de regimine principum tomasz z akwinu

7/24/2019 de regimine principum tomasz z akwinu

1/36

O wadzy

Wstp

Ta ksieczka w. Tomasza w oryginale opatrywana zamiennie dwoma tytuami: De

regnolub De regimine principum budzi we wspczesnym czytelniku sporo krytyki,

ale chyba wicej jeszcze zazdroci: bo dzisiaj chyba nie mogaby powstapraca, tak

fundamentalnie podejmujca filozofiwadzy i moralnoci politycznej. Kultura

europejska jakby utracia zdolnodo ogarnicia caoci wszechbytu jednym

wiatopogldem powszechnym, a dopiero w ramach takiego wiatopogldu moliwe s

wielkie ujcia rnych dziedzin czstkowych.

Znawcy myli politycznej w. Tomasza1podkrelajjednak, e nie we wszystkich

podejmowanych tu problemach rozprawa ta stanowi najpeniejszy wyraz jego

pogldw. Na przykad idemonarchicznna pewno bardziej ostronie, a zarazem

gbiej przedstawia on w zakoczeniu drugiej czci Komentarza do Sentencji.

Przedmiotem licznych zastrzeei polemik bya idea podlegania wadzy krlewskiej

papieowi, ktrej zarzucano pomieszanie dwch zupenie rnych porzdkw. Z tekstu

jednak wynika niedwuznacznie, e w. Tomasz uznaje autonomiwadzy wieckiej,

przeciwny jest natomiast izolacji obu wadz. Stosunek midzy nimi widzi na

podobiestwo stosunku midzy eglarzem a budowniczym okrtu lub midzy

rycerzem a rusznikarzem: trudno sobie wyobrazi, aby obaj rzemielnicy mogli

pracowainaczej niautonomicznie, ale tetrudno sobie wyobrazi, aby eglarz czy

rycerz nie mogli zgaszawobec ich pracy swoich postulatw, skoro od doskonaoci

ich wytworw zaley skutecznoich wasnych poczyna. Ten punkt widzenia wydaje

siusprawiedliwiarwniedzisiejszych papiey i biskupw, ktrzy nie wahajsi

zabieragosu w sprawach publicznych. Niektrzy badacze podkrelajznaczenie

inspiracji arystotelesowskiej w budowaniu tego rodzaju uj2.

Religioznawczapewne zainteresuje w tym dzieku zwaszcza ksiga druga, w ktrej z

cawiadomocistosuje sido opisu wadzy krlewskiej symbolikkosmologiczn:

plan zaoenia krlestwa odzwierciedla plan zaoenia wiata" (rozdz. 2); Podobnie

jak ustanowienia miasta lub krlestwa dokonuje siw odniesieniu do ustanowienia

wiata, tak samo z rzdw Boych naley wnioskowa, na czym polegajrzdy krla

(rozdz. 3).

Dzieko zostao napisane prawdopodobnie w latach 12661267 dla modego krla

Cypru Hugona II. Autor przerwaje, eby junigdy do niego nie wrci, zapewne z


2/36

powodu nagej mierci adresata. Na swoje nieszczcie, ksieczka ta zostaa

dokoczona w XIV wieku przez wielbiciela w. Tomasza, Ptolemeusza z Lukki, ktry

powikszyjao 62 rozdziay i caopodzielina cztery ksigi. W tekcie

Ptolemeusza pojawiy siidee zupenie obce myli w. Tomasza, a nawet jawne

anachronizmy np. w ksidze 3 rozdz. 20 nawizania do wydarzez roku 1292 i 1298

co w cigu wiekw budzio powtpiewania co do autentycznoci caego tekstu.

Dzieko wymienione jest jednak w najwczeniejszych katalogach dziew. Tomasza. W

najstarszych jedenastu rkopimiennych kolekcjach Tomaszowych dziedrobnych

zachowasitekst wczeniejszy od interwencji Ptolemeusza. W niektrych za

rkopisach, zawierajcych tekst Ptolemeusza, zaznaczono miejsce, w ktrym koczy

sioryginalny tekst Tomaszowy. Zatem nie ma wtpliwoci co do Tomaszowego

autorstwa pierwszych dwudziestu rozdziaw.

Tutaj pominlimy cztery ostatnie rozdziay oryginalnie Tomaszowe: Do urzdu krla

naley zakadanie miast,Miasto powinno miezdrowe powietrze, Miastu naley

zapewniobfitopoywienia, Powinno byw miejscu krajobrazowo piknym.Wejcie

w problematykcile praktyczn, ktrej szczegowo nigdy w zasadzie nie

podejmowa, mogo bydla w. Tomasza dodatkowym powodem do zniechcenia i

przerwania pracy nad tksieczk.

Ksiga pierwsza

Rozdzia1

Co oznacza nazwa krl

Zacznijmy od wyjanienia, jakie treci zawierajsiw nazwie krl. Otwszdzie tam

gdzie jest jakieukierunkowanie na cel i gdzie mona postpowatak albo inaczej,

potrzebny jest jakikierownik, dziki ktremu dochodzi siprosto do waciwego celu.

Nie dopynby okrt, pchany w rne strony przez zmieniajce siwiatry, do portu

przeznaczenia, gdyby nie zabiegao to kierujcy nim sternik. Otczowiek ma pewien

cel, ku ktremu zwrcone jest cae jego ycie i dziaanie, dziaa bowiem przez umys, a

ten rzecz jasna zawsze dziaa dla celu. Ludzie zaw rny sposb ddo tego co

zamierzyli. wiadczy o tym sama rnorodnoich wysikw i dziaa. Potrzebuje wic

czowiek jakiegokierowania ku celowi.

Otkady czowiek ma wszczepione z natury wiato rozumu, ktrym kieruje swoje

czyny ku celowi. I gdyby czowiek, tak jak liczne zwierzta, yw pojedynk, niepotrzebowaby adnego innego kierowania, lecz kady sam dla siebie byby krlem,

poddanym najwyszemu krlowi Bogu, jako e sam kierowaby sobw swoich


3/36

czynach, dziki wiatu rozumu danemu mu przez Boga. Otczowiek jest z natury

stworzeniem spoecznym i politycznym, yjcym w gromadzie, bardziej nawet ni

wszystkie zwierzta. Wynika to z naturalnej koniecznoci. Zwierztom bowiem natura

przygotowuje pokarm, przyodziewa futrami, daje brow postaci zbw, rogw,

pazurw, a przynajmniej szybkow uciekaniu. Czowiek zanie otrzymaod natury

adnej z tych rzeczy, lecz zamiast tego zostaobdarzony rozumem, aby mg

zapewnisobie to wszystko pracrk. Ale jeden czowiek do tego nie wystarczy, gdynie zdoa on samodzielnie przejprzez ycie. Jest wic dla niego czymnaturalnym,

e yje w licznej wsplnocie.

Ponadto, zwierzta wrodzonym instynktem rozpoznaj, co przynosi im korzylub

szkod, na przykad jest w naturze owcy lk przed wilkiem jako wrogiem; niektre

znw zwierzta naturalnym instynktem wyszukujsobie lecznicze trawy lub co

innego, co jest niezbdne do ycia. Natomiast czowiek ma tylko oglnnaturaln

znajomo, tego co jest mu niezbdne do ycia; potrafi bowiem na podstawie zasadnaturalnych dochodzirozumem, co mu szczegowo jest konieczne do ludzkiego

ycia. Otnie jest moliwe, aby jeden czowiek mgto wszystko ogarnswoim

rozumem; musi wic yw gromadzie, aby jeden wspieradrugiego, aby rni

zajmowali sirnymi wynalazkami rozumu, na przykad jeden sztukleczenia, drugi

tym, trzeci innym.

Najpeniej sito ujawnia w tym, e sam tylko czowiek posuguje simow, dziki ktrej

jeden moe swj pomysw caoci przekazainnym. Zwierzta tylko oglnieprzekazujsobie wzajemnie swoje przeycia, na przykad pies wyraa gniew

szczekaniem, i na rne sposoby je wyraaj. Otczowiek potrafi siporozumiez

drugim bardziej nijakiekolwiek zwierzstadne, takie jak uraw czy mrwka, albo

pszczoa. Majc to na uwadze, Salomon powiedzia: Lepiej jest dwm nijednemu,

majbowiem korzywzajemnej wsplnoty3.

Jeli wic jest naturalne dla czowieka yw licznej gromadzie, wobec tego wszyscy

potrzebujjakiegokierowania caoci. Kady bowiem z licznych ludzi zabiega o to,

co jemu odpowiada; caorozproszyaby siwic na czstki, gdyby zabrako tego, do

kogo naley troska o dobro caoci. Podobnie jak ciao czowieka lub jakiego

zwierzcia ulegoby rozpadowi, gdyby nie byo w nim oglnej siy przewodniej,

zmierzajcej ku dobru wsplnemu wszystkich czonkw. Mwi o tym Salomon: Gdzie

nie ma rzdcy, nard sirozprasza4.

Zgadza sito z rozumem. To bowiem co wasne, nie utosamia si, z tym co wsplne;

to co wasne, rnicuje, natomiast to co wsplne, jednoczy. Otrne [rzeczy] maj

rne przyczyny. Tak wic prcz tego co pobudza do wasnego dobra kadej

[jednostki] powinno bycopobudzajcego do wsplnego dobra wszystkich. Tote

wszdzie tam gdzie wiele [czonkw] zwraca siku jednemu, jest cokierujcego. W


4/36

wiecie cia, pierwsze z nich, mianowicie niebieskie, kierujwedug porzdku Boej

opatrznoci innymi ciaami, natomiast wszystkimi kieruje stworzenie rozumne. Rwnie

w czowieku dusza kieruje ciaem, zaw duszy rozum kieruje sferpopdu i podania.

Take wrd czonkw ciaa, jeden z nich serce lub gowa jest gwny i porusza

pozostae. Zatem wszdzie tam gdzie jest wielo, musi byczynnik rzdzcy.

Ottam gdzie jest przyporzdkowanie do celu, zdarza sidenie zarwno suszne

jak niesuszne. Dlatego tei rzdy nad wieloma mogbysuszne lub niesuszne. Kto

jest kierowany susznie, jeli prowadzi sigo do odpowiedniego celu, niesusznie za

jeli do celu nieodpowiedniego. Otinny jest odpowiedni cel dla spoecznoci

wolnych nidla pozbawionych wolnoci. Wolnym jest bowiem ten, kto stanowi

przyczyndla samego siebie, niewolnikiem kto naley do drugiego. Jeli wic

rzdzcy porzdkuje spoecznowolnych ku dobru wsplnemu spoecznoci, bdto

rzdy suszne i sprawiedliwe, jakie przystojwolnym. Jeli jednak rzdy kierujnie ku

dobru wsplnemu spoecznoci, ale ku prywatnemu dobru rzdzcego, bdto rzdyniesprawiedliwe i przewrotne. Toteprzez Ezechiela grozi Pan takim rzdcom: Biada

pasterzom, ktrzy passamych siebie, troszczc sio wasne korzyci, czy

pasterze nie powinni patrzody?5Tak wic pasterze winni zabiegao dobro stada,

zarzdzcy o dobro poddanej sobie spoecznoci.

Jeli wic niesprawiedliwe rzdy ssprawowane przez jednego tylko, ktry w nich

szuka swojej korzyci, a nie dobra poddanej sobie spoecznoci, taki wadca nazywa

sityranem. Nazwa pochodzi od przemocy6

, gdyzamiast rzdzisprawiedliwoci,uciska on si; dlatego testaroytni potnych nazywali tyranami. Jeeli natomiast

niesprawiedliwe rzdy sprawowane snie przez jednego, ale przez kilku, nazywa sito

oligarchi, to znaczy wadznielicznych: kiedy bowiem nieliczni, aby siwzbogaci,

uciskajlud, rnisiod tyrana tylko liczb. Jeli z kolei niegodziwe rzdy

sprawowane sprzez licznych, nazywa sito demokracj, czyli wadzludu: kiedy

mianowicie lud plebejuszy dziki potdze tumu uciska bogatych, cay lud jest jakby

jednym tyranem.

Podobnie naley rozrnirzdy sprawiedliwe. Kiedy rzdy sprawuje jaka

spoeczno, nazywa sito republik7, na przykad jeli miastem albo krajem wada

spoecznowojownikw. Jeli zarzdy sprawowane sprzez nielicznych, ale

cnotliwych, nazywa sije arystokracj, czyli wadznajlepszalbo najlepszych, ich

samych zanazywa sielit8. Jeli natomiast sprawiedliwe rzdy naletylko do

jednego, nazywa sion krlem. Jak powiedziaPan do Ezechiela: Suga Mj, Dawid,

bdzie krlem nad nimi i jednym pasterzem nad nimi wszystkimi9. Jasno std wynika,

e o pojciu krla stanowi, to ijeden jest panujcy, ktry jest pasterzem szukajcymwsplnego dobra spoecznoci, a nie wasnego.

Skoro czowiek musi yw spoecznoci, jako e w pojedynknie potrafi zaradzi


5/36

yciowym potrzebom, zatem tym doskonalsza jest spoeczno, im bardziej

samowystarczalna w zakresie potrzeb yciowych. Wprawdzie pojedyncza rodzina jest

jujakoyciowo samowystarczalna: w zakresie przygotowywania pokarmw,

wychowania potomstwa itp.; pojedyncza wie w zakresie jakiegodziau gospodarki;

miasto natomiast, jako spoecznodoskonaa w zakresie wszystkich potrzeb

yciowych. Jeszcze bardziej cay kraj ze wzgldu na koniecznozwalczania

nieprzyjacii wzajemnej przeciwko nim pomocy. Kto wic rzdzi spoecznocidoskona, czyli miastem lub krajem, nazywa sikrlem; kto zarzdzi domem, nie

nazywa sikrlem10, ale gospodarzem, nosi jednak jakiepodobiestwo krla, tote

niekiedy krlw nazywa siojcami ludu.

