De doorgaandeleeslijnDe leesontwikkelingvan 0-20 jaar

2De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Inhoud Voorwoord 3

Inleiding 41. De basis voor leesbevordering 81.1 Leesmotivatie 91.2 Sleutelmomentenindeleesontwikkeling 121.3 Eenstimulerendeleesomgeving 13 2. De leesontwikkeling van 0 tot 6 jaar 222.1 Ontwikkelingvangeletterdevaardigheden 232.2 Eenstimulerendeleesomgeving 262.3 Opgroeienineengezinwaarlezennietvanzelfsprekendis 30 3. De leesontwikkeling van 6 tot 12 jaar 323.1 Ontwikkelingvangevorderdeleesvaardigheden 333.2 Eenstimulerendeleesomgeving 37 4. De leesontwikkeling van 12 tot 20 jaar 454.1 Ontwikkelingvanleesvaardigheidjongeren 464.2 Eenstimulerendeleesomgeving 484.3 Lezeninhetmbo 54 5. De leesbevorderaar 565.1 Leesplezierbinnenopleidingen 575.2Competentiesvoorleesbevordering 585.3 Watkandebibliotheekbetekenen? 595.4 Leesbevorderingsbeleid 60

Literatuurlijst 63

Bijlage 1 Dedoorgaandeleeslijn,BoekStartendeBibliotheek op school 68

Bijlage 2 Begrippenlijst 70

Bijlage 3 Tussendoelenbeginnendeengevorderdegeletterdheid 73

Bijlage 4 Referentieniveauszakelijkenliterairlezen 80

3De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Voorwoord

Elkkindgroeitoptussenboeken,wordtdagelijksminstenséénkeervoorgelezen,zietouders,broertjes,zusjes,vrienden,lerarenlezen,leertopschoolzelflezen,praatmetanderenoverboekenengenietvandewereldendiezichallezendtussendewoordenontvouwen.Hetvelelezenvoedtdetaalvaardigheid,dekennisvandewereld,deverbeelding,hetbegripvanzichzelfenanderen.Indehierbovenbeschrevenidealewereldisgeenleesoffensiefofdeltaplanvoorlezennodig.Helaaswetenwedatdewerkelijkheidervooralsnogandersuitziet.Kinderenkomenmetzeerwisselendetaalbagagedeschoolbinnen,hetleesonderwijskentveleuitvallersenjongereninNederlandlopennietechtwarmvoorlezen.DaaromzetStichtingLezenzichinvoorgedegenenstructureleleesbevordering.Wantlezeniseenonmisbarevaardigheidvoorlerenenleven.Omvankinderenenjongerenlezerstemakeniseendoorlopendeaandachtvoorlezenenleesmotivatieessentieel.Ditstartbijjongeoudersenmedewerkersvandekinderopvang,waarnalerarenvandebasisschool,voortgezetonderwijsenmboditvoortzetteneneropvoortbouwen.Zoontstaateensamenhangendeleeslijnvan0-20jaar.Inzichtenuitonderzoekvormendaarbijhetfundament.Dankzijdiversepublicatieshebbenweeensteedsbeterekijkopdeontwikkelingvanleesvaardigheid,leesmotivatieenliterairecompetentieenwetenwewatwelennietwerkt.IndezegeactualiseerdeversievanDe doorgaande leeslijnvattenwebondigenheldersamenhoedeleesontwikkelingvan0tot20jaarverloopt,waternodigisomdezeontwikkelingtestimulerenenhoewesamenkunnenwerkenaaneenwereldwaarinallekinderenenjongerenkunnenuitgroeientotgemotiveerdeenvaardigelezers.Gerlien van DalenDirecteur-bestuurder Stichting Lezen

4De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Inleiding

VijftienjaarnahetverschijnenvanDe doorgaande leeslijn(2005)brengtStichtingLezeneengeactualiseerdeversieuit.Hetvoorliggenderapportbeschrijftopbasisvanrecentewetenschappelijkeinzichtendeleesontwikkelingvankinderenenjongerenendestimulerendeofremmendefactorenhierbij.Weschetsenindezenieuwedoorgaandeleeslijnhetfundamentondereeneffectieveaanpakomkinderenenjongerentelatenuitgroeientotgemotiveerde,leesvaardigeenliteraircompetentevolwassenen.

Webiedenmetditrapportbeleidsmakersenprofessionalsindekinderopvang,hetonderwijsenbijbibliothekenmunitieomweloverwogenbeslissingentenemenoverhetstimulerenvanhetleesplezierenvandeleescompetentievankinderenenjongeren.

Aanleiding

Dedoorgaandeleeslijn1uit2005beschrijftdeontwikkelingvanleesvoorkeurenbijkinderenenjongerenenhoekinderopvangenscholendaarmetleesbevorderingsactiviteitenopkunnenaansluiten.Ditrapportheeftervoorgezorgddathetprincipevandedoorgaandeleeslijngemeengoedisgeworden. Vijftienjaarlaterhebbenwedankzijdiverse(wetenschappelijke)publicatiesennieuwepraktijkinzichteneennogbetereenbrederekijkopdeleesontwikkeling.Zohebbenwemeerinzichtgekregenindeontwikkelingvandeleesmotivatieenliterairecompetentie,indeleesopvoedingthuisenineffectiefleesonderwijseneffectieveleesbevordering.Datvraagtomeenactualiseringvanonzedoorgaandeleeslijn. Ookrecentecijfersoverleesmotivatieenleesvaardigheidmakendieactualiseringnoodzakelijk.Nederlandsebasis-enmiddelbarescholierenhebbeninvergelijkingmetkinderenuitanderelandenhetminsteplezierinlezen.Hetleespleziervanmiddelbarescholierennamtussen2009en2018af.Hoeweldeleesvaardigheidvanbasisscholierenstabielis,daaldebijmiddelbarescholierendeleesvaardigheid.Daarbijscorenzoweltienjarigenalsvijftienjarigenrelatiefslechtopcomplexebegrijpendleestaken.2 Bijjongerenlijkt‘dieplezen’3(voorlangeretijdgeconcentreerdlezen)deelstehebben

1 StichtingLezen(2005).2 GegevensafkomstiguitPIRLS-2016(Gubbels,Netten,&Verhoeven,2017)en

PISA-2018(Gubbels,VanLangen,Maassen,&Meelissen,2019).3 BegripovergenomenuithetadviesrapportLees!Eenoproeptoteenleesoffensief

vandeRaadvoorCultuurendeOnderwijsraad(2019).

5De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

plaatsgemaaktvoorvluchtiglezenenbekijkenvanbeeld,waarsocialemediatoeuitnodigen.Wellichtisdezeontwikkelingermededebetaandatsteedsmeerjongerenonvoldoendeleesvaardighetonderwijsverlaten.Ditiseenzorgelijkeontwikkeling,aangeziengebrekkigeleesvaardigheiddepersoonlijkeenmaatschappelijkeontwikkelingindewegkanstaan.Inzichtinallefactorendiedeleesontwikkelingbepalen,zoalsbeschreveninditrapport,kaneraanbijdragenhettijtekeren.Eeneffectievereleesbevorderingleidttotmeerleesplezier,meerleescompetentieenzototeenmeergeletterdemaatschappij. EenderderedenomeennieuwedoorgaandeleeslijnteschrijvenisdekoerswijzigingvanStichtingLezenindeafgelopenjaren,ingegevendoorinzichtenuitonderzoek.Aanvankelijkrichttenweonsvooralophetbevorderenvanleesplezierviacampagnesenprojecten.Dezekortdurendeinterventieslevereneenbelangrijkebijdrageaandeleesmotivatieopsleutelmomentenindeleesontwikkeling.Maarvoorlangdurigegedragsveranderingisermeernodig.Onzefocusisdaaromverschovennaareenstructureleaanpakvoorleesbevordering,metalsspeerpunthetverrijkenvanhetleesklimaatthuis,indekinderopvangenopschool.Metnamedeprogramma’sBoekStartendeBibliotheekop school dragenhierveelaanbij(zieookbijlage1). Leesbevorderingsactiviteitenhebbenmeerdanvoorheeneenvanzelfsprekendeplaatsgekregenopscholenenindekinderopvang.4Ouderszijnmeerbetrokkenbij(voor)lezenthuis.Kinderenkunnenvakergebruikmakenvaneenaansprekendecollectieenprofessionalshebbensteedsmeerkennisvanzakenenwerkenvanuiteenleesbeleiddatzijevaluerenenbijstellen.Hoewelhetleesklimaatdusopveelplaatsenisverbeterd,geldtdatmeestalnietvoordegebruiktelesmethodesendidactiek.Ookhetlees-enliteratuuronderwijszelf,enhetlezenbijanderevakken,zouleesbevorderendmoetenzijn.Zozoudemethodiekomkinderen(begrijpend)telerenlezenmoetenbijdragenaanleesmotivatie.5Ditislangnietaltijdhetgeval.

Onze visie

Van (voor)lezen gaan werelden open. Werelden vol verhalen uit de eigen cultuur en die van anderen. Werelden vol verrijkende ervaringen die je misschien zelf nooit aan den lijve zult opdoen. Werelden vol mogelijkheden om kennis te vergaren, mee te draaien in de maatschappij en te worden wie en wat je wilt zijn. ZoverwoordenwijhetbelangvanlezeninonsactiviteitenplanVoorop in leesbevordering (2021-2024).6Behalveverrijkendiskunnenlezennodigomjetereddeninhetleven.Volwaardige

4 HetprogrammaKunstvanLezenheefthieraaneengroteimpulsgegevenenopveelscholenenopvanglocatiesgezorgdvoorondermeerleesbeleid,eengeoormerktbudgetvoorleesbevordering,samenwerkingmetdeBibliotheek,eengoedecollectie,professionalsmetkennisvanzakeneningeroosterdeleesbevorderingsactiviteiten.

5 DitismedeingegevendoorCurriculum.nu(metalsopdrachtnieuweuitgangspuntenformuleren,ondermeervoorhetvakNederlands)endeTaalraad(metalsopdrachtadviserenovereeneffectievereaanpakvoorhetbegrijpendlezeninhetpoinNederlandenVlaanderen).StichtingLezenisalsadviseurnauwbetrokkenbijbeideinitiatieven.

6 StichtingLezen(2020a).

6De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

maatschappelijkeparticipatievereisteenminimumniveauvanleesvaardigheid.7Wijzettenonsdanookinomzoveelmogelijkkinderendekanstegevenuittegroeientoteencompetentelezerdievloeiendénmetplezierleest. StichtingLezensteltdaarbijdelezercentraalennietdetekstofhetboek.Dooraantesluitenbijdeinteressesenvaardighedenvankinderenenjongerenenhentemotiverenvoortekstenenboeken,kunnenprofessionalsenleesspecialistenhenverleidenooknieuwekeuzestemakenuiteenrijk(literair)aanbodenhunleesontwikkelingverderbrengen. Weziendelezernietalseenoptelsomvanaangeleerdedeelvaardighedenalspraten,lezen,schrijvenenhetbegrijpenvanverhalenenteksten.Dezevaardighedenzijnonlosmakelijkmetelkaarverbondenenwordeninsamenhangverworven.Ditgeldtookvoordigitaallezen.Hetligtvoordehanddathetonderwijsdeelvaardighedenbetekenisvolintegreertenbijvoorbeeldmotiverendleesonderwijskoppeltaanzaakvakkenencreatiefschrijven. Hetcentraalstellenvandelezerbetekenteveneensdatweonsbijelkinitiatiefiniedergevaldevraagmoetenstellen:hoedraagtditbijaandeintrinsiekeleesmotivatie?Oftewel:sluitdezeaanpak,lesofcampagnevoldoendeaanbijdedriepsychologischebasisbehoeftendietengrondslagliggenaanmotivatie:autonomie,competentieenverbondenheid?8Pasalsdelezerintrinsiekgemotiveerdisomtelezen,kunnenwehemverderbrengeninzijnleesontwikkeling,zowelvoorhetzakelijklezenalshetliterairlezen.Terillustratie:vrijlezenondersteuntkindereninhunautonomie(zelfkiezenwatjeleest),goedtechnischlezendraagtbijaanhetgevoellezenonderdeknietehebbenenvoorlezenkanhetgevoelvanverbondenheidversterken(samenzitteneneenverhaaldelen).Zonderhulpofvoorbereidingtemoeilijkeofoninteressantetekstenmoetenlezenondermijntdeleesmotivatie.Omdittevoorkomenenjuisttezorgendatkinderengemotiveerdwordenenblijven,zalaltijddeindividuelelezermetzijneigenkennis,competenties,voorkeurenendrijfverenhetstartpuntmoetenzijn.

Leeswijzer

Inditrapportbeschrijvenwehoekinderenwillen,kunnenenblijvenlezen. Hoofdstuk1beschrijftalgemeneuitgangspuntenvooralleleeftijdsgroepen.Westartenmeteenbeschrijvingvandemotorachter(door)lezen:leesmotivatieenbetrokkenheidbijteksten(paragraaf1.1).Inparagraaf1.2belichtenwesleutelmomentenindeleesontwikkelingwaaropkindereneenextrasteuntjeinderugkunnengebruikenomhunleesmotivatietebehoudenenvoorhunplezierteblijvenlezen.Totslotgaanweinopdeinvloedvandeleesomgeving,hetaanbodvanboekenentekstenendeinbrengvanvolwassenenenleeftijdsgenoten(paragraaf1.3).Indezeparagraafverduidelijkenweookhetverschiltussenonlineenofflinelezen. Indehieropvolgendehoofdstukkenzoomenweinopdeverschillendeleeftijdsfases:0tot6jaar(hoofdstuk2),6tot12jaar(hoofdstuk3)en12tot20jaar(hoofdstuk4).Webeschrijvenperleeftijdsgroepdeontwikkelingvangeletterdheid,deleesvoorkeurenendeinvloedvande

7 Hetminimumniveauisreferentieniveau2F.Vanafniveau2FspreekthetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschapvan‘geletterdheid’.Ditniveaukomtovereenmetheteindniveauvanhetvmboenmbo2/3.Ziebijlage4vooreenoverzichtvandereferentieniveausvoorzakelijkenliterairlezen.

8 Ryan&Deci(2000).

7De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

leesomgevingengevenhandreikingenvooreffectieveleesbevordering.Inhetafsluitendehoofdstukstaandebelangrijksteimplicatiesvoorleesbevorderaars(hoofdstuk5). Inbijlage1staatinformatieoverdeprogramma’sBoekStartendeBibliotheek op school,inbijlage2staanallebelangrijkebegrippenonderelkaareninbijlage3en4wordeneenoverzichtgegevenvandetussendoelenenreferentieniveaus.

Alshulpmiddeltijdenshetlezengebruikenwedevolgendesymbolen:

Sleutelpublicatieswaaropdeparagraafgebaseerdis

Suggestievoordepraktijk

Verderlezen

8

Hoofdstuk 1 De basis voor leesbevordering

9De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

1. De basis voor leesbevordering

Naastspecifiekekenmerkenperleeftijdsfasekentdeleesontwikkelingeengrootaantalalgemeneuitgangspunten.Dezebeschrijvenweindithoofdstuk.Zevormendebasisvoorleesbevorderingvoordeallerjongstentotenmetjongereninhetvoortgezetonderwijsenophetmbo. IndeeersteparagraafgaanwedieperinopderolvanintrinsiekeenextrinsiekeleesmotivatieenopdezogehetenzelfdeterminatietheorievanRyanenDeci(2000).Deinzichtenhieroverbiedenleesbevorderaarsbruikbarehandvattenomleesmotivatieaantewakkeren. Deleesmotivatiehangtafvanveelfactorenenverschiltsterkperpersoon.Tochzijnerfasesinhetlevenvankinderenenjongerenwaarindekansopverminderdeleesmotivatiegroteris.Indetweedeparagraafbeschrijvenwedezesleutelmomenten. Indelaatstetweeparagrafenstaatdeleesomgevingcentraal,zoweldefysiekeomgevingalsdemensendiedeleesontwikkelingbegeleiden(de‘helpendevolwassenen’).

•Develekantenvanleesbegrip.LiteratuurstudienaaronderwijsinbegrijpendlezeninopdrachtvanhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoekendeInspectievanhetOnderwijs.Hoofdstuk8:Zorgvooreenmotiverendeleesomgeving.(Houtveen,VanSteensel,&DelaRie,2019)

•Effectenvanleesmotivatie-interventies:Uitkomstenvaneenmeta-analyse.ReviewstudieinopdrachtvanhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoek.(VanSteensel,VanderSande,Bramer,&Arends,2016)

•Intrinsicandextrinsicmotivations:Classicdefinitionsandnewdirections.(Ryan&Deci,2000)

1.1 Leesmotivatie

Deeenleestgraagvoorhetslapen,deandervindtvrijlezenopschoolhetheerlijkstemomentvandedageneenderdeverslindthetenenahetanderee-boekopvakantie.Erbestaanookniet-lezers:zijbeschouwenlezenalsietsdatmoet,zezijnernietzogoedinenontwikkelensomsgevoelensvanweerstand.Mensenhebbenuiteenlopenderedenenomwelofniettelezen.Ditroeptdevraagopwatweonder(lees)motivatieverstaan. Motivatieisteomschrijvenalsdeovertuigingendieonsaanzettentotbepaaldgedrag,inditgevaltotlezen.Jeleestbijvoorbeeldvanuitdeovertuigingdatlezenontspannendisofleerzaam.Onderzoekersonderscheidenintrinsiekeenextrinsieke(lees)motivatie.

10De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Intrinsieke en extrinsieke motivatieBijintrinsieke motivatievindtiemandeenactiviteitopzichzelfleuk,interessantofuitdagend.Hetuitvoerenvandeactiviteitiseendoelopzich.Denkaaneenkinddateenboekleestomdathetgraagopgaatineenanderewereldofeenkinddateeninformatiefboekleestoveredelstenenomdathetdaarovermeertewetenwilkomen.Leestiemanddaarentegenomeengoedcijfertehalenofomleesvaardigerteworden,danisersprakevanextrinsieke motivatie.Hetlezenisdaneenmiddeltoteenander,externdoel. Intrinsiekemotivatieblijktoptermijneenpositievereinvloedtehebbenopdeleesontwikkeling:intrinsiekgemotiveerdekinderenenjongerenblijvenlangerlezenenbehoudeneenpositieveleesattitude.Kinderendieextrinsiekgemotiveerdzijn,lezenalleenalshetnodigisenbovendienlezenzemindervaakenmindergoeddankinderenmeteenintrinsiekeleesmotivatie. Wielezenwilbevorderen,kandushetbesteinzettenophetstimulerenvandeintrinsiekemotivatie.Ditkandoorbijhetbedenkenenuitvoerenvanleesactiviteitenrekeningtehoudenmetdedriepsychologischebasisbehoeftendiedezelfdeterminatietheorie1beschrijft.

De zelfdeterminatietheorieHoerakenkinderenenjongerenintrinsiekgemotiveerd?Zemoetenindeeersteplaatsvertrouwenhebbeninhuneigenkunnen(competentie),daarnaastmoetenzehetgevoelhebbenzelfenigecontroleenkeuzevrijheidtehebben(autonomie)entenslottemoetenzezichondersteundengewaardeerdvoelendoorhunomgeving(verbondenheid).

Competentie

Watjegoedkunt,vindjealsnelleuk(er).Kinderendiegelovenenverwachtendatzeeentekstofboekaankunnen,zullengemotiveerderzijnomtelezen.Daaromishetbelangrijkdatbijvoorbeeldlerarenhenopeenstimulerendewijzeondersteuneninhetleesprocesenduidelijkzijninhunverwachtingen.Omdatsucceservaringenhetgeloofineigenkunnenvergroten,ishulpbijdekeuzevaneenpassendboek(niettemoeilijkoftemakkelijk)ookbelangrijk.Ditprincipegeldtoverigensnietalleenvoorkinderendiealkunnenlezen.Ookjongekinderendiebijvoorbeeldervarendatzevoorgelezenverhalenkunnenbegrijpeneneroverkunnenmeepraten,voelenzichcompetent.

Autonomie

Ookautonomiedraagtbijaanintrinsiekeleesmotivatie.Ditisaantewakkerendoorkinderenzelftelatenkiezenwatzelezenoflatenvoorlezen(aldannietbinnenbepaaldekaders).Daarnaasthelpthetalskinderendetijdenruimtekrijgenomhuneigenleesprocesteregulerenenwoordenkunnenopzoekendiezenietbegrijpen.Ookinspraakbijdeinvullingvanverwerkingsopdrachtenenlees-enliteratuurlessenstimuleerthetgevoelvanautonomie.

Verbondenheid

Zorgenvoorverbondenheidisdederdebasisbehoeftewaarleesbevorderaarsopkunnen

1 Ryan&Deci(2000).

11De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

inspelen.Samenlezen,samenpratenovertekstenensamenboekenuitkiezenwerktmotiverend.Tijdensleesactiviteitenkunnenlerarendebandmetdeklasverstevigendoorvooralhetprocestebegeleidenenpositievefeedbacktegeven.Kinderendoelgerichtlatensamenwerkenversterktdebandtussenleerlingen. Thuisenindekinderopvangkunnenoudersenpedagogischmedewerkershetgevoelvanverbondenheidvergrotendoorvanvoorlezeneenplezierige,knusseactiviteittemaken,metoogvoordeinbrengeninteressesvankinderen.

Dehiergeschetstemotivatietheorieisbredertoepasbaardanalleenopkinderenenjongeren.Ookbibliotheekmedewerkersdiescholenbegeleiden,hebbendemeestekansopsuccesalszedecompetentieenautonomievanlerarenrespecterenenaandachtbestedenaangoederelaties.Enhetzelfdegeldtvoorhetmotiverenvanoudersommeerteinvesterenindeleesopvoeding.Rekeninghoudenmetwatoudersalkunnen,henkeuzevrijheidgeveneneenvertrouwensbandmethenopbouwenblijkenessentieelvoorhetslagenvanouder-kindprogramma’s(zieookhoofdstuk2).

Positieve leesspiraalIntrinsiekeleesmotivatieiseenbelangrijkepijlerbinnendezogenoemdepositieveleesspiraal.Alsjeervarenhebtdatlezenplezierigis,wiljedatopnieuwbelevenenleesjemeer.Hierdoorwordjebeterinlezenmetweermeerleespleziertotgevolg.Hetomgekeerdegeldtook:hoeminderplezierjeaanlezenbeleeft,hoemindergemotiveerdjedaarvoorbentenhoeminderjeleest.Vooralbijzwakkelezersvergrootditdekansdatdeleesvaardigheidachterblijftenhetleesplezierendeintrinsiekeleesmotivatienogverderslinken.2

Betrokkenheid bij lezenWaarmotivatieeenalgemeneinstellingbetreft,gaathetbijbetrokkenheidomeenactieve,doelgerichtehoudingentoewijdingtijdenseenactiviteit.Eenbetrokkenlezerwileentekstbegrijpen,kennisvergarenofeentekstbeleven.Dematevanbetrokkenheidbijlezenisnogmeerdanleesmotivatieeengraadmetervoordeleesontwikkeling.Bijtoegewijdelezersisersprakevandoelgerichteaandacht,emotionelebetrokkenheideninspanningendiezijncruciaalomleesvaardigheidteontwikkelen.3

•Leesmotivatie:Hoeraakjedejuistesnaar?(Leesmonitor–HetMagazine,2018)

•KwestievanLezen17:Leesmotivatieinhetonderwijs.(StichtingLezen,2020b)

2 Mol&Bus(2011).3 Guthrie,Wigfield,&You(2012).

12De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

1.2 Sleutelmomenten in de leesontwikkeling

Hoewordenkinderenbetrokkenencompetentelezers?Resultatenvanhetonderzoeknaarleessocialisatie.(Garbe,2015)

Erzijnmomentenindeontwikkelingwaarbijhetrisicoextragrootisdatkinderenofjongerenhunmotivatieomtelezenkwijtraken.Sommigenontwikkelenzelfseenweerstandtegenlezenofleesangst.Opdezesleutelmomentenisextrainzetnodigomweifelendelezerstestimulerenteblijvenlezen,ondermeerdoorboekenaantebiedendiepassenbijhunleesniveaueninteresses. Erzijn,vanbabytotlezendevolwassene,vijfsleutelmomentenwaaropbijvoorbeeldleesbevorderingscampagnesen-projecteneenextraimpulskunnengevenaandeleesmotivatie:

1. Voor- en vroegschoolse periode

Deeerstebelangrijkefaseindeontwikkelingtotlezerligtindeeerstelevensjaren.Hetbreinvaneenbabyontwikkeltzichrazendsnelenindezesensitieveperiodewordtdebasisgelegdvoordetaal-enleesontwikkelingenhetleesplezier.Dezejarenmakendanookhetverschil:baby’s,peutersenkleutersmetwieveelwordtgepraatendieveelwordenvoorgelezen,hebbeneenvoorspronginhuntaalontwikkelingvergelekenbijleeftijdgenootjesdiemindertaalaanbodkrijgen.Zerakengeïnteresseerdinverhaleneninlezen.Zehebbenderestvanhunlevenprofijtvanhunvoorsprong.4

2. Groep 3 en 4

Eentweedebelangrijkmomentisdeperiodedatkinderenlerenlezen,ingroep3en4vandebasisschool.Hoemindergeletterdevaardighedenzeindevoor-envroegschoolseperiodehebbenverworven,hoegroterdekansdathetlerenlezenmoeizaamgaatenhunleesmotivatieafneemt.Bovendienkrijgenkindereningroep3en4tekstenvoorgeschotelddiegerichtzijnophettechnischlerenlezen.Hetverhalendeenliteraire,waarkinderenthuisenindekinderopvangwellichtvertrouwdmeezijngeraakt,blijftachterwege.HetAVI-niveauvantekstenbepaaltwatkinderentelezenkrijgen.Hetaansluitenbijhuninteressesenhunbelevingswereldisdaarbijondergeschikt.Ditkannegatievegevolgenhebbenvoorhetleesplezierendeleesmotivatie.

3. Groep 6

Eenderdesleutelmomentligtingroep6enbetreftdeperiodewaarindekinderenvloeiendenmetbegripzoudenmoetenkunnenlezen.Maarsommigekinderenzijnnognietzoverenhebbennogoefeningnodig.Pasalszezichcompetentvoeleninhetvloeiendlezen,ontstaaterruimtevoortekstbegripenleesplezier.Rondgroep6ontwikkelenkinderenbovendieneenvoorkeur

4 Leesmonitor(2020a).

13De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

vooranderemedia,zoalscomputergameseninternet.Wordthetleespleziernietbevorderd,danisdekansgrootdatdezeaudiovisuelemediahetvrijetijdslezenvervangen.Daaromgeldtde‘groep6-crisis’alseensleutelmomentvoordeleesontwikkeling.5

4. Eerste jaar voortgezet onderwijs

Deovergangvanhetbasis-naarhetvoortgezetonderwijsiseenvierdesleutelmoment.Detanendeleesmotivatiekomtdeelsdoordepuberteit:jongerenkrijgenandereinteressesenzijnmindergeneigdteluisterennaarhet(lees)adviesvanvolwassenen.Bovendienbevindenzezichtussenservetentafellaken:jeugdboekenvindenzetekinderachtig,maareengoedalternatiefkennenzeniet.Ookvoelenzeindezefaseduidelijkerdeklooftussenlezenvoorjeplezierenmoetenlezenvoorschool.

5. Halverwege het voortgezet onderwijs

Hetvijfdeenlaatstesleutelmomentishalverwegehetvoortgezetonderwijs.Ditisbijuitstekdeperiodewaarinjongerenkunnenafhakenofjuistverslingerdkunnenrakenaanlezen.Indezefaseervarenjongerennogmindervrijheidinboekkeuze.Zekeralszemoetenlezen‘voordelijst’.

