Derleyen RAMAZAN GÖZEN

Ulus­lar­ara­sı­İlişkiler­Teorileri

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ...........................................................................................................................................................................................11

GİRİŞ: ULUSLARARASI İLİŞKİLER, TEORİ VE TÜRKİYE TECRÜBESİRAMAZAN GÖZEN ..........................................................................................................................................................................15

1 ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE TEORİ KAVRAMI VE TEMEL TEORİK TARTIŞMALARFARUK YALVAÇ ...............................................................................................................................................................................31Giriş ...................................................................................................................................................................................................31Teori nedir? ................................................................................................................................................................................34

Meta teori ...................................................................................................................................................................................37Teorilerin bilimselliği ............................................................................................................................................................38Teori türleri ...............................................................................................................................................................................42

Uluslararası İlişkiler’deki temel teorik tartışmalar ..............................................................................44Türkiye’de Uluslararası İlişkiler teorisi tartışmaları ..........................................................................60Sonuç ...............................................................................................................................................................................................63

2 İDEALİZMRAMAZAN GÖZEN ..........................................................................................................................................................................67Giriş ...................................................................................................................................................................................................67Kavramsal çerçeve: İdealizm ve akraba kavramlar .............................................................................70İdealizmin yükselişi, düşüşü ve sürekliliği....................................................................................................77İdealizmin varsayımları, ilkeleri ve idealleri ................................................................................................90İdealizmin unsurları ve araçları ..............................................................................................................................98

Küresel toplum ......................................................................................................................................................................103

İdealizmin sorunları ve açmazları ......................................................................................................................104İdeal insan sorunu ................................................................................................................................................................106İdeal demokrasi/toplum sorunu ....................................................................................................................................109İdeal ulus lar ara sı/evrensel değerler sorunu ..........................................................................................................111

Türkiye’nin idealizmi ve idealistleri .................................................................................................................112Yurtta barış dünyada barış ilkesi .................................................................................................................................113Türkiye’nin AB üyeliği ideali ...........................................................................................................................................115Özal’ın Barış Suyu Projesi ................................................................................................................................................116

Sonuç ............................................................................................................................................................................................117

3 LİBERALİZM VE ULUSLARARASI İLİŞKİLERBURAK BİLGEHAN ÖZPEK ......................................................................................................................................................121Giriş ................................................................................................................................................................................................121Bireyin ve devletin dönüşümü: Liberalizm neden ütopik kaldı? ............................................122Dönüşümün laboratuvarı: Pozitif liberal teori ........................................................................................141Liberal teoriye yönelik eleştiriler .......................................................................................................................151Vaka incelemesi: Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri (1992-2013) ............................................153Sonuç ............................................................................................................................................................................................156

4 REALİZMEYÜP ERSOY .................................................................................................................................................................................159Giriş ................................................................................................................................................................................................159Realist teori geleneği: Temel kabuller ............................................................................................................160Klasik realizm .......................................................................................................................................................................166Yapısal Realizm ...................................................................................................................................................................172Neoklasik Realizm.............................................................................................................................................................178Realist teori geleneği ve hoşnutsuzlukları ................................................................................................183Realizm ve Türkiye’nin ‘yeni’ dış politikası ..............................................................................................184Sonuç ............................................................................................................................................................................................186

5 ULUSLARARASI SİYASAL TEORİTARIK OĞUZLU ............................................................................................................................................................................189Giriş ................................................................................................................................................................................................189Siyasal Teori - Uluslararası İlişkiler bağlantısı: Uluslararası Siyasal Teori ..............189Uluslararası Siyasal Teori ve diğer uluslararası ilişkiler teorileriyle ilişkisi .............195Uluslararası siyasal Teorinin çalışma alanları .......................................................................................200

Ulus lar ara sı Siyasal Teori ve ideal siyasi örgütlenme tartışmaları .............................................................201Ulus lar ara sı Siyasal Teori ve demokratik barış çalışmaları .............................................................................205Ulus lar ara sı Siyasal Teori, güç kullanımı ve adil savaş teorisi .......................................................................207Ulus lar ara sı Siyasal Teori, insani müdahale ve koruma sorumluluğu tartışması ..........................................207

Uluslararası Siyasal Teori tartışmaları ve Türk dış politikası ................................................211Değer odaklı Türk dış politikası ........................................................................................................................................211Küresel sorumluluk vurgusu ve Türk dış politikası ..............................................................................................212Koruma sorumluluğu prensibi, insani müdahale ve Türk dış politikası .......................................................213

Sonuç ............................................................................................................................................................................................214

6 İNGİLİZ OKULUMUSTAFA SERDAR PALABIYIK ............................................................................................................................................217Giriş ................................................................................................................................................................................................217İngiliz Okulu’nun tarihsel gelişimi .....................................................................................................................220İngiliz Okulu’nun temel varsayımları ..............................................................................................................224

İngiliz Okulu’nun metodolojisi ........................................................................................................................................224Üç gelenek tartışması ........................................................................................................................................................229Üç ulus lar ara sı yapı: Ulus lar ara sı sistem, ulus lar ara sı toplum, dünya toplumu ....................................231Ulus lar ara sı toplumun evrimi ve genişlemesi .........................................................................................................235

İngiliz Okulu’nun içindeki temel bölünme: Çoğulcular ve dayanışmacılar ...................238İngiliz Okulu ve diğer uluslararası ilişkiler teorileri ..........................................................................241İngiliz Okulu’na getirilen eleştiriler ..................................................................................................................245Vaka incelemesi: Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa uluslararası toplumuna katılması ..................................................................................................249Sonuç ............................................................................................................................................................................................254

7 ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE MARKSİST YAKLAŞIMLARHAKAN ÖVÜNÇ ONGUR - BAŞAK YAVÇAN .....................................................................................................................257Giriş ................................................................................................................................................................................................257Tarihsel ve felsefi arka plan ....................................................................................................................................258Marksizm’in Uluslararası İlişkiler Teorileri’ne yansımaları .......................................................265

Emperyalizm tartışmaları ................................................................................................................................................267Modernleşme teorileri vs. Bağımlılık Teorisi ..........................................................................................................270Dünya-Sistemleri Teorisi ..................................................................................................................................................275İliştirilmiş (embedded) liberalizm vs. neoliberalizm ...........................................................................................278

Marksist yaklaşımlara yönelik eleştiriler ...................................................................................................283Türk dış politikasına dair örnek olay incelemesi: Türkiye-Avrupa Birliği (AB) ilişkileri ..............................................................................................................285Sonuç ............................................................................................................................................................................................288

8 ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ELEŞTİREL TEORİMEHMET AKİF OKUR - HAKAN ÖVÜNÇ ONGUR ..........................................................................................................291Giriş ................................................................................................................................................................................................291Tarihî-felsefî arka plan .................................................................................................................................................292

Frankfurt Okulu .....................................................................................................................................................................292Antonio Gramsci ...................................................................................................................................................................294

Temel varsayımlar, kavramlar ve diğer Uluslararası İlişkiler Teorilerine Eleştiriler ................................................................................301

Eleştirel teori ve tarihselcilik ........................................................................................................................................301Tarihsel yapı ...........................................................................................................................................................................303Devlet ve ötesi ......................................................................................................................................................................308Hegemonya ..............................................................................................................................................................................312

Eleştirel Teorinin eleştirisi .......................................................................................................................................316Türk dış politikasına dair örnek olay incelemesi: Türkiye-NATO ilişkileri ................................................................................................................................................319Sonuç ............................................................................................................................................................................................322

9 ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE SOSYAL İNŞACILIKMUSTAFA KÜÇÜK .......................................................................................................................................................................325Giriş ................................................................................................................................................................................................325İnşacılığın düşünsel kökleri ......................................................................................................................................328

Felsefe ve sosyal teori olarak inşacılık .....................................................................................................................328Ulus lar ara sı İlişkiler teorisinde inşacı düşünce geleneği..................................................................................332

Uluslararası ilişkilerde ‘inşacı dönüş’ .............................................................................................................333Rasyonalizm ve inşacılık tartışması ...............................................................................................................335

Sosyal inşacılığın temel varsayımları ve önermeleri...........................................................................................335Uluslararası İlişkilerde sosyal inşacı yaklaşımlar ..............................................................................346

Sosyal İnşacılıkta epistemoloji ve yöntem tartışması: Tabiatçı, eleştirel ve postmodernist inşacılık ........................................................................................................347Sosyal İnşacılıkta çözümleme düzeyi tercihi: Sistemik, birim-düzey ve bütüncül sosyal inşacı teoriler.................................................................................350Sosyolojik inşacılık ve söylemsel inşacılık ...............................................................................................................351

Anarşi sorunsalı ve sistemik inşacı kuram ...............................................................................................357Ulus lar ara sı sistemin sosyal inşası .............................................................................................................................359Ulus lar ara sı kültürel yapılar ve anarşinin değişen mantığı .............................................................................362

Sosyal inşacılığa yönelik eleştiriler ve tartışmalar ...........................................................................366Türkiye’nin uluslararası ilişkilerini sosyal olarak inşa etmek .................................................372Sonuç ............................................................................................................................................................................................376

10 POSTYAPISALCILIK VE ULUSLARARASI İLİŞKİLERTUNCAY KARDAŞ - RAMAZAN ERDAĞ .............................................................................................................................379Giriş: Uluslararası İlişkilerde postpozitivizm ..........................................................................................379

