T.C. MLL ETM BAKANLII MAKNE TEKNOLOJS DELME VE VDA LEMLER 521MMI002 Ankara, 2011 Bumodl,meslekiveteknikeitimokul/kurumlarndauygulananereve retimProgramlarndayeralanyeterliklerikazandrmayaynelikolarak rencilererehberliketmekamacylahazrlanmbireyselrenme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ. i AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET - 1 ................................................................................................... 3 1. MATKAP BLEME ............................................................................................................. 3 1.1. Basit Ayakl Zmpara Tann zellikleri ..................................................................... 3 1.2. Zmpara Tanda alrken Kullanlan Koruyucu Aletler............................................ 4 1.3. Matkap Bilemede Dikkat Edilecek Kurallar ................................................................. 4 1.4. Bilenen Matkabn Kontrol ........................................................................................... 6 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................. 7 LME VE DEERLENDRME ....................................................................................... 8 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 11 2. DELK DELME ................................................................................................................. 11 2.1. Delik Delme lerinde Kullanlan Aparat ve Makineler .............................................. 11 2.1.1. Breyizler ............................................................................................................... 11 2.1.2. Masa Matkap Tezghlar ...................................................................................... 11 2.1.3. Stunlu Matkap Tezghlar .................................................................................. 12 2.2. Matkaplar .................................................................................................................... 12 2.2.1. Matkaplarn Yapld Gereler ............................................................................ 13 2.2.2. Matkaplarn Balanmas ....................................................................................... 14 2.2.3. Kesme Hz ve Devir Says ................................................................................. 15 2.2.4. Soutma Svlar ................................................................................................... 16 2.2.5. Delme lemlerinde Balama ............................................................................... 17 2.2.6. Delme lerinde Doabilecek Kazalar ve Bunlara Kar Korunma ...................... 18 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 19 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 20 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 22 3. RAYBA EKMEK ............................................................................................................ 22 3. 1. e Uygun Raybann Seimi ....................................................................................... 22 3. 2. Rayba eitleri ........................................................................................................... 22 3.2.1. Makine Raybalar ................................................................................................. 22 3.2.2. Delikli Raybalar ................................................................................................... 23 3.2.3. El Raybalar .......................................................................................................... 23 3.2.4. Ayarl Raybalar .................................................................................................... 23 3.2.5. Konik Raybalar ..................................................................................................... 23 3.2.6. Sert Metal Ulu Raybalar ..................................................................................... 23 3.3. Raybalamada lem Sras ........................................................................................... 24 3.3.1. Elde Rayba ekme ............................................................................................... 24 3.3.2. Makinede Rayba ekme....................................................................................... 24 3. 4. Raybalamann Yapl ............................................................................................... 24 3.4.1. Raybalamada Uygun Kesme Ya Kullanlmas .................................................. 24 3.4.2. Rayba ekilen Deliklerin Kontrol Edilmesi ......................................................... 25 3.4.3. Raybalamada Otlamann nlenmesi .................................................................... 25 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 26 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 27 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 29 NDEKLER ii 4. ELLE KILAVUZ EKME ................................................................................................ 29 4.1. Vidalar ......................................................................................................................... 29 4.1.1. Vidann Tanm ..................................................................................................... 29 4.1.2. Vida eitleri ........................................................................................................ 30 4.1.3. l Sistemlerine Gre Vidalar ........................................................................... 30 4.1.4.Kullanm Yerlerine Gre Vidalar .......................................................................... 30 4.1.5. Kuvvet ve Hareket leten Vidalar ......................................................................... 30 4.1.6. Vida Elemanlarnn Hesab .................................................................................. 