Leesweerstand Westrevenernaardatalleleerlingenalsvaardigelezershetonderwijsverlaten.Tochzijneraarzelendelezers,waarvansommigenlezenactiefvermijden,ookalsditvoor(huis)werknodigis.Leesweerstandontstaatbijkinderenenjongerendielezenmoeilijkvinden(gebrekkigeleescompetentie)endieveelalnegatieveemotieservarentijdenshetlezen.Somsiserzelfssprakevanleesangst.6 Leesmijderszijnvooralbijzwakkelezersinhetvmbotevinden:begrijpendlezeniseenzwaarwegendcriteriumbijhetopstellenvanhetschooladviesingroep8.Wieditmindergoedonderdeknieheeftgekregen,gaatnaarhetvmbo.Inhoofdstuk3en4gaanweverderinopeenaanpakvanhetleesonderwijsdiekansenbiedtvooralleopgroeiendelezers,ookvoordepotentiëleafhakers.

1.3 Een stimulerende leesomgevingEenstimulerendeleesomgevingnodigtuittegaanlezenenteblijvenlezen.Watkenmerktzo’nomgeving?Ditisindeeersteplaatseenomgevingwaarinkinderenenjongerenzijnomringddoorboekendievoorhenaantrekkelijkzijnendieaansluitenbijhuninteressesenleescompetentie.Indetweedeplaatszijnerindeidealeleesomgevingvolwassenen(ouders,pedagogischmedewerkers,leraren,bibliotheekmedewerkers)diekinderenenjongerenondersteunenenbegeleideninhun(literaire)leesontwikkeling,doorbijvoorbeeldtehelpenmethetkiezenvanboekenendoorinteressetetoneninhunleesvoorkeuren.Voordatwehunrolverderbespreken,beschrijvenwehiereersthetaanbodvanboekenentekstenineenrijkeleesomgeving.

5 Leesmonitor(2020b).6 Nielen&Bus(2016).

14De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Opgroeien tussen boekenDenabijheidvanboekenwerktaantoonbaarpositiefopdeleesontwikkeling.7Idealiterzijndieboekennietalleenthuistevinden,maarookindekinderopvang,opdebuitenschoolseopvangenopschool.Kinderenenjongerenzijngemotiveerderomtelezenengaanookdaadwerkelijkmeerlezenalsereenleeshoekofboekenkastismeteenaantrekkelijkenactueelaanbod.8Diedirectenabijheidvanboekenenanderleesmateriaalkanervoorzorgendatzelezenverkiezenboveneenandereactiviteit.9

Gevarieerd aanbod van rijke teksten

Omdeleesontwikkelingoptimaaltestimulerenblijkthetnodigomgebruiktemakenvaneengevarieerdaanbodaan‘rijketeksten’.Ditzijntekstendiemotiverenom(verder)telezenenbijdragenaandetaal-encognitieveontwikkeling.Zezettenaantotnadenken,praten,begrip,interpretatie,verbeeldingenzelfschrijven.10 Rijketekstenbevattenlangerezinnenmetverbindingswoorden,eenhelderetekststructuur,gevarieerdewoordenschatmeteengoedebalanstussenlaagfrequenteenhoogfrequentewoorden,figuurlijkenletterlijktaalgebruik,gelaagdheideneventueelafbeeldingen(enanderemedia)diedetekstversterken.Daarnaastkennenzeeengoedeinhoudelijkesamenhang,eenduidelijkeopbouwenindelingenleggenzeeenverbindingmet–afhankelijkvandeleeftijd–deeigenleefwereldofdewereldalsgeheel. Rijketekstenzijnervooralleleeftijdsgroepen.Hetkangaanom(digitale)literaireteksten,zoalsprentenboeken,jeugdliteratuur,jongerenliteratuur(cross-overs),romans,poëzieennon-fictie,maarookover(digitale)zakelijketeksten,zoalskrantenberichten,artikelenuiteenpopulairwetenschappelijktijdschriftofblogs.Beidetypentekstenzijnopschoolintezettenbijhetleesonderwijsdattekoppelenisaanvakkenalsgeschiedenis,aardrijkskundeenbiologie.Indehoofstukken2,3en4gaanweverderinophetgebruikvanrijketekstenengevenwevoorbeelden.

Literaire boeken

Eenrijkaanbodvanliterairekinder-,jeugd-enjongerenboekeniseenvoorwaardeomtewerkenaanliterairecompetentie.Kinderendiezichmetdeliterairevormgevingvantekstenbezighouden,lerendeesthetischewaardevanliteratuurontdekken.Zelerenzichverwonderenoverdekrachtenschoonheidvantaal,waarmeezezelfookkunnenexperimenteren.Daarnaastbiedthetlezenenbesprekenvanliteratuurinzichtinhenzelfendeanderenverwervenzekennisoverdewereld.Werkenaanliterairecompetentiebetekentaltijdookbezigzijnmeteendieperbegripvaneentekst.Eenlezerisliteraircompetentalshijbelevend,interpreterend,beoordelendenmetnarratiefbegripkanlezen.11Dezevaardighedenvolgenelkaarnietlineairop,maarzijninwisselwerking.Indehoofdstukkenhiernavolgteenspecifiekerebeschrijvingvandeverwervingvanliterairecompetentieperleeftijdsfase.

7 Notten (2012).8 Castles, Rastle, & Nation (2018).9 Castles,etal.(2018).10 Curriculum.nu(2019).11 Cornelissen(2016).

15De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Digitaal lezen

Ineenstimulerendeleesomgevinghebbenookdigitaleteksteneenvanzelfsprekendeplaats.Hetlezendaarvanvereistnaasteengoedeofflinetaal-enleesvaardigheidaanvullendevaardigheden,omdatdigitaletekstenextrakenmerkenhebben,zoalshyperlinks.12 Digitaallezeniseenonderdeelvandigitalegeletterdheid.Wiedigitaalgeletterdis,kanomgaanmetdigitaleapparatuur,gerichtzoekennaarrelevanteinformatie,bewust,kritischenactiefomgaanmetmediaenkanproblemenzoformulerendatzemeteencomputeroptelossenzijn(computational thinking).13Digitaallezenishetkunnenlezenenbegrijpenvandigitalezakelijkeenfictioneleteksten.Meerinformatieoverhetverwervenvandigitaleleesvaardigheidistevindenaanheteindevandithoofdstuk.

Een passend aanbod Hetaanbodvanboekenentekstenzoumoetenaansluitenbijdecompetentieseninteressesvandelezerofluisteraar.Webelichtenhiervieraspectenwaarmeewenogmeerrekeningmoetenhoudenbijhetsamenstellenvaneencollectie.

Rekening houden met het leesniveau

Lezershakensnellerafalseenteksttecomplexofjuisttegemakkelijkvoorhenis.Doorkinderenenjongerentehelpentekstentebegrijpendienetietscomplexerzijndantekstendiezezelfstandiglezen,kunnenvolwassenenhenlatengroeieninhunleesontwikkeling.14

Rekening houden met diversiteit en meertaligheid

Elkkindmoetzichkunnenherkennenineenverhaal.Daarommoetenvolwassenenzorgenvooreenboekenaanbodeneentekstkeuzedierechtdoetaande(culturele)diversiteitvanlezers.Datzijntekstenzonderstereotyperingendiebijdragenaangelijkwaardigeparticipatievaniedereen,ongeachtcultureleachtergrond,geloof,sekseofseksuelevoorkeur.Dergelijketekstenzorgenvoorherkenningmaarookvoorerkenning(inlevinginenwaarderingvan‘deander’).15

Hetzelfdegeldtvooreenmeertaligaanbod.Onderzoekwijstuitdatmeertaligopgroeiengeenrisicois,maareenrijkdom.16Nietdethuistaalisbepalendvoordetaal-enleesontwikkeling,maarhettaalaanbod.Alskinderenopgroeienineenrijketaal-enleesomgevingwaarzedenodigestimulanskrijgenindetaaldiehunoudersgoedbeheersen,ontwikkelenze(taal-)competentiesdieookinhetNederlandstaligonderwijsvanpaskomen.Deaanwezigheidvanboekeninverschillendethuistalen,ookindekinderopvangenopschool,onderstreeptdewaardevanmeertalenensteuntoudersenkindereninhungevoeldathuntalen,endaarmeezijzelf,ertoedoen.

12 Segers(2016).13 Pijpers(2017,24november).14 Witte(2008).15 VandenBossche&Klomberg(2020).16 Aarssen(2013).

16De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Rekening houden met jongens en meisjes

Erisveelgezegdengeschrevenoverzogenaamdetypischeleesvoorkeurenvanjongensenmeisjesenverschilleninleesmotivatieenleesgedragtussenbeideseksen.Aanvankelijkverklaardenwetenschappersdatdoorverschilleninhetjongens-enmeisjesbreintebenadrukken.Inmiddelsisbekenddathersenenplastischzijnenzichontwikkelenonderinvloedvandeomgeving.17Datverklaartwaaromverschillenbinnendegroepjongensofmeisjesveelgroterzijndantussendegroepen.Deomgevingwaarineenkindopgroeit,desocialeverwachtingen(‘hoehoorjejetegedragen?’)enaldannietimplicietestereotyperingen(‘echtejongenslezenniet’)bepalenvooreengrootdeelhetleesgedragendehoudingjegenslezen.Hoeweljongensbiologischencognitiefinaanlegeenkleineachterstandhebbentenopzichtevanmeisjes,ishunleesgedragvooralsociaalbepaaldendusbeïnvloedbaar. Genrevoorkeurenzijnevenminaangeboren.Watjealsjongenofmeisje‘hoort’telezen,geeftgrotendeelsdedoorslagbijdeboekkeuze.Jongensleren–viamannelijkerolmodellenenpeers–sport,fantasyensciencefictionleuktevinden,terwijlmeisjeslerenomverhalenoverromantiekenvriendschaptewaarderen. Inplaatsvaneengelabeldaanbodvan‘jongensboeken’en‘meisjesboeken’iseenbreed,veelzijdigaanbodvoorbeideseksenaantebevelen.Uiteraardishetnietdebedoelingjongensenmeisjesteverplichtenandereboekentelezen,maarlerarenenopvoederskunnenstereotyperingweldoorbreken,bijvoorbeelddoorvanafheeljongeleeftijdzeerdiverseboekenaantebiedenzondersekselabels,socialeactiviteitenrondomboekenteorganiserenenvooroordelentebespreken.Zokrijgenkinderenderuimtehuneigenleesvoorkeurenteontdekken.

Rekening houden met leesbeperkingen

Nietvoorallekinderengaatlezenvanzelf.Dooreenaangeborenbeperkingkangoedlerenlezenlastigerofzelfsonmogelijkzijn.Tochkaneendeelvandekinderenmeteenaangeborenbeperkinguitgroeientotlezer.Daartoezullenvolwassenennietalleenmoetenfocussenopdeverwervingvandecodeervaardigheden,maarvooralookophetstimulerenvanleesmotivatieenleesplezier.Datvraagtwelommaatwerk,zowelinaanpakalsinleesaanbod.Webesprekenhierkortdemeestvoorkomendebeperkingenendeinvloedhiervanopdeleesontwikkeling.18

Ongeveer7%vandekinderenheeftspecifieketaalontwikkelingsstoornissen(TOS):ernstigespraak-en/oftaalproblemendienietteverklarenzijndoorgehoorproblemen,eenhersenbeschadigingofanderestoornis.Dezekinderenkunnenproblemenkrijgenmettechnischenbegrijpendlezen. Kinderenmeteencognitieve beperking(zoalshetdownsyndroom)hebbeneenvertraagdeontwikkelingindemotoriek,spraakentaalencognitie.Zehebbendaarnaastdikwijlseenkortereaandachtsspanneeneenbeperktgeheugen.Tochkunnenookkinderenmeteenlagereintelligentie(eenIQnietlagerdan80)netzogoedtechnischlerenlezenalskinderenmeteenhogereintelligentie.Datvraagtwelextrainstructieentijd.Eenbeperktgeheugenbemoeilijkt

17 StichtingLezen(2014a).18 StichtingLezen(2017a).

17De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

hetleggenvanrelatiestussenzinnenentekstdelen,waardooreentekstsomsondoorgrondelijkblijft. KinderenmetADHDzijnvaakhyperactief,snelafgeleidenrakensnelgeprikkeld.BijADDzijnerwelernstigeaandachtsproblemen,maargeenhyperactiviteit.KinderenmetAD(H)Dhebbenvaakmoeiteomlangeretijdgeconcentreerdengerichtmeteentaakbezigtezijnendatkanleidentotproblemenmettechnischenbegrijpendlezen.Doorhenhardoptelatenvoorlezenkunnenzehunaandachtbeterbijdeteksthouden.Hyperactievekinderenhebbendaarnaastookbaatbijmeertijdenstructuurvoorhetlezenenbegrijpenvanteksten.Zo’n5%vandekinderenheefteenvormvanAD(H)Denvanhenheeft25%bovendiendyslexie.Bijhetmerendeelvandekinderendievolwassenenals‘druk’ervaren,isoverigensgeensprakevaneenstoornis.Hungedragkaneenreactiezijnophunomgevingofeenkwestievantemperament.Temperamentvollebaby’sblijkenbaattehebbenbijgeregeldvoorlezen.19 Kinderenmeteenautismespectrumstoornis(ASS),zo’n1%vanallekinderen,hebbenvakerdangemiddeldmoeitemetsocialeinteractie,methetzichverplaatseninanderenenmetinformatieverwerking.Zehebbensomsteveeloogvoordetailsenmissendesamenhangbinnendetekst.Datkantekstbegripbemoeilijken.Somshebbendezekinderenmoeiteomzichintelevenineenhoofdpersoonenomdetekstteverbindenmethuneigenwereld;datkaneenstruikelblokzijnbijhetlezenvanfictie. Ongeveer4%vandekinderenheeftdyslexie:eenhardnekkigprobleemmethetvlotlerenlezenen/ofcorrectspellenvanwoorden.Zekunnenhierdoorookmoeitehebbenmethetbegrijpenvanteksten.Dyslexieisaangeborenendusnietteverhelpen;welkanextraenintensieveoefeningervoorzorgendatzevlotterlerenlezen.Bovendienzijnkinderenmetdyslexiegebaatbijhulpmiddelenzoalsvoorleessoftware.

•Websitepassendlezen.nl.(BibliotheekservicePassendLezen,z.j.)

•Alslezennietvanzelfgaat.(StichtingLezen,2017a) •KwestievanLezendeel11:Leespleziervoorkinderenmetleesproblemen.

Achtergrondenentipsvoorleerkrachten.(StichtingLezen,2017b)

De helpende volwassene Eenrijkengevarieerdaanboddatgoedisafgestemdopdelezerhelptbijeensoepeleleesontwikkeling,maardaarnaastzijnhelpendevolwassenennodig.Helpendevolwassenengevenkinderenenjongerendekansdewereldvanhetboektelerenkennenenwaarderen. Ouders,pedagogischmedewerkers,onderwijsassistentenenlerarenbepalengrotendeelsdeleesontwikkelingvankinderen.Daarnaastkunnenanderegezinsleden,vriendenofbibliotheekmedewerkerseensteentjebijdragen.Deinvloedvanvolwassenenenleeftijdsgenotenverschiltperleeftijdsfase.Zoneemtnaarmatekinderenouderwordende

19 VandenBerg&Bus(2015).

18De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

invloedvanoudersgeleidelijkafengroeitdeinvloedvandevriendengroep.Indehoofdstukkenhiernabeschrijvenweperleeftijdsfasedespecifiekerolvanvolwassenen.Dezeparagraafgaatovereenaantalalgemenekenmerkenvandehelpendevolwassene.

De ideale helper

‘Lezerswordengemaaktdoorlezers,’aldusAidanChambers.20Deidealehelpendevolwasseneiszelfeenenthousiastelezerdiezijngeestdriftvoorlezenkanoverbrengenopkinderenofjongeren.Doorinhunbijzijntelezenisdezevolwasseneeenrolmodel.21Naasthettentoonspreidenvanenthousiasmeenvoorbeeldgedragzaldeidealehelpendevolwassenedeleesmotivatienooituithetoogverliezen.Hetisvoordezeouderofprofessionaleentweedenatuurgewordenombijalleleesactiviteitenrekeningtehoudenmetdedriebasisbehoeften:debehoefteaanautonomie,competentieenverbondenheid.Welichtenhierondertoewatdatinidealeomstandighedenconcreetbetekent.

Boektitels aandragen en helpen met kiezen

Helpendevolwassenengevenkinderenofjongerenderuimte(autonomie)omzelfboekentekiezenuiteenrijkaanbod.Zekennenhuninteressesenleescompetentie,zodatzijhenwelbijdeboekenkeuzekunnenbegeleiden.Ookdevolwassenedievoorleesthoudtdaarrekeningmee.Hoeweldejongsteluisteraarsboekengraagmeerderekerenhoren,zaldevoorlezerzichinspannenomdaarnaastnieuweboekenteintroduceren. Voordegroepoudersdiegewendisvoortelezen,isdieafstemmingwellichteenvoudig,voorprofessionalsvraagtditmeerinspanning.Zokunnenlerarenofbibliotheekmedewerkersleesgesprekkenvoerenomvoorkeurenteachterhalen.Zijtonenhiermeeoprechteinteresseinkinderenenjongerenendragendaarmeeookbijaandeverbondenheidmethen. Dehelpendevolwassenekenthetboekenaanbodenkandaaromsamenmetdelezerofdeluisteraareenpassendboekvinden.Bijvoorkeurisditnetopofvlakbovenhetniveauvandelezer.Zolatenhelpendevolwassenendoorenthousiastboekentepromotenkinderenofjongerenkennismakenmetallerlei(nieuwe)genresensoortenboeken.

Tijd voor (voor)lezen

Dehelpendevolwassenereserveertdagelijkstijdvoor(voor)lezen.Idealitertenminste,wantthuiseninhetonderwijsisditnogteweiniggemeengoed.Welzorgenprogramma’salsBoekStart(indekinderopvang)endeBibliotheekop schoolvooreengroeiendbesefdathetdagelijksinruimenvan(voor)leestijdveelkanbijdragenaanhetleesplezierendeleesvaardigheid.22 (Interactief)voorlezenenvrijlezenleidennietperdefinitietotgeboeidelezersenluisteraars.Ookhierweergeldtdatdehelpendevolwassenerekeninghoudtmetdecompetentievankinderenenjongeren.Zokaninteractiefvoorlezenbijoudersdienietgewendzijnaaneenopeninteractiemethunkinderenaverechtswerken(zieookhoofdstuk2).Eenandervoorbeeld:vrijlezenopdebasisschooleninhetvmboblijktzonderverderebegeleidingvooralstimulerend

20 Chambers(2012,p.79).21 Notten(2012).22 DeBondt&Bus(2019);Nielen&Bus(2016).

19De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

voorleerlingendiealveellezen.Voorleerlingendienietgraaglezenofnietgewendzijnomtelezen,kanhetookeennegatieveervaringzijn,waardoorzeeerderminderdanmeergaanlezen.23Afhankelijkvandegroepkanhetverstandigzijntekiezenvoor‘begeleidvrijlezen’,waarbijleerlingenondersteuningkrijgenbijhetkiezenenbijhetlezenvaneenboek,bijvoorbeelddoorleesgesprekken,tutorlezenofdeinzetvanluisterboeken.

Praten over boeken

Nahulpbijhetkiezenvanboekenenhetvoorlezenoflatenlezen,stimuleertdehelpendevolwassenehetpratenovereenboekoftekst.Oudersenpedagogischmedewerkersdoenditdoorinteractiefvoortelezen,lerarenorganiserenbijvoorbeeldboekgesprekkenofleesclubs.Pratenoverboekendraagtbijaandieperleesbegrip,(literaire)leesontwikkelingenleesmotivatie. Devormvanhetgesprekisafhankelijkvanhetdoel.24Meteenindividueelleesgesprekkaneenleraardeleesvoorkeuren,hetleesgedragenhetleesniveauvaneenleerlinginkaarttebrengen.EengroepsgesprekvolgensdemethodiekvanAidanChambers(2012)verdieptvooraldeleesbelevingenhetnarratiefbegripvaneentekst.Ditisookhetgevalbijeenzogehetenliterairgesprek:hierbijwerktdeleraarindeklasnoggestructureerderaanverschillendeaspectenvanliterairecompetentie.Watdevormookis,hetisbelangrijkdathetopengesprekkenzijn,waarinkinderenofjongerenderuimtekrijgenomhunmeningenbelevingteverwoorden.Dehelpendevolwasseneisdegeïnteresseerdeendoorvragendebegeleiderdiebijgroepsgesprekkenbovendiendeverbondenheidtussenleeftijdsgenotenstimuleert.

Lezen en schrijven combineren

Deidealehelpendevolwassenestimuleertnietalleenlezenenhetpratenoverboeken,maarookschrijven.25Hoewelhetonderzoekernaarnieteenduidigis,lijktschrijvenovergelezentekstenbijtedragenaanhetleesbegripenaandekennisoverschriftconventies(bijvoorbeelddestructuurvaneentekst).Creatiefschrijvenvoegtnogeenanderedimensietoe.Bijcreatiefschrijvenzettenleerlingenhunverbeeldingaanhetwerk,proberenzehungedachtentestructurerenenzichpersoonlijkuittedrukken.Hetdraagtbijaaneengevoelvancompetentieenautonomie.Creatiefschrijvenverhoogtookhunbetrokkenheidbijliteraireteksten.Doorzelftekstenteschrijvenvergrotenzedusnietalleenhuntekstbegrip,maarookhuntaalgevoelenleesplezier.Alleredenom(creatief)schrijvenenlezenvakertecombineren.

Boekverwerkingsactiviteiten

Naastcreatiefschrijvenzijnertalvanandereboekverwerkingsactiviteitendieleerlingenindividueelofineengroepjekunnenuitvoeren.Hoedichteractiviteitenbijdeverhaallijnendepersonagesblijven,hoemeerzebijdragenaanleesplezier.Voorbeeldenzijneenfilmpjeofkunstwerkmakenbijhetverhaal,eenbriefschrijvenaandehoofdpersoon,eenforumdiscussieoverhetverhaalthemaofeennieuwboekomslagmaken.Afwisselinginvormeneninhetgebruikvanhoofd,hartenhandenhoudtdezeactiviteitenboeiendenmotiverendvoorleerlingen.Alszezelfkunnenkiezenuitdiverseactiviteiten,verhoogtdithunbetrokkenheideninzet.

23 VanderSande,Wildeman,Bus,&VanSteensel(2019).24 Oosterloo(2015).25 StichtingLezen(2017c).

20De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

OpenBoek.Handboekleesbevordering.(Walta,2018)

Werken aan digitale leesvaardigheidVolwassenen,thuisenopschool,kunnenkinderenhelpenomcompetentedigitalelezersteworden.Ditzijnlezersdienietdedraadkwijtrakenineendigitaletekstmetalzijnmogelijkheden(zoalshyperlinksenmultimediatoepassingen),maarjuistprofiterenvandeextramogelijkhedenvoortekstbegrip.Voorhetbegrijpenvan(multimediale)hypertekstenblijken,netalsbijofflinelezen,voorkennisenwoordenschatvoorwaardelijkvoortekstbegrip.Daarnaastzijnspecifiekevaardighedennodig,zoalsnavigeren(dejuistetekstkunnenzoekenenvinden),integreren(informatieuitverschillendedocumentenaanelkaarkoppelen)enevalueren(debetrouwbaarheidvaneentekstbeoordelen).

•Begrijpendlezenvanhypermedia.(Segers,2016)

•Lezenendigitalemedia:eenperspectiefoponderwijs.(Segers,2017) •Individualvariationinchildren’sreadingcomprehensionacrossdigitaltext

types.(Fesel,Segers,&Verhoeven,2018)

Digitaal fictie lezen

Erzijnnogrelatiefweinigverhalendeboekenmetmultimedialetoepassingenvoorkinderendiezelfkunnenlezen.Vooralvoorjongerekinderenzijner(prenten)boekenmetbewegendbeeld,geluidenspelletjesofopdrachten.Ofenhoeditkanbijdragenaanhetverhaalbegripenhetvoorleesplezierbeschrijvenweinhoofdstuk2. Voorouderelezersbestaathetdigitaalfictielezenveelaluithetlezenvaneenlineairetekstzonderhyperlinksopeendigitaalapparaat.Zeblijkenlezenvaneene-readerschermnetzoprettigtevindenalsvanpapier,maarhetlezenvanfictieopeentabletoftelefoonminderprettig.26

Zakelijke digitale teksten begrijpen

Integenstellingtotdigitalefictie,ishetgebruikvandigitalenon-fictietekstenveelvanzelfsprekenderinhetonderwijs.Veelvandezetekstenhebbendevormvaneenhypertekst:eentekstvoorzienvanhyperlinks.Bijhetklikkenopeengehyperlinktwoordkomtdelezeropeenanderewebsiteofeenandereplekopdepaginaterecht.Eenbetrokken,actieveleeshoudingisnodig,nogmeerdanbijofflinelezen:lezersmoetennamelijkbijelkehyperlinkdeafwegingmakenofzediewelofnietaanklikken.Teveeldoorklikkenkanhetwerkgeheugenoverbelastenendelezerkandedraadkwijtraken.

26 Leesmonitor(2020c).

21De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Resultatenvanonderzoeklatenziendatdemeestekinderenhypertekstenvaneenschermevengoedkunnenbegrijpenalstekstenoppapier.Hetblijktzelfsdatmiddelbarescholierencomplexereschema’s(mindmaps)rondomeenthemaofbegripmakendannahetlezenvaneenpapierentekst.Tenminste,alshetgaatomgestructureerdetekstenmeteenschematischoverzichtvandeinhoudsstructuur:bijhypertekstenzonderstructuurdaaltoverhetalgemeenhetleesbegripenstijgtdeleesduur. Hyperteksten,zekerwanneerdezeweiniglineairzijn,kunneninhetbijzondervoorminderervarenlezersmeteenbeperktewoordenschateentegrotebelastingvanhetwerkgeheugenbetekenen.Dekansisgrootdatzehetverhaalnietgoedkunnenvolgen.Ookhiergeldtweerdateenduidelijkehiërarchischestructuurzwakkerelezershelpt. Digitaletekstenzijnvaakmultimediaal:voorzienvanbeeldensomsvandemogelijkheiddeteksttelatenvoorlezen.Wieeentekstleestmetondersteuningvanbeeldblijktdeinhoudlangertekunnenonthouden.Tijdenshetlezenookluisterennaardetekstblijkt,behalvevoorkinderenmetdyslexie,geenmeerwaardetehebbenvoorhettekstbegrip. Hetonderwijsinhetlezenvanonlinezakelijketekstenzalaandachtmoetenbestedenaanhetontwikkelenvaneenactieveleeshouding,hetdoordachtgebruikenvanhyperlinksenmultimediatoepassingenenhetzonodigexpliciteren(ineenschemaweergeven)vandetekststructuur.

Digitaallezen,anderslezen?(Leesmonitor–HetMagazine,2016)

22

Hoofdstuk 2 De leesontwikkeling van 0 tot 6 jaar

0-6

JAAR

23De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

2. De leesontwikkeling van 0 tot 6 jaar

Iris heeft een boekje gemaakt en mee naar school genomen. Tijdens de kring mag ze het boekje laten zien en eruit voorlezen. Op iedere bladzijde heeft ze getekend, ze heeft er niet bij geschreven. Iris begint het boekje voor te lezen. Ze kijkt naar de tekening en vertelt met voorleesstem een kort verhaal. Na elke bladzijde laat ze de tekening zien aan de kinderen in de kring, slaat de bladzijde om en begint een nieuw verhaal te vertellen.1

Dehierbeschrevensituatielaatziendatjongekinderenalveelwetenovergeschreventaal–vaakalvervoordatzehuneerstewoordenlerenlezenenschrijven.Baby’sontdekkenboekjesmethunmondenhanden,dreumesenlerenhoeboekjesinelkaarzitten,peutersgaaneenvoudigeverhalenbegrijpenenkleutersbeginnenoveraldeeerstelettervanhunnaamteontdekken. Spelenderwijsdoenjongekinderenveelkennisenvaardighedenopdiehenvoorbereidenopzelflezenenschrijven.Zeontdekkeneveneenshoeplezierig(voor)lezenkanzijn. InNederlandonderscheidtmendoorgaans‘ontluikendegeletterdheid’(0-4jaar),deperiodewaarinkinderenkennismakenmetgeschreventaal,en‘beginnendegeletterdheid’(4-7jaar).Indezetweedefase(toteindgroep3)rakenkinderensteedsvertrouwdermettekstenenlettersenkrijgenzedeelementairelees-enschrijfvaardighedenonderdeknie.Wijbeschrijvenindezepublicatiedejarentotdestartvanhetformeleleesonderwijsalsééngeheel.Dezeperiodevanemergent literacybeslaatdevoor-envroegschoolseperiode(0-6jaar).Webestedeneerstaandachtaandeontwikkelingvangeletterdevaardigheden,vervolgensstaanwestilbijdeleesomgevingthuisenindekinderopvangentenslottebesprekenwewathetvoorjongekinderenbetekentals(voor)lezennietvanzelfsprekendisbinnenhetgezin.

