-
Haaike PeetersPromotoren: Prof. Dr. Inge Bertels & Prof. Dr.
Ir. Arch. Ine Wouters
Vrije Universiteit BrusselFaculteit Ingenieurswetenschappen
Vakgroep Architectonische IngenieurswetenschappenAcademiejaar
2010-2011
Afstudeerwerk ingediend voor het behalen van de graad van Master
in de Ingenieurswetenschappen: Architectuur
DE SCHOOL VAN DE KONINGIN IN WULVERINGEM:EEN RENOVATIESTUDIE
-
DE SCHOOL VAN DE KONINGIN IN WULVERINGEM:EEN RENOVATIESTUDIE
-
Toegang tot bruikleen
De auteur geeft de toelating deze eindverhandeling voor
consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiren voor
eigen gebruik. Elk ander gebruik valt
onder de strikte beperkingen van het auteursrecht; in het
bijzonder wordt er gewezen op de verplichting de bron uitdrukkelijk
te vermelden bij het aanhalen van
resultaten uit deze eindverhandeling.
Brussel, 2011
-
89
11
12
12
12
14
15
15
16
17
19
20
20
20
21
22
22
23
24
26
26
26
30
40
40
48
52
53
56
Voorwoord
Abstract
Inleiding
0.1. Onderwerp
0.2. Kadering binnen het project 2014-2018
0.2.1. Het inventarisatieproject
0.2.2. De UNESCO-bescherming
0.3. Doelstelling
0.4. Methodologie
0.5. Structuur
0.6. Algemene identifi catie
Hoofdstuk 1: Analyse van het scholencomplex te Wulveringem
1.1. Overzicht van de Eerste Wereldoorlog
1.1.1. Aanleiding
1.1.2. Het westelijk front
1.1.3. Belgi in de Eerste Wereldoorlog
1.2. Oorlogsrealiteit en onderwijs
1.2.1. Het onderwijsplan van 1915
1.2.2. Kinderopvang in het buitenland
1.2.3. Kinderopvang in Belgi
1.2.4. Terminologie
1.3. Ruimtelijke situering van het scholencomplex te
Wulveringem
1.3.1. Op schaal van de omgeving
1.3.2. Op schaal van de site
1.4. Architecturale analyse van het scholencomplex te
Wulveringem
1.4.1. Organisatie van de site
1.4.2. Barakken
1.4.3. Decoratie
1.5. Gebruiksgeschiedenis
1.6. Synthese
5
INHOUDSTAFEL
-
59
60
60
61
74
74
74
74
74
77
82
83
84
84
86
88
89
91
93
94
94
102
103
103
104
105
106
107
108
108
108
111
Hoofdstuk 2: Architecturale analyse van de pouponnire
2.1. Volumewerking
2.1.1. Hoofdvleugels
2.1.2. Zijvleugels
2.2. Indeling
2.2.1. Functies
2.2.2. Toegang
2.3. Materiaalgebruik
2.3.1. Gevels
2.3.2. Vloeren
2.3.3. Dakbedekking
2.3.4. Schrijnwerk
2.4. Constructie
2.4.1. Muuropbouw
2.4.2. Dakopbouw
2.4.3. Vloeropbouw
2.5. Kleurgebruik
2.6. Synthese
Hoofdstuk 3: Actueel schadebeeld
3.1. Exterieur
3.1.1. Metselwerk
3.1.2. Schrijnwerk
3.2. Interieur
3.2.1. Binnenmuren
3.2.2. Tegels
3.2.3. Houten dakstructuur
3.3. Synthese
Hoofdstuk 4: Waardebepaling
4.1. Basis van de waardebepaling
4.2. Erfgoedwaarde van de site
4.2.1. Historische waarde
4.2.2. Sociaal-culturele waarde
6
-
111
112
112
112
113
115
117
118
118
118
120
120
120
121
121
121
121
122
123
123
124
124
124
126
127
128
129
131
137
138
142
4.3. Territoriale en contextuele waarde
4.4. Andere criteria
4.4.1. De strikte monumentwaarde
4.4.2. Functionele draagkracht
4.5. Waarderingsplattegrond
4.6. Synthese
Hoofdstuk 5: Toekomst van de pouponnire
5.1. Visie op het behoud van de pouponnire
5.1.1. Argumentatie voor de instandhouding
5.1.2. Instrumentarium voor de instandhouding
5.2. SWOT-analyse van de site in functie van de
herbestemming
5.2.1. Sterktes
5.2.2. Zwaktes
5.2.3. Kansen
5.2.4. Bedreigingen
5.3. Analyse van mogelijke herbestemmingen
5.3.1. Kinder- of jeugdzorg
5.3.2. Museum / documentatiecentrum (toerisme)
5.3.3. Vakantieverblijf (toerisme)
5.3.4. Privwoning
5.4. Herbestemming tot jeugdinstelling
5.5. Richtlijnen voor onderhoud en herstel
5.5.1. Metselwerk
5.5.2. Schrijnwerk
5.5.3. Houten dakstructuur
5.6. Synthese
Conclusie
Afbeeldingenlijst
Afkortingenlijst
Bibliografi e
Bijlagen
7
-
Gedurende mijn opleiding is mijn interesse meer en meer
uitgegaan naar
de omgang met en renovatie van gebouwen. In deze tijden van
duurzame
architectuur vormt renovatie in mijn ogen een van de
belangrijkste aspecten:
veel oudere gebouwen hebben immers dringend nood aan
verbeteringen
en een renovatie kan in veel gevallen vermijden dat het gehele
gebouw
gesloopt moet worden.
De School van de Koningin lijkt op het eerste gezicht niet meer
dan een
van de vele boerderijen in de Westhoek en het eerste bezoek aan
de site
was confronterend: het gebouw is sterk verwaarloosd en heeft
ingrijpende
veranderingen ondergaan. Toch is het met wat inlevingsvermogen
mogelijk
zich de grandeur en statigheid voor te stellen, die het gebouw
vroeger
moet gehad hebben. Een herbestemming kan zorgen voor de
broodnodige
herwaardering en ik hoop dan ook met mijn meesterproef een
bijdrage
te leveren aan de op handen zijnde renovatie en aan de kennis
van het
oorlogspatrimonium.
Deze meesterproef zou nooit tot stand zijn kunnen komen zonder
de hulp van
een aantal personen, die ik hier dan ook wens te vermelden.
In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn
onderzoekspromotoren Inge
Bertels en Ine Wouters, die mij niet alleen veel hebben
bijgeleerd door hun
begeleiding, advies en feedback, maar mij ook steeds hebben
gesteund
gedurende de gehele periode waarin ik aan de meesterproef
gewerkt heb.
Daarnaast wil ik Jonas Lindekens en Thierry Berlemont bedanken
voor
hun begeleiding tijdens het ontwerpproces, die mij geleerd heeft
steeds
zelfkritisch te blijven en mijzelf tot het uiterste uit te
dagen.
Tevens wil ik de eigenaar, Dirk Gheldof, zijn architect, Eric
Maeyaert en de
mensen van het Agentschap R-O Vlaanderen Team Onroerend
Erfgoed,
Dominique Vieren en Hannelore Decoodt, bedanken. Dankzij hen heb
ik de
mogelijkheid gekregen om een onderzoek rond dit gebouw uit te
voeren.
Wat betreft het onderzoek gaat mijn dank ook uit naar Gustaaf
Janssens
van het Archief van het Koninklijk Paleis, zonder wiens hulp ik
nooit zoveel
nuttige informatie had kunnen terugvinden. Maurits Timperman en
Jozef
Ameeuw wil ik eveneens bedanken voor hun opbouwende kritiek op
het
eerste hoofdstuk en het verschaffen van aanvullende informatie
hiervoor.
Inzicht in mijn ontwerpthema heb ik gekregen dankzij
rondleidingen
door en/of gesprekken met Ralf Bas (De Grubbe, Everberg), Geert
Bots
(De Markt, Mol) en Magda Massoels (De Hutten, Mol). Eric De
Corte (De
Zande, Ruiselede) wil ik in het bijzonder vermelden, omdat hij -
naast een
rondleiding en gesprek - mij de mogelijkheid heeft gegeven om
een aantal
vergaderingen bij te wonen over de bouw van een nieuwe
instelling.
Tenslotte wil ik mijn vrienden en familie bedanken voor hun
steun. In het
bijzonder dank ik mijn ouders, omdat ze mij gedurende gans mijn
studie
steeds alle kansen geboden hebben, en mijn broer, die als geen
ander
zorgde voor het broodnodige tegengewicht voor de
gemoedswisselingen,
die nu eenmaal gepaard gaan met het schrijven van een
meesterproef.
8
VOORWOORD
-
Nederlandse versie
De School van de Koningin is een uitzonderlijk relict van
Wereldoorlog I.
Van de gehele site is slechts n gebouw overgebleven, de
pouponnire of
kinderkribbe, die al jaren staat te verkommeren. Een renovatie /
restauratie
en herbestemming van het gebouw zijn dan ook dringend gewenst om
een
verdere achteruitgang te voorkomen.
Wanneer men de renovatie grondig wil aanpakken, is een
diepgaand
vooronderzoek noodzakelijk. Deze meesterproef tracht hier een
antwoord
op te bieden.
Er wordt aangevangen met een situering van het relict binnen de
context van
het project 2014-2018 en de op handen zijnde UNESCO-erkenning.
Een
analyse van de geschiedenis van de site en een architectonische
analyse van
de pouponnire vormen de aanzet tot herkenning van de kwaliteiten
van het
gebouw. Na dit historische en architectonische onderzoek, volgt
een opstelling
van het actuele schadebeeld, waarna kan overgegaan worden tot
een
waardebepaling van het relict. Tot slot wordt een visie op de
instandhouding
van de pouponnire ontwikkeld, gevolgd door een aantal scenarios
voor de
herbestemming (die een vooronderzoek vormen voor de
herbestemming tot
jeugdinstelling, uitgewerkt in het ontwerpportfolio) en
oplossingen voor het
onderhoud en herstel van het gebouw.
Version franaise
Lcole de la reine est une relique extraordinaire de la Premire
Guerre
mondiale. Sur lensemble du site ne reste quun seul btiment, la
pouponnire,
qui est en tat de dprir depuis plusieurs annes. Une rnovation
/
restauration et conversion de ldifi ce sont donc urgentes pour
viter une
dtrioration mutuelle de limmeuble.
Pour une rnovation en profondeur, une tude prliminaire
appronfondie est
ncessaire. Cette mmoire vise fournir une rponse.
On commence par mettre la relique dans le cadre du projet
2014-2018 et
la reconnaisse par lUNESCO. Une analyse de lhistoire du site et
une analyse
architecturale de la pouponnire forment les bases pour la
reconnaissance
des qualits de ldifi ce. Suite cette recherche historique et
architecturale,
un inventaire des dgts est tabli, suivi par la valorisation de
la relique.
Enfi n, une vision sur la conservation de la pouponnire est
dveloppe,
suivie par un nombre de scnarios pour la conversion (qui font
une tude
prliminaire pour la conversion en centre pour jeunes dlinquants,
prsente
dans le portfolio) et des solutions pour la maintenance et la
rparation de
ldifi ce.
English version
The School of the Queen is an extraordinary relict of World War
I. On
the whole site is just one building remaining, the pouponnire or
infant
nursery, which has been abandoned for years. A renovation /
restauration
and conversion of the building is therefore urgently needed to
avoid further
deterioration.
To accomplish a thorough renovation, a severe preliminary
enquiry is
necessary. This master thesis aims to provide an answer.
It starts by placing the relict within the context of the
2014-2018-project
and the forthcoming UNESCO-recognition. An analysis of the
history of the
site and an architectural analysis of the pouponnire form a
profound basis
for the recognition of the qualities of the building. Following
this historical
and architectural research, a view of the current damage is
presented,
leading to the valuation of the relict. Finally, a vision on the
conservation
of the pouponnire is developed, followed by a number of
scenarios for the
conversion (which is also a preliminary enquiry for the
conversion into an
institute for young offenders, developed in the design
portfolio) and solutions
for the maintenance and repair of the building.