Zatem krlem jest ten, kto jako jeden rzdzi spoecznocimiasta lub kraju, dla jej

dobra wsplnego. Jak powiada Salomon: Krl rozkazuje caej ziemi, ktra mu suy11.

Rozdzia2

Co lepiej dla miasta lub kraju: miewielu rzdcw czy jednego

Nastpnie trzeba postawipytanie, co lepiej dla kraju lub miasta: byrzdzonym przez

wielu czy przez jednego.

Mona to rozwayna podstawie celu rzdzenia. Zamyskadego rzdzcego winien

zmierzaku temu, aby troszczysio ocalenie tego, czym podjsikierowa: na

przykad zadaniem sternika jest aby pomimo morskich niebezpieczestw zachowaokrt w caoci i doprowadzigo do portu ocalenia. Otdobro i ocalenie spoecznoci

polega na tym, aby zachowajej jedno, ktrnazywamy pokojem. Jeli zabraknie

pokoju, przepadajkorzyci ycia spoecznego, owszem, spoecznoskcona

sama dla siebie staje siciarem. Zatem do tego najwicej powinien zmierzarzdca

spoecznoci, eby zapewnijednopokoju. I niesusznie sizastanawia, czy

zapewnipokj poddanej sobie spoecznoci; podobnie jak lekarz, [ktry by si

zastanawia], czy leczypowierzonego sobie chorego. Nikt bowiem nie powinien si

zastanawianad celem, do ktrego dyjest jego obowizkiem, lecz nad tym co docelu prowadzi. ToteAposto, wezwawszy wierny lud do jednoci, powiada: Starajcie

sizachowajednoducha, zwizani pokojem12. Zatem im skuteczniej rzdy

przyczyniajsido jednoci pokoju, tym bardziej spoyteczne; to bowiem nazywamy

bardziej poytecznym, co skuteczniej prowadzi do celu. Nie ma zawtpliwoci, e

jednolepiej jest sprawiana, przez to co jest z istoty swej jedno, anieli przez licznych;

podobnie jak najbardziej skutecznie ogrzewa to, co jest z istoty swej gorce. Zatem

bardziej poyteczne srzdy jednego niwielu.

Dalej, wielu nie mogoby rzecz jasna w aden sposb rzdzispoecznoci, gdyby

byli zupenie skceni. Muszwic byjakozjednoczeni, aby mogli rzdzi, podobnie


6/36

jak wielu nie mogoby skierowaw jednstronokrtu, gdyby siw jakisposb nie

zjednoczyli. Otzjednoczenie oznacza zblianie siwielu do jednoci. Lepiej wic,

aby rzdzijeden, anieli wielu, ktrzy sizbliajdo jednoci.

Ponadto, to co zgodne z natur, jest najlepsze, albowiem w poszczeglnych [bytach]

natura sprawia, to co najlepsze. Otwszelkie rzdy naturalne sprawuje jeden. Jeden

czonek, mianowicie serce, porusza zasadniczo careszt; rwnieczciami duszy

kieruje jedna wadza podstawowa, mianowicie rozum; pszczoy majjednmatk13, za

stwrci rzdccaego wszechwiata jest jeden Bg. To sizgadza z rozumem: kada

bowiem wielopochodzi od jednego. Otto co jest tworzone sztucznie, naladuje

to, co naturalne, i tym lepsze jest dzieo sztuki, im bardziej podobne do tego co w

naturze. Wynika std, e najlepiej dla ludzkiej spoecznoci, jeli jest rzdzona przez

jednego.

Rwniedowiadczenie na to wskazuje. Albowiem kraje i miasta, ktrymi nie rzdzi

jeden, mczsiw niezgodach i kipiniepokojem, jakby dla wypenienia skargi Pana:

Liczni pasterze spustoszyli winnic14. I przeciwnie, kraje i miasta rzdzone przez

jednego krla, zaywajpokoju, kwitnsprawiedliwocii radujsiw zamonoci.

Toteobiecuje Pan przez prorokw swojemu ludowi jako wielki dar, e ustanowi dla

niego jedngowi e bdzie jeden przywdca pord nich15.

Rozdzia3

Rzdy tyrana snajgorsze

Otjak rzdy krla snajlepsze, tak rzdy tyrana snajgorsze. Albowiem republice

przeciwstawia sidemokracja, gdyw obu wypadkach, jak mwilimy16, rzdys

sprawowane przez wielu; z kolei, arystokracji przeciwstawia sioligarchia, obie bowiem

ssprawowane przez nielicznych; krlowaniu za tyrania, gdyw jednym i drugim

wypadku sto rzdy jednego. Wykazalimy ju, e krlestwo jest najlepszym

[systemem] rzdw. Poniewazanajlepszemu przeciwstawia sinajgorsze, wynika

std, e rzdy tyrana snajgorsze.

Dalej, sia zjednoczona skuteczniej osiga cel, nikiedy jest rozproszona lub

podzielona: kiedy wielu zczy sirazem, pocignto, czego nie potrafiruszyz

miejsca podzieleni na poszczeglne partie. Zatem podobnie jak korzystniej, aby moc,

ktra dziaa ku dobru, bardziej sizjednoczya, eby z tym wikszsiczynidobro,

tak samo jest bardziej szkodliwe kiedy moc czynica zo jest jedna, anieli kiedy

podzielona. Otmoc niesprawiedliwego wadcy dziaa na zo spoecznoci, gdy

dobro wsplne spoecznoci odwraca on wycznie dla swojego wasnego dobra. Wrzdach sprawiedliwych, im bardziej wadca jest jeden, tym bardziej korzystne rzdy,

tak e monarchia jest korzystniejsza od arystokracji, arystokracja zaod republiki.


7/36

Przeciwnie jest w rzdach niesprawiedliwych: im bardziej wadca jest jeden, tym wicej

przynoszone szkody. Zatem tyrania jest bardziej szkodliwa nioligarchia, oligarchia

zanidemokracja.

Nastpnie, rzdy w ten sposb stajsiniesprawiedliwe, e wzgardziwszy dobrem

wsplnym spoecznoci, wadca szuka dobra prywatnego. Im bardziej zaodchodzi od

dobra wsplnego, tym bardziej niesprawiedliwe srzdy. Otwicej odchodzi siod

dobra wsplnego w oligarchii, gdzie szuka sidobra nielicznych, anieli w demokracji,

gdzie szuka sidobra wielu. A jeszcze bardziej odchodzi siod dobra wsplnego w

tyranii, gdzie szuka sidobra tylko dla jednego. Dla kadejbowiem caoci blisze jest

liczne ninieliczne oraz nieliczne raczej nipojedyncze. Zatem rzdy tyrana s

najbardziej niesprawiedliwe.

Stanie sito rwniejasne, jeli rozwayporzdek Boej opatrznoci, ktra najlepiej

wszystkim kieruje. Albowiem dobro przychodzi do rzeczy z jakiejprzyczyny

doskonaej, gdywszystko co moe przyczynisido dobra, jakby sijednoczy;

natomiast zo [przychodzi] oddzielnie z poszczeglnych brakw. Nie bdzie bowiem

ciao pikne, jeeli wszystkie czonki nie bdstosownie uoone; brzydotzasprawia

niestosowne uoenie jakiegokolwiek czonka. Tak wic brzydota pochodzi w rny

sposb od rnych przyczyn, uroda zaw jeden sposb od jednej przyczyny

doskonaej. I tak jest we wszystkim, co dobre i ze, jakby Bg o to sitroszczy, eby

dobro pochodzce od jednej przyczyny byo mocniejsze, zazo pochodzce z wielu

przyczyn byo sabsze. Lepiej wic, eby rzdy sprawiedliwe naleay tylko do jednego:swwczas mocniejsze. Jeli zarzdy odbiegajod sprawiedliwoci, lepiej eby

sprawowali je liczni: swwczas sabsze, a [rzdzcy] przeszkadzajsobie wzajemnie.

Zatem wrd rzdw niesprawiedliwych bardziej znona jest demokracja, najgorsza

za tyrania.

Wynika to rwniez obserwacji za, jakie czynityrani. Poniewatyran szuka dobra

prywatnego z pogarddla wsplnego, w rezultacie w rnoraki sposb uciska

poddanych, gdysam podlega rnorodnym namitnociom, ktre pchajgo ku jakim

dobrom. Jeli dasiuwizichciwoci, rabuje dobra poddanych; jak mwi Salomon:

Krl sprawiedliwy podnosi ziemi, chciwy jniszczy17. Jeli dasizwyciy

gniewowi, z byle powodu rozlewa krew; jak powiada [Pan] przez Ezechiela: Ksita

jej rozlewajkrew jak wilki porywajce zdobycz18. ToteMdrzec upomina, eby takiej

wadzy unika: Daleko bdod czowieka, ktry ma wadzzabijania19, gdynie

uywa jej sprawiedliwie, ale zabija wedug zachcianki. W ogle nie mona wwczas by

bezpiecznym, lecz wobec odejcia od prawa wszystko jest niepewne. I nic nie moe

siwwczas utrwali, gdyzaley od czyjejwoli, eby nie powiedzie zachcianki.

[Tyran] obcia poddanych nie tylko [w zakresie dbr] cielesnych, ale przeszkadza im

w dobrach duchowych. Poniewabardziej poda wadzy nibycia poytecznym,


8/36

utrudnia wszelki postp poddanych, podejrzewa bowiem, e jakakolwiek wyszo

poddanych szkodzi jego niegodziwemu panowaniu. Bardziej podejrzani dla tyranw s

dobrzy nili i zawsze straszliwie bojsicudzej cnoty. Zatem tyrani starajsinie

dopucido tego, aby ich poddani stali sicnotliwi i nabrali ducha wielkodusznoci, bo

wwczas nie znieliby ich niegodziwego panowania. Zabiegajrwnie, o to aby

pomidzy poddanymi nie utrwaay sizwizki przyjani i aby nie radowali sioni

wzajemnym zyskiem pokoju: kiedy bowiem jeden drugiemu nie ufa, nie mogniczegopodejmowaprzeciw ich panowaniu. Totesiejniezgody wrd poddanych, a

istniejce podtrzymuj, oraz zakazujtego, co czy ludzi, na przykad maestw i

zebraoraz tym podobnych rzeczy, dziki ktrym rodzi siwrd ludzi zayoi

zaufanie. Wysilajsiponadto, aby poddani nie stali sisilni ani bogaci podejrzewaj

ich bowiem wedug przewrotnoci swego sumienia, a poniewasami uywajpotgi i

bogactw do szkodzenia, obawiajsi, eby sia i bogactwo poddanych im nie

zaszkodziy. Toteczytamy u Hioba na temat tyrana: Cigle syszy zgiek

niebezpieczestwa, i chociapokj jest to znaczy chonic mu nie grozi onwszdzie podejrzewa zasadzki20.

Std zdarza si, e pod rzdami tyranw niewielu jest cnotliwych: skoro wadcy, ktrzy

powinni poddanych prowadzido cnoty, niegodziwie im cnoty zazdroszczi jak mog

stawiajjej przeszkody. Albowiem, jak powiedziaArystoteles21, tam nie brak dzielnych

mw, gdzie czci sinajdzielniejszych. ZaTuliusz powiada: Ley w zastoju i mao

sirozwija to, co nie znajduje poszanowania22. To zresztnaturalne, e ludzie yjcy

w strachu, wyradzajsiw sualcw i stajsimaoduszni w dziele [wymagajcym]odwagi i wytrwaoci. Widato naocznie w krajach, ktre dugo byy pod rzdami

tyranw. ToteApostow Licie do Kolosan powiada: Ojcowie, nie rozdraniajcie

waszych synw, aby nie stali simaoduszni23.

Dostrzegajc szkody tyranii, krl Salomon powiada: Upadek ludzi z krlowania

bezbonych24: bo przez niegodziwotyranw poddani sabnw doskonaoci cnt.

A dalej mwi: Kiedy bezbonicy przejmwadz, jczy lud25, bo zostawzity w

niewol. I jeszcze: Gdy niegodziwcy wywyszeni, ludzie siukrywaj26: aby uniknokruciestwa tyranw. I nic w tym dziwnego, bo czowiek, ktry rzdzi bez rozumu i

wedug zachcianki, niczym sinie rni od dzikiego zwierza. Totepowiada Salomon:

Lew ryczcy i zgodniay niedwied oto wadca niegodziwy nad biednym ludem27.

Dlatego ludzie kryjsiprzed tyranami jak przed bestiami krwioerczymi, a poddasi

tyranowi to tak samo jakby padana twarz przed szalejcbesti.

Rozdzia4

Dlaczego krlewska godnojest dla poddanych nienawistna

Poniewamonarchia, czyli rzdy jednego, moe bywadznajlepszi najgorsz, dla


9/36

wielu, ze wzgldu na przewrotnotyranii, krlewska godnojest nienawistna.

Ponadto niektrzy pragnc wadzy krlewskiej, popadajw okruciestwa tyranw. I

wielu wadcw pod pozorem godnoci krlewskiej dopuszcza sityranii.