2.1 Ontwikkeling van geletterde vaardigheden

Totongeveer1990gingmenervanuitdatkinderenpasgeletterdevaardighedenontwikkelenvanafhetmomentdatzeformeellees-enschrijfonderwijskrijgen.Onderzoekersontdektenechterdatdescheidslijntussendeperiodevoorennadestartvandatonderwijsnietzostriktisendatkinderenjuistdaarvooralveellerenover(geschreven)taal.Dezekennisenvaardighedenzijnvaninvloedopdelatereontwikkelingvanlees-enschrijfvaardigheid.Webeschrijvenindezeparagraafdebelangrijkstekennisenvaardighedendiekinderenverwerven.

1 Hetvoorbeeldhebbenwe(enigszinsaangepast)overgenomenuitTussendoelenbeginnendegeletterdheid(Verhoeven,Aarnoutse,DeBlauw,Boland,Vernooy,&VanhetZandt,1999).

24De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

•Voor-envroegschoolsestimuleringsactiviteitenenontwikkelingvan

geletterdheid.(VanSteensel,2006) •Tussendoelenbeginnendegeletterdheid.Eenleerlijnvoorgroep1totenmet3.

(Verhoevenetal.,1999)

Mondelinge taalvaardigheid

Demondelingeenschriftelijketaalontwikkelingverlopenparallelenbeïnvloedenelkaar.Meteenvanafdegeboortelerenbaby’snaartaalluisterenenoptaalreageren.Oudersdiereagerenopuitingenvanhunbabyenmethenpratenoverhethierennu,stimulerendaarmeedetaalontwikkelingvanhunkind.Door–meestalonbewust–steedsietscomplexeretaaltegebruikenbrengenzehunopgroeiendekindtelkenseenstapjeverder.Beginnendmetzinnenvanéénwoordgaankinderensteedscomplexeretaaluitingenbegrijpenengebruiken.Taaluitingengaanooknietlangeralleenoverhethierennu(‘Morgengaanwenaaroma’). Ookhunwoordenschatgroeitendatiseencruciaalelementvoorgeletterdheid.Deomvangvandewoordenschatvanjongekinderenblijkteengoedevoorspellervandelatereleescompetentieendaarmeeookvanhetplezierdatkinderenbelevenaanlezen.

Codegerelateerde vaardigheden

Kinderendiebezigzijnmethetontdekkenvanhetschrift(‘hetkrakenvandecode’)gaangeschrevenlettersherkennenenlerenooklettersverklanken.Wenoemendatcodegerelateerdevaardigheden. Schrijvenbegintmetspontaanlettersoppapierzetten.Eerstzijndatpseudo-letters,tekensdieeruitzienalseenletter,maaralleenvoorkinderenzelfbetekenishebben.Laterzettenkinderenwillekeurigelettersoppapier,vaakuithuneigennaam.Ennogweerlaterwetenzedatspecifiekelettersvoorspecifiekeklankenstaanengaanzediebewustschrijven.

Fonologisch bewustzijn

Doorhetherkennen,verklankenenschrijvenvanlettersontdekkenkleutersdatingesprokentaaleenletter(ofgroepjeletters)bepalendisvoordebetekenisvaneenwoord.Zelerendeafzonderlijkeklanken(fonemen)herkennenengebruikenenbegrijpenbijvoorbeeldhetverschiltussen‘pak’en‘bak’.Ditfonologischebewustzijnblijkteenbelangrijkevoorspellervoorhetbegrijpenvanmondelingeenschriftelijketaal(zieookhoofdstuk3).

Metalinguïstisch bewustzijn

Naarmatekinderentaalvaardigerworden,groeithunvermogenombewustnatedenkenoverdevorm,destructuurenhetgebruikvantaal.Kinderenlerenmet‘eenafstandje’tekijkennaartaal.Zeontdekkenbijvoorbeelddatsommigewoordenrijmenenlerenomingesprokentaalafzon-derlijkeelemententeonderscheiden,zoalslossewoordenofklankgroepen.Ookditmetalinguïs-tischbewustzijnisnodigomgoedtelerenlezen.

0-6

JAAR

25De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

De functie van tekst kennen

Naastkennisoverklankenenlettersishetbelangrijkdatkinderenlerenbegrijpenwaarjegeschreventaalallemaalvoorkuntgebruiken.Zeervarenaljongdatgeschreventaalbetekenisheeftengebruiktwordtomeenboodschapovertebrengen.Zezienoveralomzichheengeschreventaal,zoalsuithangborden,opschriftenophetpakhagelslag,menukaartenofboodschappenlijstjes.Viageschreventaalkunjebovendiencommunicerenmetmensendiezichergensandersbevinden,zoalseenWhatsAppberichtjeaanopaenoma.Ookditsoortontdekkingenhorenbijdeontwikkelingvangeletterdheid. Vanafeenjaarofvierlerenkinderenderelatieleggentussengesprokenengeschreventaal,waarbijzeinziendattaaldiejeziet,ookkunthoren(voorlezen)éndatjegesprokentaalookzichtbaarkuntmaken(schrijven).

Schriftconventies en boekoriëntatie

Eenanderestapindeontwikkelingvangeletterdheidishetverwervenvanbredeengevarieerdekennisoverschriftconventies.Kinderenlerenbijvoorbeelddatje–inhetLatijnseschrift–vanlinksnaarrechtsleest. Doorvoorlezenen‘zelflezen’ontdekkenzedefunctievanboeken:zelerenwatdevoorkantisenwaarjeineenboekbegintmetlezen.Ooklerenzebegrijpendatillustratiesentekstsameneenverhaalvormenendatdeomslagvaneenboekalveelzegtoverdeinhoud.Irisuithetvoorbeeldaanhetbeginvandithoofdstukisvolopbezigmetditaspectvangeletterdheid.

Vroege literaire competentie

Lezerszijnliteraircompetentalszijbelevend,interpreterend,beoordelendenmetnarratiefbegripeenverhaalkunnenlezen.Dezevierdimensiesindeliteraireontwikkelingvolgenelkaarnietlineairop,maarzijninwisselwerkingmetelkaar.2 Alvoordatkinderenzelflerenlezen,kunnenzegesprekkenovervoorgelezenverhalenvoeren.3Kleuterskunnenheelgoedvertellenwaaromietsgrappigisineenverhaal,inzichttoneninonderliggendeverhaalstructurenenbetekenisvolleverbandenleggentussenverhalen.Zewetenookaldaterbinneneenprentenboekeenwereldbestaatdieisopgebouwduittekstenbeeld.Zekunnenlerendaterbelangrijkeverschillenzijntussendetekstwereldenhuneigenwereldenzekunnenhierplezieraanbeleven.Eenvraagals‘KunnenwebijKikkeropbezoekgaan?’zetzehieroveraanhetdenken. Devroegeliterairecompetentiebegintmethetkiezenvaneenprentenboekmeteenrijketekstenrijkeillustraties(ziehoofdstuk1)dataanknopingspuntenbiedttotinteractieenhetstellenvangerichtevragen.

Digitale leesvaardigheden

Ookhetaanlerenvandigitaleleesvaardighedenbegintalindevoor-envroegschoolseperiode.Kinderenrakenindezeperiodevertrouwdmetdekenmerkenenhetgebruikvandigitaletekstdragers.Zelerenaljonghoejemeteenmuisoverhetschermbeweegtofwatergebeurt

2 Cornelissen(2016).3 VanderPol (2010).

26De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

alsjetiptofveegt.Viadigitaleprentenboekenmakenzekennismetdeextramogelijkheden,zoalsondersteunendbeeldengeluidenhyperlinks.Idealiterleidendezeextramogelijkhedennietafvanhetverhaal,maarhelpenzeomdattebegrijpenentebeleven.4

Ookbijhetspelenderwijsontwikkelenvancodegerelateerdevaardighedenenfonetischbewustzijnkunnendigitaletoepassingenzoalsappsenspelletjesbehulpzaamzijn.

2.2 Een stimulerende leesomgeving

Eenoptimaleleesomgeving(zieookparagraaf1.3)kenmerktzichdooreenrijkboekenaanbodafgestemdopdeinteressesencompetentiesvanjongekindereneneenhelpendevolwassenediehenenthousiasmeertvoorlezenenstimuleertinhunleesontwikkeling.5 Oudersdie(voor)lezenbelangrijkvinden,dragenditoverophunkinderen.6Zelatenhenhetpleziervanlezenzienenervarendoorzelftelezen,vanjongsafaanvoortelezenenverhalentevertellen.Zepratenoverboeken,gevenboekencadeauengaansamenmethunkind(eren)naardeboekhandelofbibliotheek.En,zemoedigenkinderenaantelezen.

Helpende volwasseneVanalleleesbevorderingsactiviteitenvoorjongekinderenblijkenvoorlezen,pratenoverboekenmetkinderenensamen(oefenenmet)lezengroteinvloedtehebbenophetlatereleesgedragvankinderen.7Hoezietdezeleesbegeleidingeridealitergezienuit?

Voorlezen

Alsvolwassenenvanvoorlezeneengezelligmomentmaken,lerenkinderendatboekenlezenleukis.Voorlezendraagtverderbijaandewoordenschatenmondelingetaalvaardigheid.8Boekenbevattencomplexeretaaldanspreektaalenbovendienbestedenvoorlezersmeestalmeeraandachtaandebetekenisvanwoorden. Daarnaastlerenkinderenwatdefunctieszijnvangeschreventaalenhoeverhalenzijnopgebouwd.Zostartdeontwikkelingvanliterairecompetentie.Lerareninkleutergroepenkunnenmet‘literaire’gesprekkenexplicietwerkenaanditdiepereinzichtinteksten.9

Voorlezenvanafdepeutertijdismeestalvanzelfsprekend.Maarookbaby’sendreumesenhebbenbaatbijvoorlezen.Baby’skunnenalvroegwoordenherkennenenvanafzevenmaandenhetonderscheidhorentussenwoordendiewelofnieteerderineenverhaaltjevoorkwamen.10Ookkunnenzelerenplaatjeste‘lezen’.Baby’sdievanafdegeboortewordenvoorgelezen,kennenalsze15maandenzijnmeerwoordendanleeftijdgenootjesdienietzijnvoorgelezen.11

4 Takacs,Swart,&Bus(2015).5 Castles,etal.(2018).6 Notten(2012).7 Notten(2012).8 Broekhof&Nijhof-Broek(2017).9 VanderPol(2010).10 Broekhof&Nijhof-Broek(2017).11 VandenBerg&Bus(2015).

0-6

JAAR

27De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Voorlezen aan de allerjongsten Baby’szijngeenmakkelijkpubliekomaanvoortelezen;zepakkenhetboekje

vast,bijtenerbijvoorkeurinofgooienhetweg.Maarmeerdanomhetverhaaldraaithetbijhet‘voorlezen’aanbaby’sominteractie.Ouderskunnenplaatjesaanwijzen:‘Kijk,daarisdepoes.Miauw,zegtdepoes.Depoesrentachtereenmuisaan,ziejedat?’Alseenkindietsouderis,kanhijplaatjesaanwijzenendegeluidennabootsendiezijnoudersmaken.Zobouwthetaleenwoordenschatopenoudersenpedagogischmedewerkersstarteneenvoorleesroutine.Kinderenwennenaanboekjesenaanvoorlezenenlerendatditplezierigis.Zokunnenvolwasseneneenbasisleggenvoorleesplezier.

BinnenhetprogrammaBoekStartkunnenjongeouderseenkoffertjemetbabyboekjeseninformatieovervoorlezenophalenbijdeBibliotheek.BoekStartiservoorthuisenvoordekinderopvang(Boekstartpro.nl).

Interactief voorlezen: praten over boeken

Erismeernodigdanalleentekstvoorlezenomdemondelingetaalvaardigheidengeletterdheidvankinderentestimuleren.Hetisvanbelangdatvolwassenenkinderenviainteractiesoverhetboekhelpenhetverhaaltebegrijpenentewaarderen.12Ditkanbijvoorbeelddoordeplaatjestebeschrijven,voorwerpentebenoemen,gebeurtenissenuitteleggen,vragentestellenenhetverhaalteverbindenmetdeeigenleefwereldvanhetkind.Interactiefvoorlezendaagtkinderenuitomgebeurtenissentevisualiseren,overhuneigenervaringennatedenken,voorspellingenoverhetverhaalverlooptedoenenhunmeningenenideeëntevormen.Hetgeeftjongekinderenhetnodigehouvastomeenboektebegrijpen.

•Meervoorlezen,beterintaal.Effectenvanvoorlezenopdetaalontwikkeling.(Broekhof&Nijhof-Broek,2017)

•KwestievanLezendeel8:Oudersbetrekkenbij(voor)lezen.Onderzoekenpraktischetipsvoorpedagogischemedewerkersenleerkrachten.(StichtingLezen,2015)

Oefenen met herkennen en verklanken van letters

Naastinteractiefvoorlezenkunnenoudersenpedagogischmedewerkersookhelpenbijhetlerenherkennenvanletters.13Indezeperiodekandathetbestespelenderwijsgebeurenenniet

12 Broekhof&Nijhof-Broek(2017).13 Sénéchal&LeFevre(2002).

28De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

opeensystematischeenschoolsemanier.Spelenderwijsletterslerenkandoorlettersaantewijzenofdoorinenomhethuisopzoektegaannaarde‘eigenletter’.EnverderzijneruiteraarddenodigeABC-boekjesomvoortelezen.

Rol professionalNatuurlijkisdesituatiethuisnieteen-op-eentevergelijkenmetdieindekinderopvangendekleuterklas.Derolvanouders,alseersteopvoeders,iseenanderedandievanprofessionals.Delaatstenwerkenvolgenseenbepaaldeaanpakofdidactiekmetgroepenkinderenaanvastgesteldepedagogischedoelen,waaronderidealiterookstructureleaandachtvoorleesbevordering.Datbetekentzorgenvooreendivers,aantrekkelijkboekenaanbod,dagelijksinteractiefvoorlezenenafentoespelenderwijslettersoefenen.Eenprofessionalweetwat‘rijketeksten’voordezeleeftijdsgroepzijnenkentdiverseverwerkingsactiviteitendiebijdragenaanleesplezier,verhaalbegripenliterairecompetentie.

•Boekideeën:werkenmetboekenopdegroep.(BoekStart,2020) •KwestievanLezendeel4:Voorlezenindekinderopvang.Achtergrondenen

praktischetipsvoorpedagogischemedewerkers.(Chorus,2013) •Stellenweteeenvoudigevragenbijhetvoorlezen?(Cornelis,2019,4september)

LeesaanbodHetrijkeenveelzijdigetaalgebruikinboekendraagtbijaandepositieveeffectenvanvoorlezen.14Doorprentenboekenmetrijketekstenkomenkindereninaanrakingmetonbekendewoordenenonbekendezinsstructuren.EentekstfragmentuitEén voor jou, twee voor mij(Mühle,2019)illustreertdatmooi:‘Onderweg naar huis vindt Beer drie paddenstoelen.Zijn vriend Wezel is heel blij met de paddenstoelen.Hij maakt ze schoon, bakt ze even aan in een grote koekenpan,gooit er flink wat zout en peper over,doet er nog wat peterselie bij en laat de paddenstoelen lekker sudderen.’

14 Broekhof&Nijhof-Broek(2017).

0-6

JAAR

29De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Aansluiten bij leesvoorkeuren

Leesbeestenenboekenfeesten.Hoewerken(met)kinder-enjeugdboeken?

(VanCoillie,1999)

Hoewelgeenkinddezelfdevoorkeurenheeft,valterwelietstezeggenoverhetsoortboekjesdatjongekinderen,gezienhunontwikkelingsniveau,aankunnenenwaarderen. Voorbaby’szijnboekjesnogeensoortspeelgoed.Erzijnspecialeplasticboekjeswaarzeopkunnensabbelenendiezemeeinbadkunnennemen.Ofboekjesmetdikkebladzijdendiebabyvingertjeskunnenomslaan.Alszewatouderzijn,beginnenzeplaatjesvanvoorwerpenuithunomgevingteherkennen,zoalseten,speelgoed,klerenenhuisdieren.Zebelevenplezieraanaanwijs-enplaatjesboekenenvindenhetfijnomherhaaldelijkhetzelfdeboektebekijkenendeplaatjesteherkennenen–later–tebenoemen. Peuterskunnenaleenvoudigeverhalenbeluisterenenbegrijpen.Vooralprentenboekenmetveelherhalingsprekenhenaan.Doorteluisterennaarentepratenoververhalenlerenzevragentebeantwoordenoverdetekst,voorspellingentedoenoverwatergaatgebeurenenineigenwoordennatevertellen–of‘voortelezen’methetboekindehand–waterinhetverhaalallemaalgebeurde. Kleuterskunnencomplexereprentenboekenenvoorleesboekenmetmeerlagenaan,overherkenbaregebeurtenissenofemoties.Zeontwikkeleneenvoorkeurvoorverhalenmetpratendedieren,overvriendschapofsprookjes.Waardreumesenenpeutersnogdevoorkeurgevenaaneenvoudigeillustratieshebbenkleuterseenvoorliefdevoortekeningenwaarveelteontdekkenvalt.

Geanimeerdedigitaleboekenenbewegendebeeldenzijn,eventueelincombinatiemetaudio,eenwaardevolleaanvullingoppapierenprentenboeken.15Debewegingmaakthetverhaalverloopzichtbaar,waardoorkinderenoorzakenengevolgenlerendoorgronden.Bovendienkandecamerainzoomenopdetailsindetekstofillustratiesendithelptkinderenmethetlerenvannieuwewoorden.Dergelijkemultimedialekinderboekenblijkendewoordenschatenhetverhaalbegripextratebevorderen,mitsdetoepassingenaansluitenbijdeinhoudvanhetverhaal.Vooralpeutersenkleutersdieachterlopeninhuntaalontwikkelinghebbenprofijtvanmultimedialekinderboeken.AananderstaligekinderenbiedeningesprokenNederlandseboekendekansomnaastdevoorgelezenboekenindethuistaalookverhaleninhetNederlandstebeluisteren.

KwestievanLezendeel7:Digitaleprentenboeken.Onderzoekenpraktischetipsvoorleerkrachtenenpedagogischmedewerkers.(StichtingLezen,2014b)

15 Leesmonitor(2020d).

30De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

2.3. Opgroeien in een gezin waar lezen niet vanzelfsprekend is

• Leesbevorderingingezinnenmetweinigleescultuur.Overhethoeenwaaromvanhetbetrekkenvanlaagopgeleideenlaaggeletterdeoudersbijdeleesopvoeding.(StichtingLezen,2017e)

• Stimuleringvangeletterdheidmetouder-kindprogramma’svoorkindereninachterstandssituaties.Eenmeta-analysevaneffectenenwerkzameelementen.(VanSteensel,Fikrat-Wevers,Bramer,&Arends,2019)

• ActivitiesandStrategiesforparentswithlesseducationtopromotetheorallanguagedevelopmentoftheirchildren:areviewofempiricalinterventions.(VanderPluijm,VanGelderen,&Kessels,2019)

Gezinnenmetmindertaalvaardigeoudersmeteenlageresociaal-economischepositie(SES)kennendoorgaanseenminderstimulerendleesklimaat.Vooroudersdiezelfniet(goed)kunnenlezenenschrijven,ishetmoeilijkomeenleesvoorbeeldvoorhunkinderentezijn.Ookvoorlezenofpratenmethunkinderen,oververhalenofalledaagsezaken,ismindergangbaarvoorhen. EendeelvandekindereninNederlandgroeitopineendergelijketaalarmethuissituatie.Omtevoorkomendatkinderenmeteenachterstandopschoolkomen,zijnerdiversepogingengedaanomhettaal-enleesklimaatthuistestimuleren.

Ondersteuningsprogramma’s AlvanafdejarenzestigkentNederlandtaalcompensatie-enactiveringsprogramma’sbedoeldomjongekindereninsociaaleconomischachtergesteldegezinnenmeerkansentebiedeninhetonderwijs.16Dezeprogramma’swareneropgerichtarbeidersgezinneneencultuurpatroonbijtebrengendatbeterzouaansluitenbijhetonderwijs. Delaatstedecenniainvesteertdeoverheidwederomveelindevoor-envroegschoolseeducatie(VVE)omtezorgendatallekinderenmeteenvergelijkbarebagageaanhetbasisonderwijskunnenbeginnen.VVE-programma’shebbenvaakeenbredefocus,metzowelaandachtvoortaalengeletterdheidalsvoorcognitieveensocialeontwikkeling.Sinds2009monitorenonderzoekersinhetzogehetenPre-Cool-cohortonderzoekdezeprogramma’s.KinderendieindevoorschoolVVEkrijgen,makeneeninhaalslagopwoordenschatenconcentratie.Voorrekenenbleekergeeneffect.VoorwaardeisweldatpedagogischmedewerkersdeVVE-activiteiteninbeddeningevarieerdespeelwerkvormenoverdegeheledagengeenlosse‘lesjes’aanbieden.Hetblijktoverigenslastigdezelijnvoorttezettenindekleutergroepen.Hierdoorkandeachterstandweeroplopen.

16 Erisookveelkritiekopdezecompensatieprogramma’sdiezogenaamdearbeiderskindereneencultuurpatroonmoestenbijbrengenvangezinnenuitdezogenaamdehogeresocialemilieus,zodathetthuismilieubeterzouaansluitenophetbasisonderwijs.Delateractiveringsprogramma’shaddenmeeraandachtvoorhetaansluitenvanhetschoolmilieuopdethuissituatie.

0-6

JAAR

31De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

NaastVVEindekinderopvangenopschoolzijnerookdiverseprogramma’sdiezichuitsluitendrichtenopondersteuningenstimuleringvanoudersthuis.Recentewetenschappelijkepublicatiesoverdezeprogramma’s(ziehetkadermetsleutelpublicaties)wijzeneropdateengerichtenafgebakendaanbodhetmeesteeffectsorteert(‘lessismore’).Ditvoorkomtnamelijkdatoudersoverladenenovervraagdworden.Zoblijktdateenvoudigetaal-enspelactiviteitendieaansluitenbijdagelijksebezigheden(zoalshetspelenvanmemory)effectiefzijn.Ookhebbeninterventiesdiealleengerichtzijnopvoorlezenmeerresultaatdanprogramma’smetmeerderedoelen.Uiteraardgeldtditlaatstevooroudersdievoldoendevoorleesvaardigzijn.Voorweinigtaalvaardigeouderszijnalternatievennodig,zoalslaagdrempeligetaal-spelactiviteitenofhetgebruikvandigitaleprentenboeken. Verderloonthetomoudersvoortedoenhoezemetinplaatsvantegenhunkindkunnenpraten:openvragenstellenendeinbreng,interessesenbehoeftenvanhetkindcentraalstellen.Omondersteuningsprogramma’stelatenslagenishetbovendienbelangrijkdatdeprofessionalseneventuelevrijwilligerseenbandopbouwenmetoudersenhenhetgevoelgevendatzecompetentzijn.Hoebeterprogramma’saansluitenbijdemogelijkheden,cultuurentaalvanouders,hoeeffectieverzezijn.Overigensisnogonduidelijkinhoeverredezeeffectenookopdelangetermijnbeklijven.

32

Hoofdstuk 3 De leesontwikkeling van 6 tot 12 jaar

6-12

JAAR

33De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

3. De leesontwikkeling van 6 tot 12 jaar

Anne zit in groep 8 en heeft in de schoolbieb een boek geleend over sterren. Het lijkt haar een interessant onderwerp voor haar werkstuk. Voor ze online informatie zoekt, wil ze dit eerst bekijken. Ze leest de achterflap, bladert het boek door en ziet al snel dat het een tekst is met veel feiten. Precies wat ze nodig heeft voor haar werkstuk. Ze besluit het thuis goed te lezen. Indithoofdstukbeschrijvenwededeelvaardighedendienodigzijnomnetzo’ngevorderdelezeralsAnneteworden:iemanddieteksten(recreatief,literairenzakelijk,digitaalenvanpapier)vloeiendenmetbegripkanlezen.1Vervolgensstaanwestilbijhoeeenstimulerendeleesomgevingeruitkanzien,metaandachtvooreffectiefenmotiverendleesonderwijs,dekenmerkenvaneenrijkleesaanbodendeinvloedvanoudersenvrienden.

3.1 Ontwikkeling van gevorderde leesvaardigheden

•Endingthereadingwars:Readingacquisitionfromnovicetoexpert.(Castlesetal.,2018)

•Develekantenvanleesbegrip.LiteratuurstudienaaronderwijsinbegrijpendlezeninopdrachtvanNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoekendeInspectievanhetOnderwijs.(Houtveenetal.,2019)

Eentekstvloeiendenmetbegriplezenvergteenscalaaancognitieveprocessen,zoalswoordenineenoogopslagherkennen,debetekenissnelophalenuitjegeheugen,verbandenleggentussenwoordenenzinnenendatwatjeleestverbindenmetalaanwezigekennisinjehoofd. Tijdenshetlezenisereenvoortdurendewisselwerkingtussendezedeelvaardigheden.Welmoetenkindereneersthetdecoderenvanlettersenwoordenonderdekniekrijgen.InNederlandisdittechnischlerenlezengescheidenvanhetvakbegrijpendlezen.Inanderelandenisergeensprakevaneendergelijkeindelinginvakkenengaanbeidevaardighedenmeergelijk

1 VolgenshetReferentiekadertaalenrekenen(ExpertgroepDoorlopendeLeerlijnenTaalenRekenen,2008)moetenalleleerlingendiedebasisschoolverlateninstaatzijnomtekstenvloeiendtelezen,deletterlijkebetekenisvaneenteksttebegrijpen,leesstrategieëntehanterendiepassenbijhetleesdoeleninformatieenmeningenteinterpreterenvoorzoverdezedichtbijdeleerlingenstaan.Devolledigelijstmettussendoelenstaatinbijlage3.

34De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

op.Ditkomthetleesonderwijsenleespleziertengoede.Hoewelhetlezenvanzakelijkeenfictioneletekstenisopgenomeninhetcurriculum,vormendigitaalenliterairlezenencreatiefschrijvendoorgaansgeenintegraalonderdeelvanhetNederlandseleesonderwijs.Meteengeïntegreerdeaanpak,waarinlezennietisopgekniptinafzonderlijkevaardigheden,leverthetleesonderwijsbetereengemotiveerderelezersafdannuvaakhetgevalis(zieookparagraaf3.2).

DecoderenLerenlezenisintegenstellingtotlerenpratengeenautomatischproces.Kinderenhebbenhulpnodigomlettersenwoordenteontrafelen.Voordatkinderenformeelleesonderwijskrijgen,hebbenzealeenbepaaldniveauvanmondelingetaalvaardigheidenidealiterookalenigeletterkennis.Ingroep3lerenzeomdeverworvenbetekenissenuitgesprokentaaltekoppelenaaneenschijnbarewillekeurvanstreepjes,boogjesenstippen:geschreventaal.Deeerstestapinhetleesprocesishet‘krakenvandealfabetischecode’:betekenisonderscheidendeklanken(fonemen)lerenherkennenendezekoppelenaaneensymbool.Gaandeweglerenkinderenallelettersenlettercombinaties(zoals‘eu’,‘ui’en‘sch’)teverklankenenkrijgenzedeelementaireleeshandeling,hetdecoderen,onderdeknie.

Woorden herkennen en begrijpen Zodrakinderenhetdecoderenminofmeerbeheersen,maakthardopspellendlezen(lettervoorletter)plaatsvoorvloeiendlezen.Zevormeneenmentaalbeeldvanwoordenengaandezeautomatischherkennen,waardoorlezensteedsvlottergaat.Veellezeninverschillendetypentekstenoververschillendeonderwerpenbevordertditproces.Ookdraagtditbijaanhetlerenvandebetekenisvaneenwoord.Veellezenblijftgedurendedeheleschoolloopbaanbelangrijkomsteedsmoeilijkeretekstenvloeiendtekunnenblijvenlezenenbegrijpen.

