namelijk in verschillende fases van het strafproces
voordoen. Bijgevolg is het mogelijk dat de zaak in zijn geheel binnen een redelijke termijn is
afgerond, maar dat gedurende één of meerdere fases in de procedure de zaak onnodig lang
heeft stilgelegen en dat dit dan leidt tot een schending van het recht op een berechting binnen
een redelijke termijn265
. Het is ook mogelijk dat de periode van inactiviteit zo extreem is dat
het Europees Hof stelt dat die termijn alleen al voldoende is voor een overschrijding van de
redelijke termijn. Zo stelde het Europees Hof in de zaak Ferrarin vast dat een periode van vier
jaar en elf maanden was verstreken tussen het ogenblik waarop de verzoeker hoger beroep
had aangetekend tegen zijn veroordeling en de behandeling van de zaak in graad van beroep.
Dit was voor het Europees Hof reeds voldoende om de overschrijding van de redelijke termijn
vast te stellen266
.
Desondanks het Europees Hof veel aandacht heeft voor periodes van inactiviteit, is dergelijke
periode echter niet noodzakelijk voor een overschrijding van de redelijke termijn. Hierboven
werd al bepaald dat het Europees Hof let op de houding van de gerechtelijke autoriteiten met
betrekking tot zowel het proces in zijn geheel als op de afzonderlijke fases. Hierdoor is het
dus ook mogelijk dat, desondanks de verschillende onderzoeksdaden en processtadia elkaar
opvolgen zonder dat er enige stilstand is, de totale duur van de strafprocedure niet te
verantwoorden is of dat er buitensporig veel tijd is besteed aan één bepaalde onderzoeksdaad
of procedure267
.
44. Een veelgebruikt excuus door de nationale staten om de lange duur van een strafzaak te
verantwoorden, is het feit dat het moeilijk is voor de gerechtelijke autoriteiten om een
berechting binnen een redelijke termijn te garanderen, aangezien de gerechtelijke autoriteiten
overbelast zijn268
. De werklast van de gerechtelijke autoriteiten wordt dus heel vaak gebruikt
als verweermiddel voor het Europees Hof. Terecht stelt het Europees Hof dat een blijvende en
structurele overbelasting een onverschoonbare vertraging vanwege de nationale staat is269
en
dit niet ten nadele van een rechtsonderhorige mag uitvallen270
. Bijgevolg houdt het Hof
hiermee geen rekening. Dit is terecht omdat het uitgangspunt van artikel 6, lid 1 EVRM net is
dat de lidstaten hun rechtssysteem zo moeten organiseren dat er binnen een redelijke termijn
recht kan worden gesproken271
. Daar waar het Europees Hof bij een blijvende overbelasting
steeds oordeelt dat dit geen geldige reden is voor een lange procesduur, toont dit Hof
264
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 128, 445. 265
J. NIJBOER en C. CLEIREN, Strafvordering. Tekst & Commentaar, Deventer, Kluwer, 2007, 1269. 266
EHRM 5 september 2001, Ferrarin t. Italië, § 26. 267
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 27. 268
W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 582. 269
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 800. 270
EHRM 23 oktober 1990, Moreira de Azevedo t. Portugal, ECHR, Ser. A, vol. 189, § 74. 271
E. BREMS, “Conflicten van mensenrechten: het recht op een eerlijk proces (art. 6 E.V.R.M.)” in P. TAELMAN,
B. DE SMET, Ph. TRAEST, K. WAGNER, S. LUST, G. DEBERSAQUES, Ph. THION, S. MOSSELMANS, K. PITEUS, E.
BREMS, I. VEROUGSTRAETE, J. LAENENS, K. BROECKX, D. D’HOOGHE, M. GELDERS en K. GEENS (eds)., Goed
procesrecht, goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 416.
46
daarentegen wel enig begrip voor een tijdelijke en voorbijgaande overbelasting, indien er
zonder uitstel maatregelen worden genomen om aan deze uitzonderlijke situatie het hoofd te
bieden272
. Hoewel dit theoretisch mogelijk is, werd echter nog nooit op grond daarvan in
strafzaken aangenomen dat de redelijke termijn niet is overschreden, omdat niet kon worden
aangetoond dat efficiënte maatregelen werden genomen om de overbelasting van de
gerechtelijke autoriteiten tegen te gaan273
.
45. Om de redelijkheid van de termijn te beoordelen mag men zich echter niet blindstaren op
wat de politie en de onderzoekende magistraten zelf hebben ondernomen. Vertragingen die te
wijten zijn aan externe medewerkers, zoals gerechtsdeskundigen, kunnen ook aan de
gerechtelijke autoriteiten worden toegerekend274
. Die gerechtelijke autoriteiten kunnen dus
ernstige vertragingen niet verantwoorden door het feit dat een gerechtskundige heel veel tijd
nodig had voor het uitvoeren van een expertise. Het Europees Hof stelt namelijk dat een
gerechtsdeskundige opereert in het kader van een gerechtelijke procedure, waardoor de
rechter verantwoordelijk blijft voor het toezicht op de redelijkheid van de duur van de
procedure275
. Doordat de verantwoordelijkheid bij de gerechtelijke overheden ligt, moeten
deze dan ook de deskundigen ertoe aansporen hun conclusies tijdig in te dienen. Dit kan
bijvoorbeeld door het verminderen van hun honorarium in geval van nalatigheid276
.
Heel af en toe zijn vertragingen in de procedure te wijten aan een staking van de advocatuur.
Het Europees Hof heeft geoordeeld dat de nationale staat niet verantwoordelijk is voor de
duur van de staking. Dit is wel zo voor de periode tussen het einde van de staking en het
hervatten van de zaak277
.
Heel uitzonderlijk beroept de staat zich ook op overmacht om de lange duur van de procedure
te verantwoorden278
. Een goed voorbeeld hiervan is de zaak Arvelakis. Daarin stelde de
Griekse overheid dat er een brand was in de kantoren van het openbaar ministerie, waardoor
het dossier opnieuw moest worden samengesteld. Dit werd echter niet door het Europees Hof
aanvaard. Dit kwam doordat de brand pas twintig maanden nadat de beklaagde in eerste
aanleg was veroordeeld plaatsvond, terwijl er tussen die veroordeling en de behandeling in
graad van beroep een tijdspanne van twee jaar verliep279
. Er is ook sprake van overmacht
wanneer het gerecht geen drukkingsmiddelen kan aanwenden om vertragingen te voorkomen.
272
W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 582 en L.
DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees
Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van
beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. Zie EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t.
Zwitserland, ECHR, Ser. A, vol. 66, § 29. “nonetheless, a temporary backlog of business does not involve
liability on the part of the Contracting States provided that they take, with the requisite promptness, remedial
action to deal with an exceptional situation of this kind”. 273
EHRM 8 februari 2000, Majaric t. Slovenië. 274
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 130, 446. Zie EHRM 27
februari 1992, Compania Ponco Luma t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 231-E. 275
EHRM 26 februari 1993, Billi t. Italië, ICJ Reports 1993, vol. 257-G, § 19. 276
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 130, 446. 277
Zie o.a. EHRM 26 april 2001, Arganese t. Italië, § 22 en EHRM 26 april 2001, F.C. t. Italië, § 31. 278
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 29. 279
EHRM 12 april 2001, Arvelakis t. Griekenland, § 25.
47
In dit geval kan een periode van inactiviteit niet worden gebruikt om de duur onredelijk te
verklaren280
. Zo zijn de gerechtelijke autoriteiten bijvoorbeeld niet verantwoordelijk voor
vertragingen die te maken hebben met opsporingen in het buitenland, omdat enkel instanties
van de aangezochte staat bewijs mogen verzamelen281
. Louter organisatorische problemen
kunnen echter niet als overmacht worden beschouwd. Zo is een vertraging die het gevolg is
van het feit dat een rechter is vervangen, de verantwoordelijkheid van de staat282
.
5.1.4. Bijkomstige criteria
46. Niettegenstaande de drie hierboven beschreven criteria veruit de belangrijkste zijn voor
het Europees Hof bij de beoordeling van de redelijke termijn, houdt dit Hof in heel wat zaken
ook rekening met het criterium van het belang van de zaak voor de betrokkene. Het Europees
Hof houdt rekening met zowel de geldelijke, de strafrechtelijke en de morele inzet van het
geschil283
. Met andere woorden rust op de gerechtelijke autoriteiten de plicht tot bespoedigen
van de voortgang van een procedure in evenredigheid tot de ernst van de inzet voor de
betrokkene284
. Er moet wel over gewaakt worden dat er niet te veel nadruk wordt gelegd op
het criterium van het belang van de zaak voor de betrokkene. De regel van de redelijke
termijn moet namelijk voor zowel grote als kleine, voor belangrijke als minder belangrijke
zaken gelden. Niettegenstaande de druk op de mens weliswaar minder groot is in een zaak
betreffende een kleine overtreding, betekent dit nog niet dat in die zaken de redelijke termijn
niet in acht zou moeten genomen worden285
.
Het Europees Hof hecht ook veel belang aan de omstandigheid dat de verdachte zich in
voorlopige hechtenis bevindt. In dit geval verwacht het Hof van de gerechtelijke autoriteiten
een bijzondere ijver om de strafprocedure zo snel mogelijk af te ronden286
. Wanneer er sprake
is van overbelasting, moeten de gerechtelijke autoriteiten meer energie besteden aan zaken
met aangehouden verdachten287
. Hoewel er een extra zorgvuldigheidsplicht is in geval van
voorlopige hechtenis, wil dit nog niet zeggen dat een langdurige aanhouding van de verdachte
sowieso strijdig is met de vereiste van de redelijke termijn. Van belang hierbij is de
complexiteit van de zaak. Zo vond het Europees Hof in de zaak Contrada een voorlopige
hechtenis van 31 maanden niet onredelijk omdat de verdachte als de spilfiguur van een
crimineel netwerk werd beschouwd. Tijdens het vooronderzoek moesten ongeveer 250
280
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “– artikel 6 § 1”, in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.),
Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 130, 446. 281
EHRM 5 maart 2002, Hendriks t. Nederland. 282
EHRM 23 april 1987, Lechner t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 118, § 58. 283
EHRM 26 april 1994, Vallée t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 289-A, § 49. 284
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 103, 432. Zie EHRM 31
maart 1992, X. t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 234-C, § 32. 285
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 796. 286
Zie o.a. EHRM 25 november 1992, Abdoella t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-A, § 24 en EHRM 16
januari 2007, Bak t. Polen, § 81. 287
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 128, 445.
48
getuigen worden gehoord om meer duidelijkheid te krijgen rond zijn activiteiten288
, wat de
zaak bijgevolg complex maakte.
288
EHRM 24 augustus 1998, Contrada t. Italië, ICJ Reports 1998-V, 2166.
49
DEEL 2: Gevolgen overschrijding redelijke termijn
Hoofdstuk 6: De bevoegde rechtsmachten
6.1. Inleiding
47. Welke rechtsmachten bevoegd zijn om de redelijke termijn te beoordelen, is in ontelbare
artikels van de Belgische rechtsleer reeds het onderwerp geweest. Voornamelijk met
betrekking tot de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten bij de beoordeling van de
redelijke termijn, is er al veel inkt gevloeid. Dit komt doordat het mogelijk is dat de redelijke
termijn reeds wordt overschreden vooraleer een vonnisgerecht geadieerd wordt om uitspraak
te doen over de grond van de zaak. Het opsporings- of gerechtelijk onderzoek duurt soms zo
lang, dat men reeds tijdens het vooronderzoek te kampen heeft met een overschrijding van de
redelijke termijn. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft de mogelijkheid van
een overschrijding van de redelijke termijn tijdens het vooronderzoek ondertussen meerdere
malen bevestigd289
.
Aangezien de redelijke termijn dus ook reeds tijdens het vooronderzoek kan overschreden
worden, zegt ons gezond verstand dat ook de onderzoeksgerechten de bevoegdheid moeten
hebben om deze overschrijding vast te stellen. We zullen in dit hoofdstuk echter zien dat het
standpunt van het Hof van Cassatie hieromtrent door de jaren heen een hele evolutie heeft
afgelegd. Hier is het ook al nuttig om aan te duiden dat de hele evolutie die de rechtspraak van
het Hof van Cassatie heeft afgelegd, belangrijke implicaties heeft gehad op de rechtsgevolgen
die kunnen gekoppeld worden aan een overschrijding van de redelijke termijn.
6.2. Europees Hof voor de Rechten van de Mens
48. Het is natuurlijk overduidelijk dat de overschrijding van de redelijke termijn altijd kan
worden ingeroepen in een procedure voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Het is bovendien zelfs niet noodzakelijk om eerst het einde van de procedure voor de
nationale gerechtelijke autoriteiten af te wachten290
. Een verzoekschrift gebaseerd op de
overschrijding van de redelijke termijn kan namelijk steeds worden neergelegd, met andere
woorden van zodra de verdachte of de beklaagde van oordeel is dat deze redelijke termijn is
overschreden.
Belangrijk is echter wel dat, indien er specifieke rechtsmiddelen in het interne recht
voorhanden zijn om een versnelling van de procedure te bekomen, die eerst moeten worden
aangewend vooraleer men naar het Europees Hof stapt291
. Dit staat op straffe van
289
Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Viezzer t. Italië, ICJ Reports 196-B, § 14-17 en EHRM 15 juli 2002,
Stratégies et Communications et Dumoulin t. België, EHRC 2002, 82. 290
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 35. 291
W. VERRIJDT, “Europees Hof voor de Rechten van de Mens”, TBP 2013, 290.
50
onontvankelijkheid van de klacht bij het Europees Hof292
. Desondanks deze hierboven
beschreven regel, is een eindeloos aanslepend proces echter een voldoende reden voor het
Europees Hof om hiervan af te wijken293
. Meer dan eens werd dan ook het arrest van het
Europees Hof uitgesproken, terwijl de interne procedure nog niet was beëindigd294
.
6.3. Vonnisgerechten
49. De overschrijding van de redelijke termijn kan voor het vonnisgerecht in elke stand van
het geding worden aangevoerd, dus ook voor het eerst in graad van hoger beroep295
. Het is
trouwens mogelijk dat de redelijke termijn pas op dit moment overschreden is, namelijk
doordat er te veel tijd verlopen is tussen de beslissing in eerste aanleg en de inleiding in graad
van beroep. Het Hof van Cassatie is niet altijd duidelijk geweest betreffende het feit of de
redelijke termijn kan overschreden worden doordat het beraad te lang duurde. Het Hof van
Cassatie bepaalde namelijk dat de duur van een beraad op zichzelf geen aanwijzing oplevert
van een overschrijding van de redelijke termijn296
. Vervolgens bepaalde het Hof van Cassatie
in een ander arrest dat uit het enkele feit dat de beraadslaging ongeveer een jaar duurde geen
schending van de overschrijding van de redelijke termijn kan worden afgeleid297
. Hierbij
voegde het Hof van Cassatie er wel aan toe dat de duurtijd van het beraad mede bepaald wordt
door de ingewikkeldheid van de zaak en afhankelijk is van de te beoordelen feiten en
omstandigheden van de debatten. Geconcludeerd kan dus worden dat alles afhangt van de
complexiteit van de zaak bij een langdurig beraad298
.
6.4. Hof van Cassatie
50. Er werd al reeds bepaald dat de beoordeling van de redelijke termijn een feitenkwestie
uitmaakt, waardoor de overschrijding van de redelijke termijn niet voor de eerste maal voor
het Hof van Cassatie kan worden opgeworpen299
. Het Hof van Cassatie kan daarentegen wel
onderzoeken of de feitenrechter uit de concrete gegevens van de zaak wettig heeft kunnen
afleiden dat de redelijke termijn al dan niet werd overschreden300
. Er is dan wel een probleem
indien de redelijke termijn pas wordt overschreden gedurende het beraad van het
292
EHRM 7 april 2009, Psherowsky t. België. 293
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE
LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 109, 434. 294
EHRM 28 juli 1999, Selmouni t. Frankrijk, ICJ Reports 1999. 295
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 34. 296
Cass. 12 maart 1996, Arr.Cass. 1996, 222 en RW 1996-97, 538 noot en Cass. 28 november 2000, Arr.Cass.
2000, 1861. 297
Cass. 9 januari 1996, Arr.Cass. 2000, 30. 298
B. MAES, “De duur van het beraad in strafzaken en de redelijke termijn (art. 6.1 EVRM)”, noot onder Cass.
10 februari 1999, R.Cass. 1999, 344. 299
Zie supra randnr. 33. Zie Cass. 9 juni 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1359 en Cass. 18 februari 1998, Rev.dr.pén.
1998, 908. 300
Cass. 12 april 2000, Arr.Cass. 2000, 781, RW 2001-02, 306, noot B. DE SMEDT, en R.Cass. 2001, 192, noot
Ph. TRAEST en P. VAN CAENEGEM.
51
appelgerecht. De beklaagde kan dan namelijk de overschrijding van de redelijke termijn pas
voor het eerst voor het Hof van Cassatie opwerpen, omdat dit ten tijde van de debatten in
graad van beroep nog niet het geval was301
. Hoogstwaarschijnlijk kan het Hof in dit geval niet
anders dan het middel ontvankelijk verklaren, omdat de beklaagde anders niet zou beschikken
over een daadwerkelijk rechtsmiddel om de schending van de overschrijding van de redelijke
termijn aan te klagen302
. Indien een beklaagde wegens het lange beraad de overschrijding van
de redelijke termijn aanvoert en hij dit met verdedigbare argumenten kan aantonen, moet hij
voor een beoordeling van die aantijging terecht kunnen bij een rechterlijke instantie. Dit zou
er dan wel voor zorgen dat het Hof van Cassatie bij de beoordeling over de al dan niet
gegrondheid van het middel moet overgaan tot een feitelijk beoordeling van de zaak. Daarom
zal het Hof van Cassatie de zaak naar een ander appelgerecht verwijzen om de eventuele
overschrijding van de redelijke termijn te beoordelen.
6.5. Onderzoeksgerechten
51. Betreffende de eventuele bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de overschrijding
van de redelijke termijn te beoordelen, en de gevolgen die deze aan een overschrijding kunnen
koppelen, is al heel wat discussie geweest. Het Hof van Cassatie heeft zich hieromtrent al
meerdere malen over uitgesproken, waarbij het Hof vaak verschillende standpunten innam.
De hoofdreden waarom het Hof van Cassatie zijn visie moest bijstellen, ligt vervat in de zaak
Kudla van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
6.5.1. Zaak Kudla van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
52. De grote problematiek betreffende de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten in geval
er sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn, vindt zijn oorsprong in een
drastische ommekeer in de visie van het Europees Hof over de verhouding tussen artikel 6, lid
1 EVRM, dat stelt dat iedereen het recht heeft op een eerlijke openbare behandeling van zijn
zaak binnen een redelijke termijn, en artikel 13 EVRM, dat aan de lidstaten van de Raad van
Europa de verplichting oplegt om te voorzien in een daadwerkelijk rechtsmiddel waarmee de
schending van een door het verdrag toegekend recht kan worden aangeklaagd303
. Artikel 13
EVRM waarborgt dus het recht op een daadwerkelijk intern rechtsmiddel voor aangevoerde
schendingen van het EVRM304
.
Tot aan de millenniumwijziging werd een mogelijke schending van artikel 13 EVRM nooit
onderzocht door het Europees Hof indien er reeds een schending van artikel 6, lid 1 EVRM
301
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 35. 302
Voor de toepassing van art. 13 EVRM is het voldoende dat de betrokkene zelf van oordeel is dat zijn door het
EVRM gewaarborgde rechten geschonden zijn, voor zover die klacht ‘verdedigbaar’ is. 303
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 859. 304
P. VAN DIJK, F. VAN HOOF, A. VAN RIJN en L. ZWAAK (eds.), Theory and Practice of the European
Convention on Human Rights, Oxford, Intersentia, 2006, 998-1027.
52
was vastgesteld. Dit kwam doordat het Europees Hof vasthield aan de absorptietheorie305
.
Artikel 6, lid 1 werd immers aanzien als een ‘lex specialis’ ten aanzien van artikel 13 dat
bijgevolg volledig vervat zit in dit artikel306
. Artikel 6, lid 1 bood met andere woorden een
ruimere bescherming aan de rechtsonderhorige en slorpte de mindere bescherming van artikel
13 op307
.
Dit standpunt van het Europees Hof had belangrijke gevolgen. Zo moest men het einde van de
gewraakte rechtsgang afwachten vooraleer de overschrijding van de redelijke termijn in rechte
kon worden opgeworpen. Bovendien bekrachtigde dit standpunt de in vele lidstaten bestaande
toestand dat rechtsherstel voor een overschrijding van de redelijke termijn in de praktijk
uitsluitend kon worden bekomen voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens door
het ontbreken van een specifiek rechtsmiddel in het interne recht308
.
Het was vooral dit laatste dat de meest fundamentele reden was voor de koerswijziging van
het Europees Hof, in de hoop het groeiende aantal klachten wegens overschrijding van de
redelijke termijn in te dijken. Dit Hof nam met name het subsidiariteitsbeginsel aan waarbij
het Hof zeer nadrukkelijk de relatie tussen de artikelen 1, 13 en 35, § 1 EVRM in de verf
zette. Het Europees Hof leidde uit artikel 1 af dat de eerste verantwoordelijkheid voor het
naleven en afdwingen van de rechten uit het EVRM bij de lidstaten ligt, en dat het Hof enkel
geroepen is in te grijpen in de paar zaken die tussen de mazen van het nationale net glippen.
De ontvankelijkheidsregel in artikel 35, § 1 wil zeggen dat het Europees Hof slechts kan
worden geadieerd indien de interne rechtsmiddelen zijn uitgeput. Met name schuilt hier het
uitgangspunt dat de lidstaat eerst de kans moet krijgen zelf te remediëren aan eventuele
verdragsschendingen. Artikel 35, § 1 veronderstelt dan ook het bestaan van dergelijke interne
rechtsmiddelen, en hier komt artikel 13 op de proppen als sluitstuk van de subsidiariteit. Dit
artikel verplicht de lidstaten immers dergelijke rechtsmiddelen te organiseren309
.
Uit deze koerswijziging is dan ook het arrest Kudla van 26 oktober 2000310
ontstaan, waarin
voorgoed een einde werd gemaakt met het oude standpunt. Vanaf dan moest het recht op een
behandeling binnen een redelijke termijn (artikel 6, lid 1 EVRM) worden onderscheiden van
het recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel tegen de overschrijding ervan (artikel 13
EVRM). Artikel 13 beoogt dat rechtsherstel voor een inbreuk op de in het verdrag bepaalde
rechten in de eerste plaats wordt geboden door het nationale recht. De mogelijkheid om zich
naar het Europees Hof te wenden, is subsidiair ten aanzien van de beschermingsmechanismen
van het nationaal recht. Aldus wordt artikel 13 niet langer geabsorbeerd door artikel 6, maar is
305
W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 583. 306
H. VAN DIJK en G. VAN HOOF, De Europese conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri,
1998, 575-586. Zie EHRM 26 november 1997, Stamoulakatos t. Griekenland, § 41. 307
EHRM 9 oktober 1979, Airey t. Ierland; EHRM 23 september 1982, Sporrong en Lönnroth t. Zweden; EHRM
26 februari 1993, Pizetti t. Italië; EHRM, Kadubec t. Slovakije en EHRM 25 januari 2000, Guiseppe Tripodi t.
Italië. 308
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 860. 309
W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 584. 310
EHRM 26 oktober 2000, Kudla t. Polen.
53
het doel van artikel 13 om de verplichtingen, vervat in artikel 6, te versterken door de
lidstaten te verplichten om een nationaal forum te voorzien waar een inbreuk van artikel 6
EVRM kan worden aangeklaagd311
.
In de zaak Mifsud verduidelijkte het Europees Hof de gevolgen van artikel 13 EVRM in het
licht van de redelijke termijn. Het Hof stelde dat er twee soorten effectieve rechtsmiddelen
zijn, met name de preventieve en de compensatoire312
. Dit zijn interne rechtsmiddelen die
ofwel een overschrijding van de redelijke termijn kunnen verhinderen of doen stoppen, ofwel
de reeds opgelopen schade passend vergoeden. Op te merken valt dat het om alternatieve
rechtsmiddelen gaat, zodat het niet noodzakelijk is dat een rechtsmiddel zowel preventief als
compensatoir is313
. Het Europees Hof heeft in latere arresten zijn voorkeur uitgesproken voor
een rechtsmiddel met een preventieve, remediërende werking314
. Dit wil zeggen dat er een
mogelijkheid wordt geboden om de rechtsgang te versnellen. Toch moet de nationale staat
daarnaast ook voorzien in een rechtsmiddel dat aanleiding geeft tot compensatoire
maatregelen wanneer de overschrijding van de redelijke termijn zich reeds voltrok315
. Het
Europees Hof acht een rechtsmiddel dus in overeenstemming met artikel 13 EVRM wanneer
het de verdachte in de mogelijkheid stelt om hetzij een beslissing ten gronde te doen
bespoedigen, hetzij een passend rechtsherstel te bekomen voor een overschrijding die reeds
plaatsvond316
.
53. Vervolgens drong zich logischerwijze de vraag op of het Belgische recht voorzag in een
dergelijk effectief rechtsmiddel om een overschrijding van de redelijke termijn in rechte aan
te klagen en of dit bovendien een passend herstel bood.
De bestaande rechtspraak kon alleszins niet veel opheldering brengen. De drastische
oplossing om bij de overschrijding van de redelijke termijn de strafvordering onontvankelijk
te verklaren, was door het Hof van Cassatie al afgewezen in een arrest van 1 februari 1994317
.
Het Europees Hof oordeelde in de zaak Stratégies et Communications et Dumoulin t. België
voor het eerst over de oplossing die de wetgever hieromtrent had vooropgesteld318
. In deze
zaak argumenteerde de Belgische regering dat het toenmalige nieuwe artikel 136 Sv. een
effectief rechtsmiddel was in de zin van artikel 13 EVRM. Meer bepaald laat artikel 136, § 2
Sv. de inverdenkinggestelde of de burgerlijke partij toe om de zaak bij de kamer van
inbeschuldigingstelling aanhangig te maken wanneer het gerechtelijk onderzoek na een jaar
niet is afgesloten. Bijgevolg kan de kamer van inbeschuldigingstelling volgens de regering
maatregelen nemen om het onderzoek te versnellen. Desondanks deze argumentatie was het
311
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 860. 312
EHRM 11 september 2002, Mifsud t. Frankrijk, § 17. 313
EHRM 8 juni 2006, Sürmeli t. Duitsland, §99. 314
EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië, § 72; EHRM 29 maart 2006, Guiseppe Mostaciuolo t. Italië, § 72;
EHRM 29 maart 2006, Musci t. Italië, § 75; EHRM 29 maart 2006, Cocchiarella t. Italië, § 74;EHRM 29 maart
2006, Scordino t. Italië, § 183; EHRM 29 maart 2006, Ernestina Zullo t. Italië, § 76 en EHRM 29 maart 2006,
Giuseppina en Orestina Procaccini t. Italië, § 72. 315
F. KUTY, “Le contrôle de l’exigence de délai raisonnable au stade de l’instruction”, JT 2009, 132. 316
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 64. 317
Cass. 1 februari 1994, Arr.Cass. 1994, 136, Pas. 1994, I, 140. 318
EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België.