Postmodernite ve postyapısalcılık ..............................................................................................................................381Bilgi-iktidar .............................................................................................................................................................................384Söylem .......................................................................................................................................................................................386Soybilim ....................................................................................................................................................................................387Yapısöküm ve çifte okuma ...............................................................................................................................................388Egemenlik ve devlet söylemi ..........................................................................................................................................391Dış politika ..............................................................................................................................................................................392Güvenlik ve ‘güvenlikleştirme’ ......................................................................................................................................394Medya ve hiper-realite (hiper-realizm) .....................................................................................................................396

Örnek olay 1: Uluslararası ilişkilerde medya ve gerçekliğin (yeniden) üretimi ........398Örnek olay 2: Yeni Türk dış politikasının söylemsel inşası .......................................................399Sonuç: Postyapısalcılığın muhalifleri .............................................................................................................402

11 POSTKOLONYAL TEORİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLERVOLKAN İPEK - ÇAĞLAR OYMAN ........................................................................................................................................405Giriş ................................................................................................................................................................................................405

Hangi dönem?.........................................................................................................................................................................407Kolonyalizm üzerine tartışmalar ........................................................................................................................408

Kök olarak Postkolonyal Teori .......................................................................................................................................411Kimlikçi ve kültürcü kolonyalizm ..................................................................................................................................413Postkolonyalizmin kutsal üçlüsü ..................................................................................................................................417

Postkolonyal Teori ve Uluslararası İlişkiler .............................................................................................422Postkolonyal Teorinin diğer uluslararası ilişkiler teorilerine eleştirileri .......................424

İngiliz Okulu ve Avrupa merkezci tarih okuması eleştirisi ...............................................................................424Neorealizm ve Avrupa merkezcilik eleştirisi ..........................................................................................................426Politik-ekonomi ve Avrupa merkezcilik eleştirisi .................................................................................................428Dünya Sistemi Kuramı ve Avrupa merkezcilik eleştirisi ....................................................................................430Sosyal inşacılık ve Postkolonyal Teori .......................................................................................................................431

Postkolonyal çözümlemeler ışığında Türkiye-Avrupa ve Türkiye-Afrika ilişkileri .............................................................................................433

Türkiye-Avrupa ilişkileri ...................................................................................................................................................433Türkiye’nin Afrika dış politikası: Bir aktör olarak Afrika ..................................................................................438

Sonuç ............................................................................................................................................................................................441

12 FEMİNİZM, MASKÜLİNİTE VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER TEORİSİ: ULUSLARARASI SİYASETİN TOPLUMSAL CİNSİYETİMEHMET EVREN EKEN .............................................................................................................................................................443Giriş ................................................................................................................................................................................................443Feminizm ve toplumsal cinsiyet .........................................................................................................................450Maskülinite ve uluslararası ilişkilerin toplumsal cinsiyeti .........................................................455Öznellik, egemenlik ve güvenlik ...........................................................................................................................460Militarizm, toplumsal cinsiyet ve savaş ......................................................................................................465Uluslararası ilişkilerdeki farklı feminist yaklaşımlar ve eleştiriler.....................................474

Liberal Feminizm ..................................................................................................................................................................474Eleştirel Feminizm ...............................................................................................................................................................474İnşacı Feminizm ....................................................................................................................................................................475Postyapısalcı Feminizm .....................................................................................................................................................475Postkolonyal Feminizm .....................................................................................................................................................476

Türk dış politikası örneklemi...................................................................................................................................477Sonuç ............................................................................................................................................................................................489

13 YEŞİL TEORİYELDA ERÇANDIRLI ..................................................................................................................................................................493Giriş ................................................................................................................................................................................................493Yeşil Teori’nin ortaya çıkışı ve çevre .............................................................................................................495Uluslararası İlişkiler teorilerinde Yeşil’i aramak .................................................................................497

Sorun çözücü Ulus lar ara sı İlişkiler teorileri ...........................................................................................................498Realizm ve çevreyi güvenlikleştirmek ........................................................................................................................498Neoliberal kurumsalcılık ve çevresel rejimler ........................................................................................................500Eleştirel Teoriler ..................................................................................................................................................................502Yeşil siyaset ve Ulus lar ara sı İlişkiler’in ötesine geçmek ..................................................................................503Ulus lar ara sı İlişkiler teorilerinde “devlet”i Yeşillendirmek ...........................................................................507

İklim değişikliğinin Türk dış politikasına etkileri .................................................................................512Sonuç ............................................................................................................................................................................................514

14 ÖZGÜN TEORİ İNŞASI VE BATI-DIŞI ULUSLARARASI İLİŞKİLER TEORİLERİGONCA BİLTEKİN ........................................................................................................................................................................517Giriş ................................................................................................................................................................................................517Teori inşası ve değerler................................................................................................................................................518

Ulus lar ara sı İlişkiler’in büyük tartışmalarını nesnellik-evrensellik perspektifinden yeniden okumak ....................................................................................519Yerli Teori oluşturma fikrinin tarihsel ve epistemolojik kökenleri ..............................................................523

Teori inşa etme metodoljisi ......................................................................................................................................530Kavram oluşturma ...............................................................................................................................................................530Teorik akıl yürütme .............................................................................................................................................................531Gözlem ve Analiz Yöntemleri ..........................................................................................................................................534

Yerli teori çabalarına örnekler ..............................................................................................................................537Rusya .........................................................................................................................................................................................539Çin ...............................................................................................................................................................................................541Hindistan ..................................................................................................................................................................................547Latin Amerika .........................................................................................................................................................................552Japonya ....................................................................................................................................................................................555

Teori inşa etme yolu olarak özgün kuramsallaştırma ....................................................................557Özgün teori inşa etme girişimlerinin değerlendirilmesi ................................................................559Türkiye’de özgün teori inşası .................................................................................................................................561Sonuç ............................................................................................................................................................................................563

SONUÇ: ÖZET VE DEĞERLENDİRMERAMAZAN GÖZEN - BURAK BİLGEHAN ÖZPEK ...........................................................................................................565Neden bir teoriye ihtiyacımız var? ...................................................................................................................565Uluslararası İlişkiler teorilerinin ortak noktaları .................................................................................569

Teoriler mi? Teori mi? .......................................................................................................................................................569Ulus lar ara sı İlişkiler teorilerinin tarihi, entelektüel, felsefi temelleri ve kaynakları .........................570Ulus lar ara sı İlişkiler teorileri arasında bağlantı: Sınıflandırma çabaları ..................................................572Temel varsayımları, kavramları, iddiaları ve dünya görüşü .............................................................................573Teorilerin versiyonları, alt bölümleri, alt konuları ...............................................................................................574Sorunların eleştirel şekilde değerlendirilmesi .......................................................................................................575Türk dış politikası bağlamında örnekler ....................................................................................................................576

Uluslararası İlişkiler teorilerinin iddiaları ...................................................................................................576

YAZARLAR HAKKINDA ......................................................................................................................................................587HAKEMLER / KATKI YAPANLAR .................................................................................................................................593KAYNAKÇA .................................................................................................................................................................................595DİZİN ..............................................................................................................................................................................................636

15

GİRİŞ: ULUSLARARASI İLİŞKİLER, TEORİ VE TÜRKİYE TECRÜBESİ*

RAMAZAN GÖZEN

Her akademik disiplin ve bilimsel faaliyet, özgün düşünce, fikir, teori(ler) geliştirmek için vardır. Bilimsel birikim, bunlardan oluşan soyut alanı ge-liştirmek ve yaygınlaştırmak ile mümkündür. Elbette ki bu soyut alan, ilgi-li disiplindeki ampirik/somut gelişmeleri ve gerçeklikleri göz ardı etmez ve-ya edemez; hatta ampirik olgular ve gelişmeler ile soyut alan sürekli karşı-lıklı etkileşim sürecinde inşa olur ve olgunlaşır. Bu süreçte en önemli amaç veya hedef, ampirik dünya ile soyut dünyayı, pratik ile teoriyi bütünleştire-bilmektir.

Diğer disiplinler kendi olguları için yaptığı gibi, Ulus lar ara sı İlişkiler1 di-siplini de ortaya çıkmaya başladığı ilk yıllardan (1920’lerden) itibaren ulus-lar ara sı ilişkiler olgusunu tanımlamak, açıklamak, anlamak ve mümkün-se öngörebilmek için bir dizi fikir geliştirmeye başladı. Bu fikirler kümesi-nin ilk aşaması İdealizm olarak öne çıksa da, ilerleyen on yıllarda ulus lar ara-sı ilişkiler olgusundaki gelişmelere bağlı olarak yeni ve farklı fikir setleri, ya-ni teoriler üretilmeye devam etti. Diğer sosyal ve fen bilimlerine benzer şe-kilde, Ulus lar ara sı İlişkiler akademisyenleri de, genel olarak ulus lar ara sı iliş-kiler olgusu özel olaraksa bu olgunun değişik boyutları (savaş, barış, bütün-leşme, kriz, silahlanma, çevre, insan hakları vd.) hakkında çok sayıda öneri, proje, fikir ve teori geliştirdi. Zaten, eğer Ulus lar ara sı İlişkiler kendini aka-

(*) Bu bölümün hazırlanmasında bölümlerinin özetlerini sunarak ve okuyarak katkı yapan tüm ya-zarlarımıza teşekkür ederim.