Grammaticale kennisDeverwervingvankennisoverdeopbouwvanwoorden(morfologie)draagtverderbijaanhetvloeiendlerenlezen.Kinderenlerendoorveelteluisterenentelezendatereenregelmaatzitindeopbouwvanwoorden(‘goud’endevervoeging‘gouden’).Ooklerenzedatwoordenopteknippenzijnindelendiezebegrijpen,hoewelhethelewoordnieuwisvoorhen(zoalsin‘zieken-huis’).Kinderenbouwenzoeendatabankopvanregelsoverwoordvormingen-betekenissendiehenhelptbijhetlezenenbegrijpenvannieuwewoorden. Daarnaastondersteuntkennisoverzins-entekstopbouwhetlezen.Kinderendiebeterwetenhoewoordeninzinnensamenhangenenhoeverwijzingenwerken,begrijpentekstenmakkelijker.Inbijvoorbeelddezinnen‘Pietvaltvanzijnfiets.Hijheefteengatinzijnknie,’moetenkinderenwetendat‘hij’en‘zijn’naar‘Piet’verwijzen.

Schriftconventies kennenIndekleuterperiodehebbenkindereneenbeeldgekregenvanhoeteksteninelkaarzittenenhoejeeentekstmoetlezen.Vanafgroep3lerenzeverschillendestructuurkenmerkenensoortentekstenonderscheiden. Eentekstkangeschrevenzijnomteovertuigen,instrueren,amuserenofinformeren.Elketekstsoortheefteeneigenstructuur,diedeelsdirectzichtbaarisendeelspasnalezingduidelijkwordt.Deindelinginhoofstukkenenparagrafenisineenoogopslagzichtbaar.Ofeentekst

6-12

JAAR

35De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

chronologischebeschrijvingenofveeldialoogbevatisminderdirectduidelijk.Nogsubtielerzijndeverschillenintypentekstenalsjeletopzogehetensignaalwoordendiecausaleverbanden(‘daardoor’)ofeenvolgordeintijdaangeven(‘daarna’).Omeenteksttebegrijpenisinzichtindezestructuurkenmerkeninverschillendetypentekstennoodzakelijk. Digitalemultimedialetekstenhebbennogweereigentekstkenmerken,zoalshyperlinks.2Datvraagtomspecifiekevaardigheden(zieookhoofdstuk1):navigeren(dejuistetekstzoekenenvinden),integreren(informatieuitverschillendebronnenaanelkaarkoppelen)enevalueren(debetrouwbaarheidbeoordelen).

TekstbegripGesprekkenmetkinderenenvoorlezenleggendebasisvoorhetmetbegriplerenlezenenvoorleesmotivatie.Doorhetvoorlezenvankinderboekenmetrijketaalmakenkinderenkennismeteentaaldieformelerencomplexerisdangesprokentaal.Zelerenookwoordenkennendieinspreektaalmindervoorkomen. Bijhetbegrijpenvaneentekstspelenveelfactorentegelijkertijdeenrol:deintentieenmotivatieendekennisenvaardighedenvandelezerendekenmerkenvandetekst.Welichtenhieronderdebelangrijksteingrediëntenvoorleesbegriptoe.

Woordenschat

Voorallelezersgeldtdateengroterewoordenschattekstbegripvergemakkelijkt.3Datislogisch,wanthoemeerwoordendelezerkent,hoeeenvoudigereentekstwordt.Maarerisookeenindirecterelatie:alslezerszichniethethoofdhoeventepijnigenoveronbekendewoordenisermeerruimtevoorcognitieveverwerkingopeenhogertekstniveau. Pasalskinderenvloeiendkunnenlezen,kunnenzedoorhetlezenzelfhunwoordenschatuitbreiden.Zekunnendandebetekenisvanonbekendewoordenafleidenuitdecontext.Hetgaatbijwoordenschatnietalleenomhetkennenvandebetekenisvaneenwoord,maarookomhetbegrijpenvandiebetekenisinverschillendecontexten(de‘diepere’betekenis).Ookhetbegrijpenvanuitdrukkingenengezegdenisessentieelvoortekstbegrip.Mensendieeentweedetaallerenhebbendoorgaansmeermoeiteomdesomsveelzijdigebetekenisvanwoordenenvanuitdrukkingenengezegdenonderdeknietekrijgen.

Kennis van de wereld

Begrijpendlezenvraagtommeerdankennisvanzinnenenwoordenalleen,erisookkennisvandewereldnodig.Tekstbegripontstaatdoordatlezersdeinhoudkunnenkoppelenaanwatzealweten.Hoemeerkennisvandewereld,enhoemeerdezekennisaansluitbijdekennisdieinNederlandopschoolgevraagdwordt,hoebeterensnellerleerlingentekstenbegrijpen.Nietiederkindkomtmetdezelfdekennisbagageopschool.Wanneerhetgattussenbenodigdekennisenteksttegrootis,hakenkinderenafenschakelenzewellichtoverop‘mechanischlezen’,zondertebegrijpenwaardetekstovergaat. Eenkinddatzwakkerisinlezen,maarallesweetvanvoetbal,kaneenartikelovervoetbal

2 Segers(2016).3 VanSteensel,Oostdam,VanGelderen,&VanSchooten(2016).

36De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

beterbegrijpendaneenkinddatweliswaareengoedelezeris,maarnietsvanvoetbalweet.Veelkennisovereenspecifiekonderwerpkandusgebrekkigeleesvaardigheidcompenseren.4

Metacognities en leesstrategieën

Gevorderdelezerskunneneentekstmetacognitiefbeschouwenenwetendejuisteleesstrategieënintezetten.Zeoriënterenzichopeentekstofleestaakomzohunleesprocesteplannen.Opbasisvanbijvoorbeeldtitel,plaatjesentussenkopjesschattenzeinwaardetekstovergaatenactiverenzehunvoorkennisoverdatonderwerp.Zebepalenhunleesdoel,bijvoorbeeldlekkeropgaanineenboek,specifiekeinformatieophalenvooreenpresentatieofvolgenseenreceptkoekjesbakken. Strategischelezersmonitorenverdervoortdurendhuntekstbegrip.Alszeietsnietbegrijpenkunnenzereparatiestrategieëntoepassen,bijvoorbeeldnaardecontextkijkenalszeopeenonbekendwoordstuitenofeenstukjeteruglezen.Tenslotteevaluerenzehuntaakaanpak,bijvoorbeelddoortecontrolerenofzehunleesdoelhebbenbehaald.

Het verbale werkgeheugen

Hetwerkgeheugeniseentijdelijkeopslagplaatsinhetbreinwaarmeeweinformatieverwerken.Hetverbalewerkgeheugen,bestemdvoortaligeinformatie,speeltbijlezeneencrucialerol.Hetzorgtervoordatwerelevantekennisoverbijvoorbeeldwoord-enzinsbouwenwoordbetekenissenparaathebben,zodatwebegrijpenenonthoudenwatwenetgelezenhebbenenverbandenleggentussentekstdelenentussenwatwelezenenwatwealweten. Hetwerkgeheugenheefteenbeperktecapaciteitenkanmaaréénnieuwetaaktegelijkaan.Eenlezerdiehetdecoderennognietonderdeknieheeft,heeftzijnwerkgeheugendaarvolopvoornodig.Pasalsiemandvloeiendkanlezen,iserruimtevoortekstbegrip.

Literaire competentie

Lezerszijnliteraircompetentalszijbelevend,interpreterend,beoordelendenmetnarratiefbegripeenverhaalkunnenlezen.Dezevierdimensiesindeliteraireontwikkelingvolgenelkaarnietlineairop,maarzijninwisselwerkingmetelkaar.5Indezeleeftijdsfaselerenkinderenbijvoorbeeldomdeteksttekoppelenaanhuneigenbelevingswereld,motievenvandehoofdpersoontebenoemen,genresteherkennenentekstenopverschillendegrondentebeoordelen.Literairevaardighedendragenbijaanhetbeterbegrijpenvanfictieenpoëzie.

Leesmotivatie

Lerenlezenenleesmotivatiezijnonlosmakelijkmetelkaarverbonden.Dierelatieisbijbeginnendelezersandersdanbijgevorderdelezers.Kinderendienogmoeitehebbenmet(vloeiend)lezen,rakengemotiveerdernaarmatezesucceservaringenopdoenenvooruitgangboeken.Zodrakinderenvoldoendevloeiendkunnenlezen,kanjuistervarenleesplezierdedrijfveerzijnommeertegaanlezen,waardoorzevaardigerworden.

4 DitvoorbeeldisontleendaanHoutveenetal.(2019).5 Cornelissen(2016).

6-12

JAAR

37De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

3.2 Een stimulerende leesomgeving

Wehebbenhierbovenallevaardighedenbeschrevendienodigzijnomeengevorderdelezerteworden.Eenstimulerendeleesomgeving,methelpendevolwasseneneneenrijkleesaanbod,kanervoorzorgendatkinderendaadwerkelijkuitgroeientotcompetenteengemotiveerdelezers.Geziendecrucialerolvanleesonderwijsindezeleeftijdsfase,beginnenwemetdekenmerkenvaneffectief,motiverendleesonderwijs,eenwezenlijkandereaanpakdanhetgangbareleesonderwijs.Daarnabeschrijvenwedeinvloedvanoudersenvrienden.

De rol van de leraarEffectiefenmotiverendleesonderwijskenmerktzichdooreenaanpakwaarinverschillendedeelvaardighedeninsamenhangwordenaangebodenendatgekoppeldisaanhetzaakvakonderwijs.6Effectiefenmotiverendleesonderwijszorgtervoordatkinderenbetrokkenlezerswordendiegemotiveerdzijnvoorlezen,eentekststrategischkunnenbenadereneneentekstbetekeniskunnengevendoorverbandenbinnenenbuitendetekstteleggen.Webelichtenhierkortdebelangrijksteaspectenvaneffectiefenmotiverendleesonderwijs.

Een betekenisvol thema kiezen

Doorbinnenhetleesonderwijstewerkenmetbredeenvoorkinderenbetekenisvollethema’sblijftlezengeengeïsoleerdevaardigheid,maarwordthetopeennatuurlijkemanierverbondenmetdezaakvakken.Dooreenonderwerpmeerderewekencentraaltestellendoenleerlingengeenoppervlakkigeinformatieop,maarverwervenzedieperinzicht,makenzementalekennisnetwerkenenlerenzedesamenhangtussenconceptenbegrijpen.7Eenbreedbetekenisvolthemaisbijvoorbeeld‘groei’.Ditbiedtintegenstellingtoteenthemaals‘lente’veelmeeraanknopingspuntenvoorexploratie.Bijhetwerkenmetbredethema’sishetaanbrengenofactiverenvanvoorkennisvanleerlingeneenvanzelfsprekendonderdeelvandeaanpak.

Met rijke teksten werken

Effectiefleesonderwijswerktmettekstendienauwaansluitenbijhetthemaendaarmee,andersdandegangbaretekstenuitleesmethodes,authentiekenbetekenisvolzijn.Hetgaatbovendienomrijketeksten,fictieennon-fictie,diehetthemavanuitverschillendeperspectievenbeschrijven(zieookhoofdstuk1.3).Inhetaanbodvanrijketekstenheeftpoëzieeenvanzelfsprekendeplaats.

6 Houtveenetal.(2019).7 Houtveen,etal.(2019).

38De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Rijke teksten bij het leren lezen AVI-boekjessluitenaanbijhettechnischleesonderwijsenbevattentekstendie

aangepastzijnaanhetniveauvanbeginnendelezers.Kinderenkunnenzohetverklankenoefenenensucceservaringenopdoenmetlezen.Maardezeboekjeshebbenmeestalgeenrijketeksten.Daaromishetvanbelangomookandere,bijdeleeftijdpassendekinderboekenintezettenwaaruitkinderenzelfkunnenkiezen,zodatdeleesmotivatiebehoudenblijft.Kinderboekenhebbendoorgaansmeer(verhalende)kwaliteit,eenrijkerewoordkeuzeendragenmeerbijaandekennisvandewereld.Hetvoorlezenvanboekendiekinderenzelfnognietkunnenlezen,geeftzeeveneenstoegangtotnieuwewoordenenmoeilijkereteksten.

Ineenverarmdezaakvaktekstzijnveelverbindingswoordenweggelatenenzinnenverkortofanderszinsversimpeld.Maarkorterisnietpersegemakkelijker.Integendeel,hetschrappenvanalletekstverbandenbemoeilijktjuisthettekstbegrip.8Onderstaandenon-fictietekstenoverdeRomeinenlatenziendateenversimpeldetekst(eerstefragment)lastigertebegrijpenisdaneenrijketekst(tweedefragment).

De Romeinen hebben sterke legers.Daarmee veroveren ze bijna heel Europa.Ze komen ook in Nederland. De rivier de Rijn is de grens van hun gebied. Het gebied onder de rivier is bezet door Romeinse soldaten. Aan de andere kant van de Rijn wonen de Friezen.9

Rijkenon-fictietekstenbiedenmeeraanknopingspuntenvoorbegripenzijnprettigeromtelezen:

Langs de Rijn lieten de Romeinen op regelmatige afstand van elkaar wachtposten en legerkampen bouwen om hun gebied te verdedigen tegen vijandelijke invallen uit het noorden. De meeste van die kampen waren geschikt voor een paar honderd militairen, maar in de buurt van Nijmegen was een kamp dat twee legioenen van zesduizend man kon herbergen. De aanwezigheid van die goed geoefende Romeinse soldaten, met hun rokken, blinkende helmen, schilden en zwaarden moet grote indruk hebben gemaakt op de plaatselijke bevolking.10

Kinderen zelf aan de slag laten gaan met woordenschat

Kinderenlosserijtjeswoordenlatenlerenomzodewoordenschattevergroten,zetnauwelijkszodenaandedijk.11Hetleidtniet(oftelangzaam)totmeerleesbegrip,laatstaantot

8 VanSilfhout(2014).9 Tekstuiteengeschiedenismethode.10 SLO(z.j.).11 Willingham(2017).

6-12

JAAR

39De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

leesmotivatie.Hetiseffectieveromhenrijketekstenvoorteschotelenmetonbekendeenlaagfrequentewoordeninverschillendezinsverbandenenbekendecontexten,enhentelerenhoezezelfachterdebetekenisvaneenwoordkunnenkomen.Datkanbijvoorbeelddoordecontexttegebruiken,hetwoordoptezoekenofsamenmetklasgenotendemoeilijkewoordenineenteksttebespreken.

Effectief leesstrategieën aanleren

Erisveeldiscussieoveronderwijsinleesstrategieën.Metdestrategieënzelfisnietzoveelmis,maarzewordenbinnenhetonderwijsvaakdoelinplaatsvanmiddel.Zewordenals‘losstaandtrucje’aangeleerdenzelfsalsleerlingenzichbepaaldestrategieënaleigenhebbengemaakt,blijvendezeonderdeelvandemethodeeninstructie.Hoewelerstemmenopgaanomditonderdeelgeheelteschrappen,doenwetochenkeleaanbevelingenvoorkansrijkonderwijsinleesstrategieëndierelevantzijnvoorNederlandsendezaakvakken:12 1.Strategieonderwijsmoeteropgerichtzijnleerlingentelerenzelfstandigdejuiste

leesstrategieënintezettenom(eendeelvan)eenteksttebegrijpen.Zemoetendaaromwetenwelkestrategieënwaaromenhoewordeningezet.

2.Bijeeneffectieveinstructiedraagtdeleraardeverantwoordelijkheidvoorhetleerprocesgeleidelijkoveraandeleerling(scaffolding):vanexplicieteinstructieenhardopdenkendvoordoen(modeling)metreflectiedoordeleerlingnaarbegeleideoefening,samenwerkendlerenentotslotzelfstandigleren.

3.Alleendebelangrijkstestrategieënzoudenzoeenpaarkeerperjaarlosgeoefendmoetenwordenmetgebruikvanrijketekstenindiversegenresenmeteenuiteenlopendemoeilijkheidsgraad.

4.Specifiekestrategieënvoorhetlezenvandigitaleofmultimedialetekstenkunnenkinderenhelpendezetekstentevolgenenbegrijpen.

Formatief evalueren

Formatiefevaluerenstaatindienstvanhetleerproces.Bijformatiefevaluerenbespreektdeleraardeleeractiviteitenenlesdoelengeregeldmetdeleerlingengeeftfeedbackoverwaareenleerlingstaatinhetleerproces.HetformatdatSLOheeftontwikkeldvoorhetvoerenvanleesgesprekkenisbruikbaarvooreendergelijkeformatieveevaluatie.Formatiefevaluerenversterkthetgevoelvanautonomieencompetentiebijleerlingenendraagtzobijaandeleesmotivatie.

Methodieken effectief leesonderwijs Erzijneenaantalmethodiekenwaarin(delenvan)dehiergeschetsteaanpakvertaaldzijnvoordeonderwijspraktijk,bijvoorbeeld:Cori-lezen,closereading,ListenDenk,Focusopbegrip(inontwikkeling).

12 Gebaseerdop:Bogaerds-Hazenberg,Evers-Vermeul,&VandenBergh(2017).

40De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

• Begrijpendlezen:watisdat?Decomponentendieeenrolspelenbijbegrijpendlezen.(VanGelderen,2018)

• Effectiefonderwijsinbegrijpendlezen.Actiesvoorbeterleesbegripenmeerleesmotivatie.(Pereira&Nicolaas,2019)

• Onderwijsinbegrijpendlezen.(Aarnoutse,2017)

Werken aan literaire competentie

Maaralsjeerovernadenkt…Eenjaarliteratuuronderwijsingroepen7en8vandebasisschool.(Cornelissen,2016)

Effectiefleesonderwijsbesteedtnietalleenaandachtaantechnischenbegrijpendlezen,maarookaanliterairecompetentie.Kinderenlerendoorliterairegesprekkentevoerenfictietekstennietalleenbeterbegrijpen,maarookdeesthetischewaardeervanontdekkenenidealitermeerwaarderen.Weschetsenhierdevierdimensiesvanliterairecompetentiemetvoorbeeldenuithetbasisonderwijs:

1.Leesbeleving

Bijbelevendlezenisersprakevangeboeideleesaandacht.Delezerszijnineenflowtijdenshetlezenenvergetenallesomzichheen.Omindieflowterakenmoetenkinderengemotiveerdzijnomtelezen,voorontspanningofomdatzegraagietswillenweten.Leesbelevinghangtsamenmetzichinlevenindeemotiesvandepersonages.Ditkaninvloedhebbenophuneigengevoelensengedachten.Vragendiehierbijhoren:

Watvindjevreemd/waarverbaasjejeover?Watzoujijdoenalsjedepersooninhetverhaalwas?

2.Interpretatie

Omeenteksttekunneninterpreterenmoetenlezerseerstdeinhoudvandetekstgoedbegrijpen.Daarnaiserruimtevoorverdieping.Lezerszettenhuneigenkennisenervaringinomdeinhoudteverwerkenenbrengensamenhangaanbinnendetekstentussenteksten(huneigen)wereld.Lezersvullenmotieveninvandepersonagesen/ofauteur,zebegrijpenmetaforenensymbolenenconstruerengebeurtenissenenstandpunten.Metanderewoorden:zelerenlezentussenderegelsdoor.Vragendiehetinterpreterenopgangbrengenzijn:Watzouhetpersonagewensen?Hoezouhetpersonagereagerenindezesituatie?

3.Beoordeling

Opbasisvandeinterpretatieenbelevingkunnenkindereneenwaardeoordeelgevenop

6-12

JAAR

41De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

verschillendeniveaus,bijvoorbeelddeleeservaring(eenspannend,griezeligofsaaiboek),informatiefgehalteofliteraireenstilistischekwaliteiten.Verderkunnenzeeenboekvergelijkenmetandereboekenofeenboekverfilmingofmethuneigenwerkelijkheid.Kinderenkunnenlerenhunoordeeltebeargumenterendoorvragenals:Watvindjijhetmooistestukjeuithetboek?Zoujeditboekaanradenaanjebestevriend(in)?

4.Narratiefbegrip

Narratiefbegripbetekentdatlezersontdekkendatelkliterairgenrekenmerkendepatronenheeftendatboekenkunnenverschilleninvertelperspectief,plot,opbouwenstijl.Dezenarratologischebegrippenkunnenze(ingroep8)ookbenoemenbijhetverwoordenvanhunbeleving,interpretatieenbeoordeling.Daarnaastkunnenliteraircompetentelezersverhalenplaatseninsociale,cultureleenliterairecontextenenherkennenzeliteraireconventies.Verderbegrijpenzefiguurlijktaalgebruik,ironieenhumorenbegrijpenzedattijdenruimtenoodzakelijkeaspectenzijnvaneenverhaal.Vragendiehetnarratiefbegripbevorderenendiegeschiktzijnvoorkinderendiegeregeldliterairegesprekkenvoeren,zijnbijvoorbeeld:Watvindjevanhetgebruikvanmeervertellersinhetboek?Watisheteffectvandeflashbacksinhetverhaal?

Literaire gesprekken

DemethodiekvanChambers(2012)voorhetvoerenvanboekgesprekkenisbedoeldombasisschoolleerlingenaandachtigenkritischtelatenlezen.Daarbijlerenzeondermeerhungedachtenengevoelensuitdrukken.Erzijndriecategorieënvragendieaanbodkomentijdenseenboekgesprek,variërendvanvragenoverdeexplicieteinhoudtotoverwaarderingvoorhetboek.

Cornelissen(2016)onderscheidtvierdimensiesvanliterairecompetentie.Dezestaancentraalindeboekgesprekkenbinnenhaarmethodiek,waarbijkinderenlerenzelfmeergevarieerdevragentestellen.Haaruitgangspuntisdatlerarenvooralreagerenopuitingenvanleerlingenennietgerichtzijnophetdoorgevenvanliterairekennis,maarophetstimulerenvanliterairdenken.EenbelangrijkverschilmetChambersisdatleerlingenaltijdenshetlezenhungedachtenengevoelenskunnenordenendooraantekeningentemaken.Daarnaastwordenerovereenboekmeerderegesprekkengevoerdvolgenseenvasteopbouw.

DebrochureLiterairegesprekkenindeklas(Cornelissen,2019)toonthoe

lerarenbeidemethodiekenkunnentoepassen.

42De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Lezen en creatief schrijven combineren

Creatieveschrijfopdrachtendragenbijaandeliterairecompetentieenaantekstbegrip.Leerlingenrakendoorcreatieveschrijfopdrachtensterkeremotioneelbetrokkenbijliteraireteksten.Doorschrijfopdrachteninhetalgemeengaanleerlingendetekstendiezemoetenlezenbeterbegrijpen,vooralalsdeleerkrachtheldereinstructiesgeeftoverdeopdrachtenalsleerlingenaangemoedigdwordennatedenkenoverwatzeschrijven.13

Lezenencreatiefschrijvencombinerenopdebasisschool.Achtergrondenen

praktischetipsvoorleerkrachten.(StichtingLezen,2017f)

Leesaanbod

Aansluiten bij leesvoorkeuren

Leesbeestenenboekenfeesten.Hoewerken(met)kinder-enjeugdboeken?(VanCoillie,1999)

Kinderenlerendoorgaansvanafgroep3zelfboekenlezenennaeenjaarleesonderwijskunnenzedat,bijeenidealeleesontwikkeling,albehoorlijkgoed.Zehoudenergvanverhalenmetsympathiekepersonagesdieietsbijzondersmeemaken.Dieverhalenwordenvaakgesitueerdineenrealistischewereld,aansluitendbijdefaseindecognitieveontwikkelingwaarinkinderenfantasieenrealiteitlerenscheiden. Ookgaankinderenzichvanafdemiddenbouwmeerinteresserenindeander.Zewillenmeerwetenoverwatanderenmeemakenenvoelen.Ookrakenzegeïnteresseerdinverschillendekantenvanmorelekwestiesenwordthundenkenminderzwartwitdanindekleuterfase.Kinderenindezelevensfasewillenzelfdegrenzenopzoeken,maarhebbenookbehoefteaanregelsenstructuur.Boekenoveronderwerpenals‘pesten’kunneneenmoreelhouvastbieden. Kinderenmakenindezeleeftijdsfaseeenbelangrijkecognitieveontwikkelingdoor.Zelerenbeteroverzakennadenken,kunnensteedsbeterverbandenleggenenrekeninghoudenmetverschillendeperspectieven.Hierdoorkunnenzelangereboekenmetmeerpersonagesenmotievenbegrijpen. Indebovenbouwvanhetbasisonderwijslezenvrijwelallekinderengraaghumoristischeboeken,vooralalsdaarindedraakgestokenwordtmetvolwassenen.Gedichtenmetwoordspelingenwordenookerggewaardeerd.Ookgaankinderenmeer(dikke)

13 StichtingLezen(2017f).

6-12

JAAR

43De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

avonturenboekenlezen.Deverhalenwordencomplexerenbevattenmeerverhaallijnen.Fantasieverhalenverdwijnenwatmeernaardeachtergrond,metuitzonderingvanspannendegriezelverhalen.Derealiteitwordtbelangrijker.Vaakspelendeverhalenzichafopschoolengaathetovervriendendiesamenavonturenbeleven.Indezefasegevenjongensenmeisjesvaakblijkvanuiteenlopendeleesvoorkeuren,wellichthétmomentomditonderwerptebespreken(zieookparagraaf1.3).Helpen kiezen

Eenboekencollectieopschoolisidealitereenschatkamervanboekenenanderleesmateriaalwaarinkinderengraaggrasduinen.Tochweetmaareendeelvandekinderen,doorgaansdedoorgewinterdelezers,dewegtevindennaareenboekdathenboeit.Vooralleanderekinderenhebbenvolwasseneneenonmisbarerolinhethelpenkiezenvanhetjuisteboek.Ookkinderendiezeggennietzovanlezentehouden,kunnengeboeidrakendooreenboekoftijdschriftdathunaanspreekt. Opschoolkunnenlerarenkinderenlatenkennismakenmet(nieuwe)boekendoorvoortelezenofmeteenkorteboekpromotie.Zekunnenookkinderenzelflatenvertellenoverhunfavorieteboek,bijvoorbeeldineenboekenkring.Voordeaarzelendelezersvolstaandezewerkvormenniet.Zijzijngebaatbijindividueleleesgesprekkenwaarindeleraartijdenaandachtbesteedtaanhetachterhalenvanhunleesvoorkeurenenhetsamenterugblikkenopleeservaringen.14Metdezebegeleidingzullendezeleerlingenwaarschijnlijkookmeerprofiterenvandetijdvoorvrijlezen.15

Leesgesprekken voeren Leesgesprekkenzijnnodigomalsleraarzichttekrijgenopdeleesontwikkeling,

leesvoorkeureneninteressesvanleerlingen.Leesgesprekkendragenbijaanhetgevoelvancompetentie,autonomieenverbondenheid.SLOheeftuitgebreideinformatieoverleesgesprekkenenhoedezegevoerdkunnenworden.

https://slo.nl/thema/vakspecifieke-thema/nederlands/leesgesprekken/

Rol van ouders en vriendenIndeleeftijdsfasevan6tot12jaarisdeinvloedvanoudersnogsteedsgroot.Hunbelangstellingvoordeboekendiehunkinderenlezen,degesprekkenhierover,voorlezenofcadeaugevenvaneenboek,verhogendekansdathunkinderenlezersworden.16Tochinvesterenoudersindeloopvandebasisschoolperiodesteedsminderindeleesopvoeding.Zolezenzesteedsmindervoorvanafhetmomentdatkinderenzelfkunnenlezen.17

14 SLO(2019).15 Sande,etal.(2019).16 Notten(2012).17 KvBBoekwerk&GfK(2017).

44De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Scholenenbibliothekenkunnendehandenineenslaanomsamenmetouders,iedervanuitdeeigenrolendeskundigheid,tezorgendatkinderenookthuisgemotiveerdzijnvoorlezen.Professionalsmoetendaarbijrekeninghoudenmetdemogelijkheden,wensenenbehoeftesvanouders.Vooraloudersdienietgewendzijntaligeactiviteitenmethunkindteondernemen,hebbenbaatbijconcrete,praktischetipsomhunkindthuisteondersteunen.

