D. D.

DISSERTATIO

DE

VIRIBUS AN1M/EHUMANE,

QUAMVENIA AMPI. FACÜLT PHIL. UPS.

PR^SIDE,

DOCT.P. N. CHRISTILog. et Metaphys. PROFESS. Reg. et Ord.

PUBLICO EXAMINI SUBMITT1T

RESPONDENS

ALBRECTUS EKHOLTZ,Gothlandus],

in audit. gust. maj. d. xxvi junii mdcclxxix,HORIS A. M, SOUXIS.

Lahorare necejfe efi voletites fori felices.

UPSALI JE,Typis Joh. Edman, Direct. et Reg. Acad. Tipogr.

Multa funt in animo,fed parum promta> quatum occipiunt in expedito ejfe} cum diSta funt.]

Seneca»

4*

&

^namvis Philofophf, indoSem Sc vim animaehumanas explicaturi, in plures abierintfenfentias, dum alii dmplicem illam e(Te,alii extenfam feu compofitam, alii cum

corpore perituram, aiii immortalem ftacuerunt, utalia taceam opinionum divortia: in eo tarnen con-fsntiunt omnes, quod vi quadani gaudeat cogkart-di ac volendi, Sc ad aSUones luas prasftandas mem-bris utaeur corporis. Pulcerrimis fane mens noftraornata eft facukatibus, (ed quae adeo ar&is limiti-bus funt circunifcriptae, ut non multa, nec parifemper facilitate, peragere polTit negotia. Stulteigitur rnorcales majora fsepiffime cupiunt, quamcapere pofTunt, atque res fuis negatas viribus effi-ciendas tibi proponunt. Nos autem quid humerivaleanc, quid ferre recufent follicite debemus pen-ficnre, ne vel fupra vires quidquam fentemus, velditbdentia praepcditi praeclaras a£Hones omittamus;utrumque enim in vicio ponitur, five vires noftrasdelpicimus, five ultra modum extendere conamur.Hinc operae pretiuni duxi fpeciminis Academici lo«co de viribus Animae humanas brevem adferre me-ditadonem, quam Tux, le£tor benevole! mitioricenfurae commkto.

$♦ II.

4 [ De viribus

§. ILVis in genere ^'efiniri poteft, quod fit quall-

tas fuhftantia?, per quam ad agendum eft ?pta, at-qne adeo in objecto quodam mutstiones efficerevalet, Dicitur eriam a nonnullis ratio mtitationisfub)e£to mufando inhserens. a). Hoc refpe£tu la-pis ab alto loco deje£tus in gravitate inhserente vimhabere dicitur terrsm petendt, fi modo in iÜa a£ti«va quaedam continetur ratio, cur delabatur. Adfubftanciam enim agentem requiricur vis, fiquidema£tio fine viribus frncipi & peragi nequir» fed nequefine actione quapiam obfervata ad Cognitionen! vi-rium pervenire licet. Vis enim per a£tiones fefeprodit: Ted non ideo tarnen per conaturn agendifeu mutationes producendi commode debnicur. Co»natus enim a£tus eft quafi inchoatus, qui adeo vimnon conflituit fed ante requirit. NecefTaria antemha?c definitio virium illis fuic, qui animam quovismemento fine intermiffione cogitantem flacuerunr,Sic enim in aptitudine ad agendum vis collocarinon potuit: fed arcui potius tenfo (ubftantia attivaerat aflxmilanda, & femper aftura, nifi adefTet im«fedimentum, quod in mente humana ob fimplicita-tem non videbant. b\ Sed nec anima continuo nt»

A 2 fo.

a). confr, Traft, pbilofopb: de libertate , a Cel. Dom:ffoan. Emeflo Gunnero inßitut".

b). confr. differtatio Dni C- Ft Svedberg in queeßionem:mm anima femper cogitet, Anno 1776.

Anima humane 5

fu ad cogitationes formandas fertur, nee vera inuniverfurn eft regula: pofita vi, ponitur adtio, nißadfic impedimenturrr; nam etjam neceflum eü:, utadfit tum objedtum tum ratio, quae ad agendumcommoveat,.