Oczywistym przykadem tego jest republika rzymska. Lud rzymski wypdzibowiem

krlw, gdynie mgzniekrlewskiej, a raczej tyraskiej pychy. Ustanowili sobie

konsulw oraz innych urzdnikw, ktrzy zaczli nimi rzdzii kierowa, dc do

zmiany monarchii w [ustrj] arystokratyczny. I jak powiada Salustiusz, trudno

uwierzy, jak rozroso sipastwo rzymskie wkrtce po uzyskaniu wolnoci28. Czsto

bowiem sizdarza, e ludzie yjcy pod krlem leniwie przykadajsido dobra

wsplnego, jakby sdzc, e to co wnoszw dobro wsplne, nie przynosi im adnej

korzyci, lecz tylko temu, kto dobrem wsplnym zarzdza. Kiedy zaspostrzeg, e

dobrem wsplnym nie rzdzi jeden, przestajje traktowajakby byo cudze, lecz kady

przykada sido niego jak do wasnego. Totewida, e pastwo zarzdzane przez

zmienianych co rok kierownikw niekiedy wicej moe, nigdyby krl miatrzy albocztery takie pastwa. I niewielkie obcienia naoone przez krla ciej siznosi ni

wielkie ciary ustanowione przez wsplnotobywateli. Potwierdzio sito w rozwoju

republiki rzymskiej. Lud bowiem zarwno do wojska wstpowa, jak pacipodatki na

onierzy. A kiedy podatkw byo za mao na wsplne potrzeby, na cele publiczne

poszy dostatki prywatne, do tego stopnia, e nawet senatorowie nie zostawili sobie

adnego zota, oprcz jednego zotego piercienia i jednego guza na znak swojej

godnoci29.

Jednake mczyy ich nieustanne niezgody, ktre urastay ado wojen domowych.

Podczas tych wojen wyrwano im wolno, o ktrtak bardzo zabiegali, i znaleli si

pod wadzcesarzy, gdyci od pocztku nie chcieli sinazywakrlami, tak

nienawistna bya u Rzymian ta nazwa. Otniektrzy z nich zgodnie z obyczajem

krlewskim wiernie troszczyli sio dobro wsplne i dziki ich wysikom republika

rzymska powikszaa sii trwaa. Jednak wikszoz nich bya tyranami, wobec

wrogw zazachowywaa sileniwie i bezczynnie, tak e doprowadzili rzeczpospolit

rzymskdo upadku.

Podobny proces miamiejsce u Hebrajczykw. Najpierw, kiedy rzdzili nimi sdziowie,

wrogowie szarpali ich ze wszystkich stron; kady bowiem czyni, to co jemu wydawao

sidobre. Na ich probBg daim krlw. Jednake wskutek zepsucia krlw odeszli

od czci jednego Boga i w kocu wprowadzono ich w niewol.

Zatem niebezpieczestwa zagraajz dwch stron: albo z obawy tyranii unika si

najlepszych rzdw krlewskich, albo kiedy siich pragnie, zmieniajsione w

tyraskprzewrotno.

Rozdzia5


10/36

Mniejszym zem jest zmiana monarchii w tyraninizepsucie rzdwlicznej elity

Jeli trzeba wybieramidzy dwoma [systemami rzdw], z ktrych kady zagroony

jest niebezpieczestwem, naley z camocopwiedziesiza tym, z ktrego zdaje

sipynmniejsze zo. Otz monarchii, jeli zmieni siw tyrani, pynie mniejsze zo,

anieli z wadzy licznej elity, ktra ulega zepsuciu. Z wadzy wielu czsto bowiem rodzi

siniezgoda, ktra niszczy dobro pokoju, szczeglnie wane dla ludzkiej spoecznoci.

Tyrania nie niszczy tego dobra, lecz nastaje na dobra poszczeglnych ludzi, chyba e

jej bezprawie szaleje nad caym spoeczestwem. Zatem bardziej naley sobie yczy

rzdw jednego niwielu, chociaw obu przypadkach wynikajstd

niebezpieczestwa.

Dalej, wydaje si, e bardziej naley unikatego, z czego moe pynwicej

niebezpieczestw. Otwielkie niebezpieczestwa dla spoecznoci czciej wynikaj

z rzdw wielu niz rzdw jednego. Czciej bowiem sizdarza, e ktospord

wielu sabnie w nastawieniu na dobro wsplne, nie stanie sito z jednym. Kiedy za

ktokolwiek z wielu przywdcw porzuci nastawienie na dobro wsplne, grozi to

zamieszkami w caej spoecznoci poddanych: jeli bowiem kcsiksita, wynikaj

std zamieszki w caej spoecznoci. Natomiast jeli jeden stoi na czele, zwykle ma na

wzgldzie dobro wsplne. Jeli zaporzuci trosko dobro wsplne, nie od razu wynika

std cakowite nastawienie na ucisk poddanych, [a dopiero] na tym polega bezprawie

tyranii, ktra jest, jak wykazalimy30

, najbardziej przewrotnym sposobem rzdzenia.Zatem bardziej naley unikaniebezpieczestw, jakie pynz rzdw wielu, nijakie

wynikajz wadzy jednego.

Nastpnie, rzdy wielu czciej chyba zmieniajsiw tyraninirzdy jednego. Kiedy

bowiem wskutek rzdw wielu zrodzia siniezgoda, czsto zdarza si, e jeden

zwycia pozostaych i przywaszcza sobie wyczne panowanie nad spoecznoci.

Zobaczyto mona na przykadach z historii. Albowiem prawie wszystkie rzdy wielu

skoczyy sina tyranii, a najbardziej to widaw rzeczpospolitej rzymskiej. Dugo bya

zarzdzana przez wielu urzdnikw i pojawiay siw niej rywalizacje, niezgody i wojny

domowe, awpada w rce najbardziej okrutnych tyranw. I jeli ktostarannie zbada

w wymiarze powszechnym fakty historyczne oraz to co sidzieje obecnie, przekona

si, e tyrania czciej ogarniaa ziemie rzdzone przez wielu niprzez jednego. Jeli

wic monarchia, ktra jest najlepszym rzdem budzi najwiksze obawy ze wzgldu na

[niebezpieczestwo] tyranii, to przecietyrania zdarza sinie rzadziej, ale czciej,

tam gdzie rzdzi wielu. Pozostaje przyjbezwarunkowo, e lepiej jest ypod jednym

krlem, nipod rzdami wielu.

Rozdzia6


11/36

Jak troszczysio to,eby krl nie stasityranem

Poniewarzdy jednego jako najlepsze naley stawiana pierwszym miejscu, ale

zdarza si, e zmieniajsione w tyrani, a to jest, jak powiedzielimy31, najgorsze,

spoecznomusi z castarannocitroszczysio krla, aby nie popaw tyrani.

Najpierw konieczne jest, aby ci do ktrych to naley, takiego czowieka wynieli na

krla, ktry nie ma skonnoci do tyranii. ToteSamuel, wychwalajc Boopatrznow zwizku z ustanowieniem krla, powiada: Wyszukasobie Pan ma wedug swego

serca i rozkazamu Pan bywodzem nad swoim ludem32. Nastpnie tak naley uoy

rzdy w krlestwie, aby ustanowiony jukrl nie miasposobnoci do tyranii. Naley

rwnietak ograniczyjego wadz, aby nie mgatwo zboczyku tyranii; jak to

mona zrobi, zastanowimy siniej. Wreszcie naley zatroszczysio moliwo

przeciwstawienia si, gdyby krl zwrcisiku tyranii.

Gdyby zatyrania nie bya przesadna, korzystniej jest znosido czasu agodntyrani,nidziaajc przeciwko tyranii cigawiele niebezpieczestw ciszych od niej samej.

Moe sibowiem zdarzy, e walczcy z tyraninie mogjej przezwyciy, za

zaczepiony tyran tym wicej szaleje. Kiedy znw ktomoe zwyciytyrana, czsto

wynikajstd cikie niezgody wrd ludu, zarwno w trakcie walki przeciw tyranowi,

jak po jego obaleniu, kiedy spoecznodzieli sina partie, [skcone] w sprawie

ustalenia ustroju. Zdarza siteczasem, e spoecznoz czyjpomocprzepdza

tyrana, a ten [co tego dokona] po przejciu wadzy staje sityranem i bojc si, aby

od kogo innego nie spotkao go to, co on uczynipoprzednikowi jeszcze ciszniewoluciska poddanych. Zwykle tak jest z tyrani, e nastpna jest cisza od

poprzedniej, albowiem [nowy tyran] nie porzuca dotychczasowych obcie, ale w

przewrotnoci swego serca wymyla jeszcze nowe. Totekiedy wszyscy Syrakuzanie

tsknili za mierciniejakiego Dionizego, pewna staruszka nieustannie modlia sio

zachowanie go w zdrowiu i przy wadzy; kiedy tyran sio tym dowiedzia, pyta j,

dlaczego to robi. Kiedy byam, dziewczynk powiada poniewamielimy

okrutnego tyrana, tskniam za innym. Po jego zabiciu nastanieco gorszy, totekoniec

jego panowania rwniemiaam za cowielkiego. Jako trzeci ty zaczebynaszym

rzdc jeszcze gorszym. Jeli wic ciebie wezm, jeszcze gorszy przyjdzie na twoje

miejsce33.

Jeeli zabezprawie tyranii jest nieznone, niektrzy sdzili, e do cnoty dzielnych

mw naley usuntyrana i dla uwolnienia spoecznoci wystawisina

niebezpieczestwo mierci. Przykad takiego postpowania mamy rwniew Starym

Testamencie. Albowiem niejaki Ehud zatopisztylet w biodrze Egona, krla Moabu,

ktry cikniewoluciskalud Boy i zostasdziludu34. Jednak nie zgadza sito

z naukapostolsk. Uczy nas bowiem Piotr, abymy ze czcipoddani byli panom, nie

tylko dobrym i agodnym, ale rwniezgryliwym; jest to bowiem aska, jeli ktoze


12/36

wzgldu na sumienie i Boga znosi smutki, cierpic niesprawiedliwie35. Totekiedy

liczni cesarze rzymscy przeladowali po tyrasku wiarchrzecijask, zabardzo

wielu zarwno spord patrycjatu, jak i ludu nawrcio sina wiar nie stawiano

oporu, ale cierpliwie znoszono mierza Chrystusa, rwniegdy byli uzbrojeni, jak to

sizdarzyo w witym legionie tebaskim36. Natomiast w Ehudzie naley widzie

bardziej zabjcwroga niwadcy, ktry bytyranem. Toteczytamy w Starym

Testamencie, e zabjcy Joasza, krla judzkiego, chociaten odszedod kultu Boego,zostali zabici i tylko ich synw zgodnie z prawem, oszczdzono37.

Byoby to niebezpieczne dla spoecznoci oraz dla jej wadcw, gdyby kierujc si

prywatnym mniemaniem, dokonywano zamachw na wadcw, chociaby tyranw.

Czsto bowiem na takie niebezpieczestwa wystawiajsili, a nie dobrzy. Zazwyczaj

tepanowanie krlw ciy zym nie mniej nityrania, gdy jak orzeka Salomon

mdry krl rozprasza niegodziwcw38. Totegdyby opierajc sina prywatnym

przewiadczeniu, wolno byo [zabijazych wadcw], spoecznoci wicej groziabyutrata dobrego krla, nizyskaaby na usuniciu tyrana.

Otwydaje si, e przeciwko okruciestwu tyranw powinno siwystpowanie na

podstawie prywatnego przewiadczenia, ale publicznego autorytetu. Po pierwsze,

jeeli jakaspoecznoma prawo ustanawiadla siebie krla, nie jest niesprawiedliwe,

e moe go rwnieobalilub ograniczy, gdy on po tyrasku naduywa wadzy

krlewskiej. I nie naley sdzi, e taka spoecznodopuszcza siniewiernoci,

obalajc tyrana, nawet jeeli przedtem poddaa mu sina zawsze. Zasuybowiemsobie, na to aby poddani nie dochowali mu ukadu, gdyw rzdach spoecznocinie

postpowawiernie, jak tego wymaga urzd krlewski. W ten sposb Rzymianie zrzucili

z tronu Tarkwiniusza Pysznego, ktrego przedtem przyjli na krla, a to ze wzgldu na

tyraskie rzdy jego i jego synw i zastpili go wadzmniejsz, mianowicie

konsulw. Tak samo Domicjan, ktry nastpipo bardzo agodnych imperatorach,

swoim ojcu Wespazjanie i bracie Tytusie, zostaza tyranizgadzony przez senat

rzymski, ktry uchwaodwoasusznie i zbawiennie jako nieprawomocne wszystkie

jego przewrotne dokonania. Stao sito, aby bogosawiony Jan Ewangelista,umiowany uczeBoy, mgdziki uchwale senatu wrcido Efezu, gdyDomicjan

skazago na wygnanie na wyspPatmos.

Jeli zaktowyszy ma prawo troszczysio krla dla spoecznoci, u niego naley

szukapomocy przeciwko niegodziwoci tyrana. W ten sposb Archelaus, ktry zacz

jukrlowaw Judei zamiast swojego ojca Heroda i naladowaojca w przewrotnoci,

kiedy ydzi zwrcili size skargna niego do cesarza Augusta, najpierw zosta

ograniczony we wadzy, tzn. pozbawiony imienia krlewskiego oraz poowy krlestwana rzecz dwch swoich braci, wreszcie poniewanawet w ten sposb nie dao si

poskromijego tyranii skazany przez cesarza Tyberiusza na wygnanie do Lyonu w


13/36

Galii.

Jeli zaw ogle nie mona znaleludzkiej pomocy przeciwko tyranowi, trzeba si

odniedo Boga, ktry jest wspomoycielem w czasie dogodnym oraz w ucisku39.