• Oudersbetrekkenbijlezen.Overhethoeenwaaromvanhetbetrekkenvanoudersbijdeleesopvoedingthuis.(StichtingLezen,2014c)

• Leesbevorderingingezinnenmetweinigleescultuur.Overhethoeenwaaromvanhetbetrekkenvanlaagopgeleideenlaaggeletterdeoudersbijdeleesopvoeding.(StichtingLezen,2017d)

Naarmatekinderenouderwordenslinktdeinvloedvanoudersengroeitdievanleeftijdsgenoten,vooralvrienden,opdeleesmotivatieenhetleesgedrag.18Wanneerkinderenvanvriendenboekentipskrijgen,hunvriendenzienlezenenzemethen(kunnen)pratenoverboeken,rakenkinderenenthousiastervoorlezenenlezenzemeer,invergelijkingmetleeftijdsgenotendiegeenlezendevriendenhebben.19

18 Leesmonitor(2020g).19 Klauda&Wigfield(2012).

6-12

JAAR

45

Hoofdstuk 4 De leesontwikkeling van 12 tot 20 jaar

12-20

JAAR

46De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

4. De leesontwikkeling van 12 tot 20 jaar

‘Wij lezen op school een paar keer per week een half uur. Ik vind dat wel goed, het is leuk om te doen, lekker rustig in de klas. En je leert er veel van. Taal bijvoorbeeld, maar ook over de dingen die gebeuren in het verhaal. Ik lees thuis ook af en toe. Vaak voor het slapen gaan. Er zijn veel interessante verhalen.’(Kevin,vmbo,b/k3)

‘Ik ben niet echt een lezer, ik heb er weinig tijd voor, maar ik snap wel dat het bij je schoolopleiding hoort. Het is een stukje cultuur, je leest over andere mensen en werelden. Ik heb een docent die heel bevlogen is, dat helpt. Maar het is wel jammer dat je bijna alleen maar boeken mag kiezen uit een lijst van school. Ik zou liever zelf bepalen wat ik lees.’ (Jordi,vwo4)

‘Ik wil wel lezen, maar ik vind het niet altijd gemakkelijk. Het duurt wel even voor ik iets moois gevonden heb. Mijn moeder leest veel en kan me tips geven. Ik lees graag spannende boeken. Ik vergeet de echte wereld als ik lees. Op school lezen we alleen voor ons vak. Vaak op de computer. Een beetje saai, eigenlijk.’(Sahim,mbozorgenwelzijn)

Dithoofdstukgaatoverdeleesontwikkelingvanjongerenvanaf12jaar.Hetbetrefteendiversegroepvanlezersenniet-lezers,scholierenvanallerleischooltypen,metverschillendeachtergrondenenmogelijkheden. Denadrukindithoofdstukligtophetvoortgezetonderwijs,waarhetlezenvanzakelijketekstenenvan(literaire)fictieonderdeelisvanhetcurriculum.Wegaannaderinopdeleescompetentievanjongerenenhoehelpendevolwassenen,vooralleraren,dezekunnenstimuleren.Daarbijstaanweookstilbijdeleesvoorkeurenvanjongeren.Veelvanwatwebeschrijven,isookvantoepassingopstudenteninhetmbo,zijhetdathierfictieonderwijsnietindeeindtermenstaat.Tochbestedensteedsmeermbo-docenteneraandachtaan,vaakalsmiddelomhunstudententaalvaardigertemaken.Indelaatsteparagraafstaanweexplicietstilbijlezeninhetmbo.

4.1 Ontwikkeling van leesvaardigheid jongeren

Jeugdliteratuurendidactiek.Handboekvoorvoenmbo.Hoofdstuk4:Hetbelangvanleesbevordering.(Kamp,DeJong-Slagman,&VanDuijvenboden,2019)

47De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Opdebasisschoolhebbendemeestekinderendebasisvaardighedenvoorlezenonderdekniegekregen,zoalshetdecoderenvanlettersenwoorden,vloeiendlezenendeeerstebeginselenvangrammaticaentekstbegrip(ziehoofdstuk3).Datbetekentnietdatjongerennadebasisschoolaltijdbekwaamzijnenblijveninlezen.Zoalselkevaardigheidmoetooklezenonderhoudenworden,welkleesniveaueenjongereopdebasisschoolookheeftbereikt.1Inhetvoortgezetonderwijsenmiddelbaarberoepsonderwijskrijgenjongerenbijallevakkensteedscomplexeretekstentelezenenhunleesvaardigheidbepaaltmedehunschoolsucces.Webelichtenhieronderenkeledeelvaardighedendiedeleesvaardigheidbepalen.

TekstbegripJongerenverschillensterkinleesvaardigheid:inhetvoortgezetonderwijszijnzeervlottetotzeerzwakke,bijnalaaggeletterdelezerstevinden.Zorgelijkisdathetaantalzwakkelezersgroeit.BijnaeenkwartvandeNederlandsevijftienjarigenisonvoldoendegeletterdomzelfstandigmeetedoenaandemaatschappij,bleekuitdelaatstePISA-resultaten.2Demeestevandezejongerenzijntevindeninhetvmbo. Zwakkelezershebbenvooralmoeitemettekstbegrip.Zemisseneenstevigewoordenschatenvoorkennisenwetenonvoldoendegebruiktemakenvanleesstrategieën.Daardoorlezenzeoppervlakkig(ofniet)enmissenzedeessentieuitteksten. Voorallejongerengeldtdathetveelvuldiggebruikvandigitalemedialeidttotminderdieplezen3.Hetskimmendelezendatzehiervoorgebruikenishandigvoorkoppensnellenofsneleveninformatiezoeken,maarhetvolstaatnietomlangeretekstentebegrijpen.4

Digitaal lezenJongerenbrengennietalleeninhunvrijetijdveelurenachterhetschermdoor,ookvoorschoolmoetenzevaakdigitaletekstenlezen.Zoalsinhoofdstuk1albeschreven,vraagthetlezenvandigitaletekstenomaanvullendevaardighedenomnietteverdwalenindehyperlinksendetekststructuur.Vaardighedenalsnavigeren(dejuistetekstzoekenenvinden),integreren(informatieuitverschillendebronnenaanelkaarkoppelen)enevalueren(debetrouwbaarheidbeoordelen)zijnvanbelangomdigitaletekstengoedtekunnenbegrijpen.5Multimedialetekstenkunnenactiefendiepgelezenworden,maardatvraagtwelomgoedgestructureerdetekstendiejongerenrelatiefeenvoudigineenschemakunnenweergeven.Ditlaatstedraagtbijaanhettekstbegrip.6

Literaire competentieLezerszijnliteraircompetentalszijbelevend,interpreterend,beoordelendenmetnarratiefbegripeenverhaalkunnenlezen.7Indezeleeftijdsfasekrijgenjongerenmeeroogvoor

1 DeMilliano(2013);Moeken,Kuiken,&Welie(2016).2 Gubbels,etal.(2019).3 DitwordtookgesignaleerddoordeRaadvoorCultuurendeOnderwijsraadinhunadviesrapport

Lees!Eenoproeptoteenleesoffensief(2019).4 Leesmonitor(2020c).5 Segers(2016).6 Fesel,etal.(2018).7 Cornelissen(2016).

12-20

JAAR

48De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

beeldspraakenmetaforischtaalgebruik.Zekunnenooksteedsbeterhuneigenleesbelevingcombinerenmetreflectieophetthemaendeliterairevormgevingvanboeken.Mededoorhetliteratuuronderwijsmakenzekennismeteensteedsgroterscalaaanliterairegenres(zoalshistorischeromans,poëzieenArthurverhalen)enkrijgenze,ophavo/vwo,inzichtindeliteratuurgeschiedenis.Ofjongerendezeliterairevaardighedendaadwerkelijkverwervenhangtmedeafvanhunleesvaardigheiden-motivatie.

4.2. Een stimulerende leesomgeving

Ineenstimulerendeleesomgevingzijnervolwassenen,metnamelerarenmaarookmediathecarissen,diehelpentekstentebegrijpen,jongerenkunnenmotiverenomtelezenenzorgenvooreendiversenaantrekkelijkleesaanbod.Hoeidealiterderolvandeleraarenhetboekenaanboderuitzienlichtenwehierverdertoe.Derolvandemediathecariskomtteruginhoofdstuk5. Rol van de leraarHetvrijetijdslezenonderjongerenneemtaf.8Zekerhetlezenvanliteratuurvergttijdeninspanningendekeuzevooreenminderinspannendtijdverdrijf,zoalsgamen,chattenenfilmpjeskijken,isdansnelgemaakt.Aangeziendeinvloedvanoudersindezelevensfaseinraptempoafneemt,ishetvooralaandeleraaromdeleesmotivatieenhetleesgedragaantewakkeren. Goedleesonderwijsvaltofstaatmetdedidactischeeninhoudelijkedeskundigheidenhetenthousiasmevanleraren.Zijkunnenjongerenovertuigenvanhetbelangvangoedeleesvaardigheidendekrachtenschoonheidvanverhaleninalhunverschijningsvormen.Lerarendiezelflezen,eenpositievehoudinghebbentegenoverlezenenhetnutvanlezenuitleggen,blijkenvaakactieveleesbevorderaarstezijn.9Letwel:ditgaatoverlerarenvanallevakken,nietalleendeleraarNederlands.Inhetlees-enliteratuuronderwijsishetdekunstomdeleesmotivatievanjongerenoptewekkenenvasttehouden.Lerarendoenditdoorervoortezorgendatjongerentoeganghebbentotboekendiepassenbijhunleesvoorkeurenenleesvaardigheidendooraansprekendeverwerkingsactiviteitenteorganiseren.Hieronderbesprekenwehoeerinhetvoortgezetonderwijsookaandachtkanzijnvoorbegrijpendlezenenopwelkemanierenlerareninhetliteratuuronderwijsmeertegemoetkunnenkomenaandeleesmotivatieenliterairecompetentievanleerlingen.

8 Schraper,Wennekers,&DeHaan(2018).9 McKool&Gespass(2009).

49De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Lezeninhetvmbo.nl Lezeninhetvmbo.nliseenwebsitevoorlerarenwaaropdebelangrijkste

informatieoverleescompetentieenleesmotivatiebijeenisgebracht.Dewebsitebiedtpraktischeaan-de-slag-informatie,gekoppeldaanrecentlees-entaalonderzoekgerichtophetvmbo.

Begrijpend lezen

Deeffectieveaanpakvoorbegrijpendlezeninhetbasisonderwijszoueenvervolgmoetenkrijgeninhetvoortgezetonderwijs.Lerarenbiedenbegrijpendlezennogtevaakaanalseengeïsoleerdevaardigheiddiedraaitomleesstrategieënzoalssamenvatten,vragenstellenenverbandenleggen.Alsjediestrategieënbeheerst,zoubegrijpendlezenvanzelfmoetengaan.Zoalsalbetoogdinhoofdstuk3werkthetzoniet.Doorslaggevendevoorwaardenvoorgoedtekstbegripzijneenbredewoordenschat,hetdoorzienvande(langere)tekststructuur,kennisvandewereldeninteressevoorhetonderwerp.10Omdevoorkennisvanleerlingenteactiverenkandeinzetvanbeeldmateriaalzoalsfilmpjesondersteuningbieden.Inzichtintekststructurenverwervenleerlingendoorhierspecifiekaandachtaantebestedenindeklas.De(diepere)betekenisvanwoordenlerenzijkennendoordiversetekstenovereenzelfdeonderwerptelezen.Veellezen(voorhetplezier)draagtbijaanbeideaspecten.

Praten over boeken

Literaircompetenteleerlingenkunnenliteratuurbelevend,interpreterend,beoordelendenmetnarratiefbegriplezenenoverhunleeservaringencommunicerenendiscussiëren(zieookhoofdstuk3).11Doorliterairegesprekkenindeklastevoerenwordenleerlingencompetenter.HoeweldeaanpakvoorliterairegesprekkendieCornelissen(2016)beschrijftgerichtisopkinderenvan11en12jaar,isdezegoeddoortetrekkennaarhetvoortgezetonderwijs.Deaanpakkomteropneerdatleerlingendietijdenshetlezenpersoonlijkebeeldenvormen,dezeingesprekkenmetklasgenotenbesprekenenvergelijken. Hetonderwoorden(leren)brengenvanwateenverhaaloproept,staatookcentraalindeliteratuurdidactischeaanpakdieMarloesSchrijvers(2019a)ontwikkelde.Hierbijleestdeklasboekenrondomeengezamenlijkvastgesteldsociaal-moreelthema.Doorhetvoerenvaneenthematischedialoog,eerstmetzichzelfendaarnametelkaar,krijgenleerlingenmeerinzichtinzichzelfenanderen.

10 Castles,etal.(2018).11 Cornelissen(2016).

12-20

JAAR

50De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

• Literairegesprekkenindeklas.Achtergrondenenpraktischetipsvoorhetvoerenvanliterairegesprekkeninhetbasisonderwijsenhetvoortgezetonderwijs.(Cornelissen,2019)

• Inzichtinjezelfenanderenontwikkeleninliteratuurlessen:Eenontwerphandleiding.(Schrijvers,2019b)

• Overboekengesproken.Achtergrondenenpraktischetipsvoorinhetbasisonderwijs,hetvoortgezetonderwijsenhet(voorbereidend)middelbaarberoepsonderwijs.(Oosterloo,2015)

Klimmen in literair leesniveau

HetuitgangspuntvanCornelissen(2016)isdatdediversevormenvanlezentegelijkertijdofnaastelkaarkunnenplaatsvinden.EenanderebenaderingswijzeisdievanTheoWitte(2008).Ookhijonderscheidtverschillendevormenvanlezen,doorhemleesniveausgenoemd,maardezezijnhiërarchischgeordend. Hijsteltdatliteratuuronderwijseffectieverisnaarmatedetelezenboekenqualiterairestructuurbeteraansluitenbijhetleesniveauvanleerlingen.Leerlingendieboekenlezendietemoeilijkvoorhenzijn,rakenontmoedigdofgefrustreerdenhakenuiteindelijkaf.Lezenzeboekendiezegemakkelijkvinden,danverliezenzehunmotivatieoflezenzeweliswaarmetplezier,maarlerenzeminder.Lerenvindtnamelijkplaatsindezogehetenzonevandenaasteontwikkeling.Hetdoelvanhetliteratuuronderwijsisomleerlingentelkenseenniveauhogertebrengen. WittesdidactischeaanpakvoorliteratuuronderwijsinhetvoortgezetonderwijsisuitgewerktopLezenvoordelijst.nl.Voordeonderbouwhavo/vwoenhetvmboonderscheidthijeeninstapniveauenviervolgendeniveaus(belevend,verkennend/ontdekkend,reflecterendenanalytisch/verdiependlezen)envoordebovenbouwhavo/vwozijnerzesniveaus(belevend,herkennend,reflecterend,interpreterend,letterkundigenacademischlezen).Deniveausbeschrijvenleerling-enboekkenmerken.OverigenszegtookWittedatdieandereniveausmeeblijven‘zingen’indeleeservaring:mensendieinterpreterendlezen,kunnenooknogopgaanineenboekofzichzelferinherkennen.

Lezen en creatief schrijven combineren

Creatiefschrijveniseveneenseengoedemanieromlezentebevorderen.12Schrijvenheefteenpositiefimagoonderjongerenwaaropjealsleraarkuntinspelen.Creatiefschrijvenvergrootdebetrokkenheidvanleerlingenbijhetlezenvan(literaire)fictieenhelpthentekstenbetertebegrijpen.Doorlezenenschrijvensamenteonderwijzenkunnendetaalvaardigheidengeletterdheidvanjongerengroeien.Daarnaastheefthetschrijvenoverpersoonlijkegebeurtenisseneenpositiefeffectophetwelbevindenvanjongeren.13

12 StichtingLezen(2017c).13 StichtingLezen(2017e).

51De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Kwestievanlezendeel14:Creatiefschrijvenenlezencombinerenopdemiddelbareschool.Achtergrondenenpraktischetipsvoordocenten.(StichtingLezen,2017e)

Werken met poëzie

Naasthetlezenvanprozaverdienthetlezenvanenpratenoverpoëzieeenplaatsindeklas.Hetvoordeelvangedichtenisdatzekortzijnendusinhettijdsbestekvaneenlesuurgemakkelijk(gezamenlijk)telezen.Bovendienlenengedichtenzichgoedvooreencombinatiemetcreatiefschrijven.

Poëzie Eenuitgelezenkansomliteratuuronderwijsteverbindenmetde

belevingswereldvanjongerenbiedtbijvoorbeeldpoëzieopInstagram.DitmediumispopulaironderjongerenenNederlandseInstadichtershebbendanookrelatiefveeljongevolgers.Hunwerkistoegankelijkenkortenbiedtalduseenlaagdrempeligekennismakingmetpoëzie.VakdidacticiJeroenDeraenKilavanderStarre(2019)ontwikkeldeneendidactiekomindeklastewerkenmetInstapoëzie.

LeesaanbodAlsjongereninhunvrijetijdsteedsminderlezen,wordtaandachtvoorlezenopschooldestebelangrijker.Netalsbijhetvrijetijdslezenzouleesmotivatieeneenpassendboekenaanboddaarbijhetuitgangspuntmoetenzijn.

Aansluiten bij leesmotivatie

Hetisbelangrijkvoorhunleesmotivatiedatleerlingenenigevrijheidkrijgenomzelftekiezenwatzelezen.14Lerarenkunnenditgevoelvanautonomiestimulerendooroprechteinteressetetonenvoorhunleesvoorkeurenenleerlingentebegeleidenompassendekeuzestemaken.Ditverondersteltdatdeleraargoedopdehoogteisvanhetboekenaanbodenleesgesprekkenmetleerlingenkanvoeren.Aangezienindezefaseleeftijdsgenotensteedsbelangrijkerworden,15ishetraadzaamomtijdensdelessenruimtetecreërenvoorhetuitwisselenvanleeservaringentussenleerlingen(verbondenheid).Hetstimulerenvanleesmotivatieisalleenmogelijkalsereenaanbodvanboekenmetrijketekstenvoorhandenisdievoorjongereninteressantenleerzaamzijnenaanknopingspuntenbiedenvoorreflectie.16

14 Houtveen,etal.(2019).15 Leesmonitor(2020e).16 Houtveen,etal.(2019).

12-20

JAAR

52De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

EenvoorbeeldvaneenrijketekstvoordeonderbouwisBizarvanSjoerdKuyper(2019,p.10):‘‘Heb jij het sublieme wel eens meegemaakt, Sallie Mo?’ ‘In de echte wereld?’ vroeg ik. Hij knikte. Ik dacht aan die keer, een paar jaar geleden, dat ik hier op de camping was en het regende zacht en iedereen zat in zijn tent of in de kantine of was naar het juttersmuseum en ik zat alleen aan de rand van het zwembad en er dwarrelde een blad van een boom en dat landde op het water. ‘Landen is een stom woord in dit geval,’ zei ik. ‘Maakt niet uit’, zei dokter Bloem. ‘Nou’, zei ik, ‘dat blad viel dus precies goed. Ik vind het moeilijk uit te leggen wat ik met precies goed bedoel maar toen dat blad zo viel, precies goed dus, toen was alles in de wereld ook precies goed. Ik was ontzettend gelukkig.’ En ik begon te huilen. Om een blaadje op het water van een zwembad. Op een camping. Bizar.’

Langisergedachtdatzwakkelezersnietmetrijketekstenuitdevoetenkunnenmaargeholpenzoudenzijnmetversimpeldeteksten.Zeblijkenechterjuistgebaatbijinhoudelijkrijketekstendievariërenincomplexiteitendieverbindingswoordenbevattendiezealslezersteungeven.17

Aansluiten bij leesvoorkeuren

Hoewelgeenjongerehetzelfdeis,zijnerontwikkelingenindeleeftijdsfasevan12tot18jaarwaarallejongerenmeetemakenkrijgen.Webeschrijvenhierdebelangrijksteveranderingendieinvloedhebbenophunleesvoorkeuren.

Jeugdliteratuurendidactiek.Handboekvoorvoenmbo.Hoofdstuk3:Jeugdliteratuurwaarderen.(Kamp,etal.,2019)

12tot16jaar

Vanaftwaalfjaarbeginnenjongereneigenlijkaaneennieuwleven.Nietalleenopschoolgaatallesandersdanopdevertrouwdebasisschool,ookstartronddiezelfdeleeftijddeadolescentie,deperiodevanvolwassenwording.Delichamelijke,psychologischeensocialeveranderingendiedaarmeegepaardgaan,vragenveelaandachtenenergie.Tienersgroeientoenaarmeerzelfstandigheidenontwikkeleneeneigenidentiteit.Ouderskomenmeeropafstandtestaanenleeftijdsgenotenwordenbelangrijkervoorhunopvattingenengedrag.Indezeleeftijdsfasenemenvrijetijdsactiviteitensamenmetvrienden,zoalsuitgaan,shoppen,gamen,chillenenhetgebruikvansocialemedia,jongerensteedsmeerinbeslag.Voorvrijetijdslezeniseenvoudigwegmindertijdenaandachtbeschikbaar.DehelftvandeNederlandsevijftienjarigenzegtnietofnauwelijkstelezen.Jongerenwillenzichspiegelenaanleeftijdsgenotenenrolmodellenalssporters,vloggersenartiesten,enzettenzichaftegenautoriteit(oudersenschool). Devaardigheidomabstracttedenkengroeit.Jongerenkunnenverwachtingenformulerenen

17 VanSilfhout(2014).

53De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

diverseoplossingenbedenken.Zekunnenzichverplaatseninverschillendestandpuntenenhieropkritischreflecteren.Datzijnvaardighedendievanpaskomenbijhetlezenvancomplexetekstenenboeken.Zezijngevoeligvooraanmoediging,maarhechtenookaanvrijheidenzelfstandigheid. Bovenstaandeontwikkelingenzijnvaninvloedophetleesgedragende-voorkeurenvanjongeren.Zezijnopzoeknaarhuneigenidentiteitenlezengraagboekenwaarinhethoofdpersonagedezelfdeuitdagingentegenkomtalszijzelf,zoalsdezoektochtnaareenpersoonlijkeidentiteit,vriendschap,groepsdruk,deomgangmethunouders,liefdeenseksualiteit.Bijvoorkeurisdehoofdpersoonevenoudalsofnetietsouderdandelezer.Realistischejeugdromansvormenveruithetpopulairstegenre,maarookavonturenverhalenenfantasyzijnpopulair. InNederlandzijnvoldoendekwalitatiefverhalendeboekenbeschikbaarvoorjongerentussendetwaalfenzestienjaar.Lerarendiezichinditaanbodverdiepen,kunnenhunleerlingeneenboekenaanbodbiedendathetleespleziertengoedekomtendatleerlingenkanlatengroeieninhunliteraireontwikkeling.

16tot20jaar

Indezefasemaaktjeugdliteratuurplaatsvooradolescentenliteratuur.Dezeboekenvervulleneenbrugfunctietussenjeugd-envolwassenenliteratuurenkenmerkenzichdooreengrotere(literaire)complexiteiteneenverschuivingvanthema’s.Ouderejongerenrakenmeergeïnteresseerdindewereldvanvolwassenenwaartoezijookzelfbijnabehoren.Zezijnbezigmetlevensvragenalswiebenik,waarstaikvoorenwaarwilikbijhoren.Dezevragenstaancentraalindebetereadolescentenliteratuur;dezeboekenthematiserendeinnerlijkegroeinaarvolwassenheid,waarbijdeliterairevorm,zoalsstijl,structuurengelaagdheid,eengrotererolspeeltdaninveeljeugdboeken.18

Indezeleeftijdsfasezijnjongerenminderuitopspannendeavonturenenkrijgenzemeerbehoefteaanpsychologischediepganginboeken.Zelezengraagboekenwaarinhoofdpersonagesvanbinnenuitbeschrevenworden,zodatzeinzichtkrijgenindegedachtegangenprobleemhanteringvanpersonages.Daardoorrakenzemeerbetrokkenbijdeverhalen.Ouderejongerenkunnenheelgeëngageerdzijnengraaglezenovermaatschappelijkevraagstukkenalsarmoede,uitbuiting,discriminatie,antisemitisme,hetklimaatofdierenleed. Langnietallejongerenzijnoverigenstoeaanditsoortboeken.Naastleeftijdzijnfactorenalsrijping,intelligentie,opleiding,levenservaringenculturelebelangstellingrelevant.Dieverschillenvanpersoontotpersoon.

Lezen voor de lijst en voor de lol

Leesplezierenverplichtlezenvoorschoolstaanvaakopgespannenvoetmetelkaar.19Veeljongerenervareneenklooftussenvrijetijdslezenenhetlezenopschool.Deboekenlijstenwaarleerlingenuitmogenkiezen,doenvaakweinigrechtaanhuneigenvoorkeuren.Veeljongerenlezenbijvoorbeeldgraagvrouwelijkeenniet-westerseauteurs.Thrillersenjeugd-en

18 VanLierop-Debrauwer&Bastiaansen-Harks(2005).19 Schram(2006);Dera(2019).

12-20

JAAR

54De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

jongerenboekenzijnfavoriet.Uitgerekenddezeboekenzijnvaakondervertegenwoordigdindekeuzelijsten.20Vooralindebovenbouwhavo/vwogevenscholenvaakrichtlijnenvoorwatnietistoegestaan:opdeleeslijstNederlandsmogengeenvertaaldeboeken,geenverhalendenon-fictieengeenjeugd-ofjongerenliteratuurstaan.Literairecriteriazijndaarbijbelangrijkerdaninhoudelijke. Indebovenbouwhavo/vwoervarendeleerlingendeoverstapvanjeugdliteratuurnaarvolwassenenliteratuurvaakalsteabrupt.21Datkandeleesmotivatieondermijnen.Hetliteratuuronderwijsvraagtdoorgaansvanleerlingeneenandere,meerverhaalanalytischemaniervanlezen,eenleesniveauwaarzenognietaltijdaantoezijnendathenvervreemdtvanpersoonlijkeleeservaringendievoorheenjuistbijdroegenaandeleesmotivatie.

4.3 Lezen in het mbo

Jeugdliteratuurendidactiek.Handboekvoorvoenmbo.Hoofdstuk4:Hetbelangvanleesbevordering.(Kamp,etal.2019)

Inhetmbodraaithetvooralomzakelijketekstendieaansluitenbijdegekozenopleiding.Zoalsgezegdstaatfictie-onderwijsnietindembo-eindtermen.Opveelroc’swerkenlerarenNederlandsmettaalmethodesdiestudentenvoorbereidenopdeexamens.Dezeteaching to the testervarenveellerarenenstudentenalsweinigbetekenisvol.Hetwerkenmetboekenenhetbevorderenvanvrijlezenvanfictiebiedtmogelijkhedenomhettaalonderwijsbetekenisvollereneffectievertemaken.22Doorleeskilometerstemakenwordenstudententaalvaardiger.23Bovendienkunnenlerarenmetleesboekenaansluitenbijhettoekomstigeberoep.BijdeopleidingPedagogischWerkenOnderwijsassistentligtdatvoordehand,omdatdezestudentenlaterkinderenmoetenstimulerenomtelezen.Maarookbijandereopleidingenzijnermogelijkheden.Denkbijvoorbeeldaanstudentenvandepolitieopleidingdiedetectivesenpolitieromanslezenofstudentenmaatschappelijkezorgenjeugdzorgdiezichviafictieverdiepeninmaatschappelijkevraagstukken. Verdervindensteedsmeermbo-opleidingennaastberoepsvormingookeenbredepersoonsvormingvandestudentvanbelang.Zewillenhunstudentenopleidentotkritischeenzelfbewusteburgersmetverbeeldingenempathischvermogen.Hetlezenvan(verhalendenon-)fictiekanhierbijuitstekeenbijdrageaanleveren.Lerareninhetmbodiewerkenaanleesbevordering,benadrukkenvaakdeverbeeldingskrachtvanverhalen:zemakendestudentnieuwsgierig,zettenaanhetdenkenenlatenmeebeleven.Enkeleopleidingencombinerenlezenmetburgerschapsvormingenzettenfictieinomtewerkenaanbredemaatschappelijkethema’s.