1 Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinini ifade ederken ilk harflerde “U ve “İ” şeklinde büyük harfleri, ulus lar ara sı ilişkiler olgusunu ifade ederken ise ilk harflerde “u” ve “i” şeklinde küçük harfleri kullanacağız.

16

demik ve bilimsel bir disiplin olarak geliştirmek istiyorsa, kendine özgün te-ori veya teorilere sahip olması ve üretmesi kaçınılmazdı.

Aslında öyle de olmuştur. Ulus lar ara sı İlişkiler disiplini, otonom bir ko-num kazanmak ve tabiri uygunsa kendini etkileyen diğer disiplinlere (siya-set, tarih, hukuk, felsefe, askeriye vb.) karşı rüştünü ispat etmek için özgün teoriler geliştirmiştir. Ulus lar ara sı İlişkiler disiplininin yaklaşık yüz yıllık ge-lişimine ve tecrübesine baktığımızda, her dönemde ulus lar ara sı ilişkiler ol-gusuna dair bir fikir seti oluşturulmuş ve bu fikirler, teoriler şeklinde orta-ya konulmuştur.2 Ulus lar ara sı İlişkiler akademyası, ulus lar ara sı gelişmele-ri, dünya sorunlarını ve olaylarını ve ilgili durumları anlayabilmek ve açık-layabilmek için teorik rekabet içinde olmuştur. Yüzyıl boyunca ulus lar ara sı ilişkilerde ortaya çıkan ampirik olaylara paralel olarak, teorik/soyut analiz-ler de gelişmiş ve güçlenmiştir. Böylece ulus lar ara sı ilişkiler teorileri, disip-linin kökleşmesi ve yaygınlaşmasında başrol oynamıştır. Kuvvetle vurgula-mak gerekirse, Ulus lar ara sı İlişkiler disiplini ancak ve sadece geliştirdiği ve sahip olduğu teoriler üzerinde olgunlaşmıştır. Diğer ifadeyle, diğer disiplin-lerde olduğu gibi ulus lar ara sı ilişkiler teorileri de ulus lar ara sı ilişkiler olgu-sundaki gelişmelere ve değişimlere eşlik ederek devam etmiştir.

Ulus lar ara sı İlişkiler disiplini tecrübesinin önemli bir özelliği, hem genel olarak disiplinin ama özellikle teorilerin, Batı ülkelerinde üretilerek gelişmiş olmasıdır. Batı ülkelerinden en öne çıkanlar uzun bir süre ABD ve İngilte-re iken, son zamanlarda Almanya ve Norveç olmuştur. Bu ülkelerin, kısmen ulus lar ara sı ilişkiler olgusunun oluşumunda oynadığı rol ve konum kısmen de akademik kapasiteleri nedeniyle, ulus lar ara sı ilişkiler teorisinde de Ang-lo-Sakson damgası vurulmuştur. Dünya çapındaki ulus lar ara sı ilişkiler bö-lümleri incelendiğinde, ders programları yanında ders kitapları ve teorik te-mellerinin de büyük oranda ABD veya İngiltere kaynaklı olduğu görülür. Ba-tı’da ve Batı-dışı dünyadaki ulus lar ara sı ilişkiler akademyasının modelleri, ders kitapları ve teorileri büyük ölçüde benzeşmektedir. Bu durum; bir yan-dan disiplinin özerkliği ve rüştünü ispatı açısından sevindirici bir gelişme iken, diğer yandan da disiplinin teorik hâkimiyetinin “merkezde” yoğunlaş-mış olması nedeniyle üzücü ve düşündürücü bir manzaradır.

Elbette ki, ne Batı ülkeleri ne de başka ülkelerdeki ulus lar ara sı ilişkiler bölümlerinde sadece ulus lar ara sı ilişkiler teorileri geçerlidir, aynı zaman-da yaygın alan çalışmaları ve benzeri ampirik uzmanlıklar vardır ve olma-lıdır. Hemen hemen tüm gelişmiş ulus lar ara sı ilişkiler bölümlerinde ders programlarının özünde ulus lar ara sı ilişkiler teorisi başta olmak üzere, alana ait değişik kavramsal ve teorik dersler verilmektedir. Belki her öğrenci veya

2 Burada; fikir, düşünce, teori, model, perspektif gibi genel literatürde yaygın olarak görülen kav-ram tartışmasına girmeden, kısaca teori kavramını kullanacağız.

17

akademisyen ulus lar ara sı ilişkiler teorisi uzmanı olmayabilir veya olmak is-temeyebilir, ama tüm öğrencilerin ve akademisyenlerin, optimum düzeyde ulus lar ara sı ilişkiler teorilerini bilmesi ve ilgilenmesi, bu alanda yeterli dü-zeyde kendini geliştirmesi beklenir. Hemen hemen tüm gelişmiş yüksek li-sans ve doktora programlarında, ulus lar ara sı ilişkiler teorisi/teorileri dersi, muhakkak ki zorunlu ve ön şartlı dersler arasında yer almaktadır. Buradan anlaşılması gereken şudur: Ulus lar ara sı ilişkiler teorisini öğrenmeden, hatta kullanmadan, ulus lar ara sı ilişkiler diploması sahibi olmak mümkün olmadı-ğı gibi, olaylara teorik bir açılım getirmeden ulus lar ara sı ilişkiler uzmanı ol-mak da mümkün ve doğru değildir.

Ulus lar ara sı ilişkiler “teorileri” ile ulus lar ara sı ilişkiler “ampirizmi” ara-sındaki ilişki, inşaat mühendisi ile inşaat müteahhidi arasındaki ilişkiye ben-zetilebilir. Türkiye örneğinde görüldüğü gibi, bir inşaat projesinin projelen-dirilmesi ancak bir inşaat mühendisinin bilimsel çalışmaları ile mümkünken bu inşaatın yapılması, yürütülmesi ve uygulanması bir müteahhit aracılığıy-la mümkün olabilmektedir. Bir inşaat müteahhidinin bir inşaat mühendisi kadar inşaat proje bilgisine/teorisine sahip olmaması gerçeğinden hareket-le, ulus lar ara sı ilişkiler teorisi ve teorisyeninin inşaat mühendisi rolünde ve gücünde, diğer yandan bir ulus lar ara sı ilişkiler ampiristinin ise inşaat müte-ahhidi rolünde ve konumunda olduğunu iddia edebiliriz. Elbette ki, Alman-ya örneğinde olduğu gibi, bir inşaatın hem mühendisliğini hem de müteah-hitliğini yapan kişinin zorunlu olarak bir inşaat mühendisi olması zorunlu-luğundan hareketle, ulus lar ara sı ilişkilerde de hem teorisyen hem de ampi-rist olmak mümkündür; hatta bu nitelikteki uzmanlık çok daha olumlu ve yararlıdır.

Genelde tüm gelişmiş ulus lar ara sı ilişkiler bölümlerinde ulus lar ara sı iliş-kiler teorisi bu kadar önemli ve öncelikli iken, diğer birçok ülkede ve bu ara-da Türkiye’deki ulus lar ara sı ilişkiler bölümleri, uzun yıllardır teorik pers-pektiflerden uzak kalmıştır. Ulus lar ara sı İlişkiler disiplininin oluşumunda Batılı akademyayı “merkez”, diğerlerini de “çevre” olarak gruplandırdığı-mızda, Türkiye’nin “çevre”de yer aldığı açıktır.3 Bunun anlamı, Türkiye’nin Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinine teorik/kavramsal/fikirsel katkısının veya et-kisinin çok düşük düzeyde olmasıdır. Son yıllarda özellikle Ulus lar ara sı Sos-yal Bilim Atıf (SSCI) indeksindeki Türkiye kaynaklı makalelerin sayısı belir-gin bir şekilde artmıştır; ancak bu yayınlar, Ulus lar ara sı ilişkiler teorilerinin gelişimine ve genel disipline katkı yapmaktan daha çok, Türkiye iç-dış poli-tikası sorunlarını, gelişmelerini ve olgularını analizi düzeyinde kalmıştır. İs-tisnai çok az bazı örnekler dışında, Türkiye kaynaklı ulus lar ara sı atıf alan ya-

3 Pınar Bilgin, “Ulus lar ara sı İlişkiler Çalışmalarında “Merkez-Çevre”: Türkiye Nerede?”, Ulus lar­ara sı İlişkiler, Cilt 2, Sayı 6, Yaz 2005, s. 3-14.

18

yınların çok büyük çoğunluğu, Türkiye bağlamında örnek olaylarının veya sürecinin açıklanması veya değerlendirilmesi yönündedir. Diğer yandan, yi-ne hem Türkiye’de ama özellikle ABD ve Avrupa üniversitelerinde yüksek li-sans ve doktora yapan Türkiyeli araştırmacıların büyük bölümünün tezleri ve yayınları, Türkiye bağlantılı örnek olaylardır. Türkiye’de özellikle son yıl-larda ulus lar ara sı ilişkiler teorilerine eğilimde bir artış gözlenmekte olsa da, bu artışın hâlâ merkezdeki ulus lar ara sı ilişkiler teorisine gözle görülür bir et-kisi görülmemektedir. Daha detaylı olarak bu kitabın 1. ve 14. bölümlerinde iddia edildiği gibi, dünyadaki ulus lar ara sı ilişkiler akademyası bağlamındaki iş bölümünde Türkiye Ulus lar ara sı İlişkiler akademyası, “merkeze” kaynak sunma/sağlama konumunda yer almaktadır.