54
Europees Hof allesbehalve overtuigd en aanvaardde dit niet. Dit kwam omdat er geen
Belgische jurisprudentie was die de effectiviteit van artikel 136 § 2 Sv. als effectief
rechtsmiddel in de zin van artikel 13 EVRM kon bewijzen319
. Zo werd het Hof van Cassatie
wel verplicht om veranderingen aan te brengen aan zijn rechtspraak om zo proberen te
voldoen aan de vereiste van artikel 13 EVRM.
54. Het recht op een berechting binnen een redelijke termijn komt niet alleen toe aan de
verdachte of de beklaagde, maar geldt ook voor de burgerlijke partij. Hier kan reeds
opgemerkt worden dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft geoordeeld dat
de burgerlijke partij, sinds een arrest van het Hof van Cassatie van 28 september 2006320
,
alleszins wel beschikt over een daadwerkelijk rechtsmiddel dat beantwoordt aan de vereisten
van artikel 13 EVRM321
, ook al betreft het een rechtsmiddel dat er enkel toe strekt een
schadevergoeding van de Staat te verkrijgen via de burgerlijke rechter en dus niet kan leiden
tot een versnelling van de strafprocedure322
.
6.5.2. Arrest van 8 november 2005 van het Hof van Cassatie
55. Niettegenstaande het Europees Hof voor de Rechten van de Mens reeds in 2000 met de
zaak Kudla een andere visie innam en bepaalde dat de nationale staten op basis van artikel 13
EVRM in hun interne rechtsorde effectieve rechtsmiddelen moeten organiseren om de
overschrijding van de redelijke termijn aan te klagen, was het Hof van Cassatie niet happig
om zijn rechtspraak te wijzigen omtrent de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten. Het
Hof van Cassatie ging er namelijk van uit dat de onderzoeksgerechten niet bevoegd waren om
te oordelen of de redelijke termijn al dan niet is overschreden. Het Hof steunde zich hiervoor
op het uitgangspunt dat de onderzoeksgerechten zich niet inlaten met de grond van de zaak323
.
De beoordeling van de redelijke termijn zou al te zeer verbonden zijn met de beoordeling van
de feiten, waarvoor het onderzoeksgerecht niet bevoegd is324
.
Zo bevestigde het Hof van Cassatie in een arrest van 8 november 2005 dat het in de regel de
rechter is die uitspraak doet ten gronde, die moet oordelen of de redelijke termijn is
overschreden en welk gevolg hieraan moet worden gekoppeld325
. Bovendien voegde het Hof
er nog aan toe dat het middel dat aanvoert dat het rechtsherstel voor de schending van artikel
6, lid 1 EVRM ook voor de onderzoeksgerechten die geen uitspraak doen over de
gegrondheid van de strafvordering verkregen moet kunnen worden, faalt naar recht. Dit
standpunt van het Hof van Cassatie had als belangrijke gevolg dat een verdachte of
inverdenkinggestelde die tijdens een vooronderzoek geconfronteerd wordt met een
319
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 861. 320
Cass. 28 september 2006, RW 2006-07, 1123, noot A. VAN OEVELEN. 321
EHRM 15 mei 2007, Depauw t. België, nr. 2115/04, JT 2007, 720, noot F. KRENC. 322
J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319 en F. KUTY, “Le contrôle
de l’exigence de délai raisonnable au stade de l’instruction”, JT 2009, 132. 323
A. DE NAUW en M. VANDEBOTERMET, “De gevolgen van de overschrijding van de ‘redelijke termijn’ van
artikel 6.1. EVRM”, RW 1988-89, 1291-1292. 324
Zie concl. E. KRINGS bij Cass. 22 oktober 1986, Pas. 1987, 242. 325
Cass. 8 november 2005, NC 2006, 124.
55
overschrijding van de redelijke termijn pas rechtsherstel kan verkrijgen voor de bodemrechter,
hoewel het op dat ogenblik helemaal nog niet vaststaat dat de inverdenkinggestelde ook
effectief naar een bodemrechter zal worden verwezen326
.
Dit standpunt van het Hof van Cassatie was gedoemd om vroeg of laat veroordeeld te worden
door het Europees Hof. Dit gebeurde dan ook in de zaak Declerck, dat beter bekend staat als
de Beaulieu-zaak. In deze zaak lijkt het Europees Hof rechtstreeks uit het arrest van het Hof
van Cassatie van 8 november 2005 te besluiten dat er sprake is van een schending van het
daarjuist besproken artikel 13 EVRM327
:
“…pour conclure en l’espèce à la violation de l’article 13 de la Convention, il suffit à la Cour
de constater qu’en tout état de cause, à la date d’introduction de la requête, il n’existait en
droit interne aucun ‘recours effectif’ permettant aux requérants de faire valoir leurs griefs
tirés de la durée de cette procedure.
A titre subsidiaire, la Cour rappelle que dans son arrêt du 8 novembre 2005, la Cour de
Cassation a confirmé que c’est le juge du fond, en non le juge d’instruction, qui juge si la
cause est traitée dans un délai raisonnable et, en cas de dépassement de ce délai, détermine
la reparation adéquate.
Partant, il y a eu violation de l’article 13 de la Convention”.
Daarna werd ook nog in latere arresten de schending van artikel 13 EVRM vastgesteld.
6.5.3. Arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie
56. Na deze veroordeling door het Europees Hof was de rechtspraak van het Hof van Cassatie
eerder stuurloos. De volgende ontwikkeling in de visie van het Hof van Cassatie zat vervat in
het op het eerste zicht baanbrekend arrest van 8 april 2008328
. In dit arrest bepaalde het Hof
van Cassatie namelijk dat de overschrijding van de redelijke termijn ook kan worden
aangevoerd voor de kamer van inbeschuldigingstelling en dit in elke stand van het
gerechtelijk onderzoek, zelfs wanneer de opdracht van de kamer van inbeschuldigingstelling
beperkt is, bijvoorbeeld tot de wettigheidscontrole van de bijzondere opsporingsmethoden of
tot de handhaving van de voorlopige hechtenis329
. Specifieker preciseerde het Hof van
Cassatie dat de kamer van inbeschuldigingstelling een nationale instantie is tot welke de
inverdenkinggestelde zich kan richten als bedoeld in artikel 13 EVRM zodat, wanneer de
kamer van inbeschuldigingstelling met toepassing van artikel 235ter Sv. kennis neemt van de
zaak en bij die gelegenheid door de inverdenkinggestelde geroepen wordt uitspraak te doen
over de overschrijding van de redelijke termijn en de gevolgen daarvan op het verdere verloop
326
J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of
mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, nrs. 341-342, 319. 327
EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, §§84-86. 328
Cass. 8 april 2008, AR P.07.1903.N, NC 2008, 357, noot J. MEESE. Op te merken valt dat kort nadien de
Franstalige afdeling van het Hof van Cassatie dan weer besliste dat het onderzoeksgerecht de eventuele
overschrijding van de redelijke termijn en de gevolgen ervan alleen in aanmerking kan nemen bij de beoordeling
van de bewijsvoering en de eerbiediging van het recht van verdediging, vermits het dit niet kan doen bij de
beoordeling van het bewijs (Cass. 28 mei 2009, AR P.08.0216.F, Pas. 2008, 1329, JLMB 2008, 1406 en
Rev.dr.pén. 2008, 942). 329
J. MEESE, “De overschrijding van de redelijke termijn: is de verrijzenis van de sanctie van verval of
onontvankelijkheid in het verschiet?” (noot onder Cass. 8 april 2008), NC 2008, 360.
56
van de procedure, zij toepassing moet maken van artikel 235bis, § 1, § 2 en § 3 Sv.
Overeenkomstig die bepaling, dat de regelmatigheid van de procedure betreft, moet de kamer
van inbeschuldigingstelling een debat op tegenspraak houden en uitspraak doen330
.
Deze rechtspraak van het Hof van Cassatie liet evenwel de belangrijkste vraag open, namelijk
wat het rechtsgevolg is dat de onderzoeksgerechten kunnen verbinden aan de vaststelling dat
de redelijke termijn is overschreden. De betrokkene zomaar verwijzen naar de correctionele
rechtbank lijkt geen optie te zijn, aangezien dan geen passend rechtsherstel wordt geboden.
Ook de betrokkene buiten vervolging stellen lijkt evenmin een optie, omdat het overschrijden
van de redelijke termijn als dusdanig niets zegt over het al dan niet bestaan van voldoende
bezwaren331
. Het leek er dan dus op dat, bij gebreke aan andere door de wet voorziene
mogelijkheden332
, de onderzoeksgerechten niet veel anders konden doen dan de strafvordering
vervallen verklaren wegens overschrijding van de redelijke termijn333
.
6.5.4. Gevolgen van het arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie
57. Gelet op de gedeeltelijke herziening door het Hof van Cassatie van zijn eerdere
rechtspraak in het arrest van 8 april 2008, knoopten de onderzoeksgerechten aan bij een
zienswijze die al een hele tijd door de Belgische rechtsleer werd vooropgesteld334
, met name
dat de overschrijding van de redelijke termijn het verval van de strafvordering tot gevolg
heeft.
Vooral de kamer van inbeschuldigingstelling te Gent was hier actief335
. Zo bepaalde deze
kamer van inbeschuldigingstelling in een arrest van 29 april 2008 de ontoelaatbaarheid van de
strafvordering omwille van de overschrijding van de redelijke termijn. Hoewel in dit arrest de
kamer van inbeschuldigingstelling ook wees op een schending van het recht van verdediging
ingevolge de overschrijding van de redelijke termijn, lieten bepaalde overwegingen uit het
arrest vermoeden dat de sanctie van de ontoelaatbaarheid van de strafvordering niet per
definitie tot die hypothese beperkt was336
. De kamer van inbeschuldigingstelling te Gent
besloot in een later arrest van 30 april 2009 dat artikel 235bis Sv. gelezen in functie van
artikel 6, lid 1 en 13 EVRM met zich meebracht dat een overschrijding van de redelijke
330
J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 46; W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de
beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 861
en D. LIBOTTE, “De sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn tijdens de onderzoeksfase en
voor de onderzoeksgerechten”, T.Strafr. 2008, 278. 331
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 171. 332
Zie art. 21ter V.T.Sv., dat echter niet van toepassing is op de onderzoeksgerechten. 333
J. MEESE, “De overschrijding van de redelijke termijn: is de verrijzenis van de sanctie van verval of
onontvankelijkheid in het verschiet?” (noot onder Cass. 8 april 2008), NC 2008, 361. 334
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 189. 335
De kamer van inbeschuldigingstelling te Gent gebruikte niet de bewoordingen “het verval van de
strafvordering”, maar “niet toelaatbaar, zodat de stopzetting van de strafvordering wordt gelast”. 336
KI Gent 29 april 2008, TGR 2009, 33, noot J. MEESE.
57
termijn zonder meer aanleiding gaf tot het verval van de strafvordering337
. Het Hof van
Cassatie heeft echter met zijn arrest van 24 november 2009338
dit arrest vernietigd. Het Hof
bepaalde dat de kamer van inbeschuldigingstelling niet de bevoegdheid heeft om, louter
omwille van de overschrijding van de redelijke termijn, het verval van de strafvordering uit te
spreken. De woorden van het Hof van Cassatie luiden als volgt:
“Alleen wanneer het (onderzoeksgerecht) oordeelt dat de overschrijding van de redelijke
termijn de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte ernstig en
onherstelbaar heeft aangetast, zodat geen eerlijk strafproces en beoordeling van de
burgerlijke rechtsvordering meer mogelijk zijn, kan het hem van rechtsvervolging ontslaan”.
Aangezien in dit geval de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte niet
ernstig en onherstelbaar was aangetast, heeft het Hof van Cassatie het arrest van de kamer van
inbeschuldigingstellling gecasseerd.
In een arrest van 2 juni 2009339
kwam dezelfde kamer van inbeschuldigingstelling tot
hetzelfde resultaat, weliswaar met één belangrijk verschil. De kamer van
inbeschuldigingstelling had namelijk in deze zaak voorafgaand vastgesteld dat de
overschrijding van de redelijke termijn een ernstige en onherstelbare aantasting van het recht
van verdediging had veroorzaakt340
. De mogelijkheid voor de betrokkene om een eerlijk en
loyaal debat te houden, was immers zowel naar de elementen ten laste als ten ontlaste totaal
onmogelijk geworden. Hij kon zich onmogelijk nog op een passende wijze verdedigen en
elementen ten ontlaste verzamelen341
. Hierdoor verklaarde de kamer van
inbeschuldigingstelling de strafvordering niet langer toelaatbaar en beval het de stopzetting
ervan. Niettemin heeft het Hof van Cassatie met zijn tweede arrest van 24 november 2009342
ook dit arrest vernietigd. Het standpunt van het Hof van Cassatie was namelijk:
“Wanneer het onderzoeksgerecht oordeelt dat de overschrijding van de redelijke termijn de
bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte ernstig en onherstelbaar heeft
aangetast, zodat geen eerlijk strafproces en beoordeling van de burgerlijke rechtsvordering
meer mogelijk is en hij van rechtsvervolging wordt ontslagen, moet het preciseren tegen
welke bewijsmiddelen en waarom de verdachte zich niet meer behoorlijk zou kunnen
verdedigen. Deze motivering moet het Hof toelaten te toetsen of de kamer van
inbeschuldigingstelling wettig heeft kunnen oordelen, zoals zij dat heeft gedaan”.
Aangezien dergelijke precisering niet terug te vinden was in het arrest van de kamer van
inbeschuldigingstelling, heeft het Hof van Cassatie dit arrest dan ook gecasseerd.
58. Uit deze arresten van het Hof van Cassatie van 24 november 2009 kan men in elk geval
afleiden dat op het niveau van de onderzoeksgerechten wel degelijk een concreet gevolg kan
337
KI Gent 30 april 2009, onuitg. 338
Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. 339
KI Gent 2 juni 2009, onuitg. 340
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 862. 341
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain de Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 171. 342
Cass. 24 november 2009, AR P.09.1080.N, RW 2009-10, 1383 en T.Strafr. 2010, 36.
58
worden gegeven aan de vaststelling dat de redelijke termijn overschreden is, namelijk de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering. Wel moet opgemerkt worden dat deze
gevolgen hun grondslag in een andere rechtsgrond vinden dan de loutere overschrijding van
de redelijke termijn343
. De overschrijding van de redelijke termijn is dan namelijk slechts een
oorzaak, of één van de oorzaken, van de schending van het recht van verdediging of van het
recht op een eerlijk proces. In de praktijk zal het dan ook tot dat concreet gevolg
waarschijnlijk niet snel komen, aangezien moet worden vastgesteld dat, door de
overschrijding van de redelijke termijn, de bewijsvoering en dus het recht van verdediging
van de verdachte onherstelbaar werd aangetast, waarbij moet worden gepreciseerd tegen
welke bewijsmiddelen de verdachte zich niet meer kan verdedigen en waarom dat niet meer
mogelijk is.
6.5.5 De cassatierechtspraak getoetst aan de Grondwet
59. De vraag rees snel of het eigenlijk wel logisch is dat de onderzoeksgerechten, weliswaar
onder de strenge voorwaarden zoals hier juist boven beschreven, het ontslag van de
rechtsvervolging kunnen uitspreken, terwijl de vonnisgerechten niet verder kunnen gaan dan
de eenvoudige schuldigverklaring344
. Deze vraag kon zeker gesteld houden als we in het
achterhoofd houden dat op het ogenblik dat de zaak reeds voor de vonnisgerechten aanhangig
is, de redelijke termijn normalerwijze nog ernstiger zal zijn overschreden. Het klinkt
inderdaad al te onlogisch dat, op het moment dat de redelijke termijn per definitie minder
ernstig zal zijn overschreden, er een meer verregaand gevolg zou kunnen gekoppeld worden
aan deze overschrijding dan op het moment dat de overschrijding van de redelijke termijn
meer ernstige proporties aanneemt.
Het duurde dan ook niet lang alvorens dit werd voorgelegd aan het Grondwettelijk Hof345
. De
correctionele rechtbank te Antwerpen had, bij vonnis van 27 november 2008, de volgende
prejudiciële vraag gesteld:
“Schendt artikel 21ter V.T.Sv. de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, gelezen in samenhang
met artikel 6.1 EVRM, in die zin dat een ongelijkheid bestaat tussen enerzijds een verdachte
en anderzijds een beklaagde, vermits de kamer van inbeschuldigingstelling t.a.v.
eerstgenoemde -wanneer vastgesteld wordt dat de redelijke termijn overschreden werd- bij
toepassing van artikel 235bis Sv. verval van strafvordering kan uitspreken, terwijl de
feitenrechter t.a.v. laatstgenoemde -wanneer hij vaststelt dat de redelijke termijn
overschreden werd- deze sanctie niet zou kunnen uitspreken vermits als dusdanig niet
voorzien in artikel 21ter Sv.?”.
Het werd duidelijk dat vooral de interpretatie van artikel 235bis Sv., zoals weerhouden in het
arrest van de Gentse kamer van inbeschuldigingstelling van 30 april 2009, een Doos van
Pandora vol ongelijkheden dreigde te openen346
.
343
Zie bv. KI Luik 21 december 2009, JLMB 2010, 442 en Rk. Gent 18 september 2009, TGR-TWVR 335. 344
Zie infra randnr. 73. 345
GwH 18 februari 2010, nr. 16/2010, RW 2009-10, 1378.
59
Afgezien van de door de verwijzende rechter opgeworpen vraag, kon deze interpretatie van
artikel 235bis Sv. nog enkele problemen opleveren in het licht van het gelijkheidsbeginsel
bepaald in de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Zo kon men zich de vraag stellen hoe kon
verantwoord worden dat de inverdenkinggestelde tegen wie een gerechtelijk onderzoek loopt,
kennelijk een rechtsmiddel wordt toegekend om de overschrijding van de redelijke termijn op
te werpen tijdens het onderzoek, met name voor het onderzoeksgerecht, terwijl de verdachte
tegen wie een opsporingsonderzoek loopt niet over een dergelijk rechtsmiddel beschikt,
aangezien de onderzoeksgerechten in principe niet tussenkomen in opsporingsonderzoeken347
.
Aangezien de kamer van inbeschuldigingstelling zich in het arrest van 30 april 2009 niet had
uitgesproken over de nochtans voorhanden zijnde burgerlijke vordering, kon men zich ook
afvragen hoe kon worden verantwoord dat een burgerlijk partij, wanneer de kamer van
inbeschuldigingstelling de strafvordering ontoelaatbaar verklaart wegens overschrijding van
de redelijke termijn, klaarblijkelijk geen uitspraak meer kan bekomen over de burgerlijke
vordering, terwijl de rechter ten gronde die bij een overschrijding van de redelijke termijn
artikel 21ter V.T.Sv. toepast, wel nog uitspraak doet over de burgerlijke vordering348
.
Vooraleerst verklaarde het Grondwettelijk Hof dat de gestelde prejudiciële vraag pertinent
was. Het Grondwettelijk Hof stelde namelijk dat, aangezien artikel 235bis Sv. als enige
mogelijke sancties blijkens het arrest van het Hof van Cassatie van 8 april 2008 de niet-
ontvankelijkheid of het verval van de strafvordering vermeldt, alsmede de nietigheid van
procedurehandelingen, de verwijzende rechter er redelijkerwijze mocht van uitgaan dat het
onderzoeksgerecht bij overschrijding van de redelijke termijn de niet-ontvankelijkheid of het
verval van de strafvordering kon uitspreken349
.
Voor de beantwoording van de prejudiciële vraag baseerde het Grondwettelijk Hof zich op de
verduidelijking van de rechtspraak van het Hof van Cassatie in drie arresten.
Het arrest van 27 oktober 2009 behandelde een zaak waarin de redelijke termijn was
overschreden, zonder dat echter het recht op verdediging of de bewijsvoering van de
verdachte ernstig en onherstelbaar was aangetast. In dit arrest oordeelde het Hof van Cassatie
dat het rechtsherstel bedoeld in artikel 13 EVRM bij de regeling der rechtspleging kan bestaan
uit de enkele vaststelling van de overschrijding van de redelijke termijn, waarna de rechter ten
gronde dit gegeven in aanmerking moet nemen bij de beoordeling van de grond van de
zaak350
.
346
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 862. 347
Zie infra randnr. 64. 348
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 862-863. 349
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 176-177. 350
Cass. 27 oktober 2009, P.09.0901.N, RW 2009-10, 1382.
60
Het eerste arrest van 24 november 2009 bepaalde dat enkel wanneer de overschrijding van de
redelijke termijn de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte ernstig en
onherstelbaar heeft aangetast, zodat geen eerlijk strafproces en beoordeling van de burgerlijke
vordering meer mogelijk is, het onderzoeksgerecht de verdachte van rechtsvervolging kan
ontslaan. Als de verdediging nog ruimte heeft om bewijs à décharge te verzamelen of als
tijdverlies de kwaliteit van bewijs à charge niet aantast, zijn andere sancties gepast, zoals de
vaststelling dat de redelijke termijn is overschreden351
. Bijgevolg wordt de verdachte
overeenkomstig artikel 13 EVRM effectieve rechtshulp geboden om door het vonnisgerecht
en eventueel, onder de hierboven vermelde beperking, door het onderzoeksgerecht een
miskenning van zijn recht op een proces binnen een redelijke termijn te doen vaststellen.
Evenwel heeft de kamer van inbeschuldigingstelling niet de bevoegdheid om louter omwille
van de overschrijding van de redelijke termijn het verval van de strafvordering uit te spreken
waarbij dan nog de burgerlijke rechtsvordering zonder meer wordt ter zijde geschoven352
.
Het tweede arrest van 24 november 2009 voegde daaraan nog toe dat, wanneer het
onderzoeksgerecht oordeelt dat de overschrijding van de redelijke termijn de bewijsvoering en
het recht op verdediging ernstig en onherstelbaar heeft aangetast, er moet gepreciseerd
worden tegen welke bewijsmiddelen en waarom de inverdenkinggestelde zich niet meer naar
behoren zou kunnen verdedigen353
.
Op basis van deze arresten baseerde het Grondwettelijk Hof zich om het standpunt te vormen
dat het door de verwijzende rechter opgeworpen verschil in behandeling niet meer bestaat
tussen de onderzoeksrechter en de vonnisrechter. Om tot dit standpunt te komen, baseerde het
Grondwettelijk Hof zich op twee hypotheses, al naargelang de overschrijding van de redelijke
termijn al dan niet tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de
verdachte onherstelbaar is aangetast.
In de hypothese dat dit niet het geval is, is er zeker geen probleem. Noch het
onderzoeksgerecht, noch het vonnisgerecht mag het verval of de onontvankelijkheid van de
strafvordering uitspreken354
.
In de hypothese dat dit wel het geval, is er volgens het Grondwettelijk Hof ook geen
ongelijkheid. In dit geval mag het onderzoeksgerecht het ontslag of het verval van de
rechtsvervolging uitspreken en moet het vonnisgerecht, indien de bewijsvoering onmogelijk is
geworden, de beklaagde vrijspreken en, indien het recht van verdediging onherstelbaar is
aangetast, de onontvankelijkheid van de strafvordering vaststellen355
.
351
B. DE SMET, “Controle op de redelijke termijn van het strafproces tijdens de regeling der rechtspleging, (noot
onder Cass. 24 november 2009), RW 2009-10, 1389. 352
Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. 353
Cass. 24 november 2009, AR P.09.1080.N, RW 2009-10, 1383 en T.Strafr. 2010, 36. 354
Het onderzoeksgerecht mag er zich toe beperken de overschrijding van de redelijke termijn vast te stellen
(Cass. 27 oktober 2009), het vonnisgerecht mag ofwel de beklaagde veroordelen bij eenvoudige
schuldigverklaring, ofwel hem veroordelen tot een straf beneden de wettelijke minimumstraf (art. 21ter V.T.Sv.). 355
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 177 en W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door
de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 864.
61
Ondertussen heeft het Grondwettelijk Hof dit standpunt reeds tweemaal, bij arresten van 29
april 2010 en 29 juli 2010, bevestigd356
. Het Hof van Cassatie heeft zich nadien dan ook bij de
door het Grondwettelijk Hof gekozen rechtsgevolgen aangesloten357
:
“Geen enkele verdragsrechtelijke of wettelijke bepaling stelt dat de overschrijding van de
voormelde (=redelijke) termijn de niet-ontvankelijkheid of het verval van de vervolging met
zich meebrengt. Het onderzoeksgerecht kan een dergelijke overschrijding en de gevolgen
ervan alleen in aanmerking nemen bij de beoordeling van de bewijsvoering en bij de
beoordeling van de eerbieding van het recht van verdediging, vermits dat onmogelijk is bij de
vaststelling van de straf. Daaruit volgt dat het onderzoeksgerecht de niet-ontvankelijkheid van
de vervolging vaststelt indien de voormelde overschrijding het recht van verdediging op
onherstelbare wijze heeft aangetast en de buitenvervolgingstelling beveelt indien zij de
bewijsvoering op ernstige en onherstelbare wijze heeft aangetast”.
6.5.6. Besluit
60. Het is duidelijk dat de rechtspraak van het Hof van Cassatie betreffende de bevoegdheid
van de onderzoeksgerechten om de redelijke termijn te beoordelen, en de gevolgen die deze
bij een eventuele overschrijding daar kan aan verbinden, een hele evolutie heeft afgelegd. Uit
het arrest van het Grondwettelijk Hof van 18 februari 2010 blijkt hoe de situatie heden ten
dage is.
Indien de overschrijding van de redelijke termijn niet tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en
het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast, mogen zowel het
onderzoeksgerecht als het vonnisgerecht niet het verval of de onontvankelijkheid van de
strafvordering uitspreken. In dat geval kan de vonnisrechter wel de betrokkene,
overeenkomstig artikel 21ter V.T.Sv., veroordelen bij eenvoudige schuldigverklaring of tot
een straf die lager is dan de wettelijke minimumstraf358
. Het onderzoeksgerecht kan zich,
volgens het Hof van Cassatie, beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de
redelijke termijn, waarmee de rechter waarnaar de zaak verwezen wordt er dan rekening zal
mee moeten houden.
In het geval dat de overschrijding van de redelijke termijn wel tot gevolg heeft dat de
bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast, moet
het onderzoeksgerecht, indien de bewijsvoering in het gedrang komt, tot de
buitenvervolgingstelling besluiten en indien het recht van verdediging onherstelbaar is
aangetast, moet de onderzoeksrechter de onontvankelijkheid van de vervolging vaststellen.
Het vonnisgerecht moet, als de bewijsvoering onmogelijk is geworden, de beklaagde
vrijspreken en als het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, de onontvankelijkheid
van de strafvordering vaststellen. Het onderzoeksgerecht dat om die reden besluit tot het
ontslag van rechtsvervolging, moet dan wel preciseren om welke bewijsmiddelen het gaat en
waarom de verdachte zich niet meer behoorlijk zou kunnen verdedigen. Wel moet opgemerkt
worden dat deze gevolgen hun grondslag in een andere rechtsgrond vinden dan de loutere
356
GwH 29 april 2010, nr. 51/2010, Rev.dr.pén. 2011, 179, noot N. VAN DER EECKEN en GwH 29 juli 2010, nr.
92/2010. 357
Cass. 6 oktober 2010, nr. P.10.0729.F. 358
Zie infra randnrs. 67 en 73.
62
overschrijding van de redelijke termijn359
. De overschrijding van de redelijke termijn is dan
namelijk slechts een oorzaak, of één van de oorzaken, van de schending van het recht van
verdediging of van het recht op een eerlijk proces.