20 Dera(2019).21 Garbe(2015).22 Ros(2019);VanKoeven&Schaafsma(2019).23 Broekhof&VanVelzen(2016).

55De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

• KwestievanLezendeel16:Lezenenburgerschap.Achtergrondenenpraktischetipsvoordocentenpoenvo.(VanKoeven,2019)

• DeBibliotheekopschoolinhetmbo:PraktijkbeschrijvingenvansamenwerkingtussenROCenBibliotheek.(Ros,2019)

12-20

JAAR

56

Hoofdstuk 5 De leesbevorderaar

57De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

5. De leesbevorderaar

Hatice leest op haar stageschool een fragment uit De gevangenisfamilie van Perry T. Cook voor aan haar groep. Ze heeft het boek zelf gelezen en is er enthousiast over. De kinderen hangen aan haar lippen. Ze vraagt na afloop wie het boek verder wil lezen. Er gaan meteen tien vingers de lucht in.

DitvoorbeeldillustreertdegevleugeldeuitspraakvanAidanChambersdat‘lezerswordengemaaktdoorlezers’.1Eenleraar,onderwijsassistentofpedagogischmedewerkerdiezelfvanlezenhoudt,draagtditmetmeerovertuigingoveropdegroepdaniemanddienietgraagleest.Vanprofessionalsmagjepassievoorlezenverwachten,ofopzijnminsthetgepassioneerduitdragenvanlezen,endaarnaastookgedegenkennisoverkinder-,jeugd-envolwassenenliteratuurénoverlees-enliteratuuronderwijs. Beroepsopleidingenhebbenookopditvlakeentaak.Doorstudenten(opnieuw)hetpleziervanlezentelatenervarenvergrotenzedekansaanzienlijkdatdezelaterkundigeénbevlogenleesbevorderaarsworden. Indithoofdstukgaanwenaderinophetstimulerenvanleesplezierbinnenopleidingen,opdecompetentiesdiejemagverwachtenvaneenprofessioneleleesbevorderaarenophetbelangvanleesbeleid.

5.1 Leesplezier binnen opleidingen

Hetaanwakkerenvandeeigenliterairecompetentieenleesmotivatievanstudentenpedagogischwerk,pabostudentenenstudentenvandelerarenopleidingNederlandsiseenbelangrijkestapomhenvoortebereidenophunwerkalsleesbevorderaar.Ditbegintbijopleidersdiehetbelangendewaardevan(voor)lezeninzienenkunnenoverbrengen.Wegaanerhiervanuitdatdathetgevalis. Dedrievoorwaardenvoor(lees)motivatie–autonomie,competentieenverbondenheid(ziehoofdstuk1)–kunnenookdeleidraadzijnvoorleesbevorderingbinnenopleidingen.Concreetbetekentditruimtevoorstudentenomzelfboekentekiezen,aldannietuiteenlijstvanaansprekendetitels(autonomie),hetstapsgewijslerenvanvaardighedenalsvoorlezenenvoordragen(competentie),samenverwerkingsopdrachtendoenensamenpratenoverboeken(verbondenheid).Zekerditlaatstebiedtgoedemogelijkhedenomstudentenmetveelboekeninaanrakingtelatenkomenendedidactischegebruiksmogelijkhedenervanteontdekken.Deliterairegesprekkendiewebeschreveninhoofdstuk1en3zijnookinberoepsopleidingeneengeschiktewerkvorm. Hetvoorlezenvanaansprekende(kinder)boeken,verhalenofgedichten–diezelaterzelfin

1 Chambers(2012,p.79).

58De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

de(stage)klasofkinderopvangkunnengebruiken–laatstudenten(weer)ervarendatlezenietskanbrengen.Datgeldtookvoorhetuitnodigenvanschrijvers,vaakgepassioneerdeleesbevorderaars.Studentendiealenthousiastelezerszijn,kunnenbijdezeactiviteiteneenvoortrekkersrolvervullen.Degenendieondanksalleinspanningengeenplezieraanlezenbeleven,zulleneenmaniermoetenvindenomhunlatererolalsleesbevorderaartochtekunnenvervullen,bijvoorbeelddoorandereprofessionalsinteschakelendiewelmetvuurkunnenvoorlezenendieactuelekennisvanhetboekenaanbodhebben. Leespleziervormthetfundamentomtewerkenaananderecompetentiesdiestudentenlateralsleesbevorderaarnodighebben.Overigensishetwelbelangrijkomeisentestellenaandekennisvanstudentenover(hetactueleaanbodaan)jeugdliteratuurendezekennisonderdeeltemakenvanbijvoorbeeldportfolio’s.Hetlezenvaneenverplichtaantalkinder-ofjeugdboekendraagtbijaandenoodzakelijkeboekenkennis.Daarbijkaneraandachtzijnvoordediversiteitinhetboekenaanbodenverschillentussenboeken(vanserieboekentotGriffelwinnaars).

Lezenopdepabo.PraktijkervaringenvanNHLStendenGroningenenBiblionet.(Ros,2020)

5.2 Competenties voor leesbevordering

Omdedoorgaandeleeslijnvan0tot20jaarterealiserenmoetenprofessioneleleesbevorderaarsinaanvullingopdevakkennisovertaalenlezendiealregulierinhunstudieprogrammazitookoverspecifiekekennisenvaardighedeninleesbevorderingbeschikken. Indeeersteplaatswetenleesbevorderaarswaaromlezenonmisbaarisvoordeschoolloopbaan,voorhetkunnenfunctionerenindemaatschappijenhoelezenbijdraagtaanpersoonlijkegroei.Daarnaasthebbenzedoorzelfveeltelezeneengedegenkennisvanhetactueleboekenaanbod.Eenboekpromotenkaneigenlijkalleenalsjehetzelfgelezenhebt. Verderkennenleesbevorderaarshetbelangvantekstbegripenwetenzehoezedaareenbijdrageaankunnenleveren.Zebezittenkennisoverdesamenhangendedeelvaardighedendieindeleesontwikkelingeenrolspelen(ookalvoordeaanvangvanhetformeleleesonderwijsingroep3).Zekerinhetpoenvoisookkennisvanliteraireennarratievebegrippennodig.Deprofessionalswetenbovendienhoezedeontwikkelingvandieverschillendedeelvaardighedeneffectiefkunnenstimulerenenhoeaanvullendeleesactiviteiten,zoalsvoorlezen,eenboekenkring,eenleesclubofeencampagne,hetleesonderwijskunnenversterken.Totslotkennenzededienstenvandebibliotheek(zieookparagraaf5.3)enanderecultureleinstellingen,zoalseencentrumvoordekunsten,dieverhalenalsbasisgebruikenvoorcreatieveactiviteitenmetkinderen. Totdeelementaireleesbevorderendevaardighedenbehorenboeiendkunnenvoorlezen,voordragenenvertellenenhetvoerenvanlees-,boek-enliterairegesprekken.Deleesbevorderaarskunnenviaindividuelegesprekkenoverleesvoorkeurenenleeservaringenkinderenofjongerenadequaathelpeneenpassendboektekiezen.Zewetenbovendien

59De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

veelzijdige,creatieveboekverwerkingsactiviteitenteontwerpen. Bovendienwetenleesbevorderaarsinhetpoenvoeffectief,leesbevorderendenvakoverstijgendleesonderwijsterealiseren.Samenmetcollega’skunnenzebijbetekenisvollethema’stekstenselecterenenverwerkentoteenreekslessen.2 Totslotkunnenleesbevorderaarsinsamenwerkingmetoudersdeleesopvoedingthuisstimuleren.

(na)scholingen kinderopvang en onderwijs •Opleidingenkinderopvang:bekijkopLeesplan.nlhetaanbod. •Opleidingenbasisonderwijs:OpenBoek(opleidingtotleescoördinator),

VolvanLezen(opleidingtotspecialistjeugdliteratuurpo). •Trainingvmbo-docentenLeesbevordering:bekijkdetrainingop

Pro.debibliotheekopschool.nl. •OpenBoekPabo:bekijkdeminoropLeesplan.nl.

5.3 Wat kan de bibliotheek betekenen?

Leesconsulenten,3bibliotheekmedewerkersdienauwsamenwerkenmeteenkinderopvanginstellingofeenbasisschool,kunnenveelbijdragenaaneenstimulerend(voor-)leesklimaat.Inhetvoortgezetonderwijsiservaakeenmediathecarisindienstvandeschooldievergelijkbaretakenheeftalseen(externe)leesconsulent.Zowelleesconsulentenalsmediathecarissenzijngedrevenendeskundigeleesexpertsenkunnen–indienhiertijdenmiddelenvoorgereserveerdworden–pedagogischmedewerkers,leraren,oudersenkinderengoedondersteunenenstimuleren.

TalentontwikkelingenkwaliteitvanmedewerkersBoekStartendeBibliotheekopschoolpo(KunstvanLezen,2018).

Leesconsulentenenmediathecarissenwerkenvanuitdevraagvandekinderopvanginstellingofdeschoolenkunnenleesbevorderendeactiviteitenrealiserendiepassenbinnenhet(lees)beleidvandeinstelling.Zekunnenadviserenoverdeaanpakvanleesbevorderingofhetbetrekkenvan

2 Alsereenmethodiekvoorhandenisdievoldoetaandevoorwaardenvooreffectiefleesonderwijs,isditietsminderrelevant.

3 Wekiezenhiervoordebenaming‘leesconsulent’alsalgemenebenamingvooreenbibliotheekmedewerkerdieeenaantaluurperweekopeenkinderdagverblijfofschoolwerkt.DoorgaansisditinhetkadervanhetprogrammaBoekStartindeKinderopvangofdeBibliotheek op school.

60De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

oudersbijlezenthuisenbezittendepedagogischeendidactischekwaliteitenomzelfmetkinderentewerkenenwerkvormentedemonstreren. Eenleesconsulentofmediathecariszorgtmedevooreenopdeschool-ofkinderopvangpopulatietoegesnedenaantrekkelijke(voor)leescollectieendejaarlijksesaneringdaarvan.Bijthematischleesonderwijsinhetpo(zieookhoofdstuk3)kandeleesconsulentadviserenoverbijpassenderijketeksten.Eenvoorleesconsulentkentookdegangbarethema’svandeprogramma’svoorvoor-envroegschoolseeducatieenkanzorgenvooreenpassendboekenaanbod.Eenleesconsulentofmediathecarishoudteenschoolofkinderopvanginstellingscherpdoorjaarlijksbijtedragenaandeevaluatievanleesbevorderingsbeleid(eventueelmetgebruikvandemonitor)4enhetformulerenvannieuwejaarplannen.Hijofzijwerktsamenmeteen(voor)leescoördinator,eentaalcoördinator,directieenteam.

OpdewebsitevandeBibliotheekop school (pro.debibliotheekopschool.nl)vindtumeerinformatieoverhetaanmeldenvoor(na)scholingenvoorbibliotheekmedewerkers.

5.4 Leesbevorderingsbeleid

Erismeernodigdanalleenenthousiasteencompetentemedewerkersomtezorgendatkinderendekanskrijgenoptegroeientotlezer.Erisopalleniveausbeleidenbudgetnodig.Eengoed(voor)leesplanisdeonmisbarebasisvooreffectiefleesbeleid.

•Eengoedleesbeleid:hoedoejedat?(Vanbuel,2018) •Beteréngraaglezenvoorelkeleerling:Naareenduurzaamleesbeleidop

school(Vansteelandt,Rogiers,VanKeer,&VanTilburg,2018)

Kenmerken van een effectief (voor)leesplanEen(voor)leesplaniseffectiefalshetheleteam,dedirectieendeeventuelesamenwerkingspartnersbetrokkenzijngeweestbijhetopstellenervanenheteenwarmharttoedragen.Hetplanmoetindeeersteplaatsinspirerentotactie.Daarnaastmoethetingebedzijninhettaalbeleidendebasiszijnvooreenstructureleleesbevorderendeaanpakvoorallegroepenofklassen.Daarnaastvoldoethetaandevolgendekenmerken:

1.Hetbevateengemeenschappelijkevisieopleesbevordering,leesonderwijsen/of

4 De‘monitor’iseenscreeningsinstrumentbinnenKunstvanLezen.

61De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

literatuureducatiewaarinleesmotivatieeencentralerolheeft.Actueleinzichtenuitonderzoekliggenmedeaandebasisvanhetplan.Bovendieniseraandachtvoordesleutelmomentenindeleesontwikkeling(ziehoofdstuk1)envoordeovergangkinderopvang-poenvoordeovergangpo-vozodatersprakeisvaneenduidelijkeleerlijndoorde(school)jarenheen.

2.Hetplanistoegesnedenopdeeigenpopulatieenopdeverschillendegroepen/klassen.

3.Eriseengeïntegreerdleesbeleidmetsamenhangtussenalleaspectenvanlezen,zoalsmotiverendleesonderwijs,creatiefschrijven,literaireactiviteitenenleesbevorderingscampagnes.Voordekinderopvangkomenallefacettenvandegeletterdheidontwikkelingvan0-4-jarigenaanbod.Erzijndaarbijlange- en kortetermijndoelenbeschrevendiesamenhangenmetdevisie.Dekortetermijndoelenzijngekoppeldaanconcreteactiesineenjaarplan.

4.Monitoring en evaluatiedragenbijaandejaarlijksebijstellingvanhetplan.Dekeuzevanjaaractiviteitenisingegevendoordeevaluatievanhetvoorafgaandejaarendoorwensenvandeuitvoerenden.Deactiesuithetjaarplanzijneenterugkerendbespreekpuntopdeteamvergadering.

5.Anderesamenwerkingspartnersenhunspecifiekerolwordeninhetplanbenoemd:debibliotheek,(groot)ouders,deboekhandel,auteurs(DeSchrijverscentraleenStichtingDeSchoolschrijver),enandereorganisatiesdieleesbevorderingsproductenen-campagnesaanbieden.

6.Naastdebeschrijvingvandeopbouwenhetonderhoudvandecollectieiseraandachtvoordefysieke leesomgevinginhethelegebouw.Deuitstralingdaarvanis:wijvinden(voor)lezenleukenbelangrijk.

7.Erzijnvoorlangeretijdgeoormerktemiddelenbeschikbaarvoorderealisatievanhetleesplan.Eristijdengeldvoor(na)scholingvantaal-en(voor)leescoördinatorenenruimtevoorregelmatigeprofessionaliseringvanhetheleteam.

Opstellen van een (voor)leesplan OpLeesplan.nlenopdebibliotheekopschool.nlstaandiverseformulierenvoor

hetopstellenvaneen(voor)leesplan.Informatieoverhetopstellenvaneentaal-enleesbeleidsplaninhetvmboistevindenoplezeninhetvmbo.nl.

Totslot:zoalshierbeschrevenlijkthetopstellenenuitvoerenvanleesbeleideenambitieuzeklus.Maarhetisnietdebedoelingdathetplaneenkeurslijfof‘papierentijger’wordt.Voorop

62De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

staatdathetplanduidelijkheidenrustgeeftenmotiveertomaandeslagtegaan.Hetisgoedomdetijdhiervoortenemenenhetstapvoorstapoptebouwen.Eenbehapbaarjaarplanmeteenbeperktaantalactiesiseengoedbegin.Alsditopenthousiasmekanrekenenvanallebetrokkenen,waaronderdekinderen,enmensensuccessendelen,betekentditeeneerstestapinhetopbouwenvaneenstimulerendeleesomgeving.Endatvormthetbeginvaneenlevenlanglezen.

63De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Literatuurlijst

-Aarnoutse,C.A.J.(2017).Onderwijsinbegrijpendlezen.Orthopedagogiek: onderzoek en praktijk, 56(11-12),269-291.

-Aarssen,J.(2013).Kwestie van Lezen deel 6: Voorlezen stimuleren in meertalige gezinnen.Achtergronden en praktische tips voor pedagogisch medewerkers en leerkrachten basisonderwijs. Amsterdam:StichtingLezen.

-Berg,H.vanden,&Bus,A.G.(2015).BoekStart maakt baby’s slimmer.Delft:Eburon.-BibliotheekservicePassendLezen(z.j.).PassendLezenhomepagina.Geraadpleegdvan

https://www.passendlezen.nl/iguana/www.main.cls?surl=home-BoekStart(2020).Boekideeën:Werkenmetboekenopdegroep.Geraadpleegdvanhttps://

www.boekstartpro.nl/home/kinderopvang/boekideeen--werken-met-boeken-op-de-groep.html

-Bogaerds-Hazenberg,S.,Evers-Vermeul,J.,&Bergh,H.vanden(2017).Inhoudendidactiekvanbegrijpendlezen.Tijdschrift en didactiek Taal, 8(12),21-30.

-Bondt,M.de,&Bus,A.G.(2019).EffectenvanBoekStartnavijfjaar.InE.Segers&R.vanSteensel(Red.),Lekker lezen. Over het belang van leesmotivatie(pp.67-78).Utrecht:Eburon.

-Bossche,S.Vanden,&Klomberg,A.(2020).Jeugdliteratuur door de lens van etnisch-culturele diversiteit.Utrecht:Eburon.

-Broekhof,K.,&Nijhof-Broek,M.(2017).Meer voorlezen beter in taal.Effecten van voorlezen op de taalontwikkeling.Amsterdam/DenHaag:KunstvanLezen.

-Broekhof,K.,&Velzen,T.van(2016).Meer lezen, beter in taal – mbo. Effecten van lezen op taalontwikkeling.Amsterdam/DenHaag:KunstvanLezen.

-Castles,A.,Rastle,K.,&Nation,K.(2018).Endingthereadingwars:Readingacquisitionfromnovicetoexpert.Psychological science in the public interest,19(1),5-51.

-Chambers,A.(2012).Leespraat: De leesomgeving & Vertel eens.Leidschendam:NBDBiblion.-Chorus,M.(2013).Kwestie van Lezen deel 4: Voorlezen in de kinderopvang. Achtergronden en

praktische tips voor pedagogische medewerkers.Amsterdam:StichtingLezen.-Coillie,J.van,(1999).Leesbeesten en boekenfeesten. Hoe werken (met) kinder- en

jeugdboeken?Leuven:Davidsfonds/Infofok.-Cornelis,A.E.[astridelisacornelis](2019,4september).Stellenweteeenvoudigevragenbijhet

voorlezen?[Blogpost].Geraadpleegdvanhttps://kleutergewijs.wordpress.com/2019/09/04/stellen-we-te-eenvoudige-vragen-bij-het-voorlezen/

-Cornelissen,G.(2016).Maar als je erover nadenkt… Een jaar literatuuronderwijs in groepen 7 en 8 van de basisschool.Delft:Eburon.

-Cornelissen,G.(2019).Literaire gesprekken in de klas. Achtergronden en praktische tips voor het voeren van literaire gesprekken in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Amsterdam:StichtingLezen.

-Curriculum.nu(2019).Bouwsteen:NL1.1-Rijketekstenalsvoorwaardevoortaal-endenkontwikkeling.Geraadpleegdvanhttps://www.curriculum.nu/bouwstenen/entry/320/

-Dera,J.(2019).De praktijk van de leeslijst. Een onderzoek naar de inhoud en waardering van literatuurlijsten voor het schoolvak Nederlands op havo en vwo. Amsterdam:StichtingLezen.

64De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

-Dera,J.,&Starre,K.vander(2019).Instagrampoëzieindeklas.Levende Talen Magazine,6(5),4-9.

-ExpertgroepDoorlopendeLeerlijnenTaalenRekenen(2008).Over de drempels met taal en rekenen. Hoofdrapport van de Expertgroep Doorlopende Leerlijnen Taal en Rekenen. Enschede:ExpertgroepDoorlopendeLeerlijnenTaalenRekenen.

-Fesel,S.S.,Segers,E.,&Verhoeven,L.(2018).Individualvariationinchildren’sreadingcomprehensionacrossdigitaltexttypes. Journal of Research in Reading,41(1),106-121.

-Garbe,C.(2015).Hoewordenkinderenbetrokkenencompetentelezers?Resultatenvanhetonderzoeknaarleessocialisatie.InD.Schram(Red.),Hoe maakbaar is de lezer?(pp.21-39).Delft:Eburon.

-Gelderen,A.van(2018).Begrijpend lezen: wat is dat? De componenten die een rol spelen bij begrijpend lezen.Enschede:SLO.

-Gubbels,J.,Langen,A.van,Maassen,N.,&Meelissen,M.(2019).Resultaten PISA-2018 in vogelvlucht. Nijmegen:ExpertisecentrumNederlands.

-Gubbels,J.,Netten,A.,&Verhoeven,L.(2017).Vijftien jaar leesprestaties in Nederland: PIRLS-2016.Nijmegen:ExpertisecentrumNederlands.

-Guthrie,J.,Wigfield,A.,&You,W.(2012).Instructionalcontextsforengagementandachievementinreading.InS.L.Christenson,A.L.Reschly,&C.Wylie(Eds.),Handbook of research on student engagement(pp.601–634).NewYork:SpringerScience+BusinessMedia.

-Houtveen,T.,Steensel,R.van,Rie,S.dela,(2019).De vele kanten van leesbegrip. Literatuurstudie naar onderwijs in begrijpend lezen in opdracht van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek en de Inspectie van het Onderwijs.DenHaag:NWO.

-Kamp,I.,Jong-Slagman,J.de,&Duijvenboden,P.van(2019).Jeugdliteratuur & didactiek. Handboek voor vo en mbo.Bussum:Coutinho.

-Klauda,S.L.,&Wigfield,A.(2012).Relationsofperceivedparentandfriendsupportforrecreationalreadingwithchildren’sreadingmotivations.Journal of Literacy Research, 44(1),3–44.

-Koeven,E.van(2019).Kwestie van Lezen deel 16: Lezen en burgerschap. Achtergronden en praktische tips voor docenten po en vo.Amsterdam:StichtingLezen.

-Koeven,E.van,&Schaafsma,F.(2019).Stilte, wij lezen hier. Vrij lezen op ROC Deltion Zwolle. Amsterdam:StichtingLezen.

-KunstvanLezen(2018).Talentontwikkeling en kwaliteit van medewerkers BoekStart en de Bibliotheek op school po.Amsterdam/DenHaag:Kunstvanlezen.

-Kuyper,S.(2018).Bizar.Hoorn:Hoogland&VanKlaveren.-KvBBoekwerk&GfK(2017).Rapportage Boekenbranche Meting 42. Themameting:

Leesopvoeding.Amsterdam:KvBBoekwerk.-Leesmonitor(2020a).Voorlezen.Geraadpleegdvanwww.leesmonitor.nu/nl/voorlezen-Leesmonitor(2020b).Welkekinderenhoudenvanlezen?Geraadpleegdvan

www.leesmonitor.nu/nl/welke-kinderen-houden-van-lezen-Leesmonitor(2020c).Leesbelevinge-boeken.Geraadpleegdvan

www.leesmonitor.nu/nl/leesbeleving-e-boeken-Leesmonitor(2020d).Digitalekinderboeken.Geraadpleegdvan

www.leesmonitor.nu/nl/digitale-kinderboeken-Leesmonitor(2020e).Leesopvoedingoudersenvrienden.Geraadpleegdvan

www.leesmonitor.nu/nl/leesopvoeding-ouders-en-vrienden

65De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

-Leesmonitor–HetMagazine(2016).Digitaal lezen, anders lezen?Amsterdam:StichtingLezen.-Leesmonitor–HetMagazine(2018).Leesmotivatie: Hoe raak je de juiste snaar?Amsterdam:

StichtingLezen.-Lierop-Debrauwer,H.van,&Bastiaansen-Harks,N.(2005).Over grenzen. De

adolescentenroman in het literatuuronderwijs.Delft:Eburon.-McKool,S.,&Gespass,S.(2009).DoesJohnny’sreadingteacherlovetoread?Howteachers’

personalreadinghabitsaffectinstructionalpractices.Literary research and instruction, 48(3),264-276.

-Milliano,I.de(2013).Literacydevelopmentoflow-achievingadolescents:The role of engagement in academic reading and writing.Amsterdam:UniversiteitvanAmsterdam.

-Moeken,N.,Kuiken,F.,&Welie,C.(2016).Samenwerkendlezeninhetvoortgezetonderwijs(SALEVO):Effectiviteitvoorverschillendetypenleerlingen.Levende Talen Tijdschrift,17(2),38-49.

-Mol,S.E.,&Bus,A.G.(2011).Toreadornottoread:Ameta-analysisofprintexposurefrominfancytoearlyadulthood.Psychological Bulletin, 137(2),267-296.

-Mühle,J.(2019).Eén voor jou, twee voor mij. Haarlem:GottmerUitgeversGroepb.v.-Nielen,T.M.J.,&Bus,A.G.(2016).Onwillige lezers: Onderzoek naar redenen en oplossingen.

Delft:Eburon.-Notten,N.(2012).Over ouders en leesopvoeding. Delft:Eburon.-Oosterloo,A.(2015).Over boeken gesproken. Achtergronden en praktische tips voor in het

basisonderwijs, het voortgezet onderwijs en het (voorbereidend) middelbaar beroepsonderwijs. Amsterdam:StichtingLezen.

-Pereira,C.,&Nicolaas,M.(2019).Effectief onderwijs in begrijpend lezen. Acties voor beter leesbegrip en meer leesmotivatie.DenHaag:AlgemeenSecretariaatvandeTaalunie.

-Pijpers,R.(2017,24november).Werkenaandigitalegeletterdheid:vanvisienaarpraktijk.Kennisnet. Geraadpleegdvanhttps://www.kennisnet.nl/publicaties/werken-aan-digitale-geletterdheid-van-visie-naar-praktijk/

-Pluijm,M.vander,Gelderen,A.van,&Kessels,J.(2019).Activitiesandstrategiesforparentswithlesseducationtopromotetheorallanguagedevelopmentoftheirchildren:Areviewofempiricalinterventions.School Community Journal,29(1),317-362.

-Pol,C.vander(2010).Prentenboeken lezen als literatuur. Een structuralistische benadering van het concept ‘literaire competentie’ voor kleuters.Delft:Eburon.

-RaadvoorCultuur&Onderwijsraad(2019).Lees! Een oproep tot een leesoffensief. DenHaag:RaadvoorCultuurenOnderwijsraad.

-Ros,B.(2019).De Bibliotheek op school in het mbo: Praktijkbeschrijvingen van samenwerking tussen ROC en Bibliotheek.Amsterdam/DenHaag:KunstvanLezen.

-Ros,B.(2020).Lezen op de pabo. Praktijkervaringen van NHL Stenden Groningen en Biblionet. Amsterdam/DenHaag:KunstvanLezen.

-Ryan,R.M.&Deci,E.L.(2000).Intrinsicandextrinsicmotivations:Classicdefinitionsandnewdirections.Contemporary Educational Psychology, 25,54-67.

-Sande,L.vander,Wildeman,I.,Bus,A.G.,&Steensel,R.van(2019).Lezen stimuleren via vrij lezen, boekgesprekken en appberichten.Utrecht:Eburon.

-Schram,D.(2006).Literatuurlezenenbeleven:Verplichtenindevrijetijd.InD.Schram&A.Raukema(Red.),Lezen in de lengte en lezen in de breedte: De doorgaande leeslijn in wetenschappelijk perspectief(pp.25-40).Delft:Eburon.

66De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

-Schraper,J.,Wennekers,A.,&Haan,J.de(2018).Media:Tijd. DenHaag:SociaalenCultureelPlanbureau.

-Schrijvers,M.(2019a).The story, the self, the other: Developing insight into human nature in the literature classroom. [Proefschrift]Amsterdam:UniversiteitvanAmsterdam.

-Schrijvers,M.(2019b).Inzicht in jezelf en anderen ontwikkelen in literatuurlessen: Een ontwerphandleiding.Amsterdam:StichtingLezen.

