DERS KIT APLARI UZERINE YAPILMI§ IKI <;ALI§MA VE YETi§KiNLERE OKUMA YAZMA OGRETEN

iKi KITAP HAKKINDA iNCELEME

Hayati Tu/ekc;ioglu

Eu galI§mamlzda biri Osmanl1 imparatorlugu'nun son donem­lerinde, digeri de Cumhuriyet donemi ilkokullarlllda okutulmu§ olan ders kitaplanyla ilgili olarak yapllml§ iki ayn tez uzerinC!.e durup, yine bu tip gah§malarda deginildigine rastlamadlglmlz V€

konuya kuguk de olsa katklda bulunabilecegini umdugumuz yeti§­kinlere okuma yazrna ogreten iki kitaba dikkat gekmek istiyoruz.

Konunun degi§ik aplardan onemi bulunmaktadlr. Eunlardan Insaca bir ikisinin uzerinde durmak gerekirse, her §eyden once ders kitaplarllllll belli bir bilincin olu§turulmasl aglsllldan onemi bulundugunu soylememiz mumkundur. Bu kitaplann, belli bir bilincin ve kimligin olu§turulmasllllll yanlllda onun tamtIlmaslll­da ve aktanimaslllda da araCl olmak gibi aynca bir onemi bulun­maktadlr. Bunun dl§lllda ders kitaplan,ait olduklarl donemdeki egemen siyaseti ve bu donemin toplumsal yaplsllll yansltabilmek aglsmdan kimi ipu<;lan ta§lyabilmesi gibi bir ozellige de sahiptir.

Biz once, bu konuda hazlrlanml§ iki onem!i tezi ele almak is­tiyoruz. Sozkonusu tezlerden biri Alev Smar'a ait ilkokul Okuma Kitaplarz (1921-1933) ba§hkl1 ytiksek lisans tezidir. Marmara Uni­versitesi Sosyal Bilimler Enstittisu'nde Prof. Dr. inci Enginun'nun dam§manhglllda hazlrlanan tez 1990 tarihlidir ve yaYllllanma­ml§tlr.

Ikincisi Nuri Dogan'Ill ilk ve Orta Dereceli Okul Ders Kitaplarz ve SosyaUe§me (1876-1918) ba§l1klI doktora tezidir. Prof. Dr. §uk­ril. Hanioglu dall1§manhglllda istanbul Universitesi Sosyal Eilimler Enstitusu'nde haZlrlanan 1993 tarihli gah§ma, Eaglam YaYllllan

62

tctrafmdan 1994'te Ders Kitaplarz ve Sosyalle§me (1876-1918) ba§­hgwla yaymlanml§tlr.

Bizim bu makalemizde ele alacaglmlz diger iki kitap yeti§kin­leI' i~in okuma yazma ogreten alfabe niteliginde kitaplardlr. Bun­lardan ilki Milli Mudafaa Vekaleti temel okuma yazma egitimi del's kitaplanndan Turkge I ba§l1kll kitaptlr. (Aynca Turk~e Ah§tlrma I ba§llkh bir de ah§tlrma kitabl He birlikte okutulmaktadlr.) Turk ordusundaki okuma yazma ogretimi gergevesinde kullamlan kitap Eloise Enata ve Turhan Oguzkan tarafmdan yazllml§ ve Maarif Baslmevi'nce istanbul'da 1959'da basllml§tlr.

ikinci kitap da okul ~agl sonrasmda bulunanlar i~in hazlrIan­ml§tlr ve Ulkemizde Cumhuriyet'in ilk yillarmdan buyana surdu­rUlen okuma yazmaseferberliklerinden birinde kullamlml§tlr. Ye­ti§kinler Altabesi adml ta§lyan bu kitap Hamdi Olcay, A. Hilmi Guc;:lu ve Murat 6zgun tarafmdan yazllml§, Halk Egitimi Yaymlan arasmdan Milli Egitim Baslmevi'nce istanbul'da 1971'de basll­ml§t.Ir.

Biz ele aldlklan donemlere bagh olarak once Dogan'm sonra da Smal"m gall§masl uzerinde duracaglz. -Tezler donem olal'ak bir­birinin devaml niteligindedir.- Daha sonra da iki alfabeyi tam­tacaglz.

I - DERS KiTAPLARI VE SOSYALLE~ME (1876-1918)

Nuri Dogan'm gall§masl Onsoz ve M. ~ukru Hanioglu'nun yazdlgl Sunu§'un ardmdan Giri§, II. AbdUlhamit Donemi (1876-1908), II. Me§rutiyet Donemi (1908-1918) ve Sonu~'un yer aIdlgl dort bolUmden olu§maktadlr.

Biz ~all§maya ge~meden once, tezin dam§manhgml yapan ~uk­ru Hanioglu'nun, Sunu§ yazlsmda dikkat ~ektigi birka~ noktaYI iiktarmak istiyoruz. Hanioglu, konunuri siyasal du§unceler tari­himiz aglsmdan onemine deginerek, son donem Osmanl1 tarihinin belki de en az bilinen bir ozelliginin de, resmi ideolojisi buyuk degi§iklige ugrayan Osmanl1 devietinin tebasl ve daha sonra vatan­da§larml nasil sosyalle§tirmeye ~al1§tlgl oldugunu belirtmekte ve sonra da bazl sorular ortaya koymaktadlr: «Tanziinat doneminde

63

egitim ve basm yolu ile yenilmeye gah§llan degerler, kullamlan semboller bir evvelki doneme gore ne gibi farkl1l1klar gosteriyordu? II. Abdiilhamit donemi egitim sistemi bu agldan farkll he defIer mi ongoriiyordu? II. Me§rutiyet'in sosyalle§me Olgiitii «ideal vatan­da§l>>l1m ozellikleri nelerdi?)) (11) *

Hanioglu daha sonra eldeki kitabm, Dogan'm gal1§masml sun­mak istedigi bi~imin bir hayli dl§mda oldugunu; ders kitaplarmm yamnda gocuk dergilerinin de incelenmesi ve Cumhuriyet done­minin ilk evrelerindeki ders kitaplarmm da ele almarak* * daha ge­ni§ bir donemi kapsayan bir ara§tIrmanm ortaya glkmasl ve bunun kitapla§masmm planlandlgml; ancak Dogan'm ani oliimiiniin ga­l1§rnasmm doktora tezine koydugu son nokta ile yaymlanmasml zorunlu klldigmi soylemektedir.

Hanioglu aynca, «farkh cemaatlere verilen ayncalIklar nedeni ile Osmanl1 devletinin kitapta incelenen donemlerdeki sosyalle§­tirme gabalarmm smirh kaldlgl ve imparatorlugun Miisliiman ana­smna ve bilhassa Turk unsuruna miinhasir kaldlgmm unutulma­masl gerektigi)) (12) hatIrlatmasml yapmaktadlr.

Tezin konusu ortaya koyulurken, Nuri Dogan, siyasi iktidarla­rm ders kitaplan iizerinde slkl bir denetimi oldugunu ve iktidar­larm bu alandaki belirleyicilik imtiyazmdan taviz vermediklerini belirtmekle ba§lamaktadlr. incelenen 1876-1918 donemi de bu agl­dan farkll bir ozellik gostermemekte, gerek II. Abdiilhamit, gerek­se ittihatgllar'm, kendi dogrulan bulunmaktadlr ve insanlan 0

dogrulara gore yeti§tirmek istemektedirler. (5)

Dogan, bu gergevede gall§masmm konusunu II. Abdiilhamit ve II. Me§rutiyet donemi ders kitaplarmda idealize edilen insan tipinin ozellikleri olarak belirlemektedir. Donemler arasmdaki farkl111klan yakalamaya gah§acak, degi§en ve degi§meyen degerleri tesbit ede­cektir.

Yazar daha sonra konunun teorik temellendirmesine girer. Do­gan'a gore insan sosyal biT varllk olmak itibariyle toplum igerisinde

* Parantez igindeki rakamlar, ilk boliimde Nuri Dogan, Ders Kitaplart ve Sosyalle§me (1876-1918), Bag-lam Yaymlan, 1994, adh kitabm; sonraki boliim­Jerde de ele aldlglIUlZ gall~malann sahife numaralanm gostermektedir.

,,* Alev Smar'm gall~masmm goriilmedigi anla!;Hlmaktadlf.

64

ya§amak ve iginde ya§adlgl toplumun degerlerini, inanglarml, dav­ram§ bigimlerini dikkate almak zorundadlr. C;ocuk, sosyal deger­ler, inanglar ve davram§larla teghiz edilmi§ olarak dogmamakta, onlan sonradan iginde ya§adlgl toplumdan ogrenmektedir. insa­nm toplumla uyumlu hale gelmesi sosyalle§me sureciyle mumkun olmaktadlr. (13)

Bu noktada Dogan'm gal1§masml dayandlrdlgl iki ana kavram­dan biri kar§lmlza glkmaktadlr. Bu, «sosyalle§me» kavramldlr. Do­gan, Giri§ boHimunde once bu kavram uzerinde durmakta, degi§ik sosyal bilimcilerin sosyalle§me tammlanm aktarmaktadlr. Bu ta­mmlardan sosyalle§menin toplumdaki degerlerin, inanglarm, dav­ram§larm birey tarafmdan benimsenmesi; ki§inin toplumda ya da toplumun alt birimlerinde yururlukte olan deger yargllanm, dav­ram§ kurallanm ogrenmesi sureci oldugu ortak tarifine ula§llmak­tadlr. Sosyalle§meyi belirleyen etkenlerin ise ge§itli olmakla birlikte iki gruba aynlabilecegi, bunlarm da birinci derecede etkili olan gruplar (aile gevresi ve arkada§l1k gruplan) ve ikinci derecede et­kili olan gruplar (okul gevresi ve kitle ileti§im araglarl) oldugu belirtilmektedir. (13-14)

Sosyalle§menin, incelenen konu itibariyle yazan ilgilendiren yonu okuldur. C;unku okul, sosyalle§me surecinde uzmanla§ml§ bir kurumdur ve Turker Alkan'dan* aktanldlgl bigimiyle okulun «i§le­vi ise genelde egemen olan smlflarm ideolojisini en etkili bigimde benimsetmektir. (14) Bertrand Russel'in belirttigi gibi zaten bu­tUn gaglarda okulun iki amaCl olmu§tur, ogretim ve iyi davram§lar. tyi davram§m ne oldugunu belirleyecek olanlar ise gogunlukla si­yasal gucu ellerinde bulunduranlardlr. Bu baklmdan okullarda okutulacak ders kitaplarmda, yeti§tirilecek iyi insan tipinin Olgu­leri, modelleri verilmekte ve ogrencilerden de bu Olgu ve modelleri ornek almalan istenmektedir. (14) Ders kitaplanmn muhtevasl ve mufredat programlan siyasi iktidar tarafmdan belirlenir. Boylece siyasi iktidar, ders kitaplan araclllgiia ideolojisini geni§ kitlelere ula§tIrma imkam bulur. (15)

Daha sonra Dogan, tezinin dayandlgl ikinci onemli kavrama gelir: Me§ruiyet. Yazara gore siyasi iktidarm ders kitaplarma mu-

* Tiirker Alkan, Siya.sal ToplumsallU§ma, Kiiltiir Bak. yay., Ankara 1979.

