DE VITA ET SCRIPTISJ^v n^^

CONRADI CELTIS PROTUCilPRAECIPUI RENASCENTIUM

.V IN GERMANIA LITERARUM RESTAURATORIS

a'~:,,v , PRIMIQUE GERMANORTJM POETAE LAUREATI^

1=^ 4^- c . O P U S P O S T H UJAU M•'• 44 •••" ^

..

t. B» ENGELBERTI KLUPFELli'"??¥;?/• -^: ^ i. 6.S;uAt,T,|tKOi'0!ii.FRiByRflEifr8i;s _,

.4^4^:: '•

.

'';,.' ^-

i '^^•':.'^':i'.-- \/ ':":",:>'::'.

-".

AUCTORITATE CONSISTORII ACADEMICI"

FRIBURGENSIS.,^'-Jf^:''''" EDENDUM CURAVIT i?'

%;i JOANNES CASPAR RUEF ,

; , JDR, DR. MAG. DUCI BADEN'. A CONSIL. AUL. JU&rS ROM. PROF. V. O.

' ^- ,'..

ET BIBLIOTHECAE ACADEMICAE PHAEFECTUS.XK

'.-.'^v>i:> ,.; .

• EDITIONEM ABSOLVITt--. .

'-

^-: •

, CAROLUS ZELLPHII.. DR. LITERARUM ORAECARVM ET LATINARUM PROF. P. O

1

w ,

t':::?.^: *?• *';*.:- ^.;-4*«/^J:**

1' '•--

e». XDE VITA ET SCRIPTIS

CONRADI CELTIS PROTUCHPRAECIPUI RENASCENTXUM

IN GERMANIA LITTERARUM RESTAURATORIS ;

PRIMIOUE GJ^ERMANORUM POETAE LAUREATI *

OPU5 POSTUMUM

B. ENGELBERTI KLUPFELII .;. s^

'

^'"*^;-- °* »6t |liiBURG£NSIS

-P-?^

P A. R T I C U 1 A T r II E D TE N D U

w-v-v^

* 3i

,y .

iV-«'

> » B. A E N U N C I A T 1*5 ^ .

• •. ... '"^ ''•''

J (T A. C A S P. R U E F

JU&. Dh, R. C. M. D. BADEN. A CONSIL. AUL. JUIW5 ROM. PROF. K Q.

Et BIBLIOTHECAE ACADEMICAE PBAEFECTUS.

- n

$>•

'^

^KABXISSA SUNT J^UAEDAM DK BODIERHO LINGUAE LATINAE NEGLECTU

SIMULgUE INDICTA PUBLICARUM FRAEI.ECTIONUM AO DIEM

JII. NOV. INITIA.

FRIBURGI BRISGOVIAEXyPIS ACADEMICIS. MDCCCXIII. !h< j\.

Mmmmm^mtiMimm;^i ^^.

i^^jwil-i.

/•.••__f

^^-

u

: ->H •:

. ' •I y'v.

,

',- t

-': *

'^tA''

• ', -V':^

L'

•n^.-^w

a^^^SijJjlfe^^gt. ?3*i

..likMiABkdiMyua ^mtiBka^^. -...^.-•..^

j>X.'^'^ :': '"

.''*'.'- ^,-', '^

f ^ ," .' -- ? '

.' ,- ' ff-v ,;i.....^ .-*,. ^ ,'

. -_

V-;!£'-iiil^-'i'jfi,'' '. ,'*' ;'^'. 1 i''»-'' „'!^t'W!l}.a ".-'.

. i->

', .ft5-^i^^._/ ._i:::^^.:^.:..r.;<v§.;«,^V: .,?'' ,' ..•

= i»"v

*Wnm sunt ipsl quatuordeciin , cum b. Engelhertus Klupfelius,

Academiae nostrae decus et ornamentum singulare, viro clarissimo, Mi.

chaeli Federo, semel iterumque eum non monenti tantum, sed etiam

hortanti atque urgenti, ut, quae de Conrado Celte coUegisset, juris

tandem publici faceret, libere candideque aperuit, quae sit praecipua

hujus cunctationis caussa, et quid maxime obstet, moramque injiciat certo

alioqui fixoque consilio. *) „l^es meae," inquit, — liceat enim tov

fMKoiomv potius verbis uti ,quam meis — „cum non sint eo loco , ut,

„quod concinnavi, vulgare possim sumptibus meis, redemptore opus

„est, qui impensas ferat. Causantur, Latinum esse opus, Latina non

„legi, neque emi, tanquam merees vitiatas. An mea legantur, nec

„ne, parum'quidem mea refert, qui foetuum meorum non sum admiri-

„tor, neque amator simiae in morem; tantum abest, ut de fune cogltero,

„etsi perpetuo premantur. At illud triste, evilescere generatim Latinae

„linguae usum, legi a paucis , a plurimis non intelligi Latine scripta.

„Quodsi erudltarum, ut vocari solent, linguarum cultura dlligentior

„negligentIorve lapis quasi Lydius est , unde dignoscas, quis sit bonarum

*) Engelberti Klilpfel, Ord. S. August., Theologl Friburg. ad D. Mi-ehaelem Feder, Consil. eccles., Bibliolhecarium Acadcmicum et Theo-

;• logiae Professorem Wirc«burgi, epistola de caussa dilatae editionis vitae

Conradi Cellis Protucii. Friburgi 1799. 4 maj.

'"•'',

,,artium et scientiarum status, felicior infeliciorve : pessime sane nostris

„diebus agitur de re litteraria , meritoque verendum , ne in veterem bar-*

„bariem relabamur. Quam ob rera miseret me saepe eorum, qui tempora

„nostra ab omnium artium et scientiarum splendore summo, quem iu-

„genti vocis animique contentione crepant, aurea vocant et illuminata, .i

„non intelligentes,gradu praecipiti et magnis passibus iri in Cimmerias j

,,tenebras. Sunt equidem e multis pauci, qui litterarum in deterius .j

„ruentium sortem miseram et agnoscant, et doleant. Neque desunt, qui

„Latinas Musas in gymnasia reducere adnitantur, velut scribis de

„Wircebuigensi antistite; at vehementer dubito de successu optato, si

„monitis solum , legibus aut decretis res agitur, nisi propositis etiam

„praemiis et honoribus meliora ingenia excitentur. Quotus enim quisque

„tam patiens, ut velit discere aut docere, quod non est in honore? Po-

„tissimum difficilia si sunt, quae traduntur. Difficilia autem, quae pul-

„chra. Qua animi libertate insectatus fuerit Celtis (Ita enim, non Cfl-

ytes appellari maluit) ignorantiae patronos, qui Latinam linguam aut

„contemnunt, aut negligunt, perspicuum est ex variis ejusdem scriptis,

„et praecipue ex oratione, quam habuit Ingolstadii, cum munus Profes-

„sorium anno MCCCCXCII. adiret. Facile hinc foret decerpere plura,

„ex quibus appareat, quam sit turpe his, qui litterati videri volunt, in

„Romana lingua esse peregrinos. Sed desino querelarum, maxime apud

„Te, quem scio simlliter afiici, ut parum potius, quam nimis doluisse

„rae credas." Hactenus Kliipfelius. ^; , " '"'""'',.

Sed et saepe alias, et fere qiiavis data occasione, tum scriptis, ') tum

coram , hunc aetatis nostrae morbum , late djspersum , et in dies magis

crescentem deplorabat, et vehementer coromovebatur , cum, qui in do-

».

•^»

*) Vid. e. c. Bihlloth. eccles. Friburg. toI. V. fascic. 3. pag. 32 1 €t 36o, Ileiu

praefaf. Vol. VII. fv

i

-I

'^V^. ^

.:

; >-\^, .

,.-' •.- .

5

cenda Tlieologfia nefas putabat, alia, quam Latina lingua uti, a multis

se non intellig^i videret , laboresque suos magnam partem frustrari.

Consentiunt in hac caussa cum nostro viri, qui nihil tribuere so-

lent praejudicatis opinionibus, nihil negare veritati, viri , inquam,gravis-

simi, et acerbe conqueruntur , linguae Romanae studium, quo Germano-

rum scholae olim tantopere flagrabant, ita nunc deferbuisse, ut inter

juvenes academicos oppido paucos reperias, qui norint, quid sit bene

Latine vel scribere, vel loqui; qui utrumque, vel alterutrum praestent,

rarissimos ; non nullos adeo, qui, pro pudor, Latine scripta ne quidem

prompte et expedite legere didicerint.

-jHanc miseriam maxime compertam et exploratam habent illi, qui-

bus eas scientias publice profiteri contigit, quarum intelligentiam noa

aliunde,quam a Latinis litteris potissimum repetere licet , cujusmodi

est — ut nunc omittam doctrinas theologicas — juris praesertim cum

Komani, tum canonici prudentia. Profecto, si quam in hoc argumento

meum testimonium vim habet, egomet, diuturnus rerum scholasticarum

et academicarum spectator, qui jam ante hos annos octo et triginta,

Khetoricae atque Poeseos praecepta adolescentibus in hujus Urbis gym-

nasio explicare jussus sum, neque unquam disciplinas severiores a lit-

teris amoenioribus sejungendas existimavi, ipso usu edoctus, vere afiir-

mare possum, ex quo juris Romani in hac Academia interpretandi mihi

provincia demandata est, in annos prope singulos pauciores existere,

qui ad haec studia eam linguae Lalinae notitiam afierant, quae sufHcere

posse videatur, ipsos legum fontes adire, indeque solidam et masculam

juris scientiam haurire cupientibus. Quod plus est, cum triennio ab-

hinc , anno videlicet CIDCICCCX, iterumque anno sequenti Prorectoris

Academici munus obirem, ex diversis regionibus et scholis huc advc-

nere Grammaticae, Rhetoricae, Poeseos, Philosophiae eliam studiosi,

rogantes , ut ipsis viaticum ex aerario Academico suppeditandum procu-

rarem, quibus, ad periclitandam eorum doctrinam cum unam alteramve

sententlam ex Cicerone, Caesare, Nepote cet. vertendam, aut unam al-

teramve quaestiunculam, ad quam verbis aequ£ Latinis responderent,

proposuissem : boni superi, ut haerebat illis aqua ; ut ora torquebant; ut

erant inopes consilii , et titubantes , aut plane muti I Atqui nemo erat

omnium,-quin publicas exhiberet litteras, praestantis ingenii, diligentiae

singularis, et progressus in studiis haud poenitendi testes. Non nulli

ctiam praemiis donati erant, qui nihilo tamen minus, quam ceteri, bal-

butiebant.^, . _

Cave autem, existimes, hoc malo non affligi , nisi Catholicorum

gymnasia; haerent utique in codem luto gymnasia Protestantium * plera-

que. Nam et celebres quondam Saxonum scliolae, quae transeuntia in

Germaniam ex Italia humanitatis studia se primas excepisse, et diu

raodisque omnibus aluisse ac fovisse, jure glorlabantur,jam obsoleto

fere illo splendore nominis, fato communi succubuisse videntur. Cujus

rei tesiem habemus integerrimum , atque certissimum, Cl. Theolo-

giae Doctorem et Professorem Lipsiensem, Tiltmannum, qui in pon-

derosa, quam non ita pridera ad virum perill. Gott. A d. Ern. No-stitz dedit, de rebus Academicis epistola, *) vitia, quibus scholae et

academiae hodie laborant, graviter non minus, quam sincere coarguit.

„Veniunt ad nos , inquit ,juvenes , in scholis mediocriter tantum prae-

„parati, litterarum antiquarum vix elementis imbuti, et rationis academici

„studii prorsus ignari." Et paulo post: „£go litteras antiquas quanti

„aestumem, non opus est, ut multis verbis aflirmem; imo stat mihi sen-

„tentia, cum litterarum humaniorum, inprimis linguae Graecae ac* Ro-

„manae, studio omnem eruditionem veram simul miserandam ruinam

„facturam, neque perniciosius quidquam esse,quam quod in gymnasiis

„multis aut prorsus negligantur illae litterae,^ aut jejune et sinistre

„tractentur, adeo ut juvenes crebro ad nos veniant, illarum rudes , atqu^

*) Lipsiae 1808. Hinrlchs. 60. pag. 8. tm.

a«u«iiilrifeaM

^f 'fiWT,,7

% / "... ^

„\n academia discere debeant, quae dudum in scholis discere debuls»

„sent. Rel." •, • r *- •

Nihil erat igitur, quare mihi, ante hoc biennium his plane gemina

commemoranti, succcnserent non nuUi, raecumque , tanquam iniquo ju-

dit^ft, expostularent;

quasi vero, qui unum laudat, hoc ipso laudibus

ceterorum omnium detrahere, omninoque iis injuriam facere velle cen-

sendus sit. Operae tum pretium mihi haud videbatur , respondere his,

qui nec nominati a me, nec provocati, et Latine scribentem sermone

populari carpebant; neque responsurus eram, si alia, nescio, quae scrip-

tiuncula in me cusa, sed non excusa, vidisset lucem; neque nunc quid-

quam referam, si cui forte dicam mihi impiogere libuerit, qui nunquam

sinistra aliorum de me judicia, nunquam rumores populi valde refor-

midavi, ubi dicenda erant, quae veritati et rationibus publicis maxime

putabam convenire. Sed haec tv va^o^u. Redeamus in viam.

Mihi quidem persuasissimum est , ex neglectu Latinae linguae

plurima gravissimaque cum singulis disciplihis, tum universo eruditionis

doctrinaeque generi detrimenta importari. Atque hic campus se mihi

aperit latissime patens, in quo excurrere longius, diuque vagari liceat

Principio enim hoc ipsum in disceptationem venit, utrum, quod nos

in malis numeramus , reapse malum sit , et quatenus ; siquidem non

desunt, qui in eo, qualis nunc est, rerum statu , et in hoc scientiarum

omnium scilicet splendore et gloria , linguarumque tum patriae , tum

exterarum habitu formaque satis expleta et perpolita , Romani sermonis

usu et peritia nos facile carere posse contendant , omninoque veterum

auctorum librls legendis et intelligendis absque magno sclentiarum dis-

pendio abstinere. Verum absurdam hanc et indignam docto homine

opinionem firmissirnis rationibus refellere,penitusque evertere, non erit

valde laboriosum. Quod ubi, quoad ingenii mei facultates ferunt,

perfeeero, deinceps investigandum erit, cuinam potissimum fato haec

litterarum calamitas tribuenda sit. Nam et hic variant sententiae. Alii

't%%S>-\-'.' * • •

"'^

8 •

quidem,quibus adstipulari nolim, culpam omnem conjiciunt in Latini-

tatis magistros ,qui ,

quod ipsi non didicere , alios docere perperam

sustineant Rectius fortasse alii methodum docendi , infinitis grammati-

carum regularum tricis et ambagibus implexam , reprehendunt , et lin-

guam Latinam, postquam prima jacta sunt declinationum et conjugftio-

num rudimenta, ipso usu et exercitatione citius rectiusque addisci ajunt,

quam multitudine praeceptorum, quae nemo , nisi qui judicio poUeat,

et linguae jam satis compos sit, persplcere queat. Item alii defendunt,

hoc,quidquid est mali , non ex alio fonte manare

,quam quod ado-

lescentes, quamprimum e gymnasio in academiam gradum fecere, adeo

nuUam in lingua Romana porro tractanda et excolenda operam ponunt,

ut , si 'vocabula artis excipias , ne 'verbulum quidem Latinum aut ab allis

audiant, aut proferant ipsi;

quin potius has litteras nugas esse statuant

et puerorum exercitia, ipsumque Ciceronem pro ludimagistro habeant,

cujus ferulae manum feliciter subduxerint, ut jam mirandum non sit,

si, quem forte in pueritia' gustum bonarum artium hauserunt , nunc

paulatim amittant , et obliviscantur rerum, quarum notitiam , et utilem,

et jucundam, servare atque augere facili negotio potuissent. Multi

postremo ipsam aetatem nostram, praepostere omnia agentem, nihilque

aliud, quam hinc divitias et quaestum> illinc delicias aucupantem, accusant,

deprayatam comprimis educationem et parentum indulgentiam, qui liberos,

quos cuilibet disciplinae idoneos (etenim argilla quidvis imitaberis

uva'^*') ad industriam laborisque tolerantiam opurtebat assuefacere, nunc

otio, ambulationibus, quotidianis familiarium congressibus, celebrandis

diebus festlvis, agendis conviviis, verbo, omnis generis illecebris et cu-

piditatum lenociniis innutriunt, eaque lenitate et caeco amore efficiunt,

ut jam infamis illa mollities, illa turpis et projecta ignavia, illa omniummolestiarum et graviorum laborum fuga, illud optimarum litterarum

l

^) Horat. episl, II. a. 8.

fastidium, illa denique iguorantia et contemptio eruditionis atque doc-

triiiae liberalioris nova quotidie capiat incrementa , latiusque disseminetur.

t9 Jlefert sane plurimum, has caussas accurate examinari, suisque

singulas momentis ponderari prius, quam,quod ultimo loco disquiren-

dum erit, remedia quaeramus,

quibus, quam insectamur, corruptela a

scholarum finibus arceri, et ab omni studiosa juventute, quoad fieri

potest, abstergi et depelli possit. £n materia plurium programmaton,

deinceps edendorum, uberrima, Equidem facile prospicio, multos fore,

qui protinus me consiliumque meum vituperent, alii, quia ea in re

longe a me dissentiunt ; alii, quia mecum sentientes aut supervacuum

judicant, caussam minime novam et inauditam, sed multoties tractatam

retractare, eandemque rursus occinere surdis cantilenam auribus; aut

plane temerarium, niti quasi contra torrentem , et corrigere velle, quod

aegre jam correctionerti admittat. Verum hunc mihi metum scrupulum-

que omnem exemit partim studiosae juventutis commodo, quo meae

sortis hominibus nlhil debet esse antiquius, serviendi cupiditas; partim

a duumviris, sapientiae magistris, Horalio et Seneca injccta cogitalio,

illius quidem : Nil desperandum; *) hujus: Nunquam nimium dici, quod

nunquam satis dici possit, et esse multa, quae monstrare haud sufficiat,

sed identidem inserenda et inculcanda sint. **)

Plura igitur de his allas. Nunc enim id agendum est, ut ne eximium

Kliipfelii nostri opus de vita et scriptis Conradi Celtis, quod in

hanc diem, quia Latio sermone scriptum est, redemtorem invenire non

poterat, in tenebris delitescat diutius, sed qua potest ratione optima,

tandem aliquando in lucem prodeat. Quodnam idcirco , annuente Se-

natu Academico, consilium ceperim, priusquam ostendam , non erit

inconveniens , ipsius b. auctoris vitam breviter enarrare.