-Segers,E.(2016).Begrijpendlezenvanhypermedia.Taal, 7(10),21-26.-Segers,E.(2017).Lezen en digitale media: een perspectief op onderwijs.[Oratie]Enschede:

UniversityofTwente.-Sénéchal,M.,&LeFevre,J.A.(2002).Parentalinvolvementinthedevelopmentofchildren’s

readingskill:Afive-yearlongitudinalstudy.Child Development, 73(2),445-460.-Silfhout,G.van(2014).Leuk om te lezen of makkelijk te begrijpen? Optimaal begrijpelijke

teksten voor het voortgezet onderwijs. Delft:Eburon.-SLO.(z.j.).Lesbrief 45 / Het Romeinse leger in Nederland. Geraadpleegdvan

https://www.entoen.nu/nl/romeinselimes/lessen/het-romeinse-leger-in-nederland-SLO(2019).Leesgesprekken.Geraadpleegdvan

https://slo.nl/thema/vakspecifieke-thema/nederlands/leesgesprekken/-Steensel,R.C.M.van,(2006).Voor- en vroegschoolse stimuleringsactiviteiten en ontwikkeling

van geletterdheid.Amsterdam:AksantAcademicPublishers.-Steensel,R.van,Fikrat-Wevers,S.,Bramer,W.,&Arends,L.(2019).Stimulering van

geletterdheid met ouder-kindprogramma’s voor kinderen in achterstandssituaties. Een meta-analyse van effecten en werkzame elementen.Amsterdam:StichtingLezen.

-Steensel,R.van,Oostdam,R.,Gelderen,A.van,&Schooten,E.van(2016).Theroleofworddecoding,vocabularyknowledgeandmeta-cognitiveknowledgeinmonolingualandbilinguallow-achievingadolescents’readingcomprehension.Journal of Research in Reading, 39(3),312–329.

-Steensel,R.van,Sande,L.vander,Bramer,W.,&Arends,L.(2016).Effecten van leesmotivatie-interventies: Uitkomsten van een meta-analyse. Reviewstudie in opdracht van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek. Rotterdam:ErasmusUniversiteit.

-StichtingLezen(2005).De doorgaande leeslijn: 0 – 18 jaar. Amsterdam:StichtingLezen.-StichtingLezen(2014a).Leesverschillen tussen jongens en meisjes: aangeboren of

aangeleerd? Amsterdam:StichtingLezen.-StichtingLezen(2014b).Kwestie van lezen deel 7: Digitale kinderboeken. Onderzoek en

praktische tips voor leerkrachten en pedagogische medewerkers. Amsterdam:StichtingLezen.-StichtingLezen(2014c).Ouders betrekken bij lezen. Over het hoe en waarom van het

betrekken van ouders bij de leesopvoeding thuis. Amsterdam:StichtingLezen.-StichtingLezen(2015).Kwestie van lezen deel 8: Ouders betrekken bij (voor)lezen. Onderzoek

en praktische tips voor pedagogische medewerkers en leerkrachten.Amsterdam:StichtingLezen.

-StichtingLezen(2017a).Als lezen niet vanzelf gaat. Amsterdam:StichtingLezen.-StichtingLezen(2017b).Kwestie van Lezen deel 11: Leesplezier voor kinderen met

leesproblemen. Achtergronden en tips voor leerkrachten. Amsterdam:StichtingLezen.-StichtingLezen(2017c). ‘Zo fijn dat het niet fout kan zijn.’ De invloed van (re)creatief schrijven

op lezen.Amsterdam:StichtingLezen.

67De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

-StichtingLezen(2017d).Leesbevordering in gezinnen met weinig leescultuur. Over het hoe en waarom van het betrekken van laagopgeleide en laaggeletterde ouders bij de leesopvoeding. Amsterdam:StichtingLezen.

-StichtingLezen(2017e). Kwestie van Lezen deel 14: Creatief schrijven en lezen combineren op de middelbare school. Achtergronden en praktische tips voor docenten. Amsterdam:StichtingLezen.

-StichtingLezen(2017f).Kwestie van Lezen deel 13: Creatief schrijven en lezen combineren op de basisschool. Achtergronden en praktische tips voor leerkrachten.Amsterdam:StichtingLezen.

-StichtingLezen(2020a).Voorop in leesbevordering: Activiteitenplan Stichting Lezen 2021-2024. Amsterdam:StichtingLezen.

-StichtingLezen(2020b).Kwestie van Lezen deel 17: Leesmotivatie in het onderwijs. Achtergronden en praktische tips voor leerkrachten en docenten. Amsterdam:StichtingLezen.

-Takacs,Z.K.,Swart,E.K.,&Bus,A.G.(2015).Benefitsandpitfallsofmultimediaandinteractivefeaturesintechnology-enhancedstorybooks:Ameta-analysis.Review of Educational Research, 85(4),698-739.

-Vanbuel,V.(2018,3september).Eengoedleesbeleid:Hoedoejedat?Klasse. Geraadpleegdvanhttps://www.klasse.be/147692/een-goed-leesbeleid-hoe-doe-je-dat/

-Vansteelandt,I.,Rogiers,A.,Keer,H.van,&Tilburg,S.(2018).Beteréngraaglezenvoorelkeleerling:Naareenduurzaamleesbeleidopschool.FONS,3(6),8-15.

-Verhoeven,L.,Aarnoutse,C.,Blauw,A.de,Boland,T.,Vernooy,K.&Zandt,R.vanhet(1999).Tussendoelen beginnende geletterdheid. Een leerlijn voor groep 1 tot en met 3. Nijmegen:ExpertisecentrumNederlands.

-Walta,J.(2018).Open boek: Handboek leesbevordering door Jos Walta. Eindhoven:KinderboekwinkeldeBoekenberg.

-Willingham,D.T.(2017).The reading mind: A cognitive approach to understanding how the mind reads. NewYork:JohnWiley&Sons.

-Witte,T.(2008).Het oog van de meester. Een onderzoek naar de literaire ontwikkeling van havo- en vwo-leerlingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs. Delft:Eburon.

68De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Bijlage I: De doorgaande leeslijn, BoekStart en de Bibliotheekopschool

OnderdenaamKunstvanLezenstartteOCWin2008eenleesbevorderingsprogramma.1Sinds2016heefthetkabinetditondergebrachtbijhetprogrammaTelmeemetTaal.HetregulieregedeeltevanKunstvanLezenbestaatuitBoekStart,deBibliotheekop schoolenhetopzettenvan(boven)lokale,strategischeleesbevorderingsnetwerken.Sinds2016iserdaarnaastextrainzetophetstimulerenvan(voor)leesmotivatieintaalarmegezinnen.

BoekStartBoekStart voor baby’s

Gemeenteofconsultatiebureaugeeftoudersvanpasgeborenbaby’seenbriefmeteenwaardebon,waarmeedezeindebibliotheekvoorhunkindeenkoffertjemetboekjeseninformatieovervoorlezenaanbaby’skunnenophalen.Deouderskrijgeneenrondleidingenhunkindwordtlidgemaaktvandebibliotheek.VrijwelallebibliothekeninNederlanddoenmee.

BoekStartcoach

EenBoekStartcoachvandebibliotheekiseendagdeelperweekaanwezigophetconsultatiebureauom(vooral)taalarmegezinnenteinformerenoverhetbelangvanpratenenzingenmetenvoorlezenaanjongekinderen.DecoachnodigtoudersuitindeplaatselijkebibliotheekvestigingomdeBoekStarthoektebekijkenenkennistemakenmetdebibliotheek.BoekStart in de kinderopvang

BoekStartindekinderopvangiseenuitbreidingvanBoekStart,omkinderenvan0-4jaar,hunoudersenpedagogischmedewerkersintensiefmetboekenenlezeninaanrakingtelatenkomenviadekinderopvang.DeBibliotheekondersteuntmeteenaantrekkelijke(voor)leesplekindekinderopvang,meteencollectiegeschikteboekjesenmetdeskundigheidsbevorderingvanpedagogischmedewerkers.

De Bibliotheek opschoolDe Bibliotheek opschool primair onderwijs

Bibliotheken,basisscholenengemeentenwerkenbinnendezeaanpaksamenaanleesbevorderingentaal-eninformatievaardighedenvankinderen.Hetdoelisaantoonbaarbeteretaal-enleesvaardigheidvankinderendoorhentestimulerenommeertelezen,enmeerleesplezier,opschoolenthuis.

1 www.kunstvanlezen.nl,www.boekstart.nl,www.boekstartpro.nlenwww.debibliotheekopschool.nl.

69De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

De Bibliotheek opschoolvoortgezet onderwijs

Volgenseenvergelijkbareaanpakalsinhetpowerkenvo-scholenmetbibliothekensamen.Vooralsnogwerkenvooralvmbo-scholenermee,omdatdezerelatiefveelleerlingentellendiemindertaalvaardigzijnenminderlezenendezescholen(ofschoollocaties)vaakgeenmediatheekhebben.

De Bibliotheekopschoolberoepsonderwijs (mbo en pabo)

Sinds2018werkenenkelembo-locatiesenpabo’sooksamenmetbibliothekenaanleesbevorderingonderstudenten.Binnenderoc’siseengeneriekevariantontwikkeldeneenberoepsspecifiekevariantvoordeopleidingpedagogischmedewerkerenonderwijsassistent.Binnendepabo’sgaathetomhetopleidenvanaanstaandelerarentotleesbevorderaars.

LeesbevorderingsnetwerkenBoekStartendeBibliotheekop school wordengeschraagddooreenderdeonderdeelvanKunstvanLezen:de(boven)lokaleleesbevorderingsnetwerken.Hierbinnenwerkenbibliotheken,jeugdgezondheidszorg,kinderopvang,onderwijsengemeentenopstrategisch,tactischenoperationeelniveaustructureelsamenomtotduurzamebeleidsafspraken,praktischeuitvoeringenfinancieringrondleesbevorderingbinneninstellingentekomen.

BoekStart en de Bibliotheek opschoolals basis voor een doorgaande leeslijnDeprogramma’sBoekStart,BoekStartindekinderopvangendeBibliotheek op school leggeneenbelangrijkfundamentvoorhetrealiserenvaneendoorgaandeleeslijnvoordeleeftijd0-20jaar.Dedeelnemendeonderwijs-enkinderopvanginstellingenhebbendebasisoporde:samenwerkingmetdebibliotheek,eentaal-enleesbeleiddatzegeregeldevalueren,geoormerktbudgetvoorleesbevordering,eencollectietoegesnedenopdeleerlingenpopulatie,ingeroosterdeleesbevorderingsactiviteitenenbovenalhebbenzeprofessionalsmetkennisvanzaken.2DoorBoekStartvoorbaby’szijnouderszichalvroegbewustvanhunrolalsleesopvoeder. Aangezienleesbevorderingprioriteitheeft,zijndezeinstellingenookbereidomteinvestereninactiviteitendiebewezenbijdragenaanmeerleesplezierenlees-enliterairecompetentie.ZozaleenBoekStart-kinderopvanglocatiegemotiveerderzijnomveelzijdigeboekgesprekkentevoeren,valteennieuweaanpakvangeïntegreerdleesonderwijsbijeendeBibliotheekop school-basisschoolinvruchtbareaardeenzalhetinvoerenvanbegeleidvrijlezenkansrijkerzijnopeenvmbo-schooldiemeedoetaandeBibliotheekop school.

2 BinnenKunstvanLezenwordendezezakenookwelgegroepeerdonderdenoemerLEES:Leesomgeving,Expertise,EvidentieenSamenwerking.

70De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Bijlage 2 Begrippenlijst1

Burgerschapsvorming

Jongerenlerenvanuiteigenidealen,waardenennormen,ineenpluriforme,democratischesamenlevingtefunctioneren,enontwikkelenhetvermogenaandezesamenlevingeeneigenbijdragete(willen)leveren.

Decoderen

Hetkoppelenvanklankenaantekenstijdenshetlezen.

Creatief schrijven

Hetuitdrukkenvanfantasie,gedachtenengevoelensineenverhaal,gedichtofanderetekstvormmetnadrukkelijkaandachtvoorhetgebruikvanliteraireennarratievemiddelen.

Digitale leesvaardigheid

Devaardigheidomdigitaleteksten(zakelijkofverhalend)telezenen,metinzetvandejuisteleesstrategieën,tenvolletebegrijpenentebenutten.

Digitaal lezen

Hetlezenvantekstenvaneenscherm(computer,tablet,smartphone).

Family literacy

Dematewaarinerinhetgezinaandachtisvoordetaal-engeletterdheidontwikkelingvankinderen.

Fonologisch bewustzijn

Klankbewustzijnoftewelwetenenherkennendatwoordenuitafzonderlijkeklankenbestaandiesameneengeheelvormen.

Multimediale boeken

Boekenmetvertelmiddelendienietmogelijkzijninpapierenboeken,zoalsachtergrondmuzieken-geluid,ingesprokenstem,filmpjesenanimaties.

Geïntegreerd leesonderwijs

Onderwijswaarbijtechnisch,begrijpendenliterairlezenopmotiverendewijzebinneneenbetekenisvollecontextwordtaangeboden.

1 Dezebegrippenlijstisgebaseerdopdegeraadpleegdeliteratuur(zieliteratuurlijst),Leesmonitor.nlenCurriculum.nu.

71De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Geletterdheid

Hetkunnenlezenenschrijvenendecompetentieommetinformatieomtegaan,tebegrijpenendoelgerichttegebruiken.

Interactief voorlezen

Voor,tijdensennahetvoorlezeningesprekgaanmetkinderenovereenboek,zodatzeactieverbetrokkenrakenbijhetverhaalenerdieperverhaalbegripontstaat.

Leesbegrip

Hetbegrijpenvandeboodschapvandetekstzoalsuitgedruktdoordeschrijver.

Leesbevordering

Hetstimulerenvanhet(voor)lezenbijkinderenenvolwassenen,metalsdoeldatzijtaalvaardigerwordenenlezenbeschouwenalseenplezierigeenzinvolle(vrije)tijdsbesteding.

Leescompetentie

Demotivatie,kennisenvaardighedenomtekstentekunnenlezen,begrijpenenwaarderen.

Leesgedrag

Dehoeveelheidtijddiemensenbestedenaanhetlezen,endemanierwaaropzelezen.

Leesklimaat/leescultuur

Dematewaarintijdenruimtevoorlezenenleesbevorderingonderdeelzijnvanhetgezin,dekinderopvang,deschoolofdesamenleving.

Leesmotivatie

Dedrijfverenvanmensenomtelezen,zoalsontspanning,kennisopdoenoverdewereldengenietenvanesthetischtaalgebruik.

Leesplezier

Intrinsiekgemotiveerdzijnvoor(voor)lezenenhetervarenvanplezierinhet(voor)lezenvanteksten.

Leesomgeving

Hetboekenaanbod,debeschikbaretijdenruimtevoor(voor)lezenenderolvandehelpendevolwassenen(zoalspedagogischemedewerkers,leraren,onderwijsassistenten,bibliothecarissenen(groot)ouders).

Leesontwikkeling

Deontwikkelingvangeletterdheid,leesmotivatie,leesgedragenleesvoorkeurenvanafdebabytijd.

Leesvaardigheid

Dematewaariniemandgeschreven(digitale)tekstenkandecoderenenbegrijpen.

72De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Leesweerstand

Hetervarenvannegatieveemotiesbijlezen,hetgeenkanleidentotleesangstenleesvermijding.

Literair lezen

Hetbelevend,interpreterend,beoordelendenmetnarratiefbegriplezenvanliteraireteksten.

Literaire competentie

Dekennisenvaardighedenom(digitale)literairetekstentebegrijpen,teinterpreteren,erovertecommuniceren,eroptereflecteren,tebeoordelenenerpersoonlijke,historischeenculturelebetekenisaantoetekennen.

Literatuur

Literatuuromvat(digitale)tekstenmetcultureleenliterairewaarde,nietalleendoordebetekenis,maarookdoordevorm.Decriteriavoordezewaardetoekenningzijnvoortdurendaanveranderingonderhevig.

Literatuureducatie

Alleeducatieveactiviteitendieleidentotliterairecompetentie.Deactiviteitenkunnenproductief(schrijven,voordragen),receptief(luisterenenlezen)ofreflectief(beschouwen)vanaardzijn.

Metalinguïstisch bewustzijn

Hetvermogenombewustnatedenkenoverdevorm,destructuurenhetgebruikvantaal.

Rijke teksten

Tekstendiedoorhunvormenstructuurbijdragenaandetaal-encognitieveontwikkeling.Dezetekstenkenmerkenzichdoorlangerezinnenmetverbindingswoorden,samenhang,eenhelderetekststructuur,eengevarieerdewoordenschatmeteengoedebalanstussenlaagfrequenteenhoogfrequentewoorden,figuurlijkenletterlijktaalgebruik,gelaagdheideneventueelafbeeldingen(enanderemedia)diedetekstversterken.Daarnaastleggenzeeenverbindingmet–afhankelijkvandeleeftijd–deeigenleefwereldofdewereldalsgeheel.

Schriftconventies

Despecifiekekenmerkenvanverschillendetypenteksten,zoalstaalgebruik,opbouwenstructuur.

73De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Bijlage 3 Tussendoelen beginnende en gevorderde geletterdheid

Tussendoelen beginnende geletterdheid (groep 1 t/m 3)1

1. Boekoriëntatie

1.1 Kinderenbegrijpendatillustratiesentekstsameneenverhaalvertellen. 1.2 Zewetendatboekenwordengelezenvanvorennaarachteren,bladzijdenvanboven

naarbenedenenregelsvanlinksnaarrechts. 1.3 Zewetendatverhaleneenopbouwhebben. 1.4 Zekunnenaandehandvandeomslagvaneenboekdeinhoudvanhetboekal

enigszinsvoorspellen. 1.5 Kinderenwetendatjevragenovereenboekkuntstellen.Dezevragenhelpenjeom

goednaarhetverhaalteluisterenentelettenopdeillustraties.

2. Verhaalbegrip

2.1 Kinderenbegrijpendetaalvanvoorleesboeken.Zezijninstaatomconclusiestetrekkennaaraanleidingvaneenvoorgelezenverhaal.Halverwegekunnenzevoorspellingendoenoverhetverdereverloopvanhetverhaal.

2.2 Kinderenwetendatdemeesteverhalenzijnopgebouwduiteensituatieschetseneenepisode.Eensituatieschetsgeeftinformatieoverdehoofdpersonen,deplaatsentijdvanhandeling.Ineenepisodedoetzicheenbepaaldprobleemvoordatvervolgenswordtopgelost.

2.3 Kinderenkunneneenverhaalnaspelenterwijldeleerkrachtvertelt. 2.4 Kinderenkunneneenvoorgelezenverhaalnavertellen,aanvankelijkmetsteunvan

illustraties. 2.5 Kinderenkunneneenvoorgelezenverhaalnavertellenzondergebruiktehoevenmaken

vanillustraties.

3. Functies van geschreven taal

3.1 Kinderenwetendatgeschreventaalproductenzoalsbriefjes,brieven,boekenentijdschrifteneencommunicatiefdoelhebben.

3.2 Kinderenwetendatsymbolenzoalslogo’senpictogrammenverwijzennaartaalhandelingen.

3.3 Kinderenzijnzichbewustvanhetpermanentekaraktervangeschreventaal. 3.4 Kinderenwetendattekenenentekensproducerenmogelijkhedenbiedentotcommunicatie.

1 Verhoeven,L.,Aarnoutse,C.,Blauw,A.de,Boland,T.,Vernooy,K.&Zandt,R.vanhet(1999). Tussendoelen beginnende geletterdheid. Een leerlijn voor groep 1 tot en met 3.Nijmegen:ExpertisecentrumNederlands.

74De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

3.5 Kinderenwetenwanneerersprakeisvandetaalhandelingen‘lezen’en‘schrijven’.Zekennenhetonderscheidtussen‘lezen’en‘schrijven’.

4. Relatie tussen gesproken en geschreven taal

4.1 Kinderenwetendatgesprokenwoordenkunnenwordenvastgelegdoppapierenmetaudio/visuelemiddelen.

4.2 Kinderenwetendatgeschrevenwoordenkunnenwordenuitgesproken. 4.3 Kinderenkunnenwoordenalsglobaleeenhedenlezenenschrijven.Voorbeelden:de

eigennaamennamenvanvoorhetkindbelangrijkepersonen/dingen,logo’senmerknamen.

5. Taalbewustzijn

5.1 Kinderenkunnenwoordeninzinnenonderscheiden. 5.2 Kinderenkunnenonderscheidmakentussendevormendebetekenisvanwoorden. 5.3 Kinderenkunnenwoordeninklankgroepenverdelenzoalsbijkin-der-wa-gen. 5.4 Kinderenkunnenreagerenopenspelenmetbepaaldeklankpatroneninwoorden;eerst

dooreindrijm(“PanrijmtopJan”)enlatermetbehulpvanbeginrijm(“KeesenKimbeginnenallebeimeteenk”).

5.5 Kinderenkunnenfonemenalsdekleinsteklankeenhedeninwoordenonderscheiden,zoalsbijp-e-n.

6. Alfabetisch principe

6.1 Kinderenontdekkendatwoordenzijnopgebouwduitklankenendatlettersmetdieklankencorresponderenenleggendefoneem-grafeemkoppeling.

6.2 Kinderenkunnendoordefoneem-grafeemkoppelingwoordendiezenognieteerderhebbengezien,lezenenschrijven.

7. Functioneel ‘schrijven’ en ‘lezen’

7.1 Kinderenschrijvenfunctioneleteksten,zoalslijstjes,briefjes,opschriftenenverhaaltjes. 7.2 Kinderenlezenzelfstandigprentenboekeneneigenenandermansteksten.

8. Technisch lezen en schrijven, start

8.1 Kinderenkennendemeesteletters;zekunnendelettersfonetischbenoemen. 8.2 Kinderenkunnenklankzuivere(km-,mk-enmkm-)woordenontsleutelenzondereerstde

afzonderlijkelettersteverklanken. 8.3 kinderenkunnenklankzuiverewoordenschrijven.

9. Technisch lezen en schrijven, vervolg

9.1 Kinderenlezenenspellenklankzuiverewoorden(vanhettypemmkm,mkmmenmmkmm).

9.2 Kinderenlezenkortewoordenmetafwijkendespellingpatronenenmeerlettergrepigewoorden.

9.3 Kinderenmakengebruikvaneenbreedscalavanwoordidentificatietechnieken. 9.4 Kinderenherkennenwoordensteedsmeerautomatisch.

75De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

10. Begrijpend lezen en schrijven

10.1 Kinderentonenbelangstellingvoorverhalendeeninformatievetekstenenboekenenzijnookgemotiveerddiezelfstandigtelezen.

10.2 Kinderenbegrijpeneenvoudigeverhalendeeninformatieveteksten. 10.3 Kinderengebruikengeschreventaalalseencommunicatiemiddel.

Tussendoelen gevorderde geletterdheid (groep 4 t/m 8)2

1. Lees- en schrijfmotivatie

Middenbouw 1.1 Kinderenzijnintrinsiekgemotiveerdvoorlezenenschrijven. 1.2 Zebeschouwenlezenenschrijvenalsdagelijkseroutines. 1.3 Zeziengeschreventaalalscommunicatiemiddel. 1.4 Zeziengeschreventaalalsmiddelvoorinformatieverwerking. 1.5 Zeervarengeschreventaalalsexpressiemiddel.

Bovenbouw 1.6 Kinderenwaarderenbestaandewerkenophetterreinvanfictie. 1.7 Zewaarderenbestaandewerkenophetterreinvannonfictie. 1.8 Zewaarderenbestaandewerkenophetterreinvanpoëzie. 1.19 Zehebbeneenpositiefzelfbeeldtegenoverhetgebruikvangeschreventaal. 1.10 Zeonderkennenhetpersoonlijkenmaatschappelijkbelangvangeletterdheid.

2. Technisch lezen

Middenbouw en bovenbouwDeleerlingengebruikenverschillendetechniekenomwoordensnelennauwkeurigteherkennen: 2.1 Zeherkennenlettercombinatiesenspellingpatronen. 2.2 Zeherkennenlettergrepeningeschrevenwoorden. 2.3 Zeherkennenhetuniekeletterpatroonvan(leen)woorden. 2.4 Zemakengebruikvandebetekenisvaneenwoord. 2.5 Zemakengebruikvandecontextvaneenwoord.

Deleerlingengebruikenverschillendetechniekenomeentekstgoedvoortelezen: 2.6 Zegebruikenleestekensopdejuistewijze. 2.7 Zelezengroepenvanwoordenalseengeheel. 2.8 Zelezeneentekstmethetjuistedynamischenmelodischaccent. 2.9 Zelezeneentekstinhetjuistetempoenzonderspellinguitspraak. 2.10 Zehoudenbijhetvoorlezenrekeningmethetdoelvandeboodschapenmethet

publiek.

2 Aarnoutse,C.,Verhoeven,L.,Zandt,R.vanhet,&Blauw,Akkede,(2003).Tussendoelen gevorderde geletterdheid. Een leerlijn voor groep 4 tot en met 8.Nijmegen:ExpertisecentrumNederland.

76De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

3. Spelling en interpunctie

Middenbouw 3.1 Kinderenzijninstaatklankzuiverewoordencorrecttespellen. 3.2 Zekennendespellingvanwoordenmethomofonen(ei-ij,au-ou,g-ch). 3.3 Zepassendegelijkvormigheidregeltoe(hond-honden,kast-kastje). 3.4 Zepassendeanalogieregeltoe(hijzoekt,hijvindt). 3.5 Zekunneneenvoudigeinterpunctiebegrijpenentoepassen:gebruikhoofdletters,punt,

vraagtekenenuitroepteken. 3.6 Zekunnenhunspelling-eninterpunctiefoutenonderkennenencorrigeren.

Bovenbouw 3.7 Kinderenzijninstaatlange,geledewoordenenwoordsamenstellingentespellen

(geleidelijk,ademhaling,voetbalwedstrijd). 3.8 Zebeheersenderegelsvandewerkwoordspelling(hijverwachtte,deverwachtebrief). 3.9 Zezijnredelijkinstaatleenwoordencorrecttespellen(politie,liter,computer). 3.10 Zekunnencomplexeinterpunctieduidenentoepassen:komma,puntkomma,dubbele

punt,aanhalingstekensenhaakjes. 3.11 Zezijninstaatomzelfstandighunspelling-eninterpunctiefoutenteonderkennenente

corrigeren. 3.12Zeontwikkeleneenattitudevoorcorrectschriftelijktaalgebruik.

4.Begrijpendlezen

MiddenbouwDeleerlingenlezeneenvoudigetekstendieverhalend,informatiefendirectiefvanaardzijnmetbegripenvoerendaarbijdevolgendeleesstrategieënuit: 4.1 Zebepalenhetthemavaneentekstenactiverenhuneigenkennisoverhetthema. 4.2 Zekoppelenverwijswoordenaanantecedenten. 4.3 Zelossenhetprobleemvaneenmoeilijkezin(ofzinnen)op. 4.4 Zevoorspellendevolgendeinformatieineentekst. 4.5 Zeleideninformatieafuiteentekst. 4.6 Zeonderscheidenverschillendesoortenteksten,zoalsverhalende,informatieve,

directieve,beschouwendeenargumentatieveteksten. 4.7 Zeherkennendestructuurvanverhalendeteksten.

BovenbouwDeleerlingenlezenmindereenvoudigetekstendieverhalend,informatief,directief,beschouwendofargumentatiefvanaardzijnmetbegripenvoerendaarbijdevolgendeleesstrategieënuit: 4.8 Zezoeken,selecterenenverwerkenopeendoelbewusteenefficiëntemanierinformatie

uitverschillendebronnen. 4.9 Zeleidenbetekenisrelatiestussenzinnenenalinea’safenherkenneninconsistenties. 4.10Zestellenzelfvragentijdenshetlezen. 4.11 Zebepalendehoofdgedachtevaneentekstenmakeneensamenvatting. 4.12Zeherkennendestructuurvanteksten.

