1

2 3

De Innovatieagenda

van de Nederlandse openbare bibliotheken

achtergronden, context, creatieve geesten

Voorwoord Erna Winters:Dansen op de rand van de vulkaan 6

Achtergronden en context van de InnovatieagendaEen kwestie van durven delen 8

Innovatielandkaart 2014 10

Edwin Mijnsbergen:Bezuinigingen zijn funest voor bibliotheekinnovaties 12

Jeroen de Boer (Fab the Library!):Je bent veel relevanter dan je denkt 16

Esther Valent (Durf te Vragen!):Ik word nogal eens beschuldigd van idealisme 20

Pieter Donkers (Semcobieb) en Harriet de Man (Gevonden!):Onbeschreven blad, toch een gezicht 24

Bert Mulder: Willen de echte innovators nu opstaan? 28

Nawoord Jos Debeij:De slak, de schildpad en de cashcow 32

6

DANSEN OP DE RAND VAN DE VULKAAN

ERNA WINTERSVOORZITTER INNOVATIERAAD

De Innovatieraad is nu bijna een jaar aan het werk. Een jaar waarin gezocht is naar de definitie én de verschijningsvormen van innovatie. We hebben met elkaar bediscussieerd hoe we de ingediende innovatievoorstellen zouden willen beoordelen. Na die inleidende besprekingen, soms bijna beschietingen, hebben we ons gestort op het beoordelen van lopende projecten. Er is in 2013 al geld toegekend door het SIOB aan een aantal projecten die zij belangwekkend en kansrijk achten. Nu, in 2014, komen de projectleiders van deze projecten de Innovatieraad vertellen over de voortgang. Dat zijn vaak hele inspirerende projecten, waarbij de bevlogenheid van de mensen, tegenover ons, ervan afspat. En soms zijn het projecten waarbij de techniek leidend is geworden, en de link naar de missie van de bibliotheek en burgers uit het zicht is verloren.

Edwin Mijnsbergen zegt in zijn interview dat de tranen hem soms in de ogen schieten, over wat er door sommige bibliotheken als innovatief wordt aangemerkt. Het is de realiteit van ons vak dat we in verschillende stadia van vernieuwing en ontwikkeling zitten. Ieder werkt vanuit zijn eigen startpositie aan innovatie, en daar zit nu eenmaal heel veel verschil in. Als voorzitter van de Innovatieraad moet ik zeggen dat ik dat beeld wel herken. Ik weet ook dat achter de meeste van die projecten bevlogen medewerkers zitten, die zich met hart en ziel inzetten voor ons vak. Daar word ik blij van.

Het is genoegzaam bekend dat ik een groot voorstander van ‘guerrilla-innovatie’ ben. Ik hou van medewerkers die, tegen de stroom in, bereid zijn om te gaan voor een project of voor een idee waar ze in geloven. Mensen als Esther Valent en Jeroen de Boer zijn wat mij betreft vlaggendragers van de innovatieve kracht in onze sector. Mensen waar de energie, eigenzinnigheid en gedrevenheid van afstraalt. Die niet wachten tot een directeur of management hen gaat steunen, maar die zelf de barricaden op gaan. En die - met de steun van een directeur, al was het maar in het geven van vrijheid en enige financiële ondersteuning - veel verder kunnen reiken dan ze vooraf hadden kunnen dromen.

In de Innovatieraad hebben we lang nagedacht over de criteria voor het toekennen van een budget aan een project. Uiteindelijk hebben we het simpelste, maar naar ons idee meest doeltreffende, criterium genomen: energie. Als wij er energie van krijgen, als we er blij en geïnspireerd door raken, dan heeft het project naar ons idee potentie en is het de moeite waard om het een extra steuntje in de rug te geven. Het belangrijkste voor onze branche is dat we leren om te kiezen voor de zaken waar we energie van krijgen. Ik hoop dat we als Innovatieraad met ons budget die pioniers in ons vak de erkenning kunnen geven die ze verdienen. Dan dansen we met z’n allen straks op de rand van de vulkaan, warmen we ons aan de resten van wat ooit was en zien we nieuw leven ontstaan op het afkoelende magma.

7

In 2013 kwam het SIOB met het projectplan Innovatieagenda 2013-2014. Daarmee wilde het een visie op bibliotheekinnovatie formuleren en uitdragen tegen de achtergrond van vele ontwikkelingen in media en informatie. Bekende voorbeelden zijn het toenemend gebruik van zoekmachines, van smartphones en tablets en de enorme groei van de hoeveelheden gratis content op internet. Daarnaast zijn teruglopende budgetten en demografische ontwikkelingen aanleiding voor een voortdurende herpositionering van de bibliotheek.

Vernieuwing en innovatie moet in het DNA van elke bibliotheekmedewerker gaan zitten en een intrinsiek onderdeel van de cultuur op de werkvloer worden, zo luidde een belangrijk uitgangspunt van de Innovatieagenda.

PiketpaaltjesDe eerste vruchten van de Innovatieagenda waren drie gespreksrondes in september-oktober 2013. Tijdens deze ‘InnovatieDenkDagen’ werd het terrein intensief verkend door een selecte groep van professionals. Ze sloegen de piketpaaltjes waarmee het werd afgebakend, en stelden actiepunten op om de innovatieve slagkracht te vergroten.

Ook in het najaar van 2013 werd het innovatieve gehalte van de Nederlandse bibliotheken voor het eerst langs een meetlat gelegd. Edwin Mijnsbergen maakte een inventarisatie van vernieuwende projecten die in den lande op lokaal of provinciaal niveau waren uitgezet. Die lijst omvatte bijna honderd initiatieven. In de zomer van 2014 werd de lijst nog eens bijgewerkt en geactualiseerd: het aantal actieve projecten groeide uit naar zo’n 150. Het gaat om zeer uiteenlopende initiatieven in wisselende stadia van ontwikkeling en uitvoering.

InnovatieraadDe inventarisatie is een belangrijke voedings-bodem voor het werk van de eind 2013

geïnstalleerde Innovatieraad, die zelf ook een product van de Innovatieagenda is. In die raad hakken ‘knappe koppen’ uit de branche (bibliotheekdirecteuren en innovatoren) onder voorzitterschap van Erna Winters knopen door over de toekomst van deze innovatieve projecten. Ze beslissen bijvoorbeeld of ze mogen rekenen op (financiële) ondersteuning uit een pot waarin een ton beschikbaar is voor bibliotheekinnovatie. Inmiddels heeft de raad een aantal projecten gekozen die een bijdrage ontvangen. Het is de bedoeling dat de projecten met dat geld nader uitgewerkt en geborgd worden. Verderop in deze uitgave komen inspirators achter enkele van deze projecten aan het woord.

DriesporenmodelDe Innovatieraad heeft zich bij zijn keuzes onder meer laten leiden door de Innovatielandkaart die is opgesteld naar aanleiding van de inventarisatie. Deze kaart - hij staat afgebeeld in dit boekje - is mede gemaakt om samenhang aan te brengen tussen zoveel mogelijk projecten. Want dat is een belangrijke drijfveer achter de Innovatieagenda: voorkomen dat iedere bibliotheek opnieuw het wiel gaat uitvinden. De Innovatieraad werkt aan de hand van het Driesporenmodel: projecten moeten de innovatiecultuur versterken, kansrijke initiatieven moeten in aanmerking komen voor opschaling van lokaal naar landelijk niveau én ze moeten anderen inspireren tot creatief denken.

Commissie-CohenDe Innovatielandkaart en het Driesporenmodel zijn op hun beurt weer nauw verbonden met Bibliotheek van de Toekomst, het onderzoeksrapport van een commissie onder leiding van Job Cohen. Daarin staan antwoorden op de vraag in welke richting de maatschappelijke functie van de openbare bibliotheek zich in de toekomst (de horizon ligt in het jaar 2025) moet ontwikkelen. Het rapport is een belangrijk beleidskader voor de Nederlandse bibliotheken in de komende jaren. Het noemt vier maatschappelijke kernfuncties: de bibliotheek verbindt mensen met informatie, biedt een platform voor persoonlijke ontwikkeling, staat centraal in de lokale infrastructuur en biedt meer dan je zoekt.SIOB en Bibliotheek.nl hebben bij de beoordeling van de 150 innovatieve projecten niet alleen gekeken of ze passen in het Driesporenmodel. Ze gingen ook na in hoeverre die zich bewegen binnen domeinen - zoals mediawijsheid, kennisdeling, community building of contextualisering van informatie - die duidelijke raakvlakken hebben met Cohens maatschappelijke kernfuncties. Hoe sterker deze domeinen vertegenwoordigd waren, hoe groter de kans op steun van de Innovatieraad.