•) Od. II. 7. 38.

•) Epist. 72.

PaoG. I.

lO

^.-'-Natus est Klupfelius noster anno MDCCXXXIII. die XVIII.

Januarii JFipftldae apud Ostofrancos,pago ad dcxtrum Moeni llttus,

IFirccburgum inter et Schwinfurlum , amoeno loco a vineis et circnra-,

jacentibus sylvis, claro statis per annum nundinis ; sed magis illustri

Conradi Celtis, qui primam ibi lucem aspexit , incunabulis. Cumsacris undis ablueretur, impositum ei fuit Joannis Andreae nomen.

Parentes habuit honesto genere ortos,

probos et integerrimae famae,

Michaelem Kliipfel, et Dorolheam Pfriemiam. Pater etsi litterarum

studiis se Jiaud dederit : calligraphus tamen erat , ct arithmeticae artis

admodum peritus ; egitque aliquamdiu scribae munus • Arnstenii apud

Cellarium. Ita apud Francos praefecti appellantur, qui ruri judicia

excrcent , lites dirlmunt suLditorum , et commoda curant sui Principis.

Redux in patriam, scnatorio ordini adscriptus, paulo post auctus est mu-

nere telonarii, constitutus a Principe; quod quidem ea, qua par est,

fide obiit plus annos triginta. At neque ex senatoris , neque ex telona-

rii muncre tantum redllt, quantum satis esset numerosae familiae, quam

habult, sustentandae. £x vinearum itaque cultura potissimum compara-

vit, quo ipse suique alerentur. Ex filiis sex alios aliis destinavit vitae

institutis. Josephum et Andream, hunc ex fratribus natu minimum,

deputavit studiis litterarum. Septennls, quoniam in loco natali non

erat ludimagister Latinae linguae gnarus, Herbipolim mittitur, fratrique

natu majori, Josepho, tum rhetorices ibidem studioso, et ingenli atque

doctrinae laude cum prlmis certanti, in disciplinam traditur, qui eumprimis Illterarum elementis imbuit. Ab illo tempore fratrem, utpote

qui pueritiam ejus^formaverat, parentis loco semper habuit. *) Decem

annorum puer litteris humaniorlbus in gymnasio Herbipolltano operam

dare coepit. Finito curriculo scholastico, cum egregiam quotannis laudem

reportasset, ad philosopliiam adjunxit animum, cujus metam cum intra

») Ejus vitam descrlpsh Kliipfelius ia Necrologio pag, aaoi sqq.

•R:*5^-^^TPK!|SS^'*":-;

II

biennium feliciter atfiglsset, de vitae genere deligendo deliberavit Ho-

mini litterarum et solitudinis amanti maxime arridebat vita monastica.

Itaque instituto Augustinensium eremitico aggregatus est, et (an. lySo.)

coenobio,

quod Herbipoli erat , filius adscriptus. Monachi vestem

induit Oberndorfii ad Nicarum , expletoque tirocinio , solemnibus votis.

se obstrinxit (an. lySi.) Mutato nomine jam dictus Engelber tus, su-

periorum jussu Friburgum Nuithonum abiit , ut ad societatis Augusti-

nianae normam philosophicas disciplinas in scholis domesticis recoIereL

Sed quem hic nactus erat mdgistrum , discipulus superare videbatur, unde

leves contentiories ortae,quae ansam dederunt, ut ille loco moveretur,

huic ad prosequcnda philosophiae studia Erjbrdiam migrandum esset.

Enimvero non commemoratione solum , sed summa laude dignum est

«et imitatione, quod, qui opinionibus inter se dissentiebant, adeo ncn

disjungerentur animis, ut deinceps perpel.o litterarum commercio fir-

marent amicitiam, et mutuis se obsequiis juvarent, ornarentque, quod

certe erecti animi et singularis modestiae atque humanitatis in utroque

erat afgumentum. Jam ad theologiae studium transire oportebat. In-

choavit illud noster in hujus clvitatis coenobio (an. jyS^.), alteroque jam

anno publice disputans praeclara doctrinae specimina praebuit. Con-

stantiae dein (an. 1756. mense Aprili) sacerdotio inauguratus, per bien-

nium filum studii theologici ibi continuavit, perfecitque.

Ita paratus et idoneus ad obeunda munia, cum exspectaret, quibus

negotiis a proceribus esset adhibendus, patriae redditur, et in gymnasio

Miinnerstadiensi,quod tum Augustinianorum curae fideique concreditum

erat , erudiendae juventuti admovetur. Nihil ei neque acceptiuj opta-

tiusque , neque etiam opportunius utillusque poterat evenire. Ab eo

enim tempore veteres auctores, veros illos et puros omnis sapientlae

et eloquentiae fontes, assidue tractando et interpretando , non solum

recte, eleganter, suaviter de rebus singulls dicendi facultatem sibi com-

12

paravit, sed animum etiam, quo non minus, quam ingenio homines

sumus, ad omnem humanitatem virlutemque magis magisque excoluit.

Prospere obtigit illi in hac sparta sodalis et coUega, idemque gymnasio

praefectus, Po s sidius Zilter, vir graece et latine doctus, e cujuj

contubernio ct consuetudine se pluriraum profecisse, ingenue confessus

est, ut pro certo afErmari possit, in hac vitae suae parte Kliipfelium

fundameuta jecisse, quibus vastum postea eruditionis aedificium supe^-

struxerit. Miinnerstadii quinquennio in puerili institutione exacto,

Oherndorfium missus est, ut Augustiniani sodalitii alumnos philosophiam

doceret Id per biennium cum praestitisset , tentaminis caus^a publicam

paravit disputatlonem, priraumque doctrinae specimen, lucubrationem

edidlt, qua sententlam Thale tis , aquam corporum esse principium,

stabilire conatus est. Paulo post ad theologiam inter suos tradendam,^

Moguntiam primum, deinde Constantiam ablegatur, ubi an. 1767. as-

sertiones thcologicas ad disceptandura publice proposuit, quas discipuli

cjus in magno doctorum hominum consessu scite adeo strenueque pro-

pugnarunt, ut magister quoque magnam sibi adscisceret existimationem,

laudemque apud suos jam diu partam plurimum augeret, confirma-

retquc.

A duobus jam •seculls , et quod excurrit , Jesuitae omnes fere

Catholicorum scholas et litterarum. quoddam monopolium sensim occu-

paverant, unde effectum est, ut et praeclaram suo ordini doctrinae

famara colligerent, et auctoritate valerent plurimum , non solum apud

imperitum vulgus, sed etiam apud homines nobilitate et rerum cogni-

tione conspicuos,quippe quorum ipsi omnium ingenia finxerant, ani-

mosque reddlderant quasi beneHciis sibi devinctos et obnoxlos. Nun-

quam tamen deerant viri cordatiores ,quibus ea, qua Jesuitae uteban-

^

tur, perversa et praepostera docendi ratlo valde displicebat. Comprimis

improbabant multi methodum theologiae cum dogmatico - scholastico-

speculalivae , tum casuisticae tradeodae , cujus utriusque barbariem ipsa

1

J^5f!'^'"' \;'^Yv-'Kt-"

i3

appellatio prae se fert. Et profecto eo fere progressa erant theologorum

studia , ut in agro theologico pro semente hona non sereretur, nisi in-

felix lolium , et juventus pro frugibus optatis non meteret, nisi urticas,

zizania sterilesque avenas. Quod cum intellexisset Maria Therssia^

bonarum artium fautrix et restauratrix augustissima , lege sancivit, ut in

omnibus academiis theologiae professores ex aUis societatibus monasticis,

potissimum ex Auguslinensium et Dominicanorum coetu Jesuitis adjun'

gantur, quo tironibus integrum esset, quos vellent, sibi magistros deli»

gere. Usa est ea in re optima Frinceps potissimum consiUis SimonisAmbrosii de Stock, ecclesiae cathedralis Viennensis Canonici et rei

theologicae in Austria directoris, viri genere, doctrina, virtute praestaa-

tis , ad extremum episcopi Rosonensis in Hungaria. *) Itaque in man-

datis datum est Ordinis Augustiniani praepositis, ut virum huic muneri

obeundo parem nominarent Primum destinarunt J ordanum Si-

mon;**) deinde , cum is, valetudinis imbecillitatem caussatus, venire

nollet, fausto sidere Sacrae Majestati obtulerunt Engelbertum Kliip-

felium, qui sine cunctatione probatus, ad diem XV. Dec. anni 17B7.

doctoris theologiae nomine ac insignibus in hac Albertina decoratus esi,

et ad XVII. ejusdem mensis praelectiones theologiae AugustinianO'Tho-

misticae solemni oratione exorsus.

Eam rem quam graviter et moleste tulerint Jesuitae, qui sibi soli

sapientes videbantur, aliosque omnes prae se despicere solebant, meetiam non monente facile quivis arbitrabitur. Optime perspectos habe-

bat eorum mores Kliipfelius, nec poterat, cum Friburgum peteret,

aliud sibimet praesagire aut exspectare, nisi parem cum iis fortunam,

quam ante ipsura experti erant, quotquot doctrinae Augustinianae se

addixerant, Cardinalis Norisius, Christianus Lupus, Ful-

*) Vid. Kliipfelii necrol. pag. 28. »qq.

•*) Vid. ibid. pag. 38. sqq.

14 -•- '

genlius Bellellius, Joa. Laur. Berti, alllque vlrl ex Augustinen-

sium famllia doctissiml. Cum itaque Engrelbertus sequenti statim

anno (1768. 4. Aug.) iheses quasdam de statu naturae purae impossibili

publice proposuisset,

protinus litem ei intendit accusator acerrlmus,

Franc. Xav. JValdner e S. I. professor theologiae speculativae

primarius, qui, quam denatura pura Kliipfelius tuebatur,, sententiam

novam atque in tenebris traditam esse, palam pronunciavit , et postea

in dissertatione de divinae gratiae beneficiis a debito vindicatis non

dubltavit scribere: hanc de natura pura quaestlonem minlme ei$tet(poDov,

sed vere dogmaticam esse, neque sententlam Augustinianam a Bajana

et Janseniana hadresi dlscrepare. Sed hanc plenam invidiae et temerl-

tatis crimlnationem , emissa lucubratione de eximiis dotibus naturae

humanae ante peccatum, argumentls solldlsslmis contutavit Kliipfelius,

in eo maxime laudandus, quod, rectae mentis conscientia nlxus, non

tam, quid accusatorem oporteat audlre, quam quid accusatum loqui

deceat, prae oculls habendum esse existlmabat, cavebatque sedulo, ne

stili acrimonia verborumque acerbitate adversarium ullibi offenderet.

Paulo post caussa a supremo Senatu, qui ad regenda Iltterarum studia

Vindobonae constitutus erat, probe cognita , et ad aequitatls lancem

exacte ponderata, Kliipfelius ab omnl erroris nota immunis declara-

tus; calumnlator contra solum mutare , et in aliud collegiuiii-^bire

jussus est, societatis Jesuitlcae palrlbus ad exitum adeo inopinatum

frustra ringentibus.

Verumtamen quemadmodum nlhil est, quod prlmis statim coaatibus

ad summum adducatur, Ita negari nequit, hac dupllci disciplinarum

theologicarum tractatione affllctls theologlae rebus nondum satls fuisse

consultum. Quamquam enim hac via Jesuitarum auctoritas elevari

paulatlm coepisset, et cumprlmis illa pestis et corruptela morum, pro-

habilismus, cujus illi caussam tanto studio egerant , si non frangi, at

saltem debllltari: justam nihilommus habere reprchensionem hoc ipsum

:•

.M^i~^tii^Mi^i\^ '.M,

i5

videbatur, quod alia theolog^ia statueretur Augustiniana et Thomistica,

alia MoUnistica, aut quovis alio nomine appellancla. Etenim si apud

omnes Catholicos in confesso est, in rebus theologicis doctrinam sanam

unice ex fontibus divinarum scripturarum, ex Conciliorum ecclesiastico-

rum decretis, atque ex effatis, non singulorum, sed omnium £cclesiae

Patrum hauriendam esse: utique diflicil? est ad intelligendum,quo

pacto plures una theologia, aut plures theologorum sectae potuerint ia

eadem ecclesia emergere. Et profecto res ipsa docet, diversas hasce

theologorum familias non nisi de otiosis atque inanibus quaestiunculis,

quas, ex metaphysicorum ofEcinis depromtas in theologiam invexerant

homines male feriati, plerumque decertawe, quin aliquid utilitatis vel ad

ipsas scientias theologicas , vel ad earum studiosos exinde redundaret.

Nihil enim agunt, qui illud in lucro ponendum censent, quod primum

auditorcs, quas a magistris acceperant, contrarias opiniones, inter se

conferrent, et de rebus controversis graviter disceptarent ; mdx Profes-

sores ipsi, in publicis congressi disputationibus , sententias suas rationi-

bus eomfirmarent undique conquisitis, atque ita docentes aeque, ac

discentes exercerent ingenia, et intelligendi aciem utcunque exacuerent.

Nihil, inquara agunt, qui ita subducunt rationes. Praeterquam enim,

quod hujusmodi pugnae parum laetos minimeque fructuosos plerumque

exitus habuere, et post longas altercationes neque Jesuitae, ut a ducibus

suis, V asquesio, Suaresio , Molina rel., neque Augustiniani,

Dominicani, Franciscani, ut a suis , Augus lino , Thoma, DunsScoto vel latum unguem discederent, sese adduci passi sunt; erant

illis scholasticae subtilitates et controversiae, quae neminem doctiorem

efficiebant, in tanto pretlo, ut illis enucleandis multo majorem, quam

dogmatis Christlanae religionis praecipuis et capitalibus demonstrandis

operam impenderent. Quae vero insania est, in tanta rerum discenda-

rum multitudine, tantaque vitae humanae brevitate, neglectis his, quae

in arte et disciplina qualibet optima ac necessaria sunt, difHciles nugas

iMNiaiifi

^fv

16

agere et docere ea ,quae non nisi in spem oblivionis addiscuntur : in

theologia maxime, quae et sua ipsius amplitudine rerumque gravissima-

rum abundantia ita excelHt, ita aliarum scientiarum, comprimis lingua-

rum et historiae ecclesiasticae atque litterariae notitia sustinetur , ut om-

nibus, qui in illa aliquantum proficere velint, toto pectore in eam in-

cumbendum sit, nec vacet, ad cerebrosa s5phistarum cotnmenta et fu-

tiles ineptias descendere, iisque aut oppugnandis, aut defendendis tem-

pus industriamque perdere. Sed manum de tabula, ne quis mihi denuo

exprobret, quod saepe objectum est, de rebus theologicis et ecclesiasticis

olim disserenti: me, hominem profanum , falcem immittere in alienam

messem. *)

Quam vera et gravia haec sint, nemo melius cognitum et explora-

tum habebat Kliipfelio nostro. Verum oportebat eum initio servire

tempori , et sententias opponere sententiis , suasque pro viribus tueri,

ne aut imperitus parumque idoneus obeundo professorio muneri, aut

excors videretur. Accedit huc, quod ei jam non esset integrum , tacere,

postquam adversarius opinionem mere scholasticam tanquam mcrcem

putidam traducere, ac veneno haereticae pravitatis infectam infamare

non erubuit. Utique ab eo tempore coeperunt Jesuitae vereri hominem,

suorum utpote doctissimo cuique parem. Tantum vero aberat , ut

Kliipfelius secunda fortuna insolesceret, ut potius occasionem, ad-

versarios suos provocandi, defugeret sollicite, pacemque et concordiam,

quantum poterat, servaret.

Sed jam adventaverat dies fatalis,

quae universo Jesuitarum ordini

uno quasi ictu finem exitiumque afferret. Qua quidem repentina con-

W,i' -?¥;^'5i:-^5!?r'

*) Nesciebant scllicet, me non solum Philosophiae Magistrum, Jurium'que Doclorem, sed etiam

,quod ex actis theologicis Friburgensibus com-

monstrari potest , SS. Theolo giae B acc alaure um esse, cumquehiblicum e tformatum! — Absit invidia!