30 4.2. Vida ekme Aralar ................................................................................................... 31 4.2.1. Klavuzlar ............................................................................................................. 31 4.2.2. Kesme Svlar ve Kullanma ................................................................................. 33 4.2.3. Klavuz Kollar ..................................................................................................... 33 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 34 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 35 RENME FAALYET-5 ................................................................................................... 38 5. ELLE PAFTA EKME...................................................................................................... 38 5.1. Paftalar ........................................................................................................................ 38 5.1.1. Tanm .................................................................................................................. 38 5.1.2. Pafta eitleri ....................................................................................................... 38 5.2. Pafta ekmede lem Sras ve Dikkat Edilecek Hususlar .......................................... 40 5.3. Vidalarn Kontrol ...................................................................................................... 40 5.3.1. Kumpaslarla.......................................................................................................... 40 5.3.2. Vida Tara ile Kontrol ........................................................................................ 41 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 42 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 43 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 45 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 47 KAYNAKA ......................................................................................................................... 49 iii AIKLAMALAR KOD521MMI002 ALANMakine Teknolojisi DAL/MESLEK Makine malatl, Endstriyel Kalplk, Bilgisayar Destekli Makine Ressaml, Makine Bakm Onarm, Mermer leme veEndstriyel Modellemecilik MODLN ADIDelme ve Vida lemleri MODLN TANIMI Matkaptezghlar,klavuz,paftaveraybagibielaletleri kullanarakdelme,vidaekmeilemleriniyapmabecerisi kazandran renme materyalidir. SRE 40/32 N KOUL El lemleri modlnn alnmas gereklidir. YETERLKDelme ve vida ilemlerini yapmak MODLN GENEL AMACI Genel Ama Modlleilgiliuygunortamvearagerelersalandnda istenilenhassasiyettetemeldelmevevidailemlerini belirtilen srede yapabileceksiniz. MODLN AMALARI Amalar 1.stenilensrede,dzgnkesmeyapabilenmatkab bileyebileceksiniz. 2.intekniineuygundelmevedelikbytme ilemlerini yapabileceksiniz. 3.Raybapaybraklmdeliklereraybaekmeilemini yapabileceksiniz.4.stenilensrededibiimineuygunklavuzekme ilemini yapabileceksiniz. 5.stenilensrededibiimineuygunpaftaekme ilemini yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Atlye, snf Donanm:Elaletleri,zmparata,masamatkaptezgh, stunlumatkaptezgh,projeksiyon,tepegz,bilgisayarve rnek iler LME VE DEERLENDRME Modliindeyeralanherrenmefaaliyetindensonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonundalme arac(oktan semeli test, doru-yanltesti,bolukdoldurma,eletirmevb.) kullanarakmodluygulamalarilekazandnzbilgive becerileri lerek sizi deerlendirecektir. AIKLAMALAR iv 1 GR Sevgili renci, Modlmz, Temel El lemleri modlnn devamdr. Delik Delme ve Vida Ama modl sizlere tala kaldrma, dikkatli ve hassas ileme yetenei kazandracaktr. Gnmzdetemelimalat,neminihiyitirmedensrdrmektedir.Aynzamanda makine teknolojisinin vazgeilmez unsurlarndandr. Modlmzieriindebulunanvida ilemleri ise sklebilenbirletirmeunsurlarnn en banda gelir. reneceinizbilgileriuygulamayabaladnzdamesleinizidahaoksevecekve bu bilgileri gnlk hayatnzda kullanabileceksiniz. Farkndaolmadanzatendeiikbiimliparalarskptakmailemleriyapmaktayz. te bunlarn hepsi delme, vidalama gibi birletirme elemanlarnn sayesinde olmaktadr. Birounuzunevindemakine,bisikletvb.aletlerlervardr.Arzalandndatamirine kalktnzbualetvemakinelerdenegibibirletirmeelemanlarnnkullanldn,bu vidalarnteknikzelliklerininnelerolduunuhidndnzm?Bunlarnetr malzemelerden,hangisistemleyaplmlardr?Bunlaruandabilmiyorsunuz.Modlmzn sonunda delmevevidalama ilemlerinin basit birer vida ve somundan ibaret olmadn greceksiniz. Aynzamandaokbasit konularda bile teknik usul veteknolojik bilginin ok nemli olduunu fark edeceksiniz. GR 2 3 RENME FAALYET - 1 stenilen srede, dzgn kesme yapabilen matkab bileyebileceksiniz. gvenlii,matkabnimalediliivekesiciualarhakkndabilgiler toplaynz. 1. MATKAP BLEME yivehassasbirieldeetmekiinkesicimizolanmatkabniyibilenmiolmas gerekir. 1.1. Basit Ayakl Zmpara Tann zellikleri Ayaklzmparatalar,eldetutulanaletlerinbilenmesindekullanlantekdevirli makinelerdir. Resim 1.1: Ayakl zmpara taAyaklzmparatandagenellikleikiayrzmparatabulunur.Zmparatalarndan biri sert, dieri yumuak cinste, motorun miline dengeli olarak taklr. Bilemesrasndaiindesteklendiidayamalarilezmparataarasndakiboluk,3 mmyigemeyecekekildeayarlolmaldr.Aksihldeiparastailedayamaarasna skaraktanpatlamasnanedenolabilir.Buoktehlikelisonulardourabilir.Sert malzemeleri yumuak tala, yumuak malzemeleri sert tala bilemeliyiz. RENME FAALYET-1 AMA ARATIRMA 4 1.2. Zmpara Tanda alrken Kullanlan Koruyucu Aletler Koruyucu gzlk eitliekillerdevedeiikmalzemelerdeyaplmlardr.Genelama,zmpara tanda alrken srayan tala ve kvlcmlardan gzmz korumaktr. ekil 1.1: Koruyucu gzlkler Koruyucu maske Koruyucu maskede ama, sadece gzlerimizi deil btn bamz korumaktr. Youn bir ekilde elde talama yapacaksak maske kullanmamzda fayda vardr. Resim 1.2: Koruyucu maske 1.3. Matkap Bilemede Dikkat Edilecek Kurallar yibirieldeetmekiinkesicialetiniyibilenmiolmasgerekir.Matkabelde bilerken u hususlara dikkat edilmelidir: Koruma gzlkleri takarakzmpara tan altrnz. Matkap krse veya zrhn uca yakn ksmlar anm ya dayanm isenormal zrh kncaya kadar ucu taa tutunuz. Matkab bilerken zel mastar ile kontrol ediniz. Matkapeldedorututularaktalanmaldr.Baparmakmatkabn,dier parmaklar zmpara tann alet dayamasnn stne gelecek ekilde tutulmaldr. elik, dkm gibi malzemeleri delmek iin matkap u asn 118 bileyiniz. Matkab ta eksenine gre yaklak olarak 59 eik tutup ucunu bileyiniz. 