Det Norske Teatret - Bakteppet hausten 2013

bakteppetrepertoaravis for det norske teatret haust 2013

Christian Lollike

Om det normale livet Side 9

Faust-myten Kva er eigentleg historia om Faust?

Side 10-11

det norske teatret 100 år

Menneska i teaterhistoria

Side 16-17

Brechtsk punkekabaret Junkopera og groteskerier

Side 8

Maria parrTonje Glimmerdal – barndom på bygda Side 2-3

eirik stubø Tilbake med ny klassikar Side 11

GeorGe tabori Ei sentraleuropeisk teaterlegende Side 12-13

Shockheaded PeterStraffepedagogikk og autoritær

oppseding blir til humoristisk skrekk-kabaret på Hovudscenen frå 30. august.

kjære publikuMI haust er det hundre år sidan Det Norske Teatret hadde si aller første framsyning i Oslo. 6.oktober 1913 opna dei dørene i Bøndenes Hus, og på plakaten stod Jeppe på berget. Ikkje meir «paa bjerget». No var det det norske som gjaldt, Det Norske Teatret. I eit land som stod midt i ein stor målstrid, og var i ferd med å definere seg sjølv etter mange hundre år styrt av andre, var dette ei storhending, og ei viktig markering av at noko nytt skulle begynne.

I dag, 100 år etter, er Det Norske Teatret større og sterkare enn nokon gong. Og med styrke og posisjon følgjer også forpliktingar. På same måte som Hulda Garborg og hjelparane hennar den gongen var med på å definere det som då var det nye Noreg, kjenner Det Norske Teatret seg også forplikta til å vere med å definere dagens nye Noreg. Samfunnet vi er ein del av i dag, har andre fargar og stemmer, og vi ser det som vår oppgåve å vere ein arena for dei. Framsyninga Fuck My Life, som stadig står på repertoaret vårt, er eit av dei tydelegaste uttrykka for eit teater som vil gå nye vegar. Gå ikkje glipp av desse modige ungdommane i haust!

tIlslutt vIl eg invitere deg på fest! 6.oktober, nøyaktig 100 år etter opninga i Oslo, inviterer vi til stor fest. Vi skal stenge gatene utanfor teatret, vi skal ha utescene med massevis av spennande innslag, vi skal ha taler og festivitas, mat og drikke. Og inne i det fantastiske teaterhuset vårt blir det framsyningar på alle scener, kostymesal, utstillingar og omvisingar. Alt heilt gratis for alle som har lyst å vere med å feire at Det Norske Teatret har runda sine første 100 år. Hald av dagen!

Velkommen til en spennande jubileumshaust!

bloggkristian ivs gt. 8, 0164 osloBillettluka: +47 22 42 43 44

repertoaravis for det norske teatret

haust 20132

Der ingen skulle tru,

moderne barn kunne bu

«Tre rattkjelkar på toppen av ein fleire kilometer lang nedoverbakke, det er eit så herleg syn at det burde vore

laga opera om det».

No blir det i alle fall laga teater av Maria Parrs Tonje Glimmerdal – og det skjer slett ikkje kvart år at samtidslitteratur for barn havnar på scena. Og Vaffel-

hjarte, Parrs debutbok, blei TV-serie. Desse bøkene inneheld noko lesarar, TV- og teaterpublikum vil ha – sjarmerande karakterar, uforgløyme-lege episodar og språkleg vitalitet. Parr tar barns entusiasme på kornet, ho viser korleis dei søkjer mot glede, fellesskap og action.

litt eMil, litt pippi, litt HeidiVi kjem dessutan ikkje utanom Bibelen, folkeeventyra, Blåmann – eller Astrid Lindgren. Bygdene Knert-Mathilde og Glimmerdalen er litt Lønneberget og litt Bakkebygrenda – små plassar med stødige vaksne og ungar som står i kø med påfunn og prosjekt. Parr-jentene,

Lena og Tonje, har dessutan både Pippi og Ronja i seg. Dei har hjarta på rette staden, men er råtassar om det trengst. Slike jenter – aktive, opposisjonelle, rappkjefta og gjerne raudhåra – er ekstremt populære i film og litteratur. Vi opplever dei stadig som eit naudsynt korrektiv til ein meir konform feminitet.

Barn som motset seg konformitet er produkt av det som starta med romantikkens sterke interesse for barns eige-nart. Barn høyrer helst til i naturen, slik det er i Johanna Spyris Heidi (1880), som er direkte innskriven i Tonje Glim-merdal. Heidi blomstrar

under enkle kår hos bestefar i fjellhytta, og blir fysisk sjuk av heimlengt når ho er i Frankfurt. Over hundre år seinare dukkar Heidi Zim-mermann opp i norsk barnelitteratur, fiolinisten frå Frankfurt har heile livet lengta tilbake til barndomsparadiset Glimmerdalen. Dei litterære referan-

Erik Ulfsbyteatersjef

m a r i a pa r r s b a r n d o m

tekst IngeBorg Mjør foto SIrI jueLL raSMuSSen


haust 20133

Dramatikaren Norbert Ebel har fått fleire prisar for teaterstykke for barn.

sane utgjer eit danningsideal i Parrs forfattarskap.

«det er aldri barna sin feil»Vitalisering av klassikarane er Parrs litterære bumerke, i kombinasjon med samtidsorientering. Litteraturfor-skar Harald Bache-Wiig har peika på fellestrekk mellom Spyri og Parr. Der den nøysame og takksame Heidi har blitt kritisert for å vere eit ubrukeleg jenteideal, meiner han at Heidi er eit tidleg forsvar for barns individualitet og rettar. Parr vidarefører engasjementet i eit samfunn der vaksne set emosjonelle eigeninteresser først, for eksempel ein aldrande far som ikkje greier å tilgi dot-ter si for at mora flytta bort med henne då ho var liten.

barndoM oG vaflarKlaus Hagen «er så sur at ein burde slå han ut i vasken». Gunvalds vêr er ein «psykopat[en] av ein vêr». Tonje Glim-merdal boblar over av friske replikkar. Vaffelhjarte har eit større vemod over seg. «Du kan få hjartet mitt», seier

Trille til Lena, han skubbar siste vaffel-biten over til henne. Han vågar ikkje tru at Lena ser på han som sin beste-venn.

Maria Parr sjarmerer med språkleg humor, originale scenar og eit spekter av stemningar. Det er stor humor når Trille og Lena byggjer Noas sjark. Det nærmar seg snørr og tårer, når grinebitaren Gunvald og dottera møtest etter 30 år, i samspel i Glimmerdalskyrkja. Parr skriv også om sakn – etter ein bestevenn, etter fleire ungar å leike med, etter ei mor som er mykje borte.

Parrs bøker blir sette pris på også utanfor Noreg og Vestlandet. Slik er det med god litteratur, den er univer-sell. Men Vestlandet er viktig, med fjordar, ferjer og fråflyttingssamfunn. Livskvalitet er knytt til natur, venner, musikk og møte mellom generasjo-

nar, og Parr har vitalisert ein litt alderdomme-leg barndom på bygda-tradisjon. Glimmerdalen og Knert-Mathilde er grisgrendte strok, bortanfor storbyskole, kjøpesenter og MGPjr. Dette er barnekul-turelle arenaer vi tar

for gitt, Parr viser at det finst andre arenaer. Barndom utfaldar seg også der ingen skulle tru, at noko moderne barn kunne bu. Og vi har visst sympati for sli-ke plassar, ikkje minst vi vaksne. Ungane i desse bøkene veks opp i ein nøktern for-brukskultur, slik NRK si dramatisering av Vaffelhjarte tydeleg viste. Det er lite shopping og stress blant småbrukarar og ferjebillettørar i Knert-Mathilde. Parrs barndom kan nok kallast nostalgisk, men har også ein lun kulturkritikk i seg. Saknar vi bestemødrer som, i staden for å gå på treningssenteret, finn fram vaffeljarnet?