§. IILSed ut vires redte cognofcamus, adtiones fub-

(tantiae obfervemus necefle eft* Nam ex effedtu adcauflam valet conclufto. Tales autem ftatuantur vi¬res , quales inveniuntur adtiones & effedtus. Quomajora quis praeftiteric, eo perfedtiorem ipfi vimineffe concludimus. Sic ad cognitionem virium a-nimae illud vel maxime requiritur, ut ad ejus ope»rationes artendamus. Qni vero animam fibi pri*mum fingunt vel ex recep a quadam definitione con-cfpiunt, & deinde ad hanc ideam operationes ani*mx explicare & obtorto quafi collo traherecupiunt»perveriam cmoino methodum elegerunt. Quamvis-vero ex operibus cognofcatnr audtor, non tarnenomnia, quae in effedtu quopiam adfunt, partia Ii cui-dam catißae redte attrihuuncur. Sic illa mends no-Urse eft infirmiras, quemadmodum facra docent o-racula, & intima cujusque teltaturexperientia,uc verans& ftabikm feücitarem nobis procurare nequeamus.Quando igitur ipfi vita'fi uimur commodis, vel aliosvidemus beatiores, ab hoc fane cffedtu, utpote nobisnon in folidum tribuendo ad vires noflras male con-cluderemus. Neque enim ita förtunae noftra? fabrifumus, fed Providentia: divina? cnncta fapientiflimedifponenti* faca noftra funt fubjedta; hac vero no*,

Ü>

6 De viribus

lubentes fequimur, leniter ducit, fi tnoram ne&i-mus & relu&amur, potenter nihilominus trahit, ucomnia tandern ad eandem gloria ejus illuftrandasmetarn perveniant.

§.IV.Nemim fane dubium eff, animam vi gaudereobfervandi & objefTta obvia diftingvendi. Nam u-

bi res obviae fenfuum Organa movent, has non fo-lum ftatim percipimus, fed etiam adhihita ukerio-ri attentione qualitates harum varias comparamus,easdemque hoc modo ab aliis rebus perceptis per-fe&ius diftingvimus. Sunt nempe fenfus quafi foresanimae, per quas objefh ei reprsefentantur, ut illapercipere ac dijudicare poffit. Rerum enim exter-narum agi&atione anima noftra, quafi ex fopore e-vigilat, ac fuimet ipfius fuarumque virium fit con-iciai nam licet mens magnis multisque qualicatibusfit ornata, nihil tarnen agit, nullasque fibi ideasformat, neque adeo vires ftias adhibet, nifi ei occa«fionem Organa feu fenfus fubminiftraverint Soliquidem anirnse tota vis & principium internum fen-tiendi, cogitandi, adpetendi naturales a&us o-mnes producendi competit: fed per corpus has fuasdotes plerumque, exercet. Prseclare celeber: Bon¬net in hanc rem differit: O eß toujours r a?nequifent, mais c eß touiours le corps, qui fait fentir.I* ame eß une puijfance, que le corps reduit en ac-te. Sic mens humana fola cogitat, fed varii tarnencogitandi modi a diverfis excitentur obje&is. Ni¬

hil

animtf humana 7

hil adcuratius obfervari poterit, nid res antea fa«eric percepta, tum enim demum obfervationi no-ftrae illa objicitur. Sic pluvia terram fcecundari no«vimus & herbas ac flores Isetius crefcere atque au«geri: fed non ex fola pluvias cadends perceptionehoc ipfumcognofcitnr, verum ex crebra antecedenciotn& fubfequentuim nec non contrariorum eventuumcomparatione tandem colligitur. Qui ad bderummocus femel tantum atcendic, ho rum d iver fam fpe-ciem, variam magnitudinem & reliquas varietacesnondum obfervavit, multo minus easdern inter feadcurate diflinxic. Ufu etiam attentionis aurum aferro, nigrum ab albo, bonum a malo, & qux funtreliqua, diftingvimus, quarum rerum divertae qua«litates, inter fe coroparats, notas fubminiftranc acdiftin&am producunt cognitionem.