Geografische verdelingHet is interessant om te kijken naar de geografische verdeling van het aantal innovatieve projecten over Nederland. Daarbij treffen we opmerkelijke verschillen aan. Als we Nederland indelen in de vier klassieke windstreken, komen we - naast 8 niet-plaatsgebonden projecten - tot de volgende cijfers:

• Noord (Friesland, Groningen, Drente): 22• Oost (Overijssel, Gelderland, Flevoland): 17• West (N- en Z-Holland, Utrecht): 45• Zuid (Limburg, N-Brabant, Zeeland): 57

Opvallend is het grote aantal projecten in de zuidelijke provincies en in het westen. Noord en oost blijven daarbij achter. Dat hoeft niet noodzakelijkerwijs iets te zeggen over de innovatiebereidheid in de betreffende regio’s. Misschien kiest een regio met een ‘lage score’ wel voor een focus op enkele grotere projecten, en zit daar een vergelijkbare investering in tijd en geld in dan in meerdere kleinere projecten elders.

SIOB en Bibliotheek.nl vinden dat ideeën en projecten zoveel mogelijk gekoppeld moeten worden: aan elkaar én aan de bestaande (digitale) infrastructuur. De Innovatieagenda wil ook voorkomen dat er geld wordt gestoken in projecten die alleen maar in die ene plaats werken. Kosteneffectiviteit is een factor van betekenis.

DecentralisatieOverigens is delen en uitwisselen soms nog een teer punt tussen de Nederlandse bibliotheken. Een mogelijke oorzaak is het gedecentraliseerde karakter van het bibliotheekstelsel. Daardoor werkt de gemiddelde bibliothecaris vooral aan de doelstellingen van de eigen bibliotheek. Die is immers sterk afhankelijk van de lokale overheid. Gemeenten steken jaarlijks liefst 500 miljoen in de bibliotheken, de provincies nog eens 50 miljoen en de rijksoverheid maar 40 miljoen. Dan ben je wellicht geneigd op de eerste plaats te zorgen dat je goede relaties hebt met plaatselijke bestuurders. Overigens heeft decentralisatie ook voordelen, zeker als afzonderlijke bibliotheken moeten vechten voor hun bestaansrecht. Dat maakt de weg vrij voor onorthodoxe oplossingen. Dit boekje bevat een proeve van die vrijgevochtenheid, naast interviews met Edwin Mijnsbergen en Bert Mulder, lector informatie, technologie en samenleving aan de Haagse Hogeschool. Hopelijk inspireren ze tot grootse daden.

ACHTERGRONDEN EN CONTEXT VAN DE INNOVATIEAGENDA

EEN KWESTIE VAN DURVEN DELEN

8 9

INN

OVA

TIEL

AN

DKA

ART

201

4

Walk

and

Talk

D

ebbi

e Hey

ne

Inte

llige

nte d

isplay

tafe

l

H

SPro

Don

Qui

chot

te

Jero

en d

e Boe

r G

evon

den!

Kar

en Jo

ng et

al

Spele

n m

et T

aal

Lex

Hup

e

SEM

CO

-bie

b

Pi

eter

Don

kers

et al

M

NF

conc

ept

Plan

B /

Inno

vatio

n Bo

oste

r Bi

ebna

viga

tie

Stud

io L

inki

d

Wes

tC

ompu

terw

ijs

Bibl

ioth

eek

Bolle

nstr

eek

In k

aart

bren

gen

en fa

cilite

ren

van

regi

onale

schr

ijver

s Bi

blio

thee

k E

emla

ndD

e Bre

edste

Lee

sclu

b

Bi

blio

thee

k H

aarle

mm

erm

eer

De T

aalm

achi

ne

Bibl

ioth

eek

Hoo

rnW

oord

enwe

rkpl

aats

Bibl

ioth

eek

Hoo

rn10

0 ta

lente

n

Bib

lioth

eek

Ken

nem

erwa

ard

Bond

geno

otsc

hap

gelet

terd

heid

Bibl

ioth

eek

Ken

nem

erwa

ard

Com

bina

tiefu

nctio

naris

sen

PO

Bi

blio

thee

k K

enne

mer

waar

dG

roen

en d

uurz

aam

Bi

blio

thee

k K

enne

mer

waar

dLe

espl

ezie

r in

Ove

rdie

Bi

blio

thee

k K

enne

mer

waar

dPl

atfo

rm E

rfgoe

d H

eerh

ugow

aard

Bibl

ioth

eek

Ken

nem

erwa

ard

Ras

pber

ry P

i

Bibl

ioth

eek

Ken

nem

erwa

ard

Tabl

et ca

fé

Bi

blio

thee

k K

enne

mer

waar

dK

laar v

oor d

e toe

kom

st

Bi

blio

thee

k Sc

hied

am3

dece

ntra

lisat

ies

BISC

Bibl

ioth

eek

in h

et vo

/vm

bo

BISC

Bieb

wink

el

BISC

Boek

spot

op

het s

tatio

n

BI

SCBo

eksp

ots.n

l

BISC

Dig

itaal

lidm

aatsc

hap

BISC

Geb

ruik

ersre

view

s

BI

SCG

oogl

e Glas

s

BISC

Maa

tscha

ppeli

jke k

oste

n-ba

ten

anal

yse (

Mkb

a)

BISC

Socia

l CR

M

BI

SCU

trech

t voo

r cul

tuur

BI

SCVr

iend

en va

n-do

nate

urs d

atab

ase

BI

SCW

ikip

edia

BISC

Boek

buste

r

DO

KL

AB bv

E

xtre

me L

ibra

ry M

akeo

ver

DO

KL

AB bv

H

erita

ge B

rows

er

DO

KL

AB bv

N

arro

wcas

ting

DO

KL

AB bv

N

extle

vel c

atalo

gus

DO

KL

AB bv

Ve

rhaa

l Lok

aal

DO

KL

AB bv

M

edia

Maffi

a

Eig

enra

am, L

oom

an, S

tutg

ard

Dur

f te v

rage

n!

Esth

er V

alent

Bi

blio

thee

k ui

t de k

ast!

OBA

Dat

abas

e ana

lyse

DC

S

Pr

obib

lioFl

exib

ele C

ollec

ties

Prob

iblio

Goo

gle G

lass i

n de

Bie

b

Pr

obib

lioLo

yalit

eitsm

odell

en L

ande

lijk

Lidm

aatsc

hap

Prob

iblio

Ond

erzo

ek B

iebP

anel

lande

lijk

Pr

obib

lioO

nder

zoek

sapp

voor

de b

iblio

thee

k

Prob

iblio

Tren

dana

lyse

Spr

eidi

ng&

Bere

ik b

eleid

Prob

iblio

Verh

aal L

okaa

l

Pr

obib

lioM

ovin

g O

bjec

ts

St

udio

Diep

bv

Zui

dW

ijzer

met

taal

en m

edia

.