Jul i stallen og på Scene 2Okse og Esel er tittelen på juleforteljinga for dei minste denne sesongen. Det både er og er ikkje historia vi kjenner frå juleevangeliet.

tekst CarL Morten aMundSenfoto MartIn kreutter

Denne morosame og vakre forteljinga frå julekvelden i stallen er eit av dei hyppigast

spelte barnestykka på den tyskspråklege scenen. norbert ebel er forfattaren av stykket som får premiere på scene 2 den 16. november.

– Korleis blei Okse og Esel til?– eg arbeidde i Marburg på den tida, som dramaturg ved Hessisches landestheater. eg gjekk i gatene og såg at det var julekrybber i utstillingsvindauge etter utstillingsvindauge. eg merka at eg blei irritert over korleis varehandelen hadde teke over heile høgtida. at ein heilt hadde gløymt kva jula eigentleg handlar om. ja, så byrja eg å spinne fram denne ideen.

om foreldra som ikkje er til stades og om det vesle forsvarslause barnet som ligg der, og om dyra som berre står og ser og ikkje veit kva dei skal gjere. eg hadde vel også sett den franske filmkomedien, den som på amerikansk fekk tittelen Three Men and a baby.

eg skreiv stykket for meg sjølv. skreiv nokre scenar og la dei i skrivebordsskuffen. der låg dei til nokon på teatret meinte at vi måtte lage ei framsyning for dei aller minste på studioscenen, parallelt med den breie juleframsyninga vi hadde på den store. «ja, jo eg har noko liggjande», sa eg, og instruktøren tente på det og så fekk Okse og Esel uroppføringa si jula 1998.

– Og stykket har blitt spelt ein masse stader etter det?– ja, det er heilt utruleg, og dei spelar det kvart år. eg trur det er noko slik som tjue oppsetjingar rundt om i tyskland som blir henta fram kvar jul. slik har det vore i femten års tid. det finst stader der teatret har blitt lei det, men dei får ikkje lov å ta det av plakaten. publikum seier at det ikkje blir skikkeleg jul utan Okse og Esel.

Okse og Esel er spelt overalt i det tyskspråklege området. første gongen det blei oppført utanfor tysklands grenser var i 2005, då teatret vårt hadde premiere på stykket. sidan har det nådd brasil, polen, danmark og no er stykket omsett til engelsk.

MarIa Parr (f. 1981) frå Vanylven på Sunnmøre har skrive bøkene

Vaffelhjarte (2005) og Tonje Glimmerdal (2009). Vaffelhjarte er

dramatisert av NRK (2010). Parr har vunne ei rekkje litteratur- og kulturpri-

sar. Bøkene er selde til ei rekkje land.

tonje glimmerDal av Maria Parr

Regi: Ivar Tindberg

I rollene: Heidi Ruud Ellingsen, Nils Sletta m.fl.

Urpremiere 2. oktober på Hovudscenen


haust 20134

Han er ein mann som er til stades. Og det er noko med sjølve framtoningen. Alltid like pen i tøyet. Og så denne distingverte hårmanken som har noko

nesten hollywoodsk over seg. Hr. Holm (namnet Beranek, for no å gjere oss ferdige med det, har han frå ei tsjekkisk farmor) har i tillegg ein høg og smittan-de latter og eit utprega vennleg vesen. Det er i det heile vanskeleg å finne noko vondt å seie om denne Frogner-guten med den sonore røysta. Eg har forhøyrt meg litt blant folk som kjenner han, men dei har ingen saftige anekdotar å by på. Ingen skandalehistorier. Så er det vel ikkje noko der, då. Ein kan vere freista til å kalle Espen Beranek Holm ein mann frå ei anna tid. (Og det er ikkje 80-talet!) Eller kanskje han berre er tidlaus.

Holm er også truleg renessansemen-nesket framfor nokon i den norske underhaldningsverda. Er det noko han i det heile ikkje har gjort? Truleg ikkje. Begynte som svartrockar og popgut ein gong på 70-talet, noko han vidareutvi-kla i det neste tiåret, med ei respektabel rad med plateutgivingar, ein legenda-risk singelhit (Dra til hælvete) og ein Spellemannpris (for albumet X-Ray). I tillegg har han vore teknikar og gjeste-musikar på ei nærmast endelaus rekke med norske plateutgivingar. Men dette viste seg å berre vere éi side ved Bera-neks talent. Nærmare vår tid har han, samen med Are Kalvø, i mange år vore programleiar for Hallo i uken. På tv har vi m.a. sett han i humorprogrammet Løvebakken, og han har vore program-leiar for musikkprogrammet Maestro, der det handla om klassisk musikk og dirigentens rolle. Han har spelt i revyar, med Rune Andersen, Marit Voldsæter,

Are Kalvø. Han har forsyne meg også lese inn og produsert lydbøker! Musi-kar, lydteknikar, komikar, imitator.

Og som om ikkje alt dette var nok: No skal du altså spele musikal?Ja, eg skal syngje på nynorsk. Og så skal eg spele strengeinstrument på nynorsk! Eg har jo gjort det før, då, i Dei Nye Kapellanane, så det er ikkje framandt for meg. Og faktisk har eg laga musikk til Det Norske Teatret tidlegare, ved eit par høve, revyen Tusen år og like blid i ‘97, og Det folk vil ha i 2005. Så eg har vore innom, men eg har aldri stått på scenen der sjølv.

Men det er ikkje akkurat første gongen du speler musikal!Nei, det er det ikkje. I 1984 spelte eg Danny i musikalen Grease, på Chat Noir, mot Linn Stokke.

Og det var sjølvsagt eit nøye planlagt karrieretrekk?Nei, det var det ikkje! Det var til og med, i enkelte miljø, eit omstridt karrie-retrekk. Eg var vel på den tid mest kjend for å vere mørk og mystisk. Hadde gitt ut eit par plater, singelplata Dra til hæl-vete, og eit par LP-ar. Og mange meinte det var eit totalt feil trekk av meg. Eg har jo alltid vore så glad i revy, eg. Og då eg fekk tilbodet om å stå på scenen på Chat Noir, så tenkte eg at den måtte eg gripe, same kva det var. Stå på scenen der alle mine store heltar frå fordoms tider hadde stått. Så det var faktisk av-gjerande årsak til at eg gjorde dette. Eg rådførte meg med plateselskapet mitt, og dei skulle jo byggje meg opp som kjend artist, så dei syntest det var kjem-pestas at eg gjorde det. Men det fanst musikkjournalistar som meinte at det var frykteleg gale. Lettbeint, tanketomt

amerikansk underhaldningsshow. Det høyrde ingen stad heime. Men så sa eg at det er jo akkurat det det er og akkurat det det skal vere på ein sommarrevy.

Men eg høyrde du nemnde revytradisjonen, som jo er eit påfallande trekk ved deg?Ja, det er jo det.