Türkiye ulus lar ara sı ilişkiler akademisyenlerinin ulus lar ara sı ilişkiler teo-risine yeterince ilgi göstermemesinin ve çalışmalarının ve yayınlarının çok büyük bir kesiminin ampirik konular üzerine yapılıyor olmasının birçok ne-deni vardır. Ayrıntılarına girmeden bu nedenler, ana başlıklar halinde şu şe-kilde sıralanabilir:

• Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi (Mülkiye)’nin klasik (diplomasi ve olay merkezli) eğitim-öğretim geleneği,4

• Türkiye’deki ilk nesil ulus lar ara sı ilişkiler akademisyenlerinin ulus lar-ara sı ilişkiler teorisine uzak durmaları,

• Türkiye’de eğitim sisteminde felsefe başta olmak üzere soyut düşünme ve sorgulama geleneğinin yetersiz olması ya da entelektüel eksiklik so-runu,

• Ampirik, örnek olay gibi akademik çalışmaların nispeten daha kolay ve hızlı yapılabilmesi,

• Türkiye ve Türk dış politikası uzmanlığına olan büyük ilgi,5

4 1960’lardan 1990’lara kadar Türkiye’deki Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinin en etkili ve hatta tek kurum olan Ankara Üniversitesi SBF Ulus lar ara sı İlişkiler Bölümü, “Az da olsa her konuda bil-gi sahibi olan mezunlar” ama özellikle dışişleri bakanlığına aday yetiştirmeye çalışmış; ve ders programında Ulus lar ara sı İlişkiler Teorisi dersi yer almamıştır. Daha sonra Türkiye’deki diğer üniversitelerde açılan ulus lar ara sı ilişkiler bölümleri de SBF modeline göre kurgulanmıştır. Bu gelenek ve model, hâlâ büyük ölçüde geçerli olsa da, 1990’lı yıllarda hem SBF’ye ulus lar ara-sı ilişkiler teorisine önem veren akademisyenlerin katılması sonucu hem de Ankara ve İstan-bul’daki üniversitelerde teori derslerinin verilmeye başlaması nedeniyle önemli ölçüde değiş-meye başlamıştır. Bu süreçte ODTÜ Ulus lar ara sı İlişkiler Bölümü’nün ve öğretim elemanları-nın “araştırmacı mezun anlayışının” öncü bir rol oynadığını, ama daha sonra diğer üniversite-lerin (örneğin Bilkent vd.) de etkili olduğunu söyleyebiliriz.

5 Bu özellik Wolfange Piccoli’nin de ilgisini çekmiş ki, Türkiyeli meslektaşlarına şu soruyu so-ruyor: I would like to ask a question about IR community in Turkey. 80­90 % of Turkish scholars work on Turkey. Why is that case? “Türkiye’deki Uİ topluluğu hakkında bir soru sormak istiyo-rum. Türk akademisyenlerin % 80-90’ı Türkiye üzerine çalışıyor. Bunun sebebi nedir?”, Ulus­lar ara sı İlişkiler, Özel Sayı: Türkiye’de Ulus lar ara sı İlişkiler Çalışmaları ve Eğitimi, Cilt 2, Sayı 6, Yaz 2005, s. 144.

19

• Akademide hızlı yükselme ve bunun için hızlı yayın yapma çabası,• Teorik çalışmaların maddi getirisinin ve medya popülaritesinin düşük

olması,• Ulus lar ara sı ilişkiler alanında ampirik veya sorun çözümüne dönük

proje yapmanın maddi ve pratik çıkar elde etme cazibesi,• Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinine disiplin dışından katılan ve teorik alt-

yapısı olmayan akademisyenler,• Özellikle tarihçi, askeriye, güvenlikçi ve bürokrat kökenli Ulus lar ara sı

İlişkiler akademisyenlerinin sayısının artışı,• Ulus lar ara sı İlişkiler yüksek lisans, doktora ve doçentlik programla-

rında ve sınavlarında ulus lar ara sı ilişkiler teorilerine gereğince yer ve-rilmemesi, hatta bunun gereksiz bir şey olduğu yönündeki yanlış an-layış,

• Bu arada, Türkiye’deki birçok Ulus lar ara sı İlişkiler bölümünün yöne-tim ve hatta akademik kadrosunun Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinine hâ-kim olmayan ve teori bilmeyen akademisyenlerden oluşması,

• Ulus lar ara sı ilişkiler teorilerini okuyacak düzeyde İngilizce bilgisine sahip olunmaması,

• Yeterli sayıda ve kalitede Türkçe ulus lar ara sı ilişkiler teorisi kitapları-nın bulunamayışı,

• Birçok ulus lar ara sı ilişkiler bölümünde ulus lar ara sı ilişkiler teorileri dersinin ya hiç verilmemesi ya da seçmeli verilmesi; bu dersi veren aka-demisyenlerin ve öğrencilerin yeterli ve nitelikli Türkçe kaynak sıkıntı-sı çekmesi.

Türkçe yazılmış ulus lar ara sı ilişkiler teorileri kitaplarının sadece birkaç tane olduğunu ve bunların da dünyadaki teorik tartışmalardan önemli ölçü-de uzak ya da geride kaldığını not etmek gerekir. Bu konuda önemli bir ör-nek: Tayyar Arı’nın genellikle ABD ve İngiltere’de yazılmış teori kitapların-dan aktarmış olduğu Ulus lar ara sı İlişkiler Teorileri kitabıdır.6 Uzun yıllardır ulus lar ara sı ilişkiler teorileri konusunda neredeyse tek kaynak olan bu kitap, her ne kadar ulus lar ara sı ilişkiler teorileri ile ilgili Türkiye’deki açığı önem-li ölçüde kapatmış olsa da, gerek ifade problemleri gerekse disiplinin mev-cut teorilerinin çok gerisinde kalmış olması nedeniyle, ihtiyacı karşılamak-tan çok uzaktır. Diğer kitap olan Atila Eralp ve diğerlerinin yazdığı Devlet, Sistemi, Kimlik: Ulus lar ara sı İlişkilere Yaklaşımlar,7 nispeten daha özgün ol-sa da Arı’nın kitabındakine benzer sorunlara sahiptir. Örneğin, ulus lar ara-sı ilişkiler teorisi literatüründe artık konvansiyonel hale gelen “Dört Büyük

6 10. baskı, MKM Yayıncılık, Bursa, 2013.7 14. baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.

20

Tartışma”, ne bu iki popüler kitapta ne de başka bir Türkçe ulus lar ara sı iliş-kiler teorisi kitabında yeterince incelenmiştir.8 Bunun nedeni, kısmen bu ki-tapların ABD kaynaklı teorilere dayanması iken, kısmen de ulus lar ara sı iliş-kiler teorilerine Avrupa (Eleştirel, Postmodern, İnşacı) teorilerin gereksizli-ği düşüncesidir.9 Dolayısıyla, bu kitaplarda ve genel olarak Türkçe ulus lar-ara sı ilişkiler teorisi kitaplarında son dönem teorik gelişmeler yer almadığı için, Pozitivizm-Postpozitivizm tartışması gibi oldukça güncel tartışmalar ve teoriler göz ardı edilmektedir. Elbette ki, bu durum, öğrencilerin ve akade-misyenlerin İngilizce orijinal kaynaklardan bu ve diğer teorileri öğrenmele-rine engel değildir. Ancak, yukarıda bahsettiğimiz gibi, pek çok öğrenci ve öğretim üyesi, teori kitaplarının İngilizce orijinalini okumakta ve anlamakta zorluk çekmektedir. Son yıllarda bu teori kitaplarından bazılarının Türkçe-ye çevrilmiş olması önemli bir katkı olarak kabul edilse de, bu çevirilerle de kaynak açığı sorun tam olarak çözülmüş değildir.10

Elbette ki, Türkiye’de ulus lar ara sı ilişkiler teorisine olan ilgi ve kullanım giderek artmaktadır. 2000’li yıllarda yeni ulus lar ara sı ilişkiler bölümlerinin ve teori hassasiyetli akademisyenlerin sayısı arttıkça, Türkiye’de de ulus lar-ara sı ilişkiler teorisinin farkındalığı oluşmuştur. Özellikle ABD ve İngilte-re gibi ülkelerde yüksek lisans ve doktora yapmış olan akademisyenlerin bir bölümü, bu süreçte çok önemli rol oynamışlardır. Bu farkındalığın bir sonu-cu olarak, 2000’li yıllarda ulus lar ara sı ilişkiler teorisinin daha da geliştiril-mesi yönünde akademik toplantılar ve yayınlar yapılmıştır.11 Aydınlı ve Mat-hews’e göre, Türkiye’deki ulus lar ara sı ilişkiler akademisyenlerinin teori ile ilişkileri dört gruba ayrılabilir: Saf teori yapımı, özgün teori yapımı, Türkiye dışında üretilen teorilerin ampirik konulara uygulanması ve teorilerin Türk-

8 Ulus lar ara sı İlişkiler disiplininin gelişiminde Pozitivizm-Postpozitivizm tartışması ile ilgili önemli bir çalışma: Erdem Özlük, Ulus lar ara sı İlişkilerde Devlet: tanım, teori ve devlet istisnacılı­ğı, Çizgi Kitabevi, Konya, 2012. Ancak bir doktora çalışması olan kitap, esas itibarıyla “ulus lar-ara sı ilişkiler teorileri” kitabı olmadığı için ilgili tartışmayı çok kısa ama başarılı bir şekilde yap-mıştır. Ayrıca, Tayyar Arı’nın Ulus lar ara sı İlişkiler Teorileri kitabının son baskısında (10. baskı-da), Postpozitivist teorilerden çok kısaca, özetle bahsedilmiştir.