Bi

blio

thee

k E

indh

oven

“De E

ureg

io le

est,

Die

Eur

egio

lies

t, l’E

ureg

io li

t” Bi

blio

thee

k M

aast

richt

Gen

erat

ie M

aastr

icht G

ame /

M-g

ame

Bi

blio

thee

k M

aast

richt

Maa

strich

tse d

rukk

ers

Bibl

ioth

eek

Maa

stric

htSc

hrijv

erss

choo

l

Bi

blio

thee

k M

aast

richt

Baby

&Pe

uter

café

Bi

blio

thee

k Ve

nlo

Idea

Stor

e Lim

burg

Bi

blio

thee

k Ve

nlo

IkLe

esLi

tera

tuur

(ILL

) en

de D

igita

le lee

sclu

b Bi

blio

thee

k Ve

nlo

Profi

elwe

rkstu

k

Bi

blio

thee

k Ve

nlo

Gre

nzelo

os T

ilbur

g 19

14-1

918,

maa

k he

t mee

! BM

B T

ilbur

g K

enni

smak

erij

Spoo

rzon

e (pr

oeftu

inbi

blio

thee

k)

BMB

Tilb

urg

Kun

stpro

ject B

iblio

thee

k va

n de

Toe

kom

st

BMB

Tilb

urg

Slim

om

gaan

met

bep

erki

ngen

BMB

Tilb

urg

De k

enni

sclo

ud

BMB

Tilb

urg

De S

poor

zone

ont

dekt

BM

B T

ilbur

g D

igila

b

BMB

Tilb

urg

Pop-

up B

iblio

thee

k

BM

B T

ilbur

g #D

urf E

-Mag

azin

es

Cubi

ssB@

ttlew

eter

s

Cubi

ssB2

020

Cu

biss

Biep

pSto

re

Cu

biss

Boek

een

bele

ving

, ont

dek

de w

ereld

Cubi

ssBr

aban

tse C

ollec

ties e

n C

onte

nt

Cu

biss

Cul

tuur

in d

e bib

lioth

eek

Cubi

ssD

igid

orpe

n

Cubi

ssD

igita

le co

mm

unity

voor

L

imbu

rgse

Maa

tscha

ppeli

jke O

rgan

isatie

s

Cubi

ssD

URF

!Kap

itaal

Cubi

ssE

igen

wijs

Med

iawi

js

Cu

biss

Exp

ertis

epoo

l

Cubi

ssIn

nova

tie va

n de

Log

istie

k

Cu

biss

Inno

vatie

plat

form

Col

ibre

Cu

biss

Ken

nisk

arav

aan

Cubi

ssM

aker

sbuz

z

Cubi

ssM

aker

splaa

tsen

Cubi

ssM

edia

bar

Cu

biss

Mee

r wet

en ap

p

Cu

biss

MO

OC

je M

ee? M

OO

C M

edia

wijsh

eid

Cu

biss

MO

OC

Tra

nsiti

e in

de L

imbu

rgse

mijn

stree

k Cu

biss

Ned

erlan

d Sc

hrijf

t

Cu

biss

Onl

ine A

cade

my

Cubi

ssPa

radi

gma

Cu

biss

Pop-

up B

iblio

thee

k

Cu

biss

Reg

ie 3

.0

Cu

biss

Smar

t & F

it

Cubi

ssSp

elmak

ers

Cu

biss

SPIC

E

Cu

biss

Wer

ken

in d

e bib

lioth

eek

van

de to

ekom

st:

’van

colle

ctie

naa

r con

nect

ie’

Cu

biss

Wer

kplek

ken

in d

e bib

lioth

eek

Cu

biss

Mid

delb

urg

Dro

nk en

Vlis

singe

n D

ronk

/ V

eere

Dro

nk/Th

olen

Dro

nk

E

dwin

Mijn

sber

gen

Ken

nisM

aker

s

N

O B

raba

ntse

Bib

lioth

eken

Leze

rs va

n St

avas

t

N

O B

raba

ntse

Bib

lioth

eken

Wijs

heid

in cr

isisti

jd

NO

Bra

bant

se B

iblio

thek

enE

ncyc

lope

die v

an Z

eelan

d

Ze

euw

se Bi

bliot

heek

Epi

nie

Ze

euw

se Bi

bliot

heek

Fabl

ab Z

eelan

d

Ze

euw

se Bi

bliot

heek

Ken

nisp

unt Z

eelan

d

Ze

euw

se Bi

bliot

heek

Zee

land

Cen

traal

Zeeu

wse

Bibl

iothe

ek

Noo

rdO

ost

Wes

tZ

uid

Indi

vidu

Bedr

ijfPS

OB

IB

Noo

rdD

rent

se e-

book

s

Bi

blion

et D

rent

heFa

ctor

-L

Bi

blion

et D

rent

heK

unst

in d

e bie

b

Bi

blion

et D

rent

heLe

eskl

ik

Bi

blion

et D

rent

heww

w.dr

enth

e.nl

Bibl

ionet

Dre

nthe

www.

mus

eain

dren

the.n

l

Bi

blion

et D

rent

heBe

leefh

etin

debi

eb.n

l

Bi

blio

thee

k D

rach

ten

Arc

hite

ctoo

n

Bibl

ioth

eek

Hoo

geza

ndBi

jzon

dere

por

trette

n

Bi

blio

thee

k H

ooge

zand

Het

land

dat

in m

ij lee

ft / R

oots

3.0

Bi

blio

thee

k H

ooge

zand

Teru

g na

ar d

e bro

n

Bi

blio

thee

k H

ooge

zand

Aug

men

ted

Rea

lity

(AR

) dos

siers

Bibl

iothe

ekser

vice

Frys

lan

Awe

som

eBox

Bi

bliot

heek

servi

ce Fr

ysla

nFa

b th

e Lib

rary

!

Bi

bliot

heek

servi

ce Fr

ysla

nFr

yskL

ab

Bi

bliot

heek

servi

ce Fr

ysla

nLi

nked

ope

n da

ta k

enni

sban

k Fr

yskL

ab

Bi

bliot

heek

servi

ce Fr

ysla

nLi

nked

ope

n da

ta sl

aver

nij

Bibl

iothe

ekser

vice

Frys

lan

Ond

erwi

jsom

gevi

ng vo

or u

itvin

ders

, d

enke

rs en

doe

ners

Bi

bliot

heek

servi

ce Fr

ysla

nPl

atfo

rm F

rysk

e (E

)boe

ken

Bibl

iothe

ekser

vice

Frys

lan

Prin

ting

on D

eman

d in

Frie

se B

iblio

thek

en

Bibl

iothe

ekser

vice

Frys

lan

Socia

lMed

iaC

aste

r

Bi

bliot

heek

servi

ce Fr

ysla

nX

plor

App

Bibl

iothe

ekser

vice

Frys

lan

Oos

tA

ppels

tore

Bibl

ioth

eek

Riv

iere

nlan

dD

e vro

lijke

bib

lioth

eek

zond

er b

oete

s

Bibl

ioth

eek

Riv

iere

nlan

dK

inde

rper

sbur

eau

Bibl

ioth

eek

Riv

iere

nlan

dC

ultu

ur(e

duca

tie)

Rijn

brin

kgro

epD

e Ver

halen

coac

h

R

ijnbr

inkg

roep

E-p

artic

ipat

ie

Rijn

brin

kgro

epIn

nova

tie sa

men

werk

ing

Bibl

ioth

eek

en V

olks

univ

ersit

eit

Rijn

brin

kgro

ep

Leve

n lan

g ler

en

Rijn

brin

kgro

ep

Maa

tscha

ppeli

jke w

aard

e bib

lioth

eken

(v

erdi

enm

odell

en/S

ROI)

R

ijnbr

inkg

roep

O

ntwi

kkeli

ng G

!DS

appl

icatie

‘Bee

lden

van

…. ‘

Rijn

brin

kgro

ep

Ont

wikk

eling

G!D

S M

obile

Mid

dlew

are

R

ijnbr

inkg

roep

Sa

men

ond

er éé

n da

k

R

ijnbr

inkg

roep

So

ciaal

Dom

ein

Rijn

brin

kgro

ep

Socia

le m

edia

(pilo

t)

R

ijnbr

inkg

roep

A

ctua

litei

t kop

pelen

met

de c

ollec

tie

Sa

men

wer

kend

e Flev

oland

se Bi

bliot

heke

nM

edia

wijz

er in

twee

of d

rie m

inut

en

Sa

men

wer

kend

e Flev

oland

se Bi

bliot

heke

n M

ijnlee

skrin

g.nl

Sa

men

wer

kend

e Flev

oland

se Bi

bliot

heke

n

‘ BEZUINIGINGEN

ZIJN FUNEST

VOOR

BIBLIOTHEEK-

INNOVATIES

‘EDWIN

MIJNSBERGENINFORMATIEPROFESSIONAL

14 15

‘Maak een momentopname van de innovatieve projecten die in de Nederlandse bibliotheken worden uitgevoerd en zet ze op een rij. Zodat we de Innovatieagenda gericht kunnen uitvoeren en de nieuw te vormen Innovatieraad straks kansrijke initiatieven kan omarmen en ondersteunen.’ Zo ongeveer luidde de vraag die Edwin Mijnsbergen in de zomer van 2013 van het SIOB kreeg voorgelegd. Het leverde een lijst op met 96 projecten. Een jaar later zijn het er, na een actualiseringsronde, zo’n 150. En? “De tranen stonden in mijn ogen.” Om er onmiddellijk aan te voegen: “Ik prikkel. Bewust.”