9
ABSTRACT
-
INLEIDING
-
0.2. Kadering binnen het project 2014-2018
0.2.1. Het inventarisatieproject
Naar aanleiding van de honderdste verjaardag van WO I (18
juli
1914 11 november 1918) is de Vlaamse Overheid2 gestart met
een
herdenkingsproject dat het oorlogserfgoed blijvend moet bewaren
voor
toekomstige generaties en dat Vlaanderen gedurende de periode
2014-
2018 en erna internationale bekendheid moet geven als regio van
het
vredestoerisme. Hierbij zijn het Agentschap Ruimtelijke ordening
en
Onroerend erfgoed, de afdelingen Onroerend Erfgoedbeleid en
Ruimtelijke
planning van het departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid
en
Onroerend Erfgoed en het VIOE betrokken3.
Het project omvat twee grote luiken: een evenementenluik, dat
enerzijds heel
Vlaanderen omvat (lokale herdenkingsmonumenten, musea worden
hierin
opgenomen) en anderzijds naar het buitenland toe focust op de
landen
waarvan soldaten aan het IJzer- en Ieperfront vochten. Het
tweede luik
focust op de concrete investeringen, voornamelijk voor de
provincie West-
Vlaanderen, die de herdenking al actief voorbereidt door middel
van een
actieplan. Hiermee wil men het toerisme in de regio versterken
en daarbij
wordt ingezet op vijf strategische projecten: de herinrichting
van het In
Flanders Fields Museum in Ieper, de bouw van een
onthaalinfrastructuur voor
2 Archeonet (09/11/2009), 100 jaar Groote Oorlog moet Westhoek
op wereldkaart zetten, Geraadpleegd op 31/05/2010,
http://www.archeonet.be/?p=9115; Departement Internationaal
Vlaanderen (28/05/2010), Herdenking 100 jaar Groote Oorlog
(2014-2018), Geraadpleegd op 31/05/2010,
http://iv.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?fi d=500; Dirk Van
Mechelen (21/08/2006), Persmededeling Inventaris 1914 2014: Het
erfgoed van Wereldoorlog I in kaart gebracht, Geraadpleegd op
31/05/2010,
http://www.dirkvanmechelen.be/2006/inventaris-1914-2014-het-erfgoed-van-wereldoorlog-i-in-kaart-gebracht;
Heemkunde Vlaanderen (03/03/2010), Herdenking 100 jaar Groote
Oorlog (2014-2018), Geraadpleegd op 31/05/2010,
http://www.heemkunde-vlaanderen.be/?p=2773
3 BUIJS, J., De geplande VIOE (ontsluitings)initiatieven,
Interne infosessie: Erfgoed van de Groote Oorlog, Brussel,
04/12/2009; GOOSSENS, M., Overzicht van realisaties sedert 2002 een
stand van zaken, Interne infosessie: Erfgoed van de Groote Oorlog,
Brussel, 04/12/2009; VERBOVEN, H., Van trench map tot RUP
(1914-2014), Interne infosessie: Erfgoed van de Groote Oorlog,
Brussel, 04/12/2009
0.1. Onderwerp
Met de herdenking van 100 jaar Wereldoorlog I (WO I) in het
vooruitzicht startte het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed
(VIOE)
met een inventarisatie van oorlogsrestanten. Een van de hierdoor
ontdekte
erfgoedobjecten is de School van de Koningin in Wulveringem
(Veurne).
Deze school werd opgericht op initiatief van koningin Elisabeth
om kinderen
op een veilige afstand van de frontlinie onderwijs te kunnen
geven. Tijdens
de Eerste Wereldoorlog bestond de school uit twee complexen
Marie-
Jos en Charles-Thodore1 met houten barakken, een kerk en een
directeurspaviljoen. Op het einde van de oorlog werd hieraan een
bakstenen
gebouw toegevoegd, dat dienst deed als pouponnire of
kinderkribbe.
Deze pouponnire is het enige restant dat vandaag nog
overgebleven is.
Het gebouw werd later getransformeerd en kwam tenslotte, in
1995, leeg
te staan. Deze evolutie maakt dat dit erfgoed zich vandaag in
een erg
verregaande staat van verval bevindt.
De bescherming en instandhouding van dit soort relicten is niet
evident. Vele
gebouwen werden sinds WO I immers voor een andere functie
gebruikt en
hieraan ook aangepast. Ook de bouwtechnische problemen die
optreden
(isolatie e.d.) zorgen ervoor dat sloop de eerste reactie lijkt
op deze
gebouwen. Ook de School van de Koningin leek dit lot te zijn
beschoren,
maar een tussenkomst van Onroerend Erfgoed zorgde voor een
voorlopige
bescherming sinds 9 december 2009.
Men wordt nu geconfronteerd met een functiewijziging en in het
ontwerpluik
van deze thesis wordt dan ook een mogelijke herbestemming
uitgewerkt.
Hiervoor is echter een grondig bouwhistorisch onderzoek van de
school en
haar historische evolutie nodig. Dit onderzoeksluik vormt dan
ook het kader
en vertrekpunt voor het ontwerpproject.
1 Charles-Thodore (1903-1983) en Marie-Jos (1906-2001) waren de
twee jongste kinderen van koning Albert I (1875-1934) en koningin
Elisabeth (1876-1965). Hun oudste zoon was de latere koning Leopold
III (1901-1983). Het was tijdens WO I niet ongebruikelijk om
gebouwen te vernoemen naar de kinderen van het koningspaar; zo
kregen bijvoorbeeld in het militair hospitaal LOcan in De Panne
drie paviljoenen de namen van de koningskinderen (Zie Bijlage 1:
Schets van de inplanting van het hospitaal lOcan in De Panne).
12
-
omvat 11 ankerplaatsen in de frontstreek en twee lijnrelicten
(de IJzer en
het kanaal Ieperlee).
In het kader van de inventaris is het VIOE gestart met een
aantal
ontsluitingsinitiatieven: enerzijds heeft men een databank6
opgericht, die
de inventaris toegankelijk maakt. Anderzijds is men gestart met
publicaties,
aangezien over een groot deel van het archeologisch, bouwkundig
en
landschappelijk erfgoed niets gepubliceerd is. Hierbij richt men
zich zowel op
de wetenschappelijke doelgroep (via het tijdschrift Relicta) als
op een breder
publiek. Het derde ontsluitingsinitiatief tenslotte is een
onderzoeksbalans7,
die een overzicht geeft over welke locaties en welke types
erfgoed een
grondigere inventarisatie en verder onderzoek nodig zijn.
Een tweede luik van het beleid van de Vlaamse Overheid omvat
de
bescherming van deze oorlogsrestanten. Hierbij werkt men
ondermeer via de
klassieke beschermingsprocedures van monumenten, landschappen,
stads-
of dorpsgezichten en met een lijst van meest problematische
relicten. De
knelpunten bij deze laatste zijn vaak de eigenaars, het
bijzonder karakter
van de relicten en de fi nancile middelen. Ook het bestudeerde
project, de
School van de Koningin te Wulveringem (Veurne), kan hiertoe
gerekend
worden, aangezien men hier snel heeft ingegrepen met een
voorlopige
bescherming om sloop door de nieuwe eigenaar te voorkomen.
Tegelijk werden ook andere opties bekeken voor de
oorlogsrelicten, die
een grootschaligere bescherming mogelijk zouden maken. Een
aantal
mogelijkheden hierbij bestonden uit een eenmalige decretale
bescherming,
een sectorile bescherming (waarbij gewerkt wordt met clusters8
en themas)
of een planologische bescherming. Men heeft gekozen voor een
planologische
aanpak, omdat men op die manier de relicten in hun context kan
plaatsen
en kan toewerken naar een gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan
(RUP), wat
toelaat om bijvoorbeeld een slagveld als open ruimte te
bestemmen.
6 Te raadplegen op: http://inventaris.vioe.be
7 Te raadplegen op: http://www.onderzoeksbalans.be
8 Een voormalig veldhospitaal met een herdenkingsmonument en een
bomkrater in de omgeving kan vb. een cluster vormen en als zodanig
beschermd worden.
de Lyssenthoek in Poperinge (de grootste Britse
hospitaalbegraafplaats),
de uitbreiding van het Memorial Museum Passendale met een
museumtuin4,
de vernieuwing van het IJzertorenmuseum in Diksmuide en tot slot
de bouw
van een bezoekerscentrum aan het sluizencomplex De Ganzenpoot
in
Nieuwpoort.
Omdat dit een eerder lokaal actieplan is, werden vanuit de
Vlaamse Overheid
een aantal beleidsinitiatieven vastgelegd, die de herdenking op
grotere
schaal aanpakken. Een eerste belangrijk punt hierin was de
inventarisatie van
de oorlogsrelicten. Eerder, tussen 1987 en 1992, werd reeds een
inventaris
van het bouwkundig erfgoed van het arrondissement Ieper
gepubliceerd en
ook de oorlogsmonumenten werden al genventariseerd door de
provincie
West-Vlaanderen. Een systematische aanpak ontbrak echter,
waardoor van
het arrondissement Diksmuide nog geen gegevens ter beschikking
waren en
de bestaande inventarissen niet meer geactualiseerd werden.
Daarom kreeg het VIOE de opdracht om alle Vlaamse restanten
van
Wereldoorlog I in kaart te brengen onder de noemer Inventaris
1914-
20145. Hierbij beschouwt men niet enkel het bouwkundig erfgoed,
maar ook
de landschappelijke en archeologische relicten. Tussen 2002 en
2005 werd
zo door Hannelore Decoodt en Nele Bogaert, medewerkers van
Provincie
West-Vlaanderen, een bouwkundige inventarisatie gemaakt met
ongeveer
1500 relicten verspreid over heel Vlaanderen, maar met de
Westhoek als
zwaartepunt. Hiertoe behoren 530 gedenktekens, 223
begraafplaatsen
en ereperken (waarvan er al ongeveer 160 defi nitief beschermd
zijn),
360 bunkers en schuilplaatsen en 160 diverse relicten, zoals
gaarkeukens,
barakken, noodwoningen Ook de School van de Koningin behoort
tot
deze laatste categorie diverse relicten. De inventaris van de
landschappen
4 Hiervoor werd een Open Oproep uitgeschreven door de Vlaamse
Bouwmeester (Vlaams Bouwmeester (2010), Open Oproepen - Projecten
overzicht, Geraadpleegd op 31/05/2010,
http://www.vlaamsbouwmeester.be/renderers/open_oproepen/render_openoproep.aspx?44225a06-f22a-4ad0-83ff-fe3b0ebe3613)
5 De focus ligt op de oorlogsperiode 1914-1918; de
wederopbouwarchitectuur wordt dus niet opnieuw genventariseerd,
maar wordt wel mee opgenomen in de voorschriften van het te
ontwikkelen Ruimtelijk Uitvoeringsplan. Ook relicten zoals civiele
begraafplaatsen of infrastructuur voor vluchtelingen in Nederland
worden niet mee in beschouwing genomen.
13
-
Mesenboog
Ieperboog
Kustverdediging
Hollandstellung
IJzerfront
N
Zwaartepunt van het RUP [0.1]
0.2.2. De UNESCO-bescherming10
Om door de UNESCO als werelderfgoed te worden erkend, moet aan
een
aantal eisen voldaan worden, met als voornaamste de inzet van
alle mogelijke
eigen instrumenten om het erfgoed te beschermen. Zoals in het
onderdeel
Het inventarisatieproject besproken, is (West-)Vlaanderen hier
volop
mee bezig. Een andere voorwaarde is dat het erfgoed een
uitzonderlijke,
universele waarde moet hebben, wat hier het geval is aangezien
deze
plaatsen de materile getuigen vormen van een confl ict zoals de
wereld er nog
nooit n had gezien: een jarenlange oorlog, waarbij miljoenen
mensen het
leven hebben gelaten. In die optiek is het onweerlegbaar een
mondiaal confl ict:
een gigantische ontplooiing van troepen, verzameld van overal
ter wereld, op
een heel beperkte oppervlakte, gedurende een eindeloos
aanslepende periode.