9 Bir Türk ulus lar ara sı ilişkiler akademisyeni (profesörü), bir doçentlik sınavında eleştirel, post-yapısalcı, inşacı teorilerin ve analizlerin ulus lar ara sı ilişkiler disiplini kapsamına girmediğini, dolayısıyla sınavlarda sorulmaması gerektiğini iddia etmiştir.

10 Örneğin Scott Burchil, Ulus lar ara sı İlişkiler Teorileri, çev. Muhammet Ali Ağcan ve Ali Aslan, Küre, İstanbul, 2012 kitabının çevirisinin okunmasında da ciddi anlamda zorluklar ve sorunlar bulunmaktadır.

11 Örneğin, 16-17 Nisan 2005 tarihinde Ulus lar ara sı İlişkiler Konseyi’nin organizasyonunda “Türkiye’de Ulus lar ara sı İlişkiler Çalışmaları ve Eğitimi” konulu bir toplantı yapılmıştır. Bu toplantıda diğer konular yanında ulus lar ara sı ilişkiler teorisinin yeri ve rolü de ele alınmıştır. Bu toplantının ayrıntıları için: Ulus lar ara sı İlişkiler, Özel Sayı: Türkiye’de Ulus lar ara sı İlişkiler Çalışmaları ve Eğitimi, Cilt 2, Sayı 6, Yaz 2005. Ayrıca Ulus lar ara sı İlişkiler dergisi, her sayısın-da ilk makale olarak review veya özgün nitelikte teorik çalışmalar yayınlamaya devam ediyor. Bu makaleler de, teorik hassasiyeti önemli ölçüde artırmaktadır.

21

çeye çevrilerek okuyucuya aktarılması.12 Her ne kadar yazarlar, bu gruplar arasında önem bakımından bir hiyerarşi olmadığını belirtseler de, hem bu makaledeki satır aralarından hem de genel gözlemlerimizden hareketle, Tür-kiye’de akademisyenlerin ulus lar ara sı ilişkiler teorisi ile ilişkisinin, en çok “mevcut teorileri çevirerek kullanmak”, ardından “mevcut teorileri ampirik olaylara uygulamak”; en düşük oranda ise “saf teori yapmak” ve “özgün te-oriler üretmek” şeklinde olduğunu belirtebiliriz. Bunun yanında, Aydın ve Yazgan’ın yaptığı araştırmaya göre, Türkiyeli ulus lar ara sı ilişkiler akademis-yenlerinin ilgi gösterdikleri veya kullandıkları ulus lar ara sı ilişkiler çalışma-ları üç teoriye yoğunlaşmıştır. Buna göre, % 43’ü Realizm’e, % 28’i Libera-lizm’e ve % 22’si İnşacılık’a (Constructivism) önem vermektedirler. Dolayı-sıyla, örneğin bu derleme kitapta yer alan diğer teorilere ilginin oranı sadece % 7’dir.13 Bu durumun, sadece akademisyenlerin ilgi ve tercihlerinden değil, kısmen de olsa diğer teorilerin Türkiye’de yeterince bilinmiyor veya okun-muyor olmasından kaynaklandığını düşünüyorum.

Bu kitap, Türkçe ulus lar ara sı ilişkiler teorileri ile ilgili bu sorunları göz önünde bulundurarak ortaya çıkmıştır. Mevcut durumdan rahatsız olan bir grup teori meraklısı ve ilgilisi akademisyen olarak bir araya gelip, Türkiye-li akademisyenlerin gözünden Türkçe ulus lar ara sı ilişkiler teorileri yazma-ya karar verdik.14 Bu kitabın bir temel amacı vardır: Ulus lar ara sı ilişkiler te-orisinin en son geldiği noktada mevcut olan birikimi, Türkçe olarak ve Tür-kiyeli akademisyenlerin kaleminden Türkiye’deki ulus lar ara sı ilişkiler cami-asına tanıştırmaktır. Bu kitaptaki teorilerin benzerlerinin (14. bölüm hariç), ABD ve İngiltere’deki bazı ulus lar ara sı ilişkiler teorisi kitaplarında yer aldı-ğını not edelim.15 Ancak biz bu kitaplardan herhangi birini Türkçeye çevir-mek yerine, Türkiyeli akademisyenlerin gözünden orijinal bir çalışma yap-mayı tercih ettik. Diğer bir ifadeyle, Türkiyeli akademisyenlerin birikimini Türkçe olarak Türkiye ulus lar ara sı ilişkiler camiasına sunmanın daha doğ-ru ve özgün olacağını düşündük. Bu kitaba bir sistematik, standart ve oriji-

12 Ersel Aydınlı ve Julie Mathews, “Turkey: Towards homegrowing theorizing and building a dis-ciplinary community”, Arlene B. Tickner ve Ole Waever (der.), International Relations Scholars­hip Around the World, Routledge, Londra, 2009.

13 Mustafa Aydın ve Korhan Yazgan, “Türkiye’de Ulus lar ara sı İlişkiler Akademisyenleri Eğitim, Araştırma ve Ulus lar ara sı Politika Anketi - 2011”, Ulus lar ara sı İlişkiler, Cilt 9, Sayı 36, Kış 2013, s. 3-44.

14 Bu istek bende uzun süredir mevcuttu ve bir düşünce halinde zihnimde dolaşıyordu. Bu dü-şüncemi kıvılcım atarak harekete geçiren Burak Bilgehan Özpek oldu. Bunun üzerine Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Ulus lar ara sı ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (yULİSA)’de yaptığımız bir toplantı ile süreci başlattık. Böylece başlayan sürecin sonunda bu kitap doğdu.

15 Örneğin, Tim Dunne vd., International Relations Theories: Discipline and Diversity, Oxford Uni-versity Press, Oxford, 2010; Jill Steans vd., An Introduction to International Relations Theory: Perspectives and Themes, Pearson, Londra, 2010; Martin Griffiths (ed.), International Relations Theory for the Twenty­First Century: An Introduction, Routledge, Londra, 2007.

22

nallik kazandırabilmek için, tüm yazarlarımızdan kendi bölümlerinde aşağı-daki konuları ele almalarını ve incelemelerini istedik. Dolayısıyla her bölüm,

İlgili teorinin;

• Tarihi, entelektüel, felsefi arka planını, çıkış noktasını ve kaynaklarını,• Diğer Ulus lar ara sı İlişkiler teorileri ile bağlantısını, ilişkisini ya da ay-

rıştığı sınırları,• Temel varsayımları, kavramları, iddiaları ve dünya görüşünü,• Versiyonlarını, alt bölümlerini, alt konularını,• Sorunlarını eleştirel bir şekilde değerlendirmesini,• Türk dış politikası veya ilgili bir ampirik konu bağlamında kısa bir de-

ğerlendirmesini

yapmaktadır.Bu çerçevede üretilen bölümler, daha sonra, ilgili teori konusunda yetkin

olan bir başka akademisyen tarafından kısmen hakemlik amacıyla ama da-ha çok katkı yapması için değerlendirildi. Her birine ayrı ayrı teşekkürü bir borç bildiğim bu üstat akademisyenlerin isimleri aşağıda verilmektedir.

Bu kriterler ve standartlarda hazırlanmış olan bölümlerin özetleri şöyle-dir: Faruk Yalvaç, Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinindeki (Uİ) teori kavramını incelemekte, tek bir teori kavramı olmadığını, farklı Ulus lar ara sı İlişkiler te-orileri olduğunu ve teori anlayışımızın da bu farklı teorilere göre değiştiğini belirtmektedir. Ancak Yalvaç, teori kavramının incelenmesinde asıl önem-li olanın, hangi bilim felsefesi yaklaşımını benimsediğimizle ilgili olduğunu iddia etmekte, bu çerçevede pozitivist ve pozitivizm sonrası bilimsel yakla-şımların teori anlayışını incelemekte, yeni bir bilim felsefesi yaklaşımı ola-rak Eleştirel Gerçekçiliğin temel ilkelerini ve teori anlayışını açıklamaktadır. Yalvaç, Eleştirel Gerçekçiliğin hem pozitivizmin hem de pozitivizm sonrası bilim anlayışlarından farklı olduğunu ve bunun epistemolojiye değil ontolo-jiye öncelik vermesinden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Farklı teorilerin farklı ontolojik temellerine bakıldığında, Eleştirel Gerçekçiliğin Ulus lar ara-sı İlişkiler’in ontolojik odak noktasını devletten, toplumsal ilişkilere öncelik veren bir anlayışa kaydırarak daha kapsamlı ve bütüncül ulus lar ara sı ilişki-ler teorileri geliştirme olasılığının ortaya çıktığını iddia etmektedir. Bu çer-çevede yeni gelişmekte olan kompleksite teorisinin Ulus lar ara sı İlişkiler’deki bilimsel yaklaşımlar ve Eleştirel Gerçekçilik açısından bir değerlendirmesini yapmakta, kompleksite teorisinin ne ölçüde Ulus lar ara sı İlişkiler’e yeni bir yaklaşım olduğu konusunu irdelemektedir. Yalvaç, Ulus lar ara sı İlişkiler’de son dönemde artan teori sayısının Ulus lar ara sı İlişkiler’in sonu mu geldi tar-tışmasını başlattığını, ancak Eleştirel Gerçekçi bir bakış açısından yaklaşıldı-

23

ğında, bu teorik çoğulculuğun, gerçekliğin ayrı ancak birbirleriyle iç içe olan bir bütünlüğün farklı yönlerinin incelenmesini mümkün kılması nedeniyle olumlu bir gelişme olduğunu iddia etmektedir.