Edwin Mijnsbergen noemt zich nu eens bibliothecaris, dan weer informatieprofessional, blogger of journalist. “Informatiemanagement, dat is de vlag die de lading dekt.” Tien jaar lang werkte hij voor de Zeeuwse Bibliotheek, met het internet - en vooral de sociale interactie die daar plaatsvindt - als zijn uiteindelijke passie. Sinds 2010 staat hij met M.I. Webwerk op eigen benen. “Ik werk nu breder. Opdrachtgevers variëren van lokale ondernemers tot ministeries. Al blijven de bibliotheken mijn belangrijkste doelgroep.”

AppelschaHoe ging Mijnsbergen te werk en kwam hij de projecten op het spoor? “Ik heb een oproep geplaatst via alle denkbare kanalen: van de vakbladen en de hele trits aan sociale media tot mail. En van websites, platforms en fora tot mijn eigen blog. Ik heb er, denk ik, alles uitgehaald wat mogelijk was gezien het tijdsbestek en de zomerperiode waarin de momentopname gevraagd werd. In de vraagstelling heb ik het begrip ‘innovatie’ bewust niet afgebakend. De bieb van Appelscha hanteert andere criteria dan die van Amsterdam. Maar juist daardoor krijg je een heel levendig beeld van hoe er over innovatie gedacht wordt in den lande. Het resultaat is een lappendeken van uiteenlopende initiatieven in wisselende stadia van ontwikkeling. Een kleine bieb komt met een simpele mediabar, een club als het Brabantse Cubiss komt doodleuk met 25 professionele projecten aanzetten.”

Creatieve geestenWat leverde de inventarisatie op? “Tranen in mijn ogen. Nou ja, ik chargeer natuurlijk en prikkel bewust. Maar ik ben wel kritisch en werd bepaald

niet blij van wat er doorgaans als ‘innovatief ’ werd gepresenteerd. De gemiddelde bieb richt zich vooral op de kernfuncties: lezen, de collectie en het gebouw. Mijn indruk is dat leuke, nieuwe dingen er maar een beetje bij bungelen. Bovendien staan of vallen ze met de creatieve geesten in het team. Het gevoel van urgentie is er overigens wel degelijk en er is zeker het nodige verbeterd, bijvoorbeeld op het gebied van de e-books. Bibliotheken beseffen heel goed dat ze nieuwe posities moeten innemen in deze wereld van streaming, wiki’s en internetzoekmachines. Maar structuren en

old boys netwerken zorgen voor stroperige processen. Liever eerst een congres of een rapport, dan dat we concrete stappen maken. Dat frustreert vooral jongere medewerkers die dóór willen. Ik heb mensen kapot zien gaan door structuren en hiërarchiën. Als ze dan teleurgesteld afhaken, sterven die projecten een vroege dood.

Niemand die het overneemt. Wie wel blijft, wordt te zwaar belast. Directies hebben wel door dat het om slimme jongens en meiden gaat die je wat kunt vrágen. Geef ze liever wat ruimte en lucht om kansrijke ideeën ook echt uit te werken, zou ik zeggen.”

SubsidieVolgens Edwin Mijnsbergen zijn de bezuinigingen die de bibliotheeksector op zijn bord krijgt, funest voor de overlevingskansen van innovatieve projecten. “Dat ligt voor een deel ook aan de mensen zelf. Ze redeneren te veel vanuit het beschikbare geld, de subsidie. Dan kies je de verkeerde startpositie. Het idee moet altijd je vertrekpunt zijn. Dat vind ik bijvoorbeeld de kracht van FryskLab in Leeuwarden. Daar begonnen ze met niks. Maar ze zijn zo overtuigd van hun FabLab dat ze er heel veel vrije tijd in hebben gestoken. Het opdrogen van de geldstroom is nog te vaak een excuus om de stekker eruit te trekken. Zeker als een project niet geborgd is in de organisatie, glipt het als los zand tussen je vingers weg.”

DwarsverbandenKampen de bibliotheken met een te defensieve spelopvatting? “Misschien wel ja. Bibliotheek.nl heeft 50 miljoen in de digitale infrastructuur gestoken. De website ziet er nu goed uit. Maar de inhoud? De openingstijden zijn bij wijze van spreken nog steeds het hoofdthema. Ik vind toch dat bibliotheken veel te weinig content creëren. Op websites als Wikipedia en in de zoekresultaten van Google zijn ze zo goed als afwezig terwijl ze zoveel kennis en bronnen in huis hebben. Langzamerhand wordt de bieb wat zichtbaarder in de sociale media, maar je kunt nog veel sterker de dialoog met je klanten zoeken. Ik mis reuring, de buzz. Er is zoveel meer

mogelijk aan dwarsverbanden, vooral op lokaal niveau. Daar waar Cohen in zijn Bibliotheek van de Toekomst de maatschappelijke functie centraal stelt, moet je laten zien dat je ook lokaal geworteld bent. Zelf ben ik bijvoorbeeld een wiki begonnen over de geschiedenis van de Middelburgse horeca, ik ben gek op dat soort cultureel erfgoed. Het platform krijgt

een ongekende dynamiek, er worden heel veel nieuwe documenten en foto’s aangedragen.”

BoekenmuseaWelke projecten hebben Edwin Mijnsbergen verrast in zijn inventarisatie? “Naast FryskLab zijn dat de dingen waar de jongens van Doklab in Delft mee bezig zijn. Voortgekomen uit de bibliotheek, werken ze heel

voortvarend met multi-touchtechnologie om aan storytelling te doen. Verhaal Lokaal is een goed voorbeeld. Het verbindt historische verenigingen, het publiek en de bieb op lokaal niveau via het verzamelen en presenteren van historisch beeldmateriaal in diezelfde bieb. ProBiblio in Noord- en Zuid-Holland ondersteunt het en probeert het in zoveel mogelijk plaatsen te introduceren. Het lijkt op wat ik doe met mijn horecaplatform in Middelburg. Ik noem het ook niet toevallig”, grijnst Mijnsbergen.

Hoe ziet het Nederlandse bibliotheeklandschap er in 2025 - het horizonjaar van Cohen - eigenlijk uit? “Ik denk dat we een aantal flexibele vestigingen krijgen waarin de bieb naast andere publieke informatiediensten opereert. In 10, 15 steden houden we grotere vestigingen over. Misschien worden het wel boekenmusea...”

‘IK CHARGEER NATUURLIJK EN

PRIKKEL BEWUST’

‘IK MIS REURING, DE BUZZ’

‘Bibliotheekinnovatie is... roeien met de riemen die je nog niet hebt’Frank Huysmans, lid Innovatieraad, bijzonder hoogleraar Bibliotheekwetenschap (UvA)

‘ JE BENT VEEL

RELEVANTER

DAN JE DENKT

‘JEROEN

DE BOER

FAB THE

LIBRARY!

18 19

Als eerste bibliotheekorganisatie in Europa kwam Bibliotheekservice Fryslân twee jaar geleden met een heus FabLab. Het werd ook nog eens een bijzondere variant want de makersplaats werd ingericht in een voormalige bibliobus. Daarmee kun je niet alleen door de provincie trekken maar het FabLab ook letterlijk uitrollen naar andere regio’s. Om bibliotheekmedewerkers te scholen in de opzet en het gebruik van een FabLab ontwikkelden de Friezen bovendien een leergang: Fab the Library! Al voor de Innovatieraad er was, ontvingen ze van SIOB een bedrag van 20.000 euro om de leergang nader uit te werken.