5 Matkablzumundanfazlataabastrmaynz.Bu,matkapucununyanmasna sebep olur. ekil 1.2: Basit ayakl zmpara tanda matkap bileme usul ekil 1.3: Ta zorlanmamaldr. ekil 1.4: Zmpara tana el aleti vb. tutmaynz. Matkaplar bilenirken sk sk suya batrlarak soutulmaldr. Zmpara ta dayamasn ta alrken ayarlamaynz. Zmpara tana, bileme aletlerinden baka para tutmaynz. Matkap bilerken aadaki hususlarn meydana gelmemesine dikkat edilmelidir: Talaasboluunugereindenazbrakmaynz.Usrtnrveabuk snarak matkap krabilir. Talaasboluunugereindenfazlayapmaynz.Kesiciucunabuk krelmesine veya krlmasna sebep olur. Kesiciazlarnbirinidierindenuzunyapmaynz.Umerkezinineksenden kak olmasna veya matkabn apndan byk delmesine sebep olur. 6 a)b) c)d)e) ekil 1.5: Matkap u alarnn durumu a) Normal u,b) U as kk, c) U as byk,d) A simetrik deil, e) U kenar merkezde deil 1.4. Bilenen Matkabn Kontrol Sabitagnyesiilekontrol:Matkaplarbilenirkenkesiciksmndakialarnbelli deerlerdeolmasnsalamakgerekir.Bununiindahancedensabitalardayaplm (118) a gnyeleri kullanlr. Resim 1.3: Sabit a gnyeleri ile bilenen matkap kontrol Ablntlniversalgnyeilekontrol:Sabitagnyelerindenfark,a blntlerininayarlanabilirolmasdr.Matkapkaderecelikbiraylabilenecekseoada niversal a gnyesi ayarlanr. Ayarlanan bu a deerine gre matkap kontrol edilir. Resim 1.4: A blntl niversal a gnyesi 7 Dzgn kesme yapabilen matkab bileyiniz. lem Basamaklarneriler Zmpara tan altrarak kontrol ediniz. Koruyucu aletleri kullannz. Zmpara tan bileyiniz. Zmpara tanda matkab bileyiniz. Matkabn u asn kontrol aletleri ile kontrol ediniz. Matkap izelgelerini kullannz. Ta altrarak tan salgl dnp dnmediine bakmalsnz. e balamadan nce mutlaka koruyucu gzlk takmalsnz.Tan dzgn kesme yapmas iinta bileme topac veya elmasla bilemelisiniz. Matkab bilerken mutlaka uygun ada tutmal ve taa fazla bastrmamalsnz. Aksi hlde matkab istediiniz ada bileyemezsiniz ve ucu yakabilirsiniz.

Bilenen ksmlarn doruluunu mastar veya a gnyeleri ile kontrol etmelisiniz. Delinecek malzemenin cinsine ve zelliine gre matkabn u asn bilemelisiniz. rnek: Alminyum ve alminyum alaml bir malzeme delecekseniz matkabnzn u as 140 olmaldr. UYGULAMA FAALYET 8 LME VE DEERLENDRME Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1- elik, dkm gibi malzemeleri delmek iin matkabn u as ka derecedir? A) 116B) 118C) 128D) 146 2- Matkabn u asn simetrik olarak bileyemezsek ne olur? A) Matkap, apndan daha byk delik deler. B) Matkap uygun apta deler. C) Soutma svs kullanmaya gerek kalmaz. D) Mengeneyi dndrmeye zorlar. 3- Zmpara ta tezghmzn dayamasn 3 mmden fazla yaparsak ne olur? A) Elimiz taa yetimez.B) Paray dzgn talayamayz. C) Para ta ve dayama arasna skabilir.D) Para ok fazla snr. 4- Koruyucu gzlk niin gereklidir? A) Gzlerimizi tala ve kvlcmdan korumak iin gereklidir. B) Malzemeyi net grebilmek iin gereklidir. C) Gzlerimizin bozulmamas iin gereklidir. D) Gzlerimizi ktan korumak iin gereklidir. 5- Tala as boluu gereinden az braklrsa ne olur? A) Matkap, apndan byk deler. B) Matkap, salgl dner. C) Matkap z kalnlar ve delme zorlar. D) U snr ve matkap krlabilir. 6-Aadakilerdenhangisibilemeyaparkensoutmasvskullanmannfaydalarndan deildir? A) Kesmenin daha etkili olmasn salamak B) Kesici aletin ucundaki snmay gidermek C) Kesici aletin hzl dnmesini salamak D) Talan malzemeden uzaklamasn salamak 7- Sabit a gnyeleri ka derecedir? A) 110B) 118 C) 122 D) 142 8- Krlenmi bir matkapla delmeye devam edersek ne olur? A) Matkap ucu yanar.B) Matkap daha hassas delik deler. C) Deliin ap byr.D) Matkap tezgh fazla snr. DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Test e geiniz. LME VE DEERLENDRME 9 UYGULAMALI TEST Aadabelirtilenuygulamafaaliyetinigzlenecekdavranlardikkatealarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi 20 dakikadr. Kullanlacak alet ve avadanlklar: Ayakl zmpara taKoruyucu gzlk nl Soutma svs Sabit a gnyesi Bilenecek matkap Ta bileme topac veya elmas Matkap bileme ilemi lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak matkab bileyiniz. 10 KONTROL LSTES Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Zmpara tan altrp kontrol ettiniz mi? 2.Koruyucu gzlk kullandnz m? 3.Soutma svs kullandnz m? 4.Matkab elde doru tuttunuz mu? 5.Matkab ta eksenine uygun ada tuttunuz mu (59)? 6.Matkabn kesici azlarnn simetrikliini salayabildiniz mi? 7.Matkab uygun ada bileyebildiniz mi (118)? 8. gvenlii kurallarna uydunuz mu? 9.Matkab bilerken sabit a gnyesi ile kontrol ettiniz mi? 10.lemi zamannda yapabildiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 11 RENME FAALYET - 2 in tekniine uygun delme ve delik bytme ilemlerini yapabileceksiniz. Elbreyizlerininkullanmalanlarnaratrarakelbreyizlerininhayatmza kazandrd kolaylklar hakknda bilgi toplaynz. 2. DELK DELME Endstrideparalardantalakaldrarakdeliklereldeetmeileminedelmedenir. Delme, paralarn boaltlarak kolay ilenmesinde, birbirine kolay balanmasnda nemli bir yer tutar. 2.1. Delik Delme lerinde Kullanlan Aparat ve Makineler 2.1.1. Breyizler Hafifvepratikolanbumakinelerhertrlkullanmauygunolsalardageneldesac, duvar,aavebyk plakalaradelikdelinmesindekullanlr. lk zamanlarda,el kuvvetiile alantrlerikullanlmtr.Gnmzdeiseelektrikenerjisivearjltrleri kullanlmaktadr. Elektrikli el breyizi arjl el breyizi Resim 2.1: El breyizleri 2.1.2. Masa Matkap Tezghlar Tanmaskolayvekkyaplolduklariinmasatipiolarakadlandrlr.Kk apldeliklerinseriolarakdelinmesindekullanlr.Devirsaylarstunluveradyalmatkap tezghlarna gre daha fazladr. Genellikle i balama tablas sabittir. RENME FAALYET-2 AMA 12 Resim 2.2: Masa matkap tezgh 2.1.3. Stunlu Matkap Tezghlar Hareketiletimmekanizmasveitablasbirstunzerineyerletirildiiiinbu ekildeadlandrlr.Bykebatlparalaradahabykaptadeliklerindelinmesinde kullanlr. paralar mengene ya da pabular yardm ile dorudan tablaya balanabilir. eitleri Stunlu matkap tezgh lem sral matkap tezgh ok milli matkap tezgh Radyal matkap tezgh Resim 2.3: Stunlu matkap tezgh Resim 2.4: Radyal matkap tezgh 2.2. Matkaplar Paralaradeliklerinindelinmesindevehavaamadakullanlankesicitakmlara verilen addr. Talalar malzemeden uzaklatrmak iin helisel kanallara sahiptir. 