Og far din var kjend jazzmusikar, så eg går ut frå at det var mykje musikk i heimen?Ja, det var det. Men det var mykje ordentleg musikk, seriøst, altså. Og då snakkar vi ikkje om klassisk musikk i vanleg forstand, det var jazz, stor-bandjazz. Det var jo det som eigentleg var underhaldningsmusikken på 40- og 50-talet. Men det der med revy… Eg har alltid vore glad i å høyre på radio, for eg

såg aldri nokon av desse revyane. Det var eg for liten til. Men eg høyrde det på radio, og eg trur nok mykje av det gjekk over hovudet på meg, men det var god stemning i det!

Likevel blei du popstjerne og rocke- musikar først.Ja, eg har vel hatt ei ganske vanleg tilnærming til musikk og underhaldning oppigjennom. På 60-talet, heilt til å begynne med, så var det desse revytin-

ga. Eg har ein bror som er to år eldre, han høyrde òg litt på dette, men han høyrde jo på andre ting også, på Beatles og Rolling Stones, slike ting. Eg syntest mykje av det var litt vanskeleg, så det blei mykje tyggjegummipop på meg, The Monkees og Middle of The Road og slikt. Og så gjekk det i singelplater. Og då forsvann mykje av revyinteressa. Det var popmusikk som galdt, poplåtar. Og så utvikla det seg utover på 70-talet, eg spelte litt i korps, det var også noko ein berre gjorde. Og så var jo visebølgja ein tsunami i musikklivet.

Du har fortalt at Øystein Sunde inspirerte deg til å spele gitar.Ja, Øystein Sunde, Ole Paus… Og Lil-lebjørn Nilsen, sjølvsagt. Dei var store stjerner. Men Øystein Sunde hadde jo dette revygrepet, eigentleg, og spelte samtidig så virtuost. Etter kvart fekk eg grep på det Ole Paus gjorde på gitar, det gjorde eg aldri med Øystein Sunde. Men eg klarte å uttale tekstane hans!

Og så meldte eg meg på gitarkurs på skulen i 72. Eg fekk låne gitar av far min. Og då var ikkje vegen lang til el-gitar. Det første bandet mitt kalla seg Myggen Torvalds Danseensemble. Det var absolutt ikkje noko danseensemble. Vi spelte Beatles, Santana, Alice Cooper. Og så begynte vi å prøve å lage låtar sjølve. Det blei mykje blues! Seinare kom eg med i eit nytt band, med delvis dei same folka, OHM, det var ganske progressivt.

Men samtidig som du har vore svartrockar, så gløymde du ikkje revytradisjonen.Nei, den har jo vore der. Eg dreiv med litt revyaktige ting saman med ein ka-merat og så laga eg eigne låtar. Ekspe-rimenterte mykje med lydteknikk og opptaksteknikk og slikt. Og av rein nys-

p ort r e t t

Litt av ein mann!Espen Beranek Holm (51) er ein slik mann du legg merke til når han kjem inn i eit rom. Det er sjølvsagt fordi du har sett han på tv. Men sjølv om du

ikkje hadde sett han på tv, er han ein mann du ville lagt merke til. tekst ragnar hovLand foto eIvor erIkSen

holm er også truleg renessansemennesket framfor nokon i den

norske underhaldningsverda.


haust 20135

shockheaDeD Peter av Julian Crouch og Phelim McDermott

Regi: Erik Ulfsby

I rollene: Vidar Magnussen, Marie Blokhus, Espen Beranek Holm m. fl.

Noregspremiere 30. august på Hovudscenen


haust 20136

gjerrigheit, så kjøpte eg string ensemble og min første synthesizer, det var vel rett etter at Kraftwerk… Eg hadde jo høyrt på mykje musikk oppigjennom, men Kraftwerk stod for noko heilt nytt.

Eg kunne ikkje eigentleg spele tan-gentinstrument, men poenget var å lage lyd. Det var det som var innfallsvinkelen min. Då det var folk som var interesser-te i å gi ut musikken min, munna det ut i ein song som Dra til hælvete, som har litt av det revyaktige i seg. Den har t.d. ein trommemaskin som blei kjørt gjennom synthesizeren og klipt opp… Veldig elektroniske greier. Slik blei det første albumet også.

Men din store og sensurerte hit Dra til hælvete, det var ein av dei få med norsk tekst?Ja. Eg skreiv også norske tekstar, men dei låg i den revybiten, spesielt saman med Martin Nygaard. Vi hadde eit prosjekt der vi skreiv norske tekstar og norske viser og omsette for moro skyld utanlandske hits. På nokre kassettar så har eg nok Bobby Brown på norsk – «Hei der folkens, jeg er Ola Brun, og alle syns at jeg er så kul»- og så har eg «Spell den fine plata høyt,» Play that funky music loud. Nokre slike ting som vi omsette for moro skyld.

Men singelen gjorde ikkje noko av seg i førstninga. I desse dagar er det 30 år sidan, det må ha vore før 17. mai, den var med på nokre russetreff og slikt det året. Den steig opp av ingenting i løpet av sommaren, med mykje pushing. Det var ein platebar nede på Grønland som selde voldsomme mengder, eg trur dei rapporterte omtrent åleine til VG-lista, det var heilt sjukt. Så, i august, toppa den VG-lista og blei spelt på radio. Det var heilt hinsides! Og ingen visste kven eg var. Eg var Anonym!

Men du fekk ikkje vere anonym altfor lenge?Nei, det var nokon som ringde 1000-tipset og gave it away. Eg likte det ikkje den gongen, og eg har det vel framleis slik. Eg kjenner meg ikkje som

nokon kjendis, men eg har registrert at det er overraskande mange som veit kva eg driv med. Og eg kjenner heller ikkje at eg har dyrka den delen av tilværet i særleg grad. Eg har forsøkt å setje fokus på det eg driv med.

Du er jo eit renessansemenneske. Føler du av og til at du har spreidd deg over for mange ting, eller føler du at det har vore rett å spreie seg såpass mykje?Nei, eg kjenner ikkje at eg har spreidd meg over for mange ting. Einaste gon-gen eg kan kjenne på det, er vel når eg ser at avtaleboka er litt for full og at det er litt for få timar i døgnet til å få gjort alt eg har lyst til og alt eg faktisk har sagt ja til, men eg er blitt flinkare til det der etter kvart, til å føresjå korleis pro-sjekt kjem til å utvikle seg. Men eg føler samtidig at eg ikkje har spreidd meg over så forferdeleg mykje, for eg kjenner at det eg driv med er i botn og grunn musikk, språk og kommunikasjon. Alt eg gjer dreier seg om desse tinga. Mens enkelte seier: Er du musikar eller er du

revyartist eller er du komikar? Det er denne båstenkinga. Når folk spør meg kva eg gjer, så seier eg at eg speler gitar og idiot. Det dekker det meste. Då slepp eg også å gjere hevd på respektable titlar som skodespelar og musikar.

Musikalsjangeren, kva slags forhold har du til den?Det er ikkje berre berre (høg latter)!