De concentratie van al deze elementen in de Westhoek en het
noorden van
Frankrijk was en is ongezien. Deze elementen hebben er trouwens
ook toe
geleid dat de getuigen van de Eerste Wereldoorlog in
West-Vlaanderen en
Noord-Frankrijk na het beindigen van de oorlog vrij snel
geaccepteerd en
gerecupereerd werden als monumenten voor de vrede.11
Sinds 2 april 2002 staat het project op de tentatieve lijst van
UNESCO.
In 2008 werd hieraan nog een wijziging doorgevoerd, zodat het
dossier
ook openstaat voor een Franse deelname en nu gekend is onder de
naam
Gedenktekens en monumenten van de Grote Oorlog: de Westhoek
en
aangrenzende regios. Op die manier bekomt men een
grensoverschrijdend
dossier, waarin de Belgische provincie West-Vlaanderen en de
Franse
departementen Nord, Pas de Calais, Somme en Aisne
vertegenwoordigd zijn.
De voorbereiding van dit dossier gebeurt door een Europees
interregionaal
project De Groote Oorlog Herdacht - Mmoire de la Grande Guerre,
dat
10 Departement Internationaal Vlaanderen (28/05/2010); GELEYNS,
P., De erkenning als Unesco-werelderfgoed van het WO I-erfgoed in
de Westhoek, Interne infosessie: Erfgoed van de Groote Oorlog,
Brussel, 04/12/2009; Heemkunde Vlaanderen (03/03/2010); Interreg
IV, De Groote Oorlog herdacht, Geraadpleegd op 31/05/2010,
http://www.interreg-fwvl.eu/nl/projet-detail.php; Martin, J.,
Herdenking 100 jaar Eerste Wereldoorlog 2014-2018, Geraadpleegd op
31/05/2010, http://wereldoorlog1418.nl/herdenking-wo1; Unesco,
Tentative lists: Lieux de mmoire et monuments de la Grande Guerre:
le Westhoek et Rgions voisines, Geraadpleegd op 31/05/2010,
http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1710
11 Heemkunde Vlaanderen (03/03/2010)
Het RUP focust op de frontzone in de Westhoek, met het
IJzerfront en de
Ieperboog. De kustverdediging, die door de jaren heen al zeer
sterk is
veranderd, en de Hollandstellung9 (Fig. 0.1) worden buiten
beschouwing
gelaten. Gezien de timing voor het UNESCO-dossier (januari 2013)
wil men
het RUP vastleggen in de periode 2011-2013. Hierdoor moet men
werken
op korte termijn en is het niet haalbaar om het RUP uit te
werken voor de
gehele Westhoek, ook gezien de diversiteit tussen stedelijke
gebieden en
buitengebieden. Daarom opteerde men ervoor op een aantal
ankerplaatsen
en deelgebieden te focussen en de maatregelen tot behoud of
versterking
ervan om te zetten in stedenbouwkundige voorschriften.
Het derde luik van het beleid tenslotte is het internationale
karakter van
het oorlogserfgoed, waardoor men kan streven naar de erkenning
als
werelderfgoed en mogelijkheden kan ontwikkelen voor de
uitwisseling van
informatie en ervaringen.
9 De Hollandstellung is een verdedigingsstelling tussen het Zwin
en Antwerpen, die door de Duitsers werd opgesteld als beveiliging
tegen een eventuele inval vanuit Nederland.
-
0.3. Doelstelling
Voor de beschermingsprocedure van Onroerend Erfgoed is een
korte
historische beschrijving opgesteld12, maar een grondigere
analyse van het
gebouw is aangewezen, aangezien er nu werken gepland zijn. Het
gebouw
is immers gedurende jaren verwaarloosd, zodat drastische
ingrepen nodig
zijn. Een grondig onderzoek dringt zich dan ook op, zodat een
restauratie
kan gebeuren met respect voor de oorspronkelijke visie en de
bakstenen
architectuur.
Het doel van het onderzoek is dan ook in te gaan op het
historische kader
van het gebouw, zowel de architecturale context van het gehele
complex
met het bakstenen gebouw en de houten barakken als de sociale
context
van de organisatie van het onderwijs tijdens de Eerste
Wereldoorlog. De
historische en materiaalkundige analyse van het gebouw en de
opmaak van
het schadebeeld leiden tot een waardebepaling. Op basis hiervan
kunnen
restauratierichtlijnen opgesteld worden en kan gekeken worden
naar de
toekomst van het gebouw.
0.4. Methodologie
De belangrijkste bron voor het onderzoek is het gebouw zelf,
aangezien
de opstelling van het schadebeeld niet mogelijk is zonder
opmetingen en in
situ onderzoek. Het schadebeeld van de houten spanten werd
hierbij enkel
gebaseerd op visueel onderzoek, aangezien de eigenaar geen
toestemming
gaf voor houtboringen.
Als tweede, belangrijke bron is het reeds vermelde dossier van
Onroerend
Erfgoed, opgesteld voor de beschermingsprocedure, een
belangrijk
uitgangspunt voor dit onderzoek.
Archivalisch en literatuuronderzoek vormden eveneens een
omvangrijke bron
van informatie, met als voornaamste doel het terugvinden van
historische
informatie (fotos, plannen, beschrijvingen) over het gebouw. De
meeste
gegevens waren terug te vinden in het Archief van het Koninklijk
Paleis: enkel
12 Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen,
Beschermingsdossier School van de Koningin te Veurne (Wulveringem),
2009
een onderdeel vormt van de Interreg IV overeenkomst tussen
Frankrijk en
Belgi. Dit project, waarvoor ongeveer 10 miljoen euro is
uitgetrokken voor
de periode 2009-2012, loopt van september 2008 tot augustus 2012
en
moet dan overgaan in het herdenkingsproject.
De belangrijkste doelstelling van het Interreg IV-project is een
nauwe
samenwerking tussen de Vlaamse en Franse partners te
ontwikkelen, zodat
al voor de herdenking 2014-2018 sterke banden bestaan tussen de
regios.
Daarnaast werkt men ook op toeristisch en economisch niveau
samen. Op
vlak van toerisme wil men een gemeenschappelijke
evenementenkalender
(Open Monumentendagen, een colloquium, expositie) en een netwerk
van
belangrijke musea en grote sites ontwikkelen (hiertoe behoren
naast een
paar van de musea van het actieplan van de provincie
West-Vlaanderen,
ook een aantal Franse musea). Tevens wil men de toeristische
mogelijkheden
van de regio uitbouwen (toeristische kaarten,
herdenkingscircuits met
audiogidsen) en promoten op de Britse en de
Commonwealth-markt.
Op economisch vlak wil men de lokale economie ondersteunen
door
jobs te creren in de toeristische sector en op politiek niveau
wil men de
verschillende politieke instanties betrekken bij het project en
hen overtuigen
van het belang ervan.
Om de bescherming tegen 2014 te behalen, moet het dossier op 31
januari
2013 worden ingediend bij UNESCO, zodat het Werelderfgoedcomit
tegen
de zomer van 2014 haar oordeel kan uitspreken. Belangrijke
deadline voor
31/01/2013 is de herfst van 2012 wanneer het dossier inhoudelijk
moet
worden nagekeken door het Werelderfgoedcentrum.
De School van de Koningin vormt binnen het kader van het
UNESCO-project
n van de vele oorlogsrelicten. Wat de specifi eke
beschermingsvoorwaarden
betreft, zal in principe voldaan worden aan de eis dat eigen
middelen ingezet
moeten worden voor de verklaring tot erfgoed. Het
beschermingsdossier is
immers lopende.
Of het gebouw een uitzonderlijke, universele waarde heeft en
bijgevolg
voldoet aan een tweede belangrijke eis van UNESCO, is een van de
zaken
die in deze meesterproef onderzocht zullen worden.
15
-
in dit archief werden fotos van het bakstenen gebouw gevonden
(twee
fotos van de noordelijke gevel en twee luchtfotos). Daarnaast
besloeg
de informatie in dit archief voornamelijk de periode voor de
bouw van
de kinderkribbe: verscheidene fotos van de complexen Marie-Jos
en
Charles-Thodore werden teruggevonden, aangevuld met
documenten
over het gezondheidsaspect van het onderwijs
(inspectieverslagen
betreffende de hygine, gezondheidsfi ches van de kinderen,
betalingen
van linnen, eten) en brieven van kinderen aan de koningin. Deze
geven
weliswaar een goed beeld van de situatie in de school, maar
geven vrij weinig
informatie over het architecturaal aspect van de site (zoals
bijvoorbeeld de
bouw van nieuwe barakken, aankoop van bouwmaterialen, betalingen
van
bouwvakkers of aannemers).
In het Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis wordt de school
genoemd
in een aantal verslagen van het Nationaal Werk voor
Kinderwelzijn,
daterend uit de periode 1921-1923. Hierdoor kan een beeld
gevormd
worden van het gebruik van de School van de Koningin van vlak na
de
Eerste Wereldoorlog tot aan de verkoop aan de oorspronkelijke
eigenares
van de site.
Het Stadsarchief Veurne beschikt over een tekst van inspecteur
Dochy13
over onderwijs tijdens de eerste wereldoorlog waarin de
Gestichten van
Wulveringem kort besproken worden.
Zowel het Documentatiecentrum van het Koninklijk Museum van het
Leger en
de Krijgsgeschiedenis als de dienst Stedelijke Musea Ieper
hebben nog een
aantal fotos van het schoolcomplex ter beschikking, die dateren
van voor
de bouw van de kinderkribbe.
In andere archieven het Algemeen Rijksarchief, de Stadsarchieven
van
Ieper en Diksmuide, de Rijksarchieven van Kortrijk en Brugge,
het Provinciaal
Archief West-Vlaanderen en Documentatiecentrum Monumenten en
Landschappen Brussel was geen informatie te vinden. Tevens werd
contact
opgenomen met het Amerikaanse Rode Kruis en met archeoloog
Birger
Stichelbaut, die met behulp van GIS-technologie en
luchtfotografi sche
interpretatie luchtfotos van de periode 1914-1918 in een
GIS-platform
13 DOCHY, B., Onderwijstoestanden te Veurne en Omliggende
tijdens de Oorlog 1914-1918, Drukkerij Sansen, Poperinge, 1955
gentegreerd heeft. Beide instanties hadden echter geen verdere
gegevens
ter beschikking.
Het literatuuronderzoek omvatte voornamelijk de opzoekingen rond
het
onderwijs tijdens de Eerste Wereldoorlog. Over de school zelf is
in de
literatuur vrij weinig te vinden en de gevonden informatie was
steeds
zeer algemeen. In het kader van de analyse van de gehele site
werd ook
informatie opgezocht over houten barakken, waarbij de tekst van
Edith
Vermeiren, Ann Verdonck en Rob Troubleyn14 de voornaamste bron
vormt.
Daarnaast bezorgde Maurits Timperman, lid van de Koninklijke
Commissie
voor Monumenten en Landschappen, eveneens een aantal
interessante
teksten: een bronuitgave van het Liber Memorialis van de
parochie van
Wulveringem, dat informatie verschaft over het leven in het dorp
tijdens
Wereldoorlog I, de voorpublicatie van een oorlogsdagboek van de
eerste
schoolkolonie in Parijs en Leffort belge en France pendant la
guerre (1914-
1918) van Albert Chatelle, adjunct-conservator van het Museum
van de
Zeemacht in het Louvre.
Tenslotte vormde de infosessie Erfgoed van de Groote Oorlog de
basis
voor de kadering van het gehele project. Deze werd georganiseerd
door het
VIOE, het Agentschap Ruimtelijke Ordening Vlaanderen en het
Departement
Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed.