*7

versione omnium animi inter spem metumgue mirifice tenebantur suspensi.

Plerique plagam raortiferam omni litterarum generi mox infligendam

divinabant, quae vix ac ne vix quidem percurari unquam possit Contra

non pauci, acutius videntes, conjecturis laetioribus ducebantur, et scien-

tiis antiquam gloriam pristinumque splendorem quasi postliminio restitu-

tum iri, pctienunciabant. Comprimis bene sperabant de instaurandis et

reformandis studiis sacratioribus , cum Jesuitas in terris Austriae a calhe-

dris theologicis plane exulare jussos intelligerent Kliipfelius certe

ca de re magnopere laetabatur, non quod jam adversarios non haberet; —Quid enim ipsi porro ab his metuendum erat? — sed quod optime

prospiceret animo , aliter illud sectarum studium , magnasque illas scho-

lasticorum nugas e scholis sacris eliminari, aliter suam theologiae ipsique

religioni dignitatem ac maje$tatem redire non posse.

Haec cum in votis haberet, et optima quaeque speraret Kliipfe-

liuSf serio jam cogitabatur Vindobonae de maculis, quibus delendis

ipsa docentium pervicacia adhuc obstiterat, a theologia penitus abster-

gendis. Gravuisimo omnium negotio Kegina et Imperatrix sapientissima

prae ceteris praesidere jussit F ranciscum Stephanum Rauten-

s trauch, Abbatem Braunaviensem in Bohemia, virum non minus ab

eruditionis praestantia et subtilitate judicii, quam animi candore morum-

que integritate laudatissimum ,qui curas omnes et cogitationes eo in-

tendit, ut, rejectis et contemtis , de quibus antea diximus, ineptiis,

disciplinae theologicae novam melioremque formam induerent, et feli-

cius quotidie efflorescerent Eos inter, qui strenuum antiquioris pu-

riorisque doctrinae assertorem ac vindicem studlis ac laboribus suis

adjuvarent, facile tum excellebat Kliipfelius. Etenim jam altero post

abitum Jesuitarum anno, inito cum Rieggero et Dannen may-

ero foedere initium dcdit edendae novae hihliolhecae ecclesiasticae

Frihurgensi, in qua novi quique libri, ad religionem et ecclesiam ullo

PnoG. I. 3

is^iAitfiiittilMiiiii

modo pertinentes, vocarentur ad examen, caiididoque notarentur calculo,

si fuerint melioris luti; nigro autem ^•ijr* insignire ntur, si delcrioris, suo

quique merito aestimati. Cujus quidem institiiti non alius erat, neque

praeclarior esse poterat scopus,quam

,quemadmodum ipsi auctores in

praefatione ad fascic. IV. voluminis I. indicant, pellere barbariem et

ignoranliam,quae disciplinas ecclesiasticas passim occuparat', promo-

vere sacratiores litteras ; adjuvare tem theologicam; excitare torpentia

ingenia ; bonis denique prodesse omnibus. Habuit sane rts , apud nos

ad id tempus praeter consuetudinem nova , successus optatissimos , et

exspectatione adeo majores. Aequi rerum aestimatores et in arte xritica

exercitatissimi,, inter Catholicos aeque, ac Protestantes,

primos statim

bibliothecac foetus honoridcis prosecuti sunt elogiis. Depraedicabant

libertatem in ferendis absque partium studio censuris, rerum; varietatem

et copiam, monitorum ac praeceptorum gravitatem , stili denique puri-

tatem et elegantiam. Praecipue autem Vindobonae incoeptum non as-

sensionem modo, sed etiam approbationem laudemque meruit eam, ut

clementissinia Imperafrix primum sumtus editoribus , si forte indigercnt,

jusserit repraesentari , dcinde ab omni eos censorum judicio exemerit.

Quo felici successu calcar addebatur KlUpfelio ad alacriter prose-

quendum opus, quamvis socii, qui initio symbolas aliquot contuler.^nt,

resiluissent , negotiorum majorum copiam, otiique inopiam causatl, eo-

que omnis moles ad ipsum devolveretur, ut jam aliunde conquirendf

essent adjutores, quos inter comprimis Possidius Zitter, antiquus

laborum comes, fidelem deinceps navavit operam. Cum hac ratione

usque ad a. 1790. VII. "volumina, quonim unum quodque IV. fascicuHs

constat, foras dedisset, et litterarum Latinarum fastidium atque ignoran-

tiam videret magis maglsque crescere: coronidem imponere statuit operi,

quod primis praesertim annis fructus protulit uberrimos, et cujus lectio

hodieque theologiae cultoribus comra^ndanda est, unde non solum op-

timorum librorum notitiam sibi comparare, sed etiam judicai^idi de re-

bus theologicis facultatem augere, omnlnoque animum ad prudentiam

pastoralem informare valeant. .»*• ;»;* ."?? .

--^-

Enimuero nemo existimet, Klupfelium nullos mvemsse studio-

rum suorum obtrectatores. Quando enim unquam defuere homines aut

adeo fastidiosi, ut nihil fere ipsis placeat, quam quod ipsi faciunt; aut

tam invidi et superbi, ut optima quaeque arrodant et damnent; aut de-

nique priscis moribus ita assueti , ut lurpe putent, quod imberbes didi-

cere, senes perdenda faterll*^ Itaque , ut hoc exempli causa afferam,

non nuUl ex Catholicis vitio ei verterunt, quod scriptores Protestantiugi

moderatlus atque indulgentius iere tractet, quam suos. Quam quidem

querelam in praefatione IV. voluminis ita refellit: „Quis, inquit, im-

„probaverit jure> si cum hospitibus, qui communionis nostrae non sunt,

„agimus mitius, quam cum domfisticis fidei ? Quis nescit, multa licere

„in amicos , familiares , indigenas ; quae si faceres in hospitem,peregri-

„num aut alienigenam , inhumanus videreris , vel audires barbarus ?

"

Alia , eaquc graviori molestia anno 1776. afiectus est ab ipsis Fri»

burgensibus. Erat is annus , ut vocant, Jubilaeus, quo plenissima no-

xarum poenarumque expiatio et condonatio obtineri posse creditur.

Circumferebatur libellus : Griindlicher Unterricht, wie das Jubilaeum

ZM gewinneh sey etc. ab episcopo, quod inscriptio indicabat, approba-

tus, atque usucommuni frequentatus praecedentibus jubilaeis. Prlus tamen,

quam typis recuderetur, demandatum erat KlUpfelio, judicium de

illo ut ferret, Censoris Regii, tum absentis nomine. Kliipfelius,

qui omnium optime noverat, in nulla alia re majorem adhibendam esse

dlligentiam et cautionem,quam in libris, qul publica auctoritate firmati

omnium manibus teruntur, ut catechismi, rituales et liturgici, pessimeque

agere, qul, quae a catholicis scriptoribus versari in utramque partem

salva fide et possunt, et solent, tanquam firmissima proponunt catholicac

*) Horat, epist. II< 1. 48«

•» ^> " . ' -. ' l '^ * '»'\ —%

20

religionis dncunienta , — censuram tulit , ut germanum Theologum de-

cet, et alia emendanda, alia delenda esse putavit, quod non satis con-

sentirent cum purioris theologiae principiis. Ea res fecit, ut prelo li-

belli, quem vulgus empturiebat, poneretur remora. Hinc nata sunt

adversus censorem murmura , criminationes , convicia. Clamabant pa-

lam , falsa docere virum , fideique opposita. Cum prodiret in publicum,

digitis monstrabatur , ejusque aures circumsonabant vocibus : Ecce

Martinum Lutherum, ecee indulgentiarum osorem, haereticum l

Succinuerunt multitudini e doctorum numero, qui vel obcaecati igno-

rantia , vel ducti afTectibus aliis illaudatis , ignem igni , aut oleum ca-

miuo addidere. Cum omnia in fermento essent, ceteris hujus tragoediae

spectatoribus mutis , "quod timerent plebem: solus Rieggerus , sedi-

tiosae roultitudinis nil veritus iras, neque curans doctorum indoctorum

artes aut sophismata, caussae melioris, sed paene desperatae, patrocinium

in se suscepit ; atque in senatu regio ,quo res delata fuerat, eum dis-

seruit in modum , ut,qui cum vulgo senserant , edocerentur mellora.

Unde brevi factum est, ut factionis duces conticescerent, paulatimque

mitesccrent concitatae plebis animi 5 eaque ratione, Riegger i opera,

tempestas illa , si aon depulsa penitus , soplta certe fuit. Hanc omnemhistoriam totidem fere verbis narrat KlUpfelius in necrol. pag. i3y.

sq. et addit : „Nunc vide, benevole lector, miram rerum conversionem.

„Quod ante suspectum erat, aut paene haereticum, nunc amplectuntur,

„et laudant utroque poUice, et commendant magna consensione omnes,

„quicunque irata Minerva nati non sunt; ut diebus nostris paucos inve*

„nias, quibus vetux illa vappa adhuc allubescaj. Ita opinionum com-

menta delet die^l"

Omnium vero gravissima accusatio erat, quam legatus \Regis Bo-

ruifiAc apud ipsam aulam Viennensem intentavit Kliipfelio, tanquam

injuriarum reo, quod veritus non csset,_in biblioth. eccl. Friburg. (vol.

I. fasc. I. pag. 154. sqq.) librum J o. Sal. Semleri, percelebris Ha-

B

-^>

S>.^

21

lensium prOfessons, insenptaiai ifisiilulM' ad doctrlnam Christianam

liberaliter discendam, auditortim usui destinata (Halae Magdeb. Hem-

merde 1774. 8. m.) carbone notare, velut opus ad evertendam Christi

religionem malis avibus in lucem protrusum. Quanta Semlerus ira-

cundia propterea exarserit, dici vix potest Atqui non aliter senfiebant,

et judicabant de eodem Semleri partu ex Protestantibus theologis

omnes ,quibus cordi erat religio Christiana , neque libebat ad Socinia-

norum aut Deistarum castra transire. Et ipsi afGrmabant, a Semlerobellum indici universo Christianismo, nullamque esse doctrinam tam

sanctam , tamque firmam, quam i^mjScSi^itffK*^ Halensis laxafis habenis

aggredi licentiosius, aut convellere non machinetur. Quamquam vero

Semler us etiam hos suae confessionis asseclas impudenter satis laces-

sivisset, furiosissime tamen irruit, omneque acerbitatis virus evomuit fn

Kliipfelium nostrum, argumentis non argumenta , sed — uti mos

fert eorum, qui rationibus destituti sunt — calumnias, convicia et cri-

minationes opponens, quales vel in scurris et agasonibus detestari sole-

mus; usus praeterea sermone vernaculo, ut non solum litteratis, sed

etiam multitudini promiscuae palam faceret, quo spiritu agatur, et

quam insigniter caileat maledicendi artem. Is furor eum invasit procul

dubio, quod — qui forte putarat, Friburgi non esse, nisi fungos et

stipites, aut homines barbaros, qui aut non curarent, quid alibi geratur,

aut plane nescirent, quid distent aera lupinis — jam intelligeret, ipsos

censores ex coetu Protestantium (^Jenensem, Cassellanum, Biizoviensem,

cet.) vel magnopere laudasse et commendasse calholici Doctoris judicium,

vel in patriam adeo linguam translatum suis ephemeridibus adjunxisse.

Quid vero ad haec K\liipfelius? Nihil ille commotus neque hinc

obtrectationibus, neque illinc assensionibus , non nisi veras et lcnes

querelas rcposuit atrocibus injuriis, atque ut pergeret viam,

quamingressus erat, animum induxit, cpistolas ad Semlerum dare, et bib-

liothecae suae inserere, quibus et perniciosos viri errores refellere, et

«.••!%'. '^^7 c^m

verlUtem justitiainque latae «le placitis ejus censurae connrmare adnite-

retur. Inseruit inde a vol. II. Jascic. II. usque ad vol. V. fascic. III.

epistolas hujusmodi numero XIV. bene longas, nec minus ponderosas.

Attamen neque hanc salutem plurimam, neque hoc vale^ iterumque

vale adamabat theologus Halensis; quin potius omnem uunc movebat

lapidem , ut bibliothecae Fri6urgensi ejusque auctori extremam inferret

cladem, invocato, ut diximus, praepotentum auxilio. Sed frustra erat:

omnia periclitando et agendo nihil demum egit , nihil profecit, caussam

Kliipfelii suiQi^itDie Rautenstrauchio, qui Semlerianae accusa-

tlonis petulantiam et vanitatem ea detexit fide et sagacitate , ut Augu-

stissinia Domina Noslrum non solum culpae omnis expertem, sed etiam

de vera religione optime mcritum pronunciaret, aureoque (an. 1780.)

donaret nurnismate, ut benevolentiae ac liberaritatis Principalis certissi-

mum ei monimentum extaret.

Eundem verifatis assertorem stren.uum , bonaeque caussae defensorem

se exhibuit Kliipfelius in lite Jflehrliana,quam utpote satis notam

et pervulgatam paucis exponam. Badenae an. 1780. M art i nusTf^iehrlius , clericus Spirensis, et in scholis Badensibus philosophiae

Professor , typis excudendas curaverat theses ex philosophia practica

decerptas, quae adeo displicuere celsiss. Episcopo Spirensi , ut eas

scandalosas esse, et catholicorum dogmalum morumque puritati con-

trarias declararet; ff^iehrlium autem ipsum inhabilem denunciaret

philosophicis disciplinis Badenae diutius tradendis ; aptiorem docendae

theologiae in seminario episcopali Bruchsalienei,

quo ei migrandum

esset. Serenissimus Marchio, Carolvs Frioericvs, ne scholae Ba-

denses suo professore orbarentur, omniaoque, ut, quid rei subsit, cer-

tius intelligeret , theses ff^iehrlianas subjecit academiae Friburgensis

judicio. Antistes autem Spirensis easdem censurae Heidelbergensium

et Argentinensium theologorum catholicorum submittendas putavit. Aca-

. demiae Friburgensis Ordines bini, philosophicus nempe et theologicus,

'. * .^',-. m- i' -• - - -**^ •

,' " iW I MiUli--"-^- .^-^. ^

'

23

responderunt : in thesibus reperirl nihil ,quod catholicae fidei. decretis

repugnaret. Addidere, theses ea&dem tradi in academiis Austriacis, et

librum Federi Goettingensis , unde depromptae sint, in scholis catho-

licis passim commendari laudarique. Longe aliter statuebant Heidelber-

genses atque Argentinensss, qui dictas theses non dubitarunt pronunciare

respective Jalsas, injuriosas, juri naturae et revelationi contrarias,

perniciosas , et — ut reliquas notationes praetermittam — proximas

haeresi, imo haeretieas. Theses autem,

quas tam atrocibus censuris

percellenda^ esse judlcarunt, erant pottssimum septem, easque inter

omnium mlnime concoquere poterant primam : Selbstliebe ist der ein-

zige urspriingliche Grundtrieb des Menschen ; et quartam : Zeitliche

Giiter verachten , wenn man sie rechtmajsiger ff^eise hahen kann ; sie

verschwenden , wenn man sie besitzt , ist allemal pflichtwidrig. Hanc

ultimam Argentinenses simpliciter haereticam dixere, quae Heidelber-

gensibus duntaxat haeresin sapere Cl) visa est. Inde bellum exortum

est litterarium, et utrinque vehementer pugnatum, editis notls, animad<

versionibus, confutationibus , vindiciis, aliisque scrlptionibus , et scrlp-

tionum collectionibus, quas omnes recensere, neque vacat, neque hujus

loci est. *) Id adnotasse sufficiat, nostris non solum Goettingenses sua

sponte!, Schlo ezerum inprimis et Federum, sed etlam sententiam

rogatos Pragenses , Fuldenses et Salisburgenses fuisse adstipulatos.

Postremo etiam Sacra Congregatio Indicis Komana non aliam legem

imposuit Pf^ehrlio,quam ut, ad tollendam verborum ambiguitatem,

thesium, quae suspectae habebantur, explicationem et emendationem

Romae factam amplectatur, eique subscribaL Atque ita ab armis sensim

discessum est, cum abunde patesceret, verissime scripsisse Abbatem

*) Totam rei seriem enarravit, scriplaque ab ufraque parte edita enumeravit

omnia Klupfelius in nova bibl. eccles. Frib. vol, VL fasc. II. p. 172.

fasc. 111. p. 487. et fasc. IV. p. 718.*

'J^-y

V'^

24

Raulenstrauchium ad illustrem Seuhertum, Serenissimo Mar-

chioni a rebus ad Principem referendis (vulgo Referendarium ) , hujus

caussae prudentissimum moderatorem : „Quifquis fuerit a studio partium

,,alienus et sinceritatis amans, atque fViehrlianas theses in controversiam

„adductas intoUexerit, quo modo eas intelh'gendas esse auctor voluit, haud

„diu haesltabit : cui potissimum sententiae accedendum sit Judicium

„philosophicae et theologicae Facultatis Friburgensis a praeoccupatis opi*

„nionibus liberum , religioni aeque ac rationi innixum , assensum facile

„extorquet intelligenti cuique, atque probo viro, confirmatque famam

„illius [academiae." Quamvis autem judicium philosophicum aeque ac

theologicum Friburgense utriusque coUegii consensu et approbatione

proditum sit, in eo tamen conficiendo et vindicando potissimum elabo-

rarunt inter philosophos claris. Sauterus , tunc pbilosophiae , nunc

juris ecclesiastici Professor ; inter theologos autem praeter Kl UpfeliumDannenmayerus Professor historiae ecclesiasticae, qui an. 1786.