Det var eit bra svar. Hæ hæ hæ! Det kan bety mykje! Eg spelte jo som sagt sjølv i ein musikal, i 1984, og eg må innrømme at eg aldri hadde sett musi-kalen Grease, eg visste ikkje at det var ein musikal eingong, eg trudde det var ein film, med John Travolta og Olivia Newton-John. Og på den tida, 1978, var eg heilt uinteressert, eg hadde aldri sett filmen. Og den tid hadde eg eit forhold til musikalen som noko overdramatisk, unaturleg, oppstylta, konstruert noko. Eg syntest at sjangeren hadde meir enn eitt problem… Ein av dei kulaste musikalane eg kan hugse var vel Jesus Christ Superstar. Den kjøpte eg på cd for ikkje så veldig mange år sidan. Med Ian Gillan og det der gamle castet. Og det er tøft, det. Det var jo den gongen Andrew Lloyd-Webber faktisk skreiv gode låtar. Men det har han slutta med. Men det var noko eg ikkje heilt fekk tak i med musikalen. Det er nok forma. Og musikkstilen som eg etter kvart syntest blei forutsigbar. Men i tillegg til det, så krev musikalforma nesten umenneske-lege evner av deltakarane. Du skal vere tipptopp dansar, du skal vere tipptopp songar, og du skal vere ein djevel på å levere replikkar. Det er kinderegget sitt, det! Eg har sett dårlege ting. Til og med i Londons West End har eg sett grusom-me ting. Men der har eg også sett lyset.

Så du ser faktisk på musikalar?Ja. Der har eg sett nokre oppsetningar som har fått håret til å reise seg på heile kroppen. Og eg synest også det har skjedd ting… Det Norske Teatret har vore eksponent for utruleg mange flotte oppsetningar. Og det har også vore gøy å sjå ein del av dei tinga som har blitt sette opp på Oslo Nye Teater, fordi ensemblet er så bra. Dei plukkar folk til å gjere rolla spesielt, og det fungerer veldig godt. Og når det musikalske er på plass og dei har gode dansarar, flinke vokalistar, så funkar det. Då er det plutseleg slik at ein kan forsvare veldig mykje meir. Det eg synest er bra med

musikalar no, er at det er nokon som er i stand til å utvikle sjangeren, som t.d. Next to Normal, som har eit vanskeleg tema, og det får dei til å spele… Eg blei så gripen av det stykket, det var heilt

voldsomt. Og musikken så bra. Og dette viser at musikalen som form har ei framtid, når dei rette folka sit med penn og notepapir. Så dermed kan vi vel oppsummere med at musikal er ikkje berre berre. Det krev sin mann og dame på alle sider av papiret!

Etter å ha bestilt meir drikke (husets kvite til Hovland og «husets brune» til Holm), fordjupar intervjuaren og intervjuobjektet seg i humor, kritikkar, musikksmak, ukulele-fagprat og i ei oppklaring av Beraneks musikalske samarbeid med Jean-Jacques Burnel, den legendariske bassisten i det like legendariske bandet The Stranglers. Men om nokon vil vite meir om dette, får dei heller spørje. Saka er iallfall, om nokon ikkje skulle ha fått det med seg, at frå august av står Espen Beranek Holm på scenen på Det Norske Teatret og syng og speler strengeinstrument. På nynorsk.

Espen Beranek Holm blei intervjua av ragnar hovland (som er ganske kry over at han har spelt saman med Espen Beranek Holm i bandet Dei Nye Kapellanane).

når folk spør meg kva eg gjer, så seier eg at eg speler gitar og

idiot. det dekker det meste.

ja, eg skal syngje på nynorsk. og så

skal eg spele strenge-instrument på

nynorsk!


haust 20137

Sjølv om det i boka om tonje glimmerdal heiter at ho er einebarn, er det

berre innanfor bokas permar. I den barne-

litterære bokheimen har ho mange sysken.

Vilter og vinnande ungeflokk

Litterære karakterar blir sjeldan til i eit vakuum. Dei fleste har slektningar i andre tekstar i same forfattarskap eller i den nære og fjerne litteratur-

historia. Dette gjeld også Maria Parrs Tonje Glimmerdal.tekst nIna goga illustrasjon unnI waLStad

Parr låner karaktertrekk frå litterære personar ho sjølv les om, som Johanna Spyri si Heidi, frå andre karakte-rar i Parr sin forfattarskap, som Lena i Vaffelhjarte

(2005), og frå dei karakterane forfat-taren verdset, som Astrid Lindgren si Pippi, men også Ronja og Emil. Sjølv om det i boka om Tonje Glimmerdal heiter at ho er einebarn, er det berre innanfor bokas permar. I den barne-litterære bokheimen har ho mange sysken, flest systrer, men også nokre brør. Slektskapen mellom desse kjem tydeleg fram både i utsjånad, veremåte og verbal slagkraft.

utsjånad: «raude løvekrøllar»

Ikkje berre er håret til Tonje langt og viltert, det er også raudt, som hos Pip-pi og Ronja. Og desse er ikkje aleine om å vere viltre og vinnande litterære jenter med raudbrunt og ustyrleg hår. Dette litterære karaktertrekket eller denne litterære stereotypien er nærmast synonymt med sjølvstende og viljestyrke. L. M. Montgomery si Anne frå Bjørkely har raudt hår (seks bøker

mellom 1908-1921), Anne Lunde i Vigdis Hjorths Jørgen + Anne er sant (1984) har brunt hår og ho klipper til og med håret av rivalen Emma. I Gro Dahle og Svein Nyhus’ Snill (2002), kjem opprør mot kontrollerande møn-ster og haldningar til uttrykk gjennom endringar i framstillinga av jenta Lussi sitt hår. Dei pene og ryddige muse-flettene blir bustete og uryddige med losna flettesløyfer når Lussi sprengjer seg ut av veggen som gjer snille jenter usynlege. Kva hår litterære jentekarak-terar har er altså ikkje utan tyding.

vereMåte: «fart og sjølvtIllIt» Tonje Glimmerdal har vore hylla som idealisert naturbarn, som eit nostalgisk døme på korleis barn skal leve og utfal-de seg fysisk i verda. Som Heidi, Emil og Ronja treng Tonje frisk luft, fjell eller opne marker for å vekse og utfal-de seg. Inne- eller byliv er for dei eins med straff, sjukdom og mistrivnad. Dei er alle sterke og sunne barn. Ronja fyller verda med sitt vårhyl, Heidi kla-trar som ei geit, Emil streifar på kryss og tvers i Lønneberget og skispora til Tonje lagar krusedullar og strekar over

heile Glimmerdalen. Fysisk styrke gjev også psykisk styrke. For nokre kanskje for mykje, kanskje på grensa til det egosentriske og kjenslelause.

Mottoet «fart og sjølvtillit», som Tonje har arva av dei to sjølvstendige og utflytta tantane sine, blir ofte sett i samanheng med Tonjes styrke og mot, med dei hasardiøse ski- og aketura-ne hennar. Men ein kan også sjå det som eit motto for det sosiale motet ho visar. For Tonje si verd er ikkje berre idyll. Når venen, gamle Gunnvald på nabogarden, brekk beinet, endrar plutseleg også Tonje sitt liv seg. Ho blir kjend med at Gunnvald har ei vaksen dotter og at forholdet mellom dei har vore dårleg lenge. Når dottera, som er kalla Heidi, vil selje garden til Gunn-vald til den barnefiendtlege camping-plasseigaren Hagen, tek Tonje affære. Ho kjempar ein lang kamp både med Gunnvald og Heidi for å få dei til å forsonast. Og ho lukkast, med staheit og song. I dette liknar ho også fleire av dei litterære syskena sine. Spyris Heidi forsonar bestefaren med bygda, Ronja forsonar Mattis og Borkar, og Emil vinn folks velvilje og endrar haldnin-

gane deira til både fattigfolk og ungar. Rettferdssans og motstandsmot har også andre idérike gutar, for eksempel Jonatan Løvehjerte. Kanskje ikkje tilfeldig at Tonje har løvekrøllar.

verbal slagkraft: «hersens elen-

dIge jurbetente helsecaMPIng» På same vis som Tonje rører seg fritt og fartsfylt gjennom sin eigen Glimmer-dal, rører ho seg med fart og fridom i språket. Det er barskt og direkte. Ho nøler ikkje med eit «fy flate» à la Pippis «fy fabian», for å uttrykke både begeistring og sinne. Ja, ho syng ut om kva ho meiner. Men gjennom song kjem også den meir mjuke og lyttande Tonje til uttrykk. I musikken møtest til slutt ikkje berre Gunnvald og Heidi med si felespeling, den er også ein møtestad der venskap kan vekse fram og ny menneskekunnskap vinnast.