Jeroen de Boer, domeinspecialist nieuwe media bij Bibliotheekservice Fryslân, is de onvermoeibare initiator en pleitbezorger van het FryskLab en de leergang. Dat uitrollen, dat doet hij dus écht. “Als we niet door Friesland rijden, bezoeken we scholen, festivals, symposia en collega-bibliotheken in het land. Wij willen dit uitdragen. Daarom kiezen we het offensief, trekken we erop uit. Achter het FabLab zitten ideeën van open source, van kennisdeling en van de verbeelding aan de macht. Die waarden komen wat mij betreft naadloos overeen met die van de bieb!”

CaviavoerdispenserWie het FryskLab instapt, ziet werkbanken met 3D-printers, een laser- en een vinylsnijder, laptops, soldeerstations en videoschermen. Daarmee kun je (bijna) alles maken wat je bedenkt, zo luidt het algemene principe van het FabLab én van Jeroen de Boer. “Aan dat idee moeten we nog enorm wennen, maar hier wordt het realiteit. We stonden op het ROC in Leeuwarden en er stapte een man in de bus die leren handschoenen voor de kaatssport maakt. Hij was helemaal gebiologeerd door de lasersnijder. Die handschoenen maakte hij altijd met de hand, maar hij zag ineens mogelijkheden voor machinale fabricage met een veel geringere leerafval. Hij stapte blanco de bus in, en kwam er met een businessmodel uit. Of neem dat joch van tien jaar dat steeds vergat om zijn cavia te eten te geven. Hij had al eens nagedacht over een ‘op afstand bestuurbare caviavoerdispenser’ - zo noemde hij het echt - waarmee hij Pukkie vanuit school alsnog kon voeren. Met het tekenprogramma ontwierp hij het bakje en het valluikmechanisme. Dankzij de 3D-printer stapte hij met een prototype in de

hand de bus uit. Er moest alleen nog iemand een appje verzinnen om het ding aan te sturen.”

ModulesMet alle apparatuur lijkt de nadruk in het FabLab te liggen op de techniek. “Dat veroorzaakte ook de nodige scepsis onder de medewerkers toen ik het idee van het FabLab lanceerde. ‘Kunnen we dit? Moeten we dit wel willen?’ Natuurlijk,

als je het concept van digitale fabricage gaat aanhangen, kun je niet zonder het instrumentarium. Maar alles draait om, en begint met, een idee. Met denken in design. Dat is waar Fab the Library! ook op inzoomt.”

De leergang bestaat uit drie modules die ook los van elkaar te volgen zijn. Jeroen de Boer: “In de

eerste module maken bibliotheekmedewerkers kennis met het FabLab-concept en de principes van open design en digitale fabricage. We geven ook de meerwaarde aan van het FabLab in de relatie tussen bieb en het cultureel erfgoed. Daarna leren de deelnemers in module 2 hoe ze kunnen werken met de machines, hoe de software functioneert en

hoe je ontwerpen wereldwijd met elkaar kunt uitwisselen, verbeteren of aanvullen. Tot slot laten we in de derde module zien hoe je het FabLab organisatorisch, zakelijk en strategisch kunt neerzetten, compleet met business- en verdienmodel.”

Jeroen de Boer draait er niet omheen. Voor FryskLab zelf is Fab the Library! ook een manier om extra inkomsten te genereren. “Mág het? Van al het werk dat ons team in het FabLab heeft gestoken, is 75% gedaan buiten werktijd. Maar de prijzen zijn heel schappelijk: voor de eerste en de derde module betaal je 1200 euro, de tweede kost 1350 euro. Voor dat geld kun je met groepjes van zes tot tien personen meedoen. We zijn in de zomer van 2014 met de leergang gestart. We voeren die zelf uit, aangevuld met hulp van derden, waar nodig. We hebben nog nauwelijks iets aan marketing gedaan en toch is de belangstelling al groot.”

FabFoundationFryskLab is officieel erkend als FabLab. Sterker nog: het is omarmd door de internationale Fab Foundation. Jeroen de Boer: “De uitwisseling van kennis, het koppelen van bronnen is een van die punten waar de FabLab-gemeenschap nog mee worstelt. Dat werd tot onze verrassing naar voren gebracht door de Rotterdamse lector Peter Troxler tijdens een FabLab-conferentie in Aken. In de bibliotheekwereld zijn we al langer

bezig met linked open data-systemen. Daardoor viel bij ons het kwartje: hé, hier kunnen wij echt iets betekenen! We vroegen Troxler en een van onze specialisten in linked open data, Roland Cornelissen, om precies op te schrijven waar behoefte aan was. Dat verhaal hebben we vertaald in een begrijpelijk projectvoorstel dat

nu financieel wordt ondersteund door Stichting Pica. Zo is FryskLab dus ook betrokken bij de inrichting van een open systeem waarin alle FabLabs daadwerkelijk van alles kunnen uitwisselen. Elk digitaal fabricageproces kun je dan uploaden met gegevens over ontwerp, materiaal, type printer... noem maar op. De bieb heeft de FabLabs dus echt wat te bieden. Ofwel: je bent veel relevanter dan je denkt! Dat is ook de

motor achter de groeiende belangstelling van de bibliotheken voor het FabLab. Nou, dáár speelt Fab the Library! allemaal op in.”

Krimpregio’sDat het eerste bieb-FabLab van Europa uitgerekend te zien is tegen de achtergrond van Friese weiden, meren of de kerk van Workum, is minder vreemd dan het lijkt. “De eerste bibliobus reed hier destijds ook rond. Los daarvan ben ik ervan overtuigd dat FabLabs een grote rol kunnen spelen in het creëren van werkgelegenheid en het behoud van voorzieningen in krimpregio’s als de onze. Die caviavoerdispenser, die kaatshandschoenen... Je brengt dynamiek op gang, je stimuleert denkkracht en zelfwerkzaamheid. Misschien leid je de mensen zelfs wel op voor de banen die ze zelf creëren.”

‘ALLES DRAAIT OM, EN BEGINT MET,

EEN IDEE’

‘MISSCHIEN LEID JE DE MENSEN ZELFS WEL OP

VOOR DE BANEN DIE ZE ZELF CREËREN’

‘Bibliotheekinnovatie is... klein beginnen, groot denken’Erna Winters, voorzitter Innovatieraad, directeur Bibliotheek Kennemerwaard

20 21

ESTHER VALENT

DURF TE VRAGEN!/

@DEBIBLIOTHEEK1

‘IK WORD

NOGAL EENS

BESCHULDIGD

VAN IDEALISME

‘

22 23

In het voorjaar van 2012 begon het te kriebelen bij Esther Valent. “Het zat me nog steeds dwars dat Al@din, de vragendienst van de openbare bibliotheken, twee jaar eerder een stille dood was gestorven. Dat moesten we weer oppakken, vond ik. Zeker omdat we allemaal de mond vol hadden van innovatie.” Het resultaat: @DeBibliotheek1. Het account stelt er een eer in actief op zoek te gaan naar antwoorden op algemene kennisvragen die het publiek via de bekende hashtag #dtv stelt op Twitter. De Innovatieraad ondersteunt het (nu nog) vrijwilligersinitiatief: afhankelijk van de uitwerking stelt die maximaal 20.000 euro ter beschikking om het idee te borgen.

“Ga nou eens wat dóen!!!” Ineens, uit het niets, schalt het door de ruimte. De hartekreet van Esther Valent komt uit het diepst van haar tenen. Die is op dat moment tegen niemand in het bijzonder gericht, maar volgt op de constatering dat het eindeloos duurt voordat er wat van de grond komt. Innovatie in de bibliotheekwereld? Ze zou willen dat het vijf voor twaalf was. “Maar soms denk ik wel eens dat het al kwart over is...”