6.5.7. Kritische noot
61. In de Belgische rechtsleer is reeds voorgesteld om de hypothesen die gemaakt zijn door
het Grondwettelijk Hof te vereenvoudigen360
. Zo is geopperd dat het niet nodig is om een
onderscheid te maken tussen de hypothese dat de bewijsvoering onmogelijk is geworden,
zodat de buitenvervolgingstelling of de vrijspraak moet worden uitgesproken, en de hypothese
dat het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, zodat de onontvankelijkheid van de
strafvordering moet worden uitgesproken. Het is niet nodig dit onderscheid te maken omdat
het recht van verdediging sowieso onherstelbaar is aangetast omdat de bewijsvoering
onmogelijk is geworden. Het gaat dus met andere woorden allebei over hetzelfde geval en het
enige logische gevolg van de vaststelling dat de bewijsvoering onmogelijk is geworden, is
bijgevolg de buitenvervolgingstelling voor de onderzoeksgerechten ofwel de vrijspraak voor
de vonnisgerechten.
62. Het feit dat het onderzoeksgerecht, indien de overschrijding van de redelijke termijn niet
tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte
onherstelbaar is aangetast, zich enkel kan beperken tot het louter vaststellen van de
overschrijding van de redelijke termijn en daarna de zaak moet doorverwijzen naar de
vonnisrechter, die met de vaststelling van de onderzoeksrechter rekening moet houden bij de
beoordeling van de grond van de zaak361
, is een onbevredigende oplossing. Tegenover de
verdachte komt het immers heel raar over, als men aan hem toegeeft dat hij vervolgd wordt in
een procedure waarvan de duur niet langer redelijk is, en dat men hem zegt dat daarmee
rekening zal worden gehouden door een rechter die later, wanneer de termijn nog onredelijker
is geworden, over zijn zaak zal oordelen.
Het is ook maar zeer de vraag of deze visie de toets van artikel 13 EVRM kan doorstaan.
Wanneer namelijk de verwijzingsrechter de overschrijding van de redelijke termijn nog in
aanmerking moet nemen bij de beoordeling van de grond van de zaak, dan is het duidelijk dat
de loutere vaststelling van de overschrijding op zich geen voldoende rechtsherstel heeft
geboden. Naast het feit dat het rechtsherstel niet voldoende is, komt daar nog bij dat er ook
geen sprake is van een onmiddellijk rechtsherstel, want het eigenlijke herstel wordt uitgesteld
naar een op het ogenblik van de beslissing van het onderzoeksgerecht niet nader te bepalen
datum362
. Daarboven komt nog dat de vraag kan gesteld worden wat het gezag van gewijsde is
359
Zie bv. KI Luik 21 december 2009, JLMB 2010, 442 en Rk Gent 18 september 2009, TGR-TWVR 335. 360
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 178. 361
Cass. 27 oktober 2009, AR P.09.0901.N, RW 2009, 1382 en T.Strafr. 2010, 33. 362
J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47 en J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van
zaken”, NC 2010, 318.
63
van de vaststelling van de overschrijding van de redelijke termijn van de onderzoeksgerechten
ten aanzien van de vonnisgerechten363
, zodat de inverdenkinggestelde die verwezen wordt
zelfs op dat punt geen enkele zekerheid lijkt te hebben364
. Eerste advocaat-generaal M. De
Swaef merkte in zijn conclusie voor het arrest van het Hof van Cassatie van 13 april 2010 in
deze zin ook terecht op:
“Het zal aan de feitenrechter behoren hierop gebeurlijk nader in te gaan, rekening houdend
met het betrekkelijk gezag van gewijsde van de beslissing van de onderzoeksgerechten”365
.
63. Er kan dus besloten worden dat tot op de dag van vandaag België nog steeds niet voldoet
aan artikel 13 EVRM omdat de Belgische wet nog altijd niet in een effectief rechtsmiddel
voorziet voor de betrokkene om tijdens het vooronderzoek, naar aanleiding van overschrijding
van de redelijke termijn, passend rechtsherstel te bekomen. Indien de wetgever wenst dat
België in de toekomst niet dreigt veroordeeld te worden door het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens wegens schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig dat
deze tussenkomt om de onderzoeksgerechten meer bevoegdheden toe te kennen. Hij moet dan
ook bepalen welke gevolgen die onderzoeksgerechten kunnen verbinden aan de vaststelling
dat de redelijke termijn overschreden is366
, net zoals hij dat gedaan heeft voor de
vonnisgerechten in artikel 21ter V.T.Sv.367
Een veel voorkomend voorstel in de rechtsleer, is dat de wetgever aan de
onderzoeksgerechten de bevoegdheid zou moeten toekennen om de eenvoudige
schuldigverklaring uit te spreken, indien zij vaststellen dat de redelijke termijn is
overschreden368
. Er werd in de rechtsleer zelfs geopperd dat de onderzoeksgerechten de
eenvoudige schuldigverklaring nu reeds zouden kunnen uitspreken zonder de tussenkomt van
de wetgever. Het is immers de taak van de rechter om een lacune in de wetgeving met
betrekking tot een daadwerkelijk rechtsherstel bij schending van een recht op te vullen.
363
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 179 en J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan
op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR
Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47. 364
Recent werd er in een bijdrage gesteld dat de rechter die nadien uitspraak zal doen over de grond van de zaak
met de beslissing van het onderzoeksgerecht rekening zal moeten houden, zonder echter te verduidelijken op
basis van welke wettelijke grondslag de feitenrechter daartoe dan wel gehouden zou zijn (M. DE SWAEF en M.
TRAEST, “Het gezag van gewijsde van beslissingen van de onderzoeksgerechten: oude wijn in nieuwe zakken?”
in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, Ph. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij.
Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 107. 365
Cass. 13 april 2010, AR. P.09.1550.N, concl. M. DE SWAEF. 366
J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47 en F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de
onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber
Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 179. 367
Zie infra randnr. 66. 368
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 179 en J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 318-319 en J.
MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47.
64
Bovendien spraken de vonnisgerechten al eenvoudige schuldigverklaringen uit alvorens
artikel 21ter V.T.Sv. werd ingevoerd369
. Er is evenwel een groot verschil tussen de positie van
de bodemrechter en die van de onderzoeksgerechten, die in principe geen uitspraak doen over
de grond van de zaak. Bijgevolg lijkt een wetgevend ingrijpen dus wel noodzakelijk370
.
Maar zelfs indien de onderzoeksgerechten de bevoegdheid krijgen van de wetgever om de
eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken, zou dit niet alle problemen oplossen. Dit komt
doordat er gevallen zullen zijn waarin de eenvoudige schuldigverklaring als een te
verregaande sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn zou worden
beschouwd371
. De vonnisrechter kan dan kiezen voor een lagere straf, zelfs onder de
wettelijke minimumstraf, of nog voor het toekennen van de opschorting372
. Waar de
onderzoeksgerechten tegenwoordig ook de opschorting kunnen toekennen, kunnen zij in elk
geval niet overgaan tot het uitspreken van een straf, zij het een lagere straf, zij het een straf
beneden het wettelijk minimum373
.
De echte oplossing van deze problematiek is daarom het invoeren van een preventief systeem
waarbij de belanghebbende over een rechtsmiddel beschikt om via een rechterlijke
tussenkomst te bereiken dat een strafvervolging die niet binnen een welbepaalde termijn voor
de bodemrechter wordt gebracht, wordt stopgezet. Het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens heeft zich bovendien reeds meerdere malen laten uitschijnen een grote voorstander te
zijn van dergelijk preventief systeem374
. Dit is dan ook de weg die onze wetgever idealiter zou
moeten bewandelen in de toekomst375
.
6.6. Wat met het opsporingsonderzoek?
64. Er moet ook even stilgestaan worden bij het opsporingsonderzoek voor wat betreft deze
problematiek. In tegenstelling tot het gerechtelijk onderzoek, is er bij het
opsporingsonderzoek geen tussenkomst van de onderzoeksgerechten, tenzij wanneer hoger
beroep wordt ingesteld tegen de weigering van de procureur des Konings tot opheffing van
een beslagmaatregel376
of tegen de beslissing tot vervreemding of teruggave tegen betaling
van in beslag genomen vermogensbestanddelen377
, of wanneer bijzondere
opsporingsmethoden werden aangewend378
. Onder verwijzing naar een arrest van het Hof van
369
D. VANDERMEERSCH, “Le contrôle et la sanction du dépassement du délai raisonnable aux différents stades
du procès pénal”, Rev.dr.pén. 2010, 998-999. 370
F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F.
DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure,
2011, 180. 371
J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319. 372
Zie infra randr. 70. 373
Zie infra randnr. 99. 374
J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het
Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek
2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47. 375
J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319. 376
Art. 28sexies, § 4 Sv. 377
Art. 28octies, § 4 Sv. 378
Art. 235ter, § 1, tweede lid Sv.
65
Cassatie van 21 maart 2006379
wordt bepaald dat zelfs in deze gevallen de kamer van
inbeschuldigingstelling geen toepassing kan maken van de artikelen 135 en 235bis Sv. om de
regelmatigheid van het opsporingsonderzoek te controleren380
. Dit klopt inderdaad voor wat
betreft de hogere beroepen op basis van de artikelen 28sexies, § 4 en 28octies, § 4 Sv.381
, maar
niet voor wat betreft het geval waarbij de kamer van inbeschuldigingstelling op het einde van
het opsporingsonderzoek te oordelen heeft over de regelmatigheid van de daarin aangewende
bijzondere opsporingsmethoden. Hier vloeit de mogelijkheid voor de kamer van
inbeschuldigingstelling om toepassing te maken van artikel 235bis Sv. immers voort uit
artikel 235ter, § 5 Sv., dat uiteraard ook van toepassing is bij de controle van bijzondere
opsporingsmethoden die werden aangewend in het opsporingsonderzoek382
. Als de kamer van
inbeschuldigingstelling, die in het kader van de procedure bedoeld in artikel 235ter Sv.,
geconfronteerd wordt met het argument dat er sprake is van een overschrijding van de
redelijke termijn, als nationale instantie in de zin van artikel 13 EVRM verplicht is dat
verweer te beantwoorden, dan is het logisch dat deze kamer van inbeschuldigingstelling
eenzelfde verplichting heeft wanneer het een controle van bijzondere opsporingsmethoden op
het einde van een opsporingsonderzoek betreft.
Maar omdat die tussenkomst van de kamer van inbeschuldigingstelling zich situeert op het
einde van het opsporingsonderzoek, is dat natuurlijk geen oplossing die kan worden
aangewend tijdens het opsporingsonderzoek. Ook zijn er bovendien heel wat
opsporingsonderzoeken waarin geen bijzondere opsporingsmethoden worden aangewend,
zodat er in die gevallen al helemaal geen sprake is van een tussenkomst van de kamer van
inbeschuldigingstelling in het kader waarvan de overschrijding van de redelijke termijn kan
worden aangekaart.
In deze gevallen zal het Openbaar Ministerie dus er zelf moeten over waken dat de redelijke
termijn niet in het gedrang komt bij een opsporingsonderzoek, waarbij een eventuele
overschrijding van de redelijke termijn aanleiding kan zijn om een zaak te seponeren. De
verdachte zelf kan namelijk niet veel beginnen, al wordt wel aangenomen dat bijvoorbeeld de
opheffing van een beslagmaatregel een mogelijke vorm van sanctionering kan zijn voor een te
lang aanslepend opsporingsonderzoek383
.
Ook in het kader van het opsporingsonderzoek lijkt het dus dat heden ten dage nog niet is
voldaan aan artikel 13 EVRM. Wel moet er de nadruk op gelegd worden dat het probleem van
langdurige onderzoeken zich vooral stelt bij het gerechtelijk onderzoek. Dit komt doordat
opsporingsonderzoeken in ingewikkelde zaken al snel overgaan naar een gerechtelijk
onderzoek. Toch zou het logisch zijn wanneer de wetgever in de toekomst eventueel een
preventief systeem uitwerkt, hij dit systeem dan ook van toepassing maakt op het
opsporingsonderzoek om geen ongelijkheden te creëren.
379
Cass. 21 maart 2006, AR P.05.1701.N, Pas. 2006, 652. 380
D. VANDERMEERSCH, “Le contrôle et la sanction du dépassement du délai raisonnable aux différents stades
du procès pénal”, RDP 2010, 998-987. 381
De door het Hof van Cassatie opgegeven reden hiervoor is dat in die gevallen de strafvordering nog niet is
ingesteld. 382
J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319. 383
Ibid.
66
Hoofdstuk 7: Rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn
7.1. Inleiding
65. Noch het EVRM noch het IVBPR bepalen welke sancties of rechtsgevolgen aan een
overschrijding van de redelijke termijn moet worden gekoppeld384
. Artikel 13 EVRM bepaalt
enkel dat eenieder wiens bij dit verdrag gewaarborgde rechten geschonden zijn, recht heeft op
een daadwerkelijke rechtshulp voor een nationale instantie. Bovendien is het Europees Hof
voor de Rechten van de Mens zelf niet bevoegd om een strafprocedure nietig te verklaren of
wetgevende maatregelen voor te stellen385
. De jurisprudentie van het Europees Hof laat dan
ook in het midden wat de sancties of rechtsgevolgen moeten zijn bij het overschrijden van de
redelijke termijn386
, en stelt dat het aan de lidstaten toekomt om te bepalen welke algemene of
individuele maatregelen zich opdringen om een einde te stellen aan een inbreuk op de door
het EVRM beschermde rechten:
“Avant tout et surtout, la Cour ne peut enjoindre à des autorités judiciaires indépendantes
d’un Etat partie à la convention d’arrêter des poursuites engages dans le respect de la loi ni
au législateur d’adopter une legislation avec un contenu dicté par la Cour”387
.
Er wordt enkel door het Europees Hof bepaald dat het herstel een passende en voldoende
compensatie moet uitmaken voor de overdreven lange duur van de procedure388
, waardoor er
een evenredigheid moet zijn tussen het herstel en de mate van overschrijding389
.
Niettegenstaande het Europees Hof de sanctionering van de overschrijding van de redelijke
termijn overlaat aan de nationale staten, heeft dit Hof echter reeds geoordeeld dat een gepaste
sanctie, rekening houdend met de feitelijke toedracht van de zaak, eventueel de
onontvankelijkheid van de strafvordering390
of strafvermindering391
kan zijn392
. Wel heeft het
Europees Hof met zekerheid geoordeeld dat een loutere schadevergoeding geen voldoende en
passende herstel kan zijn voor de benadeelde393
.
Bekomt de benadeelde door het nationale recht van de betrokken staat slechts een gedeeltelijk
rechtsherstel, dan kent het Europees Hof, indien het dit nodig acht, een billijke genoegdoening
384
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3; P. VANSANT, “Art.
21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002,
435 en J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn, T.Strafr. 2001, 3. 385
Zie o.a. EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57, § 53; EHRM 25 juni 1987,
Bagetta t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 119, § 30. 386
EHRM 9 december 1994, Schouten en Meldrum t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 304, § 75. 387
EHRM 25 september 2007, De Clerck t. België, § 101. 388
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3. 389
L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het
overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548. 390
ECRM 6 juli 1983, G. t. Duitsland, nr. 8858/80, D.&R., vol. 33, 8. 391
EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 66. 392
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 36 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring
bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3. 393
ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk, nr. 10103/82, D.&R., vol. 39, 195-196.
67
toe aan deze benadeelde394
. Aangezien het Europees Hof niet ambtshalve overgaat tot het
toekennen van een billijke genoegdoening, moet dit dan wel door de benadeelde gevorderd
worden395
. Opgemerkt dient te worden dat hieromtrent soms een minnelijke schikking wordt
gesloten tussen de benadeelde en de betrokken staat, hetzij gedeeltelijk396
, hetzij integraal397
.
Ook wordt de eis van de benadeelde tot een billijke genoegdoening heel soms afgewezen398
of
oordeelt het Europees Hof dat de vaststelling van het feit dat de redelijke termijn
overschreden is op zich reeds voldoende rechtsherstel biedt voor de niet-pecuniaire schade399
.
Bovendien erkent het Europees Hof dat er sterk vermoeden is dat onredelijk lange procedures
leiden tot moreel leed dat vergoed moet worden, alhoewel er aan toegevoegd wordt dat de
morele schade soms minimaal of zelfs onbestaande kan zijn400
.
66. Doordat noch het EVRM noch het IVBPR de gevolgen bepalen van de overschrijding van
de redelijke termijn, daar dit de taak is van de nationale staten, ontstond er dus een leemte
hieromtrent. Deze leemte werd echter door de jaren heen geleidelijk door de Belgische
rechtspraak opgevuld. Volgens een vaste rechtspraak van het Hof van Cassatie moest de
feitenrechter in het licht van de concrete omstandigheden van elke zaak soeverein oordelen in
hoeverre de redelijke termijn werd overschreden en wat de gevolgen daarvan zijn401
. Het Hof
van Cassatie bepaalde dat de gevolgen bij de overschrijding van de redelijke termijn konden
bestaan in:
“hetzij het opleggen van een lagere straf dan de wettelijk bepaalde minimumstraf of enige
straf, zelfs na toepassing van verzachtende omstandigheden zo de wet dit toelaat, hetzij het
uitspreken van een eenvoudige schuldigverklaring”.
Daarboven komt dat het Hof van Cassatie duidelijk stelde dat het gevolg nooit kon bestaan in
het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering en de ermee verbonden
burgerlijke vordering402
.
Zeer belangrijk om op te merken is dat het Hof van Cassatie heeft bepaald dat, indien de
feitenrechter heeft vastgesteld dat er een overschrijding van de redelijke termijn is, deze
feitenrechter verplicht is hieraan een sanctie te verbinden403
. Hij kan niet beslissen dat de
394
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 37. 395
EHRM 26 november 1992, Francesco Lombardo t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 249-B, § 25. 396
EHRM 9 juni 1988, H. t. Verenigd Koninkrijk, ECHR, Ser. A, vol. 136-B. 397
EHRM 20 juli 2004, Manasson t. Zweden, onuitg. 398
EHRM 26 mei 1993, Bunkate t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-B, § 24-25. Hier vroeg de betrokkene
geen vergoeding voor de door hem gemaakte kosten, maar enkel een vergoeding voor onrechtmatige detentie
omdat hij van oordeel was dat een straf die wordt uigesproken met schending van het recht op behandeling
binnen een redelijke termijn, niet langer kan worden uitgevoerd. Het Europees Hof volgde die stelling echter niet
en kende bijgevolg de gevraagde schadevergoeding niet toe. 399
EHRM 25 november 1992, Abdoella t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-A, § 27-28.; EHRM 23 september
1998, Portington t. Griekenland, ICJ Reports 1998-VI, § 36-39 en EHRM 21 oktober 2004, Bettina Malek t.
Oostenrijk, § 26. 400
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 37. Zie EHRM 30 januari 2007,
Pavlik t. Slovakije, § 104. 401
P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de
herstelmaatregel”, TMR 2002, 435. 402
Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16. 403
Cass. 13 februari 2001, Pas. 2001, 275.
68
overschrijding van de redelijke termijn de verdachte niet heeft benadeeld404
of geen afbreuk
doet aan het recht van verdediging405
, omdat de overschrijding van de redelijke termijn op
zich immers de verdachte of de beklaagde schaadt in een hem verleend fundamenteel recht406
.
De Belgische wetgever was van oordeel dat het nodig was om via een wetgevend optreden de
regeling, zoals bepaald door het Hof van Cassatie, aan te vullen en te verfijnen407
, ondermeer
om “een einde te maken aan de onduidelijkheid en de onzekerheid omtrent de rechtsgevolgen
bij overschrijding van de redelijke termijn408
”. Uiteindelijk besloot de wetgever om de
bestaande cassatierechtspraak409
te bekrachtigen via de wet van 30 juni 2000 met de
invoeging van het nieuw artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van
strafvordering. Zoals de titel van de wet reeds aangeeft, wordt in de voorafgaande titel van het
wetboek van strafvordering ruimte gecreëerd voor een nieuw artikel 21ter dat het volgende
bepaalt410
:
“Indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt, kan de rechter de
veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitspreken of een straf uitspreken die lager
kan zijn dan de wettelijke minimumstraf.
Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de
verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De
bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”.
Dit artikel bevat dus voor de strafrechter de mogelijkheid om, indien een strafprocedure de
redelijke termijn heeft overschreden, een straf op te leggen beneden het wettelijke minimum,
of zelfs de verdachte louter schuldig te verklaren, zonder hem verder een straf op te leggen.
In de volgende delen wordt dieper ingegaan op de gevolgen die artikel 21ter V.T.Sv. en het
interne recht koppelt aan een overschrijding van de redelijke termijn. Het is belangrijk om te
verduidelijken dat enkel de vonnisrechter gemachtigd is om deze sancties uit te spreken bij
overschrijding van de redelijke termijn, niet de onderzoeksrechter. Ook wordt dieper ingegaan
op de problematiek van de eventuele onontvankelijkheid of verval van de strafvordering bij
overschrijding van de redelijk termijn.
404
W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 600. Zie Cass. 29
juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986, RW 2000-01, 125, noot W. MAHIEU, T.Strafr. 2000, 502, noot J. ROZIE en
JLMB 2000, 502, met F. KUTY. 405
Cass. 6 februari 2001, Arr. Cass. 2001, 220. 406
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 50. 407
P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de
herstelmaatregel”, TMR 2002, 436. 408
Parl. St. Kamer, 1998-99, 1961/5, 4. 409
Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535, concl. E. KRINGS; Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 14; Cass.
13 mei 1998, Arr.Cass. 1998, 546 en Cass. 29 juni 1999, JLMB 2000, 502, noot F. KUTY. 410
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3.
69
7.2. Strafvermindering
67. Er dient allereerst opgemerkt te worden dat een strafvermindering als sanctionering op de
overschrijding van de redelijke termijn pas kan worden toegepast, indien de beklaagde
schuldig wordt bevonden. Als de beklaagde echter moet vrijgesproken worden, zal een andere
manier moeten gevonden worden om de benadeelde beklaagde een daadwerkelijk
rechtsherstel te bieden411
.
68. Zoals reeds eerder vermeld bepaalt artikel 21ter V.T.Sv., naast de veroordeling bij
eenvoudige schuldigverklaring, dat de feitenrechter bij overschrijding van de redelijke termijn
een straf kan uitspreken die lager kan zijn dan de wettelijke minimumstraf. In het initiële
wetsvoorstel echter was er enkel sprake van het “toekennen van een strafvermindering”,
zonder te verduidelijken dat onder de wettelijke minimumstraf kon gedaald worden412
.
Aangezien uit de parlementaire discussie bleek dat het de bedoeling was om een straf te
kunnen opleggen lager dan de wettelijke minimumstraf die door de wet is vastgesteld, werd
het oorspronkelijke wetsvoorstel in die zin aangepast.
Het rechtsgevolg van de strafvermindering bij een overschrijding van de redelijke termijn
was, net zoals de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring, reeds gekend in de
rechtspraak van het Hof van Cassatie alvorens artikel 21ter V.T.Sv. werd ingevoegd bij de
wet van 30 juni 2000. In een arrest van 25 januari 2000 bepaalde het Hof van Cassatie
namelijk het volgende413
:
“Het herstel bij overschrijding van de redelijke termijn kan bestaan, hetzij in het opleggen
van een lagere straf dan de wettelijk bepaalde minimumstraf of enige straf, zelfs na
toepassing van verzachtende omstandigheden zo de wet dit toelaat, hetzij in het uitspreken
van een schuldigverklaring alleen”.
Dit standpunt werd in identieke bewoordingen herhaald in de arresten van 22 maart en 20 juni
2000 van het Hof van Cassatie414
.
69. Indien de feitenrechter vaststelt dat de redelijke termijn overschreden is, is deze dus niet
langer gebonden door de wettelijke strafminima415
. Het is dus mogelijk voor de rechter bij
overschrijding van de redelijke termijn, zelfs indien de wet geen verzachtende
omstandigheden toelaat, een gevangenisstraf op te leggen onder de wettelijke minimumgrens,
of een geldboete die lager is dan het wettelijk minimum. Het kan eenzelfde straf zijn, minder
411
Zie infra randnr. 98. 412
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 413
Cass. 25 januari 2000, onuitg. 414
Cass. 22maart 2000, onuitg. en Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 415
De strafrechter bepaalt weliswaar op onaantastbare wijze de strafmaat die hij in verhouding acht tot de
zwaarte van de bewezen verklaarde misdrijven en tot de strafwaardigheid van de beklaagde, doch kan dit zonder
overschrijding van de redelijke termijn slechts doen binnen de perken van de wet (zie bv. Cass. 14 april 1987,
Arr.Cass. 1986-87, 1113).
70
in quantum, of een andere straf voor zover ze minder zwaar is dan het wettelijk minimum,
bijvoorbeeld een geldboete in plaats van de wettelijk voorziene minimumstraf416
.
Deze mogelijkheid van strafvermindering die de feitenrechter heeft op grond van artikel 21ter
V.T.Sv. is vroeger onderwerp geweest van kritiek. Sommigen stelden namelijk dat deze
mogelijkheid in strijd was met het legaliteitsbeginsel. Ze stelden dat dit onwettig is, omdat het
strijdig is met de artikelen 195, tweede lid, 211 en 364, eerste lid van het wetboek van
strafvordering, waarin het beginsel wordt uitgedrukt dat de strafrechter de strafmaat moet
bepalen binnen de door de strafwet voorgeschreven grenzen417
. Op het eerste zicht komt het
inderdaad wat vreemd over dat de rechter straffen kan opleggen die de wet zelfs niet voorziet
voor de bewezen verklaarde feiten. De verantwoording die hieromtrent in het verslag bij het
wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter V.T.Sv. wordt gegeven luidt als volgt:
“De wetgever kan er van uitgaan dat de afweging met betrekking tot de redelijke termijn
voorrang heeft”.
Bovendien voegde de toenmalige minister van justitie daar nog het volgende aan toe418
:
“Wie het meerdere kan, kan ook het mindere. In uitzonderlijke omstandigheden, wanneer de
redelijke termijn is overschreden, en er een zeer lange tijd is tussen het plegen van de feiten
en de beoordeling ervan, heeft het geen nut meer een straf uit te spreken. Het betreft dus
billijkheidsredenen”.
70. De mogelijkheid om een straf op te leggen beneden de wettelijke minimumstraf, moet
ruim worden geïnterpreteerd. Het Hof van Cassatie laat namelijk aan de feitenrechters toe een
alternatieve sanctie op te leggen voor de overschrijding van de redelijke termijn, die niet in
artikel 21ter V.T.Sv. kan worden gevonden419
: het volstaat indien de rechter een bij wet
voorgeschreven straf uitspreekt die daadwerkelijk en op meetbare wijze is verminderd420
.
Daarbij is het bovendien niet nodig dat hij uitdrukkelijk de straf vermeldt die hij zou hebben
opgelegd indien de redelijke termijn niet was overschreden421
. De rechter mag dus een straf
opleggen die zonder overschrijding van de redelijke termijn niet kon worden opgelegd. Een
voorbeeld hiervan is het opleggen van een straf met uitstel of het verlenen van de opschorting
niettegenstaande de beklaagde zich daartoe niet in de voorwaarden bevindt, of het louter
opleggen van een geldboete terwijl de feiten normaliter ook met een vrijheidsstraf dienen te
worden bestraft422
.