77De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

4.13 Zeplannen,sturen,bewakenencontrolerenhuneigenleesgedrag. 4.14Zebeoordelentekstenophunwaarde.

5. Strategisch schrijven

Middenbouw 5.1 Dekinderenschrijvenkorteteksten,zoalsantwoordenopvragen,berichtenen

afspraken,enlangereteksten,zoalsverhalendeeninformatieveteksten. 5.2 Zekennenkenmerkenvanverhalende,informatieve,directieve,beschouwendeen

argumentatieveteksten. 5.3 Zedurventeschrijvenenhebbenerplezierin. 5.4Zestellenhetonderwerpvastenzijnzichbewustvanhetschrijfdoelenhetlezerspubliek. 5.5Zeverzameleninformatieuitenkelebronnendiebeschikbaarzijn. 5.6Zeordenendegevondeninformatieindetijd. 5.7 Zekiezendegeschiktewoordenenformulerenhungedachtenengevoelensin

enkelvoudigezinnen. 5.8Zeschrijvenkortetekstenmetdejuistespellingeninterpunctie. 5.9Zelezenhungeschreventekstennaenreviserendiemethulpvananderen. 5.10Zekunnenopmerkingenmakenbijhuneigenteksten.

Bovenbouw 5.11 Dekinderenschrijvenallerleisoortenteksten,waaronderverhalende,informatieve,

directieve,beschouwendeenargumentatieveteksten. 5.12 Zeherkennenengebruikenenkelekenmerkenvanverhalende,informatieve,directieve,

beschouwendeenargumentatieveteksten. 5.13 Zestellenhetschrijfdoelenhetlezerspubliekvantevorenvast. 5.14Zeverzameleninformatieuitverschillendesoortenbronnen. 5.15 Zeordenenvoorafdegevondeninformatie. 5.16 Zekiezendejuistewoordenenformulerenhungedachtenengevoelensinenkelvoudige

ensamengesteldezinnen. 5.17 Zeschrijvenlangeretekstenmetdejuistespellingeninterpunctie. 5.18Zebestedenaandachtaandevormgevingendelay-out. 5.19 Zelezenhungeschreventekstnaenreviserendiezelfstandig. 5.20Zereflecterenophetschrijfproductenophetschrijfproces.

6. Informatieverwerving

Middenbouw 6.1 Dekinderenzoekensnelwoordenop,diealfabetischzijngeordend. 6.2 Zekennendefunctieenopzetvanverschillendeinformatiebronnen,zoals

woordenboeken,telefoonboeken,jeugdtijdschriften,schoolkranteneninternet. 6.3 Zezoekendegewensteinformatieopinverschillendeinformatiebronnen,zoals

woordenboeken,telefoonboeken,jeugdtijdschriften,schoolkranteneninternet. 6.4 Zezoekenineendocumentatiecentrumofschoolbibliotheekeenboekofander

materiaalopeenefficiëntewijzeopmetbehulpvaneentrefwoordenlijstofdecomputer. 6.5 Zeherlezeneentekstofdelenvaneentekstalsdatnodigis.

78De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

6.6 Zestellenzichzelfrelevantevragenvoorennahetlezenvaneentekst.

Bovenbouw 6.7 Dekinderenkennendebetekenisenfunctievanverschillendeinformatiebronnen,zoals

woordenboeken,encyclopedieën,week-endagbladen,tijdschriften,spoorboeken,reisgidsen,atlasseneninternet.

6.8 Zezoekendegewensteinformatieopinverschillendeinformatiebronnen,zoalswoordenboeken,encyclopedieën,week-endagbladen,tijdschriften,spoorboeken,reisgidsen,atlasseneninternet.

6.9 Zezoekenineenopenbarebibliotheekboekenofanderematerialenopeenefficiëntewijzeopmetbehulpvaneencomputer.

6.10 Zemakeneenschema,uittrekselofsamenvattingvaneenverhalendeofinformatietekst.

6.11 Zestellenzichzelfrelevantevragenvoor,tijdensennahetlezenvaneentekst.

7. Leeswoordenschat

Middenbouw 7.1 Kinderenbreidenhunconceptuelenetwerkenuit,zodatdiepewoordbetekenissen

ontstaan. 7.2 Zemakenonderscheidtussenvorm-enbetekenisaspectenvanwoorden. 7.3 Zekunneneenvoudigfiguratieftaalgebruikinterpreteren. 7.4 Zezijninstaatstrategieëntoetepassenvoorhetafleidenvandebetekenisvan

woordenuitdetekst. 7.5 Zezijninstaatstrategieëntoetepassenvoorhetonthoudenvannieuwewoorden.

Bovenbouw 7.6 Kinderenwetendatwoordenonderschikkendeenbovenschikkendebetekenisrelaties

kunnenhebben. 7.7 Zewetendatwoordparenbetekenisrelatieskunnenhebben,zoalstegenstellingen

synoniem. 7.8 Zepassenfiguratieftaalgebruikzelftoe. 7.9 Zekunnenzelfstandignieuwewoordbetekenissenafleidenenonthouden. 7.10 Zewetenhoezewoordenkunnenopzoekeninnaslagwerken(woordenboek,

encyclopedie).

8. Reflectie op geschreven taal

Middenbouw 8.1 Kinderenwetendatuiteenlopendetekstgenresverschillendefunctieshebben. 8.2 Zehebbenzichtopdeprocessenvanschriftelijktaalgebruik. 8.3 Zemakenonderscheidtussenwoordsoorten. 8.4 Zekennendeafgrenzingvaneenzin. 8.5 Zekennendeglobalestructuurvanverhaleneninformatieveteksten.

79De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Bovenbouw 8.6 Kinderenzijninstaatquafunctieenstructuuronderscheidtemakentussenverhalende,

informatieve,argumentatieve,directieveenexpressieveteksten. 8.7 Zezijninstaatomdeverbuigingvannaamwoordenenvervoegingvanwerkwoordente

interpreterenentoetepassen. 8.8 Zebeheersenbasalegrammaticalebegrippen,zoalsonderwerp,gezegdeen

persoonsvorm. 8.9 Zemakenhetonderscheidtussenformeeleninformeelgebruikvangeschreventaal. 8.10 Zebegrijpendatdegeschreventaalcodeisgebaseerdopdestandaardtaal.

80De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Bijlage 4 Referentieniveaus zakelijk en literair lezen

Hetreferentiekaderisopgebouwduitvierreferentieniveaus.Inelkvandezeniveauswordendebasiskennisenbasisvaardighedenbeschrevenvoortaal.Indezebijlagezoomenwealleeninopdereferentieniveausvoorzakelijkenliterairlezen.1Niveau Fundamentele kwaliteit Drempel1F Eindprimaironderwijs Vanponaarvo2F Eindvmbo Vanvofase1naarvofase2/vanvmbonaarmbo3F Eindmbo4enhavo Vanvoenmbonaarhbo4F Eindvwo Vanvonaarwo

Niveaubeschrijvingen Lezen Zakelijke TekstenNiveau 1F

Kaneenvoudigetekstenlezenoveralledaagseonderwerpenenoveronderwerpendieaansluitenbijdeleefwereld.•Tekstkenmerken:Detekstenzijneenvoudigvanstructuur;deinformatieisherkenbaar

geordend.Detekstenhebbeneenlageinformatiedichtheid;belangrijkeinformatieisgemarkeerdofwordtherhaald.Erwordtnietteveel(nieuwe)informatiegelijktijdiggeïntroduceerd.Detekstenbestaanvoornamelijkuitfrequentgebruikte(ofvoordeleerlingenalledaagse)woorden.

• Tekstsoorten:Eenvoudigeinformatieveteksten(waaronderzaakvakteksten,naslagwerken,internettekstenenschematischeoverzichten).Eenvoudigeinstructieveenbetogendetekstenuitboeken(waaronderdetaal-enzaakvakmethodes),maarookadvertenties,reclames,huis-aan-huisbladen,ofhetalgemenenieuwsindekrant;Verhalendeteksten(ziefictie).

•Techniek en woordenschat:Kantekstenzodanigvloeiendlezendatwoordherkenningtekstbegripnietindewegstaat.Kentdemeestalledaagse(frequente)woorden,ofkandebetekenisvaneenenkelonbekendwoorduitdecontextafleiden.

•Begrijpen:Herkentspecifiekeinformatie,wanneernaaréénexplicietgenoemdeinformatie-eenheidgevraagdwordt(letterlijkbegrip).

• Interpreteren:Kaninformatieenmeningeninterpreterenvoorzoverdezedichtbijdeleerlingstaan.

•Evalueren/Reflecteren: Kaneenoordeelovereentekst(deel)verwoorden.•Opzoeken: Kaninformatieopzoekeninduidelijkgeordendenaslagwerken,zoals

1 ExpertgroepDoorlopendeLeerlijnenTaalenRekenen(2008).Overdedrempelsmettaalenrekenen.HoofdrapportvandeExpertgroepDoorlopendeLeerlijnenTaalenRekenen.Enschede:ExpertgroepDoorlopendeLeerlijnenTaalenRekenen.

81De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

woordenboeken,telefoongidse.d.Kanschematischeinformatielezenenrelatiesmetdetekstexpliciteren.

Niveau 2F

Kantekstenlezenoveralledaagseonderwerpen,onderwerpendieaansluitenbijdeleefwereldvandelezerenoveronderwerpendieverdervandelezerafstaan.•Tekstkenmerken: Detekstenhebbeneenhelderestructuur.Verbandenindetekstworden

duidelijkaangegeven.Detekstenhebbenoverwegendeenlageinformatiedichtheid.•Tekstsoorten: Informatieveteksten,waaronderschoolboekenenstudieteksten(voortaalen

zaakvakken),standaardformulieren,tijdschriften,tekstenvaninternet,notitiesenschematischeinformatie(waarinverschillendedimensiesgecombineerdworden).Instructieveenbetogendeteksten,vaakredundanteteksten,waaronderreclameteksten,advertenties,folders,recepten,hetalledaagsenieuwsindekrant,maarookbrochuresvanformeleinstanties,oflichteopiniërendeartikelenuittijdschriften.Verhalendeteksten(ziefictie).

• Techniek en woordenschat: Opditniveauisdewoordenschatgeenonderscheidendkenmerkvanleerlingenmeer.Dewoordenschatvandeleerlingisvoldoendeomtekstentelezen,enwanneernodigkandebetekenisvanonbekendewoordenuitdevorm,desamenstellingofdecontextafgeleidworden.

• Begrijpen: Kandehoofdgedachtevandetekstweergeven.Maaktonderscheidtussenhoofdenbijzaken.Legtrelatiestussentekstdelen(inleiding,kern,slot)enteksten.Ordentinformatie(bijvoorbeeldopbasisvansignaalwoorden)vooreenbeterbegrip.Herkentbeeldspraak(letterlijkenfiguurlijktaalgebruik).

• Interpreteren: Legtrelatiestussentekstueleinformatieenmeeralgemenekennis.Kandebedoelingvantekstgedeeltesen/ofspecifiekeformuleringenduiden.Kandebedoelingvandeschrijververwoorden.

•Evalueren/Reflecteren: Kanrelatiestussenenbinnentekstenevaluerenenbeoordelen.•Samenvatten: Kaneeneenvoudigetekstbeknoptsamenvatten.• Opzoeken: Kansystematischinformatiezoeken(opbijvoorbeeldhetinternetofinde

schoolbibliotheek),bijvoorbeeldopbasisvantrefwoorden.

Niveau 3F

Kaneengrotevariatieaantekstenoveropleidings-enberoepsgebondenenmaatschappelijkeonderwerpenzelfstandiglezen.Leestmetbegripvoorgeheelendetails.•Tekstkenmerken: Detekstenzijnrelatiefcomplex,maarhebbeneenduidelijkeopbouwdietot

uitingkankomeninhetgebruikvankopjes.Deinformatiedichtheidkanhoogzijn.•Tekstsoorten: Informatieveteksten,zoalsvoorlichtingsmateriaal,brochuresvaninstanties

(metmeerformeeltaalgebruik),tekstenuit(gebruikte)methodes,maarookkrantenberichten,bijsluitersvanmedicijnen,zakelijkecorrespondentie,ingewikkeldeschema’senrapportenoverheteigenwerkterrein.Instructieveenbetogendeteksten,waarondertekstenuitdemethodes,opiniërendeartikelen,reclameteksten,encomplexeinstructies.Verhalendeteksten(ziefictie).

• Begrijpen: Kantekstsoortenbenoemen.Kandehoofdgedachte(ineigenwoorden)weergeven.Begrijptenherkentrelatiesalsoorzaak-gevolg,middel-doel,opsomminge.d.Maaktonderscheidtussenhoofd-enbijzaken,meningenenfeiten.

82De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

•Interpreteren: Trektconclusiesnaaraanleidingvaneen(deelvande)tekst.Trektconclusiesoverdeintenties,opvattingenengevoelensvandeauteur.Maaktonderscheidtussenstandpuntenargument.Maaktonderscheidtussendrogredenenargument.

•Evalueren/Reflecteren: Kanhetdoelvandeschrijveraangevenalsookdetaligemiddelendiegebruiktzijnomditdoeltebereiken.Kandetekstopdeleninbetekenisvolleeenheden,enkandefunctievandezeeenhedenbenoemen.Kandeargumentatieineenbetogendetekstopaanvaardbaarheidbeoordelen.Kandeinformatieineentekstbeoordelenopwaardevoorzichzelfenanderen.

•Samenvatten: Kaneentekstbeknoptsamenvattenvooranderen.•Opzoeken: Kandebetrouwbaarheidvanbronnenbeoordelen,vermeldtbronnen.Kansnel

informatievindeninlangererapportenofingewikkeldeschema’s.

Niveau 4F

Kaneengrotevariatieaantekstenlezenovertalvanalgemeenmaatschappelijkeofberoepsgebondenonderwerpenenzeindetailbegrijpen.•Tekstkenmerken: Tekstenopditniveauhebbengeenspecifiekekenmerken.• Tekstsoorten: Instructieveenbetogendeteksten,waarondertekstenmeteeningewikkelde

argumentatieenlangerapportenenartikelenwaarindeschrijvereenstandpuntinneemtofbeschouwinggeeft.Verhalendeteksten(ziefictie).

•Begrijpen: Maaktonderscheidtussenuiteenzettende,beschouwendeofbetogendeteksten.Maaktonderscheidtussenargumenten:objectievevs.subjectieveargumenten,enonderscheidtdrogredenvanargument.Herkentargumentatieschema’s.Herkentironischtaalgebruik.

•Interpreteren: Kaneenvergelijkingmakenmetanderetekstenentussentekstdelen.Kanookimplicieterelatiestussentekstdelenaangeven.Herkentpersoonlijkewaardeoordeleneninterpreteertdezealszodanig.Trektconclusiesmetbetrekkingtotintenties,gevoelensenopvattingenvandeauteur.

•Evalueren/Reflecteren: Kandeaanvaardbaarheidvanbetogenenargumentatiesbeoordelen.Kanargumentatieanalyserenenbeoordelen.Kaneentekstbeoordelenopconsistentie.Kantaalgebruikbeoordelen.

•Samenvatten: Kanvaneenteksteengoedgeformuleerdesamenvattingmakendielosvandeuitgangsteksttebegrijpenvalt.

Niveaubeschrijvingen Literaire en Fictionele TekstenNiveau 1F

Kanjeugdliteratuurbelevendlezen.• Teksten: Deleeshoudingvandezeleerlingenkanvariëren:vaneenzekerpragmatismebij

leerlingendienietgraaglezentotdebehoeftezichteontspannenmeteenspannende,grappige,fantasierijkeofdramatischetekst.Hetlezenvanfictieheeftvoordezeleerlingenvooraleenontspannendefunctie.Belangrijkisdatzijhetverhaalofgedichtkunnen(mee)beleven.Demaniervanlezenkanwordengetypeerdalsbelevendlezen.

•Tekstkenmerken:Detekstenzijngeschrevenineenvoudige,alledaagsetaalensluiteninhoudelijknauwaanbijdebelevingswereldvandeleerlingen.Destructuurisheldereneenvoudigenhettempowaarindespannendeofdramatischegebeurtenissenelkaaropvolgenishoog.

83De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

•Begrijpen: Herkentbasalestructuurelementen,zoalswisselingenvantijdenplaats,rijmenversvorm.Kangedichtenenverhaalfragmenten,zoalsbegin,eindenclimax,onderscheidenofsamenvatten.Kanmeelevenmeteenpersonageenuitleggenhoeeenpersonagezichvoelt.

• Interpreteren:Kanrelatiesleggentussendetekstendewerkelijkheid(associatief).Kandramatischepassagesindetekstaanwijzen.Herkentverschillendeemotiesindetekst,zoalsverdriet,boosheidenblijdschap.

• Evalueren/Reflecteren: Evalueertdetekstmetemotieveargumenten,zoalsspannend,meeslepend,grappig,ontroerend.Kanzijnsympathieofantipathievoorbepaaldepersonagesverwoordenentoelichten.Kanmetmedeleerlingenleeservaringenuitwisselen.Kanaangeveninwelkefictievormenhijgeïnteresseerdis.Kanbijdezetakenliterairebegrippentoepassen,zoalsfictie,gedicht,liedjeenrijm.

Niveau 2F

Kaneenvoudigeadolescentenliteratuurenzeereenvoudigevolwassenenliteratuurbelevendenherkennendlezen.• Teksten: Deleeshoudingvarieertopditniveau.Dealgemeneontwikkelingvandezeleerlingen

isnognietaltijdtoereikendomdoortekunnendringenineenfictievewerkelijkheiddiesterkafwijktvandeeigenbelevingswereld.Deleeshoudingvandezeleerlingenwordtgekenmerktdoorinteresseinvoorhenherkenbaresituaties,gebeurtenissenenemoties.Naastontspanningzoekenzeooknaartekstenwaarinzezichzelfendehenomringendewereldkunnenherkennen.Demaniervanlezenkanwordengetypeerdalsbelevendenherkennendlezen.

• Tekstkenmerken: Detekstisgeschreveninalledaagsetaal,heefteenduidelijkestructuurensluitaanbijdebelevingswereldvanleerlingen.Dehoofdpersoonismeestaleenleeftijdgenoot.Detekstdoeteenberoepopalgemenekennisvandewereld(bijvoorbeeldvandeTweedeWereldoorlog)envanhetleven.Hetverhaalheefteendramatischeverhaallijnwaarinhandelingenengebeurtenissenelkaarbijvoorkeurineenhoogtempoopvolgen.Hierbijishetnietdirecthinderlijkalsdespanningafentoewordtonderbrokendoorgedachtenenbeschrijvingen.Nietalleendrama,maarookhumorkaneenbelangrijktekstkenmerkzijnopditniveau.Poëzieenliedjeshebbenbijvoorkeureenverhalendeinhoudeneenemotionelelading.

• Begrijpen: Herkentgenre.Herkentrijmvormenenritme.Herkentletterlijkenfiguurlijktaalgebruik.Kansituatiesenverwikkelingenindetekstbeschrijven.Kanhetdenken,voelenenhandelenvanpersonagesbeschrijven.Kandegeschiedenischronologischnavertellen.

• Interpreteren: Kaneenvoudigebeeldspraaktoelichten.Kanbepaleninwelkematedepersonagesengebeurtenissenherkenbaarenrealistischzijn.Kanpersonagestyperen,zowelinnerlijkalsuiterlijk.Kanhetonderwerpvandetekstbenoemen.Kaneengedichtvoordragen.

•Evalueren/Reflecteren: Evalueertdetekstmetemotieveenrealistische(geloofwaardig,levensecht)argumenten.Kanbijpoëzieookaangevenofderegelsritmischgoedlopen.Kanpersoonlijkereactiestoelichtenmetvoorbeeldenuitdetekst.Kanmetmedeleerlingenleeservaringenuitwisselenendiscussiërenoverbijvoorbeelddespanning,hetrealiteitsgehalteendegevoelswaardevandetekst.Kanzijnvoorkeurvoorbepaaldegenresmotiveren.Kanzichoriënterenoptekstkeuze,ondermeerdoorinformatieintewinnenbijleeftijdgenoten.Kanbijdezetakenliterairebegrippentoepassen,zoals:genre:oorlogsboek,

84De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

detective,sciencefiction,fantasy,romantisch,historischeroman,psychologischeroman,gedicht,rap,liefdeslied,protestlied;proza:gesloten/openeinde,tijdsprong,tijdverdichting,flashback,gedachtestroom,ruimtebeschrijving;poëzie:versregel,strofe,rijmvormen(eind-,binnen-,klinker-enmedeklinkerrijm),rijmschema,metrum(onbeklemtoondeenbeklemtoondelettergrepen),beeldspraak(letterlijk,figuurlijk).

Niveau 3F

Kanadolescentenliteratuureneenvoudigevolwassenenliteratuurkritischenreflecterendlezen.• Teksten: Deleerlingenhebbenervaringmethetlezenvanvolwassenenliteratuurenhebben

kennisgenomenvanelementairevertel-endichttechnieken.Deleerlingenbeschikkenoverhetvermogenzichteverplaatseninonbekendesituatiesenincomplexeemotiesvanbetrekkelijkonbekende,meestaljongevolwassenen.Hetlezenvanliterairetekstenheeftopditniveaunaastdeontspannendeeninformatievefunctieookeenmeningsvormendefunctie.Demaniervanlezenopditniveauistetyperenalskritischenreflecterendlezen.

• Tekstkenmerken: Detekstisgeschrevenineenvoudigetaalenheefteenenigszinscomplexestructuurdienietdirectbijdeeigenbelevingswereldhoeftaantesluiten.Detekstdoeteenberoepopalgemenekennisoverdewereldenvanhetlevenenisbijvoorkeurgeëngageerd.Dethematiekappelleertvooralaanpersoonlijkeenmaatschappelijkevraagstukken,zoalsliefde,dood,vriendschap,rechtvaardigheidenverantwoordelijkheid.Naastdeconcretebetekenislaagisooksprakevaneendieperelaag.Voorzovercomplexeliteraireprocedéswordengebruikt,zoalsperspectiefwisselingenentijdsprongen,zijndietamelijkexpliciet.

• Begrijpen: Herkentverteltechnischeprocedéswaarmeedeschrijverspanningopbouwt,sfeercreëertenkarakterstekentHerkentklassiekeversvormenendichttechnischeprocedés,zoalsenjambementenherhaling.Herkentveelvoorkomendestijlfiguren.Herkentmetaforenensymbolen.Herkentexplicietemotieven.Kancausaleverbandenleggenophetniveauvandegebeurtenissenendehandelingenvanpersonages.Kanexplicietedoelenenmotievenvanpersonagesopmerken.Kanverschillendeverhaallijnenonderscheiden.

•Interpreteren: Kanzichidentificerenmetpersonagesengebeurtenissen.Kanimplicietedoelenenmotievenvanpersonagesbenoemen.Kanbetekenisgevenaansymbolenenconcretemotieven.Kanbelangrijkekwestiesindetekstbenoemen.Kandehoofdgedachteofboodschapvandetekstweergeven.Kandewerkingvanelementairevertel-endichttechnischeprocedéstoelichten.

•Evalueren/Reflecteren: Evalueerthetwerkmetemotieve,realistische,moreleencognitieveargumenten.Kankritischreagerenopmaatschappelijke,psychologischeenmorelekwestiesdieinhetwerkwordenaangesneden.Kanmetleeftijdgenotendiscussiërenoverdeinterpretatievandetekstenkwestiesdieindetekstwordenbehandeld,bijvoorbeeldmoreledilemma’s.Kanuiteenzettentotwelkekenniseninzichtenhetlezenenverwerkenvandeteksthebbengeleid.Kanuiteenzettenwathetverschilistussenlectuurenliteratuur.Kaninteressesinbepaaldevraagstukkenenonderwerpenmotiveren.Kaneenkritischetekstkeuzemaken.Kanpersoonlijkeliterairesmaakenontwikkelingbeschrijvenentoelichten.Kanbijdezetakenliterairebegrippentoepassen,zoals:lectuur,literatuur;proza;verteltechniek,spanning,perspectief,betrouwbaarheidvertelwijze,verhaallijn,karakterisering;poëzie:sonnet,vrijeversvorm,enjambement,beeldspraak/metafoor,symbool,stijlfiguur(understatement,hyperbool,climaxenanticlimax).

85De doorgaande leeslijn Stichting Lezen

Niveau 4F

Kanvolwassenenliteratuurinterpreterendenesthetischlezen.• Teksten: Deleerlingenhebbenruimeervaringmethetlezenvanvolwassenenliteratuuren

inzichtinliteraireprocedés.Detekstdoeteenberoepopalgemene,gedifferentieerdekennisvandewereldenhetleven.Deleerlingenzijnbereidzichteverdiepenincomplexegebeurtenissenenemotiesvanvolwassenendievervanhenafstaan.Daarnaastzijnzijgeïnteresseerdindevertel-endichttechniek,invormaspecteneninde‘bedoeling’vandeauteur,alsookinsommigeauteursmetliterairprestige.Demaniervanlezenopditniveauistetyperenalsinterpreterendenesthetischlezen.

• Tekstkenmerken: Detekstenzijngeschrevenineenliterairestijlensluitenmetdeinhoud,personagesenthematieknietdirectaanbijdebelevingswereldvanadolescenten.Degehanteerdeliteraireprocedészijnenigszinscomplexenbevattenbijvoorbeeldeenonbetrouwbaarperspectief,implicietetijdsprongenenperspectiefwisselingen,openplekken,meerderebetekenislagen,eenmetaforischestijlenzovoorts.Hettaalgebruik,deopbouwenvormvandetekstendeontwikkelingvandepersonageszijnafwijkendendaardoormoeilijkervoorspelbaar.Bijoudetekstengeldtditinversterktemateomdatdetekstfunctioneerdeineenanderehistorischecontext,meteenanderwereldbeeldenanderewaardenennormen,endetekstbovendiengeschrevenisinoudNederlandsvolgensandereliteraireconventies.

•Begrijpen: Herkentstijlfiguren.Herkentironie.Herkentintertekstualiteit.Kanverschillendebetekenislagenonderscheiden,zoalseenpsychologische,sociologische,historische,intertekstuelebetekenislaag.Kaninhoudelijke,verteltechnischeendichttechnischekenmerkenenbijzonderhedenopmerken.

•Interpreteren: Kanzichempathischidentificerenmetverschillendepersonages.Kanmetbehulpvanconcreteaanwijzingen,bijvoorbeeldovermotieven,hetalgemenethemaformuleren.Kaneenoudetekst(eventueelmetondersteuning)historiserendlezen,datwilzeggendetekstinterpreterenindeliterairhistorischecontext.Kaneenoudetekstactualiserendlezen,datwilzeggeninverbandbrengenenvergelijkenmetdeeigenleef-enbelevingswereld.

•Evalueren/Reflecteren: Evalueerthetwerknaastdeeerdergenoemdeargumentenookmetstructureleenesthetischeargumenten.Kanopenstaanvoordeinterpretatiesenwaardeoordelenvanleeftijdgenotenendezekritischbeoordelen.Kanbijeigeninterpretatieenoordeelookinterpretatiesenoordelenvanliterairecriticibetrekken.Kanverschillendetekstennaarinhoudenvormvergelijkenenmotiverenwelketekstenhijminderofmeerliterairvindt.Kanmotivereninwelkesoortschrijvershijisgeïnteresseerd.Kanaandehandvanleesmotieveneigenliteraireontwikkelingbeschrijven.Kanbijdezetakenliteraireenliterair-historischebegrippentoepassen,zoals:intertekstualiteit,ironie,proza,raamvertelling,onbetrouwbaarperspectief,thema,motiefenpoëzie.Kanstijlfiguren(paradox,antithese,eufemisme)herkennenenbeschiktoverliterair-historischekennis,zoalsstromingen.

ColofonStichtingLezenNieuwePrinsengracht891018VRAmsterdam020-6230566www.lezen.nlinfo@lezen.nl

Auteurs

AgnesvanMontfoort(StichtingLezen)AlixWassing(StichtingLezen)

Met medewerking van:

MarleenKieft(MKonderzoek+advies)PetervanDuijvenboden(StichtingLezen)JettevandenEijnden(StichtingLezen)

Extern Advies

InoukBoerma(iPaboAmsterdam)MartijnHensgens(VolvanLezen)ErwinMantingh(UniversiteitUtrecht)JoannekePrenger(SLO)RoelvanSteensel(bijzonderhoogleraarLeesgedragVrijeUniversiteitAmsterdam)

Tekstredactie

BeaRos

Vormgeving

JudithSchoffelen&ErikoldeHanhof

Citeren als:StichtingLezen(2020).De doorgaande leeslijn. De leesontwikkeling van 0-20 jaar. Amsterdam:StichtingLezen.

©2020StichtingLezen,Amsterdam