65

dahaleleri, rejim problemlerinin artmasIYla daha da onem kazamr. iktidarlar, ideoloji olu§turma araCl olarak okula biiyiik onem ve­rirler. Bunun iQin de ders kitaplanm ya dogrudan kendileri hazlr­latirlar, ya da hazlrlanml§ kitaplarm ideolojilerine uygunlugunu gozden geQirip ona gore ruhsat veririer. Boylece siyasi iktidarlar bu yolla, ya yeni bir me§ruiyet yaratmayz, yahut tartl§llIr hale gelen me§ruiyetin gu<;;lendirilmesini amac;;larlar. (15)

Dogan bu §ekilde tezinin teorik temellerini ortaya koyduktan soma c;;alI§masmm slmrlanm ve izledigi yontemi belirler. Ders ki­taplanm inceledigi donem, OsmanlI devletinin son donemidir. Do­nemin oneminden bahseder. Yazar bu donemin ozelliklerini ve onemli olaylanm kisaca anlatlrken II. Abdiilhamit-IttihatQl c;;eli§­kisi/c;;eki§mesine deginir. Dogan, daha sonra bu c;;eki§meyi tezin biitiinune yayacak ve c;;alI§masml onemli olc;;ude sozkonusu c;;eki§­me iizerine kuracaktlr.

II. Abdiilhamit doneminden bahsederken Dogan'm altIm C;;izdi­gi noktalardan biri, iktidarm tartl§llmaya ba§lanan bir me§ruiyet sorunu bulundugudur. Yazara gore II. Me§rutiyet doneminde deik­tidarm oniindeki problemler siyasal alanda bir me§ruiyet yaratma noktasmda yogunla§maktadir. (16)

Dogan'a gore bu tablo kar§lsmda her iki donemin de ders ki­taplarmm muhtevasl onem kazanmaktadir. Ve yazar diger sorula­nm ortaya koyar: Bu kitaplarda siyasal rejim nasil algllamyor? icranm ba§1 olan padi§aha nasIl bakllIyor? Hangi tutum ve dav­ram§lar makbul ve ahlaki kabul ediliyor? Hangi tutum ve davra­m§lar reddedilerek gayn aklaki saYIlIyor? Bu donemlerde yeti§ti­rilmek istenen insan tipinin ozellikleri nelerdir?

Yazar c;;alI§mamn yontemi konusunda bilgi verirken, yukarlda­ki sorulan cevaplama c;;abasmda mufredat programlarmdaki konu ba§llklarmdan yola C;;lkmadlgml, hareket noktasmm kitaplarda yer alan §iir, hikaye, masal gibi okuma pargalanyla birlikte, konu ba§­lIklan anlatllIrken verilen ornekler oldugunu soyler. «Boylece teorik ideoloji mUlahazalarmm otesine gec;;erek gergek canlI mo­delleri yakalamaya gayret ettik.» (17) diyerek nic;;in mufredat prog­ramlannI dikkate almadlgmm aC;;lklamaslm yapar. AyrlCa ozel­likle okuma metinlerinderi ve metinlerdeki orneklerden yararlan-

8os:yolojiJ Dergisi F. 5

66

dlgml, bu arada mumkun oldugu kadar ~e§itli (degi§ik derslere ait) ve ~ok kitap incelemeye ~al1§tlgml belirtir. (5)

Daha sonraki b61funlerde yer alan bazi tablolardan yazann 34'u II. AbdUlhamit, 35'i II. M6§rutiyet donemine ait olmak uzere top lam 69 kitap inceledigi ve kitaplarm sadece ilkokullarla smlr­landmlmadlgl anla§llmaktadir.

Dogan'm ~al1§masl Giri§ ve Sonu~'un dll;imda iki ana bOlUm­den olu§maktadir. Bunlardan ilki II. AbdUlhamit donemi, digeri. II. Me§rutiyet donemidir. Yazar her iki bOlumde de once bu donem­lerin genel ozelliklerini ve problemlerini anlatmakla ba§lar.

II. AbdUlhamit doneminde, 1876 Yllmda II. Abdillhamit'in I. Me§rutiyet'i kabul etmesi §artlyla padi§ahhga getirilmesi, Kanun-u Esasi'nin Ham, ardmdan pek de uzun zaman ge~meden Kanun-u Esasi'nin asklYa almmasl ve yeniden mutlakiyet rejimine donUl­mesi, imparatorluk zirvesinde ciddi siyasi ~atl§malar oldugunu gos­termektedir. Aynca II. Abdillhamit iktidanmn yonetime hakim 01-masl, muhalif yenilikgilerin yonetimden dl§lanmasml dogurmu§­tur. Bu defa muhalefet Ulke dl§mda II. AbdUlhamit'e kar§1 olma noktasmda yogunla§arak 1908'e kadar devam etmi§tir. Bu donem­deki problemler, hem iilkeyi kalkmdlrmak, hem de siyasi sistemin me§ruiyetinin tart't§'tlmaszna mani olmak noktasmda toplanmak­tadlf. 1. Me§rutiyet 5.5 ay gibi klsa bir donemi kapsadlgl i~in egi­tim kurumlarm.a, ders kitaplarma me§ruiyet yaratma i§levini yiik­lemeye flrsat olmaml§tlr. Yeniden eski rejime donUlmesi §uphesiz mutlakiyet rejiminin me§ruiyetini saglamaya yetmemi§tir. Zaten tartl§mall bir me§ruiyet vardlr. Oyleyse II. Abdillhamit'in yapaca­gl i§ tartl§llan me§ruiyeti hi~ olmazsa daha az tartl§lllr hale getir­mektir. (19-20) II. Abdillhamit igin bu noktada egitim buyiik onem t8,§lmaktadlr. Yazar II. AbdiHhamit doneminde egitim konu­sundaki geli§meleri anlatlr.

Dogan, tezinin ikinci ana bolUmu olan II. Me§rutiyet donemini Turk siyasal hayatmda ilk ciddi rejim degi§ikliginin ortaya glktlgi donem olarak niteler. Mutlakiyet idaresi yerini me§ruti yonetime bIrakml§, padi§ah, yetkilerini ba§kalanyla payla§mak zorunda kal­ml§tlr. (69) Bunun sonucunda ittihat ve Terakki 1908'den 1918'e l{a,dar yakla§1k on ylla yakm iktidar olmu§tur. Bu rejim degi§ik-

ligi me§ruiyet problemini de beraberinde getirmi§tir. Her rejim gen;;ekle§tirmek istedigi amaca uygun y6ntem ve i~erikle, yeni me§­ruiyet simgelerini benimsetmeye, kar§l geldigi rejimin simgelerini ortadan kaldlrmaya ~ah§acaktlr. Bu durumda yine okullar ve ders kitaplan biiyiik onem ta§waeaktIr. (69)

Yazar, her iki boliimde, her iki donemin/rejimin me§TUiyet so­rununa ve bu ger~evede egitime verdigi oneme deginir. Her iki b6liimde d6nemlerin/rejimlerin sosyaUe§me anlaYl§mm ders kitap­lanna nasll yansIdlgma, ideal insan tipinin ozelliklerinin neler 01-duguna bakar. iki d6nemin bu konulardaki farkll ve ortak yon­lerini yakalamak ister.

Dogan, ders kitaplanm ineelerken elde ettigi malzemeyi iki ana ba§hk altmda tasnif eder. Birincisi «Siyasal !gerikli Bazi Kav­ramlar», Ikineisi ise «Fertlerde Gergekle§mesi istenen/istenmeyen Davram§lar»dlr. Gorilldiigu gibi, bu durumda birinei ba§hk me§­Tuiyet, ikinci ba§l1k da sosyalle§me kavramlarma tekabiil etmek­tedir. Bu iki kategoriyi II. Me§rutiyet doneminin ele almchgl tezin diger boHimunde de aynen kullamr. Aneak her iki b61iimiin/done­min alt ba§l1klannda genel olarak aym olsa da baZI ufak degi§iklik­ler vardlr.

II. Abdiilhamit doneminin «Siyasal 1gerikli BazI Kavramlar»m­da sekiz kavram ortaya koyar ve bu kavramlarla ilgili, kitaplardan almtIlar yapar. Bu kavramlar slraSlyla: 1 - Besmele ve padi§ahI ovme, 2 - Din ve dindarhk, 3 - Avrupa ve Avrupa111a§ma, 4 - Kadm, 5 - tUm, 6 - Terbiye, 7 - Yonetim §ekilleri, 8 - Milliyettir.

Siyasal igerikli kavramJarda II. Me§rutiyet doneminde ise on­bir alt ba§lIk ve bunlarm bazllarmm da ayrmtllandmldlgl goriil­mektedir. Bu ba§l1klar §u §ekildedir: 1- Besmele ve padi§ah sem­bollerinin kullamml, 2 - Me§rutiyet, Cumhuriyet, Abdiilhamit II, ittihat ve Terakki (Me§rutiyet tutkusu -Cumhuriyet dii§iineesi­II. Abdiilhamit ve me§rutiyet -Me§rutiyet, ittihat ve Terakki), 3 - OsmanlIelhk, 4 - Tiirk9iiliik, 5 - Ekonomik hayat, (Ozel miil­kiyet - serbest te§ebbiis ve memuriyet - ticaret - serbest rekabet ve inhisar (tekel - faiz) , 6 - Avrupa ve AvrupalIla§ma (Batlllla§­ma), 7 - ge§itli miUetlere bakl§ (ingilizler-YahUdiler-YunanlIlar

6.8

(Rumlar) -Ruslar-Bulgarlar), 8 - Vatan, 9 - Fikir ve basm hurri­yeti, 10 - Din ve dindarhk, 11 - Kadm.

Dogan, bu ba§lIklar altmda degi§ik kitaplardan gok garpici almtllar yapmaktadlr. Biz birkag tanesinin altlm gizmekle yetin­mek isteriz. Besmele ve padi§ah sembollerinin kullamml bunlar­dan biridir.

Yazar once gerek «besmele» gerekse «padi§ah»m sembol deger olarak onemine deginir ve bunun ders kitaplarma nasll yansldlgma bakar. Ogrenci kitabl allr almak «Bismillahirrahmanirrahim» iba­resi ile kar§Ila§makta mldlr? Padi§aha §ukran ifadeleri ve padi§ah ovgtlleri hemen kitabl almca kar§lsma glkmakta midIr? (24-25).

