DEGERLER ve EGİTİMİ- II · (İstanbul2012)

EDiTÖRLER

Recep Kaymakcan, Nuri Tınaz, Z. Şeyma Altın,

Mahmut Zengin, Ahmet Yasin Okudan, Hulusi Yiğit

~ra em Değerler Eğitimi Merkezi

©Eserin her türlü basLm hakkı aiı.laşmalı olarak Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları'na aittir.

Dem Yayınlan Ensar Neşriyat Tıc. A.Ş. Organizasyon udur.

DEGERLER ve E GİTİMİ- II SEMPOZY"UM B İLDİRİLERi KİTABI

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Adına Sahibi Kültür Daire Başkanı

Abdurrahman ŞEN

Genel Yayın Yön etmeni . Şevket Demirkaya

Proje Koordinatörii Recai Demir

Yayın Koordinatörü Murat Arslan

Editörler Recep Kaymakcan

Nuri Tınaz Z. Şeyma Altın

Mahmut Zengin Ahmet Yasin Okudan

Hulusi Yiğit

Redaksiyon Ayşe N uran Cansız, Derya Dinal, Esma Bakır, Haluk Doğan, Elyesa Koytak

Mine Arslan, İbrahim Dalar, Talha Gökdentürk, Zeynep Arslan

Çeviri & Tashih Ali Murat Yel, Mehmet Ali Doğan, Hatice Kübra Kula

Kapak & Sayfa Tasaruru Nuray Yüksel

ISBN: 978-605-4036-65-3

Baskı-Cilt

ERTEMBASIM Başkent Organize Sanayi Bölgesi

22. Cadde No: 6 Malıköy-Temelli 1 ANKARA Tel: 0312 640 16 23 Fax: 0312 640 16 24

Serti.fika: 26886

ı. Basım

Eylül2015

İletişim Oruç Reis Mah. Giyimkent Sitesi 12.Sok. No:40-42 Esenler / İSTANBUL

Tel: (0212) 49119 03- 04 Faks: 0(2U) 438 42 04 www.ensarnesriyat.com.tr e-mail: ensar@ensarnesriyat.com.tr

' -••vıı~ •uı...

Bu:ffi~~~IR

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kiiltür Daire Başkanlığı Kiiltürel Etkinlikler Müdürlüğü'nün katkılarıyla hazırlannuşhr.

AHLAK EGiTiMiNDE BİR TEMEL OLARAK İSLAMi DE GERLER

J. Mark Halstead *

Giriş

Bu makalenin odak noktası batılı bir kişinin İslami düşüncedeki dini ve

ahlaki değerlerin arasındaki yakın ilişki, Müslüman topluluk ve ülkelerdeki değerler eğitiminde bu ilişkinin sonuçları ve değerler eğitimi ile ilgili batılı ve İslami ekollerin arasındaki önemli farklar hakkındaki bakış açısıdır. Ma­kalenin esas hedefi İslam ve batı dünyasında etkili olan bazı kültürel değerler ve varsayımlan karşılaştırmakla beraber değerler eğitiminde batılı ve Müslü­man uzmanlar arasında daha verimli bir diyaloga katkıda bulunrnaktır.

Her ne kadar şu anki küreselleşme trendleri akadernisyenlerin kendi kültürlerindeki ve başka killtürlerdeki değerler ve değerler eğitimi hakkın­

da araştırma yapma konusunda git gide daha hevesli oldukları anlamına gelse de geçmişte (kişiler arası) iletişim, düşünce ve uygulamaların farklı inanç ve kültürler tarafından aynı şekilde kavrarnsallaştırılarnamasından

ötürü çoğu zaman engellenmiştir. Bu makalenin killtürler arası daha geniş bir anlayış adına bir takım önemli konuları netliğe kavuşturmasını ve böy­

lece Ensar Vakfı Değerler Eğitimi Merkezi'nin değerli hedeflerine az da olsa katkı sağlamasını ümit etmekteyiz.

Makalenin ilk kısmında İslam' daki ahlaki değerlerin dindeki temelleri vurgulanarak, bu değerlerin kaynakları ve yapıları incelenecektir. İkinci kıs­mında İslam' daki değerler anlayışı ile batılı liberal devletlerde baskın olan ahlaki değerlere dair daha sekiller yaklaşım, bu iki ekolün haklar ve ahlaki * Çeviri: Hatice Kübra Kula ** Prof. Dr., Huddersfield Üniversitesi, Eğitim Fakültesi; Birleşik Krallık. e-maU: j.m.halstead@hud.ac.uk

94 Değerler ve Eğitimi - D

bağımsızlık konularındaki farklarına gönderme yapılarak karşılaştı.nlacak­tır. Üçüncü kısunda özellikle ahlaki bilginin aktanlma ve Müslüman çocuk­ların ahlak çerçevelerine göre hareket etmeleri için moti.ve edilme şekillerine bağlı olarak, ahlak eğitiminde İslami düşünce sisteminin sonuçları €le alına­caktır. Tüm bunlara bakarak, İslam' da ahlak eğitiminin, ruhsal bir konu olan

ve evrensel İslami değerlerin içselleştirmesi yle gerçekleşen, içsel değişim ile alakah olduğu savunulacaktır. Öte yandan batıdaki ahlak eğitimi bireylerin yetişti.rili..rken karşılaştıkları bir takım kültürel değerlerden ve ahlaki otori­

teden bağımsızlaştırılmaları ve böylece onların kendi ahlaki yargılamalarını mantıklı bir şekilde yapabilecekleri hale gelmeleriyle ilgilidir.