13 ekil 2.1: Matkabn ksmlar eitleri: Helisel oluklu matkaplar Dz ve konik sapl matkaplar Punta matkaplar Deliinmerkezkannlemekiinncepuntamatkabilendelikdelinir.Daha sonra matkapla delik delinir. Hava matkaplar: Delikdelindiktensonrahavaisteniyorsasilindirikveyakonikhavamatkaplarile hava alr. Namlu matkaplar: ok uzun delikleri delmek iin namlu matkaplar kullanlr. a)b) c)Resim 2.5: a) Helisel oluklu matkap,b) Punta matkab,c) Hava matkab 2.2.1. Matkaplarn Yapld Gereler Gnmzde matkaplarn ou yksek hz elii (HSS) ad verilen alaml eliklerden yaplr.Matkabnmrnartrmakiinbazmatkaplarkaplanr.Dahasertmalzemelerin delinmesindekaplamalveyakaplamasz,sertmetalulumatkaplardakullanlr.yibir matkap kolayca krlenmeyecek uygun bir malzemeden yaplmaldr. Matkap ucunu delmeye balamadan nce delik merkezlemeyi kolaylatrmak amac ile nce nokta ile merkezi noktalanr. Helisel matkaplar: Bumatkaplargenellikleikiheliskanalasahiptir.Genelamalkullanmlarauygun olanbumatkaplarnyansrayadadrtheliskanallmatkaplardavardr.Butr 14 matkaplardkmmalzemelerindelinmesindekullanlr.Gvdesineboydanboyadelik delinmi matkaplar kullanlarak yksek ilerlemeler elde edilebilir. Delikten kesme yzeyine tatbik edilen soutma svs snmay nler. eitleri: Dz ve konik sapl matkaplar ok helisli matkaplar Soutma delikli matkaplar Sa ve sol helisli matkaplar Sert metal (takma) ulu matkaplar Titanyum kaplamal matkaplar Resim 2.6: Soutma delikli matkap 2.2.2. Matkaplarn Balanmas Mandrenlebalama:Mandrenmerkezolarakskanenelibirbalamaaracdr. Silindiriksaplmatkaplarmilebalamakzerezelolarakyaplmtr.Mandreninmatkap tezghnnkonieuygunbirsapvardr.Mandrenlerekoniksaplmatkaplar balanmamaldr. ekil 2.2: Mandren yardm ile matkab balama 15 Morskovanlarilebalama:Bykaplmatkaplar,genelliklekoniksaplyapldndan tezghnmorskovannataklarakkuvvetlivesalgszbalamateminedilir.Koniksapl matkaplar ise tezghn mors kovanna taklarak balanr. ekil 2.3: Mors kovan ile matkab tezgha balama 2.2.3. Kesme Hz ve Devir Says Kesme hz (V): Matkap zerindeki bir noktann dakikada metre cinsinden ald yola denir. ekil 2.4: Kesme hz V= D N / 1000..m/dk. V= paras zerindeki noktann dakikadaki hz (m/dk.) N= parasnn dakikadaki devir says(dev/dk.) D= Matkap ap (mm) Kesmehzmatkabnveilenenmalzemenincinsinegreseilir.Yaygnolarak kullanlan kesme hzlar Tablo 2.1de verilmitir. 16 Kesme Hz (m/dk.) ParasSeri elik (HSS)Sert metal Dkm14-2216-50 elik (orta sert)25-2870-110 Bronz35-12085-140 Pirin45-13095-150 Bakr60-150110-184 Alminyum86-180125-190 Tablo 2.1: Malzeme cinsine gre kesme hzlar aralklar Devir says (N): Matkabn bir dakikada yapt dnme miktarna denir. Devir says, matkapapnavekesmehznagredeiir.apkldkedevirbytlmeli;ap bydke devir kltlmelidir. V= .D.N/1000 N= V.1000/ .D(dev/dk.) rnek:ap12mmolanyksekhzeliinden(HSS)yaplmbirmatkaplaelik malzeme delinecektir. Kesme hz 25 m /dk. olduuna gre devir saysn hesaplaynz. Verilenler:stenenler zm D = 12 mmN = ?N= V 1000 / D V = 25 m/dk.=25 1000 / 3,14 12 =660 dev/dak(Tezghtaki en yakn deer alnr.) 2.2.4. Soutma Svlar Kesici alet tala kaldrrken srtnme nedeniyle s meydana gelir. Bu snma, soutma svs aracl ile giderilebilir. Soutmasvlareitliyalar,yakarmlarilehayvansal,bitkiselvemadensel yalardan elde edilir. Aadaki amalar iin kullanlr: Kesmenin daha etkili olmasn salamak Kesici ucunda meydana gelen snmay gidermek Yzey kalitesini artrmak Talan gereten ayrlmasn kolaylatrmak. Not: Dkm malzemeler ilenirken soutma svs kullanlmaz. 17 2.2.5. Delme lemlerinde Balama Tezgh mengenesine balayarak delme: En ok kullanlan balama metodudur. Bu yntemle malzeme tablaya sabitlenmi mengenenin enelerine gvenli bir ekilde balanarak delme ilemi gerekletirilir. ekil 2.5: Tezgh mengenesine balama Tezghtablasnabalayarakdelme:Mengeneyebalanamayacakdurumdaki paralar, tezgh tablasna balanarak delinir. Delinecek malzemeler geometrik ekline gre, Vyataklar,balamapabulargibielemanlaryardmilegvenlibirekildebalanarak delinir. ekil 2.6: Tablaya balayarak delme Takozzerindeserbestdelme:Kk,inceveyaokbykparalarnuygunbirtakoz zerine yerletirilerek delinmesi salanabilir. ekil 2.7: Takoz zerinde serbest elle delme usul 18 ekil 2.8: Atlyelerde gvenlik kurallarna uygun davrannz. 2.2.6. Delme lerinde Doabilecek Kazalar ve Bunlara Kar Korunma elbisesinin kollar lastikli, matkaba dolanmayacak ekilde olmaldr. Tezgh alrken hibir ekilde hareketli ksmlara dokunmaynz. Kesme sonunda ilerleme azaltlmaldr. Aksi hlde malzemeyi dndrebilir. Tezgh alrken devri deitirmeye kalkmaynz. Yumuak malzeme delinirken sivri ulu matkap kullanmaynz. Delme esnasnda uygun soutma svs kullannz. Krelmi matkapla kesinlikle delme yapmaynz. Matkaptatemizlememalzemesiolaraksadecefralarkullanlmaldr.stb kullanlmamaldr. 19 Delme ve delik bytme ilemlerini yapnz. lem Basamaklarneriler Matkab mandren ve mors konii ile tezgha balaynz. parasn tezghn tablasna cvata ve pabularla balaynz. parasn tezghn tablasna mengene ile sabitleyiniz. parasn tezghn tablasna i kalplar ile balaynz. Dolu malzemeyi deliniz. eitli profildeki paralar deiik matkaplarla deliniz. Punta matkabyla punta delii anz. eitli havalar aarak delii bytnz. eksenine dik konumda gvenli bir ekilde matkab balaynz. Tezgh tablasnn delinmemesi iin i parasnn altna uygun bir altlk koyunuz. Mengeneleri skca tablaya sabitleyipbir destee dayandrnz. kalplar balama gnyesi ile ayarlaynz. Delinecek delik merkezine nokta vurunuz. Parayauygun matkab seiniz. Kk apl matkaplar iin yksek devir says, byk apl matkaplar iinse dk devir says seiniz. Arkadalarnzn gvenliini de unutmaynz. UYGULAMA FAALYET 20 Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1- Uzun deliklerin delinmesinde kullanlan matkap eidi hangisidir? A) Helisel matkapB) Namlu matkab C) Punta matkabD) Hava matkab 2-Genelliklesac,duvar,aavebykplakalaradelikdelinmesindekullanlanelaletleri hangisidir? A) Masa matkaplarB) Breyizler C) El klavuzlarD) Spiral 3- Aadakilerden hangisi stunlu matkaplardan deildir? A) Masa tipi matkap tezghB) lem sral matkap tezgh C) ok milli matkap tezghD) Radyal matkap tezgh 4- Kesme hz 15 m /dk. olan stunlu matkap tezghnda 12 mmlik delik delmek iin devir says ne olmaldr? ( = 3,14 ) A) 198B) 298 C) 358D) 398 5- Aadakilerden hangisi delmede balama usullerinden deildir? A) Tezgh mengenesine balamakB) Tezgh tablasna balamakC) Manyetik tablaya balamakD) Takoz zerinde serbest delme Aadabobraklanparantezlere,cmlelerdeverilenbilgilerdoruiseD, yanl ise Y yaznz. 