0.5. Structuur
De meesterproef omvat zowel een onderzoeks- als een ontwerpluik
en
deze scriptie weerspiegelt dit. De inleiding kadert dit
onderzoek binnen
de herdenking van 100 jaar Eerste Wereldoorlog. In het eerste
hoofdstuk
wordt de site geanalyseerd. De ruimtelijke situering, op schaal
van de
omgeving en van de site, wordt behandeld en er wordt ingegaan op
het
gehele complex. Hierbij worden de ontstaansreden toegelicht aan
de hand
van de organisatie van de kinderopvang in het buitenland en in
Belgi en
14 VERMEIREN, E. e.a., Archiefonderzoek en handleiding: Omgaan
met barakken, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Brussel,
2008
16
-
wordt de werking van de school uitgelegd. Tenslotte wordt dieper
ingegaan
op het fenomeen en de typologie van de barakken.
Na de analyse van de gehele site volgt in het tweede hoofdstuk
een analyse
van de pouponnire. Hierin worden de volumewerking en de indeling
van
het gebouw uitgelegd, waarna gefocust wordt op het
materiaalgebruik, de
constructie en het kleurgebruik.
In hoofdstuk 3 wordt het actuele schadebeeld van het gebouw
opgesteld en
dit zowel voor het exterieur als voor het interieur.
Hierna kan - in hoofdstuk 4 - de waardebepaling opgesteld
worden. Eerst
wordt uitgelegd wat de basis hiervoor is, waarna aandacht gaat
naar de
erfgoedwaarde, naar de territoriale en contextuele waarde en tot
slot naar
de strikte monumentwaarde en de functionele draagkracht. Het
hoofdstuk
wordt beindigd met de opmaak van een waarderingsplattegrond.
Het vijfde hoofdstuk focust op de toekomst van de pouponnire: er
wordt
een visie ontwikkeld voor de instandhouding van het gebouw en
een SWOT-
analyse van de site opgesteld. Hierna volgt een analyse van
mogelijke
herbestemmingsfuncties, gevolgd door een korte uitleg over het
gekozen
ontwerp, dat grondig behandeld wordt in het bijgevoegde
portfolio. Het
hoofdstuk eindigt met een aantal richtlijnen voor het onderhoud
en herstel,
waarna de algemene conclusie kan opgemaakt worden.
0.6. Algemene identifi catie
- Naam: School van de Koningin
- Adres: Lobbestraat 2, 8630 Wulveringem (Veurne)
- Kadaster: Veurne, 10de afdeling, sectie C, 366N
- Architect: onbekend
- Originele eigenaar: Nationaal Werk voor Kinderwelzijn
- Huidige eigenaar: Dirk Gheldof
- Bescherming: voorlopige bescherming sinds 09/12/2009
(dossiernummer DW002467)15
15 Onroerend Erfgoed (2006), Databank, Geraadpleegd op
31/05/2010, http://www.erfgoed.net/beschermingen/fi
che.php?pv=W&id=003095
17
-
HOOFDSTUK 1ANALYSE VAN HET SCHOLENCOMPLEX TE WULVERINGEM
-
von Schlieffenplan [1.1]
verbrak Itali in 1914 zijn verdrag en sloot het een jaar later
zelfs aan bij
de Triple Entente.
Er ontstond een oorlog op verschillende fronten: enerzijds het
westelijke front,
dat van belang is voor dit onderzoek, en het oostelijke.
Anderzijds waren er
ook veldslagen in de kolonies en tegen het Turkse Rijk. Deze
verscheidenheid
aan fronten en het grote aantal landen dat bij de oorlog
betrokken was,
hebben geleid tot de benaming van wereldoorlog.
1.1.2. Het westelijke front
Aangezien Duitsland op twee fronten tegelijk (aan Franse en aan
Russische
zijde) oorlog moest voeren, ontwikkelde de chef van de Duitse
Generale
Staf, Alfred von Schlieffen, een aanvalsplan (Fig. 1.1).
Frankrijk had zijn
grens met Duitsland in de jaren voorafgaand aan de oorlog
versterkt en
daarom wilde von Schlieffen met het Duitse leger door de
neutrale landen
Belgi en Nederland trekken om van daaruit Frankrijk te kunnen
aanvallen.
In dit hoofdstuk wordt de School van de Koningin in Wulveringem
geplaatst
tegenover de gebeurtenissen van WO I. De oorlogssituatie aan het
westelijke
front en in Belgi wordt geschetst, waarna dieper wordt ingegaan
op de
toestand van het onderwijs en de oprichting van kolonies in het
buitenland.
Dit vormde immers de achtergrond waartegen in 1915 het idee voor
een
schoolkolonie te Wulveringem ontstond. Vervolgens volgt een
ruimtelijke
analyse van het gehele scholencomplex, die verduidelijkt waarom
de keuze
van stichtingsplaats op Wulveringem viel. De hierop volgende
architecturale
analyse licht de organisatie van de site toe en gaat in op de
gebouwen.
1.1. Overzicht van de Eerste Wereldoorlog1
1.1.1. Aanleiding
De moord op de Oostenrijks-Hongaarse aartshertog en
kandidaat-
troonopvolger Frans-Ferdinand en zijn echtgenote Sophie door
de
revolutionaire Bosnische student Gavrilo Princip vormde de
rechtstreekse
aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog. De oorlogsverklaring van
Oostenrijk
aan Servi leidde immers tot een kettingreactie aan
oorlogsverklaringen. Dit
was echter slechts de spreekwoordelijke druppel geweest van een
confl ict
dat er al langer zat aan te komen. Aan het eind van de 19e eeuw
was immers
een strijd om de economische macht in Europa ontstaan: het
Duitse keizerrijk
met zijn groeiende koloniale ambities en zijn sterk uitbreidende
vloot vormde
een bedreiging voor Groot-Brittanni, dat tot dan toe de grootste
zeemacht
was. Ook Frankrijk, dat in 1870 nog de Frans-Duitse oorlog
verloor, wilde
een Duitse economische, politieke en militaire overmacht
vermijden. Dit
leidde in het begin van de 20e eeuw tot de oprichting van twee
grote
allianties: de Triple Alliance met Duitsland,
Oostenrijk-Hongarije en Itali
en de Triple Entente met Frankrijk, Groot-Brittanni en Rusland.
Uiteindelijk
1 BAUWENS, J., De IJzer Het ultieme front, Tweede druk,
Davidsfonds Uitgeverij nv., Leuven, 2008; DECOODT, H., Inleiding op
de Eerste Wereldoorlog, Interne infosessie: Erfgoed van de Groote
Oorlog, Brussel, 04/12/2009; DHAENE, J.S. & GYSEL, A., 365
fotos 1914-1918, Uitgeverij Lannoo nv., Tielt, 2009; The Long, Long
Trail (2010), Geraadpleegd op 19/06/2010, http://www.1914-1918.net;
TIMPERMAN, M., Liber memorialis van de
Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartparochie van Wulveringem, Voorbereiding
bronuitgave, Veurne, 2010; VERMEIREN, E. e.a., 2008
20
-
Frontlijnen 1914-1918 [1.2]
De doortocht door Nederland werd echter geschrapt door von
Moltke,
de opvolger van von Schlieffen. Duitsland verwachtte in Belgi
niet meer
dan een symbolische weerstand en stelde dan ook op 2 augustus
1914 zijn
ultimatum aan Belgi, waarin het een vrije doortocht eiste. Belgi
weigerde
dit echter en op 4 augustus vielen de Duitsers ons land binnen
en schonden
zo de neutraliteit, met als gevolg de deelname van
Groot-Brittanni aan de
oorlog. Door de onverwachte tegenstand mislukte het von
Schlieffenplan en
ontstond een front van aan de Noordzee tot aan de
Frans-Zwitserse grens.
De periode die volgde, werd gekenmerkt door verschillende grote
veldslagen:
de Eerste en Tweede Slag van Ieper in 1914 en 1915, de slagen
bij Verdun
en de Somme in 1916 en de Derde Slag van Ieper en de Mijnenslag
van
Mesen in 1917. De winst bleef echter steeds beperkt tot enkele
kilometers.
In 1918 startte op 8 augustus een groot geallieerd offensief,
dat in drie
fasen (bij Mzires en Philippeville in Frankrijk en aan het front
in Belgi)
leidde tot de bevrijding en de wapenstilstand van 11
november.
1.1.3. Belgi in de Eerste Wereldoorlog
Voor Belgi startte de oorlog op 4 augustus 1914 en eindigde op
11 november
1918. De tijd ertussen kan opgedeeld worden in drie grote
periodes: de
bewegingsoorlog van 4 augustus tot 15 november 1914, de
stellingenoorlog
van december 1914 tot 27 september 1918 en het
bevrijdingsoffensief van
28 september tot 11 november 1918. De bewegingsoorlog startte
met de
inval van de Duitsers en de gevechten aan de forten van Luik en
Namen. Het
Belgische leger trok zich na de verliezen terug in Antwerpen,
maar leed ook
hier een nederlaag.
De enige natuurlijke hindernis die overbleef in het onbezette
Belgi was de
IJzer in de Westhoek. Het Belgische leger trok zich hier dan ook
achter terug
en verdedigde het 40 km lange IJzerfront van Nieuwpoort tot
Boezinge;
aan het front rond Ieper waren voornamelijk Britse soldaten
actief (Fig. 1.2).
-
vervullen, zodat er op enkele uitzonderingen na geen lessen
meer
gegeven werden. In april 1915 probeerde men de lessen te
hervatten,
voornamelijk om de kinderen weg te houden van de straat en van
de
soldaten. Regelmatige bombardementen en evacuaties bemoeilijkten
echter
het onderwijs en bovendien hielden veel ouders hun kinderen
thuis, waar ze
konden helpen in het huishouden of op het veld (deze extra
werkkrachten
waren vaak ook nodig, wanneer bijvoorbeeld de vader of een
oudere zoon
opgeroepen was door het leger). De schoolplicht, die gold vanaf
mei 1914,
was nog onvoldoende ingeburgerd om al een echt effect te
hebben.
Onder invloed van koningin Elisabeth en de Belgische
autoriteiten probeerde
men de kinderen te beschermen. De belangrijkste actiepunten
hierbij waren
het weghalen van de kinderen van het front, het onderwijs en het
voorzien
van goede levensomstandigheden (hygine, voedsel).
Om alles in goede banen te leiden, werkte minister Poullet, de
toenmalige
minister van Wetenschappen en Kunst, samen met twee inspecteurs
(H. Marin
en B.H. Dochy, respectievelijk van de kantons Ieper en
Veurne-Diksmuide)
en twee arrondissementscommissarissen (Biebuyck en Steyaert uit
Ieper en
Veurne) een onderwijsplan uit. Het voornaamste doel was het
hervatten van
het onderwijs en daarom moest in elke gemeente minstens n school
door
het leger vrijgegeven worden. Waar dit niet kon, probeerde men
les te
geven in kerken of zelfs tenten. Het halfdagstelsel, waarbij de
jongens les
kregen in de voormiddag en de meisjes in de namiddag of
omgekeerd,
werd in bijna alle scholen ingevoerd.
Naast deze maatregelen werd eveneens gestart met de
oprichting
van schoolkolonies, voornamelijk omdat men in het onbezette
Belgi de
veiligheid van de kinderen niet kon garanderen. Hierbij werd
voorrang
gegeven aan de kinderen uit gemeenten waar de school niet kon
worden
heropend (meestal omdat deze gemeenten dicht bij een gevarenzone
of
vaak gebombardeerde plek lagen) of waarvan de ouders
onvoldoende
bestaansmiddelen hadden.
Op 29 oktober zette men het gebied tussen de IJzer en de
Belgische frontlinie
onder water, wat de start van de stellingenoorlog inluidde.