Ramazan Gözen, İdealizm’in, Ulus lar ara sı İlişkiler disiplininin kurucu bir teorisi olarak özellikle iki savaş arası dönemde (1919-1939) etkili olduğunu ama genel olarak yüzyıllara dayanan bir felsefi temelinin bulunduğunu, hat-ta Soğuk Savaşı döneminde Realizm’in en yaygın olduğu dönemde bile, pra-tikte etkili olmaya devam ettiğini iddia ediyor. Her ne kadar İdealizm kav-ramı literatürde çok popüler olmasa ve bu isim altında hak ettiği yeri bula-mamış olsa da, İdealist fikirler, diğer pek çok ulus lar ara sı ilişkiler teorisiy-le çok yakından ilgili olmuş ve onların oluşumunda veya gelişiminde doğru-dan veya dolaylı olarak rol oynamıştır. Hatta bugün yaygın olan birçok post-modern teorinin İdealizm’den esinlendiğini iddia ediyor, Gözen. Diğer ulus-lar ara sı ilişkiler teorilerinden ayrı ve özerk bir konumu olan İdealizm, özü itibarıyla ulus lar ara sı savaş ve barış konusuyla ilgilenmiş olsa da, aslında en temel bireyden en genel insanlık toplumuna kadar birçok düzeyde kavram-lar, iddialar ve araçlar üretmiştir. İdealizm, Realizm’den faklı olarak, norma-tif ve reformist bir nitelik taşıyor olup, dünyada daha barışçı, düzenli, istik-rarlı ve adil bir ulus lar ara sı/küresel düzenin nasıl kurulabileceği ile ilgili tav-siyeler ve talepler yapmaktadır. İdealizm’in tavsiye ve taleplerinin, belki her-kesin uygun ve doğru bulduğu şeyler olsa da, uygulamada tam anlamıyla ba-şarılı olamadığını idealistler de kabul eder. Bunun nedeni ise, Gözen’e gö-re, İdealizm’in dayandığı temel unsurlar olan “ideal insan”, “ideal demokra-si/toplum” ve “ideal ulus lar ara sı/evrensel değerler” oluşturulamamış olması-dır. İdealizm’in bu sorununun çözülmesi için farklı bir yaklaşım olarak “so-rumluluk teorisi”ni öneren Gözen, bu İdealist sorunu, Türk dış politikasın-dan verdiği örneklerle somutlaştırmaktadır.

Burak Bilgehan Özpek ise, yaşadığımız dünyanın ihtiyaç duyduğu nor-matif gündemlere liberal ulus lar ara sı ilişkiler kuramının cevap verebileceği-ni iddia etmektedir. Ne var ki, liberal felsefenin Ulus lar ara sı İlişkiler disip-lini ile tanışmaları yeni bir tartışmayı başlatmıştır. Özellikle Siyasal Realist okul için Liberalizm, kategorik doğrulara inanmış entelektüellerin soyutla-malarından ibaretti ve somut ve pratik bir karşılığı yoktu. Öte yandan Rea-listler, sadece var olan tarihi kodlamaktadır ve elde ettikleri tecrübe ile pra-tik sorunları çözmeyi amaçlamaktadırlar. Özpek, realistlerin tarihe atfettik-leri dokunulmaz karakteri reddeder ve liberallerin savundukları kategorik doğruların da tarih içinde var olduğunu iddia eder. Ona göre, devletlerin gü-nümüzdeki konumları, tarihin ve aktörlerin etkileşiminin doğal bir sonucu değildir. Liberal filozofların savundukları ilkeler, devletin icat edilme aşama-sından, onun kurumsallaşma, soyutlaşma ve karmaşık bir bürokrasinin eli-

24

ne geçme aşamasına kadar devam eden ve yaşanmış, ancak görmezden geli-nen bir dönemi tasvir eder. Dolayısıyla, soyut ve kategorik doğrular, aslında somut ve tecrübe edilen bir dönemin geri çağrılmasından başka bir şey de-ğildir. Özpek, arkeoloji, antropoloji ve nöro-ekonomi gibi disiplinlerden fay-dalanarak iddiasını desteklemeye çalışmaktadır. Özpek’in çalışmasının ikin-ci kısmı, liberal düşüncenin rasyonalizmden ampirizme nasıl ve hangi gerek-çe ile evrildiğini ve 20. yüzyılın ortalarındaki pozitivist dalganın liberal ku-ram çalışmalarına nasıl yansıdığını ele almaktadır. Her iki bölümde de, ge-rek rasyonalizm ile bilgiye ulaşmayı amaçlayan filozofların görüşlerini ge-rekse çalışmalarını pozitivist metodoloji çerçevesinde yürüten bilim insan-larının bulgularını paylaşırken, Özpek, kapsamlı bir literatür taraması yap-maktadır. Bölümün sonunda ise, çalışma boyunca tartışılan kavramları ve Liberal kuramın temel önermelerini Türk dış politikasına uyarlayarak, so-mut bir örnek sunmaktadır.

Eyüp Ersoy, Realizm’i, her bir realist düşünürün kabul ettiği varsayımlar-dan müteşekkil yekpare bir teori olarak değil, analiz seviyesi temelinde fark-lılaşan, müşterek kabuller temelinde bir teori geleneği oluşturan, Klasik Re-alizm, Yapısal Realizm/Neorealizm ve Neoklasik Realizm olarak adlandırılan üç farklı realist akımın biçimlendirdiği bir teori geleneği olarak tanımlıyor. Ersoy, bu üç farklı realist akımın beş soruya verdikleri müşterek cevaplar ile bir realist teori geleneğini oluşturduklarını iddia ediyor: Ulus lar ara sı ilişkile-rin tabiatı nedir? Ulus lar ara sı ilişkilerin cereyan ettiği ortamın başlıca özel-liği nedir? Ulus lar ara sı ilişkilerin temel aktörü kimdir? Ulus lar ara sı ilişkile-rin temel aktörünün öncelikli amacı nedir? Ulus lar ara sı ilişkilerde temel ak-törün amaçlarına ulaşmak için kullandığı başlıca araç nedir? Klasik Realizm, devletlerin dış politikasını ve devletlerin birbirleriyle ilişkilerini, ulus lar ara-sı ilişkileri belirleyen en önemli etkenin insanın yapısı, yani doğası, niyetleri, kararları ve davranışları olduğu kabulünden hareket ederek incelerken, Ya-pısal Realizm, ulus lar ara sı ilişkileri belirleyen en önemli etkenin devletler sis­teminin yapısı olduğu kabulünden hareket ederek inceliyor. Neo-Klasik Re-alizm ise, devletlerin dış politikasını ve devletlerin birbirleriyle ilişkilerini, ulus lar ara sı ilişkileri belirleyen en önemli etkenin devletin yapısı olduğu ka-bulünden hareket ederek inceliyor. Realist teori geleneğine yönelik, gelenek içinden ve gelenek dışından gelen eleştirilere işaret eden Ersoy, Realist teo-ri geleneği perspektifinden, Türkiye’nin ‘yeni’ dış politikasını ise kısaca şöy-le açıklıyor: Türkiye’nin dış politikası üslup ve usul, veya söylem ve yöntem olarak yenilenmiş, ancak tabiat ve hedef veya doğa ve amaç olarak değişme-miştir. Son olarak Ersoy, Realizm’in verdiği cevapların gerçekçiliği sorgulan-maya devam edecek olsa da sorduğu soruların gerçekliğinin yeni açıklama-lar, yeni yorumlar, yeni eleştiriler ve hem realistler arasında hem de realist-

25

ler ile realist olmayanlar arasında yeni tartışmalar ortaya çıkarmaya devam edeceğine dikkat çekiyor.