Deze ruime interpretatie van de mogelijkheid om een straf beneden het wettelijk minimum op
te leggen, valt langs de ene kant te rijmen met de soepele rechtspraak van het Europees Hof
416
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 417
Amendement nr. 1 bij het wetsontwerp tot invoeging van artikel 21ter in de voorafgaande titel van het
wetboek van strafvordering, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/2, 1; Verslag bij het wetsontwerp tot
invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Senaat
1999-2000, nr. 2-279/3, 3. 418
Verslag bij het wetsontwerp tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van
strafvordering, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/3, 6. 419
W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 600. 420
Cass. 17 oktober 2001, Pas. 2001, 1634; Cass. 31 oktober 2001, JT 2002, 44 en Cass. 28 januari 2004, JT
2005, 500, noot A. MASSET. 421
Cass. 18 september 2012, TGR 2013, 57 en Cass. 28 januari 2004, JT 2005, 500, noot A. MASSET. 422
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 52.
71
voor de Rechten van de Mens, maar strijdt langs de andere kant met de bedoeling van de
wetgever. Die wou namelijk bekomen dat bij een overschrijding van de redelijke termijn
steeds een straf beneden het wettelijk minimum zou worden uitgesproken423
. Toch moet
besloten worden dat dergelijke ruime interpretatie wenselijk is, omdat het logisch is dat
wanneer de strafrechter wegens de overschrijding van de redelijke termijn een loutere
schuldigverklaring kan uitspreken, hij ook een straf moet kunnen opleggen die hij normaal
gezien niet zou hebben kunnen opleggen424
. Dit is een logische uitloper van het adagium ‘wie
het meerdere kan, kan ook het mindere’. Toch wordt gesteld in sommige rechtsleer dat er
moet getwijfeld worden aan dit standpunt. Zo stellen sommigen dat de rechter in het licht van
deze rechtspraak niet kan volstaan met het opleggen van de maximumstraf, maar met
uitstel425
.
71. De vraag kan gesteld worden of de sanctie die verbonden wordt aan de overschrijding van
de redelijke termijn evenredig of proportioneel moet zijn met de duur van de overschrijding
van de redelijke termijn. Moet hier dus in het bijzonder de strafvermindering die eventueel
toegekend wordt door de rechter evenredig zijn met de duur van de overschrijding van de
redelijke termijn? Hierop moet bevestigend worden beantwoord. Het is allereerst logisch dat
bij het oordeel over de sanctie van de overschrijding van de redelijke termijn rekening
gehouden wordt met de duur van deze overschrijding, omdat het leed of nadeel dat die
overschrijding berokkent, groter wordt naarmate de duur van de overschrijding langer is426
.
Bijgevolg moet een meer ernstige overschrijding van de redelijke termijn aanleiding geven tot
een grotere mate van strafvermindering. Dit blijkt ook uit de rechtspraak van het Hof van
Cassatie, waar bepaald werd dat het herstel dat de rechter bij een overschrijding van de
redelijke termijn in acht moet nemen zo goed mogelijk dient te passen bij het leed of nadeel
dat de beklaagde door deze overschrijding heeft geleden427
. Niet enkel het Hof van Cassatie,
maar ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft al meermaals gesteld dat het
herstel in verhouding moet zijn met de omvang van de ongeoorloofde vertraging428
.
72. Doordat de feitenrechter heden ten dage naar aanleiding van de overschrijding van de
redelijke termijn niet meer gebonden is door de wettelijke minimumstraf, kan er wel twijfel
ontstaan betreffende de gevolgen voor de verjaring van de strafvordering. Meerbepaald zal dit
het geval zijn wanneer de opgelegde straf zich ook beneden de marge van het misdrijf in
423
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 424
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN, J. DE CODT, G. SCHAMPS, F.
KUTY, D. BOSQUET, P. MORLET, O. VANDEMEULEBROEKE, A. JACOBS, B. DEJEMEPPE (eds.), Actualités de droit
pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 36, 140-141. 425
In de zaak die aanleiding gaf tot Cass. 28 januari 2004, legde de rechter in hoger beroep de maximumstraf van
twee jaar op (art. 422bis Sw.), waarvan één jaar met uitstel. Het arrest werd gecasseerd, maar op andere gronden.
A. MASSET, noot onder Cass. 28 januari 2004, JT 2005, nr. 5, 501 stelt dat het uitstel geen straf is, maar een
modaliteit van bestraffing. Daarom is het volgens hem niet mogelijk uitstel te verlenen wanneer de betrokkene
daartoe niet in de voorwaarden verkeert, terwijl het opleggen van een lagere straf (bv. Een werkstraf of een
geldboete in plaats van een gevangenisstraf) wel mogelijk is. 426
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 52. 427
Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 428
R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, 2005, Antwerpen, Maklu, nr. 1734, 823.
72
kwestie bevindt429
. Het algemene uitgangspunt hieromtrent is dat de aard van het misdrijf
bepaald wordt aan de hand van de uiteindelijk opgelegde straf430
. Aangezien er bij een
eenvoudige schuldigverklaring geen straf wordt uitgesproken431
, lijkt het hier logisch om de
aard van het misdrijf te bepalen aan de hand van de dagvaarding of de beschikking tot
verwijzing, tenzij een latere denaturalisering blijkt uit het vonnis of arrest zelf432
. De vraag
kan dan wel gesteld worden wat er moet besloten worden indien de rechter een straf oplegt
beneden het wettelijk minimum en beneden de grens voor misdaden of wanbedrijven.
Sommigen stellen dat ook de straf die werd opgelegd beneden het wettelijk minimum, de aard
van het misdrijf bepaalt. Dit kan dan leiden tot verjaring van de strafvordering indien het feit
hierdoor wordt gedenaturaliseerd, wat een kortere verjaringstermijn met zich meebrengt433
.
Dit standpunt zou dan bijgevolg aanleiding geven tot zeer absurde situaties. Gedacht kan
worden aan het geval waarin de correctionele rechtbank een eenvoudige schuldigverklaring
uitspreekt. Hier zou de verjaringstermijn vijf jaar blijven. Hiertegenover staat het geval indien
de correctionele rechtbank na de vaststelling van de overschrijding van de redelijke termijn
een straf oplegt beneden de grenzen voor wanbedrijven, bijvoorbeeld een gevangenisstraf van
vijf dagen. Hier zou de verjaringstermijn opeens slechts zes maanden meer bedragen. Het
absurde gevolg is dan dat de beklaagde meer gebaat zou zijn bij het opleggen van een straf,
dan bij het uitspreken van een eenvoudige schuldigverklaring434
. Hoewel kan afgevraagd
worden of een feitenrechter ooit een dergelijke vorm van strafvermindering zou uitspreken,
omdat het veel logischer is om dan meteen over te gaan tot het uitspreken van een eenvoudige
schuldigverklaring, toont deze problematiek toch het artificiële karakter aan van het bepalen
van de verjaringstermijn aan de hand van de aard van het misdrijf, die zelf dan weer
afhankelijk is van de opgelegde straf.
7.3. Eenvoudige schuldigverklaring
7.3.1. Beschrijving
73. De eenvoudige schuldigverklaring werd geïntroduceerd door de heer Robert Legros in zijn
voorontwerp van het strafwetboek. Hij werd bij K.B. van 8 april 1983 benoemd tot Koninklijk
Commissaris voor de herziening van het strafwetboek. Hij pleitte ondermeer ervoor om het
arsenaal van sancties uit te breiden. Volgens hem moest de ‘schuldigverklaring met
waarschuwing’435
aangewend worden in de gevallen waarin de straf overbodig of schadelijk
429
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 51. 430
J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of
mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, nr. 82, 76. 431
Zie infra randnr. 74. 432
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 51. 433
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit penal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. du Jeune Barreau de Bruxelles, 2001, nr. 37, 141-142. 434
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 51. 435
Destijds geïnspireerd op art. 9a Nederlands Strafwetboek.
73
blijkt, maar waarin het strafgerecht toch dient op te treden, hetzij om principiële redenen,
hetzij om een schadeloosstelling toe te kennen436
.
Simplistisch uitgelegd is de eenvoudige schuldigverklaring een doorgedreven variant van
strafvermindering. Hoewel de beklaagde schuldig wordt bevonden aan de hem ten laste
gelegde feiten, wordt geoordeeld dat het niet opportuun is om nog een straf op te leggen,
rekening houdend met de lange duur van de overschrijding van de redelijke termijn. Naast de
mogelijkheid om straffen op te leggen beneden de minimumdrempel, kan de vonnisrechter
dus ook besluiten om helemaal geen straf op te leggen naar aanleiding van de overschrijding
van de redelijke termijn. Een belangrijk gevolg van het feit dat de beklaagde wel schuldig
wordt verklaard, is dat de vonnisrechter nog steeds de bevoegdheid behoudt om uitspraak te
doen over de vordering van de burgerlijke partij437
.
De sanctie van de eenvoudige schuldigverklaring in geval van overschrijding van de redelijke
termijn, is al lang geen onbekende meer in onze rechtspraak. Meerbepaald heeft de
eenvoudige schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn sinds het arrest van
het Hof van Cassatie van 9 december 1997438
zijn intrede gedaan in de Belgische
rechtsorde439
. Deze rechtspraak werd zoals eerder vermeld door de wetgever bevestigd met de
wet van 30 juni 2000 tot invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. Het tweede lid van dit artikel
voegt betreffende de eenvoudige schuldigverklaring het volgende er aan toe:
“Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de
verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De
bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”.
Hieruit kan men afleiden dat, indien de eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, de
verdachte ook wordt veroordeeld in de kosten en eventueel tot teruggave. Ook wordt de
bijzondere verbeurdverklaring uitgesproken440
.
74. Het antwoord op de vragen of de eenvoudige schuldigverklaring een straf en/of een
veroordeling uitmaakt, is belangrijk om uit te maken wat nu precies de gevolgen zijn die
verbonden worden aan een eenvoudige schuldigverklaring.
In het begin was het niet meteen duidelijk of de eenvoudige schuldigverklaring al dan niet een
straf is. Wel was er de vaststelling dat de eenvoudige schuldigverklaring niet werd
toegevoegd aan artikel 7 Sw. en de loutere vermelding ervan in artikel 21ter V.T.Sv. op zich
niet volstaat om een nieuwe straf in te voeren441
. Sommigen gaven tijdens de voorbereidende
werkzaamheden toe dat het onduidelijk is “of de eenvoudige schuldigverklaring al dan niet
een sanctie is en zo ja welke gevolgen daaraan moeten worden verbonden”442
. Wat er echter
436
R. LEGROS, Voorontwerp van Strafwetboek, Brussel, 1985, art. 157-160; P. TRAEST, “Rechtshandhaving door
de strafrechter”, RW 2001-02, 1234. 437
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring
bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 438
Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16. 439
Zie o.a. Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199 en Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 440
Zie infra randnrs. 77, 78 en 80. 441
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 54. 442
Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 12.
74
voor pleit dat de eenvoudige schuldigverklaring geen straf uitmaakt, is het feit dat de minister
er op wees dat de rechter die een eenvoudige schuldigverklaring oplegt, beslist om geen straf
op te leggen443
. Daarenboven bepaalde de minister tijdens de bespreking in de Senaat, dat het
soms geen nut meer heeft om een straf uit te spreken444
. Besloten kan dus worden dat de
minister alleszins van oordeel was dat de eenvoudige schuldigverklaring geen straf uitmaakt.
Bovendien heeft ook het Hof van Cassatie reeds gesteld dat geen bijkomende straffen kunnen
worden uitgesproken wanneer ten aanzien van de beklaagde een eenvoudige
schuldigverklaring werd uitgesproken445
. Een uitzondering hierbij is de bijzondere
verbeurdverklaring, die uitdrukkelijk door de wetgever werd vermeld in de wet446
.
Desondanks deze uitzondering lijkt het wel duidelijk dat de eenvoudige schuldigverklaring
geen straf is.
De vraag of de eenvoudige schuldigverklaring een veroordeling is, is al meermaals voer
geweest voor discussie in de Belgische rechtsleer. Sommige rechtsleer stellen namelijk dat dit
een veroordeling is447
, andere dan weer dat dit niet het geval is448
. De belangrijkste motivatie
van sommige rechtsleer om te stellen dat de eenvoudige schuldigverklaring een veroordeling
uitmaakt, zijn de letterlijke bewoordingen van artikel 21ter V.T.Sv. Dit artikel stelt namelijk:
“…kan de rechter de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitspreken…”.
Hoewel de letterlijke bewoordingen van artikel 21ter V.T.Sv. suggereren dat de eenvoudige
schuldigverklaring weldegelijk een veroordeling is, moet wellicht toch aansluiting gezocht
worden bij de andere rechtsleer, die stelt dat de bewoordingen van het desbetreffende artikel
niet zorgvuldig gekozen zijn door de wetgever449
. Het uitspreken van een veroordeling tot een
eenvoudige schuldigverklaring heeft namelijk iets contradictorisch, omdat een veroordeling
normaalgezien een straf met zich meebrengt, wat in het geval van de eenvoudige
schuldigverklaring niet zo is450
. Bovendien moet de uitgesproken straf in elk veroordelend
vonnis worden vermeld451
, wat hier bij gebrek aan een straf niet kan bij een eenvoudige
schuldigverklaring. Een ander element dat er voor pleit dat er geen sprake is van een
veroordeling, is het feit dat de wetgever veelvuldig de vergelijking maakte met de opschorting
van de uitspraak van de veroordeling452
. Ook bij de opschorting is er geen sprake van een
veroordeling453
. Ook het Hof van Cassatie heeft bepaald, met de gedachte dat de begrippen uit
artikel 21ter V.T.Sv. geacht worden zoveel aansluiting te zoeken bij de werkelijke wil van
de wetgever454
, dat de rechter die de eenvoudige schuldigverklaring uitspreekt stopt bij het
vaststellen van de schuld, en hij bijgevolg niet overgaat tot het uitspreken van een
veroordeling. Het Hof van Cassatie verduidelijkte in een arrest van 9 december 1997 dat de
443
Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 11. 444
Parl. St. Kamer 1999-2000, nr. 2-279/3, 8. 445
Cass. 10 december 2002, T.Strafr. 2004, 126. 446
Art. 21ter tweede lid V.T.Sv. 447
ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, R.W. 1998-99, 5. 448
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, 143. 449
Ibid., 147. 450
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 54. 451
Art. 195 Sv. 452
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2-3. 453
Art. 1 § 1, 1° Probatiewet. 454
Zie de verklaring van de minister in die zin (Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 6).
75
rechter “kan volstaan met een schuldigverklaring”455
. Daarbij werd ook in het arrest van 25
januari 2000456
melding gemaakt van het “uitspreken van een schuldigverklaring alleen”.
Indien de eenvoudige schuldigverklaring een veroordeling zou uitmaken, dan zou het
helemaal niet logisch zijn dat artikel 21ter V.T.Sv. nog bepaalt dat de beklaagde ook
veroordeeld wordt in de kosten, en zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. Deze bepaling
is zeer vergelijkbaar met artikel 6 tweede lid Probatiewet en op artikel 11 van de wet op het
sociaal verweer457
. Een dergelijke bepaling heeft maar zin als er geen veroordeling is458
. Uit al
deze redenen kan besloten worden dat de eenvoudige schuldigverklaring meer dan
waarschijnlijk geen veroordeling is.
7.3.2. Gevolgen van een eenvoudige schuldigverklaring
75. We weten nu dat de vonnisrechter op basis van artikel 21ter V.T.Sv., in geval van een
overschrijding van de redelijke termijn, de eenvoudige schuldigverklaring kan uitspreken. Uit
de tekst van dit artikel kan gehaald worden dat de beklaagde die een eenvoudige
schuldigverklaring wordt opgelegd ook wordt veroordeeld tot de kosten en desgevallend tot
teruggave, en dat de bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken. Buiten deze gevolgen
heeft de wetgever geen aandacht besteed aan andere juridische gevolgen die eventueel
gepaard kunnen gaan met een eenvoudige schuldigverklaring. Uit het verslag bij het
wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter V.T.Sv.459
blijkt echter dat de indiener van
het wetsvoorstel en de minister van justitie de standpunten, uiteengezet in de noot460
onder het
arrest van het Hof van Cassatie van 9 december 1997, volledig onderschrijven461
. Hier wordt
een overzicht gegeven van deze eventuele rechtsgevolgen van een eenvoudige
schuldigverklaring.
7.3.2.1. De strafrechter kan oordelen over de burgerlijke vordering
76. Wanneer de vonnisrechter bij een overschrijding van de redelijke termijn beslist om een
eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken, behoudt hij de mogelijkheid om uitspraak te
doen over de burgerlijke vordering die gebaseerd is op het misdrijf waarvoor de eenvoudige
455
Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 14. 456
Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199. 457
Wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en
plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 11 mei 1930, vervangen bij wet van 1 juli 1964, BS 17 juli
1964. 458
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 55. 459
Verslag bij het wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van
strafvordering, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 7 en 10. 460
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5-6. 461
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5.
76
schuldigverklaring werd uitgesproken462
. Op grond van de artikelen 3 en 4 V.T.Sv. is de
strafrechter namelijk bevoegd om de burgerlijke vordering te beoordelen indien hij vaststelt
dat de schade voortvloeit uit een als misdrijf omschreven feit dat hij bewezen verklaart463
.
Dat de strafrechter bevoegd blijft om uitspraak te doen over de burgerlijke vordering, was
trouwens ook de hoofdreden van de wetgever om het verval of de onontvankelijkheid van de
strafvordering als sanctie uit te sluiten464
, omdat werd gesteld dat de strafrechter deze
bevoegdheid niet behoudt wanneer de strafvordering onontvankelijk wordt verklaard.
Nochtans betekent het verval van de strafvordering helemaal niet dat de strafrechter niet meer
bevoegd zou zijn voor de burgerlijke vordering. Dit komt doordat de burgerlijke vordering
meestal tijdig, dus voor het overschrijden van de redelijke termijn, zal zijn ingesteld,
bijvoorbeeld door de klacht met burgerlijke partijstelling465
.
7.3.2.2. Veroordeling tot teruggave
77. Zoals reeds eerder vermeld, wordt bij een eenvoudige schuldigverklaring de teruggave
uitdrukkelijk in artikel 21ter V.T.Sv. voorzien. Teruggave wil zeggen dat men verplicht wordt
om alle maatregelen te nemen om de materiële gevolgen van een misdrijf teniet te doen en de
feitelijke toestand, zoals die bestond voor het misdrijf, te herstellen in natura. Bijgevolg zullen
verbeurdverklaarde zaken die de burgerlijke partij toebehoren haar worden teruggegeven,
zelfs bij verbeurdverklaring bij equivalent466
. Ook elke andere derde die beweert recht te
hebben op de verbeurdverklaarde zaak, zal dit recht kunnen laten gelden467
.
Bovendien heeft het Grondwettelijk Hof en het Hof van Cassatie reeds bepaald dat binnen het
concept van de teruggave ook de in artikel 149 § 1 DRO468
bepaalde herstelmaatregelen
vallen469
. Hoewel de herstelmaatregel een burgerlijk karakter heeft, is deze herstelmaatregel
verbonden met de openbare orde en is zij door sommige aspecten onlosmakelijk verbonden
met de strafsanctie470
. De herstelmaatregel inzake ruimtelijke ordening valt dus onder de
teruggave zoals bedoeld in artikel 21ter V.T.Sv. Deze visie is verzoenbaar met deze van het
Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Voor het Europees Hof staat namelijk de
verwezenlijking van de burgerlijke rechten binnen een redelijke termijn en de heerschappij
van het recht dat eigen is aan een democratische samenleving centraal471
. De vervolgde of
veroordeelde partij kan de vereiste van redelijke termijn niet opwerpen om te verhinderen dat
462
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5 en F. KUTY,
“Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de
procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 49, 149. 463
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 55. 464
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 465
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 55-56. 466
Art. 43bis derde lid Sw. 467
Art. 43bis vierde lid Sw. 468
Decreet Ruimtelijke Ordening. 469
P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de
herstelmaatregel”, TMR 2002, 436. 470
F. VAN VOLSEM, “De redelijke termijn: een Straatsburgse hakbijl voor het herstel van de plaats in de vorige
staat?”, RABG 2008, 425. 471
L. SCHELLEKENS, “De tenuitvoerlegging van het vonnis in het licht van art. 6 E.V.R.M.”, Jura Falc. 2000-01,
438.
77
het recht verwezenlijkt wordt. Ook de benadeelden van de gepleegde inbreuk worden
beschermd door artikel 6 EVRM en hebben bijgevolg het recht om de gevolgen van deze
inbreuk binnen een redelijke termijn opgeheven te zien472
.
Het Hof van Cassatie volgde dit ook door te stellen dat de overschrijding van de redelijke
termijn niet tot gevolg heeft dat de strafrechter geen volledig herstel meer kan bevelen473
.
Door deze stelling van het Hof van Cassatie leidden sommigen echter ten onrechte af dat in
dergelijk geval de strafrechter de mogelijkheid heeft om minder dan het volledig herstel te
bevelen474
. Dit weerlegde het Hof van Cassatie door te verduidelijken dat de noodzaak van de
handhaving en het herstel van de goede ruimtelijke ordening wegens de aard en de finaliteit
van de herstelvordering, geen ruimte tot mildering biedt, bijvoorbeeld om redenen die enkel
de persoonlijkheid van de dader betreffen en onverenigbaar zijn met de doelstellingen van de
wet475
.
Bovendien moet nog opgemerkt worden dat de teruggave niet beschouwd wordt als een straf,
maar het de beëindiging beoogt van een met de strafwet strijdige toestand476
.
7.3.2.3. Veroordeling tot de bijzondere verbeurdverklaring
78. In artikel 21ter tweede lid V.T.Sv. werd door de wetgever uitdrukkelijk bepaald dat bij
een eenvoudige schuldigverklaring de bijzondere verbeurdverklaring wordt uigesproken:
“Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de
verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De
bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”.
Deze bijzondere straf477
zou niet mogelijk geweest zijn indien de wetgever dit niet
uitdrukkelijk had opgenomen in deze bepaling478
. Wel vreemd aan de bewoordingen van deze
bepaling is dat gesteld wordt dat de bijzondere verklaring uitgesproken wordt479
. Hiermee
wordt de indruk gewekt dat de bijzondere verbeurdverklaring in geval van een eenvoudige
schuldigverklaring naar aanleiding van een overschrijding van de redelijke termijn steeds
moet worden uitgesproken, terwijl het uitspreken van de verbeurdverklaring soms facultatief
is480
. Het kan echter niet de bedoeling geweest zijn dat de verbeurdverklaring ook
uitgesproken zou moeten worden, wanneer het strafwetboek of een bijzondere strafwet
bepaalt dat de verbeurdverklaring facultatief is. Het zou maar al te onlogisch zijn dat een
472
P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de
herstelmaatregel”, TMR 2002, 437. 473
Cass. 28 oktober 2008, P.08.0880.N. 474
P. LEFRANC, “Het passend herstel van de overschrijding van de redelijke termijn door de strafrechter die de
herstelmaatregel oplegt”, TMR 2011, 256. 475
Cass. 25 januari 2011, TMR 2011, 254-255. 476
Cass. 17 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 280. 477
E. VAN MUYLEM, “(Bijzondere) verbeurdverklaring” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en
strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., nr.
5, 4. 478
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 53, 151. 479
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4. 480
Zie bv. Art. 42, 3° juncto art. 43bis Sw.
78
strafrechter die een beklaagde veroordeelt, zelf kan beslissen of een verbeurdverklaring moet
worden uitgesproken, terwijl hij dat niet zou kunnen doen indien hij voor hetzelfde feit een
eenvoudige schuldigverklaring uitspreekt481
. Artikel 6 tweede lid Probatiewet was identiek
aan deze bepaling, waardoor ook hier geen facultatieve verbeurdverklaring mogelijk was482
,
maar hier heeft de wetgever wel ingegrepen. In deze bepaling wordt nu gesteld dat de
bijzondere verbeurdverklaring op schriftelijke vordering van het openbaar ministerie kan
worden uitgesproken483
. Het is jammer dat de wetgever is vergeten om ook artikel 21ter
V.T.Sv. aan te passen484
, zodat hieromtrent nog een wetswijziging nodig is485
.
7.3.2.4. De verbeurdverklaring als beveiligingsmaatregel
79. Soms kan een verbeurverklaring ook als loutere veiligheidsmaatregel worden opgelegd,
voor zover dit ondubbelzinnig blijkt uit een wettelijke bepaling486
. Op die manier kunnen
gevaarlijke of schadelijke voorwerpen uit de omloop worden genomen, ongeacht aan wie ze
toebehoren en zelfs in geval van vrijspraak van de beklaagde of verval van strafvordering, of
wanneer de dader onbekend is gebleven487
. Een dergelijke vorm van verbeurverklaring vindt
haar grondslag in de aard van het voorwerp en niet in de persoon van de bezitter ervan. De
maatregel is dan ook steeds mogelijk, en dus ook wanneer enkel een eenvoudige
schuldigverklaring wordt uitgesproken488
.
7.3.2.5. Veroordeling tot de kosten
80. Ook dit rechtsgevolg naar aanleiding van een eenvoudige schuldigverklaring wordt
uitdrukkelijk bepaald door artikel 21ter tweede lid V.T.Sv. Deze bepaling stelt namelijk dat
de beklaagde wordt “veroordeeld in de kosten, en zo daartoe aanleiding bestaat, tot
teruggave”. De eenvoudige schuldigverklaring brengt dus voor de beklaagde mee dat hij
veroordeeld wordt tot de gerechtskosten489
, hetgeen niet het geval is bij het onontvankelijk
verklaren van de strafvordering490
. Deze bepaling is belangrijk geweest omdat vóór de
inwerkingtreding ervan twijfel bestond in de rechtspraak of de veroordeling tot de kosten
gekoppeld moest worden aan een eenvoudige schuldigverklaring. Dit kwam doordat sommige 481
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 57. 482
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4. 483
Deze wijziging werd doorgevoerd bij art. 15 van de wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de
mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring (BS 14 februari 2003). 484
Dit is ook niet gedaan voor art. 11 van de wet op het sociale verweer. 485
J. ROZIE, “Het lot van de hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting en de ambtshalve
veroordeling bij sociaalrechtelijke misdrijven in het geval van een veroordeling bij eenvoudige
schuldigverklaring wegens overschrijding van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr.
2004, 124. 486
Cass. 3 november 1987, RW 1987-88, 1055, noot A. VANDEPLAS. 487
Cass. 16 maart 1970, RW 1970-71, 785, noot A. VANDEPLAS. 488
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 57. 489
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 490
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5.
79
rechtbanken stelden dat de eenvoudige schuldigverklaring geen veroordeling is en er
bijgevolg ook geen veroordeling in de kosten kan aan gekoppeld worden491
. Door artikel
21ter tweede lid V.T.Sv. is aan deze twijfel een einde gekomen.
Bovendien wordt, naast deze gerechtskosten, bij een eenvoudige schuldigverklaring aan de
beklaagde overeenkomstig artikel 91 van het K.B. van 28 december 1950 houdende algemeen
reglement op de gerechtskosten in strafzaken, zoals gewijzigd door de K.B.’s van 29 juli 1992
en 23 december 1993, een vergoeding opgelegd van 25 euro492
.