6- ( )Matkabn ap bydke kesme hz da byr. 7-( ) Kesme sonunda ilerleme azaltlmal aksi hlde malzemeyi dndrebilir. Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 8- Silindirik sapl matkaplar .yardmyla balanr. 9- Kk apl deliklerin seri olarak delinmesindekullanlr. 10- Delik delme ilemine balamadan nce delik merkezine .......................vurulmaldr. DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Test e geiniz. LME VE DEERLENDRME 21 UYGULAMALI TEST Aadabelirtilenuygulamafaaliyetinigzlenecekdavranlardikkatealarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi 1ders saatidir. Kullanlacak alet ve avadanlklar: Matkap tezghTezgh mengenesiMarkalama aletleri Matkap Matkapla delme Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Delie uygun matkab seebildiniz mi?2.Matkap tezgh ve dier takmlar temiz ve tertipli tuttunuz mu? 3.Kesme svsnn iin gerecine uygun olmasna dikkat ettiniz mi? 4.Matkabsilindirikvekoniksapdurumunagretezghfener miline baladnz m? 5.Matkap apna gre tezghn devir saysn ayarladnz m? 6.Tezgh altrp kontrol ettiniz mi? 7. parasn gvenli bir ekilde mengeneye veya pabula tezgha baladnz m? 8.Delinecek deliin merkezine nokta vurdunuz mu? 9.Delik sonunda ilerlemeyi azalttnz m? 10. gvenlii kurallarna uydunuz mu? 11.lemi zamannda yapabildiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 22 RENME FAALYET3 Rayba pay braklm deliklere rayba ekme ilemini yapabileceksiniz. Delik altrma tolerans standartlarn ISOya gre aratrnz. 3. RAYBA EKMEK 3. 1. e Uygun Raybann Seimi e uygun rayba,raybalanacak parann apna, sertliine, kaldrlacak tala miktarna ve imalat zelliklerine greseilir. YumuakveortasertliktekimalzemeleriinHSS,sertmalzemeleriinsertmaden ulu rayba, konik delikler iinse konik raybalar seilmelidir. 3. 2. Rayba eitleri 3.2.1. Makine Raybalar Makineraybalarnnkonikuluvedzuluolmakzereikitipivardr.Konikulu raybasrtnpsarmamasiin hafife konik vekademeli yaplr. Kesmeiini yalnz utaki azlaryapar.Oluklartalalarndaryakmasnvekesilenyeresoutmasvsnn ulamasnsalar.Dzulu(evredenkesen)raybalarnkonikuluraybalardandahafazla kesici az vardr. Kesici az srtlar daha dar olup btn boyda boluk as mevcuttur. ekil 3.1: Normal ve takma ulu makine raybalarRENME FAALYET-3 GR ARATIRMA 23 3.2.2. Delikli Raybalar Butrraybalargenelliklemakinelerderaybaekmeesnasndakullanlr.Delikler boydanboyagvdezerindedir.Delikliolmasndakiamamakineningndermiolduu soutmasvsndirektmalzemevekesmeyzeyineiletmektir.Byleliklehemkesme kalitesini artrr hemde snmay nlemi olur. 3.2.3. El Raybalar Elraybalarzellikleinceilemevebitirmeraybasolarakkullanldndanazlar boydan boya dz talanr. Rayba sapnn ucu buji kolunun taklmas iin drt ke yaplr. El raybas iin 0.125 mmden fazla raybalama pay braklmamaldr. Resim 3.1: El raybas 3.2.4. Ayarl Raybalar Raybalarnenverimlisiayarlraybalardr.llerininstndevealtndayeterlibir aralktaistenilenapagreayarlanabilir.Ayarlraybalardakesiciazlargvdezerine alm konik yarklar iinde bulunur. Kolay bilenmeleri, istenilen apa ayarlanabilmeleri ve uzun mrl olmalar sebebiyle ok kullanldr. ekil 3.2: Ayarl rayba 3.2.5. Konik Raybalar Konikdeliklerinraybalanmasndakullanlr.Kesiciazlardzveyaheliseklinde olabilir.Konikraybalar;konikpimdeliklerinin,morskovanlarnnvekonikbileziklerin yaplmas gibi alanlarda ok kullanlr. 3.2.6. Sert Metal Ulu Raybalar Bykkuvvetleredayanmasgerekenraybalar,sertmadenuluolarakyaplmtr. Sertmadenularyksekscaklktasertliklerinikorurveanmayakardayankldr.Bu nedenle llerini uzun zaman bozulmadan koruyabilir, seri imalatta tercih edilir. 24 Resim 3.2: Sert metal ulu rayba 3.3. Raybalamada lem Sras 3.3.1. Elde Rayba ekme Raybann delik ierisinde yataklanabilmesi iin delik derinlii en az rayba ap kadar olmaldr. Mutlaka kesme ya kullanlmaldr. Rayba dik konumda olarak tam eksende azlatlmaldr. Rayba daima kesme ynnde dndrlmelidir. Kesinlikle geri evrilmemelidir. Kama kanall deliklere helis oluklu raybalar salnmaldr. Rayba az ve dzenli bask ile ilerletilmelidir. 3.3.2. Makinede Rayba ekme paras ve rayba dikkatli bir ekilde makineye balanmaldr. Raybanndevirsaysdeliidelmiolanmatkabndevirsaysnagre1/3 orannda olmaldr. Sert eliklerde kesme hz 5 m / dk.y gememelidir. Raybalama esnasnda mutlaka kesme svs kullanlmaldr. Resim 3.3: Makinede rayba ekme ilemi 3. 4. Raybalamann Yapl 3.4.1. Raybalamada Uygun Kesme Ya Kullanlmas Kesmesvlarkesmeyikolaylatrr.Kesmeesnasndakantalamalzemeden uzaklatrr. Isnmay nler. Bu nedenle kesme ya kullanlmaldr. 25 3.4.2. Rayba ekilen Deliklerin Kontrol Edilmesi ncegzleotlamannolupolmadkontroledilir.Dahasonralmealetlerindeni ap len (i ap kumpas, mikrometresi, komparatr)aletlerle llr. 3.4.3. Raybalamada Otlamann nlenmesi Raybalama esnasnda trtll ve przl yzey olumasna otlama denir. Raybakuvvetlicebastrlncadeliinierisineskr veazlarmalzemeyedalar.Bu nedenledeliinyzeyinderaybaazsayskadarazyerimeydanagelir.Buelverisiz durumu gidermek iin rayba gevetilerek dndrlrse azlar eski yerine taklmayaca iin raybalama kolayca yaplr. Ayn zamanda otlama nlenmi olur. 26 UYGULAMA FAALYET Rayba pay braklm deliklere rayba ekme ilemini yapnz. lem Basamaklarneriler Rayba ekilecek i parasn delii dik olacak ekilde mengeneye balaynz. Ayarl veya sabit bir buji kolunu raybann drt ke ucuna taknz. Raybay az bir kuvvetle aaya doru bastrnz. Raybalama ilemi bitinceye kadar raybay saat akrebi ynnde (sa helislerde) dndrnz. Rayba ekilecek delik eksenini, mengene enelerine 90lik bir a ile gvenli olarak balaynz. Raybann drt ke ucuna uygun buji kolu semelisiniz. Aksi hlde raybann drt ke ucunu bozabilirsiniz. Raybaya aa doru fazla kuvvet uygularsanz, hem otlama olur hem de kesici ular krelir. Hem kesme hem geri alma esnasnda raybay mutlaka saat ibresi ynnde dndrmelisiniz. Kesinlikle aksi ynde raybay dndrmemelisiniz. UYGULAMA FAALYET 27 LME VE DEERLENDRME Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1- stenilen apa gre ayarlanabilen raybalara ne ad verilir? A) Makine raybasB) Ayarl raybaC) El raybasD) Konik rayba 2-Sert olan malzemelerin raybalanmasna en uygun olan rayba hangisidir? A) Konik raybaB) Ayarl rayba C) Sert maden ulu raybaD) Makine raybas 3- Rayba ekme esnasnda dn yn her zaman .................................... ynnde olmaldr. 