Tarık Oğuzlu, Ulus lar ara sı Siyasal Teori’yi (UST) incelediği çalışmasında ilk önce bu kuramsal yaklaşımın Siyasal Teori ve Ulus lar ara sı İlişkiler disip-linleriyle olan ilişkisini inceliyor. Oğuzlu’ya göre bu çabanın nedeni UST’nin bahsi geçen bu iki disiplin arasında bir köprü görevi oynuyor olması. Dev-let içi düzende söz konusu olabilen normatif ve ahlâki tartışmaların devlet-lerarası düzende de yapılabileceğini iddia eden Oğuzlu, bu entelektüel çaba-yı en iyi UST çalışanların yapmakta olduklarını söylüyor. UST ile diğer Ulus-lar ara sı İlişkiler teorileri arasındaki ilişkileri de mercek altına alan Oğuz-lu, UST’nin en fazla İngiliz Okulu ve Liberalizm’den etkilendiğini öne sü-rüyor. Oğuzlu ayrıca Soğuk Savaş’ın bitiminden bu yana etkili olmaya baş-layan post-pozitivist ve eleştirel kuramların UST çalışmalarına hız verdiğini iddia ediyor. Oğuzlu, makalesinde ayrıca UST çalışmalarında son zamanlar-da gündeme gelen ana tartışma konularını da inceliyor. Bunlar arasında, in-sani müdahale, ideal siyasal örgütlenme modelleri, demokratik barış kura-mı, adil savaş kuramı, devletlerarası ilişkilerde güç kullanımı ve koruma so-rumluluğu prensibine özellikle değiniyor. Oğuzlu, son olarak UST çalışma-larında gündeme gelen ana tartışma konularının son dönem Türk dış politi-kasındaki izdüşümlerini tartışıyor ve bu minvalde son dönem Türk dış po-litikasının bahsi geçen konuları gittikçe daha fazla odak noktasına almaya başladığını iddia ediyor.

Mustafa Serdar Palabıyık, ulus lar ara sı ilişkiler kuramları arasında bugü-ne kadar büyük ölçüde ihmal edilmiş olan İngiliz Okulu kuramını inceliyor. ABD’de Soğuk Savaş’ın başından itibaren Ulus lar ara sı İlişkiler disiplininde baskın bir yer edinen Realist/Davranışçı kurama İngiltere’den yükselen itira-za odaklanıyor. Yazara göre, İngiliz Okulu, Realizmin devleti ezelden ebede ulus lar ara sı ilişkilerin başat aktörü olarak görmesini ve bu kuramın ‘bilim-sel’ evrimini, ulus lar ara sı toplum kavramını ön plana çıkaran ve tarihsel/fel-sefi bir derinliği ulus lar ara sı ilişkilerin sığ bulduğu tartışmasına katmak iste-yen metodolojisi ile eleştiriyor. İngiliz Okulu’nun özellikle günümüzün kü-reselleşen dünyasında Realizmin yeterince sorgulayamadığı egemenlik kav-ramına, düzen/adalet ikilemi düzleminde yeni bir yorum getirebileceğini id-dia eden Palabıyık, bu yaklaşımın insan hakları ile devletlerin egemenliği ça-tışması ve insani müdahale kavramına yeni bir bakış getirebileceğini ileri sü-rüyor. Palabıyık, çalışmasının son bölümünde ise ulus lar ara sı toplumun ev-rimi ve genişlemesi tartışmalarını Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda Avrupa ulus lar ara sı sistemine girişi örneğiyle ele alıyor.

Hakan Övünç Ongur ve Başak Yavçan, Marksist yaklaşımların Ulus lar ara-sı İlişkiler teorilerine özellikle ekonomi politik alanında yaptıkları katkıları

26

değerlendirmektedir. İlk olarak, Marksist yaklaşımlar, 19. yüzyıldan itibaren içinde doğdukları süreç, tarihsel materyalizm, diyalektik, artı-değerin akta-rımı, sınıfların oluşumu ve yabancılaşma gibi kilit kavramsal temeller ışığın-da açıklanmıştır. Ardından, 20. yüzyılın başı ile birlikte ulus lar ara sı siyaseti açıklama yönünde ilk adımları atmış olan Emperyalizm teorileri, ortak nok-taları ve farklılıkları çerçevesinde karşılaştırmalı bir biçimde analiz edilmiş-tir. Her ne kadar ulus lar ara sı siyasetteki Marksist etkiler iki dünya savaşının ertesinde, ulus lar ara sı kurumsallaşma ve liberal politikaların gölgesinde bir süreliğine rafa kalkmış gibi görünse de, Ongur ve Yavçan’a göre, endüstrileş-miş ülkelerde Büyük Buhran’a yol açan liberal politikalara tepki olarak do-ğan gömülü liberalizm ve az gelişmiş ülkelerde modernleşme teorilerine kar-şıt biçimde gelişen bağımlılık teorileri ve dünya-sistemleri yaklaşımları da, bilfiil Marksizm’in etkileriyle filizlenmiş ve bu dönemde oldukça etkin oluş-muşlardır. 1980 sonrasında ‘küreselleşme’ ve ‘bireycilik’ söylemleri altında, devleti neredeyse tümüyle dışlayan ve küresel ölçekte serbest ticareti hedef alan neo-liberalizm, tüm alternatif yaklaşımları doğrudan yok etmeyi amaç-lamışsa da, dünyanın farklı bölgelerinde (Latin Amerika, Güney Asya, hatta Türkiye) yaşanan şiddetli ekonomik krizleri ve bunları takip eden halk ha-reketlerini engelleyememiş, Marksizm’in ulus lar ara sı ilişkilerdeki yerini ye-niden güçlendirmiştir. Son olarak yazarlar, Neomarksist Dünya-Sistemle-ri analizini, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri çerçevesinde, bilhassa Gümrük Birliği’nin yarattığı bağımlılıklar açısından değerlendirme aracı olarak kul-lanmış, böylece olası farklı dış politika uygulama alanları konusunda ipuç-ları vermişlerdir.

Mehmet Akif Okur ve Hakan Övünç Ongur, 1980’li yıllardan sonra Ulus-lar ara sı İlişkiler disiplinindeki teorik yaklaşımları derinden etkilemeye baş-layan Eleştirel Teori’yi, Frankfurt Okulu’nun ve bilhassa da Antonio Grams-ci’nin yapıtlarında yer alan köklerinden itibaren incelemeye alıyor. Yazarla-ra göre, Gramsci’nin tarihselci perspektifi, insan doğasını sabit ve değişmez olarak ele alan Ulus lar ara sı İlişkiler disiplininin kurucu teorilerine meydan okuyup, onu tarihsel olarak varlık kazanan toplumsal ilişkilerin değişken toplamı biçiminde tanımlıyor. Bu sayede, ulus lar ara sı siyaset de, toplumsal ve tarihsel yapılar içerisinde, devlet-içi ve devlet-dışı tüm aktörlerin kolek-tif faaliyeti biçiminde tanımlanmış oluyor. Gramsci’nin kapitalist devlet ta-nımında yer alan siyasal toplum ve sivil toplum öğelerinin tümü, Ulus lar-ara sı İlişkiler’in araştırma nesneleri haline dönüşüyor. Okur ve Ongur, bu noktadan sonra, dikkatlerini (yeni-)Gramscici perspektifi Ulus lar ara sı İliş-kiler literatürüne sokan Robert Cox’ın çalışmaları üzerinde yoğunlaştırıyor-lar. Cox’a göre zor ve rıza aygıtları tarafından ortaklaşa biçimde meydana ge-tirilen hegemonya kavramı, maddî imkânlar, fikirler ve kurumlar tarafından

27

oluşturulan tarihsel yapı içerisinde ele alınarak, ulus lar ara sı siyasetin ince-lenmesine yeni bir soluk getiriyor. Tarihsel yapılar ise üretimin örgütlenme-si, devlet biçimleri ve dünya düzenleri ile bunlar arasındaki ilişkinin incelen-mesine yardımcı oluyor. Bu yapılar, araştırma yapılan alana ait karmaşık ger-çekliği tutarlı bir şekilde resmederken, alternatif tarihsel yapıların oluşum ihtimallerinin değerlendirilmesine ve karşılaştırmalar yapılmasına da im-kân veriyor. Ayrıca Eleştirel Teori’nin de bir parçasını teşkil ettiği post-pozi-tivist yaklaşımlar, Ulus lar ara sı İlişkiler’in geleneksel teorilerinin kabul etti-ği objektif biçimde tanımlanmış bir dünyada sebep-sonuç ilişkilerini keşfet-me amacını yüzeysel buluyor, mutlak bir özne-nesne ayrımının imkânsızlı-ğını savunuyor ve normatif inceleme ile ampirik bilimsel araştırmanın ayrı-labilirliğini reddediyorlar.

Mustafa Küçük, Ulus lar ara sı İlişkilerde Sosyal İnşacılığın yakın dönemde ortaya çıkan bir yaklaşım olmasına karşın günümüzde merkezi bir konum edindiğini ve önde gelen kuramsal yaklaşımlar arasında yer aldığını vurgu-lar. Felsefe ve sosyal kuramdaki kökleri dikkate alındığında İnşacılığın aslın-da Ulus lar ara sı İlişkiler disiplinine özgü ve dünya siyasetinin özüne dair bel-li varsayımlarda ve önermelerde bulunan siyasal bir kuram olmadığını, sos-yal bilimlerin birçok dalını etkileyen idealist ve bütüncül bir ontolojik yak-laşım olduğunu gösterir. İlk dönemlerde daha çok meta-kuramsal bir yakla-şım olarak tanınmasına ve post-pozitivist veya eleştirel yaklaşımlar arasında değerlendirilmesine karşın, Sosyal İnşacılığın zamanla rasyonalist yaklaşım-lara yaklaştığını ve ontolojik varsayımlarından ve önermelerinden hareket-le çeşitli kuramsal yaklaşımlar ve ampirik çalışmalar geliştirebildiğini gös-terir. Sosyal inşacı proje içinde çoğulculuğa vurgu yapan yazar, epistemo-loji ve yöntem tartışmasına, çözümleme düzeyi tercihlerine ve entelektüel esin kaynaklarına bağlı olarak farklı kuramsal yaklaşımların ortaya çıktığına vurgu yapıyor. Buna karşın, bu yaklaşımlar arasında özellikle Sosyal İnşacı-lığı disiplinde merkeze taşıyan Alexander Wendt’in sistemik inşacı kuramı-nın ön plana çıktığını gösterir. Ulus lar ara sı ilişkilerde anarşi sorunsalını in-şacı bir yaklaşımla ele alan Wendt bir ‘sosyal inşa’ olarak anarşinin farklı kül-türel yapılarını keşfetmiştir. Sosyal İnşacılığın en temel kuramsal katkısının, ana akım maddeci ve bireyselci rasyonalist teorilerin entelektüel hegemon-yası altında ulus lar ara sı ilişkilerin uzun süredir göz ardı edilmiş toplumsal boyutuna vurgu yapması; kimlik, kural, norm ve kültür gibi sosyal-düşün-sel unsurların açıklayıcı gücünü göstermesi olduğunu vurgular. Bu bağlam-da, Türk dış politikasının özellikle kimlik sorunu çerçevesinde nasıl şekil-lendiğini açıklıyor.