Viennam accersitus, ibidem obilt i8o5. His Illviris memorem gratum-

que aninum Princeps Serenissimus, omniumque Tirtutum laude cumula*

tus, non solum litteris significavit humanitatis plenissimis ; sed missis

etiam insignis et pretii et elegantiae muneribus comprobatit.

Venio nunc ad id, quod, meo quidem judicio, inter jumma X/ii^-

felii merita numerandum est, omnibusque, quae ingenii ejns, doc-

trinae et eruditionis praestantiam loquuntur, multiplicis argumenti docu-

mentis palniam praeriplt. Jnstitutiones theologiae dogmaticae Intelligo,

quas primum an. 1788., iterum emendatas an. 1803. et tertils curis

eraendatiores an. 1807. jurls publici feclt. Aegre quldem, quemadmo-

dum ipse in praefatione fatetur, ad id scribendi genus accessit; sed

parerg oportebat Superlorum nutlbus. Etenlm cum imperante Josepuo

II. munus docendi theologiam dogmatlcam, quo hactenus duo professo-

res defunctl erant, ad professorem unum restringere visum esset, et de

vlro circumspiceretur, qui justum unoque anno explicandura theologlae

I* .^-

*.«,;

-

25

compendium adomaret: nemo repertus est huio negotlo magis idoneus

Kliipfelio. li itaque, ut solebat, alacriter se accinxit operi, cumque

iliud intra biennium feliciter perfecisset, et praemium laboris tulit, et

egregfiam laudem collegit ab aequis rerum theologicarum aestimatoribus.

Commendant omnes elucentem ubiqiie modestiam, sobrietatem, doctrl-

nam recoaditamiet exquisitam, rerum aptam dlspositionem , argumento»

rum pondus et perspicuitatem, sermonis denlque purltatem et elegan-

tiam, ut jam mlruin non sit, has Kliipfelii Institutlones in plerisque

Catholicorum academiis docentlum et discentium usibus Inservire , atque

instar normae ac regulae esse. Non possum mihl temperare, quin ex

iis, q^ae dfi miUua dissidentium tolertzntia Proleg. §. 102. doctissimus

noster idemque humanlssimus Theologus scripslt, non nulla huc trans-

feram. „Id, quod Chrlstus ex naturali jure repetit Malth. 7, 12. Om-

fytii^ , quaecunque vultis, ut faciant vobis homines, et vos facite illis,

„clare evinclt, oportere nos esse paclficos , mltes , benevolos erga eos,

„quos errare in fidei aut rellglonis dogmatis judlcamus. Quodsl enlm

„nos degeremus in terrls iniidehum, aut eorum, qul a communlone

„nostra, quantum ad sacra, sejuncti sunt: idem beneficiura cuperemus

„npblf ab illls amanter Impendl ,qui nos errare putant , ut nos ipsos.,

„Apud nos sunt haeretici, inqiilt Salv ianus in llbro de gubern. Dei,

„apud se non sunt. Nam in tantum se catholicos esse judicant, ut

„7iof ipsos titulo haereticae appellalionis infament. Quod ergo illi no-

„bis sunt, hoc nos illis. Veritas apud nos est', sed illi apud se esse

,j>raesumunt. Erhant ergo , sed hono animo errant, non odio, sed

f,qffectu D^i,: hondrare se Dominum, atque amare credentes. Qui

„]'gAem de coclo advocandum esse patarunt ApostoU, ut corrlperet >$a-

„maritanos in^redulos, reprehensi a Chrbtd fuerunt, zell intempestivl

„gratia. Nescitis, Inquitj Salvator Luc. 9, 55. 66. cujuf spiritus e'His:

fjiiius hominis non veait^ animas perdere, sed salvare, Melioi^i edocti

„a. divino magibtro , ut patet ex eorum (episiolis', spltabaht'ulnvi* CRri-

PtiOG. I. 4

.-%?

.r T

^6

„t?itom', mansuetudinem, patientiain et pacem erga omnes. Huc spectant

„maxime dicta Rom. 14, 3. sqq. 10, 7. Gal. 6, i. Eph.. 4, 3. Philipp.

„3, 14. i5. — Quam vehementer optamus, ut uno modo Deum colant

„pmaes ; tam longe absumus ab improbandis eorum consiliis,

qui prae-

„clarvm ducunt, aut opiis laude dis^num reputant, cogere bomines' vi,

„terroribus, ^irmis, metu ad amplectendam religionem, haud rect^ 'inttfl-

^igentes verba Christt: Compelle intrare. Facit enim vis et metus

„hypocritas , non veros Christtanos. Identidem cogitandum est , fidem

„esse donUm Dei , neque iritellectum posse cogi , sed esse convirteefidiim

„propositis idoneis ac efHcacibus argumentis. Horrct animus, duih re-

„cogitat carnificinam, cui superioribus seculis traditi fuere, ({ui cenyinci

„de veritafe sacrorum dogmatum nequibant Sed,' nolumus jam refricare

„illa vulnera. — Statuimus itaque , nedum christiani nominis cultores

„quosvis e coctibus quibusvis familiarum christianarQm ; sed etiam eos,

,,qui a Christo alieni sunt, Judaeos nimirum, Geiltiles, Mahometanos,

„ac omnis generis incredulos frateme tolerandos esse, candide aniandos,

„amiceque complectendos , atque adjuvandos pro re nata , exhibitis

„omnis generis caritatis humanitatisque ofSciis; pro ipsorum conserVa-

„tione ac salute, majoreque rerum divinarum cognitione preces ad Deum„fundendas ^

quemadmodum ohristianae leges praescribunt Luc. 10, 29^

nsqq. B,om. 12, 18. Hebr. 1%, 14." Hae igitur praeceptiones jam ubi-

qu,e regnant in catholicorum scholis, ut iniquus profecto , he dicamy

calumniator foret, qui contrarias nobis affingerct — Accedit praeteres

ingcns huic operi pretium,

quod auctor cuilibet dogmati succinctam>

ejus historiaih adjecit, et praecipuos ubique recensuit ctlm' veteris, tuiix

recentiorts aevi scriptores ; contra de minutis inanibusque discepttttioni'

bus, quae neque pertinent ad summam religionis, neque quidqiittm

utilitatis habent ,parcissime locutus est , contentus , breviter indicasse,

quid inter ^scholasticos in controrersiam veniat , nihil ultra deiiniens.

£1:<^ JLib. I. I. 17. „Sentiat quisque, et amplectatut' id, quod judica-

4'.-•'' f** .

* - •.

. .•? 47

yyVetk, vfroesse propinquius. la quaestipnibus hujusmodi, quae mo-

„dufn attinent, aut scholae controversias , sinitur quisque in suo sensu

„abundare." Ihid. §. 18. „Cvi haec responsio non satisfacit, cogitet,

„agi de quaestione : quomodo, scholis relinquenda." Rursus §. as.

„Affirmant id alii cum Tournelio, alii cum Berlio idem negant.

„Arbitror, superfluam esse quaestionem, quod pertincat ad regnum

„possibilium,quod iqgredi nolumus." Et §. 26. „In quo consistat haec

„Dei beatitudo, fatemur, iios ignorare, qui neque eam satis intelligimus,

„neque, ut par est, declarare possumus." Sed omnium gravissime §.

5o. sqq. cum de praedestinationis decreto : utrum illud absolutum sit

,

aa hypolhfiticum, varias variorum senlentias exposuisset: „quam vero

. „cunque , inquit , ex his opinionibus adoptaveris , caveas , ne de . ea

f.v „sentias magnificentius, ut in circulis aut pro concione vendiles quasi

„veritatem indubitatam; neque committas, ut sententia duriore populura

„turbcs; aut doctrinam oppositam superciliose judices, imprudenterque

„damnes, laesis prudentiae et caritatis legibus cet." Ita sane de theo-

logia a quisquiliis expurgata magnopere gaudendum est; verum haud

scio, an dolendum sit, malum hoc irrepsisse in philosophiam, et qui

earo maxime profitentur, fere non disputare, nisi de rebus, quae om-

nem intelligentiae humanae vim longissime superant, et de quibus me-

rito dixeris, quod apud Plautum Milphio de blanditiis Agathoclis

ait : *) Mihi sunt, quod dici solet,

gerrae germanae, alque edepol

lirae lirae 1

Vix absolverat KlUpJ^elius has theologiae dogmaticae institutio-

nes, cum novum laborem suscipere jussus est, et Francisci Gift-

schiitz institutiones theologiae pastoralis , theodisco sermone scriptas,

latine vertere eorum gratia, quibus Latina lingua familiarior est nostra,

Hungarornm puta et Polonorum, Ea enim ilorebat laude stili exerci-

) Poen, I. i. g. , . 3^^.r

-*.*.

tatl, elegantis et luculenti, ut etiam eloquentia valens, et praedarae

facundiae orator haberetur. Cum itaqiie an. 1777. Josephvs II. Fri- "'

burgi «lies aliquot commoratus , etiam Professoribus sui videndi atque •

salutandi copiam fecisset, atque singulos afiatus, neminem non rapuisset

in admirationem amoremque sui, neque tamen veliet, ut sibi sumeiet

quisquam,quod vel speciem solennis apparatus aut pompae prae se

ferret: tam necessarium, quam grave erat Musis Friburgensibus , in

tanta omnium laetitia silere ; brevi autem post discessum mdderiatissimi

Caesaris non poterat grata animi sensa continere diutius Albertina nostra,

suamque erga Aucustissimvm observantiam palam contestata est pane-

gyrico, quem ejus nomine dixit Kliipfelius. Idem interpres fuit

incredlbilis insolitique luctus,

quem infinitae hominum multitudint

attulit obitus Mariae Theresiae, Principum omnium optimae, omnium-

que maximae ; interpres potissimum acerbissimi maeroris,quo nos om-

nes affligebamur ob ercptam nobis Matrem nostri amantissimam,quae

Iiuic litterarum Universitati non modo beneiicia praestitit, totius Mo-

narchiae Athenaeis reliquis communia; sed favore eam peculiari est

complexa. Utramque hanc orationem Latio sermone exaratam fuisse,

utramque [et verbis et sententiis omatissimam , vix opus erit monere;

illud autem non est praetereundum , eloquentiae adjunctam fuisse in

Kliipfelio poeticam facultatem, quam peritis elegia de urbe Brisa-

censi delela praecipue probavit, et cujus paucis ante mortem annis nova

edidit in necrologio specimina, quamquam haec, ut in tanta senectute,

non adeo felici successu. 1

Talis erat Kliipfelius noster ingenio, doctrina,'meriti8 in'litteras;

ita totam propc vitam discendo docendoque consumsit, inter Catholicos

Germaniae theologos magnum et illustre nomen, et facile princeps. At

virtutes ingenii, utut maximas, ab animi viriutibus in co superari, id

omni laude majus est. Insignis erat cum primis ejus adversus Deumpietas, nulla ostentatione fucata, factis magis, quam specie et verbis sie

*ik..

, \. '

='9

proferens, totlusque vitae moderatione et aequabilltate. Integer vltae

scelerisque purus, re huUa a recto cfficiorum virtutumque tramife po,

terat dimoveri. Germanae prorsus fidei et antiqui moris , sincerus et

candidus, ab assentatione servili aeque ac a fallacia seculi alienus, pacis

amans , fugiensque litium , neque elatus in rebus secundis , neque in

adversis dcjectus. In sermonibus ipsius omnia dlgna verc Christiano,

et qui sapientiam divinam tot per annos exercuisseL Solitudinls amans,

raro pedem efferebat domo, nisi in scholam , et hortulum, quem habe-

bat non procul ab urbe situm. De vita monastica quid senserit, abunde

prodidit cum in llbliotheca ecclesiaslica diultis locis, tum in necrologio,

velut cum laudat abbatem San - Pelrinum , Philippum JacobumStkyrer, quod menior sapientis dicti : Monasteria oportet esse non

solum religionis , sed et ingenuarum arlium domicilia , nihil prius

habuerit, quam ut praeter pietatem etiam scientlas infer suos modis

omnibus foveret , augeretque. *) Quamvis igltur vestem monasticam

dudum deposuisset, nunquam tamen a sodalibus suis digressus est, ni-

hilque remisit de pristina severitafe, parcus in cultu et vestltu , et clbo-

rum vinique temperantlssimus ; at tanto officiosior erat in amicos , tanto

benignior et liberalior in pauperes,

quos et vivus juvabat, et mortuus

legato hortull sul pretlo. Audltores suos, dillgentes scllicet §t bene

*) Necrol. pag. 147. sq. Addit Klilpfeli us: „Ncque eniiii compcllendi

'„sunt, quicunque monachorum claustris fenenlur , ut piis duntaxat medita-

„tionibus et coelestis doctrinae intelligeutiae se lolos tradant, ct in eo solum

„studio ad obitum usque consenescant. Non enim Deus fruslra bumanis

-) . ,„mentibus tam diversas afTectiones, quasl quaedam semina , naturaliter in-

^„seruit, quibus fit , ut boc illove doctrinarum genere prae aliis capiantur

„alii. £st itaque et ordinalioni divinae conveniens, et honorificum mona-

„slico ordini, ac conducibile ad decus et augmentum scientiarum , si pro

,,facullate quisque sua id lilterarum genus traclandum sibi sumat, quod

„magis allubcscit, et ad quod suapte natura fertur."

i

do

moratos , in sinu gestabat ; facilis et indulgens etiam tardioribus , solos-

hos non satis ferebat, qul ad inscitiam adjungereat impudentiam, et

ustentarent docfrinam , in qua ne mediocritatem quidem attigissent.

His ingenii animique virtutibus clarus multorum sibi benevolentiam,

amicitiam et amorem conciliavit. lam an. i78o. Episcopus Herbipoli-

tanus, Franc. Lud. L. B. ab Erlhal, Princeps in commodum stu-

diorum sapientiae natus, et Mcva-etyenit generosissimus, qui nuUis parcebat

sumtibus, ut ad suum Athenaeum pertraheret viros ab ingenii fama et

docfrinae exquisitioris opinione commendatos, Klupfe.lio nostro in

Francica Musarum sede cathedram theologicam despqnderat honestissi-

mis conditionibus. Polerat igitur professor Friburgensis sedcm domesti-

cam,qua nihil jucundius, poterat coelum, sub quo natus et educatus

erat, revisere , atque omnia secunda sperare. Verum reluctabatur

,

quemadmodum ipse postmodo confessus est, arcana quaedam vis , ne

caperet lucrum tam honorificae invitationis. Quaenam vis illa ? In terris

Austriacis maximam vitae partem egerat feliciter, expertusque erat favo-

res hominum praestantissimorum , et paulo ante ipsius Imperatricis Re-

ginae ; vicit igitur in viro humanissimo sensus gratitudlnis blandum

amorem soli patrii, neque ei permisit, sese divellere ab hujus Alberti-

nae complexibus. At novennio post (an. lySy.) nova se illi praebuit

occasio , res suas fortunasque amplificandi, cum a Josbpuo II. ad ca-

thedram theologiae Vindobonensem expeteretur. Videri poterat haec

vocatio viam ei munire, aditumque parare ad majori et lautiora mu-nera. Habebat enim in provincia sibi oblata antecessores duo, Aufru-stinum Gervasio, et J osephum Bertieri, quorum ille ad episco-

]>atum Gallipolitanum , hic ad Comensem ascenderat- A^erum haec,

tantum aberat, ut incitarent, allicerentque KlUpfeHi animum, ut

muUo magis absterrerent. Vitae assuetus solitariae abhorrebat a strepitu

magnarum urbium , et refugiebat circumvolitare limina potentiorum , va-

uisque tempus consumere salutationibus , ratus , sedeculam quietam,

'•l.y« ."..4......ijj^;' 1 -'• -^ •i^-- .i-^.^

3i

t[adA Cicero alicubi •monet*), «aepe praefcrehdam sellae euruli, et

patriam esse, ubicunque est bene, et esse bene in Brisgaudia. Ita

nobis servatus est gaudentibus vehementerque laetantibus. Etenim su-

spiciebant ac venerabantur eum coUegae omnes, illi maxime, quorum

ipse vitam ac merita in pagellis necrologicis non tam depinxit, quam

delineavit: ff^ilhelmus fVilhelm, theologus ; Ge. Car. Siara-

vasnig, medicus ; Theodorus Perger, Theologus ; Philippus

Sleinmeyer fhilosophus et mathematicus ; Franciscus de Bene-

dictis, htstoricus ; Stephanus Hayd, theologus ; Josephut.Petiek, Ictus. lcter familiarissimos et quasi domesticos autem nume-

rabat Franciscum Josephum Lippium ,**) Josephum

Antonium de Riegger, **) Nicolaum ff^illium, ****) et

*) Epist. ad Atl. IV. lO. „Sic litlerls sustenfor et recreor, maloque in (ua

. '. „illa sedeciila, quam habes sub imagine Aristotelis, sedere, quam in isto-

„rum sella ciiruli"

**^) Patria erat Friburgensis et in hac Albertina botanices professor, botanlcis

' jiollssimus tum ab herba Lippiana , lum ab iyxn(>iif Barovix^, quod tanquam

specimen inaugurale vulgavit Vindob. cum medlcinae doctor renunclaretur

(an. 1766. Tratfner 8. maj. cum. figg.) Praematura morle abreptus est aa.