7.3.2.6. Hoofdelijkheid of niet?
81. Wat betreft de hoofdelijkheid van de kosten indien er verschillende daders voor hetzelfde
misdrijf schuldig werden bevonden, is het belangrijk om te weten of de eenvoudige
schuldigverklaring nu een veroordeling uitmaakt of niet. Dit komt doordat hoofdelijkheid
slechts kan voortvloeien uit artikel 50 Sw., dat enkel betrekking heeft op alle wegens een
zelfde misdrijf veroordeelde personen. Zo koppelen ook artikel 458 eerste lid WIB en artikel
73sexies BTW-Wetboek493
de hoofdelijkheid tot betaling van de ontdoken belasting aan een
veroordeling. Daarom werd vòòr de inwerkingtreding van artikel 21ter V.T.Sv. gesteld dat er
geen sprake kon zijn van hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting
omdat deze wetsartikelen een veroordeling vereisen en er vroeger werd gezegd dat de
eenvoudige schuldigverklaring geen veroordeling is. Hierdoor leek het aannemelijk dat dit
civielrechtelijk gevolg niet zou gelden in geval van een eenvoudige schuldigverklaring494
. Dit
standpunt werd trouwens ook gedeeld door de wetgever495
. Deze visie kan nu verlaten worden
aangezien de rechter krachtens artikel 21ter V.T.Sv. bij overschrijding van de redelijke
termijn een veroordeling uitspreekt bij eenvoudige schuldigverklaring. Bijgevolg is er geen
beletsel meer om er de hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting aan
te koppelen496
. Ook het Hof van Cassatie heeft reeds besloten dat bij een eenvoudige
schuldigverklaring wegens een fiscaal misdrijf, de hoofdelijke gehoudenheid tot de betaling
van de ontdoken belasting blijft bestaan497
. Toch menen sommigen nog steeds dat een
eenvoudige schuldigverklaring en de hoofdelijke gehoudenheid niet samengaan498
.
491
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 50, 149, voetnoot 73, waar verwezen
wordt naar onuitgegeven rechtspraak. 492
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 493
Wet van 3 juli 1969 tot invoering van het Wetboek van de belasting over de toegevoegde waarde, BS 17 juli
1969. 494
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 495
Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 10. 496
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 497
Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 112, noot J. ROZIE. 498
A. MISSAL, “De hoofdelijke gehoudenheid tot belastingschulden na een strafrechtelijke veroordeling: een
stand van zaken”, TFR 2010, 948.
80
7.3.2.7. Geen bijdrage voor het bijzonder Fonds tot hulp aan de slachtoffers van opzettelijke
gewelddaden
82. Hoewel de verplichting tot betaling van de bijdrage ter financiering van het bijzonder
Fonds tot hulp aan de slachtoffers van opzettelijk gewelddaden geen straf uitmaakt499
, kan dit
toch niet worden toegepast wanneer een beklaagde een eenvoudige schuldigverklaring wordt
opgelegd500
, omdat daarvoor immers een veroordeling tot een criminele of correctionele
hoofdstraf is vereist501
.
7.3.2.8. Wel opname in het strafregister
83. Vroeger kon de eenvoudige schuldigverklaring niet worden opgenomen in het
strafregister. Enkel een wettelijke regeling vanwege de wetgever kon ervoor zorgen dat een
eenvoudige schuldigverklaring in het strafregister zou worden vermeld502
. De wetgever had
bij de invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. de kans om dit te veranderen, maar heeft dit niet
gedaan. Tijdens de parlementaire besprekingen die de wet van 30 juni 2000 voorafgingen,
werd namelijk geoordeeld dat de veroordelingen bij eenvoudige schuldigverklaring niet het
voorwerp moesten uitmaken van een vermelding in het strafregister503
. Dus ook na de
inwerkingtreding van artikel 21ter V.T.Sv. bleef de vermelding van de eenvoudige
schuldigverklaring in het strafregister onmogelijk. Recentelijk kwam hierin echter
verandering met de wet van 31 juli 2009504
. De eenvoudige schuldigverklaring wordt nu wel
opgenomen in het centraal strafregister.
Het Grondwettelijk Hof heeft echter wel de ongrondwettelijkheid vastgesteld van een
bepaling hieromtrent in een arrest van 13 januari 2011505
. Er werd echter geen vernietiging
uitgesproken van deze bepaling, want er is hier sprake van een legislatieve tekortkoming, van
een afwezige bepaling die de gelijkheid tussen burgers garandeert. Deze bepaling zorgt er
namelijk voor dat er een onderscheid ontstaat tussen personen die tot een bepaalde straf
veroordeeld worden en personen die omwille van de overschrijding van de redelijke termijn
veroordeeld worden tot een eenvoudige schuldigverklaring. Degenen die tot een straf
veroordeeld zijn, hebben namelijk de mogelijkheid tot eerherstel. Eerherstel verhindert dat de
veroordeling vermeld blijft in het strafregister van de betrokken persoon. Hiertegenover staat
dat degenen die veroordeeld zijn tot een eenvoudige schuldigverklaring deze mogelijkheid
van eerherstel niet hebben. Dit zorgt dan voor de absurde situatie dat diegene die voor
dezelfde feiten veroordeeld wordt tot een straf gunstiger wordt behandeld dan diegene die
veroordeeld wordt tot een eenvoudige schuldigverklaring.
499
Cass. 25 oktober 1988, Arr. Cass. 1988-89, 228. 500
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 501
Art. 29 van de wet van 1 augustus 1985 houdende fiscale en andere bepalingen (BS 6 augustus 1985). 502
Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 7. 503
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 504
Wet van 31 juli 2009 betreffende diverse bepalingen met betrekking tot het Centraal Strafregister, BS 27
augustus 2009. 505
GwH 13 januari 2011, nr. 1/2011.
81
Op 23 december 2011 werd dan ook een wetsvoorstel ingediend door Mevr. Sabine de
Bethune om deze ongelijkheid uit te wissen506
.
7.3.2.9. Geen ontzetting van recht of afzetting van titels507
84. De wet bepaalt in een aantal gevallen dat de veroordeling tot welbepaalde feiten
aanleiding moet of kan geven tot een ontzetting van bepaalde rechten. De vraag is nu of dit
ook kan bij een eenvoudige schuldigverklaring.
De artikelen 31 tot 34 Sw. bevatten een algemene regeling omtrent de ontzetting van rechten.
Deze ontzetting van een aantal rechten kunnen naargelang het geval levenslang of tijdelijk
worden uitgesproken. Deze ontzetting is verplicht voor de zwaarste feiten508
, en facultatief in
andere gevallen509
. Aangezien dergelijke ontzetting een bijkomende straf vormt bij de
hoofdstraf510
, kan een ontzetting bijgevolg niet worden opgelegd aan de beklaagde ten aanzien
van wie een eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken511
.
7.3.2.10. Geen publicatie of verspreiding van vonnissen of arresten
85. De publicatie of verspreiding van vonnissen of arresten kan betrekking hebben op zowel
rechtspersonen als op natuurlijke personen. Wat betreft de rechtspersonen is dit één van de
zelfstandige straffen die kunnen worden opgelegd512
. Net zoals alle andere specifiek op de
rechtspersonen toepasselijke straffen, met name de ontbinding, het verbod een werkzaamheid
die deel uitmaakt van het maatschappelijk doel te verrichten en de sluiting van een of meer
inrichtingen, is ook de bekendmaking of verspreiding van de beslissing onverenigbaar met de
eenvoudige schuldigverklaring513
.
Ook ten aanzien van natuurlijke personen voorziet de wet soms in de aanplakking of
bekendmaking van vonnissen of arresten514
. Er werd door de Belgische rechtsleer reeds
bepaald dat er gewezen moet worden op artikel 490 Sw. dat stelt dat alle arresten of vonnissen
van veroordeling tot een gevangenisstraf, uitgesproken krachtens de artikelen 489, 489bis en
489ter Sw. bij uittreksels bekendgemaakt worden. De bekendmaking mag dus niet gebeuren,
wanneer voor dergelijke feiten bij overschrijding van de redelijke termijn enkel nog de
veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitgesproken wordt515
. De aanplakking of
506
Wetsvoorstel tot wijziging van het Wetboek van strafvordering met betrekking tot het Centraal Strafregister,
de uitwissing van veroordelingen en het herstel in eer en rechten, Parl.St. Senaat 2011-12, nr. 5-1417/1. 507
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 59. 508
Art. 31 Sw. 509
Art. 32 en 33 Sw. 510
Cass. 9 april 1997, Arr. Cass. 1997, 420 en 425. 511
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 61, 155. 512
Art. 7bis Sw. 513
MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 60. 514
Zie o.a. art. 18 Sw., art. 458 Sw., art. 502 Sw. en art. 459 WIB. 515
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5.
82
bekendmaking is meestal een bijkomende straf516
, die bijgevolg niet kan worden gekoppeld
aan een eenvoudige schuldigverklaring. Echter wordt soms van bepaalde vormen van
aanplakking gezegd, vooral deze in de sfeer van het economisch strafrecht, dat het een
beveiligingsmaatregel is, waardoor zij wel kunnen worden opgelegd in geval van een
eenvoudige schuldigverklaring517
. Ook kan de aanplakking op grond van artikel 1382 B.W.
worden bevolen als burgerlijke herstelmaatregel518
, wat uiteraard verenigbaar is met een
eenvoudige schuldigverklaring.
7.3.2.11. Geen grond tot wettelijke herhaling
86. Wettelijke herhaling veronderstelt een vroegere in kracht van gewijsde getreden
veroordeling tot een straf519
. Aangezien dit niet het geval is wanneer enkel een eenvoudige
schuldigverklaring werd uitgesproken, zal die eenvoudige schuldigverklaring, net zoals bij
een internering of een opschorting van de uitspraak van de veroordeling520
, geen grond tot
wettelijke herhaling kunnen opleveren521
.
7.3.2.12. Pecuniaire gehoudenheid van de burgerrechtelijk aansprakelijke partij
87. De burgerrechtelijk aansprakelijke partij kan in het geding worden betrokken met het oog
op een veroordeling in solidum met de beklaagde tot de schadevergoeding en de
gerechtskosten. Omdat de eenvoudige schuldigverklaring geen implicaties heeft op de
vordering van de burgerlijke partij, noch op de veroordeling tot de kosten, zal ook de
burgerrechtelijk aansprakelijke partij gehouden blijven522
.
7.3.2.13. Geen sluiting van bepaalde inrichtingen
88. Soms kan de rechter, naast het opleggen van de hoofdstraf, ook de sluiting bevelen van
bepaalde inrichtingen. Gedacht kan worden aan artikel 382 § 3 Sw., artikel 4 § 3 van de
Drugwet en artikel 455 WIB. Aangezien dergelijke maatregel een bijkomende straf uitmaakt,
kan zij niet worden opgelegd in geval van een eenvoudige schuldigverklaring523
.
516
A. VANDEPLAS, “Aanplakking van rechterlijke beslissingen” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.),
Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer,
1993, losbl., nrs. 4-8, 3-4a. 517
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 73, 161. 518
A. VANDEPLAS, “Aanplakking van rechterlijke beslissingen” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.),
Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer,
1993, losbl., nr. 9, 5. 519
Art. 54-56 Sw. 520
ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 521
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 522
ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 523
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 60.
83
7.3.2.14. Geen beroepsverbod524
89. Indien een beklaagde wordt veroordeeld tot een aantal door de wet opgesomde misdrijven,
kan de rechter in deze gevallen ook beslissen om aan die veroordeling het verbod om
bepaalde functies of beroepen uit te oefenen te koppelen525
. Het is belangrijk om op te merken
dat vroeger het beroepsverbod van rechtswege gold en niet werd beschouwd als een straf526
,
totdat de wetgever deze wettelijke regeling aanpaste in 1998527
, zodat het beroepsverbod
heden ten dage niet langer van rechtswege geldt, maar een facultatief verbod is dat na een
debat op tegenspraak kan worden opgelegd. Sinds deze aanpassing van de wetgever wordt
aanvaard dat het beroepsverbod een bijkomende straf is528
. Bijgevolg kan samen met een
eenvoudige schuldigverklaring geen beroepsverbod opgelegd worden.529
7.3.2.15. Geen wettelijke onbekwaamheid
90. Degenen die wettelijk onbekwaam zijn tijdens de duur van hun straf, zijn zij die op
tegenspraak zijn veroordeeld tot levenslange of tijdelijke opsluiting, tot levenslange hechtenis
of hechtenis voor een termijn van tien tot vijftien jaar of een langere termijn, of tot hechtenis
voor een termijn van vijf tot tien jaar, hetzij in geval van herhaling, hetzij in geval van
samenloop van verscheidene misdaden530
. Wettelijke onbekwaamheid wil zeggen dat de
veroordeelde de bekwaamheid wordt ontnomen om zijn goederen te beheren en erover te
beschikken, behalve bij testament en huwelijkscontract531
. Wel houdt de onbekwaamheid op
te bestaan wanneer de veroordeelde kwijtschelding van zijn straf verkrijgt of vervanging van
die straf door een andere straf welke die onbekwaamheid niet ten gevolge heeft532
.
De reden waarom een eenvoudige schuldigverklaring nooit aanleiding kan geven tot
wettelijke onbekwaamheid is simpel. De wettelijke onbekwaamheid is namelijk geen straf in
de eigenlijke zin van het woord, maar een zuiver civielrechtelijke maatregel533
. En aangezien
er enkel sprake kan zijn van wettelijke onbekwaamheid tijdens de duur van de straf, kan een
eenvoudige schuldigverklaring bijgevolg nooit aanleiding geven tot een wettelijke
onbekwaamheid534
.
524
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 60. 525
K.B. nr. 22 van 24 oktober 1934 betreffende het rechterlijk verbod aan bepaalde veroordeelden en
gefailleerden om bepaalde ambten, beroepen of werkzaamheden uit te oefenen, BS 27 oktober 1934. 526
Cass. 13 juli 1936, Pas. 1936, I, 351. 527
Wet van 2 juni 1998, BS 22 augustus 1998. 528
Cass. 2 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 763, RW 1999-2000, 1267, noot G. SCHOORENS en B. WINDEY. 529
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 65, 157. 530
Art. 21 Sw. 531
Art. 22 Sw. 532
Art. 90 Sw. 533
W. VAN LAETHEM, “Wettelijke onbekwaamheid van veroordeelden” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.),
Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer,
1993, losbl., nr. 1, 3. 534
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 64, 157.
84
7.3.2.16. Geen verval van het recht tot sturen, tenzij als beveiligingsmaatregel535
91. De Wegverkeerswet bepaalt dat het verval van het recht om een voertuig te besturen een
sanctie uitmaakt die, al naar gelang het geval, verplicht of facultatief wordt uitgesproken536
.
Dit verval van het recht om een voertuig te besturen kan ofwel tijdelijk zijn ofwel levenslang.
Een dergelijk verval kan niet worden uitgesproken in combinatie met een eenvoudige
schuldigverklaring. Dit kan wel indien het verval van het recht om een auto te besturen
gegrond is op een lichamelijke ongeschiktheid, omdat dit dan een beveiligingsmaatregel is537
.
7.2.3.17. Geen beletsel voor toekomstig uitstel of opschorting
92. De beklaagde kan uitstel van de tenuitvoerlegging van de straf verkrijgen wanneer deze
nog niet werd veroordeeld tot een criminele straf of tot een hoofdgevangenisstraf van meer
dan twaalf maanden538
. Daarentegen is één van de noodzakelijke voorwaarden om de
opschorting van de uitspraak van de veroordeling te verkrijgen, dat de betrokkene nog geen
veroordeling heeft opgelopen tot een criminele straf of een hoofdgevangenisstraf van meer
dan zes maanden539
. Uit deze beide bepalingen kan men afleiden dat een eenvoudige
schuldigverklaring nooit een beletsel kan vormen voor een toekomstig uitstel van de
tenuitvoerlegging van de straf of voor een toekomstige opschorting van de uitspraak540
.
7.3.2.18. Geen grondslag voor herziening541
93. De herziening is een beroep dat uitzonderlijk kan worden ingesteld tegen beslissingen van
veroordeling of internering die in kracht van gewijsde zijn gegaan, die dwalingen omtrent het
recht zouden kunnen vormen542
. De ontvankelijkheid van een verzoek tot herziening is niet
afhankelijk van een verklaring van schuld in correctionele of criminele zaken, maar wel van
de veroordeling tot een hoofdstraf, correctioneel of crimineel, of tot internering543
. Bij gebrek
aan een veroordeling tot een hoofdstraf of tot internering is de herziening niet ontvankelijk,
zelfs indien een verbeurdverklaring werd uitgesproken. Hierdoor kan men stellen dat een
eenvoudige schuldigverklaring niet voor herziening vatbaar is544
.
535
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 61. 536
Art. 38 Wegverkeerswet. 537
Art. 42 Wegverkeerswet. 538
Art. 8 § 1 eerste lid van de Probatiewet. 539
Art. 3 eerste lid van de Probatiewet. 540
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 77, 164. 541
Ibid. 542
Art. 443 Sv. 543
Cass. 19 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 142, R. Cass. 2001, 111, noot R. DECLERCQ. 544
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 80, 165-166.
85
7.3.2.19. Geen terbeschikkingstelling van de regering545
94. De eenvoudige schuldigverklaring kan geen aanleiding geven tot een
terbeschikkingstelling van de regering die voortvloeit uit de staat van recidive van de
betrokkene546
. Ook een terbeschikkingstelling van de regering op grond van artikel 23bis van
de wet op het sociaal verweer547
, dat niet vereist dat de betrokkene als recidivist of
gewoontemisdadiger kan worden bestempel, is echter onmogelijk in geval van een
eenvoudige schuldigverklaring. Dit komt doordat de terbeschikkingstelling van de regering
namelijk een strafmaatregel is, waardoor de veroordeelde na afloop van de gevangenisstraf
onder het toezicht wordt geplaatst van de minister van Justitie548
. Bijgevolg is een dergelijke
strafmaatregel niet verenigbaar met de eenvoudige schuldigverklaring.
7.3.2.20. Geen voorwaardelijke schuldigverklaring549
95. De wetgever heeft niet de mogelijkheid voorbehouden om aan de eenvoudige
schuldigverklaring bepaalde voorwaarden te koppelen, zoals de rechter dit bijvoorbeeld wel
kan doen bij het verlenen van de gunst van opschorting van de uitspraak550
. Nochtans werd dit
wel door de Raad van State gesuggereerd551
. Bij gebrek aan een wettelijke regeling
hieromtrent is het opleggen van voorwaarden aan de eenvoudige schuldigverklaring niet
mogelijk.
7.3.3. Evaluatie eenvoudige schuldigverklaring
96. Het is duidelijk dat de eenvoudige schuldigverklaring als sanctie bij het overschrijden van
de redelijke termijn verschillende belangrijke voordelen biedt552
.
Zo is bijvoorbeeld de goede rechtsbedeling erbij gebaat. Dit komt doordat het louter
onontvankelijk verklaren van de strafvordering een efficiënt verloop van een strafproces niet
ten goede komt. De bevolking aanvaardt namelijk niet dat criminelen vrijuit gaan, louter door
de speling van een juridische tijdsfactor553
.
Ook apprecieert de publieke opinie een gerechtelijke afhandeling die het meeste oplevert voor
het slachtoffer, de samenleving en de dader.
545
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 62. 546
Zie art. 22 en 23 van de wet op het sociale verweer. 547
Dit vindt toepassing bij een veroordeling op grond van een aantal in die bepaling opgesomde
zedenmisdrijven. 548
Art. 25 wet op het sociale verweer. 549
F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal
et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 79, 165. 550
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 63. 551
Advies Raad van State, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/4, 6. 552
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6. 553
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4.
86
Bovendien heeft de eenvoudige schuldigverklaring tot gevolg dat uitspraak kan worden
gedaan over de vordering van de burgerlijke partij. Deze sanctie heeft dus aandacht voor het
slachtoffer, wat geen onbelangrijk element is in deze ‘slachtofferonvriendelijke periode’.
De beklaagde kan eveneens belang hebben bij de voortzetting van de procedure om zijn
onschuld bewezen te krijgen. Het vermoeden van onschuld blijft immers een magere troost,
wanneer de sanctie bij het overschrijden van de redelijke termijn erin zou bestaan de
strafvordering onontvankelijk te verklaren. Daarentegen veronderstelt het uitspreken van een
eenvoudige schuldigverklaring dat men de schuld van de beklaagde eerst onderzoekt.
Daarenboven is het niet ondenkbaar dat een minimumstraf zelfs met uitstel geen passend
herstel uitmaakt. Dit is namelijk zo wanneer de overschrijding van de redelijke termijn
extreme proporties aanneemt.
Tenslotte lijkt de eenvoudige schuldigverklaring ook de geschikte oplossing te zijn, wanneer
de rechter ab initio, dus zelfs bij niet-overschrijding van de redelijke termijn, de wettelijke
minimumstraf met uitstel wou opleggen554
.
97. Desondanks deze vele voordelen, werden er ook enkele kritische bedenkingen gemaakt bij
de eenvoudige schuldigverklaring als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn.
Er werd namelijk gesteld dat het strijdig is met de wet een straf beneden het minimum op te
leggen of de tenuitvoerlegging van de straf uit te stellen, wanneer de wet niet toelaat
verzachtende omstandigheden aan te nemen of de gerechtelijke antecedenten van de
beklaagde zich tegen een uitstel van strafuitvoering verzetten. Zo moet de vraag gesteld
worden of het Hof van Cassatie niet op de stoel van de wetgever is gaan zitten, als we
rekening houden met het principe ‘Nulla poena sine lege’555
. Aangezien noch het EVRM
noch het IVBPR de sancties bij het overschrijden van de redelijke termijn bepalen, zou men
daaruit dan niet moeten de conclusie trekken dat het de taak is van de verdragsstaten om zelf
regels uit te werken in hun interne wetgeving556
?
Bovendien ontstaat er ook een tegenstelling. Het Hof van Cassatie verwerpt namelijk de
onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie op de overschrijding van de redelijke
termijn met de motivering dat noch het EVRM, noch het IVBPR, noch enige andere
wettelijke bepaling voorschrijven dat de sanctie wegens het overschrijden van de redelijke
termijn de onontvankelijkheid van de strafvordering is. De vraag kan dan gesteld worden
waarom de eenvoudige schuldigverklaring, een sanctie die eveneens geen wettelijke
grondslag kent, dan wel zou kunnen als sanctie bij het overschrijden van de redelijke
termijn557
.
554
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring
bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6. 555
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring
bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6. 556
A. LUST, “Nog over de rechtsgevolgen van het overschrijden van de redelijke termijn”, noot onder Rk.
Kortrijk 25 april 1997, TWVR 1997, 137. 557
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6.
87
7.4. Financiële compensatie
98. Om het leed naar aanleiding van een overschrijding van de redelijke termijn te
compenseren, is in principe een financiële compensatie onvoldoende. De toenmalige
Europese Commissie bepaalde namelijk dat een loutere schadevergoeding geen passende en
voldoende compensatie uitmaakt558
.
Anders is het uiteraard gesteld wanneer de beklaagde wordt vrijgesproken of buiten
vervolging gesteld, of wanneer de strafvordering onontvankelijk of vervallen is verklaard.
Dan is logischerwijze het verlenen van een financiële compensatie de enige vorm van
compensatie die nog kan worden verleend. Dit is ook het geval wanneer de internering wordt
uitgesproken ten aanzien van de dader van het vervolgde misdrijf559
.
7.5. Wat met de onderzoeksgerechten?
99. Met artikel 21ter V.T.Sv. heeft de wetgever de knoop doorgehakt wat betreft de
bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om eventuele sancties te koppelen aan de
vaststelling van een overschrijding van de redelijke termijn. Het is duidelijk dat de rechter
heden ten dage bij een overschrijding van de redelijke termijn de veroordeling bij eenvoudige
schuldigverklaring kan uitspreken of een straf kan opleggen die eventueel lager is dan de
wettelijke minimumstraf. Hiermee volgde de wetgever de visie en rechtspraak van het Hof
van Cassatie volgens dewelke de overschrijding van de redelijke termijn niet kan leiden tot
het verval of de onontvankelijkheid van de strafvordering560
. De gevolgen moeten worden
bekeken op het vlak van het bewijs (vrijspraak bij gebrek aan afdoende bewijzen van schuld)
en van de strafmaat (strafvermindering of eenvoudige schuldigverklaring). Aangezien dit een
beoordeling van de grond van de zaak vergt, zijn de onderzoeksgerechten slecht geplaatst om
deze sancties toe te passen. De onderzoeksgerechten spreken zich in principe namelijk niet uit
over de schuld van de inverdenkinggestelde en kunnen evenmin een straf opleggen561
.
Nochtans had de afdeling wetgeving van de Raad van State in zijn advies562
opgemerkt dat het
zinvol zou zijn indien de wetgever ook een regeling zou uitwerken voor de schending van de
redelijke termijn in het stadium van de voorbereidende fase van de strafprocedure. Hij stelde
een analoge oplossing voor als in het kader van de opschorting van de uitspraak van de
veroordeling, waarbij het onderzoeksgerecht zich over de schending van de redelijke termijn
kan uitspreken zonder dat de zaak nog naar de vonnisrechter moet worden verwezen563
.
558
ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk, nr. 10103/82, D.&R., vol. 39, 195-196. 559
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 63. 560
Zie infra randnr. 107. 561
S. VANDROMME, “Op zoek naar een Effectief Rechtsmiddel om reeds tijdens het Vooronderzoek de
Overschrijding van de Redelijke Termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 195. 562
Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel
van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/4, 6-7. 563
S. VANDROMME, “Op zoek naar een Effectief Rechtsmiddel om reeds tijdens het Vooronderzoek de
Overschrijding van de Redelijke Termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 195 en J. ROZIE, “Het nieuwe artikel
88
Hierbij verwees de Raad van State naar de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten
van de Mens564
, op grond waarvan de vereisten van artikel 6 EVRM een rol kunnen spelen
vóór de aanhangigmaking bij de feitenrechter. Desondanks was de minister565
, samen met het
Hof van Cassatie566
, van mening dat de onderzoeksgerechten niet de bevoegdheid hebben om
zich uit te spreken over de overschrijding van de redelijke termijn.
Het valt te betreuren dat de wetgever dergelijke regeling ook niet gemaakt heeft voor de
onderzoeksgerechten. Hierdoor kunnen de onderzoeksgerechten de sancties die vervat zijn in
artikel 21ter V.T.Sv. niet toepassen bij de vaststelling van een overschrijding van de redelijke
termijn. Enkel de vonnisgerechten zijn hiervoor bevoegd.
Eerder is al gezien dat de onderzoeksrechter echter niet volledig de mond wordt gesnoerd567
.
Hij kan zich immers beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de redelijke
termijn en daarna de zaak doorverwijzen naar de vonnisrechter. Deze zal dan met de
vaststelling van de onderzoeksrechter rekening moeten houden. Eerder werd al bepaald dat dit
de toets van artikel 13 EVRM niet kan doorstaan, waardoor de wetgever er goed aan zou doen
om de onderzoeksrechter meer bevoegdheden te geven.
21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de
redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 564
EHRM 24 november 1993, Imbrioscia t. Zwitserland, ECHR, Ser. A. 565
Verslag namens de Commissie voor de Justitie, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 279/3, 7-8. 566
Cass. 13 november 1985, Arr.Cass. 1985-86, 344, nr. 167 en Cass. 22 oktober 1986, Pas. 1987, I, 240. 567
Zie supra randnr. 62.
89
Hoofdstuk 8. Is de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering
mogelijk bij overschrijding van de redelijke termijn?
8.1. Inleiding
100. Dit hoofdstuk zal handelen over de eindeloze discussie568
of het mogelijk is en, indien dit
niet het geval is, of het mogelijk zou moeten zijn voor de rechter om de onontvankelijkheid of
het verval van de strafvordering uit te spreken in geval van overschrijding van de redelijke
termijn.