İslam' da Dini ve Ahlaki Değerler

İslam'da bir biriyle sıkı sıkıya bağlı olan din ve ahlak ilişkisi "inanan" ve "iyi iş yapan" kişilere atıfta bulunan birçok Kur'an ayetinde yer almıştır (bkz, Sure 2:25; 95:6; 103:2). Bu ise Müslümanlar için inanç ve davranışın iç içe olduğu, ahlaki davranışların inançtan geldiği ve inancın da ancak ah­

laki davranışlar ile sonuçlanelığında gerçek olduğu anlamına gelmektedir (Ashraf, 1988: 76; Khan, 1987: 28). Bu yüzden birçok Müslüman'ın ahlak ve dini vazife kavramları arasında genelde ayrım yapmamaları şaşır~cı bir şey

" değildir. Aslında dini vazife inanan kişinin hem Allah' a hem de insanlara

karşı olan görevlerini kapsayan geniş bir kategoridir. "Ne yapmalıyım?" ya da "Nasıl davranmalıyun gibi" soruların ahlaki ve dini içerikli cevapları ola­bilir fakat dini ve ahlaki değerler Allah'ın peygamberleri ile ilettiği gerçeğin eşit değerdeki unsurları olarak düşünüldüğü için, ahlaki cevaplar hali hazır­

da dini ifade biçimlerinin içinde yer almaktadır. Müslümanlar Allah'ın helal kıldığı (yani izin verdiği) ve haram kıldığı (yani yasak.ladığı) şeyleri belirtti­ğine inanmaktadırlar ve insanların Allah'ın rehber li ği doğrultusunda davra­nıp davranmayacakları veya başka yola sapıp yapmayacaklan kendi seçim­

lerine bağlıdır. Allah'ın çizdiği doğru yoldan gidenler ahlak çerçevesinde bir yaşamı seçmiş olarak tanunlanmaktadırlar (Kuran, Sure 1:6).

Pratikte herhangi bir toplumda ahlaki değerlerin gelişmesi alışkanlık­lar, aile gelenekleri, toplumda önde gelerıler, edebiyat ve kişisel yargılar

gibi karmaşık konulara bağlı olsa da birçok Müslüman için ahlak konusu­nu dini bağlamdan ayrı tutmak zordur. Aslında, İslam' da ahlak genellikle Kur' an ve hadislerden gelen bir takım kurallar, görevler ve sorumluluklar olarak görülmektedir. Fazlur Ralıman'ın söylediği gibi İslam' da etik dav-

Değerler ve Eğitimi - II 95

ramşlar önermeler dahilinde değil kutsal kural ve davranışlar çerçevesin­

de tammlanmışb.r (1985: 18) ve Kur'an tümüyle ahlaki öğütler bütünüdür

(ibid.: 8). Rahman Müslümanların neden Kur' an' ı ahlaki davranışlar için bir te­

mel olarak almaları gerektiğini de belirt:ırıiştir: İlk olarak Kur' an Allah'ın kelamı

olarak görülmektedir, ikinci olarak Kur' an' ın günlük yaşam ile ilgili gerçekte ya

da potansiyel olarak bütün sorulara cevap verdiğine inanılınaktadır (ibid.: 14).

Kur' an' da öğretilen erdemler arasında adalet, yardımsever lik, dindar­

lık, dürüstlük, samimiyet, şükran ve iffet yer almaktadır. Her bir Müslü­

man KurNan'da belirtilmiş olan görevlerini, yasal ve ahlaki yükümlülük­

lerini (sıra dışı zorlukların olduğu durumlar haricinde) yerine getirmelidir.

Kur' an' dan sonra İslam' da ikinci ahlak rehberi ahlaki yönden mükemmel bir

örnek olarak düşünülen Muhammed peygamberin yaşarnıdır. Peygamberin

ahiakından "And olsun ki, Resulullah, sizin için, Allah' a ve alıret gününe

kavuşmayı umanlar ve Allah> ı çok zikredenler için güzel bir örnektir." (Sure

33:21) ifadesi Kur' an' da yer almaktadır. Muhammed kendi misyonunun İs­

lami etik değerleri uygulayıp ve birebir örnek olup "iyi özelikleri mükem­

melleştirme" olduğunu düşünmekteydi (Ibn Anas, 1989: 382). Bu yüzden

hadislerde yer alan sözleri ve hareketleri ahlak konusunda örnek oluştur­

mada ve ahlak?. düzenlemelerde Kur' an' ın yanında önemli bir yardıma kay- ·

nakb.r. Hatta Walzer ve Gibb "bütün hadislerin İslami etikler konusunda bir

kılavuz olduğunu" iddia etmişlerdir (1960: 326).

İslami Etikler

Etiğin İslam' da ayrı bir akademik disiplin olarak yeri yoktur, en azın­

dan sadece insan mantığı ve deneyiminden yararlanan bir disiplin olarak

yeri yoktur (Siddiqui, 1997: 423). Dinle herhangi bir bağlantısı olmaksızın

ahlaki kararlar verme konusunda bir çerçeve oluşturması açısından Batı' da

Bentham, Mill, Kant veya Rawls'ın eserleri ile karşılaştırılacak hiç bir eser

yoktur. (İslam' da) etiğin dini temelini eleştirel bir biçimdeki incelemeye tabi

tutacak bir gelenek ve ahlak eğitiminin kişiııiiı gelişimi ve ahlaki özerkliğini sağlama gibi amaçları yoktur (Halstead, 1986, 4. kısım) . İslam' da var olan

şey ise kabaca İngilizcede "ahlak" kelimesine karşılık gelecek olan bir takım kavramlardır.