4-Makinederaybaekerkenraybanndevirsays,deliidelmiolanmatkabndevir saysnn .........................orannda olmaldr. Aadabobraklanparantezlere,cmlelerdeverilenbilgilerdoruiseD, yanl ise Y yaznz. 5- ( )Raybalama ileminde przsz ve hassas yzey oluturmaya otlama denir. 6- ( )Raybalama esnasnda rayba zorlanrsa zerindeki bask azaltlp ters ynde evrilerek skmas giderilmelidir. 7- ( )Konik bileziklerin ve konik deliklerin raybalanmasnda ayarl raybalar kullanr. DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Test e geiniz. LME VE DEERLENDRME 28 UYGULAMALI TEST Aadabelirtilenuygulamafaaliyetini,gzlenecekdavranlardikkatealarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresibirders saatidir. Kullanlacak alet ve avadanlklar: Rayba Buji kolu Mengene Kumpas ekil 3.3: Rayba ekme ilemi uygulanacak para lembasamaklarvenerilerdebelirtilenhususlardikkatealarakuygunbir malzemeye rayba ekiniz. Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1. parasnn l taml ve yzey kalitesine nem verdiniz mi? 2.Raybalama ilemi srasnda dn ynne dikkat ettinizmi? 3.Raybalanacak delie rayba pay braktnzm? 4.in zelliine gre raybay setiniz mi? 5.Raybaekilecekmalzemenincinsinegrekesmeya kullandnz m? 6. gvenlii kurallarna uydunuz mu? 7.Rayba ekilen delii l aleti ile kontrol ettiniz mi? 8.lemi zamannda yapabildiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 29 RENME FAALYET 4 stenilen srede di biimine uygun klavuz ekme ilemini yapabileceksiniz. El klavuzlar ile makine klavuzlar arasndaki fark aratrnz. 4. ELLE KILAVUZ EKME 4.1. Vidalar 4.1.1. Vidann Tanm Dzgn biim ve ldeki silindirik yzeyler zerine alm helisel oluktan ibarettir. Vida bir delik iine veya silindirik bir parann dna alabilir. Vidann elemanlar Di st apDi dibi ap Br apDi st genilii Di dibi genilii Adm Di ykseklii ekil 4.1: Vidann elemanlar RENME FAALYET-4 GR 30 4.1.2. Vida eitleri Profillerine gre vidalar: gen profilli vidalar Kare profilli vidalarTrapez profilli vidalarTestere profilli vidalar Yuvarlak profilli vidalar genKareTrapezTestereYuvarlak ekil 4.2: Profillerine gre vidalar 4.1.3. l Sistemlerine Gre Vidalar Metrik vidalar:gen profillidir. U as 60dir. ap ve adm milimetrik sistemdir. Whitworthvidalar:llerparmak(in)cinsindendir.Uas55dir.Adm, parmaktaki di says olarak verilir. 4.1.4.Kullanm Yerlerine Gre Vidalar Balama vidalar: Metrik ve whitworth vidalar ayn zamanda balama vidalardr. 4.1.5. Kuvvet ve Hareket leten Vidalar Trapez vidalarTestere vidalar Yuvarlak vidalar Kare vidalar 4.1.6. Vida Elemanlarnn Hesab Vidalar,uluslararasstandartlargznndebulundurularakretilir.Elamanlarnn lleri genellikle hazr olarak tablolardan alnmaktadr. Vida adm hesab: Whitworth vidalarda vida adm, 25.4 mmnin bir parmaktaki di saysna blmne eittir (1 = 25.4 mmdir.) Adm (h)=25.4/Z Z=Parmaktaki di says 31 rnek: 3/8 vidann admn bulunuz. Parmaktaki di says 16dr (Tablodan). zm: H=25,4 / Z =>25,4 / 16 =>25,4 / 16 =1,587 mmdir. Metrikvidalardavidaadmmilimetreolarakverilirveyatablolardanalnr;ayrca hesaplanmaz. Metrik 12 vidann adm 1,75 mmdir (Tablodan). 4.2. Vida ekme Aralar 4.2.1. Klavuzlar ekil 4.3: Klavuzun ksmlar Tanm ve ksmlar: Deliklere di amada kullanlan yksek hz eliinden yaplm, zerindekesicidileribulunanaletlereklavuzdenir.Metrikvewhitwortholarak yaplmlardr. Klavuz eitleri: Normal di klavuzlar nce di klavuzlar Boru klavuzlar Makine klavuzlar Klavuz takm: Takm adet klavuzdan meydana gelir: I.klavuz:Buklavuzlarndiliksm,uap,didibiapnaeitolanbirkesik konidir. Delii iyi azlar ve az tala kaldrr. Sap ksmnda bir izgi vardr. II. klavuz: Di st ap birinciden biraz daha byktr. Birinciden daha derin tala kaldrr. Sapnda iki izgi vardr. III.klavuz:Busonklavuzikinciklavuzunatkanallarizleyerekviday oluturur. Sapnda izgi vardr. 32 NOT: Baz klavuz takmlarnn saplarnda izgi bulunmaz. Bu tip klavuzlar da kesici u ksmnn az u konikliinin fazla oluuna baklarak (en fazla olan 1, daha sonra 2, en az olansa 3) sralanr. ekil 4.4: Klavuz takm ve kesme sras Klavuz ekmede dikkat edilecek hususlar: Delik ap, vidann di st apndan adm kadar kk delinmelidir. Deliin giriine 90 hava almaldr. Delik ekseni dik olacak ekilde i paras mengeneye balanmaldr. UygunklavuzkolunataklanI.klavuzdelikekseninedikolacakekilde azlatlmaldr. Klavuz ekerken malzemeye uygun bir yalama yaplmaldr. zellikleelikmalzemelerde,herikidntebirtalakrmakiingeri hareket yaptrlmaldr. Geri hareket, klavuz kanallarnn talala tkanmasn ve klavuzun krlmasn nler. Eerkrdelieklavuzekiyorsakklavuzbirkadefakarlmal,delikve klavuz talalardan temizlenmelidir. Klavuz ekmede lem Sras Klavuza uygun klavuz kolu seilerek klavuz (buji) koluna taklmaldr. klavuz seilmelidir. Inumaral klavuzumuz delik eksenine dik olacak ekilde azlatlmaldr. Kesme svs kullanlmaldr. Saat ibresi ynnde az bir bask ile dndrlmelidir. Herturdasaatibresitersinegeridndrlerektalankrlmas salanmaldr. Klavuz skrsa ok fazla zorlanmamaldr. Vida ilemi bitinceye kadar ayn ilemlere devam edilmelidir. Ayn ekilde II. ve III. klavuzlarda delie salnarak vida tamamlanmaldr. 