Gedurende deze
periode waren grote offensieven aan het IJzerfront moeilijk,
maar werden
aan de Ieperboog wel de Slagen van Ieper en Mesen
uitgevochten.
Het bevrijdingsoffensief aan het Belgische front ving aan met de
Slag om
de Heuvelkam van Vlaanderen, waarbij onder andere Passendale
heroverd
werd. Het leger slaagde erin de Duitsers tot achter de Schelde
en het kanaal
van Terneuzen terug te dringen. Nog voor een volgend offensief
kon ingezet
worden, werd op 11 november 1918 de wapenstilstand ondertekend
en
kwam een einde aan de vier jaar durende wereldoorlog.
1.2. Oorlogsrealiteit en onderwijs2
De aspecten van de Eerste Wereldoorlog zijn in de literatuur al
zeer
uitvoerig besproken. Het gaat hierbij natuurlijk in de eerste
plaats om alles
wat rechtstreeks met oorlog te maken heeft (veldslagen,
gesneuvelden,
artillerie). De gevolgen op het dagelijkse leven (de grote
stroom
vluchtelingen, de voedseltekorten) worden meestal vanuit het
oogpunt van
de volwassenen bekeken, terwijl de invloed op het leven van de
kinderen
een vaak vergeten aspect van de oorlogsgeschiedenis is. De
hierna volgende
tekst gaat in op de problematiek van kinderen tijdens de oorlog
en hoe men
hiermee destijds omging.
1.2.1. Het onderwijsplan van 1915
Door de terugtrekking van het leger achter de IJzer werden de
meeste
scholen in het onbezette Belgi al snel door soldaten en
vluchtelingen
ingenomen of door het Rode Kruis getransformeerd tot hospitaal.
Bovendien
werden verschillende onderwijzers opgeroepen om hun dienstplicht
te
2 BAUWENS, J., 2008, p. 206-212; DOCHY, B., 1955; GOULARD, C.,
La protection et lvacuation de lenfance belge du front entre 1914
et 1919 travers les archives de la Reine lisabeth, Mmoire Facults
de Philosophie et Lettres, Universit Catholique de Louvain,
2004-2005; RIGO, L., Lenfance belge en exil pendant la Grande
Guerre: des enjeux humanitaires aux enjeux politiques, Mmoire
Facults de Philosophie et Lettres, Universit Libre de Bruxelles,
2004-2005; TIMPERMAN, M., Oorlogsdagboek van de eerste
schoolkolonie te Parijs: mei 1914 juni 1919, Voorpublicatie,
Veurne, 2010
22
-
nog verschillende andere initiatieven. Zo werden ondermeer in
Wisques en
Wizernes twee Belgische weeshuizen opgericht en in de Drme werd
een
centrum opgericht voor 300 kinderen
Een groot voordeel van de Franse kolonies was dat de leraars en
leraressen
Belgen waren, vaak afkomstig van een religieuze orde. Hierdoor
konden de
kinderen hun moedertaal Nederlands blijven spreken, waardoor ze
minder
vervreemdden van thuis.
In Zwitserland werd het initiatief genomen door het Comit
central de Secours
aux rfugis belges, dat oorspronkelijk enkel kinderen uit de
frontzone
opving, maar vanaf 1917 ook konvooien uit bezet Belgi
aanvaardde.
Vanaf juni 1917 weigerde Zwitserland nog meer kinderen op te
vangen.
De kinderen die hier terechtkwamen, werden vaak bij een
onthaalfamilie
of in een instituut geplaatst; echte kolonies zoals in
Frankrijk, waren er
niet. Dit betekende ook dat de kinderen in een anderstalige
omgeving
terechtkwamen, wat bij hun terugkeer naar Belgi na vier jaar
vaak voor
problemen zorgde. Hetzelfde deed zich voor met de kinderen die
in Groot-
Brittanni opgevangen werden.
Nederland was al van de eerste dagen van de oorlog betrokken bij
de opvang
van vluchtelingen en hun kinderen. Hier ging het niet om
georganiseerde
konvooien, maar om een ware toestroom van vluchtelingen, vooral
uit het
bezette Belgi. In Amsterdam werd een Tehuis voor Belgische
kinderen
opgericht, dat de kinderen eerst opving in een
vluchtelingenhuis. Gedurende
een tweetal weken bleven de kinderen in quarantaine en daarna
werden
ze opgevangen door adoptiefamilies of instituten (weeshuizen,
hospitalen,
internaten). Een van de eisen voor de onthaalfamilies was dat ze
moesten
verzekeren alles te doen om de echte ouders van het kind terug
te vinden
en het ook terug te geven aan het einde van de oorlog.
In Rotterdam ontstonden volledige Belgische scholen, in Sluis
werd eveneens
een school voor jongens opgericht. De organisatie Voor de
kinderen in Vrij
Belgi uit Den Haag ving geen kinderen op, maar hield zich
ondermeer
bezig met het verzamelen van fondsen en kleding voor de
kolonies.
1.2.2. Kinderopvang in het buitenland
Belgische kinderen werden opgevangen in Frankrijk, Zwitserland,
Nederland
en Groot-Brittani.
In mei 1915 vertrok een eerste karavaan met 300 kinderen naar
Parijs,
begeleid door opvoedsters, verpleegsters, een aalmoezenier en
een chef
responsable. Omdat dit transport goed verlopen was, kwamen
massaal
aanvragen van ouders binnen, zodat in een paar maanden tijd
duizenden
kinderen in buitenlandse schoolkolonies werden opgevangen.
Daarnaast
ging men de kinderen ook thuis recruteren om ze mee te nemen
naar het
buitenland.
In Frankrijk werden meer dan 60 kolonies opgericht sinds de
zomer van
1915. De eerste bevonden zich in de omgeving van Parijs en in
Normandi
en vingen voornamelijk de zogenaamde Enfants de lYser op.
Meestal
beschikten de kolonies over gehuurde of geleende gebouwen,
zoals
kastelen, oude scholen, hotels, boerderijen, fabrieken3 Ook de
School
van de Koningin te Wulveringem, die in 1915 in Belgi werd
opgericht,
omvatte twee bestaande boerderijen.
Laatstgenoemde school was echter niet de enige in haar soort. Zo
werd in Le
Glandier een School van de Koningin opgericht, die voornamelijk
kinderen
uit het bezette Belgi opving. Deze kolonie omvatte meerdere
scholen, in St.
Vallier sur Rhne, Loriol en Chraute-par-Maulon, en werd geopend
op 15
november 1917. Omdat legerkapitein Graux het toezicht had over
zowel
de school in Wulveringem als deze in Le Glandier, was een
samenwerking
tussen beiden mogelijk. Zo werden af en toe uitwisselingen van
personeel,
materiaal georganiseerd.
In Rouen werden op priv-initiatief twee kastelen gebruikt voor
de opvang
van kinderen. De werking van deze schoolkolonie was gebaseerd
op
deze van de School van de Koningin te Wulveringem. In Bailleul
richtte
gravin van den Steen de Jehay een kolonie voor 200 kinderen op,
die een
vergelijkbare structuur had als deze in Wulveringem. Daarnaast
waren er
3 In de literatuur werd nergens teruggevonden dat er nieuwe
gebouwen geplaatst zijn, zoals wel het geval was in
Wulveringem.
23
-
de Staatsmiddelbare school door in de gebouwen van de
Nijverheidsschool
en werden aan de buitenrand van Veurne barakken opgericht voor
de
lagere scholen.5
In Wulveringem zelf gebruikte men de Gemeenteschool tijdelijk
als hospitaal;
in de Vrije Zustersschool werd wel nog les gegeven, al
organiseerde men een
deel van de lessen in de kerk en in een bijgebouw van de
Gemeenteschool,
omdat in de Zustersschool zelf ook vluchtelingen werden
opgevangen. Zowel
de Gemeenteschool als de Vrije Zusterschool werden vernield in
1918.6 De
legeroverheid opende een aantal nieuwe scholen, in Booitshoeke,
Adinkerke
en Veurne, waar het onderwijs doorging in barakken of bestaande
hoeves.
Deze volgden echter de organisatie van de andere scholen in het
onbezette
Belgi; de kinderen volgden er onderwijs, maar gingen elke dag
terug naar
huis. Het werd al snel duidelijk dat ondanks de geopende scholen
in onbezet
Belgi, het gevaar voor de kinderen bleef bestaan: de scholen
zelf liepen
kans om gebombardeerd te worden, maar ook de weg van en naar
school,
die de kinderen elke dag moesten afl eggen, was niet zonder
gevaar.
Daarom werd beslist een schoolkolonie achter het front op te
richten, waar
de kinderen konden verblijven. In een snel tempo werden in
Wulveringem
een aantal houten barakken opgericht, die de kindertuin
Marie-Jos en
de school Charles-Thodore vormden. De fi nanciering lag in
handen van
Koningin Elisabeth en het Amerikaanse Rode Kruis7.
Op 2 september 1915 openden de Scholen offi cieel hun deuren en
dit
oorspronkelijk voor 450 kinderen: 250 in Marie-Jos (dat al op
15
augustus opende) en 200 in Charles-Thodore (waar vanaf 5
september
effectief kinderen verbleven). Het hoofd van de school was
kapitein Graux,
die ook verantwoordelijk was voor de Franse schoolkolonie Le
Glandier.
5 GESQUIRE, J., Veurne tijdens de Wereldoorlog 1914-1918:
Dagboek (Bijdragen tot de geschiedenis van West-Vlaanderen),
Genootschap voor Geschiedenis, Brugge, 1979; VAN DEN BERGHE, F.,
Geschiedenis van de Latijnsche Schoole en van het Bisschoppelijk
College te Veurne, Veurne, 1952
6 TIMPERMAN, M., Liber memorialis [], 2010
7 Zie Bijlage 2: Organisatie van het Amerikaanse Rode Kruis in
West-Vlaanderen
Hoeveel kinderen in totaal gered werden, is moeilijk exact te
achterhalen.
Volgens Caroline Goulard4 zou het gaan om ongeveer 25.000
Belgische
kinderen die in het buitenland werden opgevangen. Daarnaast kon
men in
het gebied achter het front ook ruim 2000 kinderen redden. Voor
beide
cijfers gaat het om kinderen uit heel Belgi, dus zowel het
bezette als het
onbezette deel.
1.2.3. Kinderopvang in Belgi
Hoewel de buitenlandse schoolkolonies duizenden kinderen
opvingen
gedurende de oorlog, bleven er nog een heel aantal achter in het
vrije Belgi,
vaak door toedoen van hun ouders. De belangrijkste reden
hiervoor was dat
de ouders geen idee hadden hoe lang hun kinderen naar het
buitenland
zouden vertrekken en waar ze zouden terechtkomen (vreemde
mensen, een
vreemde taal). Bovendien kwam het vrij vaak voor dat ouders het
spoor
van hun kinderen kwijtraakten en dus niet zeker waren of ze hen
wel ooit
nog zouden terugzien. Het thuishouden van de kinderen hield
echter een
groot risico in, aangezien er regelmatig bombardementen
plaatsvonden.
Verschillende kinderen kwamen daardoor om, wat koningin
Elisabeth ertoe
aanzette een oplossing voor deze kinderen in de frontzone te
zoeken.
Volgens het onderwijsplan diende er in elke gemeente n school
geopend
te zijn. Dit onderwijs vond meestal plaats in reeds bestaande
(school)
gebouwen uit de 19e eeuw, al werden hier en daar wel
uitbreidingen
voorzien. Zo werden aan de drie bestaande scholen in De Panne
een
aantal klassen toegevoegd. In Veurne verliep het onderwijs zeer
moeilijk,
omdat de stad de spil vormde tussen het front en de
bevoorradingen vanuit
Frankrijk. De Gemeentelijke Meisjesschool, die de gehele oorlog
open
bleef, moest regelmatig gedurende korte periodes sluiten omwille
van de
bombardementen, terwijl een deel van de gebouwen van de
humaniora-
afdeling van het College door het hospitaal werden ingenomen.