Bu kavramlardan ilki etik ya da ahlaki değerler olarak çevirtilen ahlak­tır ve bu kavram İslam' daki temel ahlak standartlarına ve esaslarına atıfta bulunmaktadır. Ahlak Ibn Sadr al-Din al-Shirwani tarafından" erdemler bili-

96 Değerler ve Eğitimi - ll

mi ve onlara sahip olrnarun yolları, kötü özellikler ve onlaı·a karşı korunma yöntemleri olarak" tarurnlanrruştır (Walzer' den alınh 1960: 327). Al-Shirwa­

ni ayrıca "ahlakın konusu, onlardan etkilendiği kadar, doğuştan gelen eğilim­ler, sonradan edinilmiş erdemler ve (kişinin) manhksal yön(ü)dür" demiştir. Ahlak (Arapçada) çoğul bir kelimedir fakat bazen karakter, doğuştan gelen özellikler veya "düşünce ve kasıt olmaksızın (kişinin) görevlerini yerine getirmesini sağlayan bir ruh hali" anlanuna gelecek şekilde de tekil haliyle (kulluk)·de kullanılmaktadır (Miskawih, 1968: 30; cf. Omar, 1994: 103). !<indi,

Farabi, İbn-i Sina, İbn Miskeveyh, Nizamülmülk, Gazali, el-Razi and şeyh Tusi gibi birçok ünlü Müslüman aiim ahlak üzerine çalışmaklar yapmış ve onları kağıda dökmüştür. "Ahlak ilmi" (ahlaki değerler) fıkıh (hukuk) ilmi

gibi diğer birçok unsurla beraber İslam' da eğitimin her aşamasında İslami ilimierin önemli bir parçasıdır.

Etik ile ilgili ikinci kavram iyi davranış ile ilgili iki farklı fakat birbir­leriyle bağlantılı olan anlayışı -bir yanda kibarlık, nezaket, iyi yetiştirme, görgü kuralları, kültür, zariflik ve iyi huylar; diğer yanda değerler ve ah­lakı- birleştiren edeptir. Lc;lam edebi "İslam'ın öğreti ve kurallarından gelen

İslam' da kabul görmüş iyi hal ve tavırlar'' anlanuna gelmektedir (al-Kaysi, 2003: 13 ). Fakat bu kelimenin İslam' dan önceki kökeni ilkArap kabilelerinde gelenek ve kuralların bazılarının Arap Müslüman'ların ahlak ile ilgili gö­

rüşlerine entegre edilebilmiş olacağına işaret etmektedir. Edep eğitim için (kullanılan) önemli Arapça kelimelerden biri olan te' dib ile aynı kökten gel­mektedir. Te'dib ise büyük ölçüde toplum ve içinde bulunulan grup içerisin­de sosyal davranışlar için oturaklı bir temeli öğrenme sürecine ·gönderme yapmaktadır (Halstead, 2004: 522ff).

Eger ki şu ana kadar ahlaki değerler (edep ve ahlakta olduğu gibi) hak­kında sunduğumuz İslami bakış açısı batılı bilim adamlarına fazla kuralcı ve din bazlı geldiyse, bütün bunların İslam' da ahlak ile ilgili tek bir bakış açısını temsil ettiğini ya da İslami etiklerde rrıantıga yer olmadığını düşünmemek

gerek. Tam tersine, bunların bir üst kadernesi büyük oranda mantığı ilgilen­dirmektedir. Bu özellikle kıyasm İslami hukukun gelişmesi için kullanımın­da görülmüştür. Örneğin şarap Kur' an' da bahsedilen tek alkollü içecektir fakat tüketimi yasaklandığı için dönernin hakimleri şarap ile (alkol içerme hususundan ötürü) ilgili yasağı benzer oldukları için diğer alkollü içecekleri

kapsayacak şekilde uygulamışlardır. Benzer bir süreç tıbbi etikler ile ilgili tartışmaları çözmeyi isteyen günümüz bilim adamlarınca da kullarulmıştır.

Değerler ve Eğitimi -li 97

Örneğin İslam' da çocuk sahibi olmak dini görevlerden biri olarak varsa­

yildığı için ve bir kişinin olumlu sonuçlan olan bilimsel bilgiyi bulmak için aklıru kullanması takdire şayan olduğu için yapay döllenme ve laboratuar döllenmesi kabul edilebilir olarak görülmektedir (ancak spermin babaya ait olması koşuluyla aksi takdirde süreç zina ile eş değer olacaktır) (Bennett,

1994: 102, 115-6).

Etik hakkında alternatif İslami düşüncelerin erken dönemdeki bir ör­neği Müslüman bilim adamlarının antik Yunan felsefesine ciddi anlamda önem vermeye başladıklarında görülebilir. Umarrudin'in belirttiği gibi "eti­

ğin temel prensipleri Kur' an' da yer almasına rağmen, etik Müslümanların zihninde Yunan felsefesinin etkisi teyit edilmedikçe bir bilim olarak şekil al­mamıştır (1962: 45). İslam'ın altın çağında (İslam' ın ilk 500 yılı) Müslüman bilim adamları ''bir hareketin Allah emrettiği için mi iyi olduğu yoksa iyi

olduğu için mi Allah'ın emrettiği" gibi ve insanın ahlak bilgisi temelleri ile ilgili konular hakkındaki sorular ile meşgul olmaya başlamışlardır. Ahlak bilgisin temelleri hususunda Hourani (1985: 2ff) 9. ve ll. yüzylllarda aktif

olan üç ayrı İslami bilgi geleneğini ayırt etmektedir.