Ley bowiem w Jego mocy, aby okrutne serce tyrana nawrcina agodno. Jak mwi

Salomon: Serce krla w rku Boga gdzie zechce, tam je skoni40. On okruciestwo

krla Aswera, ktry zamierzapozabijaydw, zwrciku agodnoci41. On okrutnego

krla Nabuchodonozora napenitakpobonoci, e stasigosicielem Boej potgi:

Teraz ja, Nabuchodonozor, wychwalam i wywyszam, i wysawiam Krla nieba,

poniewawszystkie Jego dziea sprawdziwe, a drogi Jego sprawiedliwe; On

rosncych w pysze moe poniy42.

Natomiast tyranw, ktrych uzna za niegodnych nawrcenia, On moe std zabra

albo sprowadzido najniszego stanu. Jak powiada Mdrzec: Stolice pysznych

ksit Bg zburzy, a na ich miejscu posadzipokornych43. To On, poniewawidzia

ucisk swojego ludu w Egipcie i syszaich jki, tyrana faraona wraz z jego wojskiem

wrzucido morza. To On wspomnianego Nabuchodonozora, ktry wczeniej wynosi

sipych, nie tylko wyrzuciz krlewskiego tronu, ale nawet z ludzkiego towarzystwa i

upodobnido zwierzcia44. I rka Jego nie jest za krtka, eby nie mgswojego ludu

uwolniod tyranw. Przecieobiecaprzez proroka Izajasza, e da swojemu ludowi

pokj od cierpiei uciskw i twardej niewoli45, w ktrej przedtem bygnbiony. Przez

Ezechiela zapowiada: Wyzwolmoje owce z ich paszczy467 to znaczy z paszczy

pasterzy, ktrzy passamych siebie. Lud musi jednak zaprzestagrzeszy, abyzasuysobie na dostpienie u Boga tego dobrodziejstwa. Albowiem Bg dopuszcza

wadzniegodziwcw jako karza grzech; jak powiada przez Ozeasza: Dam tobie

krla w gniewie moim47; oraz u Hioba: On sprawia, z powodu grzechw ludu, e

krluje obudnik48. Aby wic ustaa plaga tyranw, naley usungrzech.

Rozdzia7

wieckie zaszczyty, czyli chwaa, nie swystarczajcnagroddla krla

Poniewaobowizkiem krla jest zabiegao dobro spoecznoci, urzd krlewski

wydawaby sinie do udwignicia, gdyby nie pyno z niego jakiedobro wasne.

Zastanwmy siwic, jaka nagroda jest odpowiednim dobrem dla krla.

Niektrym wydawao si, e nagrodkrla swanie zaszczyty i chwaa. Powiada

Tuliusz w dziele O Rzeczypospolitej, e przywdca pastwa ywi sichwa49. Zdaje

sito uzasadniaArystoteles w Etyce, twierdzc, e wadca, ktremu nie wystarcz

zaszczyty i chwaa, nieuchronnie staje sityranem50

. Szukanie bowiem wasnegodobra jest wszczepione wszystkim duszom; jeli wic wadca nie zadowoli sichwai

zaszczytami, bdzie szukarozkoszy i bogactw i w ten sposb zwrci siku gwatom i


14/36

krzywdzeniu poddanych.

Nie mona jednak zgodzisiz tsentencj, gdywynika z niej wiele rzeczy

niestosownych. Po pierwsze, byoby to krzywdzce dla krlw, gdyby mieli znosityle

trudw i trosk za tak kruchnagrod. Nic bowiem w sprawach ludzkich nie wydaje si

bardziej kruche niludzkie pogldy i sowa, nad ktre nie ma nic bardziej zmiennego.

Toteprorok Izajasz nazywa takchwakwiatem trawy51. Ponadto, podanie chway

ludzkiej pozbawia duszwielkoci: kto bowiem szuka przychylnoci u ludzi, musi

suyich woli we wszystkich sowach i czynach; w ten sposb, usiujc wszystkim si

podoba, staje siniewolnikiem poszczeglnych. Dlatego ten sam Tuliusz w ksidze O

urzdachkae strzec sipodania sawy: Albowiem rabuje ono wolnoducha, ktra

powinna bycaym zadowoleniem mw wielkodusznych52. Otnic bardziej nie

przystoi wadcy, ktry zostaustanowiony do rzeczy wielkich, niwielkoduszno.

Zatem ludzka chwaa nie jest waciwnagroddla urzdu krlewskiego.

Byoby to rwnieze szkoddla spoecznoci, gdyby dla wadcw bya ustanowiona

taka nagroda. Pogarda dla chway, podobnie jak dla innych dbr doczesnych, stanowi

bowiem obowizek dobrego czowieka: kto cnotliwy i mocny duchem, dla

sprawiedliwoci powinien gardzisaw, podobnie jak yciem. Std paradoks53, e

nastpstwem cnoty jest chwaa, chwazacnota gardzi, i tak z pogardy chway

czowiek staje sigodny chway. Jak mawiaFabiusz: Kto chwagardzi, prawdziw

sobie zyskuje54. Zao Katonie pisaSalustiusz: Im mniej szukachway, tym wicej jej

zyskiwa55

. Rwnieuczniowie Chrystusa postpowali jako sudzy Boga we czci i wpogardzie, zniesawieni i w dobrej sawie56. Zatem chwaa, jakdobrzy pogardzaj,

nie jest stosownnagroddla dobrego ma. Gdyby wic tylko taka nagroda bya

wyznaczona dla wadcw, wynikaoby std, e dobrzy nie podejmowaliby sirzdw, a

jeli by sipodjli, zostaliby bez nagrody.

Dalej, z podania chway rodzi sigrone zo. Wielu juszukao bez umiaru sawy na

wojnie i poginli wraz ze swoimi wojskami, a wolnoojczyzny zmienia siw niewolu

wrogw. Totewdz rzymski Torkwatus aby daprzykad, e naley unika

wyrniania si zabiwasnego syna, ktry wbrew jego rozkazowi, wyzwany przez

wroga, w modzieczym zapale go zabi: eby przykad samowoli nie przyniswicej

za, nimogo bykorzyci w chwale z zabicia wroga57. Inna jeszcze wada towarzyszy

podaniu chway, mianowicie udawanie. Trudno bowiem osignprawdziw

dzielnoi nielicznym to siudaje a tylko takim naley siszacunek i chwaa. Wielu

wic podajc chway, udaje dzielno; jak powiada Salustiusz: Ambicja przymusza

wielu miertelnikw do kamstwa: co innego jest w jego wntrzu, a co innego plecie

jzykiem i bardziej robi dobre wraenie, nima dobry charakter58

. RwnienaszZbawiciel nazwahipokrytami, czyli obudnikami, tych ktrzy wypeniajczyny, aby ich

ludzie widzieli"59. Podobnie wic jak niebezpiecznie jest dla spoecznoci, jeli wadca


15/36

szuka rozkoszy i bogactw jako swojej nagrody, bo moe stasihaniebnym rabusiem

tak samo jest niebezpiecznie, jeli w nagrodprzeznacza mu sichwa, gdymoe

popaw samowoli samochwalstwo.

Jednake [przytoczone na pocztku tego rozdziau] mdre wypowiedzi nie dlatego

ogaszajzaszczyty i chwaza nagrodwadcy, jakoby dobry krl powinien przede

wszystkim do tego dy, ale dlatego e znoniej jest, kiedy szuka chway, nikiedy

poda pienidzy lub ugania siza rozkoszami. Ta wada jest bowiem blisza cnocie:

poniewachwaa, jakiej ludzie podaj, jest niczym innym jak to powiada Augustyn

tylko dobrym o nich sdem ludzi60. Zatem podanie chway naznaczone jest jakim

ladem cnoty, bo przynajmniej szuka siu dobrych uznania i unika sidezaprobaty.

Poniewawic niewielu dochodzi do prawdziwej cnoty, wydaje si, e atwiej znosi

przy rzdach takiego, ktry w obawie przed ludzkimi sdami powstrzymuje si

przynajmniej od jawnego za. Kto bowiem poda chway, zabiega o ludzkie uznanie

albo na prawdziwej drodze, to znaczy przez czyny cnoty, albo przynajmniej dy dotego podstpnie i obudnie. Kto natomiast pragnie panowania i nie ma w nim dzy

sawy, nie lka si, e nie bdzie sipodobatym, ktrzy sdzsusznie i czsto

nawet przez zupenie jawne zbrodnie usiujosignto, co miuj"61. Taki przewysza

dzikie zwierzta wystpkami okruciestwa albo rozpusty, jak tego przykad dacesarz

Neron, ktry jak powiada Augustyn, pogrony byw takiej rozpucie, imona byo

sdzi, e jest zupenie niezdolny do czynw godnych mczyzny, i w takim

okruciestwie, e mona byo sdzi, e nie ma w nim adnej mikkoci62.

Wystarczajco wyjania to Arystoteles, mwic w Etyceo wielkodusznym, e nie szukazaszczytw ani chway jako czegowielkiego, co byoby wystarczajcnagrodza

cnot, ale tenie wymaga od ludzi niczego wicej63. Wrd wszystkich bowiem [dbr]

ziemskich to wydaje siszczeglne, aby czowiek otrzymywaod ludzi wiadectwo

cnoty.

Rozdzia8

Wystarczajcej nagrody krl powinien wyczekiwaod Boga

Poniewawieckie zaszczyty i ludzka chwaa nie swystarczajcnagrodkrlewskiej

gorliwoci, musimy zbada, co nijest.

Otsusznjest rzecz, aby krl wyczekiwanagrody u Boga. Suga bowiem oczekuje

nagrody u pana za swojsub, krl zaw rzdzeniu ludem jest sugBoym.

Powiada Aposto, e wszelka wadza pochodzi od Pana Boga i e [wadca] jest sug

Boym, gniewnym mcicielem przeciwko temu, kto le czyni64. ZaKsiga Mdroci

nazywa krlw sugami Boego Krlestwa65. Zatem u Boga powinni sispodziewakrlowie nagrody za swoje rzdy.


16/36

OtBg niekiedy wynagradza krlw za ich subdobrami doczesnymi, ale te s

wsplnnagroddla dobrych i dla zych. Std powiada Pan do Ezechiela:

Nabuchodonozor, krl babiloski, zacignswoje wojsko do cikiej suby

przeciwko Tyrowi, i ani on, ani jego wojsko nie otrzymali nagrody za sub, jakpenili

u Mnie przeciwko temu miastu66; chodzi o tsub, jak mwi Aposto, e wadca jest

sugBoym, gniewnym mcicielem przeciwko temu, kto le czyni67. A potem jest

mowa o nagrodzie: Dlatego tak mwi Pan i Bg: Oto wydam Nabuchodonozorowi,krlowi babiloskiemu, ziemiegipski zagarnie w niej upy, i to bdzie nagroddla

jego wojska68. Jeli wic krlw niegodziwych, ktrzy walczz wrogami Boga nie

mylc o subie Boej, ale wypeniajc swoje nienawici i dze Pan tak wynagradza,

e udziela im zwycistwa nad wrogami, poddaje im krlestwa i pozwala zagarniaupy,

cuczyni dobrym krlom, ktrzy w pobonym nastawieniu rzdzludem Boym i

zwalczajnieprzyjaci? Wprawdzie nie ziemskobiecuje im nagrod, lecz niebiesk, i

nie co innego, lecz samego siebie. Oto co mwi Piotr do pasterzy ludu Boego: Pacie

stado Paskie, ktre jest przy was, abycie kiedy nadejdzie Wadca pasterzy", czyliKrl krlw, Chrystus, otrzymali niewidncy wieniec chway69; mwio nim Izajasz:

Pan bdzie dla ludu swego wiecem radoci i diademem chway70.

Otda sito wykazarozumowo. Jest to bowiem wszczepione w umysach

wszystkich uywajcych rozumu, e nagrodza cnotjest szczcie. Cnotbowiem

kadej rzeczy opisuje sijako to, co posiadajcego czyni dobrym i sprawia, e jego

dzieo jest dobre71. Otprzez dobre dziaanie kady usiuje osignto, co jest

najbardziej wszczepione w jego pragnienie, czyli byszczliwym, gdytego nikt niemoe nie chcie. Zatem susznie oczekuje sijako nagrodcnoty, jako e uczyni ona

czowieka szczliwym. Jeli wic dobre czyny sdzieem cnoty, zadzieem krla jest

dobrze rzdzipoddanymi, zatem bdzie rwnienagrodkrla, e to go uczyni

szczliwym. Totezastanwmy si, na czym to polega.

Szczcie nazywamy ostatecznym celem pragnie. Poruszenia pragnienie mog

bowiem iw nieskoczono, gdywwczas pragnienie naturalne byoby prne, jako

e nieskoczone nie moe miekresu. Otpragnienie natury umysowej dotyczydobra powszechnego. Zatem tylko takie dobro moe uczyniprawdziwie szczliwym,

po ktrego osigniciu nie mona jupragnadnego dobra wicej. Szczciem wic

nazywamy dobro doskonae, zawierajce w sobie wszystko, co mona pragn. Ot

adne dobro ziemskie nie jest takie. Kto bowiem posiada bogactwa, pragnie ich wicej;

kto zaywa rozkoszy, chce wicej zaywa i tak jest ze wszystkim. A jeli ktonie

szuka wicej, przeciepragnie, aby te trway lub eby na ich miejsce inne przyszy: nic

bowiem trwaego nie ma wrd rzeczy ziemskich, nic wic ziemskiego nie moe

zaspokoipragnienia. Zatem nic ziemskiego nie moe uczyniszczliwym, aby mogobystosownnagroddla krla.