Een aantal
scholen sloten of verhuisden naar andere gebouwen: zo gingen de
lessen van
4 GOULARD, C., 2004-2005
24
-
Turnles onder leiding van een legeradjudant [1.3]
Jongens in militaire kleding [1.4]
Een aspect van de gezondheid van de kinderen waren ook de spel-
en
sporturen (Fig. 1.3), die vastgelegd werden in het uurrooster en
gegeven
werden door een legeradjudant. Dit was niet de enige militaire
invloed in
de school: de leerlingen hadden een vrij strikt rooster met
weinig vrije tijd
en met een sterke nadruk op goede prestaties (zo werd vb. een
foto van
de beste van de klas gedurende een week opgehangen bij fotos van
de
koninklijke familie). Op fotos is eveneens te zien dat de
jongens militaire
uniformen droegen (Fig. 1.4).
De fi losofi e achter het onderwijs in de School van de Koningin
in
Wulveringem is erg uniek: de manier van lesgeven gericht op een
zo groot
De administratieve en organisatorische leiding lagen in handen
van kolonel
Albert du Roy de Blicquy, Chef van het Militair huis van koning
Albert en
tevens Hoofd van het Departement van de Opperstalmeester, en
tot
februari 1916 mevrouw Destre, een lerares en pedagoge.
Er werd onderwijs gegeven op negen niveaus, overeenkomend met
de
leeftijd van de leerlingen en met aangepaste leermethodes en
didactisch
materiaal. Het onderwijsmodel was zeer onconventioneel voor zijn
tijd.
Eerst en vooral werd er gewerkt met gemengde klassen, omdat men
op
die manier de lessen beter kon richten op de leeftijd van de
kinderen (er
kwamen zo immers geen klassen voor met vb. meisjes van 8 tot 16
jaar) en
toch ruimte kon sparen (er moesten immers geen twee barakken, n
voor
meisjes en n voor jongens, voorzien worden). Hiermee vormde de
School
van de Koningin een grote uitzondering, want noch de
gemeentescholen in
het onbezette Belgi, noch de schoolkolonies in het buitenland
volgden deze
manier van werken.
Een tweede vernieuwing was de aandacht voor praktijklessen, waar
de
kinderen hun kennis konden toepassen. De site in Wulveringem was
hiervoor
zeer geschikt: er waren groentetuinen en er werden op kleine
schaal varkens,
gevogelte en konijnen gekweekt. Hierdoor waren de scholen ook
minder
afhankelijk van bevoorradingen van buitenaf.
Men besteedde in de school zeer veel aandacht aan hygine, zowel
via
de lessen als door medische inspecties. De kinderen werden
regelmatig
gecontroleerd en er werden individuele medische fi ches8
opgesteld. Nieuwe
kinderen werden voor zover mogelijk eerst in quarantaine
geplaatst
of op zijn minst onderworpen aan een medisch onderzoek, dat
moest
uitwijzen of het kind besmettelijke ziektes had. Epidemien
vormden immers
een gevaar voor het scholencomplex, waar iedereen voortdurend
dicht op
elkaar leefde. Uit de medische gegevens blijkt echter dat het
sterftecijfer
bij Marie-Jos amper 3,8% bedroeg, in de afdeling
Charles-Thodore
overleed zelfs niemand, wat voor een oorlogsperiode
uitzonderlijke cijfers
zijn.
8 Deze zijn voor een groot deel bewaard gebleven en te
raadplegen in het Archief van het Koninklijk Paleis.
25
-
Beernem
Ruiselede
De Panne
Nieuwpoort
Middelkerke
Alveringem
Veurne
Koksijde
Houthulst
Vleteren
Poperinge
Lo-Reninge
Oostende Brugge
Knokke-Heist
Blankenberge
De Haan
Bredene
Diksmuide
Staden
Zonnebeke
Mesen
Heuvelland
Ieper
Zedelgem
Jabbeke
Oudenburg
Gistel
Ichtegem
Kortemark
Damme
Oostkamp
Koekelare
Ardooie
Roeselare
Lichtervelde
Torhout
Hooglede
Wingene
Meulebeke
TieltPittem
Menen
Wevelgem
Ledegem
Wervik
Moorslede
Ingelmunster
Izegem
Kortrijk
Kuurne
Lendelede
Wielsbeke
Dentergem
Oostrozebeke
Zwevegem
Waregem
Deerlijk
Anzegem
Spiere-Helkijn
Avelgem
Harelbeke
Langemark-
Poelkapelle
Zuienkerke
N
Situering van de Westhoek en Veurne in West-Vlaanderen [1.5]
1.3. Ruimtelijke situering van het scholencomplex in
Wulveringem
1.3.1. Op schaal van de omgeving
De School van de Koningin is gelegen aan de Lobbestraat
(vroeger
Katjeshillestraat) in Wulveringem, een deelgemeente van Veurne
(Fig. 1.5)
en lag gedurende WO I in het onbezette deel van Belgi (Fig.
1.2). De site
ligt op ruim vijf kilometer van Veurne en op 25 kilometer van
Ieper. Tevens
ligt de grens met Frankrijk op minder dan zeven kilometer
afstand.
mogelijke onderwijskwaliteit en welzijn voor de kinderen was
zeker niet
representatief voor het onderwijs van die tijd. Bovendien heeft
de school
ook een vernieuwende rol gespeeld in de evolutie naar gemengd
onderwijs
in Belgi.
1.2.4. Terminologie
Tot slot is het belangrijk even stil te staan bij de gehanteerde
terminologie.
Over het algemeen, wanneer er in de archieven en literatuur
gesproken wordt
over Scholen van de Koningin, bedoelt men daarmee het
scholencomplex
in Wulveringem. Deze benaming wordt echter niet consequent enkel
hiervoor
aangewend. Enerzijds gebruikt men de benaming soms voor alle
scholen
waar koningin Elisabeth bij betrokken was, zodat ook de
schoolkolonies in
het buitenland hiertoe gerekend worden. Anderzijds komt de
benaming soms
voor bij specifi eke instellingen: de schoolkolonie Le Glandier
in Frankrijk
wordt bestempeld als een School van de Koningin en de Villa St.
Joseph
in De Panne wordt in een rapport van inspecteur Hellebuyck
beschouwd als
derde deel van de Scholen van de Koningin, naast de delen
Marie-Jos
en Charles-Thodore. Aangezien de inspecteur echter schrijft dat
cole
St. Joseph: tablie prcdemment La Panne, et transfre
provisoirement
ici9 kan er van uitgegaan worden, dat de leerlingen van deze
school
tijdelijk werden overgebracht naar de scholen in Wulveringem en
dat zo
ook hun school kortstondig een School van de Koningin werd. Dat
dit maar
voorlopig was, wordt bevestigd door andere inspectieverslagen10,
waarin
enkel sprake is van de cole Charles-Thodore en de Jardin
Marie-Jos
en nooit een afdeling St. Joseph wordt vermeld.
In deze thesis wordt dan ook steeds de school in Wulveringem
bedoeld,
wanneer gesproken wordt over de School van de Koningin. Indien
het
gaat over andere schoolkolonies met deze naam, dan wordt dit
specifi ek
vermeld.
9 AKP, Albert-Elisabeth nr. 759, Inspectieverslag (Inspecteur
Hellebuyck), 16/09/1917
10 Onder andere in: AKP, Albert-Elisabeth, Ecole de Sa Majest la
Reine Wulveringhem - Etat des lieux (Inspecteur Van Hecke),
10/05/1919; AKP, Albert-Elisabeth nr. 757, 2eme Rapport concernant
ladaption des organismes Marie-Jos et Charles-Thodore en organismes
scholaires & prescolaires; AKP, Albert-Elisabeth nr. 757,
Jardin Marie-Jos 3me rapport
26
-
Poperinge
AdinkerkeVeurne
Ieper
Wulveringem
Spoorlijn Adinkerke-Poperinge [1.6]
vluchtweg dienen. Vanaf oktober 1918 stond in het station
continu een trein
klaar voor de eventuele evacuatie van gewonden.
Daarnaast vormden de Staatsbaan Veurne-Ieper en het waternet
twee andere belangrijke transportaders. De vandaag verdwenen
gracht
tegenover de school sloot immers aan op de Krommegracht, die op
haar
beurt uitmondde in het Lo-kanaal en zo een verbinding vormde met
Veurne.
Om dezelfde redenen werd in Vinkem in 1917 een veldhospitaal van
het
Rode Kruis opgericht, ter ondersteuning van het hospitaal LOcan
in De
Panne, waar het rond die tijd steeds minder veilig was.
Na de oorlog groeiden de dorpskernen van zowel Wulveringem en
Vinkem,
wat in 1970 leidde tot een samenvoeging. Sindsdien staan beide
dorpen
bekend onder de naam Beauvoorde, genoemd naar het kasteel in
het
dorpscentrum (Fig. 1.8 - Nr. 3). Het landschap (Fig. 1.9) wordt
gekenmerkt
door een grote aanwezigheid van weiden, akkers en boerderijen
(tevens de
laatste functie van de school).
Het wegennet is zeer gefragmenteerd uitgebouwd: naar bijna
elke
boerderij loopt wel een weg, maar dit zijn meestal eenvakswegen,
die vaak
ook doodlopen aan de laatste boerderij die ze bedienen. De
voormalige
steenwegen van groot verkeer zijn vandaag tweevaksbanen, de
grind-,
tarmac- of betonwegen zijn tegenwoordig eenvaksbanen (Fig. 1.8).
De
school zelf ligt aan een van de doorlopende wegen van de
steenweg naar
het dorp.
Het dorp Wulveringem bevond zich gedurende de oorlog op zowat 12
km
achter het IJzerfront. Na de start van de oorlog kwam een
vluchtelingenstroom
op gang naar het kleine stukje van Belgi dat nog onbezet was en
ook in
Wulveringem kwamen op 1 oktober 1914 een zestigtal vluchtelingen
uit
Mechelen toe, die gedurende twee maanden in het dorp werden
opgevangen.
Hierna werd het onbezette Belgi echter overrompeld door soldaten
en
vluchtelingen uit de frontstreek. De Belgische soldaten namen
hun intrek
in huizen, hoeves, het klooster, de pastorij en de
gemeentescholen van
Wulveringem. De meeste vluchtelingen werden doorgestuurd naar
Frankrijk
via treinen van Wulveringem naar Adinkerke en van Adinkerke
naar
Duinkerke11.
In 1915 had het Belgische leger immers een spoorlijn12 aangelegd
tussen
Adinkerke en Poperinge (Fig. 1.6), die moest zorgen voor de
bevoorrading
van het front (en hierdoor ook een doelwit vormde voor de
Duitsers). Deze
34 km lange lijn had haltes in Adinkerke, Houtem-Wulveringem,
Leisele-
Izenberge, Beveren-Stavele, Roesbrugge, Proven en Poperinge13.
Het station
van Houtem-Wulveringem stond ook bekend onder de naam Elzentap
en
situeerde zich ten oosten van de dorpskernen (Fig. 1.7). Het
speelde een
belangrijke rol in de aanvoer van munitie door het nabijgelegen
depot, dat
in juli 1918 gedeeltelijk werd vernield door een
granaatinslag.14
Dit station vormde een van de redenen waarom de School van de
Koningin
(Fig. 1.8 - Nr. 4) werd gesitueerd in Wulveringem. De spoorlijn
bood immers
bevoorradingsmogelijkheden, maar kon tevens in uiterste nood
als
11 TIMPERMAN, M., Liber memorialis [], 2010
12 Kevers, P. (18/05/2010), Belgische spoorlijnen, Geraadpleegd
op 26/06/2010, http://users.telenet.be/pk/lijnen.htm
13 Na de oorlog werd de lijn gebruikt voor personenverkeer (tot
1930) en goederentransport. In 1932 werd de lijn gesplitst in twee
trajecten, Adinkerke-Beveren en Roesbrugge-Poperinge, omdat de
spoorwegmaatschappij een brug tussen Beveren en Roesbrugge niet
meer wilde vernieuwen. In 1941 werd de lijn afgebroken op bevel van
de Duitsers. Vandaag zijn hier en daar nog sporen terug te vinden;
zo is onder andere het station Houtem-Wulveringem nog bewaard.