Mutezile tealogları değerlerin tarafsız olduğunu tanndan gelen bilgi­ler ya da bağımsız manlıksal çıkarımlar ile öğrenilebileceğini sa~uşlar­dır. Eş' ari din bilimciler ise değerler _çoğunlukla tanrının vahiy ettikleriyle

öğrenilebilir demişlerdir:_El-Kin~, Farabi_ ve İbrı-i Sina gibi Müslüman Eel­sefeciler ise değerlerin tarafsız olduğunu ve sadece mantık yolu ile (dahi)

öğrenilebileceğini düşünmüşler, f~t bir peygamberlerin bunları daha cez­bedici bir şekilde sıradan insanlara sunabileceğini fark etmişleridir. Bu üç grup arasındaki akaderİUİ< tartışma, her ne kadar sonunda çoğunluk!~ Eş' ari bakış açısıyla yazan Gazali kararlı bir biçimde her iki grubun da konu ile il­gili o oj ektiilik düşüncelerini bir kenara bırakıp, İslami ahlakı İslam'ın kendi­

sinden sonraki yaklaşık 900 yıl takip edeceği etik iradecilik ve subjektifliğin (olduğu) bir yaklaşım çerçevesine yerleştirmiş olsa da, çok fazla idi.

Ahlaklı olmarun Allah'ın yasakladığı ve emrettiği şeyler çerçevesinde tanımlanabileceği görüşüne dayalı olarak, Gazali bütün ahlaki davranışların

kişisel çıkariara dayalı olduğunu destekleyen önemli tartışmalar sunmuştur. Gazali'ye göre davranışlarımız övülme isteği ve zararlı sonuçlardan çekin­me ya da öteki dünyada ödüllendirilme ile gerekçelendirilmektedir. Ve bi­

zim vaad edilmiş ödül ve o sonucu elde etmek için kullanılacak yollar hak­kındaki bilgimiz vahiy kaynaklıdır demiştir.

98 Değerler ve Eğitimi -D

Her ne kadar Müslüman felsefeci ve Mutezile felsefecilerinin etik dü­

şüncelerinin ana akım İslami etik üzerinde az etkisi olsa da belki de bu düşünceler yüzyıllarca Müslüman bilim adamlannın anlayış ve farkında­lıkla.rıru zenginleştirmiş ve günümüzde etik ile alakalı yeni akım alternatif İslami düşüncelerin ortaya çıkmasım daha da kolaylaşbmuştılar. Bu tarz bir düşünce Kur'an'ın sonsuz doğruluğunun sadece emrettiği belirli bir takım

kanunlarda ve cezalarda değil temel prensiplerde bulunabileceği iddiasım içermektedir (ka.rşılaşbnn Anees, Abedin &Sardar, 1992).

Bu görüşe göre, durumlar gibi, bazı tahmin ve yargılar da zamanla de­ğişmekte fakat adalet, selamet, iman, ibadet, insanın vasiliği, tevhit, (adalet­sizlik ve baskıya karşı) cihat, arnel-i salih, ve İstislah her zaman geçerlidir ve

bunların renk, zenginlik, konum, etnik köken, güç ve ulus gibi unsurlardan bağımsız olarak bütün insanlık için eşit derecede uygulanabilir olduğuna inarulmaktadır. Bu görüş azınlıkta kalan bir görüştür fakat birçok Müslü­man için şeriatta detaylı olarak açlklanmış olan dini ve ahlaki gereklilikleri

modern düşüneeye göre uyarlamak fikri inançlarına ters düşmektedir (cfr. Doi, 1984: 39).

İslam' da Ahiakın Üç Boyutu

Soyut kavramlar genelde farklı kültürlerde aynı anlamı taşımazlar. Ör­neğin, demokrasi ve eşitlik kavramlarının bir kültürdeki algılanışiarının di­ğer kültürlerdeki algılanış biçimleri ile her detayıyla olmasa da büyük ölçü­

de uyuşması beklenir. Bu konu ahiakın İslam ve batıdaki anlaşılına şekli için de geçerlidir. İslam ahlakı üç kategoriye ayrılabilir: (a) şeriatta helirlenmiş olan zorunluluklar, vazifeler ve sorumluluklar; (b) iyi bir yetiştirilme biçimi ile ilişkilendirilmiş değer ve hal-hareketler ve (c) bir Müslüman'ın günlük

yaşantısında sergilernesi beklenen karakter özellikleri.

Her bir kategori büyük ölçüde batı değerleri çerçevesinde yetişmiş olan­lar için anlaşılabilirdir fakat bahsedilen bazı değerler batıda ahlaki değerler olarak algılanamayabilir. Değerler farklı şekilde tanımlanıp sınıflandırılabi­

lirler de ve değerlere farklı öncelikler tayin edilebilir.