17/36

Dalej, ostateczna doskonaoi cakowite dobro kadej rzeczy zaley od czego

wyszego. Rwnie[rzeczy] cielesne stajsilepsze dziki poczeniu z tym co

lepsze, a jeli zmieszaje z tym co gorsze, stajsigorsze: na przykad jeli srebro

zmieszaze zotem, srebro staje silepsze, a jeli dodaoowiu, bdzie

zanieczyszczone. Otnie ma wtpliwoci, e wszystko co ziemskie, jest nisze od

ludzkiego umysu. Szczcie zastanowi ostateczndoskonaoi cakowite dobro

czowieka, ktre wszyscy pragnosign. Nic wic co ziemskie, nie moe czowiekauczyniszczliwym, zatem nie moe byrwniewystarczajcnagroddla krla.

Nie nazywamy chrzecijaskich wadcw szczliwymi powiada Augustyn - dlatego

e duej panowali albo e po spokojnej mierci pozostawili panowanie synom, albo e

poskromili nieprzyjacirzeczpospolitej, albo e umieli powcigai okiezna

buntujcych siobywateli. Lecz nazywamy ich szczliwymi, jeeli panuj

sprawiedliwie, jeeli wolpanowaraczej nad namitnociami ninad jakimikolwiek

narodami, jeeli wszystko czynipowodowani nie dzprnej chway, ale

umiowaniem szczliwoci wiecznej. Takich wadcw chrzecijaskich nazywamyszczliwymi, na razie w nadziei, potem kiedy nadejdzie to, czego oczekujemy w

rzeczywistoci72. Nic teinnego co stworzone, nie moe uczyniczowieka

szczliwym i zostawyznaczonym krlowi za nagrod. Albowiem pragnienie kadej

rzeczy zwraca siku swojemu pocztkowi, ktry jest przyczynistnienia. Ot

przyczynludzkiego umysu jest nie co innego, tylko Bg, ktry uczynigo na swj

obraz. Zatem jeden tylko Bg moe zaspokoipragnienie czowieka i uczynigo

szczliwym. I On jest stosownnagroddla krla.

Nastpnie, dusza ludzka moe umysem poznadobro powszechne i wolgo pragn.

Otdobro powszechne znajduje sitylko w Bogu. Zatem nic nie moe uczyni

czowieka szczliwym, to znaczy wypenijego pragnienie, tylko Bg, o ktrym mwi

Psalm: On wypenia twojtsknotdobrami73W Nim wic powinien umiecikrl

swojnagrod. Pamitajc o tym, krl Dawid mwi: Kogto ja mam w niebie i

czegod Ciebie chcna ziemi?74i odpowiada na to pytanie: Dobrem jest dla mnie

przylgndo Boga i w Bogu zoymojnadziej75. On bowiem daje krlom ocalenie.

Nie tylko doczesne, gdyw ten sposb ocala na rwni ludzi i zwierzta, lecz to o

ktrym mwi przez Izajasza: Bdocalony na wieki76 w ten sposb ocala ludzi, e

zrwnuje ich z anioami.

Tak wic moe siokazaprawd, e nagroddla krla szaszczyty i chwaa. Jakie

bowiem wiatowe i marne zaszczyty mona porwnaz tymi, e czowiek jest

wspobywatelem witych i domownikiem Boga, a zaliczony w poczet synw Boych,

razem z Chrystusem otrzymuje dziedzictwo Krlestwa Niebieskiego? To szaszczyty,

ktrych podai ktre podziwiakrl Dawid: Anadto zaszczyceni sprzyjacieleTwoi, Boe77. Z jakludzkchwamona zestawitchwa, ktrej nie gosi

faszywy jzyk pochlebcw ani zwodniczy ludzki pogld, ale wiadectwo


18/36

wewntrznego sumienia, potwierdzone wiadectwem Boga, ktry obiecuje swoim

wyznawcom, iwyzna ich w chwale Ojca przed anioami Boymi? Otci, ktrzy tej

chway szukaj, znajdj; i tej ktrej nie szukaj chway ludzkiej dostpi: na wzr

Salomona, ktry otrzymaod Pana nie tylko mdro, o ktrprosi, ale przewyszy

sawinnych krlw.

Rozdzia9

Jaki stopie[szczcia] w niebie otrzymajszczliwi krlowie

Nastpnie pozostaje nam sizastanowi, jak wspaniay i wzniosy stopieszczcia

niebieskiego otrzymaj, ci ktrzy godnie i chwalebnie speniali urzd krlewski. Jeli

bowiem szczcie jest nagrodcnoty, wynika std, e wikszej cnocie odpowiada

wikszy stopieszczcia. Otjest cnotszczeglnrzdzinie tylko sob, ale

rwnieinnymi i to tym wiksz, im liczniejsi sci, ktrymi sirzdzi. Rwnieco do

siy cielesnej, tego uwaa siza mocniejszego, kto wicej ludzi potrafi zwyciyalboponosi wiksze ciary. Zatem wiksza cnota jest potrzebna do kierowania rodzinni

do rzdzenia samym sob, a daleko wiksza do rzdw nad miastem lub krlestwem.

Wysokiej wic trzeba cnoty, aby dobrze sprawowaurzd krlewski, totenaley mu

siwysoka nagroda w szczciu.

Dalej, we wszystkich sztukach i zdolnociach na wikszpochwazasugujte, w

ktrych dobrze kieruje siinnymi, nite ktre dobrze dziaajdziki kierownictwu

innych. W nauce czymznaczniejszym jest innym poprzez nauczanie przekazywaprawd, anieli mc przyjmowajprzekazywanprzez innego. W budownictwie wyej

siceni i wicej wynagradza architekta, ktry kieruje budow, anieli rzemielnika,

ktry wykonuje pracwedug jego wskazwek. Rwniena wojnie wikszchwaze

zwycistwa uzyskuje roztropnowodza anieli mstwo onierza. Otwadca

spoecznoci zajmuje takie miejsce w sprawach odnoszcych sido cnoty, wedug

ktrej kady powinien postpowa, jak wykadowca w nauce, architekt w budownictwie

oraz wdz na wojnie. Zatem krl godzien jest wikszej nagrody, jeli dobrze rzdzi

poddanymi, anieli ktoz poddanych, jeeli dobrze ypod panowaniem krla.

Nastpnie, jeli o cnocie [wiadczy] to, e dziki niej dziaanie czowieka jest dobre,

wikszcnotzdaje sita, gdzie peni siwiksze dobro. Otwiksze i bardziej Boe

jest dobro spoecznoci ni[kogo] jednego. Std niekiedy dopuszcza sizo na

jednego, jeeli ten nastaje na dobro spoecznoci, na przykad zabija sizoczyc,

aby przywrcispoecznoci pokj. Sam Bg nie cierpiaby za na wiecie, gdyby nie

wyprowadzaz niego dobra dla korzyci i pikna caoci. Otjest obowizkiem urzdu

krlewskiego zabiegausilnie o dobro spoeczne. Zatem wiksza nagroda naley sikrlowi za dobre rzdy, anieli poddanemu za dobre dziaanie.


19/36

Stanie sito janiejsze, jeli spojrzena to bardziej szczegowo. Chwalbowiem

ludzie prywatnosob, a i Bg jej to poczytuje ku nagrodzie, jeeli przyjdzie z pomoc

potrzebujcemu, pojedna skconych, wyrwie przeladowanego z rk silniejszego i

wreszcie jeeli w jakikolwiek sposb przyczyni siczynem lub raddo czyjego

zbawienia. O ile wic bardziej powinien bychwalony przez ludzi i nagrodzony przez

Boga, kto sprawia, e cay kraj raduje sipokojem, kto powciga gwaty, zachowuje

sprawiedliwo, a swoimi prawami i rozkazami wskazuje ludziom, co naley czyni.

W tym rwnieokazuje siwielkocnoty krlewskiej, e [krl] nosi w sobie

szczeglne podobiestwo do Boga, gdyto czyni w krlestwie, co On w wiecie. Std

w Ksidze Wyjcia nazywa sisdziw spoecznoci bogami78, zau Rzymian cesarzy

nazywano boskimi. Ot[wadca] jest tym bardziej miy Bogu, im wicej Go naladuje;

jak napomina Aposto: Bdcie naladowcami Boga jak synowie najdrosi79. Zgodnie

z naukMdrca, kada istota yjca lubi podobnsobie80, gdyto co

uprzyczynowane, jest jakopodobne do przyczyny Wynika std, e dobrzy krlowie sszczeglnie mili Bogu i muszotrzymaod Niego najwiksznagrod.

Ponadto e posusisowami Grzegorza czyme jest wadza na szczycie, jeli

nie burzumysu?81. Kiedy morze spokojne, nawet niedowiadczony kieruje okrtem

waciwie, ale gdy wzburzone falami wichury, nawet dowiadczony eglarz nie jest

pewny siebie. Std czsto taki, kto majc spokj trzymasidobrych czynw, w

zajciach rzdowych je porzuca. Jest bowiem bardzo trudno, jak powiada Augustyn,

wrd wyrafinowanych pochwai unionych pochlebstw nie wynosisi, leczpamitao tym, e jest siczowiekiem82. RwnieEklezjastyk bogosawionym

nazywa bogacza, ktry nie goniza zotem ani nadziei nie pokadaw pienidzach i

skarbach; kto mgbezkarnie zgrzeszy, a nie zgrzeszy, czynizo, a nie czyni83:

taki, jako wyprbowany w cnocie, okazasiwiernym. Zgodnie z powiedzeniem Biasa,

wadza odsania czowieka84. Wielu bowiem, ktrzy stojc na niszym szczeblu

wydawali sicnotliwymi, po wyniesieniu na szczyty wadzy sabnw cnocie. Zatem

trudnoci, na jakie natrafiajwadcy w czynieniu dobra, czyniich godnymi wikszej

nagrody. Totejeli czasem ze saboci zgrzesz, ludzie atwiej im wybaczaji Bgchtniej im odpuszcza, jeli jednak jak powiada Augustyn za swoje grzechy nie

zaniedbujskadaprawdziwemu Bogu ofiary pokory, miosierdzia i modlitwy85.

Przykadem Achab, krl izraelski, wielki grzesznik, o ktrym Pan powiedziado Eliasza:

Poniewaupokorzysiprzede mn, nie sprowadzza za jego dni86.

Otnie tylko rozumowo mona udowodni, e krlowie otrzymajszczegln

nagrod, potwierdza to rwnieautorytet Boga. Czytamy u Zachariasza, e w owym

szczliwym dniu, kiedy Pan bdzie obrocmieszkacw Jeruzalem, to znaczy kiedyogldabdziemy pokj wiekuisty, domy innych bdjak dom Dawida87. Gdy

wszyscy bdwtedy krlami i krlowabdz Chrystusem jako czonki wraz ze swoj


20/36

gow, jednak dom Dawida bdzie jakby domem Boym: podobnie jak w rzdach

wiernie wypeniaBoy urzd wobec ludu, tak w nagrodzie cilej bdzie z Bogiem

zwizany. Nawet poganie w jakisposb o tym marzyli, kiedy wydawao im si, e

wadcy i wybawcy pastw przemieniajsiw bogw.

Rozdzia10

Jakie dobra, waciwe dla krlw, tractyrani

Skoro wic krlw czeka tak wielka nagroda w szczciu niebieskim, o ile w rzdach

bddobrze postpowali, powinni starannie badasamych siebie, aby nie popaw

tyrani. Nic bowiem nie moe bydla nich bardziej miego, niz zaszczytw

krlewskich, do ktrych byli wyniesieni na ziemi, zostaprzeprowadzonym do chway

Krlestwa Niebieskiego. Natomiast tyrani, przeciwnie: poniewadla jakichziemskich

korzyci opucili sprawiedliwo, zostanpozbawieni tej nagrody, ktrmogli osign

przez sprawiedliwe krlowanie. I chyba tylko gupiec albo niewierzcy nie rozumie, jakwielkgupotjest dla takich maych i doczesnych dbr tracidobra najwiksze i

wieczne.

Dodazatrzeba, e nawet te doczesne korzyci, dla ktrych tyrani porzucaj

sprawiedliwo, wicej poytku przynoszkrlom zachowujcym sprawiedliwo.

Najpierw dlatego e wrd wszystkich [dbr] wiatowych adne chyba nie jest godne

tego, eby stawiaje ponad przyja. Ona bowiem czy w jedno ludzi cnotliwych,

zachowuje cnoti do niej pobudza. Jej wszyscy potrzebujwe wszystkich dziaaniach,ona nie narzuca siniestosownie w pomylnoci ani nie opuszcza w przeciwnociach.

Ona przynosi najwicej przyjemnoci, bo bez przyjaciwszelka przyjemnozmienia

siw nud; wszystko zaco trudne, mioczyni atwym i znikomym. I aden tyran nie

jest tak okrutny, aby nie radowaa go przyja. Kiedy Dionizy bytyranem Syrakuz, byo

tam dwch przyjaci, Damon i Pytiasz. Tego drugiego tyran skazana mier. Skazany

uprosiu niego zwok, aby mgrozporzdzisprawami swego domu; natomiast jego

przyjaciel oddasityranowi na zakadnika ado jego powrotu. Kiedy nadszed

ustalony dzie, a ten nie wraca, kady wymawiaporczycielowi gupot; on jednak

mwi, e w ogle sinie lka o jego stao. O ustalonej godzinie skazany wrci.

Podziwiajc postawich obu, tyran ze wzgldu na wiernoprzyjani kaodwoai

prosijeszcze, aby przyjli go do przyjani na trzeciego88.