Når Det Norske Teatret lagar teater av Tonje Glimmerdal, har dei valt ei bok som speler på alle dei litterære stren-gane. I ei teaterframsyning kan dette spelet sansast med auge, øyre og hjarte.

Les mer om Maria Parr på side 3.


haust 20138

The Tiger Lillies er aktuelle med musikken i Shockheaded Peter.

Mange band og artistar rotar rundt på den mørke sida. Mange seier dei er røysta frå undergrunnen. Men berre The Tiger Lillies

klarar å få perversitetar, blod, grøss og gru til å bli så surrealistisk og fascin-erande morosamt. Trioen blei starta i 1989 av Martyn Jaques, ein småfeit gubbe med fletta hestehale langt ned på ryggen, bowlarhatt og ei skingrande vakker falsettstemme. «Den kriminelle kastraten» har han blitt kalla, sjølv om han stundom bryt ut i meir gryntande og snerrande bass, og strengt tatt ikkje er meir lovstridig enn at han har selt hasjrøykjar-utstyr i sin ungdom. Songaren hadde lenge budd åleine over ei strippebule i Soho og tatt halvhjar-ta songtimar, før han ein dag tok opp trekkspelet og kombinerte det med å syngje høgt og skjerande om horene, junkiane og taparane han hadde rundt seg. Han tenkte det var såpass originalt at han ville selje millionar. Han hadde berre rett i det første. Ikkje det siste. Sidan då har han hatt med seg den syltynne Adrian Stout på bass, sag og theremin, medan den meir normalbyg-

de Adrian Huge har spelt perkusjon på alt frå barneslagverk til porselenservise. Saman har dei gitt ut omlag 29 album og fem bøker.

På midten av 90-talet fekk dei ein West End-hit med framsyninga

Shockheaded Peter. Trioen laga musikk og tekstar basert på Heinrich Hoff-mann si bestialske «sjølvhjelpsbok» for barn. Resultatet blei ein slags «alle-barna- vitsar» i dramatisk kaba-retversjon. Veleigna til å gje kven som

helst mareritt. Og derfor ein dundrande suksess. Men The Tiger Lillies er fram-leis eit relativt ukjent kultband. Dei spelar for eit par hundre tilskodarar på konsert hus og festivalar. Men dei gjer det over heile verda, så no kan dei fint leve av galskapen.

Samstundes er trioen noko så uvanleg som eit band som har meir berømte fans enn dei er sjølve. Folk som Mel Brooks, David Byrne, Matt Groening, Terry Gilliam og Marilyn Manson er svorne tilhengjarar. Og grunnen er at det er svært få som gjer noko liknande som det The Tiger Lillies gjer. Den burleske blandinga av opera, sigøynarmusikk og svart humor-kabaret er ikkje dagleg-dags. Sjølv kallar Jacques det dei gjer for «brechtsk pønkekabaret». Men det er eit understatement. Du kan gonge det biletet med ti.

Publikum blir både uvel og rørt. Den tvikjønna framtoninga, dei grufulle tekstane sungne med englerøyst, er meint å skape forvirring og motstri-dande kjensler. Det blir sagt at etter ein konsert i Hamburg kom det ein psyki-ater opp på scenen til dei og sa: «Det er imponerande korleis de klarer å få plass til absolutt alt.»

m us i k k

Djupsvart kastratkomikkThe Tiger Lillies er som namnet sitt: Farleg, vakker og dødeleg. I tillegg kan ein le av dei.

tekst per aSBjørn rISneS jr. foto andrew attkInSon og regIS hertrICh

Adrian Stout (t.v.) på kontrabass, sag og theremin, Martyn Jacques (midten) på vokal og akkordion og Adrian Huge (t.h.) på trommar og perkusjon og leiketøy.


haust 20139

Eit normalt livKva er det normale livet, Christian Lollike?

– Det veit eg ikkje. Eg har skrive ein tekst for å finne ut av det.

– Er du sjølv oppteken av normalitet i eige liv? I dramatikken?

– Då eg fekk barn blei eg endå meir merk-sam på korleis angst blir implementert i kvar-dagen vår, og kor styrande frykta er. Frykta for å falle ut, trø ved sida av, bli ein fiasko, vere ei dårleg mor eller ein dårleg far osb. Eg prø-ver å finne ut av kvifor frykta er så styrande.

Normalt er eg ikkje oppteken av det nor-male, men av det som er på den andre sida av grensa. Det er normalt slike menneske og tema eg tek for meg. Det normale livet er altså eit unntak fordi det handlar så mykje om alminnelege menneske sine alminnelege liv.

– Er normalitet og konformitet det same?– Viss ein dyrkar normaliteten og gjer den

til eit ideal blir ein særs raskt særs konform.– Moderne middelklassemenneske ser seg

gjerne sjølve som utprega individualistar, kva tenkjer du om det?

– Ja, det er den historia vi gjerne vil fortelje om oss sjølve, at vi har fridom, at vi kan gjere og leve nett som vi vil – likevel endar vi med å gjere som alle andre. Vi er ein flokk meir eller mindre nevrotiske og fryktstyrte menneske, som gjennom dei siste åra har gjeve opp å finne noko å tru på. Kroppen er derfor blitt religionen vår. Det er der vi dyrkar individua-liteten vår.

– Kva meiner du med «Indre–Stasi»?– Det er ein metafor for at det ytre auget er

flytta inn. – Ser du på deg sjølv som ein politisk dramatikar?– Ja. Eller som kulturanalytikar i dramatisk

form (ha, ha, ha). Eg veit ikkje. Eg freistar å beskrive samfunnet vårt, og er ikkje så redd for å kalle meg politisk. Ofte, når ein seier at ein er politisk, skal ein skunde seg å ta avstand frå 70–talet og den løfta, ideologiske peikefingeren.

– Kva dreiv deg til å skrive for scenen?– Det var tilfeldig. Eg byrja seint, men eg

synest mediet er meir og meir fascinerande. Ein kan låse folk inne, utveksle tankar med dei, manipulere med dei, opptre for dei, vise film til dei osb.

– Korleis vil du karakterisere dine eigne tekstar?– Eg plar litt nedlatande kalle dei psykopa-

tiske diskusjonstekstar. Figurane er ein slags stemmeflatar, som bablar i veg utan anna

«historie» enn at dei står på ein scene, og som må kjempe for å finne ut av kvifor dei står der.

– Du har ei eiga tydeleg stemme i det du skriv og verkar påverka av postdramatiske tendensar osb., der «karakteren» i klassisk forstand er erstatta med rollenamn som er tal eller bokstavar, dei går ut og inn av ulike fiksjonar eller situasjonar. I kor stor grad er du påverka av den slags dramaturgisk teori? Samtidig er tekstene dine tilgjengelege og «folkele-ge», har du ein kommentar til det?