Batıdaki çok bilindik "doğru" ve "yanlış"; "iyi" ve "kötü" gibi zıt yön­

deki kavramlar İslam' da temel olan ahlaki ayrımları tam olarak karşılama­maktadır. İslam' da farz, helal ve haram arasında bir ayrım vardır. Ortadaki kategori mendub, mübah ve rnekruh gibi alt kategorilere ayrılmıştır. Zorun­

lu olan görevlerden bazıları beş vakit namaz, Ramazan'da oruç tutmak ve

Deg~rler ve Eğitimi - Il 99

yılda bir zekat vermektir. Bunlar normalde dini vazifeler olarak düşünül­mektedir fakat bunların ahlaki boyutlan da vardır. Namaz kötülüklere karşı korur, oruç takvayı, sadaka vermek ise empati ve şefkati geliştirir (Allama Syed Sulaiman Nadwi, 1999: 27-7). Diğer zorunlu görev(Ierden bazıları) evlenmek, çocuk sahibi olmak ve bir kişinin (anne babası dahil) ailesinin ihtiyaçlaruu gidermesidir. Çalışkan olmak, bilgi peşinde koşmak ve hayır yapmak şiddetle tavsiye edilmiştir öte yandan boşanmak izin verilen fakat en az tavsiye edilen şeylerden biri olarak görülmektedir. Yasaklanan şeyler arasında lursızlık, cinayet işlemek, üç kağıtçılık, (homoseksüel ilişki dahil ol­mak üzere) evlilik dışı cinsel beraberlik, dürüst olmamak, domuz eti yemek, alkol tüketmek ve faiz alıp vermek gösterilebilir.

Moustafa'ya göre "yasaklanan şeyler insanların değerler yapısının özü­nü korumak ve bozmamak için tedbirsel ve (olumsuzlukları) örıleyici nite­liktedirler. Aynca bu yasaklar insanın değer sistemini boziılmaktan, sistemin değerinin azalmasından, sapkınlıktan, uygunsuzluktan ve kışkırtmalardan korumaktadır (1990: 120). Bennett'in dediği gibi "ticari alışveriş, yemek ya da kitap okumak olsun İslam' da her bir hareketin ahlaki açıdan önemi var­dır'' (1994: 104). Bunun böyle olmasının nedeni iyi niyetlerle yapıldığı tak­dirde İslami hukuka uygun olan her hareketin ibadet sayılmasıdır. Yapılan her iyiliğin öteki dünyada ödüllendirileceği gibi her kötülüğün de cezalan­dınlacağı bilinmektedir. (İnsan öldürmek gibi) bazı yasaklanan şeyler için Kuran' da cezalar belirtilmiştir fakat diğer durumlarda cezalandırma devle­tin takdirine bağlıdır. İyilik, her ne kadar Kuran' da açık bir şekilde herkesin kendi hareketinden sorumlu olduğu, söylense de sadece kişileri ilgilendi­ren bir durum değildir (Sure 3:115-6; 35:18; 53:38-9). Her ne kadar devlet insanların evlerinde olan özel konularla ilgilenmese de, toplumun dini ve ahlaki görevleri açıkça muhafaza etme hakkı vardır. Gerçekten inanan bir insan Allah' ın, diğer insanlardan gizlenebilecek şekilde olsa da, yaptıklarını gördüğünü ve ahlaklı davranışları desteklediğini bilir.

Örf ve görgü, ahlaklı davranışın ikinci boyutu, bariz olarak ahlak te­rimini batıdaki ahlak kavramı ile ilgili anlayışın ötesine taşımaktadır. Hz. Muhammed'in İslam' da gördüğü saygıdan ötürü, Müslümanlar için pey­gamberin yaptığı her hareket ve kişisel hayatındaki her detay bir model ol­muştur. Buna peygamberin nasıl yemek yediği ve içecek içtiği, yatağıru nasıl hazırladığı, yatakta hangi tarafa dönerek yattığı, nasıl banyo yaptığı, kendini nasıl rahatlattığı, esneme ve hapşırmaya hangi ifadeler ile karşılık verdiği ve

100 Değerler ve Eğilimi - II

eşlerinin yanında nasıl davrandığı konulan dahildir. Hadislerin toplaması ana çerçevede işte bu yüzden önemlidir; çünkü hadisler peygamberin yap­tıkları ve dedikleri hakkında bilgi sunarak, ayru zamanda Müslümanlara na­sıl davranmalan gerektiği hususunda da rehberlik etmektedirler. Bu yüzden İslamiyet'te aile değerleri ve cinsel değerler konusunda fikir uyuşmazlığı yok denecek kadar azdır, çünkü bu tür konular peygamberin _sözleri ve ha­reketlerine bakaraktan çözüme kavuşturulmuştur.

Ahlflk:ın üçüncü boyutu, İslami erdemler, de Peygamberin örneği ile bağlanb.lıdır (karşılaşhrıruz. Abu Layla, 1990). Allah'ın (merhametli ve acı­yan gibi) 99 adından birçoğu insanların talip olması tavsiye edilen erdemleri temsil etmektedir. Aslıraf'ın dediği gibi bu erdemler "tesadüfi varlığımızda gerçekleştirilmesi gereken değiştirilemez kesinliklerdir." {1988: 16). Peygam­ber bu değerleri kendi hayatında gerçekleştirdiği için, kendisinin izinden giden kişiler için mükemmel bir doğruluk-dürüstlük örneği olmuştur. Pey­gamberin hayatına dayalı birçok İslami erdem vardır. Mesela Haneef, sa­mimiyeti, sorumluluk salubi olmayı, doğruluğu, dürüstlüğü, doğru sözden şaşmamayı, verilen sözleri yerine getirmeyi, adil olmayı, disiplinli olmayı, kendine mukayet olmayı, alçak gönüllülüğü, sabrı, dayanıklılığı, cesareti, şükranı, saygınlığı, şerefi, öz saygıyı, temizliği, naınuslu olmayı, nezaketi, yardım severliği, iş birliği içinde olmayı, hayırseverliği, eli açıklığı, rnisafir­perverliği, düşüneeli olmayı, adab-ı muaşereti, kardeşliği, içtenliği, çabalama­yı, sevgi gösterrneyi, çok çalışmayı ve bilgi aşkını konu ile alakalı erdemler olarak sıralamaktadır (1996: 90-97). Müslümanlar için kişisel ahlak imandan, teslirniyetten, takvadan ve ilisandan gelmektedir (Siddiqui, 1997:~4-5).