' "'4775, cui si per fata Il^uisset, vitam protrahere longlus, Flora Britgoica,

' in qua ornanda amplificandaque totus erat , laetlora sibl polliceri et ex-

'ipectare merllo potuissel. Saepe el Kl iipfe lius , et Ipse cultor hlstoriae

'' oaturalls, comes fuit, cum ille vicinos Friburgo montes ascenderct, colli-

geretque, quidquld naiura parens rarum insolitumque ofierebat.

•*) Unus omnium, ut supra indicavimus, qui raussam Kliip felii in suspi-

cionem heterodoxias adducti, susceplt, fortiterque est tutalus, Professor in

'. boc Frihurgensi , deinde Pragenti Athenaeo , editis multis et arlis operi-

bus celebrallsslmus, atque omnlno de Albertina nostra immortallter meritn.'-,

'"^ et Ipse magister quondam meus, patronus ac Maecenas, cujus de laudibus,

""'li ita dicere vellem , ull dignus est, atque ipse sentlo, longior mibi ex«

pllcanda esset oratlo,quam hlc locus capit.

****) Is Frlburgi primum linguas Orientales , deinde polcmicen, patrologiam

/A

3a

Matthiam Da.nnenma^r,*) ut collegas ei superstites silentio

praeteream.

Sed etiam apud exteros, eosque cum dignitatibus conspicuos, tum

eruditionis fama illustres gratia et auctoritate valebat plurimum. Ipse

laudibus extoUit favores, obsequia, et promtam bene de se merendi

voluntatem Fr. Lud. L. B. ah Erlhal, Episcopi et Principis Bam-

berg. et Wirceburg. ; Sim. Ambros. de Stock, canon. epcles. metro-

pol. Viennensis et episcopi Rosonensis , J oh. Andr. Fahrmann

,

proepiscopi Wirceb. ; Martini Gerberli, Abbatis et Principis San-

Blasiani; Mariani MUller, Abbatis et Principis Einsidlensis; Chr.

Franc. Car. de Eberstein, pnepositi eccles. cathedraL Basil ;

Franc. Steph. Ra ut e nstrauch, Abbatis Braunav. in Bohemia,

et studii theolog. per Austriam directoris ; Philippi Jacobi Stey-

rer,. Abbatis ad S. Petrum ; Michaelis Fritz, Abbatis St. Mergen-

sis. His accedunt a) inter Clericos seculares : Mich. Ign. Schmidt,historiae German. scriptor celeberrimus ; Michael Denis, consil.

aulic. et bibliothecarius Viennensis, et ipse editis scriptis clarissimus;

et histarlam theologiae lilterariaiti explahavit; postea Rectoris munus susti-

nuit in recens erecto seminario generali, quo soluto Consiliarii regii in

referendis caussis ecclesiasticis partes agere in proviucia anterioris Austriae

perrexit; postremo ornafus dignitale Scholaslici in calhedrali ecclesia Lin-

ciensi apud superiores Austrios, quamquam nunquam illuc concesserit,

morbo impeditus diuturno , et demum morte praeventus, vir optimus,

quem Kl iip felius in necrologio (pag. agi.) et in praefatione ad Cel-tem suum, appellat Pyladem, ad obitum usque in amicitia perseve-

rnntissimum.

*) Hisloriae ecclesiasticae scriptorem praeclarum, jam supra laudatum,

qucm ego quoque, prius quam Yiennam abiret, £delem consiliorum labo-

rumque meorum cum Sautero socium habui etadjutorem, charumcaput, cujus memoria nulla temporis longinquitate ez boc animo effluet.

z ^•^^.j^a

ar

33

Ant. Joh. Rosshirt, professor theol. Wirceb. b) inter Benedictinos

:

Aemilianus Ussermann, Sau -Blasianus, professor Salisburg.;

Gottfrid. Lumper, Villing. ad S. Georg. praefectus gymnasii; Con-radus Borer, proi. et bibliolhecarius San-Petrinus; Joa. Gerber,

Theresensis ; c) inter Canonicos regulares : Josephus Jf^eissensee,

Heidenfeld. prof. theol. ; Sehast. Seemiller, PoUinganus, prof.

theoL Ingolstad.*; d) inter Carmelitas loa. a S. Cruce, prof. theolog.

Heidelbergensis ; e) inter Augustlnianos Xystus Schier, litterator

Vienn. ; -^ ug. Ant. Georgi, prof S. Scripturae Rom. et bibliothecae

Angelicae praefectus ; J ordanus Simon, prof. theol. Prag. ; Richar-dus Tecker prof. theol. Graecensis et bibliothec. Rom.; PossidiusZ i 1 1 e r , ^jtraefectus gymnas. Miinnerstad ; inter seculares denique

Franc. Ant. Veitn, doctus bibliopola Augustanus; Joseph, Kleinsecretarius Caesareo - regius Friburg.

Atque hi quidem omnes religionem Catholicam profitebantur. Sed

et cum Proteslantibus non paucis diuturna illi necessitudo intercessif,

et frequens commercium epistolare, eoque, quam et scriptis docuit, et

pie prudenterque suis instillavit auditoribus , mutuam dissidentium tole-

rantiam, suomet exemplo pulcberrime demonstravit Qui ante ipsum

de vitae statione decesserunt, sunt: Joa. Georg. Schelhorn, Super-

intendens et litterator Memming. ; Chr. F r id. Polz prof. philos. et

theol. Jenens.; Chr. ff^^ilhelmus Schneider, Superintendens Isena-

cens. ; Ge. Andr. ff^ill, prof. et polyhistor Altorf. ; Georg Matth.

Schnizer, Superintendens JVeostadianus ad Aischam; Ge. ff^olfg.

Panzer, praepositus cccles. cathedr. Norimb. ; Jer. Jac. Ob erlinus,

prof. Argentorat. ; Chris toph. Theophil. Murrius, patritius et

litterator Norimbergensis. Multos alios charos sodales et amicos tacitus

praetermisit, quod de iis referre non erat integrum, necessariis in rem

adminiculis dejtituto.

Cum ita per annos octo et triginta in hac Friburgensi litterarui^

Prog. I. .5

34 .

officlna theologlam dogmaticam publlce docuisset, essetque jam septua-

genario major, firma jugiter adhuc valetudine usus, quara tueri et con-

servare noverat prudenti victus ratione : sensit aliquantum hebescere

oculorum aciem > et hinc inde vacillare memoriam , cujus rei insuetus

continuo in eam opinionem venit, supremum non procul abesse diem,

et jamjam sibi imminere, protinusque decrevit, nuntium remiuere curis

professorils, et obtenta honesta raissione sibi Deoque soli vivere. Ita-

que an. i8oS. rude donatus coepit non nisi mortem cogitare et praesto*

lari. Sed cum haec moras traheret, neque se ullibi propius videndam

praeberet : advertit paulatim senex venerabilis , se non tam corporis,

quam animl aegritudine preml; quam ut depelleret, aut saltem lenlret,

ad antiqua studia reversus, legit relegitque auctores veteres, cum sacros,

tum profanos , et memor illius monitl Tulliani *") „Senectus non modo

„languida et iners non sit ; verum etiam sit operosa et semper agens

„aliquid et moliens, tale scilicet,

quale cujusque studium In superiore

„vita fult" de inventione pulveris pyrii et bombardarum non nuUa con-

scripslt; deinde consillum cepit, Muratorii opus egregium de inge-

niorum moderatione in religionis negotio contrahere, atque ad aevum

nostrum magis accommodare; mox psalmos, quos poenitentiales vocant,

carminibus reddere. Verum haec partim Imperfecta reliquit, partim

vix Inchoata. Perfecit autem novam editlonem Commonitorii S. Vin-

centii Lerinensis, Rvdolpho Austriae Archiduci dicatum , in cujus

praefatione suos quondam audltores alloqultur, lisque quasi supremum

vale dicens praeceptiones impertit saluberrimas,quas excipiunt prole-

gomena, quae ad opus illustrandum spectare videbantur, historica, cri-

tlca, litteraria. Ipsius libelli singulis capltibus notas et animadversiones

adjecit doctas et coplosas. Postremo In anlmum induxit, roonumentum

ponere virls illustribus , supra laudatls, qui, eo superstlte, fato functi

**) Cicero de tcnect, 34»

erant,. et anriicitiac foedere, 'eoruQdeinque studiorum similitudine cum ^,,

ipso conjuncti; unde enatum est jam saepius memofatum opusculum, ^^/^

quod necrologium inscripsit,.jam ipse necrologio inserendus. Has enim

inter et similes occupationes cum vitam quinquennio amplius.non inju"

cunde transegisset, virij?us d^nique paulatim exhaustus an. MCGMXI.

dJe VIII. Julii, natus annos LXXVIII. inenses V. dies XX. obdormivit

placide, et ad beat^m immortalitatem demigravit. Testamenli tabulis

sua manu scriptis omn^m supellfectilein librariam (venabatur autem li-

bros selectos et rariores, quorum multitudinem sat magnam collegeraO^

et quidquid habebat schedularum , bibliothecae Academicae legavit , ut,

qui per omnem paenc vitam se almae Albertinae consecraverat, ei etiam

post fata, et perpetuo prodesset. Orationem, dignam plane tanto viro,

dignam se ipsp, in ejus funere habuit claris. CoIIegji Hugius, tum

Ordinis theologici Oeoanu», unde multa hausimus. '*'*)

Intei' chartas digitis notatas, quas nobis reliquif collega desideratis-

simus, velut lenta inter viburna cupressus eminet de vita et scriptis

Conradi Celtis opus, jam ante annos plus quam viginti inchoatum,

et an. i8o5. prid. Kal.' Maji perfecium consummatumque,

quo die,

quemadmodum ex praeiatione patescit, ultimam ei manum admovit.

Non est igitur hic liber properante ac praecipitante calamo exaratus

;

ted tanta diligentia et >«x<>i/3w<t ' in eo concinnando atque perpoliendo

posita,

quantara a viro prwdentissimio gravissimoque sperare et

postulare liceat. In primis, quidquid ad (^e/^em exornandum illustran-

dumque facere videbatur, conquisivit undique summa cura et industria,

*) Adhuc.vivus.d,ono mlhi ded^t raram illam Corporis juris editionem ex

, ,receasione Dionys, Go th.afre-di cyit, Si/n, van I^eeuwtn. Ainiit»

' ' i663. fol.

**) Elogium EngelBerti Ktilpjetii iri alma Albertina Professoris Theo-

logiae P. O. — recilavit in Aede Summa S. Virginis Dr. I. L. Hug P. P.

O. Frib. et Constant. Herder. 43. pag. 8...»,».•

m^mmrmm^mm

l

'f*

36

peque ullis pepercit ^umtibus , neque Jaboribus , ut opusculorum tt

Celte olim editorum ne unum quidem illi deficeret, et quaecunque

ejus inedita aive in bibliothecis publicis , seu in privatorum scriniis

deljtescerent , investigaret, atque vel amicorum favore, vel quantoyis

pretio adeptus aut ipse describeret gnariter, aut describenda curaret

His inftructus praesidiis et adminiculis cum accederet ad opus elucu-

brandum , non poterat, nisi elimatum, exasciatum, omnibusque ferme

numeris absolutum ab eo profieisci, qui et Celtem suum amavit unice,

et cum Musis rationem habuit perpetuam, atque in eorum contubemio *

aetatem egii. Jtaque nec nimis fuse lateque, quod nauseam creare

possit, neque arcte nimis et jejune disseruit, sed suo loco posuit om-

nia, nihilque habet supervacaneum , nihil inconditum aut claudicans.

Stilus ejus neque phrasium caligine obscurus est, neque periodorum

involucris laborans, sed plane historicus, id est, apertus et simplex,

castus tamen, purus et facilis, eamque ob rem non solum doctioribus

jucundus ; sed latine adeo discentium conatibus accommodatus. Enim-

vero quae omnium maxima ex hisce commentariis emergit utilitas, hanc

esse opinor, quod inde tantum luminis affunditur illorum temporum

(ab an. 1469 — i5o8.) historiae cum politicae, tum potissimum litterariae,

quantum haud scio, an uUa re praeterea. Erat enim Celtis cum vi-

ris ejus aetatis doctissimis atque summo loco natis amicitiae vinculo

copulatus ; erat idem parens et conditoa societatis Rhenanae; erat lit-

^. terarum in Germania rena^centium rest|Burator prinius ac praecipuus,'

ubique celebratus. Inde enata est Kliipfelio occasio , omnia fere

illius aevi litterarum fata persequendi, et de hominibus rebusque refe-

rendi multa memoratu dignissima , neque alio prius ore dicta. Quamprimam Cicero statuit legem historiae:*) „Ne quid falsi dicere audeat,

„deinde ne quid veri non audeat, ne qua suspicio gratiae sit in sciibendo, ne

•) //. de orat. ht.

4

y^qua simultatis, " eam nosfer observavit ad amussim, in rebus dijudicandis

acutus, in enarrandis sincerus et integer, in ezponendis elegans ac dilucidus.

Nemo dicat, me nimium laudare venales, quas velim extrudere, merces.

Praeterquam enim,quod extrudere nolim , tam certum est mihi

,quam quod

certissimum, a bono et intelligente quolibet judicium menm probatum iri.

Quae cum ita sint, quis non miretur, et stomachetur adeo , illud,

de qua Kliipfelium jam ante annos XIV. conquestum esse, supra

diximus, iterum ac saepius ei accidisse, ut frustra pulsatis typographo-

rum et bibliopolarum foribus nemo reperiretur, qui opus praestantissi-

mum suis excudere sumtibus voluisset. Ajunt, sibi satis esse, ei{ fitfi-

/uoire^iKov tiro; uin.it, Maculat urae; satis chartarum, quae, inutilia terrae

pondera, foras spectent in vicum vendentem tus et odores; albas chartas se

malleservare et virgines, quam latinis sermonibus comprimere et inquinare.

„Fac mihi, inquiunt, lingua vernacula librum eroticum, fac mihi historiam

„fabuIosam, fictas narrationes, pagellas matutinas, norvellas elegantes, miscel-

„Ianeas, festivas, lepidas, ut nihil supra. Haec enim arrident viris fe-

„roinisque, haec senibus juvenibusque salivam movent, ut certatim

„emant, legant, devorent, et horas diesque — perdant otiosissimis occu>

„pationibus. Contra quaecunque Latino stilo consignata sunt, adeo non

„sunt publici saporis, ut meglecta jaceant et contemta. Ita nunc mos

„viget, neque nos in culpa sumus ; sed hoc vitium , si vitium est, ra-

„tioni temporum, quae vivimus, est tribuendum, non nobis. Nos enim

„mercaturam exercemus , et opus habemus praesenti pecunia mauibiis-

„que oculatis, quae non credunt, nisi quod vident,*^) ut nemo jure

„nobis irascatur, si merces appetimus vendibiles, et tanquam stercus,

„aut si quid eo vilius, repudiamus libros omnes, qui emtores non ia-

„veniunt. '' - ' ."^ • •

,;— _ fi^, :;:#!^

• /V'-^^— ;•;..* ii.--. •' .M. ;<;> i.4,t

*) Plaul. Asin. x, 3. 5o. „Seinper oculatae nostrae sunt manus; crcdunt,

„quod rident." ....

i " • * •

.. Ceterum fautores et amicos, qui de •Kliipfelii in Celtem com-

mentariis bene meriti sunt, ipse in praefatione gratus recensuit. Non

possum tamen non et ego justas debitasque grates hoc loco refcrre

clarissimo Do llinero , antea in illustri academia Theresiana juris

publici , nunc in litterarum .Universitate Vindobonensi juris civilis et ca-

nonici Professori P. O., cui res et rationes Kliipfelii, multis abhinc

annis adeo curae cordique luisse scio, ut eas suis ipsius anteponeret

Sperabat Dollinerus, ex bibliopolis Viennensibus tanto magis quem-

quam futurum, qui bonis conditionibus opus Kliipfelianum typis

evulgandum reciperet, quanto id plura complectitur, quae ad Vindobo-

nenses maxime spectant , eorumque quasi appetitum irritare possint.

Nihil igitur Dollinerus intentatum reliquit, ut eos ad facicndum rei

periculum impelleret ; persuadere tamen illis non poluit. Enimvero

neque nunc spem omnem abjiciendam, sed aliam esse viam iogredien-

dam existimavit. Solent nempe Vindobonae nobilissimi adolescentes,

praesertim febus fortunisque auctiores,

qui haustae in academia doc-

trinae publica dare volunt specimina, praeter eas, quas defendendas

suscipiunt, positiones, selectam quamdam lucubrationcm , sive veterero,

eamque oppido raram aut minus obviam, sive recens compositam , suis

impensis excudendam gratisque distribuendam curare. Itaque Doll.ine-

rus prima quaque, quae se offerret, hujusmodi /acultate in Celtis

commoda uti statutum habebat ; jamque nobilis Hunsrarus ,- academiae

Theresianae alumnus, iidem suam obstrinxerat de sumptibus suppedi-

tandis. Verum hoc quoque consilium interceptum tst eo, ^uoA. Kliip.

felii autographum, nescio, quo fato, Viennae non adventasset in tem-

pore, eaque tarditas eifecisset, ut, qui disputationem in aliud tempus

differre 'renuebat, de alio sibi argumento prospiceret. Deinceps .cujrn,

ut fit iuter bellonim tumultus et calamitates, pauci admodum essent,

qui in arenam descenderent;^auciores, quibus libuisset, necessaria im-

pendia sustinere , spes omnis , eam utilitatem percipiendi , magis magis-

r

:"^.^"

«., ..jdfatfMAdte^.