Tuncay Kardaş ve Ramazan Erdağ, Postyapısalcılığın dünya siyasetini ye-niden-okuma hedefiyle oluşturduğu eleştirel kavram ve yaklaşımların ge-

28

nel özelliklerini sunmakta ve post-yapısalcılığın Ulus lar ara sı İlişkiler disip-lini içindeki konumunu tartışmaktadır. Post-yapısalcılık Ulus lar ara sı İlişki-ler disiplinine önemli katkılar sunmuş bir yaklaşımdır, ancak disiplin için-de bu katkıları yeterince kabul görmüş değildir. Disiplinin hangi temel ak-törleri ve konu başlıklarını tercih ettiği ve bu tercihleri hangi süreçlerle nasıl belirlediği temel sorunsallardandır. Post-yapısalcı yaklaşımlar, diğer kuram-ların ve bilgi üretim süreçlerinin hangi alternatif yaklaşım ve değerlendir-me imkânlarını engellediği; dışlayıcı, köktenci ve özcü bir ulus lar ara sı ilişki-ler anlayışını nasıl modern devletin ana söylemi haline getirdiğini bize gös-terirler. Kardaş ve Erdağ, post-yapısalcılığın dünya siyasetini incelerken sık-lıkla kullandığı kavramları tanımladıktan sonra, konuyu biri dünya siyase-ti biri de Türkiye’den olmak üzere iki örnek olay çerçevesinde açıklamakta-dır. Sonuç kısmında ise post-yapısalcılığın sunduğu-okuduğu dünyanın ne-yi dışladığı, ne tür eksikler ve sorunlar taşıdığını tartışmaktadır. Çalışmanın odaklandığı hususlardan biri mevcut kuramların ne söyledikleri değil, söy-lemlerinin nasıl etkiler doğurduğudur. Dünya siyasetinin işleyişiyle ilgili ye-terli ‘saha çalışması’ ve örnek olay çalışması sunmayan yaklaşımın bu eksik-liğini tespit eden mevcut çalışma, bu konuda Ulus lar ara sı İlişkilerde Medya ve Gerçekliğin (yeniden) Üretimi ve Yeni Türk Dış Politikasının Söylemsel İnşası olmak üzere iki örnek olayı tartışmaktadır.

Volkan İpek ve Çağlar Oyman, ulus lar ara sı ilişkilere çok farklı bir bakış getiren Postkolonyal Teori’yi inceliyor. Yazarların iddiasına göre; Ulus lar ara-sı İlişkiler disiplininde hem Neorealist ve Neoliberal düşünce gibi ana akım olarak kabul gören, hem de İngiliz Okulu, Dünya Sistemi ve Yeni-Gramşi-yancılar gibi daha eleştirel bir yapıya sahip olan kuramlar oluşturdukları ya-pıları doğrultusunda Anglo-Amerikan merkezli analizler sunmaktadırlar. Bu bağlamda, bahsedilen kuramlar çoğu zaman Avrupa ve Kuzey Amerika dışında bulunan devletlere ulus lar ara sı sistemi etkileme konusunda ya ak-tif bir açıklama gücü vermemişler ya da sistem üzerinde kabul edilen limit-li etkilerini statüko ve barışa karşı tehdit olarak kabul etmişlerdir. Ek olarak; özellikle ana akım kuramların pozitivizm ve rasyonalite odaklı argümanları Batı’nın, Üçüncü Dünya üzerindeki dolaylı egemenliğini ve emperyalist po-litikalarını meşru hale getirmiştir. Birçok alternatif ulus lar ara sı ilişkiler an-layışı bu gerçeklik üzerinde durmamakla beraber, Postkolonyal kuram tam olarak da bu ilişki ağını sorunsallaştırmak ve alternatif bir ulus lar ara sı iliş-kiler okuması sunmak hedefindedir. Özellikle diğer normatif ve eleştirel ku-ramlar gibi post-pozitivist felsefeden etkilenen post-kolonyal kuram; değer yargılarından bağımsız, objektif bilginin olamayacağını savunarak, Anglo-Amerikan merkezli kuramları bu anlamı ile ‘siyasal’ bulmakta ve ‘adalet’ ve ‘siyasal çoğulculuk’ üzerine kendi gerçekliğini oluşturmaktadır. Bu anlamı

29

ile yazarlara göre, özellikle 1990’lardan sonra Ulus lar ara sı İlişkiler disiplini içerisinde önemi iyice artan post-kolonyal kuram; Batı merkezci ulus lar ara-sı sistem ‘tarihselliğine’ bir başkaldırı niteliği taşımakta ve ulus lar ara sı siste-mi Üçüncü Dünya bakış açısından sorunsallaştırarak daha kapsayıcı bir oku-ma sunmaktadır.

M. Evren Eken, 1980’lerin sonundan itibaren ulus lar ara sı ilişkiler teorisi içinde sıklıkla adından söz ettirmeye başlayan feminist teorinin, ilk elde tah-min edilenin aksine, aslında dünya politikasına dair algı, kurgu ve tepki bi-çimlerimizin kökenleriyle ne denli ilişkili olduğunu göstermeye çalışmakta-dır. Feminist teorilerin ulus lar ara sı ilişkilere en önemli katkısı, analiz düze-yini kurumlardan, bireylere ve toplumsal düşünce biçimlerine çekerek, gün-delik hayat pratiklerine yönelmesinden kaynaklanmaktadır. Bunu yapar-ken kullandıkları ana kavram ise ‘toplumsal cinsiyet’tir. Bu sebeple makale-de Eken, ilkin, Feminizm’in kısa bir geçmişine ve daha sonra ise ulus lar ara-sı ilişkilere girişini özetlemektedir. Müteakiben, çağdaş Feminizm’in disipli-ne olan etkisini açıklamak amacıyla, ulus lar ara sı ilişkiler teorisinin nasıl top-lumsal cinsiyet üzerinden kurgulandığını ve bunun da dış politikadaki çı-kar ilişkilerini gizleyerek, aslında masküliniteyi nasıl yeniden ürettiğini yaz-maktadır. Zira ‘toplumsal cinsiyet’ üzerinden kurulu olan örtük bir düşün-ce mekanizması, geçmişte olduğu gibi günümüzde de, ekonomik ve askerî güce dayalı maskülen bir sistemi aslında yeniden üreterek ayakta tutmakta-dır. Bu durumu daha net olarak ifade etmek için, Eken, ABD ve Türkiye’nin dış politikasından örnekleri egemenlik, güvenlik ve savaş kavramları üzerin-den inceleyerek, teorinin soyut bakış açısını, somut analizler üzerinden gös-termeye çalışmaktadır.

Yelda Erçandırlı, Ulus lar ara sı İlişkiler teorilerinde çevrenin yerini tespit etmek ve özellikle 1990’larda yükselmeye başlayan Yeşil Teori’nin yerleşik Ulus lar ara sı İlişkiler kuramlarına nasıl meydan okuduğunu değerlendirmek-tir. Erçandırlı’ya göre sorun-çözücü ulus lar ara sı ilişkiler teorilerinin Batı te-melli pozitivist epistemolojisi ve kendini bilimsel bir disiplin olarak yaratarak gerçekliğe ancak sistematik deneysel gözlemlerle ulaşılabileceği düşüncesi, birçok ekolojik sorunun yalnızca modern çevresel krizler temelinde ele alın-masına sebep olmuş, dolayısıyla ne sorunların saptanması için ne de sorunla-rın çözümüne yardımcı olacak yeni bir dünya vizyonu sunan teorik söylem-ler ortaya konulmasına sebep olmuştur. Bu kapsamda Erçandırlı, sorun çö-zücü ulus lar ara sı ilişkiler kuramlarının esas aldığı barış arayışı, güç politika-sı, küresel yönetişim sorunu ve küresel adalet gibi kavramların çevresel mey-dan okumalarla yeniden tanımlanması gerektiğini düşünmektedir. Ayrıca Er-çandırlı, Yeşil Teori aracılığı ile Türk dış politikasının oluşumu ile Türk Ulus-lar ara sı İlişkiler Disiplini arasında nasıl bir ilişki olduğunu göstermektedir.