MediawijsheidDat mag zo zijn, maar @DeBibliotheek1 draait al een tijdje mee. Welke drive zit erachter? “Ik word nogal eens ‘beschuldigd’ van idealisme”, zegt Esther Valent, verbonden aan de Bibliotheek Kennemerwaard en aan de Bibliotheek Zuid-Kennemerland, met de spreekwoordelijke knipoog. “Ik ben inderdaad bibliothecaris geworden omdat ik mensen wil helpen zich te handhaven in de maatschappij. Mediawijsheid hoort daarbij: je kunt niet zonder goede, betrouwbare informatie. Ik wil mensen helpen om die te vinden: daar is de bieb namelijk heel goed in. Dat was ook de insteek van Al@din, waar ik servicemanager was. Het gevoel wordt ook alleen maar sterker. De bieb krijgt steeds meer bezoek van mensen die er vroeger niet zo gauw kwamen. Omdat ze een socialmediatraining volgen, vanuit het UWV op zoek zijn naar een baan, voor activiteiten op het gebied van leesbevordering of... om te leren lezen en schrijven, jazeker, dat ook. De maatschappelijke betekenis van de bieb groeit, ook al omdat de overheid wil dat we straks alles digitaal doen. Dat leer je dus ook bij ons.”

KietelenDe commerciële website ‘Goeie Vraag’ fungeerde nog even als hub tussen Al@din en @DeBibliotheek1. “Dat had ik al verzonnen om na Al@din geen gat te laten vallen. Ik maakte er een account aan om als beantwoorder van publieksvragen te boek te kunnen staan. Maar ik wilde méér.” Esther Valent verzamelde een aantal gelijkgestemden om zich heen. Samen filterden ze vragen uit Twitter met de hashtag dtv waarop de bieb bij uitstek het antwoord kon geven. “Of over onderwerpen waarover de deelnemers zelf toevallig ook een hoop wisten, muziek of ICT bijvoorbeeld. Een voorbeeld?

Laatst vingen we een tweet op van iemand die zich afvroeg waar hij gratis bladmuziek op het internet kon vinden. Tja, dan kietel je ons. We konden die man een aantal suggesties meegeven. Hij blij, wij blij. Het leuke van dit concept is dat het publiek zijn vragen niet rechtstreeks aan ons stelt, maar wel steeds vaker van

ons het antwoord krijgt. Zo maak je de bieb in de digitale omgeving steeds zichtbaarder, werk je aan je bestaansrecht en word je steeds vanzelfsprekender de instantie waar je voortaan als eerste naar toe gaat voor informatie.”

PiratenlogoEsther Valent is blij met de steun van de Innovatieraad - waarbinnen ‘bibliotheekhoogleraar’ Frank Huysmans haar coach is - voor het Durf te Vragen-initiatief. In 2012 won ze daar al de Victorine van Schaick-Initiatiefprijs mee, waardoor ze ook werd genomineerd als Bibliothecaris van het Jaar. Toch draagt @DeBibliotheek1 nog het piratenlogo, een variant op het logo van de bieb. Alsof het de status van vrijbuiter nog niet is ontgroeid. “Ons initiatief moet inderdaad nog een structurele borging krijgen. De Innovatieraad heeft ons als opdracht meegegeven om het account onder te brengen bij het landelijk Social Media Team van Bibliotheek.nl. Dat lijkt ons ook logisch. Het Social Media Team (met het account @bibliotheek), beantwoordt vooral de bibliotheekgerichte vragen die rechtstreeks gesteld worden en spoort ze ook al op. Vanuit Kennemerwaard draai ik mee in dat team. Het is hartstikke leuk om te doen.”

Snel schakelenHoe zou Esther Valent haar idee het liefst verankerd zien? “Het zou mooi zijn als de hele bibliotheeksector het organisatorisch en financieel draagt. Bibliotheek.nl (BNL)

financiert nu voor een deel het Social Media Team. BNL gaat straks op in de KB en we gaan ervan uit dat die het team blijft ondersteunen. Naar ik hoop met nog wat extra middelen. Als we er naartoe kunnen werken dat de deelnemers aan het Social Media Team ook algemene kennisvragen kunnen beantwoorden

met betrouwbare bronnen, zou dat een fantastische combinatie zijn. De insteek is daar ook heel servicegericht en de aantrekkingskracht van een online vragendienst is dat die heel snel schakelt, dat je mensen hebt die het oprecht leuk vinden om de vragensteller direct een goed antwoord te geven. Het komt nu aan op het ontwikkelen van een goede businesscase.”

GrondrechtHet piratenlogo is feitelijk overgenomen van Open Bibliotheken. “Dat is een site waarop Edwin Mijnsbergen en Jeroen de Boer een heleboel externe bronnen en databases ontsluiten. De bieb is daar nog altijd voorzichtig mee omdat ze niet het gevaar wil lopen auteursrechten te schenden en uitgevers voor het hoofd te stoten. Maar het gaat gewoon om openbare bronnen. Op de site heeft @DeBibliotheek1 ook een tab gekregen. Dat is niet toevallig: het recht op informatie beschouwen we als een grondrecht. Is dat idealisme? Prima.”

‘JE KUNT NIET ZONDER GOEDE, BETROUWBARE INFORMATIE’

‘HET KOMT NU AAN OP HET

ONTWIKKELEN VAN EEN GOEDE BUSINESSCASE’

‘Bibliotheekinnovatie is... bittere noodzaak, ook als die aanvankelijk als verstorend wordt ervaren.’Jacques Malschaert, lid Innovatieraad, directeur Bibliotheekservice Fryslân

24 25

ONBESCHREVEN BLAD, TOCH EEN

GEZICHT

HARRIET DE MAN

GEVONDEN!

PIETER DONKERSSEMCOBIEB

Twee ideeën. Spontaan, beetje wild, lekker gek. Ze werden in mei 2014 geboren tijdens een InnovatieDoeDag waar zo’n 35 deelnemers uit diverse disciplines ‘speelden’ met sociale innovatie. De Innovatieraad vond Semcobieb en Gevonden! interessant genoeg voor een bijdrage van 2500 euro. Met dat bedrag werden ze uitgenodigd om hun ‘ingeving’ nader uit te werken en vervolgens uitgebreider te presenteren aan diezelfde raad.

27

Waar we eindigen weten wij niet. Geen stip op de horizon. Geen einddoel. We weten alleen dat het anders moet. Het citaat is te vinden op het internetplatform/blog van Semcobieb. Iedereen kan er meedenken over de nadere invulling van het idee. Een wíld idee, zo realiseert Pieter Donkers zich. “We waren uit op een schokeffect, zeker. Maar er zit wel degelijk een heel serieuze gedachte achter: het doorbreken van structuren, het mijden van gebaande paden.”

Alles eruitWat er dan zo wild is aan Semcobieb? Och, de hele bibliotheek moet leeg, dat is alles... “Echt alles eruit, ja. We gaan namelijk opnieuw beginnen. Waarmee? Dat hangt van de buurt af, want we denken in eerste instantie op wijkniveau. We zoeken het gesprek met de mensen die er wonen. Wat willen ze van de bieb? Waar hebben ze behoefte aan? Wat moeten we zeker doen, wat niet? En dan kan het best zijn dat er toch weer boeken terugkomen, maar toegespitst op nieuwe maatschappelijke functies, lokale activiteiten of interesses.”

Semcobieb borduurt losjes voort op de filosofie van de Braziliaanse ondernemer Ricardo Semler. Pieter Donkers kwam tijdens zijn studie aan de Tilburg University in aanraking met diens gedachtegoed. “De kern daarvan is dat je werknemers geen geestdodende deeltaken laat verrichten, maar dat ze in groepen eindverantwoordelijk zijn voor het hele proces. Dat vergroot de betrokkenheid, het werkplezier en de kwaliteit van de output. Nou, je kunt lijnen trekken met de bibliotheek. Daar zijn het dan de leden die een eigen invulling geven aan de nieuwe bieb. Niemand heeft de controle maar je vult elkaar aan, stelt bij, voegt toe. Een beetje in lijn van de makersplaatsen. Of van Kytopia, de muzikale, creatieve broedplaats van Kyteman in Utrecht.”