Jednak tyrani, chotskniza dobrem przyjani, nie moggo osign. Nie szukaj

oni bowiem wsplnego dobra, ale wasnego, toteniewiele albo nic nie czy ich z

poddanymi. Wszelka zaprzyjabuduje sina jakiejwsplnocie: obserwujemy, e

przyjanisizwizujci, ktrych czy pochodzenie albo podobne obyczaje, albojakakolwiek wsplnota. Toteniewielka albo raczej adna bdzie przyjatyrana z

poddanymi. Poddani w aden sposb nie kochajtyrana, skoro on ich niesprawiedliwie


21/36

uciska i oni to czuj nie kocha ich, ale nimi gardzi. Do tego bowiem, aby miowa

nieprzyjacii dobrze czyniprzeladowcom, trzeba wikszej cnoty, nita jak

obserwuje siw zbiorowociach. I nie maj[tyrani] jak poskarysina poddanych, e

nie sprzez nich kochani, bo oni sami tak postpuj, e nie da siich kocha.

Tymczasem dobrzy krlowie, ktrzy usilnie zabiegajo oglny postp, tak e poddani

odczuwajliczne korzyci z ich wysikw, skochani przez bardzo wielu, gdyi oni

okazujmiopoddanym. Zreszttrzeba by do tego wikszej zoci, nita jaka si

zdarza w zbiorowociach, aby nienawidziprzyjacii dobroczycom odpacazem za

dobro. Dziki tej mioci rzdy dobrych krlw strwae, gdypoddani nie wahajsi

wystawiza nich na rne niebezpieczestwa. Przykadem Juliusz Cezar, o ktrym

pisze Swetoniusz, e do tego stopnia kochaonierzy, i dowiedziawszy sio

zabjstwie ktregoz nich nie strzygsobie wosw i brody, dopki go nie pomci89;

tym tak sobie zjednaonierzy i taknatchnich dzielnoci, e wielu z nich, gdy

zostali wzici do niewoli i chciano darowaim ycie pod warunkiem, e bdwalczyprzeciw Cezarowi odmawiao. Rwniecesarz Oktawian, ktry sprawowaagodne

rzdy, tak bardzo bymiowany przez poddanych, e wielu umierajcych nakazywao

skadalubowane ofiary, [w podzice za to], e on ich przey90. Nie jest wic atwo

zmcipanowanie wadcy, ktrego tak zgodnie kocha lud. Totepowiada Salomon:

Krl, ktry sprawiedliwie sdzi ubogich, umocni swj tron na wieki91.

Natomiast tyrani nie mogdugo utrzymasiprzy wadzy, nie moe bowiem dugo

trwato, co sprzeciwia siyczeniom wielu. Rzadko komu bowiem uda siprzejprzez obecne ycie, aby nie zaszy jakie[spoeczne] niepomylnoci; otw czasach

niepomylnych nie brakuje okazji do powstania przeciw tyranowi, a jeeli jest okazja,

wrd wielu znajdzie siprzynajmniej jeden, ktry z niej skorzysta. Temu za, ktry

powstanie, lud okae swojyczliwo, i trudno pozbawiskutecznoci zamach,

majcy za sobpoparcie spoeczestwa. Zatem ledwo to moliwe, aby wadza tyrana

utrzymaa siduej.

Stanie sito dodatkowo jasne, jeli rozway, dziki czemu tyran utrzymuje siprzy

wadzy. Nie dziki mioci, bo jak mwilimy poddana spoecznodarzy tyrana

malub adnprzyjani. Tyran zanie moe ufawiernoci poddanych: albowiem

ludzka zbiorowonie ma tak wielkiej cnoty, eby cnota wiernoci powstrzymaa j

przed zrzuceniem jeli to moliwe bezprawnego jarzma niewoli. Zreszt, wedug

opinii wielu, moe nawet nie sprzeciwia siwiernoci, aby przeciwstawiasina

wszelki sposb tyraskiej niegodziwoci. Zatem sam tylko strach przed tyranem

podtrzymuje jego wadz, totecaym wysikiem stara sion o to, aby poddani sigo

bali. Otstrach jest sabym fundamentem: ci co poddajsize strachu, skoro zdarzysiokazja, e mona liczyna bezkarno, powstajprzeciwko wadcom z tym

wikszym zapaem, im bardziej wbrew woli, a z samego tylko strachu dawali im si


22/36

trzymaw karbach podobnie jak woda, ktrjeli zamknprzemoc, skoro znajdzie

szczelin, z tym wikszym impetem wypywa. Ale rwniesam strach [jako podstawa

rzdw] peen jest niebezpieczestw [dla tyrana].Albowiem z nadmiaru strachu wielu

popada w desperacj, zabrak nadziei na ocalenie pobudza do wszelkich zuchwaych

usiowa. Zatem panowanie tyrana nie moe bydugotrwae.

Dowodztego nie tylko argumenty, ale rwnieprzykady [historyczne]. Jeli bowiem

spojrzena dzieje staroytne oraz na wydarzenia nowych czasw, prawie nie znajdzie

sityrana, ktry panowaby dugo. Std Arystoteles w swojej Politycepo wyliczeniu

wielu tyranw, zauwaa, e wszyscy oni w krtkim czasie zakoczyli swoje

panowanie92, ci natomiast z nich, ktrzy duej utrzymali siprzy wadzy, niezbyt

przesadzali w tyranii i w licznych sprawach naladowali krlewski umiar.

Jeszcze bardziej to wida, kiedy bada siwyroki Boe. Czytamy u Hioba: On sprawia,

e z powodu grzechw ludu panuje czowiek obudny93. Otnikogo nie mona

bardziej prawdziwie nazwaobudnikiem, nitego, kto przyjmuje urzd krlewski, a

okazuje sityranem. Obudnikiem bowiem nazywamy takiego, kto udaje innosob,

jak to sizwykle dzieje w widowiskach. Zatem Bg dopuszcza panowanie tyranw, aby

ukaragrzechy poddanych. TakzakarPismo zwyko nazywagniewem Boym; jak

powiada Pan przez Ozeasza: Dam tobie krla w gniewie moim94. I nieszczsny to

krl, ktry zostaprzydzielony ludowi w gniewie Boym. Jego panowanie nie moe by

przecietrwae, bo nie zapomni Bg zmiowasiani nie powstrzyma w gniewie

swojego miosierdzia95

. Owszem, jak powiada przez Joela, jest cierpliwy, wielkiegomiosierdzia i lituje sinad niedol96. Totenie pozwala Bg dugo panowatyranom,

lecz po burzy, jakoni sprowadzili na lud, daje uspokojenie przez ich upadek. Std

powiada Mdrzec: ZburzyPan stolice pysznych wadcw, a w ich miejsce posadzi

pokornych97.

Rwniedowiadczenie poucza, e wicej bogactw gromadzkrlowie

sprawiedliwocinityrani przez rabunek. Skoro bowiem wadza tyranw nie

odpowiada poddanemu spoeczestwu, muszmieoni wielu poplecznikw, ktrzy

zapewniajbezpieczestwo ze strony poddanych i na ktrych muszoywicej, ni

zagrabipoddanym. Natomiast wadza krlw podoba sipoddanym, totew nich

wszystkich majoni swoich zwolennikw dbajcych o ich bezpieczestwo i nie musz

na nich oy, lecz niekiedy w potrzebie [poddani] wicej dajkrlom dobrowolnie, ni

tyrani potrafizrabowa. W ten sposb wypeniajsowa Salomona: Jedni"

mianowicie krlowie dziel, dobrze czynic poddanym, swojwasnoi stajsi

jeszcze bogatsi, inni" chodzi o tyranw rabujnie swoje i scigle w

niedostatku98

. Sprawiedliwy sd Boy sprawia to niekiedy, e kto niegodziwiegromadzibogactwa, bez potrzeby je rozproszy albo nawet susznie zostanmu one

odebrane. Jak powiada Salomon: Chciwiec nie nasyci sipienidzmi, a kto kocha


23/36

bogactwa, nie bdzie z nich zbieraowocu99; owszem, jak gdzie indziej powiada:

Dom swj burzy, kto kieruje sichciwoci100. Natomiast krlom, ktrzy szukaj

sprawiedliwoci, Bg dooy bogactw. Tak jak Salomon, kiedy prosio mdrow

wydawaniu wyrokw, otrzymaobietnicobfitych bogactw.

Zbyteczne zawydaje simwio dobrej sawie. Ktwtpi, e dobrzy krlowie nie

tylko za ycia, ale bardziej jeszcze po mierci yjw chwale u ludzi i tskni siza nimi,

natomiast imizych albo natychmiast ginie, albo jeli byli szczeglnie przewrotni

wspominane jest ze wstrtem. Std powiada Salomon: Pamisprawiedliwego pena

chway, zaiminiegodziwcw zgnije101, czyli zaginie albo za wobdzie je otacza.

Rozdzia11

Jakie kary spotkajtyranw

Zatem trwaowadzy, bogactwa, zaszczyty i sawa, dla ktrych wadcy zbaczajkutyranii, aby je niegodziwie osign, bardziej pyndo krlw nido tyranw: mimo e

kady kto zbacza od sprawiedliwoci, czyni to pocignity dzjakiejkorzyci.

Ponadto tyran pozbawiony bdzie najwspanialszego szczcia, ktre bdzie nagrod

krlw, a co gorsza, zasuguje sobie na karnajwikszej udrki. Jeli bowiem kto

obrabuje jednego czowieka albo odbierze mu wolno, lub go zabije, zasuguje na

najwikszkar: w sdzie ludzkim na mier, a na sdzie Boym na potpienie

wieczne. Tym bardziej naley przypuszcza, e tyran, ktry ze wszystkich stron rabuje,

wysila siprzeciwko wsplnej wolnoci wszystkich i wedug zachcianki zabija zasuguje na gorsze mki. Tacy zresztrzadko pokutujnadci pych, opuszczeni

wskutek grzechw przez Boga i tuci od ludzkich pochlebstw toterzadziej mog

podjgodne zadouczynienie. Kiedybowiem zdpooddawawszystko, co poza

sprawiedliwpowinnocizabierali? A przecienikt nie wtpi, e szobowizani do

naprawy krzywd. Kiedyzdwyrwnatym, ktrych uciskali i w taki lub inny sposb

niesprawiedliwie zranili?

Do ich niepokuty przyczynia sijeszcze to, e uwaaj, jakoby wolno im byo wszystko,co mogzrobibezkarnie i nie trafiajc na opr. Totenie tylko nie prbujsizmieni,

ale nadajc swoim obyczajom moc prawa, przekazujpotomstwu zuchwaow

grzeszeniu i w ten sposb nie tylko z powodu swoich zbrodni swinni przed Bogiem,

ale jeszcze z powodu tych, ktrym pozostawili sposobnodo grzechw.

Grzech ich powiksza sijeszcze wskutek godnoci przyjtego przez nich urzdu.

Podobnie jak krl ziemski bardziej surowo karze swoich ministrw, jeli stwierdzi, e

dziaajprzeciw niemu, tak samo Bg wicej ukarze tych, ktrych uczyniwykonawcami i sugami swoich rzdw, jeli niegodziwie Bosprawiedliwo

przemieniajw gorycz. Std Ksiga Mdroci zwraca sido zych krlw: Kiedy


24/36

bylicie sugami Jego krlestwa, nie sdzilicie sprawiedliwie anicie nie przestrzegali

susznego prawa, ani nie postpowalicie wedug woli Boej dlatego straszliwie i

rycho On siwarn ukae. Albowiem bardzo ciki sd odbdzie sinad panujcymi.

Maluczki znajdzie tam miosierdzie, ale moni bdcierpiewielkie mki102. Zado

Nabuchodonozora mwi siu Izajasza: Strcony zostaniesz do pieka, na samo dno

otchani. Kto cizobaczy, bdzie musiasipochyli, aby ci siprzyjrze103, bo

bardzo nisko bdzie pogrony w mkach.

Rozdzia12

Podsumowanie pierwszej ksigi

Zatem do krlw obficie pyndobra doczesne, a Bg przygotowaim wysoki stopie

szczcia. Natomiast tyrani czsto pozbawieni spodanych przez siebie dbr

doczesnych, podlegajponadto licznym doczesnym niebezpieczestwom, i co wicej,

pozbawieni bddbr wiecznych i wydani na najcisze mki. Dlatego ci, ktrzypodjli sirzdw, winni usilnie sistara, o to eby okazasidla poddanych krlami,

nie tyranami.

Tyle powiedzielimy o krlu: czym jest oraz e spoecznopowinna miekrla, a

ponadto, e wadca powinien bydla spoecznoci krlem, nie tyranem.

Ksiga druga

Rozdzia1

Czym jest urzd krlewski

Nastpnie trzeba sizastanowi, czym jest urzd krlewski i jaki powinien bykrl.

To co sztuczne, naladuje to co naturalne, i z tego drugiego czerpiemy w swoich

dziaaniach kierowanych rozumem. Dlatego najlepiej chyba, eby urzd krlewski

przej[jak najwicej] z formy rzdw naturalnych. Otw naturze rzeczy istniej

rzdy zarwno powszechne, jak czstkowe. Powszechne o ile wszystko znajduje si

pod rzdami Boga, ktry swojOpatrznocitym kieruje. Natomiast rzdy czstkowe,

najbardziej podobne do rzdw Boych, znajdziemy w czowieku, ktry z tego powodu

nazywany jest mikrokosmosem104, jako e ma w nim miejsce forma rzdw

powszechnych. Jak bowiem wszystkie stworzenia cielesne i duchowe znajdujsipod

wadzBoga, tak czonki ciaa oraz wadze duszy podlegajwadzy rozumu; zatem

rozum w czowieku jest w jakisposb tak jak Bg w wiecie.