$. V.Sed non percipit modo mens noflra res obvi*

as atque difeernit: fed etiam gratam aut ingrataminde adipifcitur fenfionem. Hinc vi guftandi, feuintime fenciendi gaudet. Sicut enim guftus propri-e in (aporibus difcernendis verfatur, & quia in ner-vis lingva & palato fuam quadhabet officinam, fen-(ibus excernis adnumerari fölet, ita etiam hoc vo-cabulum, fenfu metaphorico acj mentem tran$latumseam difignat animi docem, qua pulchrirudinem &deformitatem, commoditatem & n olefHam, atquein artibus quoque & aQionibus liberis excellentiamaut defe&um, honeftatem aut turpitudinem, deco-

runi

De viribus

rum aut indecorum, animadvertimus. Hic igiturgüftus mentis ad fenfus internos eft referendus, ut-pote qui in faculrate bona & mala fenciendi confhdit, atqoe fenfum boni tarn phyficum quam mora-lern comple£Hcur. In natura & indoie organorumfentiendi fundamencum habent fenfus extern!, qui-bus interni refpondent, quorum ope mens noftrares & a&iones nobiliores vilioribus anteponit. Dul-cia ab acidis, infipida a fapidis, quisque per natu-ram promte dilcernit. Sic ubi diverfis modis rerumqualitates, a&ionum paffionum &relationum harmoni-am vel pugnam percipit,aut ad adprobandum aut adimprobandum, & denique five ad adpetendum five adaverfandum grato vel ingrato fenfu fefe determinat.Quodcunque nobis placet, dele&ationem fimul ad-fert, quod difplicet, id ipfum nos ofFendit turbatqueQuantum jucunditacis & laetitiae nobis conciliat for-tuna fecunda, tantum faftidii, taedii & anxietatis ad-verfa parit. Saepiffime quidem accidit, ut quod u-ni placet alteri difpliceat, cujus vero rationem adiflirnili obje&orum in Organa impreffione variaqueafFe&ione dependere exiftimamus, & non ab ho-minum diverfimode judicantium arbitrio* Alter no-vas in arte mufica inventiones ketus perfentit, altereximia hujus artis fvavitate non animatur; fed ean-dem alto fpernere videtur fupercilio: non quia ta-lem contemtum libere elegit fibique propofuit; fedquia fenfationem, quae ingrata ip(i eft, gratam acjucundam efficerc nequit* Nemo enim ullis prae«ceptis, promifiis aut minis ad aliam fenfionem per-duci poteft. §, VL

Amma humana f

§. VI.Menti edasn vis appetendi auc averfandi com-

pcdcs quam obfervads per guftum rerum qualicati-bus grads vei ingraris exferit, Obfervatae enim fenfto-nes gratse vei ingrat^, animam ad reoi obviani vclappetendam vei averfandam incicant; (i enim fénfuinoitro boni quidpiam adfert, eandem ut gratamcupinrnis^ fi vero malum adducic, ac radium parir^ut ingratam fugimus. Hinc fir, ut, licet certe cog-nolcniius bonum futurum ingens efle, quod fen-i us ur maxime remotum nobis reprxfentant autcontra, fenfionem tarnen citius quam Judicium, et-iam forciffimis radociniis nixum, iequamur. Huc Ipec-tat iilud üvidii:

- - Träbit invitam nova vis, aliuåque cu»pido

Mens aliud fvadeti Video meHora prohoque,Dsteriora Jequor. - - - - -

In promtu heic efle fölet dittintttio inter bonum ve¬rum & apparens: fed mens iilud omnino vere bo¬num judicat, quod vere dele£ht, quamvis idemnovam adterat, vei eliam, quae major eft, jucundi-tatem excludendo, vei amaram in potterum ex mo¬ral i quadam confidcratione lenfionem admifcendo.Gract autem vei ingrati fenfos voluntatern determi-nant;jn his enim latec ratio, cur hane rem adpeta-nius & aliam rejiciamus, cur hane fufeipiamus, a-Ham omictamus a&ionem. Qoando plura adfuntbona, qua? me ad appetendum diverfimode allici-unc, ob majorem pratfentem bonicatem unum prae