Er dient aan herinnerd te worden dat dit sowieso kan in een bepaalde situatie569
. Deze situatie
doet zich voor wanneer de overschrijding van de redelijke termijn tot gevolg heeft dat de
bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast. In dit
geval moet het vonnisgerecht, als de bewijsvoering onherstelbaar is aangetast, de beklaagde
vrijspreken, en als het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, dan moet het
vonnisgerecht de onontvankelijkheid van de strafvordering vaststellen. Het onderzoeksgerecht
moet de buitenvervolgingstelling of de onontvankelijkheid uitspreken, naargelang ofwel de
bewijsvoering of de verdediging onherstelbaar is aangetast. Het onderzoeksgerecht moet
hierbij wel preciseren tegen welke bewijsmiddelen en waarom de verdachte zich niet meer
behoorlijk zou kunnen verdedigen. Hier vindt de onontvankelijkheid uitgesproken door de
vonnisrechter of de onderzoeksrechter echter niet haar grondslag in de loutere overschrijding
van de redelijke termijn, maar in een andere rechtsgrond. De overschrijding van de redelijke
termijn is in dit geval slechts een oorzaak, of zelfs slechts één van de oorzaken, van de
schending van het recht van verdediging of van het recht op een eerlijk proces.
In dit hoofdstuk wordt echter nagegaan of de vonnisrechter de onontvankelijkheid of het
verval van de strafvordering kan uitspreken louter omwille van de overschrijding van de
redelijke termijn. In dit geval zou het recht van verdediging niet geschonden moeten zijn,
alvorens de rechter dit rechtsgevolg kan uitspreken.
Er dient alvast opgemerkt te worden dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens nooit
heeft bepaald dat het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering naar
aanleiding van een overschrijding van de redelijke termijn niet mogelijk is. Het is voor het
Europees Hof van doorslaggevend belang, rekening houdend met artikel 13 EVRM, dat het
rechtsherstel dat aan de betrokkene moet verleend worden een passende en voldoende
compensatie uitmaakt voor de overdreven lange duur van de strafprocedure570
. Zo bepaalde
het Europees Hof reeds dat een passende herstelmaatregel kan bestaan in het verlenen van een
568
Ph. TRAEST, “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot
onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126-128 en L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid
van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent
20 december 1994, AJT 1995-96, 548-552. 569
Zie supra randnr. 60. 570
Zie supra randnr. 65.
90
strafvermindering die evenredig is met de omvang van de schade door de vertraging
geleden571
, of in de stopzetting van de vervolging572
.
Er kan ook gesteld worden dat door de nauwe band tussen de verjaring van de strafvordering
en de redelijke termijn (beiden sanctioneren namelijk een overschrijding van een welbepaalde
termijn), het logisch zou zijn dat de sanctionering die het interne recht verbindt aan het
overschrijden van de verjaringstermijn, namelijk het verval, ook verbonden wordt aan de
overschrijding van de redelijke termijn573
.
101. Het is nodig om ook even stil te staan bij het verschil tussen de onontvankelijkheid van
de strafvordering en het verval van de strafvordering. Om met de deur in huis te vallen, er is
eigenlijk nauwelijks of geen verschil. De gevolgen van de onontvankelijkheid en van het
verval van de strafvordering zijn namelijk identiek. Toch moet er op gewezen worden dat
bepaalde rechtsleer de onontvankelijkheid verkiest, daar waar andere voor het verval opteert
als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn. Zo stellen sommige dat het verval
van de strafvordering de voorkeur geniet, aangezien de redelijke termijn slechts overschreden
wordt nadat enige tijd verstreken is sinds het ogenblik waarop de verdachte kennis heeft van
een beschuldiging. De strafvordering was oorspronkelijk immers wel ontvankelijk.
Daarenboven is het voordeel van het verval dat een tijdig ingestelde burgerlijke vordering wel
nog door de strafrechter kan worden behandeld574
. Anderen stellen dan dat niet mag gekozen
worden voor het verval van de strafvordering, omdat deze vorm van beëindiging van de
strafvordering meestal op objectieve redenen steunt, terwijl de overschrijding van de redelijke
termijn toch meer een beoordeling in concreto van de zaak veronderstelt575
.
8.2. Visie van het Hof van Cassatie
102. Er zijn in de Belgische rechtsleer ontelbare artikels geschreven over deze problematiek.
Een reden waarom in de doctrine hierover zoveel werd uitgeweid, is gelegen in het feit dat het
Hof van Cassatie in zijn rechtspraak hieromtrent een lange evolutie heeft afgelegd. Door de
jaren heen heeft het Hof van Cassatie zijn visie aangepast en verfijnd, waardoor de doctrine
nu eens stelde dat het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering bij
overschrijding van de redelijke termijn wel kon, dan weer stelde dat dit niet meer het geval
was.
103. Vastgesteld moet worden dat, alvorens het Hof van Cassatie zich ging gaan bemoeien
met deze problematiek, de Belgische rechtspraak alvast stelde dat de onontvankelijkheid of
571
EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, 31-32. 572
ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk, nr. 10103/82, D.&R., vol. 39, 195-196. 573
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 37-38 en L. ARNOU, “Is er nog
toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke
termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548-552. 574
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 38, voetnoot 331. 575
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 196, voetnoot 48.
91
het verval van de strafvordering als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn
mogelijk was576
.
Desondanks bleef er tot voor de arresten van het Hof van Cassatie van 22 oktober 1986577
en
18 november 1986578
veel twijfel bestaan omtrent de rechtsgevolgen bij de overschrijding van
de redelijke termijn579
. In deze principe-arresten stelde het Hof van Cassatie dat het aan de
strafrechter toekomt om de gevolgen vast te stellen die uit de overschrijding van de redelijke
termijn kunnen voortvloeien. Deze gevolgen moeten worden onderzocht “enerzijds uit het
oogpunt van de bewijsvoering, anderzijds uit het oogpunt van de sanctie”. Uit deze arresten
bleek impliciet dat de onontvankelijkheid van de strafvordering geen noodzakelijk gevolg is
van de vaststelling dat de redelijke termijn werd overschreden, daar het Hof van Cassatie
uitdrukkelijk stelde dat “geen enkele verdrags- noch wetsbepaling bepaalt dat de
overschrijding van de redelijke termijn leidt tot de niet-ontvankelijkheid van de
vervolgingen”. Maar er werd in deze arresten ook niet expliciet gesteld dat de sanctie van de
onontvankelijkheid uitgesloten is, waardoor men hieruit afleidde dat het niet verboden was
voor de vonnisrechter om, op de grond van de overschrijding van de redelijke termijn, de
strafvordering onontvankelijk te verklaren580
. Het Hof van Cassatie heeft deze rechtspraak
nadien nog bevestigd in een arrest van 27 mei 1992581
. Het was nu alleszins duidelijk dat de
sanctie van de onontvankelijkheid in elk geval niet uitgesloten was. Deze visie van het Hof
van Cassatie werd onder het goedkeurend oog van de Belgische rechtsleer zeer positief
onthaald582
.
104. Met het arrest van 1 februari 1994583
heeft het Hof van Cassatie echter een andere
wending genomen en duidelijk bepaald dat de onontvankelijkheid van de strafvordering geen
rechtsgeldig gevolg kan zijn van de overschrijding van de redelijke termijn584
. Het Hof stelde
namelijk dat “de beoordeling moet gebeuren door uitspraak te doen over de gegrondheid van
de vordering”. Het Hof van Cassatie verduidelijkte dit standpunt met het arrest van 9
december 1997585
, waarin het stelde dat de feitenrechter, wanneer hij de overschrijding van de
redelijke termijn vaststelt, kan beslissen de straf tot het wettelijk minimum te herleiden, of
zelfs kan volstaan met een loutere schuldigverklaring. Wat de onontvankelijkheid betrof,
bepaalde het Hof van Cassatie dat, aangezien noch het EVRM en IVBPR noch enige andere
wettelijke bepaling voorschrijven dat de sanctie wegens overschrijden van de redelijke termijn
de onontvankelijkheid van de strafvordering is, de feitenrechter bijgevolg nooit de
576
Zie o.a. Luik 25 juni 1986, JL 1986, 678: Corr. Kortrijk 19 januari 1987, RW 1988-89, 513 en Corr. Gent 7
maart 1990, TGR 1990,73. 577
Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535-537. 578
Cass. 18 november 1986, RW 1987-88, 537-538. 579
J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3. 580
Ph. TRAEST, “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot
onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126. 581
Cass. 27 mei 1992, JLMB 1992, 983-984. 582
F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 800 en P.
LEMMENS, “Het strafproces en het Europees Verdrag over de rechten van de mens” in R. DECLERCQ, A. DE
NAUW en J. DE PEUTER (eds.), Strafrecht voor rechtspractici, Leuven, Acco, 1985, nr. 32, 194. 583
Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 125, noot Ph. TRAEST. 584
J. MEESE, “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 193. 585
Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 14, conclusie van adv.-gen. BRESSELEERS.
92
strafvordering onontvankelijk of vervallen kan verklaren. Het arrest van het Hof van Cassatie
van 25 januari 2000586
verfijnde dit standpunt door te stellen dat het herstel kan bestaan, hetzij
in het opleggen van een lagere straf dan de wettelijk bepaalde minimumstraf of enige straf,
zelfs na toepassing van verzachtende omstandigheden zo de wet dit toelaat, hetzij in het
uitspreken van een schuldigverklaring alleen. De strafvordering onontvankelijk of vervallen
verklaren was dus niet langer een optie.
Waar de Belgische doctrine eerder de toenmalige visie van het Hof van Cassatie toejuichte,
was de doctrine met het nieuwe standpunt van het Hof van Cassatie allesbehalve tevreden en
er volgde dan ook snel kritiek hierop. Zo werd onder meer gezegd dat het Hof van Cassatie
met de arresten van 1 februari 1994 en 9 december 1997 op de stoel van de wetgever is gaan
zitten door het opleggen van een straf mogelijk te maken die wettelijk niet is voorzien587
. Er
werd zelfs geopperd dat de door het Hof van Cassatie mogelijk gemaakte sancties
ongrondwettelijk en onwettelijk zijn588
. Bovendien werden er ook grote vraagtekens gezet bij
het nieuwe standpunt van het Hof van Cassatie in het licht van het EVRM, aangezien het niet
verder uitoefenen van de strafvordering soms de enige sanctie is die een voldoende mate van
herstel kan bewerkstelligen589
.
105. Dat het standpunt van het Hof van Cassatie betreffende de sanctionering van de
overschrijding van de redelijke termijn erg gecontesteerd was, bewijst het feit dat
verschillende lagere rechtbanken na de principe-arresten van het Hof van Cassatie soms nog
afweken van de visie van het Hof. Een treffend voorbeeld is een arrest van het Hof van
Beroep te Gent van 6 maart 2000590
. Hier besliste het Hof van Beroep, volledig in tegenspraak
met de rechtspraak van het Hof van Cassatie, dat het enige passende herstel voor het
overschrijden van de redelijke termijn in de desbetreffende zaak het verval van de
strafvordering was. Het Hof van Beroep kwam tot dit besluit nadat het vaststelde dat het
onderzoek in totaal zeven jaar aansleepte, zonder dat de aard van de zaak dit noodzaakte, en
zonder dat de beklaagde enig dilatoir manoeuvre kon worden toegeschreven. In deze zaak was
de overschrijding van de redelijke termijn flagrant en manifest. Er werd niet alleen
onbegrijpelijk lang gewacht met het uitvoeren van bepaalde deskundigenonderzoeken, ook
werd er op zes jaar tijd slechts één enkel verhoor afgenomen591
. Hier was het Hof van Beroep
dus van mening dat, desondanks de rechtspraak van het Hof van Cassatie, in een dergelijk
geval waarbij de redelijke termijn dermate is overschreden zelfs de grootst mogelijke
strafvermindering of een loutere schuldigverklaring geen passend herstel kan bieden, en dat
586
Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199. 587
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 588
F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans
prononciation de peine”, JT 1998, nr. 12, 794-795. 589
L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het
overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, nr. 16,
552. 590
Gent 6 maart 2000, TGR 2000, 189, noot J. MEESE. 591
J. MEESE, “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 194.
93
bijgevolg de feitenrechter de mogelijkheid heeft om de strafvordering onontvankelijk of
vervallen te verklaren592
.
Het standpunt van het Hof van Beroep te Gent lijkt inderdaad logisch en nuttig: de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan voorbehouden worden voor de
flagrante en manifeste gevallen van overschrijding van de redelijke termijn, omdat in deze
gevallen een strafvermindering of eenvoudige schuldigverklaring niet volstaat in het licht van
artikel 13 EVRM.
106. Niettegenstaande dit logisch uitgangspunt, bleef het Hof van Cassatie hardnekkig
vasthouden aan zijn visie waarin het onontvankelijk of vervallen verklaren van de
strafvordering bij overschrijding van de redelijke termijn nooit een optie is. Het Hof van
Cassatie vernietigde dan ook, tegen de zin van de rechtsleer593
, het arrest van het Hof van
Beroep te Gent van 6 maart 2000594
. In dit arrest bepaalde het Hof van Cassatie:
“Dat de appelrechters ten onrechte ervan uitgaan dat naar analogie met de verjaring van de
strafvordering, de miskenning van de redelijke termijn enkel het verval van de strafvordering
tot gevolg kan hebben”.
Ook in een ander arrest595
benadrukte het Hof van Cassatie nog eens zijn standpunt:
“Uit de vaststelling dat de redelijke termijn is overschreden kan het vonnisgerecht niet
afleiden dat de strafvordering niet ontvankelijk is”.
107. Zoals geweten nam uiteindelijk de wetgever de visie van het Hof van Cassatie over met
de invoering van artikel 21ter V.T.Sv., waarin wordt bepaald dat de strafvermindering en de
eenvoudige schuldigverklaring de mogelijke sancties zijn bij het overschrijden van de
redelijke termijn596
. Toch liep dit alles ook niet van een leien dakje. De indiener van het
wetsvoorstel vroeg zich namelijk openlijk af of het Hof van Cassatie niet op de stoel van de
wetgever was gaan zitten doordat het een sanctie oplegde die niet wettelijk was voorzien597
.
Wat betreft de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering, was er ook een
discussie omtrent de vraag of deze sanctie effectief moest worden uitgesloten. Het eerste
amendement stelde namelijk dat het verval van de strafvordering als mogelijke sanctie voor
de overschrijding van de redelijke termijn moest worden toegevoegd aan artikel 21ter
V.T.Sv598
. Sterker nog, een ander amendement bepaalde zelfs dat het verval van de
strafvordering als sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn de enige sanctie
mocht zijn in artikel 21ter V.T.Sv599
. Ook in de Senaat werden meerdere amendementen
592
In die zin R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 1999, nr. 1435, 600. 593
J. ROZIE, “Het Cassatie-arrest van 26 juni 1999 onder de loep genomen: over ne bis in idem en overschrijding
van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 26 juni 1999, T.Strafr. 2000, 108-111. 594
Cass. 20 juni 2000, Arr.Cass. 2000, 1161. 595
Cass. 2 februari 2000, Arr.Cass. 2000, 282. 596
Zie supra randnr. 66. 597
Wetsvoorstel tot invoeging van een art. 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering
ingediend door dhr. Bourgeois, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/1, 3. 598
Amendement nr. 1 van dhr. du Bus de Warnaffe, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/2, 1-2. 599
Amendement nr. 3 van dhr. Giet, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/3, 1-2.
94
ingediend die stelden dat het verval van de strafvordering de enige sanctie was600
.
Desondanks deze amendementen werd de onontvankelijkheid of het verval van de
strafvordering als sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn uiteindelijk toch niet
opgenomen in artikel 21ter V.T.Sv.
Hoewel het merendeel van de Belgische rechtsleer er niet mee akkoord was, was na de
invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. er wel unanimiteit in de rechtsleer over het feit dat de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering nu alleszins onmogelijk was601
.
108. Als besluit kan dus gesteld worden dat de vonnisrechter en de onderzoeksrechter slechts
de onontvankelijkheid van de strafvordering mogen uitspreken indien door de overschrijding
van de redelijke termijn het recht van verdediging ernstig en onherstelbaar is geschaad.
Indien het recht van verdediging niet is geschaad, heeft de vonnisrechter enkel de
mogelijkheid om te kiezen tussen de sancties die vervat liggen in artikel 21ter V.T.Sv.,
namelijk de strafvermindering of de eenvoudige schuldigverklaring. De onderzoeksrechter
heeft deze mogelijkheid niet. Die kan in dit geval enkel vaststellen dat de redelijke termijn
overschreden is, waarna de rechter waarnaar de zaak verwezen is, er rekening mee zal
houden.
8.3. Kritiek: Moet de onontvankelijkheid of het verval niet mogelijk zijn?
109. Heden ten dage is het duidelijk dat het onontvankelijk of vervallen verklaren van de
strafvordering ten gevolge van de overschrijding van de redelijke termijn niet mogelijk is. Dit
valt te betreuren omdat in de Belgische rechtsleer de algemene teneur steeds deze was dat het
onontvankelijk of vervallen verklaren een mogelijke sanctie moet zijn bij de overschrijding
van de redelijke termijn602
. Meerdere malen werd dan ook reeds gesteld dat we beter een
voorbeeld zouden nemen aan andere landen die door het EVRM gebonden zijn, waar de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie wel mogelijk geacht wordt.
Gedacht kan worden aan onze buurlanden Nederland en Duitsland.
110. Door de jaren heen zijn er dan ook door de Belgische doctrine meerdere argumenten
ontwikkeld die ervoor pleiten dat deze sanctie ook in ons intern rechtstelsel moet worden
aanvaard. Er liggen echter ook een klein aantal argumenten op tafel die het uitsluiten van deze
600
Amendement nr. 1 van mevr. Nyssens, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/2, 1-3 en de amendementen nr.
2 en 3 van dhr. Vandenberghe (Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/2, 3-4 en Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-
279/5, 1-2). 601
J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de
rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 7 en F. KUTY, “Tendances récentes
en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel,
Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 29, 138. 602
L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het
overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548-
552; Ph. TRAEST, “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot
onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126-128; A. KOHL, “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les
juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18 mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 99-104 en A. DE NAUW en
M. VANDEBOTERMET, “De gevolgen van de overschrijding van de ‘redelijke termijn’ van artikel 6.1. EVRM”,
RW 1988-89, 1281-1292.
95
sanctie moeten staven, maar deze hebben eigenlijk niet veel waarde. Deze argumenten pro en
contra worden hier besproken.
111. Eerst wordt er aandacht besteed aan de argumenten die pleiten voor de uitsluiting van de
mogelijkheid om de strafvordering onontvankelijk of vervallen te verklaren bij overschrijding
van de redelijke termijn. Als men deze argumenten onder de loep neemt, stelt men al echter
snel vast dat deze argumenten allesbehalve overtuigend zijn. Geen enkele overtuigende reden
kan dan ook aangevoerd worden om de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het verval
van de strafvordering als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn nog langer in
de weg te staan.
112. Sommigen stellen namelijk dat een uitspraak over de schuldvraag ook in het belang is
van de onschuldige verdachte en daarom deze sanctie niet mogelijk mag zijn603
. Deze stelling
is echter maar weinig relevant, aangezien de rechter natuurlijk de mogelijkheid behoudt om,
na het onderzoek van de feiten waartoe hij toch moet overgaan om de overschrijding van de
redelijke termijn te beoordelen, de beklaagde vrij te spreken op grond van gebrek aan bewijs
of op andere gronden. Er wordt bovendien ook geen uitspraak gedaan over de schuldvraag
wanneer de strafvordering verjaard is. Weinigen van wiens zaak verjaard werden verklaard
hebben hierover geklaagd604
. Aan dit argument kan dus niet veel waarde gehecht worden.
113. Het belangrijkste argument echter om de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het
verval uit te sluiten, is het gevolg dat deze sanctie heeft voor de vordering van de burgerlijke
partij. Er werd namelijk gesteld dat indien de strafvordering door de overschrijding van de
redelijke termijn onontvankelijk wordt verklaard, dit betekent dat ook de burgerlijke
vordering onontvankelijk is, net zoals bij de verjaring. Ook wanneer de sanctie voor de
overschrijding van de redelijke termijn het verval van de strafvordering is, geldt dit, tenzij de
burgerlijke vordering werd ingesteld vooraleer de redelijke termijn dermate was overschreden
dat ze het verval van de strafvordering rechtvaardigen, wat meestal ook het geval is605
. Ook
advocaat-generaal Bresseleers stelde in zijn conclusie voor het arrest van het Hof van Cassatie
van 9 december 1997606
dat het belang van de benadeelde het belangrijkste bezwaar is voor de
onontvankelijkheid als sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn607
. Hij bepaalde
dat:
“tot vandaag het inzicht van de benadeelde in het gerechtelijk onderzoek immers zeer beperkt
(is), zoals ook zijn mogelijkheden om de afhandeling ervan te bespoedigen”608
.
603
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 197; J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij
overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6 en X. DEDULLEN, W. MOSSERAY en B. TILLEMAN,
“Gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de berechting in strafzaken”, noot onder Cass. 18
november 1986, Jura Falc. 1986-87, 113. 604
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 49. 605
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 198. 606
Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16. 607
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 49. 608
Concl. adv.-gen. Bresseleers onder Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16.
96
Recentelijk nog verwees het Hof van Cassatie in zijn arrest van 24 november 2009609
uitdrukkelijk naar de belangen van de burgerlijke partij in zijn afwijzing van het principe dat
het onontvankelijke of vervallen verklaren van de strafvordering toelaatbaar zou zijn bij een
overschrijding van de redelijke termijn.
Waar dit vroeger inderdaad het geval was, kan de vraag gesteld worden of dit vandaag de dag
nog wel zo is. De positie van de benadeelde werd immers sinds de wet van 12 maart 1998610
gevoelig verbeterd. Door de invoering van artikel 5bis V.T.Sv. ontstaat namelijk een
bijzonder wettelijk statuut voor het slachtoffer dat een verklaring van ‘benadeelde persoon’
heeft gedaan, maar dat zich nog burgerlijke partij wil stellen. Dit artikel zorgt ervoor dat de
benadeelde persoon wordt geïnformeerd over het verloop van de strafprocedure, waardoor ze
veel beter de opportuniteit en het tijdstip van een eventuele klacht met burgerlijke
partijstelling of een rechtstreekse dagvaarding kunnen beoordelen611
. De benadeelde persoon
die zich formeel als burgerlijke partij heeft gesteld beschikt bovendien niet alleen over de
mogelijkheid om een verzoek tot bijkomend onderzoek te formuleren. Ook is zijn
mogelijkheid tot toezicht op het verloop van het gerechtelijk onderzoek door de aanpassing
van artikel 136 Sv. gevoelig versterkt. Aldus wordt zowel het inzicht van de benadeelde
persoon in het onderzoek als de mogelijkheden tot bespoediging ervan fundamenteel
verbeterd612
.
Daarenboven komt nog dat de gevolgen voor de ontvankelijkheid van de burgerlijk vordering
niet als een argument kunnen worden gebruikt tegen het verval van de strafvordering,
aangezien een tijdig ingestelde burgerlijke vordering hiervan geen hinder ondervindt. De
burgerlijke partij behoudt hier dan haar rol in het strafproces en de rechter moet de burgerlijke
belangen behandelen613
.
Daarnaast komt nog dat de burgerlijke partij haar burgerlijke vordering uiteraard nog steeds
kan instellen bij de burgerlijke rechter614
, zelfs al is de strafvordering vervallen verklaard,
aangezien de burgerlijke vordering nooit kan verjaren voor de strafvordering615
. Toch wordt
ook door sommigen gesteld dat bij deze redenering een kanttekening moet worden geplaatst.
Dit komt immers omdat dit argument vertrekt vanuit de klassieke stelling dat de burgerlijke
partij geen belang heeft met het louter penale aspect van de strafvervolging, namelijk de
bestraffing van de dader. Hierop is kritiek gekomen. Uit de rechtspraak van het Europees Hof
van de afgelopen jaren, blijkt dat de reële bescherming van sommige rechten die in het
EVRM beschermd worden, zoals het recht op leven, het recht om niet onderworpen te worden
aan folteringen of onmenselijke behandelingen, en het recht op fysische integriteit, vereist dat
609
Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. 610
Wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek
en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998. 611
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 49. 612
J. MEESE, “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 195-
196. 613
F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans
prononciation de peine”, JT 1998, nr. 20, 796. 614
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 198. 615
Art. 26 V.T.Sv.
97
de strafwet bescherming biedt aan diegenen wier rechten door privépersonen werden
geschonden616
. Vanuit dit standpunt lijkt het dan moeilijk om te stellen dat de burgerlijke
partij geen hinder ondervindt indien de strafvordering ontoelaatbaar wordt, aangezien hij zich
nog altijd tot de burgerlijke rechter kan wenden. Wanneer de strafvervolging betrekking heeft
op een schending van door het verdrag beschermde fundamentele rechten, zou de rechter die
de overschrijding van de redelijke termijn zou willen sanctioneren met de onontvankelijkheid
of het verval van de strafvordering, rekening moeten houden met het recht op
strafrechtelijke bescherming dat de slachtoffers kunnen putten uit de artikelen 2, 3 en 8
EVRM617
. Wel moet benadrukt worden dat er maar enkelingen zijn die vinden dat dit een
voldoende reden is om hierdoor de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het verval te
blijven uitsluiten.
114. Waar er dus allesbehalve overtuigende argumenten zijn om de mogelijkheid van het
onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering bij de overschrijding van de
redelijke termijn nog langer uit te sluiten, zijn er evenwel meer dan voldoende argumenten die
ervoor pleiten om deze sanctie toe te laten.
115. Zoals reeds eerder opgemerkt bepaalt het EVRM niets betreffende de sancties die
gekoppeld moeten worden aan de overschrijding van de redelijke termijn618
. Hieruit kan en
mag men echter niet afleiden dat de onontvankelijkheid of het verval zeker geen oplossing
kunnen zijn voor de overschrijding van de redelijke termijn. De doctrine vroeg zich dan ook
af waarom niet aan de rechter de bevoegdheid wordt gelaten om in elk specifiek geval zelf te
bepalen wat de gepaste sanctie is, zonder al voordien in de wet bepaalde mogelijkheden uit te
sluiten619
.
Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalt niet welke sancties moeten
opgelegd worden bij een overschrijding van de redelijke termijn. Het Europees Hof vereist
enkel dat, in het licht van artikel 13 EVRM, het herstel voor de beklaagde een ‘passend
rechtsherstel’ is. Het lijkt logisch dat in gevallen waar de redelijke termijn ernstig werd
overschreden, dit passend rechtsherstel soms enkel kan gelegen zijn in de onontvankelijkheid
of het verval van de strafvordering, omdat door de lange duur van de onzekerheid reeds
voldoende leed werd berokkend aan de beklaagde. Hierbij kan teruggedacht worden aan de
overwegingen van het Hof van Beroep te Gent in zijn arrest van 6 maart 2000620
. Dit arrest
werd jammer genoeg nadien vernietigd door het Hof van Cassatie.