Poniewajednak, jak wykazalimy wyej105, czowiek jest z natury stworzeniem


25/36

spoecznym yjcym w zbiorowoci, podobiestwo do rzdw Boych odzwierciedla

siw czowieku, nie tylko przez to e rozum rzdzi pozostaymi jego czciami, ale

rwnieprzez to e zbioroworzdzi sidziki rozumowi jednego czowieka.

Najpeniej dotyczy to urzdu krlewskiego. Rwnieu niektrych zwierzt, ktre yj

spoecznie, znajdziemy jakiepodobiestwo takich rzdw, na przykad u pszcz, o

ktrych mwilimy, e majkrlw106; jednak nie rzdzsione rozumem, lecz

instynktem natury, wszczepionym przez Najwyszego Wadc, sprawcnatury.

Niech wic krl bdzie wiadom tego, e przyjtaki urzd, eby byw krlestwie jak

dusza w ciele i jak Bg w wiecie. Jeli usilnie bdzie o tym rozmyla, z jednej strony

zapali sigorliwocio sprawiedliwo: kiedy uwiadomi sobie, e na to zosta

postawiony, aby w zastpstwie Boga wykonywaw krlestwie sprawiedliwo; z

drugiej za napeni siagodnocii wyrozumiaaskawoci: bo poszczeglnych

poddanych bdzie uwaaza swoje wasne czonki.

Rozdzia2

Co naley do urzdu krlewskiego kiedy zakada simiasto lub krlestwo

Zatem trzeba patrze, co Bg czyni dla wiata i std wnioskowaco powinien czyni

krl.

Otoglnie dwa dziea Boe wobec wiata trzeba wzipod uwag: pierwsze, e

wiat stworzy, i drugie, e stworzonym wiatem rzdzi. Te dwa dziea spenia rwniedusza wobec ciaa: po pierwsze, moc duszy ksztatuje ciao, i po drugie, dusza ciaem

rzdzi i je porusza. Otto drugie cilej naley do urzdu krlewskiego; rzdy s

zadaniem wszystkich krlw i std bierze sinazwa krl107. Nie wszystkich za

krlw dotyczy pierwsze dzieo: nie wszyscy bowiem zakadajkrlestwo lub miasto, w

ktrym wadaj, lecz troszczsio rzdy w krlestwie lub miecie juustanowionym.

Zauwamy jednak, e gdyby na pocztku nie byo tego, ktry zaoymiasto lub

krlestwo, nie byoby terzdw krlestwem. W zakres bowiem urzdu krlewskiego

wchodzi rwniezaoenie miasta lub krlestwa. I niektrzy [krlowie] zaoyli miasta,

w ktrych wadali, np. Ninus Niniw, a Romulus Rzym. Natomiast powinnorzdzenia

polega na tym, e [naley] zachowa, to czym sirzdzi, i uytkowanim [zgodnie z

celem], dla ktrego zostao zaoone. Zatem nie da siw peni poznapowinnoci

rzdzenia [miastem lub pastwem] bez znajomoci planu, wedug ktrego zostao ono

zaoone.

Otplan zaoenia krlestwa odzwierciedla plan zaoenia wiata: w tym za, po

pierwsze, zauwamy samo stworzenie rzeczy; po wtre, ad w zrnicowaniu czci

wiata. Nastpnie zaposzczeglne czci otrzymay rne gatunki rzeczy, na

przykad niebu [zostay przydzielone] gwiazdy, powietrzu ptaki, wodzie ryby, ziemi


26/36

zwierzta. Wreszcie kademu poszczeglnie Bg przewidziaobficie wszystko, czego

potrzebuje. Ten plan zaoenia wiata wzniosie i starannie opisaMojesz. Najpierw

przedstawia stworzenie rzeczy: Na pocztku Bg stworzyniebo i ziemi108.

Nastpnie opowiada, e Bg w odpowiednim porzdku wszystko zrnicowa: dzie

oddzieliod nocy, [wody] wysze od niszych, morze od ldu. Dalej opisuje, e niebo

ozdobiwiatami, powietrze ptakami, ziemizwierztami. I wreszcie opowiada, e z

opatrznoci Boej ludzie otrzymali przeznaczone im panowanie nad zwierztami iziemi, natomiast roliny zostay dane do uytku zarwno ludziom, jak zwierztom.

Otzaoyciel miasta lub krlestwa nie moe wprawdzie stwarzana nowo ludzi i

miejsc do zamieszkania ani pozostaych rzeczy potrzebnych do ycia, lecz musi si

posuytym, co istnieje uprzednio w naturze: podobnie jak w innych sztukach,

tworzywo do dziaania bierze siz natury, na przykad kowal bierze [uprzednio

istniejce] elazo, a budowniczy drewno i kamienie. Zatem zaoyciel miasta i

krlestwa musi najpierw wybraodpowiednie miejsce: aby zdrowym klimatem suyozdrowiu mieszkacw, urodzajnocizapewnio poywienie, piknym pooeniem

radowao oczy, obronnociubezpieczao od wrogw. Jeli czegoz wymienionych

dobrodziejstw zabraknie, miejsce bdzie tym bardziej odpowiednie, im wicej w nim

bdzie z tego liczboraz stopniem. Nastpnie [zaoyciel] musi miejsce wybrane na

zaoenie miasta lub krlestwa zrnicowastosownie do wymogw, jakie stawia

doskonaomiasta lub krlestwa. Na przykad jeli trzeba zaoykrlestwo, naley

przewidziemiejsca nadajce sido zaoenia miast, wiosek, zamkw, szk, terenw

dla wojska, skupisk kupieckich i tym podobnych [instytucji], jakich wymagadoskonaokrlestwa. Jeli zapodejmowane jest zaoenie miasta, naley

przewidziemiejsce na gmachy kocielne, sdowe oraz dla poszczeglnych rzemios.

Nastpnie zatrzeba zgromadziludzi i wyznaczyim odpowiednie miejsca stosownie

do ich zaj. Wreszcie naley sizatroszczyo to, aby kady mgzaspokajaswoje

potrzeby stosownie do swojej sytuacji i stanu: inaczej bowiem krlestwo ani miasto nie

zdoa przetrwa.

Tyle, oglnie biorc, na temat zadakrla przy ustanowieniu miasta lub krlestwa, awzilimy to z podobiestwa do ustanowienia wiata.

Rozdzia3

Na czym polegajrzdy [krla], naley wnioskowaz rzdw Boych

Podobnie jak ustanowienia miasta lub krlestwa dokonuje siw odniesieniu do

ustanowienia wiata, tak samo z rzdw Boych naley wnioskowa, na czym polegaj

rzdy [krla].

Najpierw zauwamy, irzdzito znaczy prowadziodpowiednio to, czym sirzdzi,


27/36

do waciwego celu. W ten sposb o okrcie mwimy, e jest kierowany, jeli eglarz

prowadzi go prostdrogi bez szwanku do portu. Zatem jeli cojest zwrcone do

zewntrznego celu, tak jak okrt do portu, obowizkiem rzdzcego jest nie tylko

zachowatrzecz bez szwanku, ale ponadto doprowadzijdo celu. Gdyby natomiast

jakarzecz nie miaa celu poza sob, zamysrzdzcego winien dydo tego jedynie,

aby zachowajbez szwanku w jej doskonaoci. Wprawdzie nic takiego w

rzeczywistoci nie istnieje, oprcz samego Boga, ktry jest celem wszystkiego jednake rni [ludzie] w wieloraki sposb winni sitroszczyo to, co jest zwrcone

do zewntrznego celu. Moe sibowiem zdarzy, e kto inny troszczy sio

zachowanie rzeczy w jej istnieniu, kto inny zao to, aby dosza do ostatecznej

doskonaoci. Widato na przykadzie okrtu, ktrym sterowanie jest obrazem rzdw.

Albowiem ciela troszczy sio odnowienie okrtu, jeli cosiw nim zepsuo,

natomiast eglarz zabiega o to, aby doprowadzigo do portu. Tak samo postpuje si

z czowiekiem: albowiem lekarz troszczy sio zachowanie jego ycia, ekonom o

zaspokojenie potrzeb yciowych, nauczyciel o to eby poznaprawd, zawychowawca aby yzgodnie z rozumem.

Gdyby czowiek nie byzwrcony ku celowi zewntrznemu, wystarczyoby mu

wspomniane przed chwilzabiegi. Dopki jednak jestemy miertelnikami, istnieje

jakiedobro zewntrzne, ktrego spodziewamy sipo mierci, mianowicie szczcie

ostateczne, polegajce na nasyceniu siBogiem; jak powiada Aposto: Dopki

jestemy w ciele, idziemy jako oddaleni od Pana109. Totechrzecijanin, ktremu

Chrystus swojkrwinabyto szczcie i ktry dla jego osignicia przyjjuzadatekDucha witego, potrzebuje jeszcze opieki duchowej, prowadzcej go do portu

zbawienia wiecznego. Otopiektotrzymujwierni przez sugi Kocioa

Chrystusowego.

To samo zanaley sdzio celu caej spoecznoci, co o celu jednego. Gdyby wic

celem ostatecznym czowieka byo jakiedobro istniejce w nim samym, rwnie

celem ostatecznym rzdzonej spoecznoci byoby zdobycie takiego dobra i trwanie w

nim. Gdyby na przykad cel ostateczny czowieka lub spoecznoci stanowio ycie izdrowie ciaa, [rzdy] byyby zadaniem lekarza. Gdyby celem ostatecznym bya

obfitobogactw, krlem spoecznoci zostaby dziaacz gospodarczy. Gdyby za

dobro prawdy, na ile spoecznomoe dojdo jej poznania do krla naleayby

obowizki nauczycielskie.

Otwydaje si, e celem ostatecznym spoecznoci jest ywedug cnoty. Po to

przecieludzie tworzwsplnoty, aby razem ydobrze, czego nie mgby osign

kady w pojedynk. Otdobre jest ycie wedug cnoty, zatem cel ludzkiej wsplnotystanowi ycie cnotliwe. wiadczy o tym to, e ci tylko naledo wsplnoty, ktrzy

sobie wzajemnie pomagajw dobrym yciu. Gdyby bowiem ludzie czyli sipo to


28/36

tylko, eby y, do wsplnoty obywatelskiej naleayby rwniezwierzta oraz

niewolnicy110; gdyby dla gromadzenia bogactw pastwo stanowiliby [jedynie]

wszyscy ludzie interesu. Obserwujemy za, e ci tylko zaliczajsido jednej

spoecznoci, ktrych kierujku dobremu yciu te same prawa i ten sam rzd.

Jeli jednak czowiek yje wedug cnoty, zwraca siku celowi ostatecznemu, ktry

polega na nasyceniu siBogiem. Otcel ludzkiej spoecznoci powinien byten sam,

co cel jednego czowieka. Zatem celem ostatecznym spoecznoci nie jest ycie

wedug cnoty, ale osignicie dziki cnotliwemu yciu radowania siBogiem.

Gdyby cel ten mona byo osignmocludzkiej natury, prowadzenie do niego

stanowioby obowizek krla. Zakadamy bowiem, e tego nazywamy krlem, komu

powierzono najwysze rzdy w sprawach ludzkich. Otwadza jest tym wysza, im do

dalszego celu prowadzi. I zawsze jest kto, do kogo naley wydawanie rozkazw, aby

to czego sidokonuje, byo zwrcone do celu ostatecznego. W ten sposb sternik,

ktry czuwa nad eglowaniem, rozkazuje budowniczemu okrtu, jaki okrt powinien

zbudowa, aby sinadawado uytku; obywatel zobowizany do uywania broni

rozkazuje rusznikarzowi, jakbropowinien sporzdzi. Poniewajednak celu, jakim

jest nasycanie siBogiem, nie osignie czowiek mocludzk, lecz Bo, prowadzenie

do tego celu ostatecznego nie jest zadaniem rzdw ludzkich, lecz Boych; jak

powiada Aposto: askBojest ycie wieczne111.

Te rzdy nalewic do tego Krla, ktry jest nie tylko czowiekiem, lecz rwnie

Bogiem, mianowicie do Pana Jezusa Chrystusa, ktry czyni ludzi synami Boymi i

wprowadza ich do chway niebieskiej. Zostay Mu przekazane rzdy, ktre nigdy sinie

skocz, dlatego w Pimie witym nazywa siGo nie tylko Kapanem, ale Krlem. Jak

powiada Jeremiasz: Krl bdzie panowa, ktry bdzie mdry112; od Niego pochodzi

krlewskie kapastwo, i co wicej, wszyscy wierni Chrystusa, o ile sJego czonkami,

nazywani skrlami i kapanami.

Posugwic tego Krlestwa powierzono aby sprawy duchowe byy oddzielone od

ziemskich nie krlom ziemskim, ale kapanom, a zwaszcza najwyszemu kapanowi,

nastpcy Piotra, zastpcy Chrystusa, biskupowi rzymskiemu. Jemu wszyscy krlowie

ludu chrzecijaskiego winni bypoddani jak samemu Panu Jezusowi Chrystusowi. Tak

wic jemu, ktry ma sitroszczyo cel ostateczny, powinni bypoddani i jego

rozkazami winni sikierowaci, do ktrych naley troska o cele wczeniejsze.

Poniewakapastwo u pogan i cay kult religijny miana celu baganie o dobra

doczesne, ktre wszystkie zwracajsiku dobru wsplnemu podlegemu trosce krla,

susznie kapani pogascy podlegali krlom. RwnieStary Testament obiecywapobonemu ludowi nie od demonw, lecz od prawdziwego Boga dobra ziemskie;

toterwniew Starym Testamencie kapani byli poddani krlom. Jednake w Nowym


29/36

Testamencie kapastwo jest czymgbszym, prowadzi bowiem ludzi do dbr

niebieskich; totew Prawie Chrystusa krlowie winni bypoddani kapanom.