İslamiyet'teki ve Balıdaki Ahlaki Değerlerin Karşılaşhnlması

İslamiyet'teki bu ahlak anlayışı, (önceki paragrfl.fta çerçevesi çizilen) in­

sani erdem kavramı ve (Kura' n sık sık özgürlük, eşitlik ve adalet gibi değer­lere gönderme yaphğı için) temel değerler açısından bahdaki görüşle örtüş­

mektedir. Fakat bahda ve İslam' da değerlerin aniaşılmasıyla alakah detaysal farklılıklar olabileceği söylenmektedir. Öte yandan İslami bakış açısını ayırt

eden özellik ise zamana bağlı olmayan-her zaman geçerli olan dini prensip­leri kabul etmesidir. Bu yüzden ahlaki gelişim ruhi benliğin birey ve toplum

(ilişkisinden) diyalektik olarak meydana gelen ahlaki evrene girmektense bu prensipleri keşfetmek yolundaki kişisel bir yolculuğudur (karşılaşhrınız Hussain, 2007).

Değerler ve Eğitimi - II 101

Haklar kavrarru ise özel bir konudur. Haklar ile ilgili hakların İslami etiğin merkezide olduğuna işaret eden birçok kitaplar yazılnuştır (Husa­in, 1990; Mawdudi, 1976; Nadvi, 1992; Sheriff, 1989) fakat hakların merkezi olma durumu hala tarbşmalı bir konudur. Bir yanda, önceden de belirttiği­miz gibi İslami ahlak büyük ölçüde İslami hukukta belirtilmiş olan görevler, farz1ar ve serumluklan yerine getirmekten meydana gelmektedir. Benim a kişisinin yararına x hareketini yapmak gibi bir sorumluluğum varsa, a kişi­sinin benden x hareketini beklerneye hakkı olduğu apaçık bellidir. Nadwi (1999: 26) haklar kon1:1sunu, Allah hakkı (ibadet edilme hakkı gibi) ve kul hakkı (çocukların giydirilmesi, onların bakımının yapılması ve dini yönden yetiştirilmeleri gibi) üzerine yazarken bu bağlamda kullanmıştır. Nadwi net bir biçimde bizim sorumluklarımızı-yükümlülüklerimizi göz önünde bu­lundurmuştur (cf. Shad, 1987).

Diğerlerinin ahlaki görevlerine dayanan meşru beklenti olarak haklar konusu İslami görüş ile uyum içerisinde gibi gözükmektedir ve haklar kav­rarru Kur' an' da ve hadiste bu anlarruyla kullanılnuştır. Öte yandan, İslam ilk olarak ve en başta itaat dinidir (İslam'ın birebir kelime anlarru itaat et­mektir) ve köle sahip ilişkisi inananın Allah ile olan ilişkisine dair önemli bir semboldür. Haklar kendini savunma bağlamında (şunu yapmaya hakkım var gibisinden) ya da Allah'tan (veya bir insandan) zorla hak iddia etmek anlamında İslam' ın ruhuna ters düşmektedir. Affouneh (2007) Filistin' de ah­lak eğitiminin bir temeli olarak insan haklarıyla alakalı (kendinin bir hakka sahip olduğunu iddia etmek ya da birisinden zorla hak iddia etmek bağ­lamında) Batılı kavramların yetersizliğine dikkat çekmektedir. Affouneh haklar, barış ve bağışlayıcılık konulularında batılı anlayışın Filistin' de çeki­len acıların gerçekliğini yeterince göz önünde bulunduramadığını ve umut kaybetmemı:_k, gelecek kuşakları yetiştirmek ve adaletsizlikle savaşmak için

gerekli olan umudu sağlamak adına başarısız olduğunu öne sürmektedir ve sadece dinde olan değerlerin bunları gerçekleştirebileceğini iddia etmektedir.

İslami bakış açısına göre, kişisel ve ahlaki özerklik (ister Kur'an'ın haklar konusundaki teorilerine ister Kant' çı bireysekilik anlayışına dayalı olsun) iki sebepten ötürü anlarru olmayan konulardır. İlk neden kişisel ve ahlaki özerkliğin Allah'ın iyi ve kötüyü yargılayan pozisyonunu gasp etme­si; ikincisi ise, bireyin iman topluluğundan bağlantısını koparmasıdır. İyilik İslam' da sadece kişiyi ilgilendiren bir konu değildir ve toplumun da ahlaki davranış ve dini uygulamaları teşvik etme görevi vardır. Bu yüzden ahlakı öğretmek de kendi başına ahlaki bir davranıştır.

102 Değerler ve Eğitimi- O

İslam' da Ahlak Değerlerinin Öğretilmesi

İslam' da ahlak eğitimi ile alakah dikkat çeken ilk şey İslam dünyasında konu ile alakah göze çarpan çok tutarlı bir tutumun olması ve bunun yüzyıllarca devarn ediyor olmasıdır. Çocuklarını ahlaki çerçeveye göre

yetiştirmede ailelerin rolü bütün dünyada bilinmektedir. Genellikle çocuk iyi davranışların üzerine yazılacağı boş bir tahta olarak görülmekte ve kü­çük çoc~ar diğer kişileri taklit etme eğilimine sahip oldukları için, onları iyi arkadaşlıklara özendirrnek ve onlara iyi birer örnek olmak önemlidir. Ço­

cuklar disiplini, kendi kendine yetebilrneyi, suurlamaları, kibar ve alçak gö­nüllü olmayı öğrenmelidirler. Ayru şekilde, Müslüman öğretmenler öğrenci­lerini gerçek anlamda umursamalı, aşırı sertliklerden kaçınmalı ve oyunları bir tür rahatlama ve deşarj olma yolu olarak (ve ayru zamanda çocukları

kurallar kavramına alıştırrnanın bir yöntemi olarak) teşvik etmelidir ler.