Birinci donem olan II. AbdUlhamit devrinde incelenen 34 kita­bm 15'inde besmele bulunmakta, 19'unda bulunmamaktadlr. Bu donemde onsozunde padi§ah ovgusu bulunan kitap saYlsl 12'dir. 22 kitapta ise padi§ahtan hig soz edilmez.

Yalmzca besmele bulunan, ama padi§ah ovgusu bulunmayan kitap saYlsl 7'dir. Hem besmelenin, hem de padi§ah ovgusunun bir­likte yer aldlgl kitap saYlsl 8 iken, besmelenin yer almaYlp sadece padi§ah ovgusunun bulundugu kitap saYlsl 4 olarak kar§lmlza glkmaktadlr. Her iki sembolun de yer almadlgl kitap saYlsl 15'dir. Yazar tablolarla ve kitap isimleriyle bu dokumleri vermekte­dir. (25-26).

Dogan, ders tUrleri He besmele ve padi§aha ovgu arasmda bir hag kuramadlgml soylemektedir. (27) Mesela incelenen 7 cografya kitabmdan 5'inde her iki sembol de yer ahrken 2'sinde her iki sem­bol de yoktur. Aynca soz gelimi hesap kitabmda besmeleye rast­lamrken besmele olmayan din dersi kitabl vardlr. GorUldugu gibi dersin igerigi He semboller arasmda kolay bir ili§ki kurulamamak­tadlr.

Aynca bu donemde incelenen 34 kitaptan 17'sine onsoz yazll­mI§tlr. Bunlardan 12'sinde padi§ahtan soz edilmi§ ve ovUlmu§tur. 5 tanesinde ise padi§ah amlmaml§tlr. Ders tUrleri He padi§ah ov­gusu arasmda da bir bag yoktur. Onsozu olup da padi§ah ovgusu bulunmayan 5 kitaptan ikisi ilm-i hey'et (astronomi) ve hendese (geometri) ugu ise dini muhteval1 iki ahlak bir de ilm-i hal kitap­landlr.

69

Aym sembollere baklldlgl zaman II. Me§rutiyet devri kitaplan larkh ozellikler gostermektedir. Bu donemle ilgili olarak verilen 35 kitapl1k tabloda * hi~bir kitapta padi§ah ovgusunun bulunmadl­gl goriUmektedir. (72) 35 kitaptan ise sadece iki tanesinde, (is­lam Tarihi ve Klraat) besmele vardlr.

Dogan'm ~all§masmda bir ba§ka onemli ba§l1k Avrupa ve Avrupallla§madir.

Yazar, degi§ik kitaplardan yaptIgl almtIlarla II. AbdUlhamit doneminde Batl'mn usttinlugunun tartl§llmadlgml, Batl ustiinlU­gunun mutlak anlamda kabul edilmi§ oldugunu soylemektedir. Me­sela bir ~ografya kitabmda Avrupall'nm cografi alanda diger kIt a­lara gore daha kuguk bir alana sahip olmakla birlikte ilimde, sa­natta, ticarette hepsinden ileriye gittigi soylenmektedir. (39) Bu ilerilik bir yanda Avrupah'Yl en «medeni» toplum konumuna getir­mi§, bir taraftan da herkesin glptayla seyrettigi ve taklit etmeye ,;alI§tlgl bir ornek durumuna sol{mu§tur. Bu noktada Osmanh da Avrupa'mn hayramdlr ve Avrupah'dan bir gok §ey ogrenebilecegini du§unmektedir. Osmanh'nm Avrupa'dan almak durumunda 01-dugu pek gok §ey vardlr, hem de «birbirini gignercesine atzlarah almak ...

Avrupa'dan neler almacaktIr? Ay§e Sldlka, Usul-u Talim ve Terbiye kitabmda «Avrupa'mn szrt ulum ve tilnununa, maddiyata ait olan terakkiyatznz kemal-i tehali1kle (birbirini gignercesine atllarak) kabul ve hilsni telakki etmeye herkes hazzr bulunmakta­dmJ demektedir. (39) Almaya hazlr olacaglz ama buna kar§llIk Av­rupalI'nm adet ve ahlakmdan uzak durmak gerekmektedir. Qun­ku «adab-z isldmiyemize mugaY,mJrur. (39)

Avrupa'mn usttinlugu II. AbdUlhamit doneminde kabul edil­mekle beraber yine de bir «segicilik)) dikkat gekmektedir. II. Me§­rutiyet doneminde ise se~icilikte aym duyarlll1k gosterilmez. Bu danem ders kitaplarmda yalmzca Avrupa'mn ustunlugu, medeniligi buyuk bir hayranllkla anlatllmakta ve bizim de onlar gibi olma­mlZ arzulanmaktadrr. (10)

* Yazar bir yerde II. Me§rutiyet donemine ait 40 kitap inceledigini soy­lemektedir. s. 28.

70

Ni<;;in Garphla§ma sorusu bu donemde de sorulmaktadlr. Ali Seyyidi, Musahebat-l Ahlakiye kitabmda bu soruya cevap vermek­tedir. Qunku «Avrupa akvam't fikirce, ilimce bizden ilstilndilr.» (102) M. ASlm - A. Cevad imzah Anadolu Yavrusunun Kitabi (cog­rafya) 'nda ise ccBiltiln cihamn en mamur memleketleri, en me­deniyetli milletleri Avrupa k'ttasmdadzr.ll (102) denmektedir. Ali Seyyidi'nin bir ba§ka kitabma gore ise Avrupahlar, ba§kalarmm yardlmw1a ya§amak zorunda olan acizler i<;;in birer 'darUlaceze' aga­rak onlan himaye altma al1p, '§an-I insaniyete muvaflk' davram§­larm en guzel orneklerini verdikleri gibi Avrupahlarm hizmetgile­rine kar§l olan muameleleri hakikaten taklide §ayandlr. (102)

Balkan sava§l sonrasmda Osmanl1'ya verdigi sozde durmayan Avrupal1'ya kaf§1 olumsuz bir tavlr da dogsa (KoprUlu, Milli KI­raat'ta BatI'mn bu tutumunu ele§tirmektedir) bu durum ccBatIh­las.mayall kar§l bir tepkiye donus.mez, Avrupahla§ma yine bir ideal olarak varllglm surdurur. (103)

Yonetim §ekilleri temasma baklldlgl zaman Dogan, II. AbdUl­hamit donemi kitaplarmda yonetim §ekillerine clair. fazla bir bilgi verilmediginin gorUldugunu soylemektedir. Nadiren tesaduf edilen bilgilerde ise yonetim s.ekilleri saYlhrken yorum yapllmaml§, Os­manh yonetim bis;iminin amlanlardan hangisine girdigine temas edilmemis.tir. (49) Oysa 1908'den sonraki kitaplarda yonetim §ekil­leri yogun bir bigimde ele ahnmakta ve II. AbdUlhamit'in §ahsmda mutlakiyet §iddetle ele§tirilmektedir. Me§rutiyet ve Cumhuriyetten s6z edilirken bunlarm Avrupa'da ortaya s;lktigi soylenmekte ve ele§tiri getirilmemektedir. (50)

Yazara gore, bu donemde ittihatgllar yogun bir me§rutiyet propagandasma girmi§tir. lVie§rutiyet du§uncesinin pekis.tirilmesi igin de mutlakiyet doneminin bir ccdevr-i istibdatl) II. AbdUlhamit'­in de hain ve zalim bir c(mustebitl) oldugu iddia edilmektedir. (75) 10 Temmuz milli bayrami hakkmda Ali Seyyidi'nin Vezaif-i Mede­niye kitabmdan: ccEski zamanlaTda hilkilmetimiz bir hilkilmet-i rnutlalca imi§. Bunlar kimi isterlerse sevdirirler, kimi isterlerse oldilrilrler, kimin malzm isteTlerse alabilirlermi§. Devletin hazinesi bunlann keyfine tabi imi§. Kimse hakktm araY,amaz ve alamaz­mz§. ( .. .) Millet memleket harab olmu§, ahaliye t;;o'k,zulumle:redii­mi§, bir t;;ok evler sondilrillmil§. Nihayet halk dayanamamz§, Allah'-

71

zn bize ihsan ettigi haklardan istitade etmeliyiz. Artlk bu §ekilde hukiimeti kabul edemeyiz. Ahali hukumet igin degil, hukumet ahali igindir demeye ba§la11u§lar. Ve hukumetimizin bir hUkumet-i lI;,e§ruta olmasznz, yani bir Kanun-u Esasi'si, bir Meclis-i Mebusan-z olmasznz isteriz demi§ler, ayaklanmz§lar. ( ... ) Hukumet ahalinin bu halinden korkarak hemen 10 Temmuz 1324 tarihinde mecburen Kanun-u Esasi'yi ilan etmi§.» (76)

II. AbdUlhamit doneminde kitaplarda cumhuriyetten soz edilse bile bir yorum, degerlendirme yapllmazken II. Me§rutiyet done­minde saltanat idal'esinin tamamen zlddl saYllacak bir yonetim §ek­Ii 6vUlmekte, Selim Kohen, 1912'de Malumat-l Etfal adh kitabmda cumhuriyetin en geli§mi§ bir yonetim §ekli oldugunu soylemekte­dir. (80)

Nuri Dogan, bir degerlendil'meye gitmekte ve «Bu itibarla 29 Ekim 1923'te ilan edilen Cumhuriyet'in bil' gecelik ya da birka9 giinliik bir fikil' cimnastiginin iiriinii olmadlgl kabul edilmelidir. Cumhuriyeti olgunla§tlran <:;abalar, en azmdan II. AbdUlhamit do­neminde ba§laml§, II. Me§rutiyet doneminde hlZ kazanml§tm) de­mektedir. (81)

Yazar milliyet bahsinde II. AbdUlhamit donemi del's kitapla­nnda OsmanlI vatanda§lan arasmda lrka dayal1 bir aylnm yapll­rnadlgml soylemektedir. Bu donemde ki§ilerin mensup olduklan et­nik kokenden 90k inandIklan din onem ta§lmaktadlr. (50)

II. Me§rutiyet'in ilk Ylllarmda ise Osmanhclhk ideolojisinin ha­kim oldugu gorUliir. OsmanlI kimdir? Osmanllclllk nedir? Selim Kohen'in Malumat-l Etfal kitabmdan: «Osmanl'l bayragz altznda igtima eden millete milet-i Osmaniye denir ve Turk, Arap, Arnavut, Rum, Musevi, Ermeni, Kurt, Bulgar ve sair akvamdan ibarettir. Etraclzna Osmanlz derler, Lisan-z resmisi Turkge yani Osmanlzca'­dzl' ve Osmanlz gocugu bu lisanz bilmege mecburdul'.» (86)

Osmanllclllk Irk ayrnml11 reddetmektedir. Osmanll milleti yiice ahlakl1 bir millettir. Bizlere ornek olabilecek yiice ahlakll bir 90k Osmanh biiyugii vardlr. Bunlann igerisinde yall11zca Miisliimanlar degil, ayl11 zamanda Hll'istiyanlar da bulunmaktadll'. (87)