'4-;

*> K

que concidiL Itaque cum i) o Z/iner «m de morte ultimaque yoluntate

Klupfelii fecissem certiorem, eumque rogasseni, ut, quidquid in ma>

nibus haberet ad Celtem pertinens, quam primum commode fieri possit^

mecum communicaret : pro ea, qua est liberali gratificandi voluntate,

petitioni meae sine mora et cumulate satisfecit , addidiique, nihil sibi

desideratius esse, quam quae de Celte Kliipfelius conscripsit, breri

in dias luminis auras producta videre. ,4 *' •?! .', — '

Quid igitur? Hoc praeclarum ingenii et diligentiae Kliipfelianae

monumentum, hoc bibliothecae academicae xEfytt.^Aisy , eruditione, facun-

dia, grataque rerutn et utilium, et jucundarum varietate refertum, numdiutius captivum detineatur , nec liberetur e carceribus? Absit! Frodit

enim, ut vides, particula ejus prima,quam singulis deinceps semestri-

bus insequentur aliae, eaeque paulo fusiores, donec tela fuerit pertexta,

quod quidem ad vitarn et scripta Celtis spectat, quinque, ad sum-

mum sex semestribus seu triennio absolvenda. Decretum ho(vest Seka-

Tus AcADEMici , rcctc sapicnterquc judicantis, has quasi rosas violasque

tumulo viri deberi, si quisquam, boni atque ad commoda et honorem

hujus Musarura sedis procreati, quam per annos fere LIV. doccndo

scribendoque illustravit. Ita enim alma haec Albektina et voluntati

optimi collegae obtemperat, et ejus memoriae consulit, et Ulorum tem-

porum historiae , omninoque nubilissimo litterarum humaniorum studio

lucem largissimam atque aeternam foeneratur. Profecto non poterat

venerabilis senex opus , tantis laboribus et impensis congestum , biblio-

thecae academicae eo consilio legare , ut iii angulo quodam dormiret,

nunquam e somno excitandum, sed ut optima| quaque ratione, et quam

fieri potest, celerrime, ad omnium, qui bonas litteras amant, notitiam

usumque perveniret. Quare pro certo sumi potest, si quidem mortuis

aliquis inest rerum humanarum sensus , non displicituram beato viro,

sed potius valde acceptam gratamque esse voluntatem hanc studiumque,

quo collegae ejus adnituntur, et cupiunt, ad posteritatem transmittere,

^

»

M . ^::-. . - -ilsfc--'-'^^

quod ipse ei destinaverat. Neque vereor, ne irascatur propierea, quod

haec sparta mihi sit demandata, cui a multis inde annis se amicum

benevolumque praebuit, et non semel declaravit, se gaudere de Celie

' V ad umbilicum perducto, atque bene sperare , non defuturos aliquando,.

qui huic foetui operas obstetricias essent praestituri. Utrum spes eum

fefellerit , non est meum , dijudicare. Equidem,quidquid id est labo>

ris , certe a munere, quo fungor, minlme alieni , non modo non in-

4 vitus , sed lubentissimus suscepi. Neque enim optatior poterat mihi

opportunitas contingere, eam, qua cineres atque ossa beati viri colo,

observantiam testatam faciendi. Itaqpe in hoc negotio caste adeo inte*

greque versabor, ut, quae sunt Klupfelii, omnia summa adcuratione

et fide typis committam , ne apice quidem uno vel detracto, vel. adjecto,

nefas esse ratus , eleganti purpurae lacinlam attexere, aut centonem.

Vix tamen puto, me plane etavf^fieXiy discessurum esae', sed, ubi viaum

fuerit , hii\f: illlnc aspersurum notulas,quas ab hls

,quae a beato auc-

tore profecta sunt, studiose distinguam , adplcta littera R.

Haec de commentarils dicta sunto, quae nobis Kliipfelius de

vita et scriptis Conradi Celtis, reliquit. Quld vero statuendum

erit cum de quinque Ilbris epigrammatum adhuc ineditorum, ceterisque

' quae in appendicem conjecit Noster, tum de codice ducentarum fere

epistolarum, quas amlci et sodales ad Celtem dederunt, pariter

MiK^vruy? T^o quidem in optatis habeo, et valde expeto, ut tam epi'

grammata, quam epislolae, eaeque tum Celtis ad alios unacum reli-

quls, quae a/Y>e/i</ix compleclitur, tum aliorum ad Celtem missae, quas

codex a Kliipfelio sedulo descriptus continet, seorslm procudantur;

tpigrammata comprlmis ,quae ad progammala , tanquam horum ac-

cessiones, minus convenire videntur. Itaque si quis bibliopola putet,

" rationibus suis congruere, ut aut ad eplgrammata, aut ad eplstolas

Celtis et ad Celtem, aut ad has aeque ac illa typis exscribenda

sumtus conatusquc suos impendat, conferat mecum per litteras consilia;

r

4-

• - t ...-".-

*;*/.

#*,

.,r*' % * - \-^\ 4*

habeblt pactorem aequissimuin. Hoc autem liquido affirmare possum,

quod quidem ad epigrammata pertinet, quamvis.n^ari nequeat, quau-

doque bonum dormitare Celtem, pleraque tamen eise argutiarum et

elegantiae plena, atque dngulari suavitate, urbanitate et lepore condita;

epistolas autem , illas praecipue, quae ab aliis, ejus nempe aetatis

doctissimis gravissimisque viris, ad Celtem datae sunt, quantivis esse

momenti, pretiimique faabituras, Latinis dum manebit gloria litteris.

\Quam primum igitur invenero virum honestum, qui ad aequas condl-

tiones libenter descendat, et justo typorum chartarumque nitore se

juosque labores commendet, nihil morabor, cupideque ad eum mittam,

quaecunque sunt ofEcinae typographicae tradenda > eaque omnia manu

mea dcscripta, quae, etsi non venusta sit admodum et elegans, lucu-

lenta tamen est, et — liceat lCto cum Ulpiano loqui — legibilis.*')

Id unum addo, epigrammata constare plagulis seu philuris, ut vocant,

(Germanice Bogen) quindecim ; epistolas et omnem appendicem plagulis

undecim ; codicem vero epistolarum ad Celtem missarum plagulis

circiter quadraginta. — Haec sufficiant Si quidem exspectatiom no-

strae .respondeat eventus, gaudebimus; sin minus , in eo nos solabimur,

multo majora fuisse,quae praeter spem et consilium acciderunt

Id unum jam superest, ut vos alloquar, juvenes lectissimi, suavis*

simi commilitones , vobisque, quotquot ad intermissa paulisper et nunc

instauranda litterarum studia in hanc rursus civitatem convenistis, pub-

licarum ciK^M,<rim ad diem III. Nov. initia denuntiem. Respirastis a la-

boribus actis, novisque resumtis viribus ad relicta aliquamdiu pacifica

Musarum castra paratiores revertimini , ac vegetiores. Plerisque vestrum

non opus fest, calcar addere sponte currentibus. Ipsi intelligitis, quid

vestrarum sit parlium, facileque cogrioscitis, et doctrinae, et morumprobitati vos litare oportere, si tales esse cupitis, quales vos futuros

r*,-'.

\

*) L, 1. pr, D, de his,quae in teslam. del, 1%, 4.

Prog. I.

'fr*

^

'««

:.#

esse orjiaes boni optant et spcrant. Sunt equidem , sed Deo shJl

laudes , oppido pauci inter multos, qui , falsa nolione Itbertatis

acadeoiicae decepti, non modo ipsi nihil agunt, furtumque tempo-

ris committunt omnium turpissimum ; sed etiam alios a studiorum

cursu deducere, eorumque industriam retardare conantur, levia et ven-

tosa capita, nugatores, qui, quoniam neque ingenio valent, neque doo-

- trina, in forma vestium, barbae figura, gladiatura umbratili aliisque id

genus ineptiis gloriolam quaerunt, milites gloriosi, qui malunt cicatrices

in vultu gerero, petulantiae testes, quam rerum scientia spectabiles esse.

Scilicet hanc esse ajunt libertatem academicam. Quid igitur est libertas?

Si lCto credimus : „Est naturalis facultas ejus, quod cuique facere libeit, «

„iiisi si quid vi aut jure prohibetur." *) Unde patet, non minus suam

cuique constare libertatem,quod multa facere legibus prohibemur. Nam ***

praeclare M. Tutlius in Cluentiana: „Legum, inquit, idcirco omnes

„servi sumus , ut liberi esse possimus." Cui simile illud Aristotelis:

Ov "/»!! iffTi couMm ^i}V irqo{ ryfv TreXmMy. **) Nimirum legis imperium

non est cia-TOTMov , sed xcXiruccv. Quapropter obedientia, quae legibus

uhro pracstanda est , ut omnibus libcrtas sit incolumis , adeo non pug-

uat cum libertate, ut eam tueatur, quamvis coerceat , atque in gyrum

rationis actione^ cohibeat , ne in licentiam evagentur. ***) Unde et

J ustinianus sapientcr: „MeIius esse ait, coarctare juveniles oalores,

„ne cupidini dediti tristem seutiant exitum,qui eos post dispersum ex-

„spectat patrimonium." ***) Sed eam in rem vere aurea sunt verba

Papi niani, et non solum ICtis, sed omnibu« litterarum studiosis,

imo omnibus ' plane hominibus iterum iterumque inculcanda : „Quae

„facta lacdunt pietatem, existimationem , verecundiam nostram, et ut

*) §. i. Inst. de jur. person. i , 3. */ Z. 4. D. de slat. hom, 1 , 5.

*•*) Nou est servilus, vivere secundum leges. Polit. I, 9. --.i

' "

**") Vid. Vinn. ad Inst. l. l,' »

<-««*) Z. 8. §. 5. C, de bon. quae lib. 6, 61. . '

' .': .'.

' '' % :

«

jr

^--* 4 '* >-

"• • » *.

.* \

- -V— ^ - .>'. .'- _^^*- --- .

:•--- *

„generaliter dlxerim, contra bonos inores fiunt, nec facere nos posse

„credendum est"*) Non sunt igitur liberl, non fruuntur libertatc, qui

vel maxime libertatem academicam crepant , spirantque ,potatores , lusa-

res, gladjatores, temulenti clamatore», Bacchi, Veneris, Murciae maa-

cipia, suarumque cupiditatum servi , qui,

quantumvis liberi ccrpore,

intestinam serviunt servitutem, et dedititii, h. e. scelerum suorum im-

perio subjecti, a vera libertate longissime absunt. Optime in hunc sen-

sum Cicero pronunciavit : oV* Trctmt 0-0^01 fMu3-em, 7r<tmf ^t ^«,««

JauAei. **) Haec cogitate, chara capita, et contemnite , si qua sunt sini-

stra aliorum de vobis judicia ; ridete eos, qui rfdent,quod non illorum

similes, i. e. stulti esse velitis. Pulcherrlmum est consilium Pytha-

gorae: no«£« oC K^mig uyai x*A«, x«t» iroiav ^tA^^fjf «(Jo|t»v. ***) Nunc igi-

tur, dum aetas apta est ad labores perferendos ; dum animus ahis

curis non occupatur ; dum cetera,

quibus ad capiendam veram et uni-

cam libertatem opus est, affatim suppetunt: noHte, quaeso, committere,

ut utilitas vestra, qua et nobis omnibus, et parentibus vestris, et com-

muni omnium parenti, patriae, nihll est antiquius, a vobis, a quibus

minime decet , negligatur. Vestra litique res agltur ; vobis , ut ait ille

comicus senex,'***) seriti. , vobis occatis , vobls eisdem metitis, vobis

denique iste pariet laetitiam labor. Huc ergo mentes defigite, o mei,

et recto hoc itinere ad verae et divinae sapientiae arcem contendite.

Ita vestrae ipsorum salutl consuletis ; Ita parentum ,patrlae, nostra om-

nium vota explebitis, imo superabitis. Ego vero Deum O. M. obnixe

imploro, ut Academiam hanc nostram benigne prosperet, atque ad eos

fines, quos sibi in ea constituenda Majores nostrl proposuerunt, cum

*) Z. r5. D. dc condit. instilul. a8, 7.

*•) Omnes sapientes liberi, omnes slulli servi. Parad. 5.

^^^) Fac, quod putas esse bonum et rectum, etiamsi improbent alii, quod

facis. Apud S.lo haeum serm^ 44t al. iSa.

•*••) Plaut. Merc. prol. 71.

«#

'44' ... .1, -

strenue ipsam alacriterque enlti, tum etiam tuto et feliciter pervenire

jubeat. Addat providentissimum atque optimum Numen Academiae

Proceribus , et quibuscunque aliquae regendi docendique partes com-

missae sunt, animos boni publici amore flagrantes; addat junioribus

modestiam , dlscendi ardorem , sedulitatem ; addat omnibus , sive docen-

tibus , sive discentibus , sinceram seriamque pietatem , sine qua omnis

doctrina inanls est, et ad pestem ac perniciem potius, quam ad salutem

utilitatemque,publicam et privatam , convertitur.

^

. ,

%

, / •- • >

f

DE VITA ET SCRIPTIS

' CONRADI CELTISPRAECIPUI RENASCENTIUM LITTERARUM

IN GERMANIA RESTAURATORIS

OPUS POSTUMUM

B. ENGELBERTI KLUPFELnO. S. A. THEOLOGI FRIBURGENSIS.

C U R A N T E

J O A. C A S P. R U E F.

Particula I.

FRIBURGI BRISGOVIAETYPIS ACADEMICIS. MDCCCXIIL

*

.Sr

CANDIDO LECTORIS. P.

ENGELBERTUS KLUPFEL.««*«*« «•««««*

l^uibus potissimum adductus causis, et quibus subsidiis

instructus, huic operi manum admoverim, paucis accipe.

Eram ab ineunte aelate popularis mei , Conradi Celtis,

cultor et admirator perpetuus; miroque tenebar desiderio,

penitius cognoscendi, quae ad illius vitam et scripta attinent

Consului eam in rem, quos potui, bio-et bibliographos , a

quibus cum intellexi, fere non referri, nisi trita, quae leguntur

in ejus vita, perbrevi, nec mendis vacua, sodalitatis litterariae

Rhenanae adornata studio : cupido incessit animum , investi-

gandi opuscula, quae reliquit Celtis, ut plura hinc, eaque

certiora comperirem. Neque me fefellit exspectatio. Multa

# .

f:

•. Vi'-i.-y '

;•:^^i..

- ^-^- I

.--

4

namque sunt, quae inde didici, biographis vel ignorata, yel

enarrata aliter. Etsi vero difTicile sit, indagare, multoque sit

difTicilius, acquirere vetera id genus monumenta litteraria,

quae in librariorum tabernis frustra quaesieris, pleraque par-

vae raolis, aut semel duntaxat edita, reclusave in bibliothe-

cis, unde non datur exitus: tam fortunatum tamen me fuisse

fateor, ut favore et opera amicorum pleraque in manus meas

venirent vel donatione, vel permutatione, aliisque jure pro-

batis acquirendi modis. Dissimulare aut reticere hoc loco

si vellem nomina amicorum, quorum ope factum est, ut

ea Celtis lipsana in manus meas inciderent; merito mihi

esset metuendum, ne arguerer aut animi haud satis candidi,

aut ofiiciorum immemoris. Primum itaque (siquidem non

cognoscenda solum, verum etiam palam prolitendk sunt alio-

rum in nos beneiicia) Celtis opusculum, artem scil. versi-

Jicandi et cdrminum, dono accepi a viro perillustri, Josepho

Ant.onio Rieggero, collega, quamdiu in hoc nostro Alhe-

naeo ecclesiasticam jurisprudentiam profitebatur, mihi con-

junctissimo, vu» e» dym.

Exemplar alterum ejusdem libelli, cujus quidem editio

paulo est antiquior, una cum alio Celtis opusculo, quod

inscribitur: Septenaria Sodalitas litteraria cet. acceptum refero

»'-

.--'5

' Aginalium typographicorum editori celeberrimo G. JV. Pan-

zero, conciliatoris ac proxenetae vices agente NicolaoPP^iJr

liOj theologiae quondam apud nos professore, post Caesari a

consiliis, qui bellicis terroribus in fugam actus, Norimbergae

aliquamdiu morabatur, Pylades ad obitum usque perseveran-

tissimus/

Tragoedia Senecae: Coena Thyestis, quam in lucem Cel-

tis protulit, accessit reculis meis donatione supremi sacrorum

Antistitis Neostadii ad Aischam in ditione Baruthensi , G. M.

Schnizeri, senis optimi, qui codices ecclesiae 7Veo.yto^w/2fle,

cui praeest, recensuit, typisque mandavit.

Panegyrin ad Duces Bavariae pro ea, qua est in omnes,

summa humanilate, peramanter mihi obtulit, munerique misit

scholae Tubingensis insigne decus, clarumque in litteratura

Orientali nomen, Ch ristianus Fridericus Schnurrerus.