14 DE LAUNOY, J., Oorlogsverpleegsters in bevolen dienst
(1914-1918), Snoeck-Ducaju & Zoon, Gent, 2000
27
-
De dorpskernen van Wulveringem en Vinkem [1.7]Rechtsboven de
schoolsite (grootte ten tijde van WO I) en linksonder de Elzen
Taphoek
28
-
Gemeentegrens
Staatsbaan
Steenweg van groot verkeer
Grind-, tarmac- of betonweg
Waterloop
Dorspkern
Kerk van Wulveringem
Kerk van Vinkem
Kasteel van Beauvoorde
School van de Koningin
1234
LEGENDE
Ring
slot
Krommegracht
Kromm
egra
cht
Lo-kanaal
Oerenbeek
Schaapsvliet
Vink
enb
eek
Dorp
sstra
at
Kleine merriestraa
t
Leis
ele
stra
at
L
e
i
s
e
l
e
s
t
r
a
a
t
Ketseweg
Moerestraat
Ketse
weg
Renin
ghe e
rs
dijkstra
at
Kleine merriestraat
kasteeldreef
Boonakkerstraat
Lobbe
straat
Mole
nstraa
t
Mole
ns
traat Oerenstra
at
Lovaartweg
KerkstraatZom
erweg
Priva
te weg
Schaapst r aatje
Alveringem
straatje
Grote m
erriestraat
Sta
atsb
aan V
eurne
-IeperBeauvoorde
Rening
heer
sdij k
stra
at
Kwadestraat
BULSKAMP
HO
UTEM
VEU
RNE
OEREN
ALV
ERIN
GEM
IZENBERGELEISELE
STEENKERKE
WULVERINGEM
VINKEM
1
2
4
3
N
De dorpen Wulveringem en Vinkem [1.8]
29
-
Luchtfoto van Wulveringem [1.9]Aanduiding van de site (grootte
ten tijde van WO I - streepjeslijn) en de dorpskern
(stippellijn)
(Fig. 1.15, Fig. 1.18 & Fig. 1.19) voorzien voor de kinderen
van 0 tot 3 jaar.
Het directeurspaviljoen (Fig. 1.14 & Fig. 1.20) bevond zich
in het gedeelte
Marie-Jos en tussen beide afdelingen stonden een houten kerk
(Fig.
1.14 & Fig. 1.21) met een verblijf voor de aalmoezenier, de
groep voor de
stroomvoorziening en een garage.
1.3.2. Op schaal van de site
Tijdens WO I was de site (Fig. 1.10 & Fig. 1.11) ongeveer 11
hectare groot.
Ze grensde in het noorden aan de Lobbestraat en in het oosten
aan de
Molendreef. Het terrein bestond uit twee aparte eenheden, een
gedeelte
Charles-Thodore (Fig. 1.12) voor kinderen van 8 tot 15 jaar en
een
gedeelte Marie-Jos (Fig. 1.13) voor de 3 tot 8-jarigen.
Voor de allerkleinsten was oorspronkelijk een plaats voorzien in
het gedeelte
Marie-Jos, maar in 1918 werd tussen beide delen een bakstenen
gebouw
30
-
Luchtfoto van de site, gekeken vanaf het zuiden [1.10]
Luchtfoto van de site (afdeling Marie-Jos kerk pouponnire),
gekeken vanaf het noorden [1.11]
-
Indeling van de site - Kinderkribbe [1.15]Indeling van de site
Afdeling Marie-Jos [1.13]
Indeling van de site Kerk (links) en directeurspaviljoen
(rechts) [1.14]Indeling van de site Afdeling Charles-Thodore
[1.12]
32
-
Hoeves waarrond de afdelingen Charles-Thodore (links) en
Marie-Jos (rechts) werden opgebouwd [1.16]
De huidige (stippellijn) en de voormalige (streepjeslijn) site
[1.17]1 Pouponnire - 2 Stal - 3 Stal - 4 Loods - 5 Hoeve, destijds
deel van Marie-Jos
N
1
2
3
4
5
Lobbestraat
Katjeshillestraat
M
olendreef
N
Legende
Gebouwen
Omwallingen
Erven
Boomgaarden
Wegen
Dreven
Een militaire stafkaart van 1890 toont duidelijk dat al voor de
oorlog twee
hoeves op het terrein van de School van de Koningin gelegen
waren (Fig.
1.16). Net zoals de meeste hoeves in de omgeving waren deze
omwald en
omringd door erven en boomgaarden. Ze vormden in 1915 de basis
voor
de opbouw van de afdelingen Charles-Thodore en Marie-Jos15.
De huidige site (Fig. 1.17) is vijf hectare groot en grenst
enkel aan de
noordelijke kant aan een straat; aan de andere zijdes wordt het
omsloten
door velden. Op het terrein, dat toegankelijk is via een dreef
(Fig. 1.26),
staan naast het bakstenen gebouw (Fig. 1.24 & Fig. 1.25) ook
nog twee
stallen en een loods (Fig. 1.27). Deze laatste werd in 1956
toegevoegd en
in 1991 uitgebreid. Zowel de noordelijk (Fig. 1.28) als de
zuidoostelijk (Fig.
1.29) gelegen stal dateren van rond 1946.
15 Hier wordt dieper op ingegaan in 1.4.1 Organisatie van de
site, p. 40.
33
-
Zicht op de noordgevel van de pouponnire (1921) [1.18]
34
-
Zicht op de noord- en westgevel van de pouponnire (1921)
[1.19]
35
-
Slaapzalen Marie-Jos [1.23]Kerk [1.21]
Speelzaal en konijnenren Charles-Thodore
[1.22]Directeurspaviljoen [1.20]
36
-
Zuidelijke gevel van de pouponnire (2010) [1.24]
37
-
Zicht op de noordelijke en westelijke gevel (2010) [1.25]
38
-
Zuidoostelijke stal (2010) [1.29]Loods (2010) [1.27]
Noordelijke stal (2010) [1.28]Dreef (2010) [1.26]
39
-
Situering van de hospitalen aan het front [1.31]
Houten paviljoenen van het hospitaal Cabour in Adinkerke met op
de achtergrond het centrale bakstenen gebouw [1.30]
1.4. Architecturale analyse van het scholencomplex te
Wulveringem
1.4.1. Organisatie van de site
De opbouw van de school met afdelingen aan weerszijden van een
centraal
gebouw, was vergelijkbaar met deze van de militaire hospitalen
van WO I
(Fig. 1.31).
Zo waren de 22 houten barakken van het Cabour Chirurgical in
Adinkerke
opgebouwd rondom een jachtpaviljoen (Fig. 1.30). Op de plannen
van het
Modelhospitaal van de Medische Dienst in Beveren-aan-de-IJzer16
is te
zien dat de paviljoenen waarin de gewonden werden opgevangen
rondom
het centrale gedeelte stonden, waarin zich de operatiezaal, de
narcosezaal
en de laboratoria bevonden.
Het Veldhospitaal van het Rode Kruis in Vinkem (Fig. 1.32) was,
net
zoals de school, opgebouwd uit een bakstenen centraal gebouw
(met
operatiezalen, radiografi e). De houten paviljoenen van het
hospitaal
waren aaneengeschakeld tot twee vleugels aan weerszijden van
het
gebouw.17
16 Zie Bijlage 3: Plattegrond van het militair hospitaal in
Beveren-aan-de-IJzer
17 EVRARD, E. e.a., Asklepios onder de wapens - 500 jaar
militaire geneeskunde in Belgi, Wetenschappelijke vereniging van de
militaire Medische dienst, 1991; JANSSENS, P., Belgische
veldhospitalen tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel (Algemeen
Rijksarchief Studies over de Eerste Wereldoorlog 1), 2001
40
-
Hospitaal in Vinkem [1.32]
41
-
12
2
3
Schematische voorstelling van de site [1.34]1 Kerk - 2
Groentetuinen - 3 Verzamelplaats
Knuppelpaden tussen de barakken [1.33]
Het centrale gebouw in een dergelijke compositie bevatte vaak de
meest
kritieke functies: bij de hospitalen waren dit de operatiezalen,
bij de
school was dit de opvang van de allerkleinsten (die bij een
eventueel
bombardement niet zelf konden vluchten). Dit is ook de reden
waarom
deze gebouwen uit steviger materiaal vervaardigd werden dan de
andere
constructies op de site.
Dat de school op vlak van organisatie op de site aanleunt bij de
militaire
hospitalen uit dezelfde periode is niet verbazingwekkend: de
gebouwen
werden immers opgericht onder leiding van de Gnie du Grand
Quartier
Gnral, een afdeling van het leger die zich bezighield met de
bouw en het
onderhoud van constructies.
De gebouwen op de site waren met elkaar verbonden door middel
van
verhoogde houten knuppelpaden (Fig. 1.33), zodat ook bij
winterse
omstandigheden alle gebouwen gemakkelijk bereikbaar bleven.
Tussen beide afdelingen liep een weg (Fig. 1.34), die langs de
kerk (Fig.
1.34 - Nr. 1), de twee grootste groentetuinen van de school
(Fig. 1.34 - Nr.
2) en de verzamelplaats (Fig. 1.34 - Nr. 3) liep.
Beide afdelingen beschikten over water via een aantal grachten
die langs
en op de site liepen. Waar deze exact gesitueerd waren, is niet
duidelijk af
te leiden uit de luchtfotos; enkel twee voorlopige
inplantingsplannen van de
afdeling Marie-Jos tonen een van de grachten (Fig. 1.35 &
Fig. 1.36).
42
-
Voorlopig inplantingsplan voor de afdeling Marie-Jos, dd. 28
juli 1915 [1.35]
Voorlopig inplantingsplan voor de afdeling Marie-Jos, datum
onbekend [1.36]
43
-
De afdeling Marie-Jos met vermoedelijke invulling van de
functies [1.37]1 Ingang - 2 Ziekenafdeling - 3 Klassen - 4
Slaapzalen - 5 Hangar - 6 Ateliers, keuken en slagerij - 7
Speelzalen - 8 Quarantaineafdeling, toiletten, opslagplaatsen - 9
Directeurspaviljoen - 10 Serre en kippenhok
2
7
5
4
3
1
6 68
910
N
1.4.1.1. Afdeling Marie-Jos
Van de afdeling Marie-Jos bestaan twee voorlopige
inplantingsplannen
(Fig. 1.35 & Fig. 1.36). Deze dateren van voor de
ingebruikname van de
site, waardoor ze niet volledig zijn. Bovendien verschillen
beide plannen
van elkaar en wordt voor de hoeve Veramme (die vandaag nog
steeds
bestaat) de indeling gegeven van voor de ingebruikname. Het defi
nitieve
inplantingsplan werd niet teruggevonden, zodat op basis van de
beschrijving
in het inspectieverslag van 191918 en historische fotos werd
afgeleid welk
gebouw welke functie kreeg.
De afdeling voor de kleinsten (Fig. 1.37), met ingang langs de
Lobbestraat
(Fig. 1.37 - Nr. 1 & Fig. 1.38), bevond zich ten oosten van
de pouponnire
en omvatte, naast een groot aantal houten barakken, ook een
bakstenen
hoeve (Fig. 1.37 - Nr. 2), waarin de ziekenafdeling werd
ondergebracht19.
Deze afdeling omvatte naast de ziekenzaal ook een opslagplaats,
een
badkamer, een slaapkamer voor de verpleegster en een kamer voor
het
medisch materiaal.
Er waren in totaal zes houten klasgebouwen (Fig. 1.37 - Nr. 3),
waarin
telkens aan ongeveer 40 leerlingen les werd gegeven: twee
gebouwen voor
de al iets oudere kinderen, drie voor de kleintjes en een
klasgebouw met
werkplaats.