33 4.2.2. Kesme Svlar ve Kullanma Kesmeninetkiliolabilmesinisalamak,snmaygidermekvetalanmalzemeden ayrlmasn kolaylatrmak iin kesme svlar kullanlr. MalzemelerKesme svlar Az direnli elik Yksek direnli elik Madensel yalar ve suda zlen yalar Dkme demirKuru Dvme demirSodal su ve suda zlen yalar Bakr ve alminyumGaz ya Bronz ve prin Kuru veya suda zlen yalar (Bol miktarda kullanlabilir.) Tablo 4.1: Delme ve vida ekmede kullanlan soutucular 4.2.3. Klavuz Kollar Sabit klavuz (buji) kollar Ayarl klavuz (buji) kollar ekil 4.5: Sabit ve ayarl klavuz kollar 34 stenilen srede di biimine uygun klavuz ekme ilemini yapnz. lem Basamaklarneriler Delik ekseni dik olacak ekilde paray mengeneye balaynz. Vidann matkap apna uygun delik deliniz. Koruyucu hava anz. Ya kullanarak klavuz ekiniz. Klavuzlar srayla ve dik olarak kullannz. Dik ve ileri geri hareketlerle ya kullanarak klavuzu ekiniz. parasnn mengene enesine paralel olmasna dikkat ediniz. Tablodan matkap apn kontrol ederek matkap seiniz. Hava matkap apnn vida di st apna eit olmasna dikkat ediniz. Kesmenin salkl, vidann da dzgn kmas iin mutlaka kesme ya kullannz. Tam dik olmayan klavuzu zorlamaynz, gerilmeden dolay krabilirsiniz. Klavuzu dik olarak ayarlamak iin bir gnye kullannz. Klavuz skrsa hafif ileri geri hareketle skmay gideriniz. UYGULAMA FAALYET 35 Aadaki cmlede bo braklan yere doru szc yaznz. 1-Dzgnbiimveldekisilindirikyzeylerzerinealmhelisel oluklara................... denir. 2-lsistemlerinegrevidalar.............................ve.........................olarakikiye ayrlrlar Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 3.Aadakilerden hangisi vidann elemanlarndan biri deildir? A) Di st apB) Adm C) Di dibi apD) Vida tara 4.Parmaktaki di says 12 olan 1/2" parmak vidann adm ka mmdir? A) 2,4B) 2,11 C) 12,56D) 1,08 5.Aadakilerden hangisi profillerine gre vida eitlerinden deildir? A) Kare vidalarB) Trapez vidalar C) Dikdrtgen vidalarD) gen vidalar Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 6.Aadakilerden hangisi kuvvet ileten vidalardr? A) Trapez vidalar B) Kare vidalar C) gen vidalar D) Boru vidalar 7.Dkme demir malzemeye klavuzla vida aarken hangi kesme ya kullanlmaldr? A) Madensel yalarB) Sodal su C) KuruD) Gaz ya 8.Klavuz ekilecek deliin matkap ap ne olmaldr? A) Delik ap vidann di st apndan, adm kadar kk delinmelidir. B) Delik ap vidann di st apndan, adm kadar byk delinmelidir. C) Delik ap vidann di dibi apndan, adm kadar kk delinmelidir. D) Delik ap vidann di dibi apndan, adm kadar byk delinmelidir. 9.Klavuz gvdelerinde izgi yoksa klavuz ekme sras neye gre belirlenmelidir? A) Klavuzun boyuna greB) Klavuz sapna gre C) RastgeleD) Az u konikliine gre DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Teste geiniz. LME VE DEERLENDRME 36 UYGULAMALI TEST Aadabelirtilenuygulamafaaliyetinigzlenecekdavranlardikkatealarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi bir ders saatidir. Kullanlacak alet ve avadanlklar: Masa matkap veya stunlu matkap tezghMatkap ucuHava matkabKlavuz takm 90 gnye Klavuz koluMengene Kumpas Yadanlk Klavuz ekme 37 lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak uygun bir malzemeye klavuz ekiniz. Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Klavuz alacak delii markalayabildiniz mi? 2.Klavuz alacak delii uygun matkapla delebildiniz mi? 3.Hava atnz m? 4.Klavuz takmn sraya koydunuz mu? 5.Kesme ya kullandnz m? 6.Vida ekerkendzen ve temizlie nem verdiniz mi? 7.Hazr vida izelgelerini kullandnz m? 8.Klavuzlar ileri geri evirerek talalarn krlmasn saladnz m? 9. gvenlii kurallarna uydunuz mu? 10. Klavuzu delie dik olarak azlatabildiniz mi? 11. Vida dilerini hassas aabildiniz mi? 12. Viday kontrol ettiniz mi (vida tara kullanarak)? 13. Sresinde ilemi yapabildiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 38 RENME FAALYET5 stenilen srede di biimine uygun pafta ekme ilemini yapabileceksiniz. Endstridehangitipbirletirmelerdenetrvidalarkullanlmaktadr?Bu vidalarn al yntemlerini ve kullanm amalarn aratrnz. 5. ELLE PAFTA EKME 5.1. Paftalar 5.1.1. Tanm Silindirikparalarndnavidaaanalettir.Yksekhzeliinden(HSS) yaplmlardr. Paftalarlavidaamakskayaplanilemdir.Builembirdefadayaplr.Pafta lokmas,paftakolununalnyzeyineiyiceyataklanmaldr.Dvidaamakiinpafta dorudandoruyavidaalacakparannzerineoturtularaksabitbirbaskaltnda dndrlmelidir. 5.1.2. Pafta eitleri Dilerine gre: Normal di paftalar Metrik paftalar Whitworth paftalar nce di paftalar Metrik ince di paftalar Whitworth ince di paftalar RENME FAALYET-5 GR AIKLAMA 39 Resim 5.1: Pafta lokmas Biimlerine gre: Borupaftalar:Sv,gazvesutayanborularnbirletirilmeleri,ularna alan boru vida dileri ile gerekletirilir. ParmaklsnegreyaplrvezerindeR3/4gibiyazlarvardr.Bazlarndaise parmaktaki di saylar yazldr. tamburekil 5.1: Boru paftas ok paral paftalar: Pafta kolu vazifesini gren bir ereve iine, elikten ikiparalbirvidailearalarndakimesafeninayarlanabildiiikilokma kzaklandrlmtr. Tekparalpaftalar:abukvekolayolarakbirdefadavidaaabilir. Genelliklebirsilindirinortasnadelikdelindiktensonravidaalarakkesici azlar meydana getirilmitir. Azlarn her biri sra ile paradan ayn miktarda tala kaldracak ekilde yaplmtr 40 5.2. Pafta ekmede lem Sras ve Dikkat Edilecek Hususlar Paftann rahat azlamas iin malzeme ucuna pah krlmaldr. Vidaalacakmalzemeninapnndistapkadarolmaslazmsadapafta ekerkenimeyzndenbilhassaeliklerdebirmiktarkkyaplmaldr. Prin,bronz,dkmgibi yumuakmalzemeler iin iseap ayn seilebilir. Bu ap farklar 0,10,2 mm arasnda deiebilir. Paftalar yazl ksm pafta kolunun st ksmna gelecek ekilde taklmaldr. Para mengene enelerine dik konumda balanmaldr. lk di oluturulurken bir miktar bask uygulanmaldr. Paftann para ekseninde olup olmad kontrol edilmelidir. Kesme ya kullanlmaldr.Talan skmamas iin orannda saat ibresi tersi ynnde dndrlmelidir.Vida ilemi bitinceye kadar bu ilemlere devam edilmelidir. ekil 5.2: Pafta ekme ilemi Paftakollar:Enokkullanlanlarsilindirikbiimliolanlardr.Paftanntakld ksm standart pafta lokmalarnn apndan kk yaplr. Resim 5.2: Pafta kolu 5.3. Vidalarn Kontrol 5.3.1. Kumpaslarla Balama vidalar genellikle zel bir lmeye tabi tutulmaz. Bazen lleri bilinmeyen cvatayauygunbirsomunyapmakgerekebilir.Bugibidurumlardavidaapkumpasla llr. 41 vidalarnkumpaslakontrolsalklolmaz.Sadecedvidalarnkontrolnde kumpas kullanabilir. Di st ap ve admnn uygun olup olmad llebilir. 