72

Bu Yillarda TurkgiHiik henuz gundemde yoktur. Mehmet Emin'in gok bilinen Cenge Giderken §iirindeki «Ben Turk'um, di­nim cinsim uludur» sozleri 1911'de «Osmanlzyzm; dinim, cinsim uludur» §eklinde ifade edilmektedir. (88)

OsmanhcIhk du§uncesi Balkan Sava§l'nm hezimetle sonug­lanmasma kadar ders kitaplarmdaki varllgmi surdurur. Balkan bozgunundan sonra ise yerini TurkgUluk ideolojisine birakir. Turk­gUluk fikri zaman igerisinde Turkiye slmrlan iginde ya§ayan Turk­Jeri de a§arak Orta-Asya Turklugunu de kapsayacak, Turk Irki on plana glkacaktlr. (91)

Nuri Dogan'm en garplcl almtllanndan bazllan da ekonomik hayatla ilgilidir. Yazara gore II. Me§rutiyet doneminde iktisadi akllcllIk on plana glkmakta, para kazanmak, zengin olmak, boy­lece refah iginde ya§amak fikri onem kazanmakta, mutlu olmak para kazanmak §artma baglanmaktadlr. (92)

Bu noktada ozel mUlkiyet, serbest te§ebbus, ticaret ozendiril­mektedir. Serbest rekabetin faydalan, tekelciligin zararlan anla­tIllr. Buna kar§lllk «memuriyet» gelenegi ele§tirilir. Hatta memur olan kimseler «bir esir sUrUsu» olarak gorUlur. (92) Faizin, hur te§ebbus ve sermayedarm menfaatine bir uygulama olarak gerek­liligi ifade edilir.

Devletgilik du§uncesinin kar§lsmda olan ozel giri§imcilik II. Me§rutiyet doneminde bir hayH ileri bir duzeyde bulunmaktadlr. Mehmed Cavid, Malumat-l Iktisadiye kitabmda devletgilige kar§l (flkmaktadlr: «Miilkiyet-i hususiye ilga edilip de arazi, emlak, §i­menditeTler, miiessesat-z sanayi yani alel-umum tabrikalar, maki­neler cemiyetin malz olunca, bunlarzn hepsinin hiikiimet taratzn­dan idaTe edilmesi, milyonlaTca ahalinin her tiirlii ihtiyacznzn, giinii giiniine hiikiimet izhar olunmasz icap eder ki, bu kadar agzr ve mii§kil vezaifin ne suretle ita edilecegi heniiz mulkiyet-i hususiye aZeyhtarlannzn hig biri taratzndan isbat olunamamz§tzr.» (92-93)

Serbest te§ebbus ve memuriyet konusundaki goru§ler de olduk­Qa ilgingtir. Dogan'a gore 1908'den 1918 Yllma kadarki butun ders kit:.:tplarmda, iktisadi du§uncelerle ilgili tutarll bir gizgi takip edilmektedir. Zengin olmak gerekir. Bunun yolu da serbest te§ebus­tUr. (94)

73

ibrahim Hilmi daha 1909'da yazdlgl Qocuklara ilk Cografya kitabmda «insan z.engin olmak iqin ya giftqi, ya sanatkar, yahut iilccar olmalzdzr» demektedir. (94)

Geri kalml§llk anlatIllrken c;ocuklanm memurriyete iten aile­leI' de suc;lanmaktadlr. Ahmet Ziya- Ali Haydar'm Yeni Malumat-:l Medeniye'sinden: «Evladzm, sen (}alz~, adam 01; oku, yaz, sonra da kendi ekmegini kendin kazan» denmesi gerekirken aileler «evle­dun; oku yaz da memur 01; §u kadar maa§ al» diyerek c;ocuklarm kafalanm «bo§ ve cahilane» fikirlerle dolduruyorlar. (94)

Aym yazarlara gore memleketimizdeki Hlristiyanlar Muslu­manlara gore daha zengindir. Sebebi, Hlristiyanlar hukiimete bel baglarnaml§lardlr, saadetlerini kendi c;al1§malarmda ararnl§lardlr. Oysa «MilsWmanlar ve alelhusus Tilrkler memuriyete talip olmu§­lar, resmi hizmetlerde bulunmu~lar fakat diger kavimlerden fakir dil~mil~lerdir. C;ilnkil insanz zengin eden memuriyet ve maa§ defjil­dir. Belki ticaret, ziraat ve sanattzr. Zenginlifjin esaSl ve babasl bunlardzr.» (94)

Daha sonra ilginc; bir rnemur tammlamasl kar§lmlza C;lkmakta­dir. Ali Seyyidi'nin Musabehat-l Ahlakiye kitabmdan: «Biitun me­rnurlar, fikr-i te§ebbilse, istikal-i §ahsisine malik olmayan adam­lardzr. Bunlarzn elinden ba§ka i~ gelmedigi, kendiZerine itimatlarz olmadzgz iqin rahat zannetikleri memurluga can atlyorlar. Namus ve istikametleriyle ya§ayan memurlardan hiq birinin maa~larzndan artzrd'tklarz para ile bir ev yaptzrabildiklerini goren yoktur. Bunlar daima zaruret, tela§ ve vehim iqinde omilr ge(}irirler. HilrriyetZerine, Jikr-i istiklallerine malik degillerdir. Azledilince sefalet iqinde yu­?Jarlanzrlar. Bir hizmete tayin olunmak igin bin ki§iye yalvarzr, ya­karzrlar. Elhaszl bendenizce memurZar ilseradan (esir) ba§ka bir ~ey defjildir.» (95)

Gosterilen hedeflerden biri ticarettir. Dogan'a gore ticaret Turk milletinin eskiden beri hor gordugu ekonornik faaliyetlerden­dir. Nitekim bu anlaYl§m izleri silinmek istenmel{tedir. (96)

Faik Sabri'nin, Qocuklara Cografya Dersleri'nden: «N e yazzk ki ticaret ekser yerlerde ecnebiler ve bazz yerlerde anaSlr-z H'tris­tiyaniye ellerinde buZunuyor. Son zamanlarda Tiirklerde de ticarete meyil ve ragbet gosterenlerin adedi artm't!}ttr.» (97)

74

Bir §iirde mesele §u §ekilde ozetlenir : «Karde§lerim ya§amak isterseniz geliniz, Hep berciber <;;aZz§zp da birer tacir oZal'/,m. Ah biraz da aZtm tutsun silah tutan eZimiz.

§u aszrda Tilrkler ic;in zengin olmak gerektir. Zengin olmak karde§lerim, tacir olmak demektir.

Sen tacir oZ, c;ilnki ticaret bir necattzr, Tacir oZmak, en sevimli tatl'/, bir hayattzr.» (97)

Dogan'm sosyalle§me Ol~utlerinden, her iki bolUmde de kullan­dIgI «fEortlerde ger~ekle§mesi istenen/istenmeyen davram§lar» ba§­hgl bulunmaktadlr. Bunlar 20 civannda kavram olarak tasnif edil­mi§tir. Bu tasnifte hayatl sevmek, dogru olmak, yalan ve hileden uzak durmak, fakire yardlm etmek, cimrilik etmemek, iyilik yap­mak, kotiilUkten sakmmak, temizlige dikkat etmek, bilgili olmak, cehaletten kac;mmak, gal1§mak, tembellik etmemek, dostluk huku­kuna riayet ve kanaatkarhk, affetmek, hayvan sevgisi, akrabaYl sevmek, misafirperverlik, mertlik, sadelik, §ukretmek, vergi vermek, kotiilerle arkada§l1k, kumar, tUtUn, ic;ki, inatt;;lhk, kavga, oburluk, kuvvetin kotUye kullamlmasl, itaatkar olmak, isyankar olmamak, para kazanmak, tutumlu olmak gibi kavramlar kar§lmlza <;lkmakta ve kitaplardan yapllan almtIlarla i§lenmektedir.

Belirtmemiz gereken bu degerlerin onemli Olt;;iide evrensel de­gerler oidugudur. Buyuk bir ihtimalle hangi donemde, hangi Ulke kitaplarma baklllrsa bakllsm a§agl yukan benzer degerler kar§l­mlza C;lkacaktlL Bu yuzden; okulun amaCl olarak ogretim ve iyi davram§lar ortaya koyulurken, (dyi davram§m ne oldugunu belir­leyecek olanlar ise, ~ogunlukla siyasi giicti. ellerinde bulunduran­larctm) (14) ifadesine ihtiyatla yalda§mak gerektigini du§uniiyoruz.

«iyi davram§» kahplarmm; aradaki butUn siyasi ekip ve tavlr degi§ikliklerine ragmen, ku§aktan ku§aga, toplumlarm <;ok uzun Yillara dayanan ve degi§ik kaynaklardan beslenen geleneginin ve .;ok <;{e§itli deneyimlerinin urunii olarak aktanlmasl ozelligi oldu­gunu da du§unursek, biz, tarihteki «siyasi gu<;» <;e§itliligi oranmda iyi davram§ mod eli <;e§itliligine rastlayabilecegimizi sanmlyoruz.

75

BIl yiizden, <:;alI§kan olmak, temiz olmak, bilgili olmak, iyilik yap­mak, hayvanlan, insanlan sevmek gibi ka vramlarm, degerlendir­melerimizde tayin edici malzeme olmak ozelligi bulunup bulunma­digi soru konusu olarak kar§lmlza <:;Ikmaktadir. Nitekim yazar da eIe aldigi her iki d6nem arasmda bu a<:;ldan onemli bir farklIlIk ortaya koyulamadlgl sonucuna ula§tlgl gibi, sozkonusu degerleri de ele aIdlgl donemlerin siyasal otoritelerine degil de <:;ok daha eski d6nemlere uzanan klasik OsmanlI ahlakC;llIgma baglamak­tachr.

Bir noktaya i§aret edelim. Biz, bu ka vramlarm degerlendirme­lerimizde tayin edici ozelligi bulunup buiunamayacagi sorusunu ortaya koyarken, belli bir problem <:;er<:;evesinde ele almmak ko­~uluyla, kimi kavramlann, degi§ik donemlerdeki ic;eriklerinin irde­lenmesinin onemini g6zardl etmedigimizi belirtmek isteriz. Bu aC;l­dan bakIldlgmda Dogan'm <;ah§masmdaki tasnifte yer alan kav­ramlar onemli olacaktir.

Biz bu incelememizde, sosyoloji disiplini a<:;lsmdan da onemine i.nandlgImlz ve yararlandlglmiz bu kitap hakkmda bir iki noktaya tema8 etmekle yetinmek istiyoruz.