– Eg er påverka av postdramatisk teori, men det er jo fordi at eg meiner at ein kan skrive tettare på sanninga, ærlegare, meir vilt i denne forma enn i den meir tradisjonelle, som for meg ikkje har same uttrykksmogleg-heit. Den tradisjonelle forma femnar ikkje den fleirstemmigheita som er vilkåra for det moderne mennesket.

– Kva tenkjer du om alle Reumert–prisane du nyleg fekk?

– At eg blei glad. At det var på tide at eg fekk dei.

– Ein av prisane fekk du for Manifest 2083 – Behring Breivik–manifestet. Her i landet blei det mykje skriveri om dette prosjektet. Det blei jo også vist eit par gonger i Oslo. Kva tenkjer du om den mottakinga stykket fekk her? Var den annleis enn heime i Danmark?

– Både i Danmark og Norge var kritikken delt. Fleire skreiv at framsyninga ikkje sa noko nytt. Men korleis kunne ho ha overgått det showet ein kunne følgje live frå rettssa-len? Førestillinga om framsyninga blei større enn framsyninga. Det blei framsyninga sine vilkår. Men ho vert spelt framleis, og eg trur folk kjem fordi dei opplever å få innsikt i den rasjonaliteten som låg bak tragedien. Tragedi-en er framleis like vanskeleg å fatte.

– Kva interesserer deg som regissør, og som teatersjef? Er det det same som interesserer dramatikaren Lollike?

– Regissøren har pensjonert dramatika-ren. Regissøren vil finne nye måtar å lage scenekunst på. Det er det CT (Cafe Teatret) handlar om.

– Korleis ser du på den kulturpolitiske situasjo-nen i Danmark?

– Det er eit altfor stort avslutningsspørs-mål. Heilt kort: Folk i Danmark interesserer seg ikkje for kunst. Dei interesserer seg for kokkar og michelinstjerner.

tekst CarL MortEn aMunDSEn foto Erik rEfnEr/afP/ntB/SCanPiX

Regissør med hjarte og engasjementNår Petter Næss, regissøren for Det normale livet, set i gang med eit nytt prosjekt, leitar han etter måtar å få utløp for sider ved seg sjølv som han vanlegvis held igjen.tekst ÅSne dahL torp foto MIMSy MøLLer

V i trur i dag at vi er frie til å gjere nett kva vi vil med liva våre, men Det normale livet vil vise oss at vi slett ikkje er så frie

som vi skulle tru. vi er alle offer for vår eigen kontroll og andre sine blikk, og difor held dei fleste seg innanfor det som går for å vere «normalt». det fremste beviset for normaliteten vår ligg i vår eigen kropp, difor har stykket undertittelen «kropp eller kampplass?». kroppen er vårt tempel, som vi viser kven vi er gjennom. for å vere «normale» går vi til personleg trenar, til psykolog, hentar råd frå moteekspertar og joggar på trede

mølle i staden for å ta ein tur i skogen. det er jo galskap! seier petter næss, medan han syklar opp bakkane på veg heim frå jobb i nrk.

i stykket kjenner hovudkarakteren seg overvaka og kontrollert av eit «innerstasi» – ein metafor for vårt indre kontrollsystem. – dette kan vel dei fleste kjenne seg litt igjen i. og vi skulle vel eigentleg gitt litt meir faen, men det gjer vi berre når vi drikk oss fulle, eller ser sport på tv. eller begge delar. personleg meiner eg at vi er så tilpassa normalen at det grensar til galskap, seier regissøren, som gjerne skildrar karakterar som

bryt med det vi reknar for «normalt» i arbeidet sitt. vi kan nemne den oscarnominerte filmen basert på ingvar ambjørnsens Elling, eller hans siste jobb på det norske teatret, basert på tekstar frå bladet =oslo. desse forteljingane viser at også dei som tilsynelatande kan vere forskjellige, har mange av dei same problema og tankane som dei som held seg godt innanfor rekkjene.

– Det normale livet har ei form og noko leikent eg trur vil kle scene 3. det ligg mykje ufrivillig komikk i å studere den tvangstrøya det normale livet kan vere.

Petter Næss leitar alltid etter materiale til å fortelje noko om seg sjølv.

Det normalet liVet av Christian Lollike

Regi: Petter Næss

I rollene: Ane Dahl Torp, Heidi Gjermundsen Broch, Joachim Rafaelsen

Noregspremiere 12. september på Scene 3


haust 201310

For det moderne mennes-ket ser det mest ikkje ut til å finnast grenser lenger. Forfattarar i opplysningstida trudde at menneska kunne bli lukkelege og samfunnet

meir rettvist og humant av rett innsikt, medan salmisten i Det gamle testamen-tet lærer oss at visdom fører til einsemd. Og einsemda fører til lengt etter men-neskeleg fellesskap og sanseleg nærleik til livet som menneska og naturen tek del i på sjølvsagt vis. Difor rommar menneskehjartet to sjeler, seier Goethe. Desse er som to hestar som dreg i kvar si lei: Den eine dreg oppover mot det ubundne, guddommelege. Den andre

dreg nedover mot menneska og livet i den jordbundne verda.

«Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust!

Die eine will sich von der andern trennen.

Die eine hält, in derber LiebeslustSich an die Welt mit

klammernden Organen;Die andre hebt gewaltsam

sich vom DunstZu den Gefilden hoher Ahnen.»

to sjeler I eItt bryst, den eine gren-selaust strevande oppover, den andre avgrensande og mett: Dette er doktor

Faustus: hovudpersonen i Goethes moderne tragedie i to delar, den første utgjeven i 1808, den andre først etter Goethes død i 1832. Verket vert ik-kje berre rekna som høgdepunktet i Goethes omfattande litterære produk-sjon: Det er også ei søyle i det land-skapet som Goethe sjølv gav namnet verdslitteraturen. Med dette omgrepet sikta Goethe til ein ny kosmopolitisk litteratur med kraft til å utseie univer-selle sanningar om mennesket sin plass i kosmos, i spennet mellom den vesle verda, mikrokosmos, og den grense-lause, makrokosmos. Verka i verdslit-teraturen kunne vere tufta på dei ulike nasjonallitteraturane, men samstundes

peike på noko grenseoverskridande som dei ulike folka, nasjonane og kulturane hadde vore med på å bidra til, kvar på sitt vis: humaniteten. Desse idéane ut-vikla Goethe i samarbeid med venen og dramatikaren Friedrich Schiller og med litteraturkritikaren og filosofen Johann Gottfried Herder i den kosmopolitiske provinsbyen Weimar. Dit vart Goethe sjølv tilkalla som ungt diktargeni etter å ha bana vegen for den før-romantiske Sturm-und-Drang rørsla med romanen «Den unge Werthers lidingar».

sturM und drang-generasjon gjekk med langt hår og skjortene oppknep-te til navlen og kravde kjenslelivet

to sjeler i brystet:

faust og den gode stridenLivet er ein sentrifuge: Verda er til for bli utforska, erobra og forstått.

av torgeIr Skorgen illustrasjon akg-IMageS/ntB SCanpIX

Gretchens spøkjelse viser seg for Faust, Eugene Delacroix (ca 1825-27).


haust 201311

Ny klassikar i Stubøs regiEirik Stubø er tilbake

på Det Norske Teatret med den evigaktuelle

Faust-myten. Kan ein kome til

kjernen av Faust?

tekst Ida MIChaeLSen foto FIn SerCk-hanSSen

F aust er eit viktig stykke, men kvifor? det spør regissør eirik stubø, som etter den

formidable suksessen med sorga kler elektra er klar for ei ny utfordring på scene 2.

no gir han seg i kast med eit av litteraturens mest kjende stoff, sjølve faustmyten. det er Goethes versjon som er under lupa, det mest siterte og tydingsfulle verk i den tyskspråklege verda. jon fosse står for gjendiktinga.

kunnskap oM faustMen kva veit eigentleg den jamne nordmann om faust og faustmyten? sånn reint bortsett frå at det er ein sprenglærd vitskapsmann som ikkje får innsikt nok og som gjer historias mest kjende avtale med den vonde. eirik stubø vil ta publikum med på fausts leiting etter det sanne. faust vil tettare, nærare, han vil sjå kva som held heile verda saman og han gir seg over til magi for å få auge på kva som verkar i naturen. kort og godt – faust går i kompaniskap med fanden sjølv, Mefistofeles, og håpar å trengje gjennom til ei høgare visse gjennom denne pakta. publikum får ta del i denne lesinga og vil kunne trengje ned til stykket saman med skodespelarane etter kvart som det tettar seg til.