İslami eğitim ve uygulamalar bağlamında, ahlakı öğreten kişiler (a) ço­cuklara ve gençlere neler yapmaları ve yapmamaları gerektiğini öğretrneli ( davraruşın nedenlerini anlamak bir bakıma ikincil bir husustur ve bir sonra­ki adımda gelmelidir); (b) onlara ahlaklı bir biçimde davranma motivasyonu

ve isteğini vermelidirler.

Ahlaki bilgilerin aktarılmasında ise, bilginin kendisinin (ahlak ve edep ilmi) daha öncede belirtildiği gibi Kur' an ve hadise dayalı olduğu için ül­

keden ülkeye farklılık göstermesi alışılmış biı· durum değildir. Farklı ol­ması daha olağan şeyler ise ahlak eğitiminin yapısı uygulanan yaklaşım ve yönternlerdir. Mektep ve mescit gibi geleneksel İslami eğitim kururnlarında verilen ahlak eğitimindeki en büyük fark ahlaki konuların İslami araştırma­

lara bütünüyle entegresi veya ahlak eğitimini apayrı bir içerik olarak plan­lama konusu arasındadır. Mesela Malezya' da ahlak, İslami eğitimin önemli bir parçası olup, eğlence merkezlerinin, arkadaşların ve kitle iletişim araçla­rırun olumsuz etkileriyle savaşır (Tamuri, 2007). Eğitim metotlan; öğrenme

biçimleri, cezalandırmanın olması, ezbere dayalı olmak, kaynak kullaıumı, ya da kullanılan materyalierin tutucu ve otoriter olup olmaması veya güncel ahlaki tartışmalarının eğitimde yer alıp almaması açısından çeşitlilik göster­mektedir (cf. Mogra, 2007).

Batılı birçok felsefecinin ele aldığı bir konu olan (Straughan, 1999; Hay­don, 1999) ahlak güdüsü ise Müslüman eğitimciler için önemli bir husus olarak görülmemektedir. Önceden de belirtildiği gibi İslam' da ahlaki eğitimin içsel ve dışsal güdülemelere eşit vurgu yapmaktadır. İçsel güdüle-

Değerler ve Eğitimi -II 103

me çocukları Allah' ı memnun etmek isteğiyle hareket etmeye ve peygamberi her daim onun hareketlerini örnek almak isteyecek kadar çok sevrnelerine teşvik etmek gibi noktalan içerir. Aile ve arkadaşlarla iyi ilişkiye sahip ol­mak da onlara olan saygı ve sevgilerinden dolayı onları taklit etmeye çalışa­

cakları için çok önemlidir. Dışsal güdüleme bu hayattaki ekonomik, sosyal ve duygusal konulardaki güzel şeylerin iyi davranan kişilerin başına gele­ceği gibi geniş çapta bir takım konulan içermektedir. Fakat öteki dünyaya olan inanç da kuvvetli bir temel ve amaç ile ahlak (eğitimi) sağlamak adına

önemli bir unsurdur (Maududi, 1966: 36). Kuran herkesin kendi davraruşın­dan sorumlu olduğunu (Sure 53:38-9; 41:46) ve bu dünyadaki hareketlerine göre kişilerin öteki dünyada ya ödüllendirileceklerini ya da cezalandırıla­

caklarını açıkça belirtmektedir.

Güdülemedeki bu yaklaşımların birçok batılı uzman tarafından yeter­li oİarak değerlendirilmesi çok olası bir durum değildir. Mesela John Wil­son ahlaki güdülemenin bazı ahlaki davranışların "kendi kendini ödediği" anlayışına dayalı olmaması gerektiğini savunmakta fakat bu güdülemenin, yaşamın tümünü veya ahlaklı olmak şeklinde tanırnladığımız düşünceyi öğrencileri ciddiye alma konusunda teşvik etmek ve bu fikri sırf kendi an­lamı için takdir etmek ve bunun bir parçası olmalarını istemeleri için cesa­retlendirrnek konularına dayalı olduğunu söylemektedir (Wilson & Cowell,

1987: 34-5) ..

Sonuç

Bu makale İslam' daki değer ve ahlak eğitiminin temel çerçevesını açıklamada ancak başlangıç aşamasındadır. İslam hukuku ve ahlak eğitimi arasındaki bağlantı, Müslüman ailelerin ahlak eğitimindeki rolü, İslam' da ah­laki rehberlik ve ahlaki erdemler gibi kavramlar, bazı Müslüman ülkelerdeki sivil eğitim ve din eğitimindeki uygulama çeşitlilikleri gibi makalede az da olsa değinilen kavram veya konular daha detaylı açıklamaları hak etmektedir.

Aynı şekilde ahlak eğitiminde İslami ve batılı yaklaşımlar arasındaki temel farklar, özellikle İslam' daki her daim geçerli olan dini prensipiere ya­pılan vurgu, İslami hukukun ahlaklı olmayı gerektiren yönü, haklar ile il­gili çeşitli anlayışlar, ahlaki özerkliğin ahlak eğitiminde bir amaç olmasının reddi ve öteki dünyadaki ödüllendirmenin ahlaki davranışı güdüleyen bir unsur olması konuları da daha fazla açıklamayı hak etmektedir. Yine de bu makalenin gelecekte ahlak eğitimi üzerine kültürler arası iletişimi artırmada bir temel sağlaması ümit edilmektedir.