Eu noktalardan birincisi yazarm dayandigi temel kavramlar­dan biri olan «me§ruiyeb)le ilgilidir. Dogan bu konudaki gorii§lerini hemen hemen biitiiniiyle Tiirker Alkan'm tammlarma dayandIr­maktadir. Kitabm degi§ik bOliimlerinde Alkan'm bil' tammi tek­rarJanmaktadlr; «Sosyalle§me iizerinde uzmanla§ml§ olan okullar, toplumda egemen olan slmfm ideolojisini en etkili bi<:;imde benim­setmek i§levini iistlenmektedil'». Eu durumda egitim, bil' smif egitimi §eklinde kal'§lmlza glkmaktadIl' ve bir smIfm ideolojisini yayma araCI olarak gostel'ilmektedil'. Madem ki slmf egitimidir sozkonusu olan, 0 takdirde Dogan'm en azmdan <:;alI§masmda ele aIdlgl donem a<:;lSmdan egitimin hangi smlfa dayah oldugunu soy­lemesi gerekil'di. QalI§mada, bu slmfm ozellikleri ve smIfm ozellik­lerinden kaynaklanan gorii§ler agIk degildir.

Bir digel' deginmek istedigimiz nokta, <:;alu~manm onemli Ol<:;ii­de bir Abdiilhamit-ittihat<:;l veya mutlakiyet-me§rutiyet <;eki§me­si iizerine kurulmaSldlY. Doneme 6nemini kazandlran; benzeri <;e­ki;;;melerin de ya§andigi ve Dogan'm ara§tIrmasmm sonu<:; klsmm-

76

da, Hanioglu'nun bir galu;imasmdan yapllan almtlda da belirtildigi gibi, daha eski donemlere kadar uzanan bir Batl'ya yonelme (168) sorunudur. Dogan'm kahn gizgilerle altml gizdigi AbdUlhamit-it­tihat<;,!l/mutlakiyet-me§rutiyet gatl§masl, meselenin (!ok daha geni§ bir alandaki, toplumlararasl m§kiler boyutunun goriilmesini, en­gellemese bile arka plana itmi§tir.

Sonug olarak, Nuri Dogan'm gah§masmm sosyal bilimlerimiz aglsmdan son derece onemli oldugunu ve bu alana ciddi katklda bululldugUllU belirtmek isteriz. Qal1§mamn onemi konusunda Hani­oglu, sunu§ yazlsmda «Dogan'm ara§tlrmasmm en buyiik katklsl konunun ne kadar onemli oldugunu aglk bir bigimde gozler online sermesidir» (12) demektedir. Bize gore de Dogan, gah§manm kar§l­smda duran biitUn gii(!liiklere ragmen son derece yogun bir emek iiriinii clarak ortaya glkardlgl bu ara§tlrmaslYla sadece boyle bir konunun 6nemini ortaya koymakla kalmaml§, butiin gah§ma bo­yunca gosterdigi degerlendirme (!abaslYla onemli sonuglara da ula§ml§tlf. Bir ornek vermek gerekirse Dogan, gunumuzde nere­deyse toplumun kaderinin endekslendigi ve yepyeni bir ke§ifmi§ gibi ortaya koyulan devletin ekonomik alandaki konumu ile ilgili meselelerin, yakla§lk bir aSlr once Osmanh ilk mektep kitaplarm­da tartl§lldlgml gozler oniine sermektedir.

Bize gore Dogan'm gah§masl en azmdan Batlclla§ma gibi top­lum tarihimizin en onemli ve en temel sorunlarmdan birine el at­mal{ noktasmda onemlidir. Bu <;,!ah§ma Batlclla§ma siyasetinin del''') kitaplan araclllglYla toplumun geni§ kesimlerine yanslYl§ bi­~imi hakkmda bilgiler vermektedir. Bu yanslyl§a bakarken; soz­konusu siyasetin, onemli Ol(!iide askeri ve siyasi kadrolarla kaYlt­landlgl, sistemli bir bigimde toplumu degi§tirme, donii§tiirme gaba­smdan bahsetmenin gok kolay olmadlgl gibi ozellikleri de bulun­dugu gozardl edilmemelidir. Kimi dii§iince adamlanmlzca «ikilik» olarak ortaya koyulan bu tesbit bile Dogan'm gah§masmm kar§lsm­da duran gu(!liiklerin ne derece onemli oldugunu gosterecek or~ neklerden sadece biridir. Ancak Dogan, bize gore butun gugliiklere ragmen anemli bir gah§ma ortaya koymu§tur.

77

II --. ILKOKUL OKUMA KITAPLARI (1921-1933)

ikind olarak ele alacaglmlz QalI§ma donem itibariyle Nuri Do­gan'm kitabmm devarril niteligindedir ve ilkokul okuma kitapla­nyla slmrlanml§tlr. Alev Smar'a ait ilkakul Okuma Kitaplarz (1921-1933) ba§hkh Qah§ma daha once de belirttigimiz gibi Marmara Uni­versitesi Sosyal Bilimler Enstitusu'nde yapllan 1990 tarihli bir yuksek lisans tezidir ve yaymlanmaml§tIr. Bu QalI§manm bir ozel­ligi de Turk DiU ve Edebiyatl alanmda yapIlml§ olmasldlr.

Alev Smar'm 310 sahifelik tezi dort bolumden olu§maktadlr. Giri§ ve SonuQ'un dl§mda «1921-1933 Yillan Arasmda Yaymlanan Okuma Kitaplanmn Incelenmesi» ile «Elifba ve Okuma Kitapla­rmm Listesi» ba§lIkh iki ana bolUm bulunmaktadlr. Tezin esas govdesini adl gec;en doneme ait kitaplarm tek tek incelendigi II. hO­I Um 01 u§t urmaktadlr.

Smar, ara§tIrmasmm ba§mda tezin konusunu ve slmrlanm belirtmektedir. Cumhuriyet'in kurulmasIYla milli devletin gerQek­le§tigini ve milli dilin okullarda ogretilmesinin de ayn bir onem kazandlgml soyleyen Smar, Onsoz'de, «Cumhuriyet'in Ham He bir­likte ilkokulda Turkc;e ogretiminin nasll, hangi metodlarla, hangi metinlere dayamlarak yaplldlgml gormek amaclyla bu c;alI§maya ba§ladlk. Ancak kar§lla§tIglmlz bazi meseleler bu ilk hareket nok­taSEll degi§tirmemizi zorunlu lnldl. 1928 Yllmdaki harf inkilabi ilkokullarda uygulanan yazl yazma ve okuma metodlarlm tama­men degi§tirmi§ ve oncekilerini lUzumsuz kllml§tIr. Bundan dolaYl Cumhuriyet devrinde okuma ve yazmanm ogretilmesi He Hgili me­todlar 1928 oncesi ve sonraSI diye tasnif edilmelidir. Bu QalI§mada milli devir esas aimilll§, saYlsl Qok olan ve hic;bir incelemeye tabi tutulmaml§ klraat kitaplarmda metin incelenmesine aglrlIk veril­mi§tir» (ii) demektedir.

Smar'm ifadesiyle «Yeni Turk Edebiyatl sahasmdaki bu ara§tIr­rna ogre tim metodlarmdan ziyade muhteva incelemesini onplana almaYl gerektirmektedir.» (iii) Bu Qerc;evede metinler teker teker degerlendirilerek, telkin edilen fikirlere gore gruplandmlml§tIr. (ii) Incelenen butiin metinler be§eri degerleri telkin eden, milli de­gerleri telkin eden ve TilTk tarihi ile iZgili alan ve umumi bazz bil­gileri igeren metinler olmak uzere u<; ba§l1k altmda toplanml§tll'.

78

Yazar, kar§lla§tlgl gii<;;liikleri ve tezin slmrlanm belirtirken esas olarak Cumhuriyet'in ilk on Ylhm ele almaYl amagladlgml, ancak, Tiirkiye Cumhuriyeti'nin resmen kurulmasmdan once Tiirk­ge'nin ogretilmesiyle ilgili c;all§malar bulundugu igin 1923'ten biraz geriye gittigini ve maarif konusuna Cumhuriyet'in verdigi onemin bir delili olan ve Mustafa Kemal'in de agl§ konu§maslm yaptlgl ilk Maarif I;\urasl'mn toplandlgl 1921'i tezine ba§langlg segtigini soy­lemektedir. Ancak Smar, me 1921 ne de 1931, 1932 ve 1933 Yillan­na ait klraat kitaplan bulabiidik» (iii) demektedir. Bu durumda 1922-1930 donemi ele almml§ olmakta(hl'.

Aynca ele alman donemlerle ilgili kitaplara ula§ma giigliigii He kar§lla§llml§, Smar, 1928-33 Yillanm i<;eren Tiirkiye Bibliyog­rafyasl'ndan da yararlanarak tesbit ettigi kitaplar ic;in c;alI§masml Beyazlt Devlet Kitapllgl, Taksim Belediye Kiitiiphanesi ve Milli Kii­tiiphane'de yaptIgl ara§tlrmalarla slmrlaml§tIr. (iii) Smar, 1921-1933 arasmda yazllml§ olan ilkokul Idtaplarmdan bulabildiklerinin saYlsmm 58 oldugunu ve bu saylya bazl kitaplarm ge§itli baskllan­nm da dahil oldugunu soylemektedir. (iii-iv)

incelenen kitaplar ((Klraat Kitaplan» He slmrlanml§, ((Elifba»­lar tezin kapsaml dl§lllda blrakllml§tlr.Buna ragmen Smal', kii­tiiphane adl ve kaYlt numaraSl He kronolojik olarak 126 kitaphk uldukga zengin bir ((Elifba» listesi vermektedir. Aynca Smar'm ~alll~masmda tezin kapsaml dl§ll1da Kalan 1921 oncesine ait -yine tesbit edebildigi kadanyla ve kiitiiphane adl ve kaYlt numaraSl He kronolojik olarak- 41 kitaptan olUf~an bil' liste vardlr*.

Burada dikkat c;ekici bir husus, Alev Smar'm 1928-33 Yillanm igeren Tiirkiye Bibliyografyasl'ndan da yararlanarak tesbit ettigi okuma kitabl saYlslmn 110 olmasma kar§lhk, bu listeden ancak

* Bir ba§ka Klraat Kitabl listesine i§aret etmek istersek, 8abutay Hik­met Karahasanog-lu'nun, Mekatib-i iptidaiye'de okutulan Arap harfli klraat ki­taplarmdan Beyazlt Devlet, Belediye Ataturk, Hakkl Tank Us, istanbul Uni­versitesi Mel'kez, Siileymaniye, Ar,keoloji Miizeleri ve i. U. Edebiyat Fakiiltesi Turk DiU ve Edebiyatl klitiiphanelerinde bulll,nan 45'inin isimleri, miiellif veya muharrirleri, sahip ve na§irleli, tabolunduklan yer ve matbaalar He tabl tarihleri, kiitiiphane kaYlt numaralan ve dig-er bazl bilgileri kronolojik olarak gosterdigi liste igin, «Mekatib-i iptidaiye'de Okutulan Klrkbei,1 Klraat Kitabl», MiUeferrika, Bahar 1995" SaYl 5, ss-113-124.