Opusculis tribus, nimirum: Epitorr{a utriusque Ciceronis

rhetorices ; libello Taciti de situ et moribus Germanorum , eura

Celtis edito; et Propositionibus Cardinalis de Cusa,

quibus est adjunctum carmen seculare, auxit collectionerH

meam "Viennae vir ecciesiasticus, litterariae historiae eximius

cultor, Franciscus Herbitz, bibliothecae in Academia

Theresiana custos. *

-mL. A

6

Ludus Dianae, etOeconomia Celtis jure permutationis ex

bibliotheca PP. Dominicanorum Aug. Vind. in meos forulos

commigrarunt. v

Libros Amorum, et opera Roswithae, quae Viennae in

taberna libraria veterum codicum venum exposuerat AhBlumauerus , ut Plautino verbo utar, praestinavi. '<

Rhapsodiam, in membrana typis descriptam, ultro citro-

que mihi obtulit, donavitque Collega praeclarissimus , Caro-

lus Schwarzelius j anno hoc scholastico (i8o5) academici

Prorectoris munere fungens.

Editio princeps Ligurini, quem Celtis typis Augustanis

excudendum reliquit, jure emptionis ad me transiit.

Melopoeiam sponte sua ac liberaliter mihi cessit, meaeque

syllogae accessionem fecit rarissimo codice peramicus vir, G.

PP^. Zapfius.

Odarum libros ly. cum Epodo permutalionis titulo nactus

sum e bibliotheca Can. Reg. ad Cellam B. V. M. haud procul

Friburgo, agente Michaele Fritz, ejusdem collegii, dum

viveret, Antistite, et Facult. theol. Frib. directore.

Epigrammatum libriV., hactenus inediti, ut una cum aliis

Celtis poematis msc. ex Norimbergensis reipublicae biblio-

theca publica ad me perferrentur utenda, peramanter sedulo-

'Mi*i

ig|r;i|!i:>>^..-,,^- ;.-;> vr.-'5^^^^,..-•: ^r^r^vv _^,

?

7,

que curavit muJtipIici doctrina et eruditione ornatissimus Ch.

Th^ Murrius, Norimbergensis Patritius.

His accessit Xysti Schierii commentarius msc. de sch-

dalitate litteraria Danuhiana, ex bibliotheca Augustinensium

Viennae ad viam Regiam , quem usibus meis benevole conces-

sit vir eximius, Ernestus Schober, ejusdem coenobii bi-

bliothecarius, i futM^irrn: unde haud parum profecisse me fateor,

praecipue in iis, quae sodales et discipulos Celtis attinent

Tandem me juvit plurimum codex msc, qui epistolas

continet, quas amici et sodales ad Celtem dederant Debeo

istius collectionis usum benignitati viri clarissimi, Mich. De-

nisii, ad quem spectaverat Quas in manus post ejus obitum

rarissima sylloge venerit, me latet *) Descripsit codicem du-

centarum epistolarum, et quod excurrit, meos in usus Celtis

mei rerumque mearum studiosissimus Thomas DollineruSt

Viennae in perillustri academia Theresiana antea publici

juris, nunc in universitate juris ecclesiastici et civilis Romani

professor.

./^^v-

*) Serius annofavit auclor, hunc codiccm jure lcgati cessisse Francis co

Arminger,presbytero, academiacTheresianae olim Ticedircctori , eoque

pariter defuncto in publica auctione aere comparatam inigrasse ia biblio'

Ihecam palatinam Vindobonensem. R,

r

^•'.tk^.'' -:-_, .•"'W-«'"iw,!,£;: ^i^j;. - i^j ..-r

.

H

H

^w>

Te&lsimentnm Celtis cum documentis aliis, quae in actis

msc. Viennensis academiae recondita latent, indagavit, eruit,

parique studio mecum communicavit ofTiciosissimus Dolli-

nerus.

Atque his potissimum munitus praesidiis accessi ad enar-

randa ea, quae de Celte compereram. Divisi, quidquid est

scriptionis, in capita duo. Primum complectitur Celtis

vitam ; alterum ejus scripta percensebit. Adnexuimus appen-

dicem, quae referet Celtis epigrammatum libros V., hactenus

typis non vulgatos. Epigrammatis subjecimus ejus epistolas,

quotquot quivimus invenire. Sunt autem oppido paucae.

Cetera, quae succedunt, sive anecdota, «ive, quae huc faciunt,

litteraria monumenta alia, cognosces, benevole lector, ex in-

diculo appendicis. Vale. Friburgi Brisgoviorum. Pridie Kal.

Maji MDCCCV. *)

*) £x amicls, quorum favorem et operam hic laudavit auctor, interea rebus

humanis erepti sunt: Schnizerua , Panzerus ^ Sc hwarzeliuif

JZapfiuSy Murrius. R,

'\

CONSPECTUSTOTIUS OPER I S

CONRADI CELTIS PROTUCIIPRIMI GEBMANORUM POETAE LAUREATI

VITA ET SCRIPTIS. _

CAPUT I.

C E L T I S V I T A.

I. Xatrla Conr. Celtis non Sulnfurlum, nec ff^irceburgum , neque

Proluch pagus est; sed fVipfelda.

II. Familia Cellica apud Orientales Francos noa. i^nobilis. Parentes

Conradus habuit culturae vinearum addictos.

III. Annus et dies natalis.

IV. Nomina. Paterno germanoque nomine appellatus est Pickel. Quid

nomen Protucius sibi velit, arduum est divinare. Conjecturam

dedimus.

V. Puerilem in lllterls instltutlonem hausit a Germano suo, Druide; quo

vocabulo sacrorum antistitem , vulgo parochum intelligimus.

VI. Fuga e paternis aedibus.

Pjrt. I. »2»

•- % ". :.;sjt.: ^-JC'•\^<i *'i,-'' / '" '~ y^^

%• -^."^

10 ;.. j'

Vn. Stodlorum contlnuatio Coloniae Agrippinae; ^^VIII. Et Heidelbergae, praeceptore Rudolpho Agricola.

IX. Avidus visendi academias Germaniae alias, contendit Erfordiam,

Lipsiam, atque Rostochium.

X. Iter Italicum studiorum causa. Palavii, Ferrariae, Bononiae, Flo-

rentiae, Romae viros doctrina claros audiit.

XI. Reditus ex Italia, superatis alpibus, per Sueviam in Noricum.

XII. Annus laureae non est, ut multoruni fert persuasio , an. 1491.

sed 1487.

XIII. Coronatus Norimlergae in arce imperiali, manibus Frideri-

ci III. Impcratoris.'

XIV. Iter Sarmalicum, et commoratio Cracoviae, excolendi ingenii

causa, praccipue disciplinis mathematicis.

XV. Magi.sterium phiJ *ophicum, quo, ut cpnjectamus, Cracoviensi iu

academia est ornatus.

XVI. Itcr Noricum per Silesiam , Bohemiam , Moraviam. Hinc delatus

in Pannoniam, Posonium, Budam. Inde reversus Ratisbonam.

XVII. Comnioratio Ratisbonensis , atque studia,

quibus vacabat, dumin ea civitate tenebatur.

XVIII. Iler Moguntinum. Initium sodalitati litterariae Rhenanae datum,

cum ea in perfigrinatione diverteret Heidelbergam.

XIX. Commoratio Moguntlnensis. Studium investigandi antiquitates Ro-

manas, quae reperiuntur in agro Moguntiaco. Excursus Trevi-

rensis earundem antiquitatum gratia.

XX. Itcr Balticum ad sinum Codanum, hyemis ingruentis tempestate.

XXI. Commoratio Lubecensis.

XXII. Redilus e sinu Codano. Dlvertit Pragam. Carminibus ibi dis-

seminalis invidiam sibi conflavit.

XXIII. Profectus inde Norimhergam , ubi munus docendi publicum

nunquam oblit; secus ac non nullls visum est.

\'W:f^*'•»

'

11

XXIV. Vocatio Ingolsladium. Stipendio publico conductus, oratoriam

et poeticam artem professus est in illa academia.

XXV. MonumeQta litteraria, quae admotus muneriprofessorio ibidem edidit.

XXVI. Scholastico anno elapso, abdicavit docendi munus, profectus

Vienham. De eo Viennae retinendo vota et consilia.

XXVII. Ralisbonae ludo litterario praeficitur.

XXVIII. Reditus ad academiam Ingolstadianam,

pristinumque docendl

munus. •

XXIX. Iter Spanheimense ad J oannem Tri themium, qua in pere-

grinatione Friburgum divertit, nostrum Udalricum Zasiumsalutaturus.

XXX. Peregrinationes aliae, dum tvdX Ingolstadii ; quas inter memorabilis

illa, quam fecit Frisingam ad J oannem Dalburgium.XXXI. Tempore pestis 1495. salutem in fuga qtraesiturus, Heidelbergam

petiit, ibidemque filios Comitis Palalini in litteris Latinis et

Graecis instituit

XXXI f. Reditus Ingolstadium anno i497-> dum desiit contagiosa lues.

XXXIII. Vocatio Viennam, litteris Maximiliani I. Imperatoris.

XXXIV. Festivis sodalitatis litterariae Danubianae exclamationibus ex-

ceptus.

XXXV. Multiplex disciplinarum genus, quod in academia Vindobonensi

tradidit.

XXXVI. Bibliothecae Augustae curandae atque in ordinem redigendae

ptaefectus.

XXXVII. Peregrinatio ad remotissimos Germaniae fines ultimamque

Thulen, viaticum largiente M aximiliano Imperatore.

XXXVIII- Celtis reditus ex Insula Thule ad Imperatorem. Diploma

Gaesaris de GoUegio poetarum et mathematicorum.

XXXIX. Praefectura CoUegii una cum facultate coronandi poetas deman-

1 ••" data Cel ti.

^&^^^

",',

•- -^,^ _ . .--^^ '>^ •,•'•/ -•;./':•

"* - -^i.' '.

. v^";. -.•igii

* - ^^;»!

'

j^ .•

:

''

XL. Tostiema. Celtis peregrinatio in Orientalem Franciam cet. veterum

codicum conquirendorum causa. • » ' tjs ;•; i i*T

XLf. Annus et dies emortualis. ^ . ^.,,, A. ; W. '

j

XLII. Mores ejus atque apophthegmata. , . ::^' ;"

XLIII. Religio. *

XLIV. Prosopographia, Imagines et insignia Celtis. ?

... ",.'i

CAPUT II.

CELTISSCRIPTA.Praevio monito de C. Celtis scriptis generatim , subjiciuntur edita

ab eo , rellctave monumenta litteraria.

L Ars versificandi et carminum,

JI. Hercules furens et Coena Thyestis ; L. Annaei Senecae biga

iragoediarwm cura C. Celtis.

III. Proseuticum; petitio laureae poeticae. '

ly. Panegjris ad Duces Bavariae, carmen heroicum, cui annexa est

oralio inausuralis.

V. Epitoma in utramque Ciceronis rhetoricam, CMm modo epistolandi.

VI. Oeconomia philosophi, metrice descripta.

VII. De origine, situ, moribus et inslitutis ISorimbergae libellus.

Vllf. Vita sancti Seh aldi, Noricae civitatis patroni, metro contexta.

JX. Ad Charitalem Pirckhameram , ode Sapphica.

X. Lucii Apulej i, Platonici et Aristotelici philosophi, Epitoma

divinum de /nundo, seu Cosmographia , ductu C. Celtis im-

pressum,.

XI. C o rnelii Taciti de situ et moribus Germanorum liber, studio

C. Celtis editus.

XII. Septenaria Sodalitas lilteraria. Ausonii sententiae septem Sapicn-

tum. Ejusdem Ausonii ludus septem Sapientum. Epistola

M.

7;^^ gfJ v!%,i> -,

• :'V<;;; ?;^5¥?|Vt^:«S.:; !-W ?-, 4|.v

'i:

¥^

* ^ tancli Hieronjmi de legendis et audiendis poelis. Opuscula

curante Celte recusa.

XIII. Proposiliones Nicolai de Cusa, Cardinalis, de: Non aliud.

Accessit C. Cellis carnien seculare.

XIV- Opera Rhoswilhae, sanclimonialis Saxonicae, inventa a C. Celte

et emissa in lucem.

XV. Ludus Dianae, in modum comoediae, coram M axiniiliano I.

Imp. exhibitus Lincii in arce Regia.

XVI. Libri Amorum IV. opus elegiacum, cui sunt adnexa tum Celtis,

tum aliorum opuscula quaedam alia.

XVII. Rhapsodia, continens ludum scenicum, actum Viennae spectante

Imperatore; et carmina juvenum poetarum in laudem Caesaris,

et actionem gratiarum pro instituto coUegio poetico.

XVIII. De diversis diversorum studiis, C. Celtis poema.

XIX. Giintheri Ligurinus, distinctus in libros X. de gestis Fride-

rici Barb arossae, repertus a Celte et typis vulgatus Aug.

Vind.

XX. Melopoeia, opus musicum.

XXI. Odarum libri IV. cum Epodo.

XXII. Epigrammatum libri V. qui nunc primum publici juris fiunt, com-

paritura in Appendice. *)

XXIII. Grammalicae Graecae instilulio. Opus ineditum.

XXIV. Epistolae.

XXV. Oraliones.

XXVI. Opera C. Celtis reliqua: deperdita, inchoata, promissa.

APPENDIX.I. Conradi Celtis epigrammatum libri V.

*) Nisi forfe, quod supra optaTi, scorsim edantur. R.

.^Zf-yi^ii-': 'V:~ ^wis^s^;'^'.'. ; -

%II. EJusdem epistolae, quae supersunt; quo retulimus etiam praefationes,

quibus a Celte inscripti sunt llbri Principibus ac illustribus viris.

Iir. Diploma Friderici III. Imperatoris de inauguratione poetica

Celtis.

IV. Philippi, Comitis Palatini epistola ad Academiam Ingolstadien-

sem , theodisce.

V. Celtis oratio, quam habnit Ingolstadii, cum munus docendi adiret.

VI. Epistola Maximiliani I. Imp., qua Celtem Viennam vocavit.

VII. Sodalitatis litterariae it/iena«ae epigrammata in o\>eT&Rhoswithac.

\l\\. Privilegium Maximiliani de ercctione Collegii poetarum et

roathematicorum.

IX. Testamcntum Celtis.

X. yita ejusdem cocscripta studio sodalitatis litterariae Rhcnanae.

^^l^m^^^-f:

-#

CAPUT PRIMUMCONRADI CELTIS VITA.

I.

C. CELTIS PATRIA.

Ocripturus vitam, primi Germanorum coronati poetae, Con-

radi Celiis Protucii, ante omnia eo adnitendum putavi, ut

perspicerem, ubi, quando, quibusve parentibus fuerit in lu-

cem editus. Quibus quidem expeditis, fore arbitramur, ut

planior deinceps liberiorque nostra qualiscunque decurrat

oratio. Ac primum quidem satis est exploratum, fuisse

Celtem, cujus biographiam exhibere constituimus, natione

Germanum, natum in Orientali Francia. «} Quam vero tes-

tatum hoc est, ac in confesso positum apud omnes, tam est

controversum, ubi quaeritur, quisnam apud Ostrofrancos

sit locus ille, qui prima nascenti incunabula praebuit. Ple-

rique Suinfordiam *) ponunt, quae erat Imperii civitas libera.

.^'Jk-t:>

16 CAP. I. §. I. * :.

Alii pro ff^ircehurgo «) pugnant. Sunt, qui pagum Protuch

velint esse Celtis locum natalem. «Q Qui vero litigare re-

nuunt, haud procul Herbipoli oriundum esse affirmant. «)

Quibus quidem omnibus rectius sapere, ac plane ex vero

pronunciare censentur, qui Celtis genitale solum Tf^ipfel-

dam esse asserunt, pagum dexterae Moeni fluminis ripae

adjacentem, Suinfordiam inter atque Herbipolim; hinc quin-

que, illinc tribus horis dissitum. Cui quidem sententiae, quo-

niam tesitium coaevorum, Joannis Trithemii,/) Lau-rentii Friesii, g) atque veteris annalium TJ^irceburgensium

scriptoris anonymi ^) auctoritatep imo ipsius Celtis testimo.

nio ^) haud obscuro nititur, absque ulla haesitatione subscri-

bendum esse judicamus, vereque ac merito contendimus,

esse vicum Pf^ipfeldensem *) felicioribus iis locis annumeran-

dum, qui ex illustriura virorum ortu celebritatem nominis

consecuti sunL

a) Huc spectat Celtis disticlion Lib. I. Am. Eleg. 11.

Francia Germano mihi slirps et origo poetae,

Herciniae medio cincta beata sinu.

V) Suinfordiae natum esse Celtem prae ceteris asseruit Jo. Trithe-

mius in cataloQo virorum illustrium Germaniae. Trithemiumsecuti sunt longe plurimi, velut Ger.Jo. Vossius de histor. Lat.

Lib. III., Fugger Oesterr. Fhj-enspiegel ad an. 1487. J o. Alb.

Fabri cius in biblioth. Lat., Me l chior Adam in vitis philos.,

Nic. Gundlins- observat. select. Tom. I. observ. I., Bo crisius

de claris Franconiae viris. J o. Chr. Go tts chedi us \m^~Hand-

lexicon der schonen Pf^isscnschaften , ut alios, maxime lcxicogra-

L«-;.i. ..