104 Değerler ve Eğitimi -II

Kaynaklar

Abu Layla, M. (1990). In pursuit ofvirtue. London: Ta-Ha.

Affouneh, S. J. (2007). How sustained conflict makes moral education irnpossible: Some

observations from Palestine. Journal of Moral Education, 36(3), 343-356.

Anees, A. M., Abedin, S. Z. & Sardar, Z. (1992). Christian-Muslim relations. London:

Grey Seal.

Ashraf, S. A. (1988). The Westhill project RE 5-16: Islam: teacher's manual. London:

Mary Glasgow.

Bennett, C. (1994). Islam. In J. Holm & J. Bowker (Editörler) Making moral decisions

(sayfa aralığı 95-122). London: Continuum.

Do i, A. R. I. (1984). Slıari 'ah - the Islamic law. London: Ta-Ha.

Halstead, J. M. (1986). Thecasefor Muslim voluotary-aided schools: Some philosophi­

cal refl.ections. Cambridge: Islamic Academy.

Halstead, J. M. (2004). An Islamic concept of educatioo. Comparative Education, 40(4),

517-530.

Haneef, S. (1996). What eve1yonc should know about Islam and Muslims. Chicago, IL:

Library of Islam,

Haydon, G. (1 999). Behaving morallyasa po int of principle: A proper aim of moral ed­

ucatioo? In J. M. Halstead & T. H. McLaughlio (Editörler) Education in Morality

(sayfa aralığı 243-59). London: Routledge.

Hourani, G. F. (1985). Reason and Iradition inislamic etlıics. Cambridge: Cambridge

University Press.

Husain, A. (I 990). Muslim parents, their rights and duties. Delhi: Adam.

Hussain, K. (2007). An Islami c consideration of western moral education: An explora­

tion of the individuaL Journal of Moral Education, 36(3), 297-308.

Ibn Anas, I. M. (1989). Al-muwatta (trans. A. A. Bewley). London: Kegan Paul Interna­

tionaL

Al-Kaysi, M. I. ( 1994 ). Moral and manners in Islam: A gıtide to Islamic ada b. Markfield:

Islamic Foundation.

Kban, M. S. (1987). Humanisın and Islamic education. Muslim Education Quarterly,

4(3), 25-35.

Maududi, S. A. A. (1966). Etlıical Viewpoint of Islam. Lahore: Islami c Publications.

Mawdudi, A. A. (1976). Human rights in Islam. Leicester: Islamic Foundation.

Miskawih, A. I. M. (1968). The refmement of character (çeviri, C. K. Zurayk). Beirut:

American University ofBeirut.

Degerler ve Eğitimi - ll 105

Mogra, I. (2007). Moral education in the makatib of Britain: A review of curriculum

materials. Journal oj Moral Education, 36(3), 387-398.

Moustafa, S. M. (1990). The concept of morality in Islam. AI-Azhar Magazine, 63(1),

112-119.

Nadvi, S. M. ud-D. (1992). Human rights and obligations in the light of the Quran and

hadi tb. Labore: Sb. Mu hammad Ashraf.

Nadwi, A. S. S. (Ed.) (1999). Siralun nabi: ethics in Islam. Karachi: DaruJ-Isbaar.

Omar, M. N. (1994). Ethics in classical Islam: a briefsurvey. Hamdm·d Islamicus, 18(4),

103-111.

Al-Qardawi, Y. (1981 ). Al-K.hasa' is al- 'amma li! Islami (The universal cbaracteristics of

Islam). Cairo: Makataba Wahba.

Qur 'an (trans. M. H. Shakir) (1984). New York: Tahrike Tarsile Qur'an, Ine.

Rahman, F. (1985). Law and ethics in Islam. In R. G. Hovannisian (Ed.), Ethics in Islam

(3-15). California: Undena Publications.

S had, A. R. (1 987). The rigbts of Allah and human rights. Delhi: Adam.

Shamsavary, P., Saqeb, G. N. & Halstead, J. M. (1993). Islam: State, religion and edu­

catioo. In W. Tulasiewicz & C-Y. To (Editörler), World religions and educational

practice (144-160). London: Casse11.

Sberiff, S. (1989). Women s rights in Islam. London: Ta-Ha.

Siddiqui, A (1997). Ethic.s in Islam: key concepts and contemporary challenges. Journal

oj Moral Education, 26(4), 423-432.

Straughan, R. (1999). Weakness, waots and thewill. In J. M. Halstead & T. H. McLaugh­

lio (Eds.), Education in morality (sayfa aralığı 260-269). London: Routledge.

Tamuri, A. H. (2007). Islami c Education teachers' perceptions of the teaching of akhlaq

in Malaysian secondary schools. Journal of Moral Education, 36(3), 371-386.

Walzer, R. (1960). Akhlak: (ii) philosophical ethics. In H. A. R. Gibb et al. (Editörler)

The encyclopaedia ofis/am, New Edition, Cilt. I (sayfa aralığı327-329). London:

Luzac.

Walzer, R. & Gibb, H. A. R. (1960). Akhlak: (i) survey of ethics in Islam. In H. A. R.

Gibb et al. (Eds.) The encyclopaedia oj Islam, New Edition, Ci lt. I (sayfa aralığı

325-327). London: Luzac.

Wilson, J. & Cowell, B. (1987). Method, content and motivation in moral educatioo.

Journal oj Moral Education, 16(1), 31-36.