Ook schuilt er in de redenering die het Hof van Cassatie in de basisarresten van 19 februari
1994 en 7 december 1994 heeft gemaakt een tegenstelling. Er wordt namelijk enerzijds
vertrokken vanuit het uitgangspunt dat geen enkele nationale of supranationale bepaling
bepaalt welke sanctie aan de overschrijding van de redelijke termijn moet worden gekoppeld,
terwijl anderzijds de nadruk wordt gelegd op het feit dat noch het EVRM noch het IVBPR
616
EHRM 9 juni 2009, Opaz t. Turkije, § 128. 617
W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de
onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 865. 618
Zie supra randnr. 65. 619
A. LUST, “Nog over de rechtsgevolgen van het overschrijden van de redelijke termijn”, noot onder Rk.
Kortrijk 25 april 1997, TWVR 1997, 139. 620
Zie supra randnr. 105.
98
bepalen dat de sanctie wegens de overschrijding van de redelijke termijn de
onontvankelijkheid of het verval is621
. Het is maar al te logisch dat wanneer geen sanctie
bepaald is, er ook niet kan voorgeschreven zijn dat die sanctie de onontvankelijkheid of het
verval van strafvordering moet zijn. Het is dan ook niet mogelijk om hieruit te argumenteren
dat net daarom de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie op de
overschrijding van de redelijke termijn moet worden uitgesloten. Men kan het namelijk ook
omdraaien: het EVRM en het IVBPR bepalen ook niet dat de eenvoudige schuldigverklaring
de sanctie is bij de overschrijding van de redelijke termijn, en toch kan deze sanctie volgens
het Hof van Cassatie dan weer wel. Waarom zou dan volgens die ‘logica’ de eenvoudige
schuldigverklaring ook niet moeten worden uitgesloten als sanctie?
Uit voorgaande redenen kan dus alleszins gesteld worden dat noch uit het EVRM of IVBPR
noch uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens mag worden
afgeleid dat de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering bij de overschrijding
van de redelijke termijn verboden is.
116. Het is ook niet logisch dat de onontvankelijkheid als sanctie bij de overschrijding van de
redelijke termijn wordt uitgesloten, terwijl de andere waarborgen van artikel 6 EVRM wel
met de nietigheid van de verrichte handeling of de onontvankelijkheid van de vervolging
kunnen worden gesanctioneerd622
. De onontvankelijkheid van de strafvordering is een sanctie
van procedurele aard. Het is bijgevolg ook maar logisch dat een procedurele sanctie wordt
gekoppeld aan de schending van een procedureregel623
. Daardoor past de onontvankelijkheid
of het verval van de strafvordering bij de overschrijding van de redelijke termijn goed in de
algemene theorie van de rechten van verdediging624
.
117. Bovendien is het de plicht van elke verdragsstaat om te waken dat eenieder berecht
wordt binnen een redelijke termijn. Indien deze plicht niet wordt nagekomen, kan het in
uitzonderlijke omstandigheden nodig zijn dat aan de overschrijding van de redelijke termijn
een drastische sanctie wordt gekoppeld625
. Indien dit niet het geval is, kan het recht op een
snelle behandeling van ieders zaak onmogelijk op een efficiënte wijze worden gevrijwaard.
Zo moet de rechterlijke macht er niet voor terugdeinzen om, binnen de grenzen van haar
bevoegdheid en met eerbieding van de wet, de uitvoerende macht terecht te wijzen om de
onontvankelijkheid of het verval mogelijk te maken626
. Het is immers enkel wanneer een
schending van het recht op een berechting binnen een redelijke termijn aanleiding kan geven
tot een drastische sanctie, dat de overheid gemotiveerd zal zijn om de nodige maatregelen te
nemen die dergelijke vertraging van de rechtsgang tegengaan. Een structurele overbelasting
van de gerechtelijke autoriteiten mag ook niet als excuus gebruikt worden waarom de
redelijke termijn overschreden wordt, aangezien het de taak is van de nationale overheid om
621
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 46. 622
F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans
prononciation de peine”, JT 1998, nr. 17, 795. 623
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 198. 624
Ibid., 197. 625
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 46. 626
LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 801.
99
deze structurele overlast te verhelpen627
. Een quasi rechterlijk gedoogbeleid ten aanzien van
overschrijdingen van de redelijke termijn werkt de structurele overlast van de rechterlijke
macht alleen maar in de hand, omdat het wegwerken van die overlast dan voor de overheid
minder prioritair blijft628
. Een nuttig middel om de overheid betreffende deze problematiek
voor zijn verantwoordelijk te plaatsen zou deze zijn die de Hoge Raad in Nederland reeds
heeft aangewend, namelijk alle flagrante, onredelijk lang lopende vervolgingen
onontvankelijk verklaren. Wanneer de overheid immers door een evenwichtige en juiste
uitspraak van de rechterlijke macht hieromtrent zou geconfronteerd worden met het verval
van de uitoefening van zijn vervolgingen op grond van haar eigen nalatigheid, pas dan zal de
kans op grote hervormingen, die erop gericht zijn de gigantische overlast van de gerechtelijke
autoriteiten te verminderen, toenemen629
.
118. Schendingen van artikel 6 EVRM, en bijgevolg een schending van het recht op een
berechting binnen een redelijke termijn, kunnen zich reeds voordoen in de loop van het
vooronderzoek. Er wordt ervoor geopperd dat naast de nietigverklaring van afzonderlijke
onderzoekshandelingen en processtukken, in de zeer ernstige gevallen ook de
onontvankelijkheid van de strafvordering een mogelijkheid moet zijn. Het is de opdracht van
het onderzoeksgerecht om uitspraak te doen over de door de inverdenkinggestelde
opgeworpen verzuimen, onregelmatigheden en nietigheden bij de bewijsverkrijging en over
de middelen van verval en onontvankelijkheid van de strafvordering. In dit kader zou ook de
overschrijding van de redelijke termijn moeten kunnen worden gesanctioneerd met de
onontvankelijkheid of het verval630
. De sanctie van de onontvankelijkheidsverklaring zou dus
naar haar aard ideaal zijn om door de onderzoeksgerechten te worden toegepast in de loop van
het onderzoek of bij de afsluiting ervan631
.
119. De onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan ook voor de
buitenvervolginggestelde inverdenkinggestelde een tijdig en passend rechtsherstel zijn voor
de overschrijding van de redelijke termijn632
. Bovendien heeft het trouwens geen zin, indien
de redelijke termijn reeds tijdens het onderzoek flagrant werd overschreden, eerst nog een
proces ten gronde af te wachten, alvorens aan deze schending van artikel 6 EVRM gevolgen
te verbinden633
.
120. De onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering is trouwens meteen ook een
duidelijk zichtbare sanctie. De verdachte weet meteen dat aan de schending van de
627
Zie supra randnr. 64. 628
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 46. 629
LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 800-801. 630
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 197. 631
A. KOHL, “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18
mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 102 en F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la
déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, nr. 18, 795-796. 632
S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de
overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 197. 633
A. KOHL, “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18
mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 102 en 104.
100
overschrijding van de redelijke termijn een passend gevolg werd gegeven. Hiertegenover staat
dat dit niet steeds duidelijk is bij een vrijspraak als gevolg van de verwaterde kwaliteit van de
bewijzen na verloop van te veel tijd. Een vrijspraak komt bovendien ook voor in zaken waar
de redelijke termijn niet is overschreden, of kan ook voortvloeien uit een gebrek aan
voldoende bewijs dat niets te maken heeft met de overdreven lange duur van het proces634
.
Welke sanctie dan ook die wordt toegepast, het is steeds belangrijk om duidelijk te maken dat
die sanctie het gevolg is van de vastgestelde overschrijding van de redelijke termijn635
.
121. In veel gerechtelijke arrondissementen wordt de overschrijding van de redelijke termijn
als motivering gebruikt bij de beslissing tot sepot. Het is niet logisch dat de strafvordering in
dat geval toch nog op gang kan worden getrokken door de burgerlijke partij via de
rechtstreekse dagvaarding of burgerlijke partijstelling, terwijl het openbaar ministerie zich dan
opeens niet meer op de redelijke termijn kan beroepen om ook voor de strafrechter te stellen
dat er, gelet op de overschrijding van de redelijke termijn, niet langer een maatschappelijke
nood tot bestraffing bestaat636
.
122. In de Belgische rechtsleer werd al eerder gesteld dat de eenvoudige schuldigverklaring
de ideale oplossing is wanneer de rechter ab initio, dus zelfs bij niet-overschrijding van de
redelijke termijn, de minimumstraf met uitstel wou opleggen637
. Hierbij moeten serieuze
kanttekeningen geplaatst worden. Het is echter maar zeer de vraag of het verschil tussen een
minimumstraf met uitstel en een eenvoudige schuldigverklaring een voldoende mate van
rechtsherstel kan bieden voor een manifeste en flagrante overschrijding van de redelijke
termijn. Eigenlijk houdt het rechtsherstel in dit geval dan niets in, tenzij de afwezigheid van
de mogelijkheid dat de straf met uitstel alsnog wordt omgezet in een effectieve straf in geval
van nieuwe feiten638
. Dit vormt overigens voor degene die zich niet bezondigt aan recidive al
sowieso geen probleem. Die veroordeelde zal dan ook hoogstwaarschijnlijk die eenvoudige
schuldigverklaring niet zien als een vorm van rechtsherstel. Weinigen zullen een jarenlang
strafonderzoek, dat uiteindelijk leidt tot een eenvoudige schuldigverklaring, verkiezen boven
een snelle berechting, waarbij de minimumstraf met uitstel wordt opgelegd. Daarom is ook
hierdoor een duidelijk zichtbare sanctie zoals de onontvankelijkheid of het verval van de
strafvordering de beste optie639
. De verdachte merkt dan meteen dat aan de schending van de
overschrijding van de redelijke termijn een passend gevolg werd gegeven.
Het is ook onduidelijk wat nog het belang is van de maatschappij om in een dergelijk geval de
eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken. Indien immers de rechter, zonder dat er een
overschrijding is van de redelijke termijn, sowieso een minimumstraf met uitstel zou
uitspreken, is het duidelijk dat de feiten niet van die aard zijn dat het uitspreken van de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering tot maatschappelijk ongenoegen
634
F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans
prononciation de peine”, JT 1998, nr. 17, 795. 635
F. KUTY, “Dépassement du délai raisonnable, peine inférieure au minimum légal et irrecevabilité des
poursuites”, JT 2001, 43-44. 636
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 47. 637
Zie supra randnr. 96. 638
Art. 14 § 1 Probatiewet 639
Zie supra randnr. 120.
101
aanleiding zou hebben gegeven. Hierdoor wordt een absurde situatie gecreëerd waarbij het
mogelijke rechtsherstel daalt naarmate de feiten minder ernstig worden. Bij ernstige feiten
bestaat er namelijk nog een groot verschil tussen de straf die de rechter normaalgezien zou
opleggen en de eenvoudige schuldigverklaring. Bij kleine misdrijven echter is dit onderscheid
dan verdwenen, aangezien de rechter toch een minimumstraf zou opleggen, ook al was de
redelijke termijn niet overschreden640
. Om toch het verschil duidelijk zichtbaar te maken
tussen de sanctie die wordt opgelegd bij kleine misdrijven waar de redelijke termijn niet is
overschreden en degene waar dit wel zo is, zou het een goede oplossing zijn indien de rechter
bij dergelijke kleine misdrijven de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan
uitspreken indien de redelijke termijn is overschreden.
123. Het laatste uit de lange lijst van argumenten die pleiten om de onontvankelijkheid of het
verval mogelijk te maken, is er één die gericht is op de toekomst. Het is namelijk niet
onwaarschijnlijk dat er een moment komt dat de eenvoudige schuldigverklaring kan opgelegd
worden in meerdere gevallen, zonder dat er sprake is van een overschrijding van de redelijke
termijn. Zo werd in het voorontwerp Legros reeds lang geleden de schuldigverklaring met
waarschuwing als autonome straf voorgesteld641
. Ook de Commissie Holsters heeft zich in
2003 uitgesproken voor de schuldigverklaring als autonome straf642
. Hier werd gesteld dat de
schuldigverklaring uiting geeft aan de maatschappelijke afkeuring van het gedrag van de
dader en deze schuldigverklaring de dader wijst op zijn verantwoordelijkheid. Hiermee wordt
de inbreuk erkend, zodat de sociale rust kan terugkeren en het slachtoffer schadeloosstelling
en herstel kan eisen. In dit voorstel zou de schuldigverklaring ook de plaats innemen van de
opschorting van de uitspraak van de veroordeling643
.
Een andere situatie waar nu al reeds een eenvoudige schuldigverklaring kan worden
uitgesproken is die bij het laattijdig vastgesteld collectief misdrijf644
. De correctionele
rechtbank van Dinant ging in 2005645
echter een hele stap verder door te stellen dat de
eenvoudige schuldigverklaring moet kunnen worden uitgesproken in alle gevallen waarin de
toepassing van de strafwet meer leed en onrecht zou veroorzaken dan ze tot doel heeft te
herstellen of te voorkomen. Volgens dit standpunt kan de eenvoudige schuldigverklaring dus
ook uitgesproken worden zonder overschrijding van de redelijke termijn. Tot nu toe heeft
deze rechtspraak nog geen vervolg en steun gekregen van andere rechtspraak, zodat besloten
moet worden dat dit standpunt heden ten dage niet geldt. Het is echter niet onwaarschijnlijk
dat dit standpunt in de toekomst alsnog navolging krijgt. Indien dit gebeurt zal ook de vraag
gesteld worden waarin het rechtsherstel van de eenvoudige schuldigverklaring nog bestaat,
indien dan ook zonder een overschrijding van de redelijke termijn dergelijke
640
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 47-48. 641
Zie supra randnr. 73. 642
Zie Eindverslag van de Commissie, “Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en
straftoemeting”, 29. Zie ook I. AERTSEN, “Strafdoelen en sancties: voorstellen van de commissie
straftoemeting” in D. VAN DAELE en I VAN WELZENIS (eds.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de
criminologie, Leuven,Universitaire Pers Leuven, 2004, 15-30. 643
C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2009, 457. 644
Art. 65 § 2 Sw. 645
Corr. Dinant 19 januari 2005, Journ.proc., 2005, 20.
102
schuldigverklaring kan worden uitgesproken646
. In dit geval zou het dan ook een passende
oplossing zijn om in geval van overschrijding van de redelijke termijn de onontvankelijkheid
of het verval van de strafvordering mogelijk te maken.
124. Uit al deze argumenten die pleiten voor de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of
het verval van de strafvordering als sanctie bij een overschrijding van de redelijke termijn, en
uit het relatief gebrek aan argumenten die deze uitsluiting verantwoorden, kan men tot de
vaststelling komen dat het beter zou zijn indien deze sanctie wel mogelijk zou zijn in ons
Belgisch rechtsstelsel. Het lijkt dan ook nodig dat de wetgever op deze problematiek
nogmaals zijn aandacht vestigt en inziet dat hij een fout heeft begaan door deze sanctie niet op
te nemen in artikel 21terV.T.Sv. De strafvermindering en de eenvoudige schuldigverklaring
zijn in de meeste gevallen, wanneer er sprake is van een overschrijding van de redelijke
termijn, voldoende sancties om de betrokkene een passend rechtsherstel te bieden. Toch dreigt
dit niet altijd zo te zijn, namelijk wanneer de redelijke termijn manifest en flagrant werd
overschreden. In dat geval lijkt het dat een strafvermindering of een eenvoudige
schuldigverklaring in deze situatie geen voldoende rechtsherstel, zoals artikel 13 EVRM
vereist, kan bieden aan de betrokkene. Indien de wetgever wil voorkomen dat België in de
toekomst meermaals dreigt veroordeeld te worden als gevolg van een schending van artikel 13
EVRM, lijkt het dan ook nodig dat deze ervoor zorgt dat artikel 21ter V.T.Sv. in de toekomst
bevat dat de rechter de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan opleggen in
gevallen dat de redelijke termijn manifest en flagrant is overschreden. Om ongelijkheden te
voorkomen, zou de wetgever deze sanctie dan ook mogelijk moeten maken voor zowel de
vonnisrechter als voor de onderzoeksrechter.
646
J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 48.
103
Conclusie
125. Het is nuttig om dit werk nog eens samen te vatten in een grondig besluit. In deel 1 werd
een uitgebreide omschrijving gegeven van de redelijke termijn. Het recht op berechting
binnen een redelijke termijn is een zeer recent en actueel gegeven. De redelijke termijn werd
namelijk pas geïntroduceerd in ons rechtsstelsel door de inwerkingtreding van het EVRM in
1955. Hoewel deze waarborg nog geen lang leven leidt, is het heden ten dage reeds de meest
ingeroepen bepaling voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De rechtspraak
van dit Europees Hof is heel belangrijk omdat dit Hof onafhankelijk werkt van de nationale
gerechtelijke instanties en de uitspraken van dit Hof bindend zijn voor de nationale staten. De
waarborg van berechting binnen een redelijke termijn is echter niet enkel opgenomen in het
EVRM. Dit is namelijk ook het geval in het IVBPR. Het belang van dit verdrag is
daarentegen wel een stuk minder groot, aangezien het minder afdwingbaar is bij gebrek aan
een toezichthoudend orgaan zoals het Europees Hof.
126. Als gekeken wordt naar de doelstelling van de redelijke termijn, stelt men vast dat er een
duidelijk verschil is met de verjaring van de strafvordering. Terwijl de verjaring van openbare
orde is en geacht wordt te bestaan in het belang van de maatschappij, is de vereiste van
berechting binnen een redelijke termijn een waarborg die voornamelijk bestaat in het belang
van de verdachte. De belangrijkste doelstelling van het recht op berechting binnen een
redelijke termijn bestaat er dan ook in de mate van onzekerheid waarmee een verdachte naar
aanleiding van een tegen hem ingestelde strafvervolging moet leven, zoveel mogelijk te
beperken. Het accent ligt daarbij essentieel op de menselijke waardigheid en het beperken van
de aantasting ervan door langdurige strafrechtelijke procedures.
Ook is een berechting binnen een redelijke termijn noodzakelijk voor de effectiviteit en
geloofwaardigheid van justitie. Het is ook in het belang van de rechtszekerheid en de goede
rechtsbedeling.
127. Het recht op een behandeling van een strafzaak binnen een redelijke termijn is
opgenomen in zowel supranationale als interne rechtsbronnen. Deze waarborg is namelijk
opgenomen in artikel 6, lid 1 EVRM en artikel 14, lid 3 sub c IVBPR. Dit is ook opgenomen
in de Belgische wet. De wetgever waarborgde immers dit recht door de invoering van artikel
21ter V.T.Sv., dat pas werd ingevoegd bij wet van 30 juni 2000.
128. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft in zijn rechtspraak bepaald wat de
aanvang en het eindpunt van de redelijke termijn is. Deze tijdstippen zijn belangrijk bij de
beoordeling van de redelijke termijn. Na een lange evolutie is de visie van het Europees Hof
heden ten dage dat de redelijke termijn begint te lopen vanaf het moment dat de verdachte
beschuldigd wordt. Er moet echter niet noodzakelijk sprake meer zijn van een officiële
kennisgeving. De materiële kennisgeving dat men verdacht wordt van het plegen van een
strafbaar feit is voldoende. De inbeschuldigingstelling kan dus ook blijken uit andere
maatregelen dan een officiële kennisgeving. Deze maatregelen moeten dan wel een
verdenking impliceren en een belangrijke weerslag hebben op de toestand van de verdachte.
104
Aanvankelijk volgde het Hof van Cassatie dit standpunt van het Europees Hof, maar door de
jaren heen nam de rechtspraak van dit Hof betreffende de aanvang van de redelijke termijn
een vreemde wending. Meerbepaald bij de voortgezette en voortdurende misdrijven heeft het
Hof van Cassatie een andere visie aangenomen. Het Hof van Cassatie bepaalde namelijk dat
de redelijke termijn pas een aanvang neemt nadat het laatste feit van een reeks die een
voortgezet misdrijf uitmaakt is gepleegd. Ook stelde het Hof dat de redelijke termijn niet kan
beginnen lopen vóór de datum van het laatste feit.
Deze visie druiste duidelijk in tegen die van het Europees Hof, waardoor dit Hof zich
genoodzaakt zag om de rechtspraak van het Hof van Cassatie opzij te schuiven. Dit gebeurde
met de zaak Declerck. Hierdoor mag met deze rechtspraak van het Hof van Cassatie niet
langer rekening meer gehouden worden.
De bepaling van het eindpunt van de redelijke termijn heeft voor heel wat minder problemen
gezorgd. Dit punt wordt bereikt wanneer er een definitieve eindbeslissing is over de grond van
de zaak.
129. De redelijke termijn heeft geen vaste duur. De redelijkheid van de termijn moet namelijk
beoordeeld worden in concreto, rekening houdend met de gegevens eigen aan iedere zaak.
Door de jaren heen heeft het Europees Hof enkele criteria ontwikkeld om de redelijkheid van
de termijn te kunnen beoordelen, die ook onze Belgische rechtbanken en hoven gebruiken.
Deze zijn meerbepaald de complexiteit van de zaak, de houding van de verdachte en de
houding van de gerechtelijke autoriteiten bij de behandeling van de zaak. Dit laatste criterium
is ontegensprekelijk het belangrijkste bij de beoordeling van de redelijke termijn. Wel moet
opgemerkt worden dat deze drie criteria niet limitatief zijn, zodat ook nog rekening kan
gehouden worden met andere criteria, indien het Europees Hof dit nodig acht. Zo houdt het
Hof in heel wat zaken ook rekening met het criterium van het belang van de zaak voor de
betrokkene.
130. In deel 2 werd een grondig overzicht gegeven van de gevolgen bij een overschrijding van
de redelijke termijn. Met betrekking tot de bevoegde rechtsmachten om een overschrijding
van de redelijke termijn vast te stellen en te sanctioneren, blijkt vooral de
onderzoeksgerechten een probleemgeval. Het is duidelijk dat zowel het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens als de interne vonnisgerechten hiervoor alleszins bevoegd zijn.
Met betrekking tot de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten heeft het arrest Kudla van het
Europees Hof een cruciale rol gespeeld. Met dit arrest sloeg het Europees Hof namelijk een
volledig nieuwe weg in. Het Europees Hof stelde in dit arrest dat het recht op een behandeling
binnen een redelijke termijn (artikel 6, lid 1 EVRM) moet worden onderscheiden van het
recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel tegen de overschrijding ervan (artikel 13 EVRM).
Artikel 13 beoogt dat rechtsherstel voor een inbreuk op de in het verdrag bepaalde rechten in
de eerste plaats wordt geboden door het nationale recht. De mogelijkheid om zich naar het
Europees Hof te wenden, is subsidiair ten aanzien van de beschermingsmechanismen van het
nationaal recht. Door deze visie van het Europees Hof was het Hof van Cassatie verplicht om
zijn vroegere rechtspraak te veranderen. Die stelde dat enkel de vonnisrechter bevoegd is om
de redelijke termijn te beoordelen, nooit de onderzoeksrechter. Het was duidelijk dat hierdoor
105
geen passend rechtsherstel kan geboden worden aan de verdachte van wiens zaak de redelijke
termijn reeds overschreden is in de onderzoeksfase.
Na een lange ontwikkeling in de rechtspraak van het Hof van Cassatie is de situatie heden ten
dage zo dat de onderzoeksrechter bevoegd is om de overschrijding van de redelijke termijn
vast te stellen, maar hieraan geen echte sancties kan verbinden. Hij kan zich immers enkel
beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de redelijke termijn, waarmee de
vonnisrechter waarnaar de zaak verwezen wordt, er dan rekening mee zal houden. Dit lijkt
echter niet voldoende om te voldoen aan artikel 13 EVRM. Het rechtsherstel dat door de
onderzoeksrechter geboden wordt is immers niet voldoende. Ook is er geen sprake van een
onmiddellijk rechtsherstel. Indien de wetgever wenst dat België hieromtrent in de toekomst
niet dreigt veroordeeld te worden door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
wegens schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig dat deze tussenkomt om de
onderzoeksgerechten meer bevoegdheden toe te kennen.
131. Noch het EVRM noch het IVBPR bepalen welke sancties of rechtsgevolgen aan een
overschrijding van de redelijke termijn moet worden gekoppeld. Artikel 13 EVRM bepaalt
enkel dat eenieder wiens bij dit verdrag gewaarborgde rechten geschonden zijn, recht heeft op
een daadwerkelijke rechtshulp voor een nationale instantie. Het was dan ook aan België zelf
om te bepalen welke sancties gekoppeld moeten worden aan een overschrijding van de
redelijke termijn. Dit heeft het Hof van Cassatie door de jaren heen bepaald in zijn
rechtspraak. Deze rechtspraak werd door de wetgever bekrachtigd via de wet van 30 juni 2000
met de invoeging van het nieuw artikel 21ter V.T.Sv.
Een eerste sanctie die kan toegepast worden bij een overschrijding van de redelijke termijn is
een strafvermindering. Hierdoor kan de rechter een straf uitspreken die lager kan zijn dan de
wettelijke minimumstraf.
Een tweede mogelijke sanctie betreft de eenvoudige schuldigverklaring. Hier wordt de
beklaagde wel schuldig bevonden, maar wordt er geoordeeld dat het niet opportuun is om nog
een straf op te leggen. Hier legt de rechter dus helemaal geen straf op.
Er moet de nadruk op gelegd worden dat heden ten dage enkel de vonnisrechters bevoegd zijn
om deze sancties op te leggen, niet de onderzoeksrechters.
132. Jarenlang is er al een discussie gaande met betrekking tot de vraag of de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering een mogelijke sanctie moet zijn bij de
overschrijding van de redelijke termijn. Het Hof van Cassatie heeft in zijn rechtspraak door de
jaren heen verschillende visies aangenomen. Het laatste standpunt van het Hof stelt echter
duidelijk dat dit geen mogelijke sanctie is. Dit werd dan uiteindelijk ook overgenomen door
de wetgever in artikel 21ter V.T.Sv. Het is bijgevolg duidelijk dat heden ten dage de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie bij de overschrijding van de
redelijke termijn niet mogelijk is.
Hierop is vanuit de Belgische rechtsleer ontzettend veel kritiek gekomen. De doctrine heeft
door de jaren heen dan ook meerdere argumenten ontwikkeld die pleiten voor de invoering
van de mogelijkheid van deze sanctie. Hieruit kan men afleiden dat de sancties die vervat zijn
in artikel 21ter V.T.Sv. niet voldoen aan artikel 13 EVRM. Wanneer immers de redelijke
106
termijn manifest en flagrant is overschreden, bieden een strafvermindering of een eenvoudige
schuldigverklaring geen voldoende rechtsherstel voor de beklaagde.
Indien de wetgever wil voorkomen dat België in de toekomst meermaals dreigt veroordeeld te
worden hierom als gevolg van een schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig
dat deze ervoor zorgt dat artikel 21ter V.T.Sv. in de toekomst bevat dat de rechter de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan opleggen in gevallen dat de
redelijke termijn manifest en flagrant is overschreden.
133. Uit deze masterproef blijkt dus dat België in vergelijking met vroeger grote stappen
voorwaarts heeft gezet betreffende de bescherming van personen die benadeeld worden door
een overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken. Toch lijkt het dat de Belgische
regeling nog niet helemaal voldoet aan artikel 13 EVRM. De twee grote probleemgevallen
situeren zich in de beperkte bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de overschrijding
van de redelijke termijn te sanctioneren en de onmogelijkheid voor elke rechter om de
onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering uit te spreken bij manifeste en
flagrante overschrijdingen. Hierdoor gebeurt het soms dat de verdachte of beklaagde geen
passend rechtsherstel, zoals vereist door artikel 13 EVRM, kan bekomen in België.