79

58'ine ula§abilmesidir. (Tesbit edilen fakat bulunamayan kitaplara da tezin sonundaki listede yer verilmi§tir.) Turkiye Bibliyografya­sl'nda yer allp da bulunamayan kitaplarm hemen hepsi yeni yazlya gec;ilen donemin ilk Yillarma tekabUl etmektedir. Smar, daha once belirttigimiz gibi 1931, 1932 ve 1933 Yillarma ait hig ki­tap bulamadlgml soylemektedir. Biz, Milli Egitim Bakanllgl Talim Terbiye Dairesi'nde bulunan kutUphanelerden Yaymlar Dairesi KutUphanesi'nde yaptlglmlz ara§tlrmada «yeni yaw> ile yazllml§ ilkokul okuma kitaplarmm 1937 tarihinden itibaren ba§ladlgml gorduk. GorUldugu gibi yeni yazl He ba§layan doneme ait bir bo§­luk kar§lmlza C;lkmaktadlr. Bu durumda ya Turkiye Bibliyograf­yasmda yazar adlYla birlikte yer alan sozkonusu Yillara ait kitap­lar kutUphanelere gonderilmemi§tir -0 zaman bunun nedeni uze­rinde durulmasl gerekir- ya da Turkiye Bibliyografyasl'ndaki bil­giler yanl1§tlL Ve muhtemelen de bu liste tasarlanan, ancak her­hangi bir sebepten 0 Yillarda basllamayan kitaplan basllml§ gibi gostermektedir. Biz yeni yazlYa gec;ilmesi ve bunun getirdigi tek­nik guc;lukleri de gozonune alarak ikinci ihtimalin daha kuvvetli oldugunu du§unuyoruz.

Smar, Giri§'te egitim tarihimizle ilgili kitaplara dayanarak Ul­kemizdeki .egitim, ozellikle de ilkogretim konusundaki geli§me ve tartl§malarm klsa bir tarihc;esini II. Me§rutiyet'ten itibaren ana ba§l1klarla kronolojik olarak vermektedir. Daha sonra Cumhuri­yet'e ait ele aldlgl donemin okul programlanm, mufredatlan dik­~ate alarak inceleyen yazar, bu donemdeki klraat kitaplarmda aramlan esaslan belirtmekte ve bu kitaplarm baslml ve dagltlml ile ilgili bilgiler aktarmaktadlr.

Daha sonraki bOlumunun ba§llgl «1921-1933 Yillan Arasmda Yaymlanan Okuma Kitaplanmn incelenmesi»dir. Yazar bu bolUm­de, inceledigi kitaplan, 14 ba§hkta topladlgl yazar adlanna gore tasnif etmi§ ve bu tasnif slraslYla ele alml§tlr. Smar'm tasnifinde yer alan yazar adlan §u §ekildedir :

1 - Ahmet Edib . 2 - Ahmet Rasim 3 ~ Sadrettin Celal (Antel) 4 ~ ibrahim Hilmi (Qlglrac;an)

80

5 - Ahmet Cevat (Emre) 6 - Mehmet Seraceddin HasIrclOglu 7 - Pakize (Igsel) - NazIm (Igsel) 8 - Pakize (Igsel) 9 -- Kopriiluzade Mehmet Fuat

10 -- Peyami Safa 11 - Rauf Ahmet 12 - Sabiha (Sertel) - Mim Zekeriya (Sertel) - Ercument

Ekrem 13 - Rw~en Esref (Unaydm) - Necmettin SadIk - Mithat

SaduUah (Sander) 14 - Ahmet Halit (Ya§aroglu)

Smar son derece titiz bir galu~mayla adl gegen isimlerin yaz­dlgl kitaplan, her metni ayn ayn ele alarak incelemi§tir. Tezin sonunda inceledigi butun kitaplardaki metinleri gosteren tablolar bulunmaktadIr. 200 sahifelik bir incelemeye dayanan II. boliim te­zin ana govdesini olu§turmaktadIr. Biz Turk Dili ve Edebiyatl alamndaki bu incelemeyi gall§mamlzm kapsaml dl§mda tuttuk.

Yazar, sonug klsmmda yakla§lk 50 sahife tutan ge§itli tablo­larla once «§ekH aglsmdan», sonra da «egitim ve anlatIm a~lsm­dan» ele aldlgl kitaplarm ve metinlerin degerlendirilmesini gos­termektedir.

Smar, buyuk bir emek mahsulii olarak ortaya glktIgI goriilen ~all§masmda once en ince ayrmtIlarma kadar bize kitaplan tamt­maktadlr. /:lekil aglsmdan incelemeye dayanan tabloda kitap adl, yazan, smlfl, baskl YIll, sayfa saylsl, metin saYIsI, kagIdm niteligi, punto, satIr, imla kurallan, noktalama i§aretleri ve resimler ba§­llklan He kitaplar degerlendirilmektedir.

Egitim ve anlatIm a~nsmdan incelenen kitaplarm degerlendi­rilmesinde ise incelenen metinlerin aym dogrultuda olanlarmm gruplandmlmasma gidilmi§ (250) neticede ug ba§llk ortaya glkanl­mu~tIr :

1 - Bazl be§eri deger ve davram§lan telkin eden metinler

2 - Milli degerleri telkin eden ve Turk tarihi He Hgili olan metinler

81

3 -- Umumi bazl konularda bilgi veren metinler (cografya, fen bilgisi, gevre, teknoloji ve dunya tarihi He ilgili me­tinIer)

Yazar, baZl kitaplarda bunlardan farklI gruplarm da glktIgl­m, fakat tabloda bu farklI gruplarm telldn edilen fikirlere gore, bu u<; ana gruba dahil edildigini (250) soylemektedir.

Tabloda alfabetik olarak slralanan metinler varsa yazarlarl; manzum, mensur veya temsil olmak uzere tUrieri; egitici, ogretici veya hem egitici hem de ogretici ozellige sahip olup olmadlklan; okuma istegi uyandmp uyandlrmayacaklan; gunumuzde kullamhp kullamlamayacaklan ve hangi kitapta yer aldlklan belirtilmi§tir.

Smar inceledigi kitaplan bir butUn olarak degerlendirirken ge­§itli sonw;;lara ula§ml§tIr. Biz bazllarma i§aret etmek istiyoruz.

Yazarm bir tesbiti gocuga olumlu bazI deger ve davram§lan kazandlrmaya <;alI§an metinlerin hacimce gok fazla olmasIdlr. BO'e yakm madde halinde saYllan bu degerler Nuri Dogan'm galI§masm­da da kar§lmlza glkanlarla benzerlik gostermektedir. BazIlanTIl sayarsak: Qah§mak, yoksullara merhamet ve yardlm, vicdan ra­ha:hgl, §ukretmek, adalet, tutumlu olmak, dikkatli ve tedbirli 01-mak, din duygusu, yalan soylememek, inatglhk ve klskanghgm za­rarlan, tUtiin ve igkinin zararlan, iyi kalpli olmak, yardlm sever olmak, oyun oynamak, ne§eli olmak, kii~ukleri korumak, nazik ve terbiyeli olmak, yaramaz ve §lmank olmamak, erken yatIp er­ken kalkmak, sofra adabl, temizligin onemi, okul ve kitap sevgisi, okuma yazma bilmenin onemi, cehaletin zararlan, ogretmenleri sevmek ve saymak, karde§, ana baba sevgisi, buyuklere saygl ve itaat, arkada§ sevgisi, insan sevgisi, hayvan sevgisi, tabiat sevgisi, evlat sevgisi, bayrak sevgisi, asker sevgisi, memleket, vatan, millet sevgisi, Turklfik bilinci, mazi §uuru... (306)

Smar, Nuri Dogan'dan farkl1 olarak kitaplardaki resimlerle il­gili degerlendirmeler de yapmaktadlr, {(Resimlerin gogu bizim giz­gimiz degildir. Buyuk bir klsml Avrupa'dan muhtemelen de Fran­SIZ kitaplarmdan almml§tlr. Ancak Serteller'in ve Antel'in kitap­larmdaki resimler Anglo-Sakson (Amerika) tesirini gostermekte­dk Bu resimler metinleri tamamlaYlcl mahiyettedir. Bunlar vaslta­slyla yeni tip ve giysi §ekilleri gocuga tamtIlmaktadlr.» (309)

So~~y'Oloji Dergi~i F. 6

82

Amerika temaSl yazarm ilging tesbitlerinden biridir*. Smar, 1925 somaSl, Amerika'Yl konu alan metinlerin arttigma dikkat <;ek­mekte bunun sebebini de Amerika'da geli§mekte olan egitim gallr,}­malarma ve egitimcilerimizin bu yeni dunyaYI ke§fetmelerine bag­Iamaktarur. (308) Smar, Turk biiyiiklerinden ornekler verilirken FranSlZ ve Amerikan buyuklerinin de tamtlldlgml, ornek almmaSl gereken Turk bttyuklerinin arasma yabancilarm da katIIdlglm soy­lemektedir. (307)

Yine Dogan'm gal1§maslyla bir benzer nokta eski rejimin ele§­tirisi noktasmdadlr. Smar'a gore «son Osmanll padi§ahl Vahdet­tin'e yoneltilen sugiamalar butun Osmanll padi§ahlarma ter,}mil edilmi§ ve butun Osmanll padi§ahlarl aym dogrultuda ele alm­ml§tlr. Sik slk padi§ahhk idaresinin tenkit edildigini goruriiz. An­cak gaye yeni idare tarzml kabul ettirmektir. Bunu saglamak i<;;in onceki rejim kotUlenmi§ ve Osmanh devletinin son devirlerinde gorUlen aksakhklar altl aSlra yaYllml§tlr. imparatorlugun tarihe kan§tIgl, yerine milli bir devletin kuruldugu uzerinde durulmak-tadm). (308) .

Smar'm ula§tlgi onemli sonu<;;lardan biri de Nuri Dogan'm <;;a­b§masmda yer alan rejimi yansltan «sembol»lerle ilgili oImaSI ba­kImmdan onemlidir. Smar, «Ru§en E§ref, Mithat Sadullah ve Necmettin Sadik tarafmdan 5. simflar igin hazirianan Cumhuriyet Kiraati'nin dl§mda Kalan higbir kitapta istiklal Mar§1 yok­tur.» (307) demektedir. Yine Smar, «1929'dan sonra basilan kitap­Iarda milli degerieri telkin eden metin saYlsmda dikkati <;;eken bir azaima goriildugu» (307) sonucuna ula§lr. Aynca «Milli mucadele Yillanmn anlatlldlgl metinlerin bazllan pedagojik a<;ldan ba§anslz­dir. Soyuttur ve ilkokul ogrencisinin seviyesinin ustundedir.» (307)

Eu gergevede ortaya glkan bir ba§ka garpIcl sonug da Ataturk'ie ilgilidir: «En buyuk §ahis olarak Ataturk'un ilkokul kitaplarmda oimasl gerekir. Ama inceledigimiz kitaplarda yogun bir §ekilde Ataturk'ten bahsedilmemi§tir.» (307)

'" Alev Smar'm bu konuyla ilgili bir ba§ka gah§masl da bulunmaktadlr : «1921 ile 1933 YIllarl Arasmda Yaymlanan Ilkokul Okuma Kitaplarmda Ameri­kan Tesiri», 500. Y~hnda Amerika, Yayma haz: Recep Ertiirk - Hayati. Tu­fekgioglu, Baglam Yaymlan, Istanbul 1994, s8-55-60.