De vijf slaapzalen (Fig. 1.37 - Nr. 4), waarvan n met bureau,
werden
ondergebracht in grotere houten barakken, gelegen langs de
ingangsweg.
Deze zalen (Fig. 1.39) omvatten twee kleine slaapkamers voor de
oppassers,
de slaapzaal, een badkamer, een vestiaire en twee wcs.
Achteraan de site bevonden zich een grote hangar (Fig. 1.37 -
Nr. 5) en
barakken met een kleermakers- en schoenmakersatelier, een
keuken, een
slagerij, een bewaarplaats voor meel en de refters voor de
zusters en het
18 AKP, 10/05/1919
19 In het inspectieverslag staat immers enkel bij de infi
rmeries de aanduiding en briques.
44
-
Ingang van de afdeling Marie-Jos [1.38]Op de achtergrond rechts
twee slaapbarakken (4) en links het directeurspaviljoen (9) en het
kippenhok (10)
Legende
1 Slaapzaal
2 Slaapkamers voor oppassers
3 Badkamer
4 Vestiaire
5 Wcs
1
2 2
3 4
5 5Hypothetische reconstructie van een slaapzaal [1.39]
personeel (Fig. 1.37 - Nr. 6).
Aan de oostelijke zijde waren waarschijnlijk de grote speelzaal
en de kleine
speelzaal met refter (Fig. 1.37 - Nr. 7) gelegen.
In het midden van de afdeling bevonden zich dan vermoedelijk de
andere
functies: een quarantaineafdeling met een slaapzaal en acht
cellen, een
barak om aardappelen te schillen en barakken met toiletten en
urinoirs (Fig.
1.37 - Nr. 8). Deze waren tegenover het directeurspaviljoen
(Fig. 1.20 &
Fig. 1.37 - Nr. 9) gelegen, waarachter volgens het verslag een
serre en een
kippenhok in baksteen (Fig. 1.37 - Nr. 10) stonden. Daarnaast
bevonden
zich op de site ook nog een erf met een varkenshok en een
opslagplaats
voor kolen.
45
-
De afdeling Charles-Thodore met vermoedelijke invulling van de
functies [1.40]1 Ingang - 2 Ziekenafdeling - 3 Opslagplaats voor
gesteriliseerde apparatuur - 4 Slaapzalen - 5 Speelzaal - 6
Amerikaanse slaapzaal - 7 Kippenren - 8 Toiletten en opslagplaats
voor kolen - 9 Huishoudschool - 10 Klassen en werkplaats - 11
Toiletten - 12 Droogkamer en schrijnwerkerij - 13 Ateliers - 14
Slaapzaal voor soldaten - 15 Opslagplaats en douches
2
3
54
1
9
68
10
7
12
13
4
14
11 15
N
1.4.1.2. Afdeling Charles-Thodore
Van deze afdeling, die eveneens haar hoofdingang had langs
de
Lobbestraat (Fig. 1.40 - Nr. 1 & Fig. 1.41), werden geen
inplantingsplannen
teruggevonden, zodat de afl eiding van de functies eveneens op
basis van
de historische (lucht)fotos en het inspectieverslag
gebeurde.
Ook hier maakte een voormalige hoeve, die vandaag echter niet
meer
bestaat, deel uit van de afdeling. Aangezien hier verschillende
functies in
bakstenen gebouwen zijn ondergebracht, is het iets minder
duidelijk welke
functie de oude hoeve kreeg. Aangezien de hoeve (Fig. 1.40 - Nr.
2) het
grootste bakstenen gebouw van de afdeling was, werd hier
waarschijnlijk,
net zoals bij Marie-Jos de ziekenafdeling ondergebracht.
In de afdeling Charles-Thodore lagen bij de verpleegzaal ook
een
consultatiekamer, een apotheek en een kamer voor de
verpleegster. In
de hoeve bracht men eveneens een refter voor de kinderen en een
voor
het werkpersoneel onder, een keuken en eetzalen voor de
religieuze
verpleegsters en onderwijzers en voor het administratief
personeel.
Het inspectieverslag vermeldt ook een bakstenen opslagplaats
(Fig. 1.40
- Nr. 3), waarin gesteriliseerde apparatuur werd bewaard.
Waarschijnlijk
lag dit bakstenen gebouwtje vlakbij de voormalige hoeve,
aangezien zo de
-
Ingang van de afdeling Charles-Thodore [1.41]
Speelzaal [1.42]
apparatuur niet ver van de ziekenboeg verwijderd was.
Er waren vier slaapzalen, waaronder n slaapzaal in twee delen en
twee
gewone slaapzalen (Fig. 1.40 - Nr. 4). Tussen de slaapzalen
bevond zich een
grote speel- en turnzaal (Fig. 1.40 - Nr. 5 & Fig. 1.42).
Een van de andere
twee slaapzalen was een Amerikaanse slaapzaal, al is het
onduidelijk welk
gebouw dit precies was. Vermoedelijk gaat het hier om de
grootste barak,
aangezien dit zich vlakbij de andere slaapzalen bevindt, maar
groter is (Fig.
1.40 - Nr. 6). Bij deze Amerikaanse slaapzaal hoorde ook een
verblijfplaats
voor de dokter.
Achter de speelzaal waren een kippenren (Fig. 1.40 - Nr. 7),
twee barakken
met toiletten en een opslagplaats voor kolen (Fig. 1.40 - Nr. 8)
gelegen.
De huishoudschool met klas werd ondergebracht in een bestaand
bakstenen
gebouw (Fig. 1.40 - Nr. 9). Daarnaast zijn er nog twee klassen
en een
werkplaats, met een naaikamer voor de zusters (Fig. 1.40 - Nr.
10),
waarachter zich volgens het verslag twee barakken met toiletten
(Fig. 1.40
- Nr. 11) bevonden.
In een ander bakstenen gebouw op de site werd de droogkamer
ondergebracht, met aansluitend een schrijnwerkerij (Fig. 1.40 -
Nr. 12).
Achter dit gebouw waren twee wcs voorzien, een konijnenren en
een
opslagplaats.
In de meest oostelijk gelegen gebouwen waren waarschijnlijk een
waskamer
en een kleermakersatelier (in bakstenen gebouwen) en een
schoenmakers-
en strijkatelier (in houten gebouwen) ondergebracht (Fig. 1.40 -
Nr. 13).
In deze afdeling was eveneens een slaapzaal voor soldaten (Fig.
1.40 - Nr.
14) voorzien in een bakstenen gebouw.
Tenslotte waren er nog de barakken, bestemd voor de opslag van
voedsel
en van dekens, ondergoed en schoenen. Hier werden ook twee
kleine
slaapkamers voor zusters ondergebracht. Op de site bevonden zich
ook nog
aparte douches en lavabos. Al deze functies werden
waarschijnlijk in de
barakken langs de ingangsweg (Fig. 1.40 - Nr. 15)
georganiseerd.
47
-
Barakken van het type Fortem [1.44]
Refter School van de Koningin te Wulveringem [1.45]
Structuur van de barak [1.43]
1.4.2. Barakken
De barakken op de site waren bijna allemaal gelijkaardig qua
structuur (Fig.
1.43). Onderzoek naar het type barak geeft twee mogelijke
benamingen:
enerzijds was er de barak type Fortem, een Belgische barak (Fig.
1.44).
Anderzijds had een van de refters van de School van de Koningin
dezelfde
structuur als deze van de kapel van het hospitaal in
Beveren-aan-de-IJzer
(Fig. 1.45 & Fig. 1.46). Deze barakken stonden bekend onder
de naam
barakken van de Section Sanitaire Automobile of S.S.A.-barakken
en
werden gebruikt voor de hospitalen in Beveren-aan-de-IJzer (Fig.
1.47) en
Adinkerke (Fig. 1.48).
Aangezien beide types zo sterk op elkaar lijken (van de barak
type
Fortem is er geen vergelijking met het binnenzicht mogelijk),
gaat het hier
waarschijnlijk gewoon om een dubbele benaming.
48
-
Kapel Beveren-aan-de-IJzer [1.46]
Houten paviljoen van het hospitaal in Beveren-aan-de-IJzer
[1.47]
Paviljoenen van het hospitaal in Adinkerke [1.48]
De barakken waren opgebouwd uit houten portieken (Fig. 1.43
& Fig. 1.49),
die elke 1,5m herhaald werden. Ze waren 6m breed, 25m lang en
hadden
een hoogte van 5m (tot in de nok van de lichtschacht). Een
aantal barakken
op de site hadden licht afwijkende afmetingen, maar hadden wel
dezelfde
(of zeer sterk gelijkende structuur) en waren dus gebaseerd op
hetzelfde
basistype. Deze lichte structuur liet een snelle opbouw van de
barakken toe.
De afwerking van het dak en de vloer gebeurde met
respectievelijk
bitumenkarton en linoleum en de bekleding van de wanden bestond
uit
houten latten, aangebracht volgens een dubbele betimmering: op
fotos is
aan de buitenzijde een verticale beplanking te zien en aan de
binnenzijde
een horizontale (Fig. 1.45 & Fig. 1.50). De toegang bevond
zich in de
kopse gevels; de ramen in de langse gevels werden elke travee
herhaald.
Samen met de verhoogde lichtstraat zorgden de ramen voor vrij
goede
verluchtingsmogelijkheden. Om koude en vochtigheid zoveel
mogelijk tegen
te gaan, verhoogde men de houten vloer van de barak door middel
van
sokkels (Fig. 1.50). Het is op de fotos moeilijk te zien uit
welk materiaal de
sokkels gemaakt waren, maar de meest courant gebruikte
materialen waren
hout of baksteen.
Naast deze barak kwam in de afdeling Charles-Thodore ook een
barak
voor met een gebogen dak, die dienst deed als speelzaal (Fig.
1.42 & Fig.
1.51). Het type van deze barak is onduidelijk en het was de
enige in zijn
soort op de site. Ook de tekst over de barakken van Jabbeke20
kon geen
uitsluitsel geven over het type barak, al blijkt wel dat
barakken met een
boogvorm meestal van Engelse afkomst zijn.
De kerk van de School van de Koningin (Fig. 1.21) is een
uitgebreider
type van de S.S.A.-barakken, met een dubbel zadeldak. Opvallend
is
de constructie van de kerktoren: men bouwde de houten structuur
van de
toren op een basis van baksteen (Fig. 1.52), maar werkte eerst
de spits af
(Fig. 1.53 & Fig. 1.54) om pas daarna de toren te bekleden
met houten
20 VERMEIREN, E. e.a., Archiefonderzoek en handleiding: Omgaan
met barakken, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Brussel,
2008
49
-
Verticale beplanking van de barak en ophoging op sokkels
[1.50]
Barak met boogvorm [1.51]
Portieken van de barak (links: uiterste - rechts: interne)
[1.49]
50
-
Basis van de kerk uit baksteen [1.52]
Opbouw van de kerktoren [1.53]
Structuur van de toren met afgewerkte spits [1.54]
Aanbouw aan de kerk [1.55]
51
-
Slaapzalen van de afdeling Marie-Jos, gelegen langs de
ingangsweg [1.56]
Geschilderde draagstructuur [1.57]
beplanking. Op fotos uit 1917 is tevens nog te zien dat aan de
kerk twee
kwartcirkelvormige apsidiolen werden toegevoegd.
1.4.3. Decoratie
Wat opvalt aan een aantal gebouwen op de site is de decoratie
die er op
werd aangebracht. Op zich was het niet echt uitzonderlijk om een
gebouw te
schilderen en binnenin te versieren, maar in een oorlogssituatie
was dit niet
zo vanzelfsprekend. Het directeurspaviljoen (Fig. 1.20) zag er
bijvoorbeeld
vrij idyllisch uit, met het houten brugje over de gracht, de
bloemen aan het