ProeftuinSemcobieb bestaat uit een groep ‘jonge honden’ waarin naast Pieter Donkers (net klaar met zijn studie in Tilburg) ook dialoogbegeleider Marlies de Vet de boel flink aanjaagt. Maar iedereen kan meedenken. “We zijn verrast door de steun van de Innovatieraad en de manier waarop het idee ‘gevallen’ is in de sector. Het is toch een behoorlijk disruptief concept waarmee we bestaande structuren willen doorbreken. Dat doen we overigens heel basic en efficiënt. Beschikbare gelden moet je zo goed mogelijk inzetten. We denken aan een bescheiden, eerste vestiging als proeftuin. Iedereen kan op het blog - innovatie.wordpress.com - ideeën aandragen voor de inrichting. Denkruimte? Droomruimte? Of toch oefen-, speel- of leesruimte?”

De grote verbinderVraaggestuurd en behoeftegericht. Die

uitgangspunten ziet Harriet de Man als de grote overeenkomst tussen Semcobieb en ‘haar’ project Gevonden! “Wat Semcobieb doet, is boeiend en avontuurlijk. De bieb als tabula rasa. Bij ons is de bieb geen onbeschreven blad: er staat nog wel degelijk een boekenkast. Maar de bibliothecaris en de informatieprofessional moeten

daar nu wel eens uit komen. Niet als de verheven expert, wel als het gezicht van de bieb en als de grote verbinder. De kennis en passie die verborgen zit in ieder mens, dát is het goud waarnaar Gevonden! op zoek is.”

Harriet de Man, in het dagelijks leven teamleider informatiemanagement aan de Openbare Bibliotheek Amsterdam, maakt deel uit van een groep van zeven bevlogen mensen die Gevonden! bedacht tijdens de InnovatieDoeDag. “Mensen worden bedolven onder informatie en tegelijkertijd gaat de techniek steeds meer ons leven bepalen. Wij willen de klant van de bieb juist in dit tijdsgewricht ontmoeten. In eerste instantie om hem te leiden naar de juiste bronnen van informatie, maar ook - zeker zo belangrijk - om een gesprék te krijgen. Uitwisseling staat centraal: van kennis, contacten of ingangen naar netwerken. We willen mensen verbinden op inhoud met verwijzingen naar websites, naar geopende deuren in de politiek, naar podia en platforms. We delen nog veel te weinig terwijl bieb én klant samen zoveel kennis in huis hebben. Gevonden! gaat over waardecreatie, over het aanboren van energie, passie en dynamiek.”

PostersPosters, ansichtkaarten en de ‘pop-up bibliotheek’ zijn belangrijke middelen in het concept dat Gevonden! op verzoek - en met steun - van de Innovatieraad nader uitwerkte. Harriet de Man: “Het idee is dat de bibliothecaris of de lezer op een poster wordt afgebeeld met een gedachtewolk erboven, tegen een herkenbare achtergrond van boeken of de bieb. In de wolk staat een onderwerp waarover die persoon vanuit een passie veel te vertellen heeft, vergezeld van een adres op een van de sociale media. Zo wordt hij of zij persoonlijk benaderbaar voor het grote

publiek dat de poster tegenkomt op stations, in de hal van het theater of op het prikbord in de supermarkt. De ansichtkaarten worden ter plekke gemaakt en afgedrukt in de pop-up bibliotheek. Dat kan in de bieb zelf zijn, maar ook op een cultureel evenement of in diezelfde supermarkt. In ieder geval is het de plek waar de mensen elkaar ontmoeten, waar het gesprek gevoerd wordt, waar de uitwisseling plaatsvindt. De ansichten kunnen uitgedeeld of verstuurd worden, en kunnen uitnodigen voor een event met Gevonden! In de bieb natuurlijk.”

De mens centraalVolgens Harriet de Man heeft Gevonden! raakvlakken met andere innovatieve bibliotheekprojecten. “Onze vraaggestuurde visie zit dus ook bij Semcobieb, en heel letterlijk bij Durf te Vragen! Het internationale Geek the Library! is meer aanbodgericht

waarbij vooral mensen van de bieb zelf laten zien waarover ze veel weten. In dezelfde lijn ligt Superbibliothecaris.nl. Op die site presenteren bibliothecarissen zichzelf met een specifiek terrein waarop ze deskundig zijn. Het ligt voor de hand om te zien of een samenwerking mogelijk is.”

“Een sterk verhaal”, zo reageert Pieter Donkers op de uiteenzetting van Harriet de Man. “Met Semcobieb gaan we erg ver, maar de grote overeenkomst met Gevonden! is dat we samen niet de structuur, niet de technologie, maar de méns centraal stellen in de bieb van de toekomst. Dat lijkt me een uitstekend vertrekpunt.”

‘DE HELE BIBLIOTHEEK MOET LEEG’

‘WE WILLEN MENSEN

VERBINDEN OP INHOUD’

26

‘Bibliotheekinnovatie is... fouten durven maken’Erna Winters, voorzitter Innovatieraad, directeur Bibliotheek Kennemerwaard

28

‘ WILLEN

DE ECHTE

INNOVATORS

NU OPSTAAN?

‘BERT MULDERLECTOR INFORMATIE, TECHNOLOGIE

EN SAMENLEVING AAN DE HAAGSE HOGESCHOOL

31

“De bibliotheekwereld is de laatste acht jaar sterk veranderd. Het serviceconcept is vernieuwd en de digitalisering zo’n beetje afgerond. Prachtig. Moest allemaal gebeuren, en het werkt nu ook door in wat ik de ‘periode van de versnelde verandering’ noem. Maar als innovatie gemeengoed wordt, is het hoog tijd voor een tweede ronde van échte vernieuwing. Daarin moet de productie van betekenis centraal staan.”

Met gemengde gevoelens neemt Bert Mulder - lector Informatie, Technologie en Samenleving aan De Haagse Hogeschool - de temperatuur van de Nederlandse openbare bibliotheken op. De innovatiekoorts is wat gezakt, constateert hij. “Na de bestuurlijke reorganisatie kregen we het vernieuwde serviceconcept met zijn ‘franchiseformule’. Die heeft de bieb zeker verfrist. De openingstijden zijn verruimd, we doen aan marketing, leggen de boeken mooier neer en we hebben aansprekende displays. Vervolgens is er veel werk verzet in de digitalisering, vooral ook van bestaande diensten overigens. Goed, het was wel werk dat moest gebeuren. Fijn ook dat het hele landelijke aanbod gevonden kan worden via de NBC. Maar de bieb heeft ook, nee júist, een lokale functie. Uit onderzoek blijkt dat de bieb de grootste culturele netwerker in de plaatselijke gemeenschap is. Wordt die functie versterkt omdat we overal dezelfde boeken en platen kunnen lenen? Ik denk het niet. Er moet meer gebeuren: de komende jaren draait het om de maatschappelijke functie van de bieb.”

Functionele kennisDat is mooi, want daar legt de commissie-Cohen in het rapport Bibliotheek van de Toekomst immers ook de nadruk op? Bert Mulder: “Dat klopt. In de komende 10, 15 jaar gaat de Nederlandse samenleving dramatisch veranderen. Het aantal medewerkers in de zorg en andere openbare diensten loopt sterk terug. Op die overheid kunnen we straks niet meer als vanzelfsprekend bouwen. We moeten voor onszelf gaan zorgen, het burgerinitiatief komt eraan! Op heel veel gebieden - zorg, veiligheid, opvoeding, welzijn en democratie - krijgen we steeds meer behoefte aan nieuwe, functionele kennis. Daar moet de bieb zich veel sterker bewust van worden.”

Bovendien speelt deze ontwikkeling zich af in een tijdperk waarin de hoeveelheid informatie op het internet explodeert. “De verwachting is dat die de komende jaren verveertigvoudigt. Met die wetenschap moet de bieb zich

profileren als de leverancier van, en verwijzer naar, betrouwbare kennis. Waar mediawijsheid voorheen vooral betrekking had op operationele ‘knoppenkennis’ of op veilig internetten, gaan we nu toe naar het strategisch inzetten van

informatie. Zo gaan we de doelen - en daarmee de kwaliteit - in ons leven ondersteunen. Selecteren, keuzes maken en informatie op de juiste waarde schatten... dát gaan we leren.”