Std Boa opatrznocudownie to sprawiaa, e w miecie Rzymie, ktre Bg

przewidywana gwnstolicchrzecijaskiego kapastwa, powoli byzaszczepiany

ten obyczaj, eby rzdcy miasta poddani byli kapanom. Jak opowiada Maksym

Waleriusz, w naszym miecie wszystko musi bystawiane zawsze po religii, rwnie

kiedy ogldamy chwanajwyszego majestatu. Albowiem wadcy nie wahajsi

suywityniom, w przekonaniu, e dobrze to zrobi dla rzdw sprawami ludzkimi,

jeeli oni bdw dobrej i trwaej zayoci z mocBo113. Rwniew Galii, poniewa

miaa tam szczeglnie rozkwitareligia chrzecijaskiego kapastwa, za sprawBo

juza pogastwa kapani, ktrych nazywano druidami, okrelali prawo dla caej Galii.

Pisze o tym Juliusz Cezar w ksidze O wojnie galijskiej114.

Rozdzia4

Wysiek krla winien zmierzaku temu, aby spoecznodobrze ya

ycie obecne, jeli je ludzie dobrze przeywaj, jest zwrcone jako ku swemu celowi ku

yciu bogosawionemu, jakiego spodziewamy siw niebie. Podobnie ku dobremu

yciu spoecznoci szwrcone jako ku swemu celowi wszelkie dobra szczegowe, o

jakie ludzie zabiegaj, a wic bogactwa, zyski, zdrowie, wymowa czy wyksztacenie.

Dlatego ten, do kogo naley troska o cel ostateczny, powinien byponad tymi, ktrzy

troszczsio [sprawy] skierowane ku celowi, i kierowanimi swoimi rozkazami.

Otkiedy ktoprzykada sido doskonalenia tego, co jest zwrcone ku czemu

innemu jako ku swojemu celowi, powinien zabiegao to, aby sito do tego celu

nadawao. Toterusznikarz tak sporzdza miecz, aby byzdatny do walki, a

budowniczy powinien tak obmylidom, aby mona w nim zamieszka. Otcelem

ycia, ktre obecnie dobrze przeywamy, jest szczcie wieczne. Dlatego zadaniem

krla jest tak troszczysio dobre ycie spoeczestwa, jak tego wymaga osignicie

szczcia niebieskiego. Niech mianowicie popiera to, co prowadzi do szczcianiebieskiego, a tego co mu sisprzeciwia, niech na ile to moliwe zakazuje.

Co zajest drogdo prawdziwego szczcia, a co przeszkodna niej, poznajemy z

prawa Boego, ktrego nauczanie stanowi obowizek kapanw. Jak powiada

Malachiasz: Wargi kapana niech strzegnauki, a wwczas prawa bdoczekiwaz

ust jego115. Totew Ksidze Powtrzonego Prawa Pan tak nakazuje: Kiedy zasidzie

krl na swoim krlewskim tronie, sporzdzi sobie na zwoju odpis tego Prawa, biorc

wzorzec od kapanw z pokolenia Lewiego. Bdzie go miaprzy sobie i bdzie czytaprzez wszystkie dni swego ycia, aby sinauczylkaPana Boga swego oraz strzec

Jego sw i obrzdw, jakie snakazane w Prawie116.


30/36

Zatem pouczony przez prawo Boe, niech ku temu zwraca swj szczeglny wysiek,

aby poddana mu spoecznodobrze ya. Wysiek ten obejmuje trzy [rzeczy]: po

pierwsze, aby w poddanej spoecznoci ustanowidobre ycie, po wtre, aby je

zachowa, po trzecie, aby zachowywane zmieniana coraz lepsze.

Otdo dobrego ycia pojedynczego czowieka potrzebne sdwie [rzeczy]: pierwsza

podstawowa, a jest nidziaanie wedug cnoty (cnota bowiem jest tym, dziki czemu

ktodobrze yje), i druga wtrna i jakby narzdna, mianowicie dostateczna ilodbr

cielesnych, ktre sniezbdne do dziaania cnotliwego. Wszake samjedno

czowieka sprawia natura, natomiast jednospoeczestwa, ktrnazywamy

pokojem, powinna byprzedmiotem zabiegw wadcy. Zatem aby ustanowidobre

ycie w spoecznoci, potrzebne strzy [rzeczy]. Po pierwsze, aby w spoecznoci

ustanowijednopokoju; po wtre, aby spoecznozjednoczona wzem pokoju

zwrcia siku czynieniu dobra: podobnie jak czowiek nie moe czynidobra, jeli nie

ma w nim uprzedniej jednoci poszczeglnych czci, tak samo ludzka spoecznotrafia na przeszkody w dobrym dziaaniu, dopki brak jej jednoci pokoju i sama siebie

zwalcza; po trzecie, potrzebny jej jest do dobrego ycia dostatek, o co winien si

troszczywadca.

Jeli wic zostao ustanowione, dziki urzdowi krlewskiemu, dobre ycie, naley si

troszczyo jego zachowanie. Otistniejtrzy [przeszkody], nie pozwalajce trwa

dobru publicznemu, a jedna z nich pochodzi z natury: nie da sibowiem dobra

spoecznego ustanowiraz na zawsze, lecz trzeba to czyniniejako nieustannie; ludziesmiertelni i nie mogtrwawiecznie ani nie majtych samych siprzez cae ycie,

gdyono podlega licznym zmianom, totenie zachowujoni przez cae ycie

zdolnoci do jednakowego speniania tych samych obowizkw. Druga przeszkoda do

zachowania dobra publicznego pochodzi od wewntrz, a jej rdem przewrotno

woli: czy to lenistwo w spenianiu tego, czego wymaga sprawa publiczna, czy nawet

szkodzenie pokojowi spoecznemu, kiedy ktonaruszajc sprawiedliwoburzy pokj

innym. Trzecia zaprzeszkoda do zachowania rzeczy publicznej pochodzi od

zewntrz: jeli przez najazd wrogw pokj zostaje zburzony i krlestwo albo miastoulega na jakiczas dogbnemu rozproszeniu.

Zatem trojaktroskkrl powinien usuwate trzy przeszkody. Po pierwsze, [winien si

troszczyo to, aby nie brako] nastpcw, ktrzy zastpisprawujcych rne urzdy.

Tak samo Bg w swoich rzdach nad rzeczami zniszczalnymi, ktre nie mogtrwa

wiecznie, troszczysio to, aby powstaway nastpne do zastpienia poprzednich, i w

ten sposb zachowuje integralnowszechwiata. Podobnie przez wysiek krla, ktry

pilnie troszczy sio zastpienie tych, ktrych zabrako, zachowuje sidobro poddanejspoecznoci. Po wtre, niech swoimi prawami i rozkazami, kari nagrod,

powstrzymuje poddanych sobie ludzi od niegodziwoci i prowadzi ich do czynw


31/36

cnotliwych; a przykad niech bierze z Boga, ktry daludziom swoje prawa, i nagradza

tych, ktrzy je zachowuj, przestpcom zawymierza kary. Po trzecie, niech krl

przykada troski o bezpieczestwo poddanej sobie spoecznoci ze strony wrogw: nic

bowiem nie pomoe unikanie wewntrznych niebezpieczestw, jeli nie da siobroni

[krlestwa] przed zewntrznymi.

Pozostaje trzeci obowizek krla co do dobrego ustroju spoecznoci: aby zabiegao

postp. Spenia go, jeli w poszczeglnych wymienionych tu rzeczach poprawia to co

nieporzdne, uzupenia to, czego brak, a jeli sida, stara siudoskonaliku

lepszemu. Std rwnieApostonapomina wiernych, aby zawsze ubiegali sio lepsze

charyzmaty117.

To wic naley do urzdu krlewskiego i nad kadz tych [rzeczy] poszczeglnie

naley sipilnie zastanowi.

Przypisy

(1) Zwaszcza I. Th. Eschmann, we wstpie do angielskiego tumaczenia dzieka: St.

Thomas Aquinas on Kingship to the king of Cyprus, Toronto: 1949; tene, St. Thomas

Aquinas on the Two Powers, Mediaeval Studies 20 (1958) s. 177205; M.

Grandclaude, Les particularits du De regimine principum de S. Thomas, Bulletin

Thomiste 7 (1930) s. 153-154.

(2) M. Grabmann, Studien ber den Einfluss der aristotelischen Philosophie auf die mit

telalterlichen Theorien ber das Verhltnis von Kirche und Staat, Sitzungberichte der

Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Abteilung t. 2, Mnchen: 1934.

(3) Koh 4, 9.

(4) Prz 11, 14.

(5) Ez 34, 2.

(6) Por. w. Izydor, Etymologiarum, lib. 9, cap. 3, nr 19; PL 82, 344.

(7) Politici.

(8) Optimates.

(9) Ez 27, 4.

(10) Rex, krl pochodzi od regere, rzdzi.


32/36

(11) Koh 5, 8.

(12) Ef 4, 3.

(13) Dosownie: jednego krla.

(14) Jr 12, 10.

(15) Ez 34, 24.

(16) Rozdz. 1.

(17) Prz 29, 4.

(18) Ez 22, 27.

(19) Syr 9, 13.

(20) Hi 15, 21.

(21) Etyka nikomachejska, III 16 1116 (Warszawa: 1956, s. 102).

(22) Cicero, Tuscul. Disput., I 2 (Pisma filozoficzne, t. 3, Warszawa: 1961, s. 483).

(23) Kol 3, 21.

(24) Prz 28, 12.

(25) Prz 29, 2.

(26) Prz 28, 28.

(27) Prz 28, 15.

(28) Bellum Catilinae, 7, 3. Zdanie cytowane przez w. Augustyna w Pastwie Boym,

lib. 5, cap. 12; PL 41, 154 (t. 1, Warszawa: 1977, s. 278).

(29) w. Augustyn, De civitae Dei, lib. 3, cap. 19; PL 41, 87 (Pastwo Boe, t. 1,

Warszawa: 1977, s. 204).

(30) Rozdz. 3

(31) Rozdz. 3

(32) 1 Sm 13, 14.

(33) Por. Waleriusz Maksimus, Factorum et dictorum memorabilium, lib. 6, cap. 2, ext.

2.


33/36

(34) Sdz 3, 12-30.

(35) 1 ? 2, 18-19.

(36) Por. ywot w. Maurycego.

(37) 2 Krl 14, 6.

(38) Prz 20, 26.

(39) Ps 9, 10.

(40) Prz 21, 1.

(41) Est 15, 11.

(42) Dn 4, 34.

(43) Syr 10, 14.

(44) Dn 4, 30.

(45) Iz 14, 3.

(46) Ez 34, 10.

(47) Oz 13, 11.

(48) Hi 34, 30; wedug Wulgaty.

(49) Cicero, De Republica, lib. 5, cap. 7. Wypowiedcytowana przez w. Augustyna

wDe civitate Dei, lib. 5, cap. 13; PL 41, 158 (Pastwo Boe, t. 1, Warszawa: 1977, s.

282).

(50) Etyka nikomachejska, V 11 1134 (t. 1, Warszawa: 1956, s. 184).

(51) Iz 40, 6.

(52) Cicero, De officiis, lib. 1, cap. 20, 68 (Pisma filozoficzne, t. 2, Warszawa: 1960, s.

363).

(53) Quoddam mirabile.

(54) Por. Titus Livius, Ab Urbe conditaXXII 39, 20.

(55) Bellum Catilinae, cap. 54, 6. Wypowiedcytowana przez w. Augustyna w De

civitate Dei, lib. 5, cap. 12; PL 41, 156 (Pastwo Boe, t. 1, Warszawa: 1977, s. 280).


34/36

(56) 2 Kor 6, 8.

(57) Por. w. Augustyn, De civitate Dei, lib. 5, cap. 18; PL 41, 162 (Pastwo Boe, t. 1,

Warszawa: 1977, s. 288).

(58) Bellum Catilinae, cap. 10, 5.

(59) Mt 6, 5.

(60) De civitae Dei, lib. 5, cap. 12; PL 41, 156 (t. 1, s. 280).

(61) Dz. cyt., lib. 5, cap. 19; PL 41, 165-166 (Pastwo Boe, t. 1, s. 292).

(62) Tame.

(63) Etyka nikomachejska, IV 9 1124 (Warszawa: 1956, s. 136).

(64) Rz 13, 4.

(65) Mdr 6, 4.

(66) Ez 29, 18.

(67) Por. przyp. 64.

(68) Ez 29, 19.

(69) 1 P 5, 2 i 4.

(70) Iz 28, 5.

(71) Arystoteles, Etyka nikomachejska, II 6 1106 (Warszawa: 1956, s. 55).

(72) Pastwo Boe, lib. 5 cap. 24; PL 41, 170 (t. 1, Warszawa: 1977, s. 299-300).

(73) Ps 102, 5.

(74) Ps 72, 25.

(75) Ps 72, 28.

(76) Iz 51, 6.

(77) Ps 138, 17; wedug Wulgaty.

(78) Wj 22, 9.

(79) Ef 5, 1.


35/36

(80) Syr 13, 15.

(81) w. Grzegorz Wielki, Regula pastoralis, lib. I cap. 9; PL 77, 22 (Ksiga reguy

pasterskiej, Pozna: 1948, s. 22).

(82) De civitate Dei, lib. 5, cap. 24; PL 41, 170 (Pastwo Boe, t. 1, Warszawa: 1977,

Documents

de regimine principum tomasz z akwinu