83

Smar'm bu tesbiti bize, Mustafa Kemal'in onemli olgude ders kitaplarma mudahale ettigi ve bu kitaplar araclllglyia yeni reji­min ideolojisini aktardlgl yolundaki yaygm goru§lere ne kadar ihtiyatla yakla§mamlz gerektigini gostermesi aglsmdan onemlidir. Bu agldan yazar, Giri§ boliimiinde ba§ka bir yazara dayanarak ortaya koydugu varsaYlml dogrulamayan bir sonuca ula§ml§tlr. Smar'm, Giri§ bolumiinde bir yazardan yaptlgl almtlda, «Cumhu­riyetin ilk Yillarmda ilkogretimden, Ataturk ilke ve inkllaplarmm topluma, 6zellikle klrsalkesime ula§tmlmasmda bir arag olarak yararlamlml§tIr» (8) denmektedir. Burada en azmdan daha ba§­langlg Ylllarmda Ataturk Uke ve inkllaplarmm olu§up olu§madlgl soru konusu alarak kar§lmlza glkmaktadlr.

Biz, bu noktada, 1937'den itibaren baktlglmlz ilkokul okuma kitaplan igin de Smar'm Atatiirk'le ilgili yaptlgl tesbitin gegerli oldugunu, ustelik sozkonusu kitaplarm uzun Yillar degi§meden de­yam ettigini de belirtelim. Ancak, bizim ayn bir gah§ma konusu yapmayl du§undugumuz son d6nem ilkokul kitaplan ise gogu aC;;l­dan gegmi§ donemlerden onemli farkhlIklar gostermektedir.

Netice olarak Alev Smar'm tezi gok buyuk emek sarfiyatl ge­rektiren bil' gal1§madll". incelenen 58 kitapta yer alan metin saYlsl­nm 2136 oldugunu belirtirsek Smar'm ara§tlrmasmm guC;;lugu ko­nusunda bir fikir vermi§ oluruz. Smar, teknik ozellikleri aglr bas an ve malzemeyi biitiin aynntIlanyla tamtma c;;abasmda olan boyle bir gal1§mada son derece onemli gordugumuz sonuglar glkartmaya bile imkan huiabHmi§tir.

Aynca bu tez, bir Turk DiU ve Edebiyatl galI§masl olmasma ragmen sosyal bilimlerimizin ba§ka alanlan igin de onem ta§lmak­tadlr. Ozellikle daha once degindigimiz Elifbalar ve tezin kapsamI dl§mda kalan 1921 oncesine ait klraat kitaplarmm listelerinin ya­nmda incelenen butun kitaplarm dokumii ayn ayn hem kronolo­jik, hem de yazar adma gore yapllIrken, bu kitaplarm hangi kiitiip­hanelerde oldugu kaYlt numaralarI ile belirtilmi§tir. Tezin III. bo­lumii tamamen bu listelere aynlml§tIr. Boylece Smar'm c;;al1§masl okuyucuya son derece zengin bir malzeme He tanu,?ma imkam ver­mektedir. Smar'm ortaya koydugu malzeme, belli bir problem c;;er­c;;evesinde ele almak ko§uluyla pek c;;ok yeni c;;alI§ma dogurabilecek ozellikler g6stermektedir.

84

III - YETt~KiNLER ALF ABESi VE TURKQE I

Bu bOlumde ders kitaplan ile ilgili ~alH~malarda dikkate alma­bilecegini ve konuya katklda bulunabilecegini du§undugumuz ye­ti§kinlere okuma yazma ogretmek amaclyla yazllml§ iki kitap uze­rinde duracaglz.

i51kemizde 1928'den buyana, ~e§itli nedenlerden ottiru. orgiin egitimin &§mda kalarak okur-yazar olmayan 14 ya§ uzeri «yeti§­kin» vatanda§lara okuma-yazma ogretmek amaclYla ~e§itli kam­panyalar a~llml§tlr*. Bilindigi gibi bunlardan ilki 1928'de Latin harfler-jnin kabulU He ba§latllan «Millet Mektepleri» ~er~evesindeki diizenlenen okuma-yazma kampanyasldu. 1928-1959 Yillan arasm­da Millet Mektepleri'nde toplam 1.867.920 ki§i okur-yazar duruma getirilmi§tir.

Bunun du~mda Silahh Kuvvetler biinyesinde de okur-yazarllk sorunu uzerinde durulmu§ ve Ordu Egitim Merkezi'nce 1959'da ba§­latllan faaliyetlerde 19'75'e Kadar 532.266 ki§iye okuma-yazma og­retilmi§tir. 1960-1980 Yillan arasmda ise Yaygmegitim Genel Mu­durlugu tarafmdan 692.516 ki§iye okuma-yazma ogretilmi§tir. 1961-1965 tarihleri arasmda kadmlar i~in bir kampanya a~ll1rken, 1970-1973'de FOYSEP ~al1§malan yapllml§tlr. 23 Mart 1981'de UNESCO ile i§birligi yapllarak yeni bir kampanya ba§latllml§tlr. Son olarak 1992'de okuma-yazma kampanyasl a~llml§tlr.

Bizim tamtacaglmlz kitaplar yukandaki ~er~evede kullamlan Yeti§kinler Altabesi ve Milli IVIUdafaa Vekaleti temel okuma yazma egitimi ders kitaplarmdan Tilrkc;e I isimli kitaptlr.

Turk~e rin kapagmda yazanlar Eloise Enata (Amerikan Yar­dun Heyeti lCA Georgetown Universitesi Do~enti) ve Turhan Oguz­kan (Gazi Egitim Enstittisu ogretmeni) denmektedir. Dl§ kapakta 1m imzalarm yanmda u<;(uncu bir isim olarak Teknik Yardlffi ba§h­gl altmda Dr. Paul T. Luebke (Amerikan Yardlm Heyeti lCA Egi-

* MiUi EgitimBalranllgl 'Dalim Terbiye Dairesi'nde inceledigimiz. kimi rapor ve yaZ11?malan igeren dosyalarda konuyla ilgili dagmlk da olsa bazl bil­giler bulduk. Bilgilerin gegerliligini ba1?ka kaynaklardankontrol etmedik. Ak­tarchglmlz bilgiler buradan topladlg"lmlZ veriler dogrultusunda olu1?turulmu1?tur.

85

tim Malzemeleri Mu§aviri) zikredilmektedir. Kitap Maarif BaSlm~ evi'nce istanbul'da 1959'da basllml§tlr. 70 sahife olan kitabm iq ka~ pagmda«Turk~Amerikan I§birligi ile Hazlrlanml§tlr» ba§l1gmm altmda, (Bu kitap, Milli Miidafaa Vekaleti, Maarif Vekaleti ve Amerikan Yardlm heyeti (lCA) 'nin i§tirakiyle hazlrlanan progra~ ma gore yazdmlml§tll'. Kitabm hazlrlanmasmda Georgetown Dil Enstitusu tarafmdan.ICA yardlmlyla yapllan qalI§ma ve ara§tlrma~ lardan faydalamlml§tm) denmektedil'. Yine aym sahifede kitabm «Erlerin Temel Okuma Yazma Egitimin iqin ders kitabl olarak ka~ bul edildigi ve ii<;iincii defa olarak 60.000 adet baslldlgl belirti1~ mektedir.

ilksahifesi «Ali», diye ba§IaYlp, ikinci sahifede «Ali bunu tut» diye devam eden kitap belli bir senaryo <;erc,;evesinde geli§mekte, koyde geli§en olaylar, okuma~yazmaya yeni ba§layan bir ki§iye uy~ gun olacak basitlikte resimlerle desteklenerek anlatllmaktadlr. Se~ naryo metinden qok resimlerle aktaYllmaktadlr. Alfabe niteliginde bir kitap oimasl dolaYlslyla oldukc,;a basit bir dil kullamlml§tlr. Ki~ tabm sonunda yer alan Tiirkqe I'de Gesten Kelimeler ba§llkl1liste~ den kitapta 82 ayrl kelime kullamlmI§ oldugunun anla§llmasl da bu basitligi gostermektedir.

Ba§langlc,;ta kahramanlar kar§lmlza <;!lkmakta, once Ali (1), sonra baba ve «ana»mn portresi (2). Daha sonra koydeki i§ler Sl~ ralanmaktadlr: Evin bahc,;esinde at arabasma yerle§tirilen yiikler. (3-4) Ikinci bolum, tarla yolu (6~7), tarlada malzemenin indiri­li§i l8), ancak toprakla ugra§llmamakta, duvar oriilmektedir. (9-10-11) Bir agacm altmda yemek molasl, burada buyuge saygl «Baba, sen ba§la.» (12) Ustuncu bolum «Ali pazara gidecek»tir. (13) Pazara hazlrllk iqin at arabasmm hazlrlam§1. (14) Yag, yumurta satllacaktlr, buniar qocuklar dahil hep beraber yiiklenir. (15-18) Dorduncu bolumde slrtmda heybesiyle pazar yolunda Cemil'e rast~ lamr. (19) 0 da arabaya allmr (19-20-21) Pazara vanllr, tezgah aqlhr. (22-23-24) Be§inci boliimde satl§a ba§lamr, yaglar, yumurta~ 1ar satlhr. (25-26~27-28~29-30) Satl§ biter. (31) Yemek yenir. An­eak yemek kasabaya ait bir mekanda, soz gelimi lokantada yen­mez. Klrllk bir alanda Cemil ile birlikte, yine saygl ifade eden «once sen ba§la» ifadesi He yenir. (32) Altmcl boliimde tekrar ka­saba. (33) Bir manifaturaCIdan basma allmr. (34-35) Ba§ka bir