Moderne versjonstubø har med seg sin faste scenograf, kari Gravklev, som med sitt stramme og stiliserte, men alltid elegante og sobre avtrykk, byr publikum på ei særeigen og sterk visuell oppleving. stubø arbeider i tillegg med video og musikk og har ei sterk liste med skodespelarar som vil bidra i arbeidet med å lydleggje verket. lasse kolsrud har rolla som faust, medan svein tindberg gjer eit kvantesprang frå abrahams barn til rolla som Mefisto.

boya bøckmann er ansvarleg for videodesign, slik han òg var på Sorga kler Elektra.

og hjartet sin rett framfor den tørre forstandsdyrkinga til opplysningsge-nerasjonen før dei. Mot tørre omgrep og fornuftsbevis jakta dei på ei ny og intensivert livskjensle, og ei dikting som kunne uttrykkje menneskesinnet sine omskiftelege stemningar, konsentrere dei og fange sjølve livet som form. Livet i litteraturen er like vel eit liv på obser-verande avstand, i teikna si verd, medan den nye geni-generasjonen lengta mot det konkrete, intense og motseiingsfylte livet sjølv. Gjekk det an for kunsten å byggje ei bru mellom desse og sameine filosofiske teoriar med praktisk livs-kunnskap? Faust lengtar nettopp etter levd innsikt, som kan tilfredsstille begge sjelene i brystet hans. Denne trongen til grenseoverskridande erkjenning og san-seleg liv er det som i byrjinga av Goethes drama fører doktor Johann Faustus til randa av sjølvmordet: «Grå er all teori / Og grønt er livets gylne tre».

Men faust vert redda av lyden av kyrkjeklokkene i påska, som minner om at Kristus har stått opp att frå dei døde. Sjølv om Goethe tok avstand frå den kristne læra om korsfesting og frelse, varslar klokkene ei åndeleg oppvakning hos Faust. Minna om barndommen og gleda ved naturen fyller han no med nytt livsmot. Faust gir seg på leiting etter menneska og livet i denne verda, og på vegen møter han ein svart puddel, som syner seg å vere Fanden sjølv. Med

han sluttar Faust ei pakt: Fanden skal gi Faust ungdommen tilbake slik at han kan forstå livet og gjere abstrakt teori til levd kunnskap. Til gjengjeld skal Fan-den få sjela til Faust dersom han sluttar å streve mot det grenselause og høge og i staden utseier desse orda til augneblin-ken: «Verweile doch, du bist so schön!» («Bli hos meg, du er så vakker!»)

faust er eIn som ikkje kan slå seg til ro med verda og livet slik dei er, men som alltid leitar vidare etter ny erkjenning. Difor svik han Gretchen og hennar en-kle og oversiktlege verd. Men også dette er ei etisk handling, som er motivert på eit metafysisk nivå som Faust ikkje har innsyn i. For i prologen vert publikum innvigd i veddemålet mellom Gud og Satan om sjela til Faust: Dersom Faust held fram med å streve mot det høgste, tilhøyrer han Gud. Men dersom han vert mett og slår seg til ro med timele-ge gleder, skal sjela hans tilfalle Satan. Kven vinn så veddemålet?

sPørsMålet oM kvIfor ein allmektig og allvitande Gud ikkje hindrar det vonde i verda i å skje, er ei problemstil-ling som mange kristne tenkjarar har forsøkt å gi svar på. I Goethes Faust har Gud trekt seg attende og etterlate verda i ein kamp mellom gode og vonde krefter. Men denne kampen mellom godt og vondt har Gud sett i scene for at mennesket skal leite etter det gode,

det skjønne og det sanne og streve etter einskapen av desse hos Gud. I denne kampen føler Gud seg sjølv, og men-nesket føler Gud og sine eigne krefter utfalda seg i den gode striden. Dette er det filosofiske utgangspunktet for dra-maet: At Gud har gjort verda og livet til ein arena for kampen mellom gode og vonde, sameinande og splittande krefter i mennesket. Difor har Gud også bruk for Satan, «die Kraft, die stets verneint, und stets das Gute tut» («Krafta som støtt fornektar og støtt lar det gode skje»). På det viset er Satan Guds tenar. For utan striden med det vonde, hadde ikkje mennesket hatt nokon grunn til å streve, og livet hadde vorte ein slapp og likegyldig affære. Det vert det ikkje i Goethes drama, der korkje Vårherre eller Fanden sjølv kan definere mennes-ket Faust ein gong for alle.

Frå dokketeaterframsyningar han heldt i barndomsheimen i Frankfurt, var Goethe fortru-leg med legenda om 1500-tals magikaren og svindlaren Johann Faustus, som skal ha gjeve seg ut for å vere doktor og spåmann før han selde sjela si til den Skinbarlege.

Men i Goethes drama er faust ein sprenglærd og grenselaust kunnskapssøkjande universitetslærar, som lengtar etter å gjere menneskeslekta si praktiske livsrøynsle til si eiga. og det er som ein lekk i denne kunnskapstørsten at han sluttar ein pakt med Mefisto, som i stykket indirekte opptrer som ein reiskap for Gud i striden om fausts sjel. i den såkalla «prolog i himmelen» inngår Gud nemleg eit veddemål om sjela til faust: dersom faust sluttar å streve etter høgare innsikt og humanitet, skal sjela hans tilfalle Mefisto.

uskyldiGe GretcHenMen med ustoggeleg strev etter guddommeleg innsikt kan han vinne frelse. Med hjelp av Mefisto vert faust no forvandla til ein kjekk, ung mann i heksekjøkenet. faust møter no den vakre og barnleg uskuldige Gretchen, som let seg fascinere av den veltalande og forynga doktor faustus. for å halde forholdet løynd for familien, gir dei mora eit sovemiddel, som syner seg å ha dødeleg verknad.

Hevnog når bror hennar, valentin, vil hemne vanæra som faust har påført søstera og familien,

vert han drepen i ein duell der Mefisto styrer kården. når faust forlet Gretchen etter å ha gjort henne med barn, tek ho livet av den nyfødde ungen sin i vanvit. Gretchen vert dømd og avretta, sjølv om faust dukkar opp for å befri henne, som alt svevar i ei høgare verd. sjela hennar vert nemleg frikjend av ein

himmelsk domstol fordi ho med sitt uskuldige vesen syner grensene for det vondes makt. faust har no fått del i det jordbundne menneskelivet og menneskeslekta sine inste kjensler, men har indirekte også fått fire menneskeliv på samvitet: valentin, Gretchen, barnet og mor hennar.

faust for Dummies

Johann Wolfgang von Goethe (Foto: Science Photo Library/NTB Scanpix)

Faust av Johann Wolfgang von Goethe

Regi: Eirik Stubø

I rollene: Lasse Kolsrud, Svein Tindberg m. fl.