Spin in het webVolgens Bert Mulder is er in de bieb dus genoeg werk aan

de winkel. “Het helpt niet echt dat boeken nog steeds op auteursnaam in de kast staan. Iemand die wil lezen over rouwverwerking, over inrichting van de mantelzorg in een wijk of over leven na een beenamputatie, heeft geen idee waar hij moet zoeken. Waar we dat als samenleving al wel regelen - je krijgt op je verjaardag een boek met de boodschap ‘dat leek me nou echt handig voor jou’ - loopt de bieb soms nog achter de feiten aan.”

En dus ligt er een nieuwe uitdaging te wachten. Core-business van de toekomstige bieb wordt, wat Mulder betreft, de ‘productie van betekenis’. “De collectie staat dan in het teken van kennis máken. Mede omdat de bieb de spin in het culturele web is, kan ze zinvolle verbindingen leggen tussen de verschillende geledingen in het dorp, de wijk of de stad. Je ziet dat bibliotheken - uit nood geboren - steeds vaker onderdeel worden van multifunctionele centra. Maar meestal wordt alleen de toiletgroep met elkaar gedeeld. Nu moeten de lokale instellingen elkaar ook echt gaan versterken om de gemeenschap te vitaliseren. Zit het parochiebestuur in hetzelfde gebouw? Dan stemt de bieb het aanbod af op de katholieke samenstelling van het dorp: mystieke werken van Thomas van Aquino, werken van katholieke denkers of boeken over waarden in opvoeding en onderwijs. De parochie vergroot de belangstelling voor de bieb. En die biedt op haar beurt een platform voor reflectie, verdieping in de context van het dorp of de wijk. Zo stel je iets tegenover de vervlakking van de high culture en het supermarktdenken en voorkom je dat de bieb het generieke aanbod van de doorsnee AKO-winkel kopieert.”

VoorloperMulder benadrukt dat Nederland, in internationaal opzicht, een voorloper is in

innovatief denken over de toekomst van de openbare bibliotheken. “In een land als België houdt elke stad en elk dorp zijn bieb alsof er niets aan de hand is. Wettelijk bepaald. Geen discussie. Punt. Nederland is zich veel sterker bewust van de ontwikkelingen in informatie en samenleving. Wij maken een transitieperiode door waarin we bezig zijn een nieuw soort

wiel uit te vinden. We benaderen die uitdaging heel conceptueel.” Hij wijst op De Chocoladefabriek in Gouda waarin de bieb inderdaad van de nood - budgetkortingen - een deugd maakte door samen met het Streekarchief Midden-Holland en de Drukkerswerkplaats Gouda op te trekken naar één locatie. “Daar worden letterlijk verhalen verteld in samenhang met elkaar. Een goed voorbeeld van

hoe bezuinigingen kunnen leiden tot creatieve oplossingen.”

ElanBert Mulder was lid van de Adviescommissie Bibliotheekinnovatie voor de periode 2009-2012, die het idee van een Innovatieraad al opperde. “Het duurde even, maar goed dat die er nu is. Ik hoop dat de raad erin slaagt een nieuw elan in te brengen. Wat vier jaar geleden innovatie was, is dat nu natuurlijk niet meer. Op dit moment hebben we weer behoefte aan échte innovators. Daar zijn er niet zoveel van hoor, in Nederland. Ik schat dat er zo’n 15 rondlopen. Wat mij betreft mogen ze nú opstaan.”

‘WE MOETEN VOOR ONSZELF GAAN ZORGEN’

‘BEZUINIGINGEN KUNNEN LEIDEN TOT CREATIEVE OPLOSSINGEN’

‘Bibliotheekinnovatie is... eindeloos bijschaven, het verhaal vertellen en verbeteren’Jacques Malschaert, lid Innovatieraad, directeur Bibliotheekservice Fryslân

30

32 33

JOS DEBEIJ

HOOFD AFDELING

BIBLIOTHEEKSTELSEL KB

DE SLAK, DE SCHILDPAD EN DE CASHCOW‘De wereld verandert, de bibliotheek verandert’ was ‘ooit’ al het motto van het procesbureau bibliotheekvernieuwing. In 2005 kregen de openbare bibliotheken de Aselect Award van Stichting SURF voor de ‘Virtuele Nationale Bibliotheekkaart’. Bij de uitreiking werden de bibliotheken vergeleken met slakken en schildpadden. ‘Het lijkt niet op te schieten bij ze’, zei de directeur van SURF, ‘maar in een tijd van vernieuwing waar de hazen alle kanten uit schieten, hebben de bibliotheken een duidelijke en gezamenlijke koers, en zijn ze de hazen al lang voorbij’. En zo is het nog steeds. Innovatie is een strategische noodzaak en hoort bij de dagelijkse praktijk van bibliotheken. Daar merken we te weinig van, zo wordt vaak gezegd. Mijn observatie is dat bibliotheken zich stelselmatig en fundamenteel aanpassen aan de veranderende wereld. We zetten flinke stappen en boeken robuuste resultaten. Er zijn er vele te noemen. Ik licht er drie uit.

1. De eerste is de innovatie en daarmee de borging van de spreiding van fysieke vestigingen. Die vindt plaats op basis van een cashcowstrategie om gericht te investeren en de levensduur te verlengen. De combinatie van vergaande zelfbediening, het onderbrengen van de bibliotheekfunctie in het dorpshuis, kulturhus of de school, en het doorvoeren van nieuwe concepten en retailformules heeft het oude type bibliotheekfiliaal fundamenteel vernieuwd. We kennen nu maatwerkvestigingen tegen veel lagere kosten en naar verhouding hogere opbrengsten. Platenzaken zijn gesloten, boekwinkels stoppen. Maar de spreiding van bibliotheken is vrijwel overeind gebleven. Ondertussen wordt de ene na de andere nieuwe superstedelijke bibliotheek geopend en zeer succesvol gebruikt als een publieke plek voor ontmoeting, kennis en cultuur.

2. Met het programma ‘Kunst van lezen’ is het bibliotheekwerk voor de kinderen van 0-12 jaar aangepakt. Met de programma’s Boekstart en de Bibliotheek op School is het jeugdbibliotheekwerk fundamenteel geïnnoveerd. En met de uitbouw naar programma’s voor VO en laaggeletterde volwassenen – het aantal taal- en digipunten in bibliotheken groeit snel – innoveert de bibliotheek de educatieve en maatschappelijke functie.

3. Het huidige Bibliotheek.nl is de uitkomst van de digitale bibliotheekinnovatie van de openbare bibliotheek. Feitelijk is de eerste fase goed en wel afgerond. De koppeling van Bibliotheek.nl met de lokale bibliotheeksystemen zorgt voor 158 gezamenlijke webshops voor de fysieke bibliotheek. En ze zijn nog succesvol ook: bibliotheken die de brede catalogus met een grote fysieke collectie aanbieden tegen aantrekkelijke randvoorwaarden, realiseren 15% van hun uitleenomzet via de website. Dat zijn clicks & bricks waar veel winkels jaloers op zouden zijn. Met de grootschaliger introductie van lenen van e-books via bibliotheken is ook ons marktaandeel in de Nederlandse e-bookmarkt substantieel aan het groeien. Daarmee is een eerste stap gezet naar een duidelijke positie van de digitale bibliotheek in het digitale domein. Door de combinatie met de KB liggen veel kansen voor innovatie en het invullen van de rol van de bibliotheek in het digitale domein.

‘Het schiet niet op!’ roept deze en gene, ‘de wereld om ons heen staat niet stil’. Dat klopt. Gelukkig stroomt bibliotheekland over van initiatieven, zoals ook deze publicatie weer laat zien. Er wordt volop en continu aan gewerkt. Of dat beter kan? Ja, veel beter!

34 35

COLOFON

Deze publicatie is gemaakt in opdracht van Adeline van den Berg (SIOB) en Johan Stapel (Bibliotheek.nl), projectleiders Innovatieagenda.

Redactie: Van Deursen Teksten, MaldenOntwerp: Thomas Sciarone, RotterdamFotografie: Pim Top, RotterdamDrukwerk: Ando, Den Haag

© Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, Den Haag, december 2014

36