86

diikkandan iki tane defter ahmr. (36-37) SatlCllann klYafetleri koyden gelenlerinkinden farkslzdlr. Bir ba§ka yerden §eker allmr. (38-39) Ve yedinci bOliim, donii§ yolu. (40-41-42-43-44) Yolda rast­laYlp arabalanna aldlklan Nuri'ye pazara yag, yumurta gotiiriip eve §eker, basma ve defterle dandiikleri anlatll1r. (45) Sekizinci bOliim eve danii§tiir. (47) Defterler karde§leri Zeki (44) ve Ay§e ic;:indir. (49) Basma da «ana» ic;:in. (51-52) Eve gelen babaya rapor verilir. (53-54) Dokuzuncu bOliimde yine bir duvar in§aatl vardlr. «Bu duvan c;:abuk yap»acaklardlr. (55) Bu cami bahe;:esinin du­vandlr. Metinde cami lail gec;:mez. Resimlerdeki minareden anla­§Jl1r. Yardlmla§arak duvar yaplhr. (55-56-57-58-59-60) Onuncu ba­liim diigiindiir. Herkes gider. (61-62-63) Halay gekilir. (61-62-63-64). Meydanda halay e;:ekilirken ya§lI birinin yanma bir c;:ocuk gelir. (,Ne oldu Zeki?» «Bir jandarma geldi.» «Onu gaglr, Haydi Zeki onu gaglr.» (65) Diigiinde giire§ tutulur (66), baglama gahmp (67), tiirkii soylenir. (68) Son sayfada diigiin bitmi§tir: «Diigiin e;:ok gii­zel oldu.» (69)

Kitap teknik agldan zenginlik gostermekte, her sahifede renkli resimlere yer verilmektedir. Kay ya§aml ele almmaktadlr. Ancak bu dl§a (kasabaya a<;lk) bir koydiir. Dikkati e;:eken topragm i§len­mesinden gok ticaretin ve kasabayla bu yolda kurulan ili§kinin onplana glkartllmasldlr. Kitapta tanm, resimlerde gariilen pulluk vs. arac;:larm dl§mda gaze garpmamaktadlr. Zaten dl§anya satIlan da topraga bagh iiriinler degildir. Buna kar§llIk pazar ve kasa­bayla ili§ki fazlaslYla i§lenir. Fakat bu ili§ki bir aC;ldan smlrlIdlr. Yol ve ula§lm araCl gok elveri§li degildir. Bir ba§ka husus koydeki ~ocugun egitiminde okul ve ogretmenin olmamasldlr. Defter aImlr ve evde aile ortammda gocuklar ders gall§lrlar. (51). Koy ic;:i daya­m§ma one e;:lkartIlml§tlr. Resimlerdeki erkeklerde blYlkslZhk goze garpmaktadlr. Gene;: erkeklerin tamaml blYlkslzdlr, ya§l1lar ise sa­kalll. Tek tiik blYlklIlar ise orta ya§lliardir.

Er: dikkate deger yon ise Alev Smar'm e;:ah§masmda yapbgl tesbltle ilgilidir. Atatiirk yoktur. Bu kitap orduda okutulmasma ragmen, sadece Atatiirk degil, devletle ilgili, rejimle ilgili hie;:bir semboliin kullamlmaml§ olmasl ilgin<;tir. Kitapta devlete ve rejime dair bir bilgi verilmedigi gibi, bayrak, asker, bayram vs. gibi en te­mel semboller bile kullamlmaml§tlr. Sadece bir sahifede «jandar-

87

ma»dan bahsedilmekte, sistemle iIi§ki kasabamn yamnda bu kav­ramda ortaya glkmaktadlr.

Yeti§kinler Alfabesi'ne gelince, Hamdi Olcay, A. Hilmi Giic;,!lii ve Murat Ozgiin tarafmdan yazlIan kitap Halk Egitimi Yaymlan'ndan olup Istanbul 1971 tarihlidir. 56 sahife olan kitap ba§langlgta il­kiyle hemen hemen aym azellikleri gosterir. Koyde gec;,!er. ilk sahifede kahramanlarm portresi vardlr. BIYlkslZ bir geng, annesi ve brylkll babasl. Fakat temalar oldukc;,!a kan§lktlr. Belli bir senaryo yoktur. Bu agldan kitabm butunlugunden bahsetmek muillkiin de­gildir. Kitap pazar yeri He ba§lar: «Ali al,» (4) Elma, bal ve at all­nacaktIr. Tarladan kabaklar topIamp yine at arabasma yukle­nir. (12) Kabak satIhp at almacaktlr. Kasabaya gidilip at alI­mr. (14) Olaylar kopuktur. Bazan bir dugun resmi girer (16), ba­zan tarlaya gidilir. (18) Ticaret siirekli vurgulamr. (19-20) «Bu tar­la iyi tarladlr, bu tarla iki bin lira))dlr. «Bir tane at sat, on kilo bal sat, bin kilo elm a sat, bunu al» denir. (23) Pazara gidip basma al­mak lazlmdlr ama para yoktur, fakat bal vardlr, elma vardlr, pa­zarda satIhp basma almabilir. (35) Araba almak lazlmrur. Ya para? Sorun degildir. ((Para c;,!ok. Al sana iki tane at. Pazarda sat. Iyi araba ab (36) Pazarda yuz kilo elma satIllp ikiyuz lira almml§tIr, on kilo bal satll1p yuz lira almml§tlr, iki at satIhp iki bin lira almml§tlr. C;ok para kazamlml§tIr. On metre basma alImr, iki bin liraya c;,!ok guzel araba allmr. (37) Dagmlk §ekilde belli temalar tekrarlamr. Kadmlar ve gocuklar dahil herkesin gah§masl ve dayam§ma (32), elma hasadl, (28-29), tarlalara c;,!all§llmaya gidilmesi (30), ekin bi­c;,!imi (31). Aralarda aile igi ili§kiler, Suna sofmYl hazlrlar, butun aile uyeleri birlikte yemek yer. (22) Dugun ve turku (39-40-41-42), mesafirperverlik (43) temalan kar§lmlza glkar. Yine bir sofra, §ehirden oldugu anla§llan gravath bir bey ve ba§l a<;;lk bir hamm misafir vardlr. Bugiin bayramdlr. (38) Ama ne bayraml oldugu saylenmez. Nuri askere gider (45), kaye mektup yazar (46) vs.

Bu kitabm metod olarak dagmlkhgmm dl§mda digerinden en oneroli farkl aralara serpi§tirilen kimi sahifeler ve buralarda yu­kanda degindigimiz kitapta hig yer almayan sembollerin kullaml­masldlr. Kitapla baglantl kurulmadan birden kar§lmlza okul <;;lkar. Nuri iki ayda okumu§tur. Kaya okuIa gidecek, okuyup adam olacak, iyi adam olacaktIr. (13 ve 27) Bir sahifede alfabenin 29 harfi SIra-

88

lamr. Bir ba§ka sahifede Atatiirk, bayrak ve asker resmi birarada­dlr. «Atatiirk, en biiyiik Tiirk ve e§siz bir kahraman» (33) dir. Tiirk milleti i<;in <;all§ml§, millet i<;in ya§aml§, bu millete can vermi§­tiro (52) Vatan kavraml kullamlmaz ama «Tiirkiye»den soz edilir. Ortasmda bir me§ale olan Tiirkiye haritasl ve bir e§i daha olmayan «Giizel Tiirkiye.» (34) Ba§ka semboller de kullaml1r. Tanklar, u<;aklar ve Cumhuriyet Bayraml. (44) Fakat bu bayramm ne ifade ettigi, ni<;in bayram yaplldigi soylenmez. Hava ne giizeldir, «Bu bayram en biiyuk bayram»dlr. (44) Bir ba§ka sembol askerdir. Ya§asm Tiirk askeri. (50) Tiirk askeri kahramandir. (44) Nuri koye izinli gelmi§tir. Ugurlamrken, «Tiirk milleti i<;in, bu aYYIldlZll bayrak i<;in <;all§. Her TUrk bayrak i<;in can verir. Kahraman er­ler, ya§asm Tiirk milleti, ya§asm Tiirk askeri» denir. (50) Bay­rak hem kavram hem de resim olarak kullamhr. «Bu bayrak be­nim»dir. (51) «Bayrak, al bayrak, ay YlldlZll bayrak, camm bay­rak.» (44) Ugruna her Tiirk'iin can verecegi bu bayrak (50) i<;in atalar da can vermi§tir. (51) Aynca sembol olarak Amtkabir, bay­rak ve Atatiirk resmiyle birarada kullamllr. (52) Mar§lardan da yararlaml1r: §ehir giyimli bir erkek ve kadm, geri planda koy, dogan giine§, oten horoz ve «Dag ba§ml duman alml§.» (53)

Bu kitaptaki koy de son derece miireffehtir. Her yoniiyle mut­lu insanlann ya§adlgl zengin, ideal bir koydiir bu. Okulu vardlr. Ticarete yatkmhk daha fazladlr. Dl§a a<;lktll'. Ticaretin dl§mda askere gitmek de dl§a a<;llmanm diger yonii olarak kar§lmlza glkmaktadlr. Orduda, askerlere okutulan kitapta hi<; yer almazken burada askerlik, bayrak, Amtkabir, Atatiirk, Cumhuriyet bayraml gibi sembol ve temalann kullamlmasl dikkat <;ekmektedir. Aynca her iki kitapta da ticaret temasmm kar§lmlza <;Ikmasl, Nuri Do­gan'm <;al1§masmda vurgulanan memurluk dahil her tiirlii dev­let i§inin kii<;iimsendigi kavramlarla ortii§mekte ve ekonomik ha­yat He ilgili gorii§lerin devamcllarmm oldugunu gostermektedir. Bir ornek vermek gerekirse, Yeti§kinler Alfabesi'nin son metni artlk okuyup yazmanm ogrenilmi§ligiyle ilgili olmasma ragmen gosterilen yeni hedefler degi§memi§tir: «Durma, bo§ durma. Bir i§ bul ~alz§. Dilkkand..a r;alz§, tarlada r;alz§, oku yaz. 9alz§an millet, bilyilk millet olur.» (56)

89

Sonug olarak, bu galH~mamlZda ele aldlglmlz iki tezin degi§ik aQllardan onemi bulundugu goriilmektedir. Her §eyden once top­lum tarihimizin gok onemIi bir donemine aittirler ve bu donemlerin haVaSInl yansltmak aglsmdan bir degere sahiptirler. I<;erikleriyle donemin ozelliklerini yakalamak baklmmdan ders kitaplannm ne Kadar onemli oldugunu bize kamtlaml§lardu·. AyrlCa biz konuya iki degi§ik alfabeyi tamtarak katklda bulunmak istedik. Aym tur­den yeti§kinler i<;in hazlrlanan ba§ka alfabeler de bulunabilir. Bun­larm aym donemlerde okullarda okutulanlarla klYaslanmasl da ilging sonu<;lar verebilir. Biz topyekun ders kitaplarmm, sosyolo­jimiz i<;in de onemli bir <;all§ma alam olacagml du§unuyoruz. Belli bir problem etrafmda incelendigi takdirde ders kitaplan ciddi bir kaynak olarak onumuzde durmaktadlr.

(Eyliil-1995 )