5.3.2. Vida Tara ile Kontrol Vidatara,birokinceelikyapraklarnbirarayagetirilmesiileyaplmtr.Her yaprakta standart die gre alm diler vardr. Yaprak zerine yazlm rakam, whitworth vidalarda parmaktaki di saysn, metrik vidalarda vidann admn gsterir. Resim 5.3: Vida taraResim 5.4: Vida tara ile kontrol 42 stenilen srede di biimine uygun pafta ekme ilemini yapnz. GULAMA FAALYET lem Basamaklarneriler Paray mengeneye dik balaynz. Paftay uygun pafta koluna balaynz. Koruyucu pah krnz. Paftay dik tutarak ileri geri hareketlerle ya kullanarak ekiniz. Pafta ekilecek mil ekseninin mengene enelerine gre dik olup olmadn gnye ile kontrol ediniz. Pafta ekilecek malzeme apn di st apndan 0,1-0,2 mm daha kk ileyiniz. Pafta lokmasnn lsne uygun pafta kolunu seerek yazl ksm ste gelecek ekilde pafta kolunun yuvasna yerletiriniz ve paftay, pafta kolu zerindeki cvatalar ile sabitleyiniz. Pafta lokmasnn dzgn ve rahat azlamas iin mutlaka 45lik pah krnz. Kesme ya kullanarak pafta ekme ilemini yapnz. UYGULAMA FAALYET 43 LME VE DEERLENDRME Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1.Silindirik paralarn dna vida aan alete ..............denir. Yksek hz eliinden (HSS) yaplmlardr. 2.Vidaalacakmalzemeninapnndistapkadarolmasgerekirsedepafta ekerken apn imesi yznden ..........-......... oranlarnda kk yaplmas gerekir. 3.Pafta ile vida alacak milin ucuna mutlaka ................... ..............dr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 4.lsn bilemediimiz veya krlm bir vidann lsn nasl bulabiliriz? A) Pafta ileB) Klavuz ile C) Vida mastar ileD) Vida tara ile 5.M10x1.5 vidann almas iin pafta kullanlacaktr. parasnn ap ne olmaldr? A) 8.5B) 8.75 C) 9.25 D) 9.85 6.Aadakilerden hangisi biimlerine gre pafta eitlerinden deildir? A) Tek paral paftaB) ok paral paftalar C) nce di paftalarD) Boru paftas DEERLENDRME Cevaplarnzcevapanahtarylakarlatrnz.Yanlcevapverdiinizyadacevap verirkentereddtettiinizsorularlailgilikonularfaaliyetegeridnerektekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Test e geiniz. LME VE DEERLENDRME 44 UYGULAMALI TEST Aadabelirtilenuygulamafaaliyetinigzlenecekdavranlardikkatealarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi bir ders saatidir. Kullanlacak alet ve avadanlklar: e uygun malzeme Pafta Pafta kolu90 gnye Yadanlk Mengene Kumpas Vida tara Pafta ekme ilemi uygulanacak para lem basamaklar ve nerilerde belirtilen hususlar dikkate alarak uygun bir malzemeye pafta ekiniz. Bufaaliyetkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Pafta ekilecek parann apn, vida apndan 0,1-0,2 daha kk tutmaya zen gsterdiniz mi? 2.Vida ekerkendzen ve temizlie nem verdiniz mi? 3.Pafta koluna eit kuvvet uygulayabildiniz mi? 4.Paftay dik olarak azlatabildiniz mi? 5.Kesme ya kullandnz m? 6. gvenlii kurallarna uydunuz mu? 7.Hazr vida izelgelerini kullandnz m? 8.Vida dilerini hassas aabildiniz mi? 9.Viday kontrol ettiniz mi (vida tara kullanarak)? 10.Sresinde ilemi yapabildiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetlerinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise Modl Deerlendirme ye geiniz. 45 MODL DEERLENDRME Aadabelirtilenuygulamafaaliyetinigzlenecekdavranlardikkatealarak gerekletiriniz. lemi yapabilme sresi ders saatidir. Kullanlacak alet ve avadanlklar: Matkap tezgh Pafta lokmas ve kolu Klavuz takm ve kolu Ayarl el raybas Matkap Kesme ya Kumpas Vida tara Modl deerlendirme ii Talimat 1. paraya pafta ekiniz. 2. paraya ise; 1 numaral ksma istenilen apta delik,2 numaral ksma istenilen apta rayba,3 numaral ksma ise istenilen vida lsnde klavuz ekiniz. MODL DEERLENDRME 46 KONTROL LSTES Bumodlkapsamndaaadalistelenendavranlardankazandnzbecerileriin Evet,kazanamadnzbecerileriinHayrkutucuuna(X)iaretikoyarakkendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleriEvetHayr 1.Delikler delinmeden nce tezgh uygun devire ayarlayabildiniz mi? 2. parasn gvenli bir ekilde tezgha baladnz m? 3.Paftaekilecekparannapnvidaapndan0,1-0,2daha kk tutmaya zen gsterdiniz mi? 4.Paftaveklavuzlavidaekerkendzenvetemizlienem verdiniz mi? 5.Pafta, rayba ve klavuz koluna eit kuvvet uyguladnz m? 6.Kesme ya kullandnz m? 7. gvenlii kurallarna uydunuz mu? 8.Hazr vida izelgelerini kullandnz m? 9.Vida dilerini hassas aabildiniz mi? 10.Raybalanacak delie rayba pay braktnz m? 11.Raybayekerkenvekartrkensreklisaatibresiynnde evirdiniz mi? 12.Pafta, rayba ve klavuzu malzemeye dik azlatabildiniz mi? 13.Alanidviday,kumpasvevidatarailekontrolettiniz mi? 14.lemi sresinde yapabildiniz mi? DEERLENDRME DeerlendirmesonundaHayreklindekicevaplarnzbirdahagzdengeiriniz. Kendiniziyeterligrmyorsanzrenmefaaliyetlerinitekrarediniz.Btncevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz. 47 CEVAP ANAHTARLARI RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI 1B 2A 3C 4A 5D 6C 7B 8A RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1B 2B 3A 4D 5C 6Y 7D 8Mandren 9Masa matkap tezgh 10Nokta vurma CEVAP ANAHTARLARI 48 RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI 1B 2C 3Saat ibresi ynnde 41/3 orannda 5Y 6Y 7Y RENME FAALYET 4N CEVAP ANAHTARI 1Vida 2Metrik-Whitworth 3D 4B 5C 6B 7C 8A 9D RENME FAALYET 5N CEVAP ANAHTARI 1Pafta 20.1-0.2 3Pah krlmaldr. 4D 5D 6C 49 ERLENDRME KAYNAKA BACIMustafa,YakupERGN,MustafaASLANER,TalamaclkveAlet BilemeTeknolojisi,MeslekiveTeknikretim Kitaplar,EttveProgramlama Dairesi Yaynlar, NO:65, Mill Eitim Basmevi,stanbul, 1982. BULUT Halit, efik ZCAN, Atlye ve Teknolojisi I, Ankara, 1991. KARTAL Faruk, Meslek Teknolojisi I,Manisa, 2001. Mill Eitim Bakanl Yaynlar, 2918 Metal Meslek Bilgisi, stanbul, 2000. YardmcveKaynakKitaplarDizisi:114,YaynHakk:VERLAGEUROPA-LEHRMITTER,Nourney,VollmerGmbH&Co.DsselbergenStabe23.Postfach 2160. 5657 Haan-Guiten. NEBLERbrahim,TesviyecilikAtlyevelemYapraklar,ModlTeknik Eitim ve Hizmet Organizasyonu, Yayn Nu.: 2,Emek Matbaaclk,Manisa. ZKARA Hamdi,Meslek Teknolojisi I ve III,lksan Matbaas Ltd. ti,Ankara, 1998. KAYNAKA