'. • "W!!^?^'^^' r '^^^Wf^*

CELTIS PATMa. I7

phos, praetermittam. Etlam in actis Academiae Vindobonensis Suin-

Jurlensis appellatur. Quin, ut nec illud taceam, ValentinusEngelhardt, Geltershemio prope Suinfurlum ortus, Coloniae

Agrippinae conrector Bursae Montis, data anno 1496. ad Celtemepistola, cujus exemplar manu exaratum prae oculis habeo, eumcommonet unilatis patriae, veterisque familiaritatis , atque Suinfur-

tensem nuncupat.

.Quaerenti, quo pacto evenerit, ut apud plerosque invaleret com-

munis illa persuasio, Suinfordia ortum esse Celtem, responde-

mus, veri esse simillimum: rogatum eum apud exteros, cujas aut

undenam esset, respondisse, Suinfurtensem se esse ; eoquod Suin-

furtum civitas sit a loco suo natali haud procul dissita. Solent

namque peregre agentes vicinam ciyitatem, quae sit notior et illu-

strior, pro patria profiteri, dum sunt orti pago aut oppido parum

celebri. Verba itaque peregrinantis Celtis videntur fraudi fuisse

Trithemio , ex quo hauserunt alii decepti a decepto.

Non minus a vero abeunt, qui idcirco Suinfurtensem appellatum

putant, quod sit in ea civitate educatus, atque imbutus litteris.

Hulc enim oplnioni, praeterquam quod idoneis probationibus desti-

tuta slt , jepugnant ea , quae de illius institutlone puerili suo loco

proferemus. Ceterum laude dignum merito reputamus J o. Casp.

Kle iberti candorem ingenuum, qui, quamquam gymnasii Suinfur-

tensis rector fuerit, palam nihilominus professus sit, Celtem Suin-

furtensem non fuisse. Confer eam In rem ejus Programma de

agnomine et patria Conr. Celtis. Suinfurti 1724. in fol.

c) {^xiibus^Wircehurgum allubescit, ipsummet Celtem sibi suiTragan-

tem habere videntur ; canebat enim de se Lih. I. Eleg. XII.

Adde genus longo proavorum slemmate clarum,

Moenus ubi gelidis cornua Jleclit aquis.

PjHT^rT. 3

-**

r '•-•»^y»''v

18 cAp. I. ^. I.

J//C ubi Francorum urbs illuslri valle levatur, '„•' ^-'

Deque E^tjScv graeco nomine dicla ttoXis.

Luculentius idem indicaLt Descriptionis Norimb^rgae cap. 2. Deinde,

inquit, ubi propior Rheno Moenus Jactus est, vetustissima itrbe

£§if3(T0?\j, Francorum metropoli ; unde et nobis origo est. His accedif,

quod, cum an. 1492. nomen suum profiteretur Ingolstadii, TVirce-

hurgum pariter patriam suam vocaverit. Albo enim academico hunc

in modum inscriptus legitur: Conradus Celtis ff^irceburgensis prof.

human. {Vid, J o. Nep. Mederer Annal. acad. Ingolstad. T. I.

pag. 39.) Negandum equidem non est, haec verba istiusmodi esse,

ut imponere incautis , errandique ansam legentibus praebere facile

possent; at si spectantur ea, quae de vera Celtis patria subjuncturi

sumus, mox disparebit omnis ea ambiguitas. Constabit etenim,

hisce verbis Cellem sibi nihil voluisse aliud, quam majores, unde

ortum duxit, Wirceburgi fuisse incolas; aut fuisse se Wlrcebur-

gensem, non nativitate, sed habita ratione ditionis vel dioeceseos

;

aut dixisse se Wirceburgensem ea rationc, qua supra se appellaverat

Suinfurtensem.

^

£) Pagum Protuch Celtis natalem esse locum,

primus somniavit

Jacobus Schopperus , initio apud Biberacenses , deinde apud

Biponlinos concionator; post Heidetbergae ecclesiae et scholae in-

serviit ; demum Altorjii, auctor operis: Historie der tcutschen Na-

tion. Francofordiae i582. fol. in cujus libri prooemio cetera inter

habet haec : Conrad Celtis aus Proluch biirtig bey Schireinfurt.

Descendit haud dubie eam in sententiam Schopperus, quod igno-

raret, quid sibi vellet nomen Protucius , suspicatus, eo designari

Celtis patriam. Schoppero adstipulati sunt Kleibertus 1. c.

J o. Georg S chelhornius senior part. III. commercii epist.

Uffenbachiani pag. 40. not. d., Georg Ern. fValdau Beylrdge

.r '.iVi , ^i'l^^..j'^'^-j a(cjaR.-ii':rfi\

CEITIS PATRIA. I9

ziir Geschichte der Stadt Nurnberg. II. Band, XIII. Heft, p. 235.

Niimb. 1787. 8., Philipp. ff^ilhelm, Gercken in seinen Rei-

sen. II. Th. 1784. 8. Neque alienus ab ea opinione erat AndreasFf^illius Altorfensis, quemadmodum suis ad me^ litteris de-

claravit. 4. - • *

Eos, qui ita sentiunt, rogatos velira, ut edisserant, ^tibf sifus slt

ille paguj, quem Protuch nominant. Certum est, prope Suinfur-

tum ad Moenum Cpossum asseverare : in universa Franconia)

nuspiam iuveniri vicum aut pagum, qui eo nomine compelletur.

Neque est assentiendum Kleiberto, interiisse pagum belli Alber-

tini cladibus,

^vel mutasse nomen. Perspicuum sane est , ut ex

epistola' Conradi pf^iland, nepotis ex sorore Celtis, elucet,

anno 1499., quo epistola exarata est, Celtis ,patriam adhuc ste-

tisse. Ea quidem de epistola, cujus apographum coram habeo,

inferius redibit serrao. Quo, quaeso, pacto fieri potuisse existima-

mus , ut inde ab hoc temporis lapsu periret pagus , cui in sacris

parochus praeerat, situs ad celebre flumen, et cultura vinearum in-

signis, atque ita interiret, ut nec vola, nec vestigium , ac na r>omen

. quidem relinqueretur? Sciscitari lubet, an in antiquis choro-aut

geographicis tabulis, in vetere quodam Francorum libro chronico,

in tabulario publico Suinjltrtensis civitatis , aut in vicini monasterii

Heydenfeldensis forulis ah'cubi occurrat nomen Protuch," ubi sermo

est de jujpe patronatus, de decimis , censibus, laudemio tributisve

id gerius aliis. Sed desino de inani commento his plura addere, ne

in re luculenta videar esse plus aequo verbosus.

c) Haud procul ff^irceburgo ortum esse Celtem, asserunt DavidChy traeus pag. 179. chron. Sax.; Joannes Fichardus de

viris illuslribus pag. 81.; Paulus Freherus in theatro ; et no-

Tissime Christianus Boenicke Geschichte der Universltat

^/

:-itS.' -,/,; :..-. ...,,.,. :^. .;..,•,-,.*>,. '-'.^'vl-s.^i^

' •<'.*

*. 'n^

^: V'

* . ^ •

'

20 • CAP. I. ^. r. -

IViirzburg pag. 28. Quibus omnibus praeivit soddlitas Jilteraria

Rhenana in vita Celtis: Ad Moenum, inquit, Jluvium, haud

longe ab Herbipoli, Francorum in Germania melropoli, natus

Celtis. Aeque aut magis vage de Celtis patria disseren» Henr.

Pan taleon in Prosopogrnph. Park II. pag. 672. Hieodiscae edit.

J578. aioipliclter pronunciat, ortum eum esse in Franconia. 1

y) Equidem Trilhemi us, cum abbas erat Spanhemii , anno 1495.

in catalogo virorum illustrium Germaniae scripserat, Celtem, ex

Schweinjbrdia esse ortum, inductus , ut supra adnotavimus, hunc

in errorem a peregrinante poeta ; at posteaquam , a suis exagitatus,

translatus est ff^ircehuTgum , abbas ibidem constitutus coenobii

Scotorum ad S. Jacobum anno i5o6. die i5. Oct. , haud diHicile

ei fuit, in verae Celtis patriae notitiam pervenire, ac deponere

errorem, in quo haeserat. Propior enim tuin erat his, a quibus

poterat edoceri certiora. Habebat certe ibidem sibi notum Celtis

ex sorore nepotem, Nicolaum ff^iland, uti constat ex epistolis

Trilhem ii lib. II. ep. 33. Hagen. i536. 4. unde, quidquid ad

Celtem, quem fratris loco habebat , attinere videbatur, earum

rerum studiosissimus abbas, nuUo paene negotio perdiscere polult.

Comperta itaque vera Celtis patria ejusdem obitum denuntians

in chronico Hirsaugiensi,quod demum ff^irceburgi absolvit, per-

polivitque, ad annum- i5o8. scripsit: Conradus Celtis Protu-cius, natione Germanus, palria Francus Orientalis, ex JViipfeld

prope Schweinfurt oriundus.

Frustra quidem hoc testimonium requires in editione Basileensi,

quae impensis J o. Oporini anno 155^. fol. prodiit apud Parcum.

Norunt enim eruditi, esse eam mancam et imperfectam; quippe

quae careat additamentis ac emendationibus illis, quae doctissimus

^

^* CELTIS PATHIA. ttl

abbas adjunxit, dum posterioribus aimis curisque supremain operi

manum imposuit ff^irceburgi. ^ ' "t > .a

g) Lauren tius Frisius (Fries") anno 1491. natus Mergenthe-

mii ad Tuberim fl. apud Francones, Celti pariter coaevus, uti et

conterraneus , degebat annos plurimos ff^irceburgi,

plurium 'TVir-

ceburgensium episcoporum a consiliis, praefectus tabulario principis

publico, in historia ejusdem episcopatus,quam reliquit, multo

veraatissimus , locum natalem Celtis hunc iu modum exprimit:

Der vielerjahrne hochgelehrte Poet Conrad Pickel, Celtis ge-

nannt , von Pf^ipveld am Mayn. Vid. J 0. Petri Ludewigiiscriptores rerum Herbip. pag. SgS.

W Ex veteri msc. codice chronico Jgnalius Gropp, Benedictinus

ad S. Stephanum Wirceburgi Tomo I. chron. Wirceb. pag. 68. in

rem eandem haec adducit: Anno i5o8. den 4. Februarii starb Con'

radus Celtes von Wipffelt unler Schweinfurth , der erstere teutsche

Poet , von Kayserlichen Handen gekronet.

Esse Tf^ipfeldam natale solum nostri Cellis, testantur, et con-

firmant antiqua manu Celticis odis adnotata haec verba: Hic Con-

radus Celtes natus est l^Sg. in vico ff^ipfeldensi ad Moenum Jlu-

vium: primus inter Germanos poela laureatus, mane circa horam

tertiam. Haec pro sua humanitate ac eo, quo est gratjficandi ani-

mo, me monuit F. Pf^. Zapfius, qui illum odarum codicem, Arg.

i5i3. typis vulgatum possidet >2) Huc facit libri quarti Ode VIII. quam nativitatis suae locum de-

scripturus Celtis iia. orditur: . r

Bacchicos inler generatus olim ef

Francicos colles, ubi Moenus altis

Flectitur ripis, et aprica silvis

Culmina vestit.

.'*

' t.*-.

, * i!f:^"^i-

-:.^

w..-^,yy''€':v^f'"'. r^':.'- .-^' /" ^^'

:

22 CAP. § I.

Qulcunque ea, quae poeta ceciult de loco suo natali, coipparave-

*rit cum situ f-f^ipjeldae , facile confitebitur, non in alium pagum

magis,quam in hunc , convenire characteres

,quos de looo nativita-

tis suae prodidiL Ornant enim pagum undique vitiferi colles,

altaeque ripae impetum aquae sistunt cx adversa potissimum Moeni

Jluminis parte, ubi annosa silva querna {Altaich) amoenum inam-

bulantibus secessum praebet. Quae vero infra et supra pagum loca

,

editiora vestiunt nemora, illud parochiale (das Pfarrholz), istud»!

quod Principis est, Hag nuncupatum , rem quasi digito demon-i

strant, planeque evincunt, f^ipfeldam prae oculis habuisse poetam,

dum sapphicam illam odem elucubrabat.

Quare merito in hanc senteatiam abierunt post Trithemi unt

et Fris ium ff^o Ifg angus Kr iig er in calalogo mille virorum,

Erford. 1618. 8.; ff^eis li nger in armamentario pag. 128.; J o.

Andr. Quenstedt de patriis illustrium virorum pag. 170.; Beu-

therus in ephemeridibus ; F. G. Frejytag Analect. litterar.

pag. 23i.; P. Fischer brei>. notit. Urbis Vindobon. T. IV. cap. 8.

;

Xy s l us Schier in opere msc. de sodalitate lilter. Danub., quibus

haud ita pridem accessit A. S. StumpfNachrichtsn von merk-

wUrdigen Gelehrten des Hochstifts fFirzburg. 1792, pag. 22,

k) Designat autem JVipfelda, nominis etymon si spectas , campum

aut locum judicii, vel si mavis, supjjKcii. f^f^ippen namque, prisca

vox theodisca, idem valet, ac Jlagellure, percutere, aut malefacto-

ribus inferre poenas , corporibus violenter in altum actis. Vid.

ff' achter in glossario, et A delung voc fVippen. !Adhuc vigere

apud Italos, praesertim Romae, speciem quamdam ejusce cruciatus,

ad coercendos pacis publicae perturbatores in diebus Bacchanalium,

testatur Arche n holzius in descriptione Italiae pag. 261. ubi

rcfert barbarum illum morem, quo miseri, funibus alligati ferali

'.*'

>'*:^v*'

«

CELTIS PATRIA. 3?

ligno (dem Schnellgalgen) summa velocitate jacfantur sursum , deor-

sum, non sine praesentissimo valetudinis aut vitae perrculo. lu- »i

dicia capitalia olim habita fuisse fVipfeldae, et animadversum in t.

facinorosos, indicat collis, vicinus ecclesiae ( der Centberg )• Eodem *.

spectat nninus Centgravii, et assessorum ejus (^Cent - Schopjen) ad

nostram usque aetatem traductum,quamquam valde imminutum, ^_

restrictumve. Etsi vero, inde a longo annorum decursu judicia ^

capiialia haberi, et sumi de reis supplicia desierint: patibuli tamea^;

collapsa rudera, et propinqua vallis Q der Schelmengraben') locus, in

quo occisorum cadavera tumulabantur, satis declarant, conjecturam

de nominis etymo, quam attuli, sua verisimilitudine haud prorsus

destitui. ; ,"=> ;

-'. ^ .

Non procul If^ipfelda sedem fuisse nobilfs cujusdam familiae,

conjicitur ex veteri castro Clingenberg , in amoeno coile ad Moenumconspicuo. Neque desunt ex priraa nobilitate, qui nomen sibi a

VFipfelda traxerunt. Occurrit apud Groppium Tom. I. operum

Lat. pag. 841. quidam Otto de IVipfeld, Canoriicus ecclesiae

calhedralis (^Pf^irceburgensis') sub Reinhardo episcopo an. 1178.

Floruisse eandem familiam adhuc seculo XV. ad Hnem vergente,

discimus tum ex albo Ingolstadiensis academiae, cui an. 1472., qui

erat annus primus erectae universitatis, iusertus legitur Henricusde ff^ippfe Id canonicus Eustaettensis ; tum ex inscriptionibus

coUectis a C onrado Pe utin gero, ex quibus nonnullas recudit

Franc. Vei thius in vila Peutingeri pag. 22. Una ex illis sic

habet: Gentilitio stemmate, vita, moribusque nobilis, Karolus

fpypfeld, Eustettensis ecclesiae canonicus, conditorio hoc situs esl.

Obiit MCCCCXCI. XV. Kls Julias. His certiora forsan dedisset

g» Celtis m sua Germania illustrata, quam in deperditis esse

« . dolemus.

•f

fr: ."' *

,^

»i. .^ .^""*'

• r*" *^ '^ -»

u

•*

«MMMlrilM

"^!?'^''?^'*^.^ W i^J»™ -f- ' '̂^ST^-''^- -c:

. .

'^-'

'',: iX -'' -•.•« ;--<'

>r.

M-

•'^-"

CAP. I. §..

Gaudct nunc aetatis pagus ff^ipfeldensis priyilegio fori, taiafTfru- *

mentarii in hebdoniad^s singulas, tum nundinaEum annuarum ; ha- .

-

^^tque ccclesi^jg|parochialem, inde a renytissiini^ temporibus, quon-

dam multo latius difTu&tm. Comprehenderat enim^agos plures,

trans Moenuin sitos, nominatim He^denfeh^yMirscJ^li^^^lefn^orf, 1]

Ceruachy Lipdach, qui quidem a I/^7^eWc/j^' e^^^fia 'aiU8fo','.#^i.',.

ayu|,si. aup^ ,- ^novaeqne parochiae, quaerjup in //«^^'t/e/i/eWe/wf, mo- .

nasteriq erigebatur, adjuncti; velut perhibet ^i^j^ifiifi^^r^ b r i.c o n i Sy.

'

Jf^ir^e,burgensis episcopi, quod Tom. I. Germqnilftf, safirae, quam

San-BIasiani in lucem proferre inceperunt,. adnexuijp .jonspicitur .

ift cod. probationum num. XXXV. pag. -35. ,, '.\^.- i

-4.

..^

•f---