B re-

D De viribus

reliquis fcquor, atque adeo eleöionem inftituo3quamlibertatis notio ingreditur. Ubi vero , ut, ait cele¬ber, Schubert, ad unum tantum fumus determina-ti, ibi non datur ele&io a), Itaque libercatem a-nimae tribuimus, liquidem eiigit; ele£tio enim eftactus, qui a Übertäte dependet. b).

Nota.De viribus animae humanse apud mukös fcri-

ptores, atque ut fieri folet, magna vehementia dikputatum eft, unde accidit, ut tales ei vires non-nulli attribuerint, quae ipli non competunt. Alii in-eptis diftin&ionibus introdu&is, vim quandam ani-

omiferunr; ut facere videntur qui omnes men«tis facultates in intelle&u & voluntate pofitas con-tendunt. Nam anima fenfb grato aut ingrato remprius guftare debet, quam fefe ad iliam appetendamaut averfandam determinare poteft; etenim per gu-ftum anima certis obje£tis deleäatur, & aliorumperceptione tasdium fentit,unde rationes defumun.tur, quae ad agendum aut omittendum nos impellunr.Guftus igitur pro fingulari vi mentis habetur, quaeab intelle&u & voluntate eft diverfa, Sic vis ide-as antea habitas agnofcendi, quam memoriam dici-rous, a facultate fingendi leu imaginandi re&e difcer-nitur.

$. VII.

a), vid in PJycbolog: Ejus de facultate appetitiva Jupe-riori 716,h P'S- TS-

Anima human* ii

5. mQuaeri autem heic poterit, an vires animae in

omnibus fint aequales? Communiffima quidein eru-ditorum cft fencentia, quod omnes anirn$ viresplane (int äquales: & quod omnis in agendo di»verfitas ab organis melloribus aut deterioribus fitderivanda; maxime cum natura entis immateriaÜs,vix ullam admittere videatur in^qualitatem. Sedcum haec aflertio non ab experientia, Ted a defini-tione quadam mentis adfumta, ducat originem, nosutique incertos relinquit, utrum in ipfa natura a-nlrnse, an vero in fubfidiis vel impedimentis exter»nis tarn diverfarum cupiditatum, tamque difFeren-tis alacricatis aut fegnitiei lateac ratio» Sed nequemultum haec habet controverfia in recefiu. Namlicet ignoremus, qua in re fundetur virium in di-verfis horninibus tanca diverfitas : re&e nihilominushanc nobss ab experientia cafuum plurimorum for-memus cautelam, eandemque in praxi prudenter fe-quimur, quod cum non omnibus eadem aeque fintfacilia aut ardua, nec nobis nec aliis graviora in-jungere debemus negotia, quam quae viribus divini-tus conceflis fint adcommodata. Competit quoqueanimae vis quaedam producendi varios motus & mu-tationes in corpore fuo, partim naturales & necef-fari3s,quas in adfe&ibusobfervamus, partim volun-tarias, quarum habitum fenfim adquirimus, e. g.ambulandi, loquendi, fcribendi & q. f. r. Sed haecdiftin&ius perfequi, prohibet temporis habendaratio. Heic itaque filum abrumpimus, ex intimo

VQ>

is De viribus Animhumana

¥öventes peftore, veiic Deus, prsepctens sc beni»gniffimus vires noftras ita dirigere, ut omoia» quae

fufcipimus & peragimus, ad communem.fpe&ent felicicatem, atque adeo

infinitam Ejus illuftrencgloriam.

Ita in natura humana vires fczpenumero non exigucelatere pojjunt, qua tarnen nonnifi cura atque cultura [echtlo exjertce evalejcunt.

Lagerlöf,