Alle ogen zijn nu gericht op de Belgische wetgever om de bestaande regeling van de
hierboven besproken probleemgevallen in de toekomst aan te passen.
107
Bibliografie
1.RECHTSPRAAK
1.1.Supranationale rechtspraak
EHRM 20 april 2010, Laska en Lika t. Albanië.
EHRM 9 februari 2010, Boz t.Turkije.
EHRM 5 januari 2010, Ümit Aydin t. Turkije.
EHRM 8 december 2009, Savas t. Turkije.
EHRM 3 november 2009, Mehmet Ali Ayhan t. Turkije.
EHRM 9 juni 2009, Opaz t. Turkije.
EHRM 7 april 2009, Psherowsky t. België.
EHRM 25 september 2007, Declerck t. België.
EHRM 15 mei 2007, Depauw t. België.
EHRM 30 januari 2007, Pavlik t. Slovakije.
EHRM 16 januari 2007, Bak t. Polen.
EHRM 7 november 2006, Holomiov t. Moldavië.
EHRM 8 juni 2006, Sürmeli t. Duitsland.
EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië.
EHRM 29 maart 2006, Guiseppe Mostaciuolo t. Italië.
EHRM 29 maart 2006, Musci t. Italië.
EHRM 29 maart 2006, Cocchiarella t. Italië.
EHRM 29 maart 2006, Scordino t. Italië.
EHRM 29 maart 2006, Ernestina Zullo t. Italië.
EHRM 29 maart 2006, Giuseppina en Orestina Procaccini t. Italië.
EHRM 2 maart 2006, Nakhmanovich t. Rusland.
EHRM 13 oktober 2005, Fedorov en Fedorova t. Rusland.
EHRM 2 juni 2005, Göktepe t. België.
EHRM 31 mei 2005, T.K. en S.E. t. Finland.
EHRM 13 januari 2005, Camasso t. Kroatië.
EHRM 30 november 2004, Klyakhin t. Rusland.
EHRM 16 november 2004, Massey t. Verenigd Koninkrijk.
EHRM 21 oktober 2004, Bettina Malek t. Oostenrijk.
EHRM 14 oktober 2004, Pedersen t. Denemarken.
EHRM 29 juli 2004, Cevizovic t. Duitsland.
EHRM 20 juli 2004, Manasson t. Zweden.
EHRM 8 juli 2004, Vachev t. Bulgarije.
EHRM 22 juni 2004, Ahmet Koç t. Turkije.
EHRM 30 maart 2004, Merit t. Ukraïne.
EHRM 20 januari 2004, Kangasluoma t. Finland.
EHRM 13 januari 2004, Németh t. Hongarije.
EHRM 8 januari 2004, Panek t. Polen.
108
EHRM 11 december 2003, Girdauskas t. Litouwen.
EHRM 23 oktober 2003, S.H.K. t. Bulgarije.
EHRM 2 oktober 2003, Hennig t. Oostenrijk.
EHRM 24 juli 2003, Smirnova t. Rusland.
EHRM 10 juni 2003, Ramazanoglu t. Turkije.
EHRM 11 september 2002, Mifsud t. Frankrijk.
EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België.
EHRM 4 juli 2002, Del Federico t. Italië.
EHRM 14 mei 2002, Georgiadis t. Cyprus.
EHRM 9 april 2002, Erdös t. Hongarije.
EHRM 28 maart 2002, Klamecki t. Polen.
EHRM 5 maart 2002, Hendriks t. Nederland.
EHRM 7 februari 2002, Binbir t. Turkije.
EHRM 17 januari 2002, Calvelli en Ciglio t. Italië.
EHRM 13 november 2001, Slezevicius t. Litouwen.
EHRM 5 september 2001, Ferrarin t. Italië.
EHRM 31 juli 2001, Zannouti t. Frankrijk.
EHRM 31 mei 2001, Metzger t. Duitsland.
EHRM 26 april 2001, Arganese t. Italië.
EHRM 26 april 2001, F.C. t. Italië.
EHRM 12 april 2001, Arvelakis t. Griekenland.
EHRM 21 december 2000, Wasilewski t. Polen.
EHRM 21 december 2000, Jablonski t. Polen.
EHRM 26 september 2000, Guisset t. Frankrijk.
EHRM 26 oktober 2000, Kudla t. Polen.
EHRM 31 juli 2000, Barfuss t. Tsjechië.
EHRM 22 juni 2000, Coëme e.a. t. België.
EHRM 23 mei 2000, Van Pelt t. Frankrijk.
EHRM 8 februari 2000, Majaric t. Slovenië.
EHRM 25 januari 2000, Guiseppe Tripodi t. Italië.
EHRM 19 oktober 1999, Gelli t. Italië.
EHRM 15 oktober 1999, Humen t. Polen.
EHRM 28 juli 1999, Selmouni t. Frankrijk.
EHRM 12 mei 1999, Ledonne t. Italië.
EHRM 23 september 1998, Portington t. Griekenland.
EHRM 23 september 1998, I.A. t. Frankrijk.
EHRM 2 september 1998, Kadubec t. Slovakije.
EHRM 24 augustus 1998, Contrada t. Italië.
EHRM 9 juni 1998, Twalib t. Griekenland.
EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland.
EHRM 31 maart 1998, Reinhardt en Slimane-Kaïd t. Frankrijk.
EHRM 25 november 1997, Zana t. Turkije.
EHRM 24 september 1997, Garyfallou t. Griekenland.
EHRM 29 augustus 1997, Worm t. Oostenrijk.
109
EHRM 1 juli 1997, Torri t. Italië.
EHRM 26 november 1997, Stamoulakatos t. Griekenland.
EHRM 7 augustus 1996, Ferrantelli en Santangelo t. Italië.
EHRM 10 februari 1995, Alenet de Ribemont t. Frankrijk.
EHRM 9 december 1994, Schouten en Meldrum t. Nederland.
EHRM 27 oktober 1994, Katte Klitsche de la Grange t. Italië.
EHRM 26 april 1994, Vallée t. Frankrijk.
EHRM 24 februari 1994, Bendenoun t. Frankrijk.
EHRM 24 november 1993, Imbrioscia t. Zwitserland.
EHRM 26 mei 1993, Bunkate t. Nederland.
EHRM 26 februari 1993, Billi t. Italië.
EHRM 26 februari 1993, Pizetti t. Italië.
EHRM 25 februari 1993, Dobbertin t. Frankrijk.
EHRM 25 november 1992, Abdoella t. Nederland.
EHRM 12 oktober 1992, Boddaert t. België.
EHRM 31 maart 1992, X. t. Frankrijk.
EHRM 26 november 1992, Francesco Lombardo t. Italië.
EHRM 27 februari 1992, Manieri t. Italië.
EHRM 27 februari 1992, Andreucci t. Italië.
EHRM 27 februari 1992, Idrocalice t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Frau t. Italië.
EHRM 27 februari 1992, Compania Ponco Luma t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Viezzer t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Angelucci t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Colacioppo t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Girolami t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Ficara t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Triggiani t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Motta t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië.
EHRM 19 februari 1991, Maj t. Italië.
EHRM 23 oktober 1990, Moreira de Azevedo t. Portugal.
EHRM 28 maart 1990, B. t. Oostenrijk.
EHRM 24 oktober 1989, H. t. Frankrijk.
EHRM 8 juli 1987, H. t. Verenigd Koninkrijk.
EHRM 25 juni 1987, Milasi t. Italië.
EHRM 25 juni 1987, Bagetta t. Italië.
EHRM 23 april 1987, Lechner en Hess t. Oostenrijk.
EHRM 10 juli 1984, Guincho t. Portugal.
EHRM 21 februari 1984, Öztürk t. Duitsland.
EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland.
EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië.
EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië.
EHRM 23 september 1982, Sporrong en Lönnroth t. Zweden.
110
EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland.
EHRM 6 mei 1981, Buchholz t. Duitsland.
EHRM 27 februari 1980, Deweer t. België.
EHRM 9 oktober 1979, Airey t. Ierland.
EHRM 28 juli 1978, König t. Duitsland.
EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t. Oostenrijk.
EHRM 10 november 1969, Stögmüller t. Oostenrijk.
EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk.
EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland.
ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk.
ECRM 6 juli 1983, G. t. Duitsland.
1.2.Belgische rechtspraak
GwH 13 januari 2011, nr. 1/2011.
GwH 29 juli 2010, nr. 92/2010.
GwH 29 april 2010, nr. 51/2010.
GwH 18 februari 2010, nr. 16/2010, RW 2009-10, 1378.
GwH 15 september 2004, nr. 148/2004, JLMB 2004, 1768-1770.
Cass. 18 september 2012, TGR 2013, 57.
Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 33-35.
Cass. 25 januari 2011, TMR 2011, 254-255.
Cass. 6 oktober 2010, nr. P.10.0729.F.
Cass. 13 april 2010, NC 2010, 235-244.
Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N.
Cass. 24 november 2009, AR P.09.1080.N.
Cass. 27 oktober 2009, P.09.0901.N, RW 2009-10, 1382-1383.
Cass. 28 mei 2009, AR P.08.0216.F, Pas. 2008, 1329-1335.
Cass. 20 januari 2009, P.08.1932.N.
Cass. 28 oktober 2008, P.08.0880.N.
Cass. 8 april 2008, AR P.07.1903.N, NC 2008, 357-359.
Cass. 6 november 2007, P.07.1463.N.
Cass. 10 oktober 2007, P.07.1362.F.
Cass. 28 september 2006, RW 2006-07, 1123-1128.
Cass. 21 maart 2006, AR P.05.1701.N, Pas. 2006, 652-653.
Cass. 8 november 2005, NC 2006, 124-126.
Cass. 28 januari 2004, JT 2005, 500-501.
Cass. 10 december 2002, T.Strafr. 2004, 126-127.
Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 122-123.
Cass. 31 oktober 2001, JT 2002, 44.
Cass. 17 oktober 2001, Pas. 2001, 1634-1638.
Cass. 13 februari 2001, Pas. 2001, 275.
Cass. 6 februari 2001, Arr.Cass. 2001, 220-222.
Cass. 28 november 2000, Arr.Cass. 2000, 1861-1862.
Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263.
111
Cass. 17 mei 2000, Arr.Cass. 2000, 930-932.
Cass. 12 april 2000, Arr.Cass. 2000, 781-784.
Cass. 22maart 2000, onuitg.
Cass. 2 februari 2000, Arr.Cass. 2000, 282-283.
Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199-211.
Cass. 19 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 142-144.
Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986-991.
Cass. 2 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 763-764.
Cass. 13 mei 1998, Arr.Cass. 1998, 546-547.
Cass. 18 februari 1998, Rev.dr.pén. 1998, 908-909.
Cass. 9 december 1997, Arr.Cass. 1997, 1333-1341.
Cass. 5 april 1996, Arr.Cass. 1996, 247-314.
Cass. 12 maart 1996, Arr.Cass. 1996, 222-224.
Cass. 9 januari 1996, Arr.Cass. 2000, 30.
Cass. 21 november 1995, Rev.dr.pén. 1996,970-974.
Cass. 7 juni 1995, Arr.Cass. 1995, 570-571.
Cass. 31 mei 1995, Arr.Cass. 1995, 545-552.
Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 125-126.
Cass. 27 mei 1992, JLMB 1992, 983-984.
Cass. 29 oktober 1991, RW 1991-92, 712.
Cass. 19 september 1989, Arr.Cass. 1989-90, 80-83.
Cass. 25 oktober 1988, Arr Cass. 1988-89, 228-230.
Cass. 3 november 1987, RW 1987-88, 1054-1055.
Cass. 9 juni 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1359-1360.
Cass. 14 april 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1113-1114.
Cass. 9 december 1986, Arr.Cass. 1986-87, 474-478.
Cass. 18 november 1986, RW 1987-88, 537-538.
Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535-537.
Cass. 30 december 1985, JTT 1987, 18-20.
Cass. 13 november 1985, Arr.Cass. 1985-86, 344-349.
Cass. 11 september 1985, Arr.Cass. 1985-86, 30-33.
Cass. 29 mei 1985, Pas. 1985, I, 1220-1230.
Cass. 17 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 280-286.
Cass. 4 april 1984, Rev.dr.pén. 1984, 679-721.
Cass. 15 april 1981, Rev.dr.pén. 1981, 823-825.
Cass. 4 oktober 1978, Pas. 1979, 153-163.
Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 67-68.
Cass. 26 september 1978, Pas. 1979, 126-128.
Cass. 3 mei 1974, Pas. 1974, 910-914.
Cass. 20 maart 1972, Pas. 1972, I, 677-681.
Cass. 27 mei 1971, Pas. 1971, 886-920.
Cass. 16 maart 1970, RW 1970-71, 785-791.
Cass. 13 juli 1936, Pas. 1936, I, 351-352.
Antwerpen 19 december 1984, RW 1985-86, 323-325.
Antwerpen 4 november 1978, onuitg.
112
Gent 6 maart 2000, TGR 2000, 189-192.
Gent 25 juni 1987, nr. 60176, onuitg.
Gent 24 juni 1986, nr. 58013, onuitg.
Luik 25 juni 1986, JL 1986, 678-680.
Corr. Dinant 19 januari 2005, Journ.proc., 2005, 20-21.
Corr. Gent 7 maart 1990, TGR 1990,73-75.
Corr. Gent 18 september 1987, Vl.T.Gez. 1987-88, 340-347.
Corr. Kortrijk 19 januari 1987, RW 1988-89, 513-516.
Corr. Namen 9 november 2000, Journ.proc. 2001, 30-31.
KI Luik 21 december 2009, JLMB 2010, 442-452.
KI Gent 2 juni 2009, onuitg.
KI Gent 30 april 2009, onuitg.
KI Gent 29 april 2008, TGR 2009, 33-41.
Rk. Gent 18 september 2009, TGR 2009, 335-338.
2.RECHTSLEER
2.1.Bijdragen in tijdschriften
ARNOU, L., “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie
van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december
1994, AJT 1995-96, 548-552.
CORSTENS, G.J.M., “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 438-457.
DE NAUW, A. en VANDEBOTERMET, M.,“De gevolgen van de overschrijding van de
‘redelijke termijn’ van artikel 6.1. EVRM”, RW 1988-89, 1281-1291.
DE PAUW, W.,“De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn
door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 859-865.
DE SMET, B.,“Controle op de redelijke termijn van het strafproces tijdens de regeling der
rechtspleging, (noot onder Cass. 24 november 2009), RW 2009-10, 1387-1390.
DE SMET, B.,“Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, noot
onder Cass. 20 maart 2000, RW 2000-01, 623-625.
DECLERCQ, L., “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid
1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de
plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89,
377-391.
DEDULLEN, X., MOSSERAY, W. en TILLEMAN, B., “Gevolgen van de overschrijding van de
redelijke termijn voor de berechting in strafzaken”, noot onder Cass. 18 november 1986, Jura
Falc. 1986-87, 111-117.
DELBROUCK, L., “De redelijke termijn inzake de voorlopige hechtenis”, T.Strafr. 2010, 331.
113
KIRSCHEN, G., “Sur la durée raisonnable d’une procédure pénale”, JT 1990, 637.
KOHL, A., “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot
onder KI Brussel 18 mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 99-104.
KOHL, A.,“Implications de l’article 6 de la Convention européenne des droits de l’homme en
procédure pénale”, JT 1988, 433-438.
KUTY, F., “Le contrôle de l’exigence de délai raisonnable au stade de l’instruction”, JT 2009,
129-132.
KUTY, F., “Dépassement du délai raisonnable et préjudice de prévenu”, noot onder Cass. 29
juni 1999, JLMB 2000, 507-515.
KUTY, F., “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité
d’intention”, Rev.dr pén. 2002, 579-590.
KUTY, F., “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de
culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, 793-796.
LAMBERT, P.,“Les notions de délai raisonnable dans la jurisprudence de la Cour Européenne
des droits de l’Homme”, Rev.Trim.D.H. 1991, 3-19.
LAMBRECHTS, F., “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-
85, 791-802.
LEFRANC, P., “Het passend herstel van de overschrijding van de redelijke termijn door de
strafrechter die de herstelmaatregel oplegt”, TMR 2011, 255-256.
LEMMENS, P., “De invloed van het Europees Verdrag over de rechten van de mens op
bepaalde aspecten van de strafprocedure in België”, RW 1988-89, 793-808.
LIBOTTE, D., “De sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn tijdens de
onderzoeksfase en voor de onderzoeksgerechten”, T.Strafr. 2008, 276-281.
LUST, A., “Nog over de rechtsgevolgen van het overschrijden van de redelijke termijn”, noot
onder Rk. Kortrijk 25 april 1997, TWVR 1997, 137.
MAES., B., noot onder Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 35.
MAES, B.,“De duur van het beraad in strafzaken en de redelijke termijn (art. 6.1 EVRM)”,
noot onder Cass. 10 februari 1999, R.Cass. 1999, 343-344.
MAUS, M., “Kanttekeningen rond de fiscaal-administratieve sancties en de fiscale
geschillenprocedure”, TFR 1999, 332-361.
MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 315-320.
114
MEESE, J., “De overschrijding van de redelijke termijn: is de verrijzenis van de sanctie van
verval of onontvankelijkheid in het verschiet?” (noot onder Cass. 8 april 2008), NC 2008,
359-362.
MEESE, J., “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van
Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart
2006, NC 2006, 318-323.
MEESE, J., “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”,
TGR 2000, 192-196.
MISSAL, A., “De hoofdelijke gehoudenheid tot belastingschulden na een strafrechtelijke
veroordeling: een stand van zaken”, TFR 2010, 935-954.
ROZIE, J., “Het lot van de hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting en
de ambtshalve veroordeling bij sociaalrechtelijke misdrijven in het geval van een veroordeling
bij eenvoudige schuldigverklaring wegens overschrijding van de redelijke termijn”, noot
onder Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 123-126.
ROZIE, J., “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van
Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001,
3-7.
ROZIE, J., “Het Cassatie-arrest van 26 juni 1999 onder de loep genomen: over ne bis in idem
en overschrijding van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 26 juni 1999, T.Strafr. 2000,
103-111.
ROZIE, J., “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2-6.
SCHELLEKENS, L., “De tenuitvoerlegging van het vonnis in het licht van art. 6 E.V.R.M.”,
Jura Falc. 2000-01, 431-442.
TRAEST, Ph., “Rechtshandhaving door de strafrechter”, RW 2001-02, 1225-1236.
TRAEST, Ph., “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke
termijn?”, noot onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126-128.
VAN DER KELEN, D., “Europees Hof zelf verantwoordelijk voor overschrijding redelijke
termijn! Men maakt regels voor anderen en uitzonderingen voor zichzelf”, T.Strafr. 2010,
231-215.
VAN DER KELEN, D. en GYSELAERS, L.,“Göktepe bis met een vleugje Taxquet”, noot onder
assisen West-Vlaanderen 26 november 2009, RABG 2010, 445-453.
VAN DER KELEN, D. en GYSELAERS, L., “De objectieve verzwarende omstandigheden: het
definitieve einde van een tijdperk?” (noot onder Cass. 17 juni 2008), RABG 2009, 14-28.
VAN VOLSEM, F., “De redelijke termijn: een Straatsburgse hakbijl voor het herstel van de
plaats in de vorige staat?”, RABG 2008, 422-431.
115
VANDERMEERSCH, D., “Le contrôle et la sanction du dépassement du délai raisonnable aux
différents stades du procès pénal”, Rev.dr.pén. 2010, 985-1006.
VANDROMME, S., “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het
vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003,
189-200.
VANSANT, P., “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn
voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 435-437.
VERRIJDT, W., “Europees Hof voor de Rechten van de Mens”, TBP 2013, 275-290.
VERRIJDT, W., “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007,
573-605.
VIERING, M.L.W.M., “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een
grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 212-237.
2.2.Boeken
ENSCHEDÉ, J., Beginselen van strafrecht, Deventer, Kluwer, 2002, 236 p.
D’HAENENS, J., Belgisch strafprocesrecht, 1980, Gent, Story-Scientia, 548 p.
DEN HARTOG, A., Artikel 6 EVRM: grenzen aan het streven de daad eerder op de daad te
doen volgen, Antwerpen, Maklu, 1992, 358 p.
GRABENWARTER, C., Europäische Menschenrechtskonvention: ein Studienbuch, München,
Beck, 2003, 455 p.
MEESE, J., Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 80 p.
MEESE, J., De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een
strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, 468 p.
NIJBOER, J., en CLEIREN, C.,Strafvordering. Tekst & Commentaar, Deventer, Kluwer, 2007,
2548 p.
PONCET, D., La protection de l’accusé par la Convention Européenne des Droits de
l’Homme, Genève, Faculté de Droit de Genève, 1977, 269 p.
PRADEL, J. en CORSTENS, G.J.M, Droit pénal européen, Parijs, Cujas, 1999, 570 p.
STAVROS, S., The guarantees for accused persons under Article 6 of the European
Convention and a Comparison with Other Instruments, Dordrecht, Martinus Nijhoff, 1993,
400 p.
TRECHSEL, S., Human Rights in Criminal Proceedings, New York, Oxford University Press,
2005, 724 p.
116
VAN DEN BERGE, Y., De uitvoering van vrijheidsstraffen, Gent, Larcier, 2009, 112 p.
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu,
2009, 1286 p.
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu,
1999, 1010 p.
VAN DIJK, P., VAN HOOF, F.,VAN RIJN, A. en ZWAAK, L. (eds.), Theory and Practice of the
European Convention on Human Rights, Oxford, Intersentia, 2006, 971 p.
VAN DIJK, P. en VAN HOOF, G.J.H., De Europese Conventie in theorie en praktijk, Nijmegen,
Ars Aequi Libri, 1982, 587 p.
VAN DROOGHENBROECK, S., La Convention européenne des droits de l’homme. Trois années
de jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme 1999-2001, Brussel, Larcier,
2003, 288 p.
VELU, J. en ERGEC, R., La convention Européenne des Droits de l’Homme, Brussel, Bruylant,
1990, 1185 p.
VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2005, 1173 p.
VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 1999, 894 p.
2.3.Verzamelwerken
AERTSEN, I., “Strafdoelen en sancties: voorstellen van de commissie straftoemeting” in D.
VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (eds.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de
criminologie, Leuven,Universitaire Pers Leuven, 2004, 15-30.
BEKAERT, P., “Toepassing van het EVRM door de Belgische rechtbanken op het vlak van
burgerlijk recht en strafrecht” in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist VII, Gent, Academia
Press, 2003, 1-46.
BREMS, E., “Conflicten van mensenrechten: het recht op een eerlijk proces (art. 6 E.V.R.M.)”
in P. TAELMAN, B. DE SMET, Ph. TRAEST, K. WAGNER, S. LUST, G. DEBERSAQUES, Ph.
THION, S. MOSSELMANS, K. PITEUS, E. BREMS, I. VEROUGSTRAETE, J. LAENENS, K.
BROECKX, D. D’HOOGHE, M. GELDERS en K. GEENS (eds.), Goed procesrecht, goed
procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 413-461.
CUYPERS, D.,“Administratieve geldboeten in sociaal recht” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU
(eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer,
Antwerpen, Kluwer, 1997, losbl., 40 p.
DE PELSMAEKER T. en VAN DE GEUCHTE A., noot onder Cass. 9 december 1997 in S.
PARMENTIER, G. CRAENEN, Y. HAECK, J.M. HENCKAERTS, P. LEMMENS, F.
MEERSSCHAUT, K. RIMANQUE, N. SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE, B.
VANLERBERGHE en M. WOUTERS (eds.), Jaarboek Mensenrechten 1997-98, 185-195.
117
DECLERCQ, L., “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A.
VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht
van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., 16 p.
DE GREEF, S., “Het beginpunt van de redelijke termijn in strafzaken”(noot onder cass. 21
november 1995) in K. RIMANQUE, M. WOUTERS, E. BREMS, G. CRAENEN, P. LEMMENS, F.
MEERSSCHAUT, S. PARMENTIER, N. SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE en B.
VANLERBERGHE (eds.), Jaarboek Mensrechten, Antwerpen, Maklu, 1996, 419-422.
DE SMET, B., LATHOUWERS, J. en RIMANQUE, K.,“Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in
J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004,
371-518.
DE SWAEF, M. en TRAEST, M.,“Het gezag van gewijsde van beslissingen van de
onderzoeksgerechten: oude wijn in nieuwe zakken?” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J.
ROZIE, M. ROZIE, Ph. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum
Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 95-110.
DE SWAEF, M., “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY, R. BÜTZLER, S. SONCK, M.
CHARLIER, R. DECLERCQ, J. DELVA, J. SMETS, A. DE NAUW, M. DE SWAEF, P. DE
VROEDE, J. D’HAENENS, L. DUPONT, C. ELIAERTS, F. ERDMAN, M. FRANCHIMONT, F.
GORLÉ, Ph. HANSE, D. HOLSTERS, G. KELLENS, P. MARCHAL, A. MEEÙS, J. MESSINNE, Ph.
QUARRÉ, J. SACE, A. VANDEPLAS, R. VAN DER STEICHEL, G. VANDER ZWALMEN, J.
VERHAEGEN, R. VERSTRAETEN en B. SPRIET (eds.), Liber Amicorum Marc Châtel,
Antwerpen, Kluwer, 1991, 117-1130.
DERUYCK, F., “De fiscaal-administratieve sancties in het licht van art. 6 EVRM” in M. ROZIE
(ed.), Fiscaal strafrecht en strafprocesrecht, Gent, Mys & Breesch, 1996, 23-41.
DERUYCK, F., “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s
get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum
Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 171-182.
KUTY, F.,“Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN, J. DE CODT,
G. SCHAMPS, F. KUTY, D. BOSQUET, P. MORLET, O. VANDEMEULEBROEKE, A. JACOBS, B.
DEJEMEPPE (eds.), Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune
Barreau de Bruxelles, 2001, 125-170.
LEMMENS, P., “Het strafproces en het Europees Verdrag over de rechten van de mens” in R.
DECLERCQ, A. DE NAUW en J. DE PEUTER (eds.) , Strafrecht voor rechtspractici, Leuven,
Acco, 1985, 163-197.
MEESE, J., “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed
ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN
DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 1-59.
118
MELCHIOR, M., “Le procès équitable dans la jurisprudence de la Cour et de la Commission
européenne des droits de l’homme” in J. HENRY, M. CHATEL, M. FRANCHIMONT, R.
SCREVENS, F. PIEDBOEUF, A. ALSTEEN, F. CLOSE, J. D’HAENENS, A.-L. FETTWEIS, A.
MASSET, P. HENRY, Y. HANNEQUART, M. MELCHIOR, A. JACOBS, A. DE NAUW, M.
COLLARD, A. DELVAUX, D. HANREZ, R. LEGROS, M. GANSHOF VAN DER MEERSCH en P.
MARTENS (eds.), Les droits de la défense en matière pénale, Luik, Ed. de Jeune Barreau de
Liège, 1985, 239-262.
VAN LAETHEM, W., “Wettelijke onbekwaamheid van veroordeelden” in A. VANDEPLAS en P.
ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en
rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., 47 p.
VAN MUYLEM, E., “(Bijzondere) verbeurdverklaring” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.),
Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer,
Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., 31 p.
VANDEPLAS, A., “Aanplakking van rechterlijke beslissingen” in A. VANDEPLAS en P.
ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en
rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., 20 p.
ZWAAK, L., “De genese van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de
mens en de fundamentele vrijheden” in S. PARMENTIER (ed.), Mensenrechten tussen retoriek
en realiteit, Gent, Mys & Breesh, 1994, 35-54.