Premiere 18. oktober på Scene 2


haust 201312

tysk team tilbake– med ein

teologisk spøkDen tyske regissøren Philip

Tiedemann og herrane bak Det gode mennesket frå Sezuan er attende på

Det Norske Teatret.

tekst MarI Moen foto eIgIL aaSen

Denne gongen skal dei gjere Mein Kampf av den ungarskjødiske teaterman

nen George tabori. tiedemann og tabori såg kvarandre ofte på berliner ensemble der tabori arbeidde til han døydde 93 år gammal i 2007. tabori budde meir eller mindre på scenen, fortel tiedemann. nesten kvar kveld kom han i teatret for å vere i lag med skodespelarane sine når dei spelte stykka hans. Han sette seg på første rad, i den karakteristiske registolen sin med høg, raud rygg, tende seg ein sigarett, røykte den til endes og tende ein ny. publikum visste at tabori var til stades då det stadig steig røykskyer opp frå den høge stolryggen.

ikkje dokuMentariskMein Kampf, ein farse, handlar om eit underleg vennskapsforhold mellom Hitler og ein jøde. stykket er ikkje ein dokumentarisk tekst, men dikting. likevel finst det faktiske opplysingar som er tekne frå røynda. «det var verkeleg slik at den unge Hitler budde saman med mange jødar i eit hospits for menn i Wien», skreiv tabori sjølv i programmet til uroppføringa i Wien i 1987. «eg kallar Mein Kampf ein teologisk spøk.» ei banal kjærleiksHistorie«først og fremst handlar det om kjærleiken. på fleire plan. den himmelske kjærleiken, den erotiske, den seksuelle. når ein tek den heilage skrifta på alvor, noko eg, jo eldre eg blir, gjer, då er det heilt klart at den jødiske bibelen og den kristne bibelen vil at ein skal elske fienden sin som seg sjølv. det er det teologiske planet, der dei ekstreme polaritetane opnar for forsoning – nei, det er feil ord –, kjærleik, tilgjeving, forlating. lidenskapen er alltid gåtefull… det er i grunnen ei banal kjærleikshistorie, ei slik ei som dei forstår seg på i Hollywood: a Great love story – Hitler and His jew. eit redslefullt tilfelle.»

Den ungarskjødiske forfattaren, dramatikaren, teatermannen og regissøren George Tabori er forfattaren av teaterstykket Mein Kampf.


haust 201313

Ei nydeleg blond kvinne i sølvskimrande trikot steig opp på lina, bukka, gjorde eit par kunststykke og fall ned. Det einaste som var igjen av henne var ein haug med kjøtt

og blod. Og eg trudde at det var slik det var i teatret kvar einaste kveld, gjenfor-talde Tabori.

Frå denne augneblinken var hans kjærleik for kvinner og teatret vekt, eit teater som på det mest humoristiske og kloke, komiske og triste vis tar livet på djupaste alvor.

lIvsløP. George Tabori blei fødd i Buda-pest i 1914. I emigrasjons- og eksiltilve-ret som starta i 1935, gjekk reisa først til London, der han arbeidde som journa-list og omsetjar.

Under 2. verdskrigen var han utan-landskorrespondent i Sofia og Istanbul. I 1944 kom den første romanen hans, Beneath the Stones, ut i London, den andre og tredje romanen følgde raskt. Seinare drog han til Hollywood, der han, nokså desillusjonert, livnærte seg som manusforfattar i draumefabrikken, blant anna for filmar av Hitchcock.

Han blei svartelista under McCart-hy-æraen og som mange andre intel-lektuelle flytta han til det verdsopne New York, der han kom i kontakt med teatret; først gjennom å omsetje Brecht, deretter som regissør og dramatikar. 54 år gammal flytta han til Berlin og blei resten av livet i det tyskspråklege Euro-pa. Han skulle bli ein viktig og markant teatermann og dramatikar som skreiv om eit av dei mørkaste kapitla i moder-ne tysk-europeisk historie.

sPIelMacher og huManIst. Mange kjenner stor kjærleik for denne mul-titeaterkunstnaren; kanskje først og fremst i Tyskland der stykka han skreiv er utgjevne i bokform. Framleis står nokre av framsyningane han laga som «Spielmacher» – ein som forløyser spe-let – (han likte ikkje ordet regissør, då han oppfatta det som for autoritært) på plakaten ved Berliner Ensemble.

Tabori var ein godt vaksen mann då han byrja å skrive dramatikk og regis-sere ved teatret. 54 år var han då han skreiv stykket som skulle gjere at han valde dramatikken framfor romanen og Tyskland framfor USA. Shakespeare, Kafka, Brecht og Beckett var dei forfat-tarane han sette høgast, og som kom til å ha størst tyding for han.

Han arbeidde i teatret til han var nærare nitti år gammal. Han hadde opplevd mykje. Overlevd mykje. Ein gong blei han spurt kva for ti ord som betydde mest for han som forfattar og menneske. Orda han skreiv ned var:

Leva – Elska – Le – Liggja – Vente- Håpe – Koma – Kviskre – Skrike – Vi.

I tillegg til dramatikk, skreiv han talrike essay, noveller, han gav intervju i aviser og tidsskrift, det er laga fleire fjernsynsportrett med han, og kvar gong ein møter orda hans, anten det er i skrift eller George Tabori sjølv på filmlerretet, så er det dette som slår mot ein: ein heilt kompromisslaus humanisme.

huMor soM overlevIngsMekanIsMe.

– Det finst tabu som vi må ta knek-ken på, om dei ikkje skal kvele oss til evig tid, sa Tabori då han kom frå Hollywood til Berlin med teaterstykket Kannibalane i 1969. Handlinga var lagt til Auschwitz der utsvelta fangar tek livet av ein medfange for å ete han. Gjennom ein høgtaler kan ein høyre stemmene frå folk i gasskammeret som i det dei døyr ropar namnet på matret-tane dei likar best. Trass dei groteske og umenneskelege tilhøva vitsar fanga-ne med kvarandre, og dei er nesten klovn aktige i dei trivielle dialogane og små kranglana om kvardagen sin i Auschwitz.

George Taboris stykke gjorde publi-kum forvirra, fordi dei svært ofte kjende ein trong til å le under framsyninga. Humor var Taboris personlege og kunst-narlege metode for å våge å gå inn i dei forferdelege hendingane, og metodane hans for å få oss til å ikkje gløyme.

Difor kunne han skrive om ein slags merkeleg kjærleiksrelasjon mellom Hitler og ein jøde i Mein Kampf, eller møtet mellom si eiga jødiske mor og ein SS-offiser i Mors Courage på ein komisk måte. Klangbotnen i Taboris dramatiske verk er mørk og vond, men djupt men-neskeleg og difor komisk.

jødIsk IdentItet. Kven var George Ta-bori, som kunne skrive slik om den nære fortida som ein knapt nok kunne tale om? Han mista sytti prosent av familien sin i Auschwitz, mellom anna far sin, Cornelius, som han via Kannibalane til.

Mor hans, Elsa Tabori, overlevde ein transport til Auschwitz på utruleg vis. Dette skriv Tabori om i stykket Mors Courage, som fleire år seinare blei filma-tisert som My Mother`s Courage.

Om sin jødiske identitet sa Tabori: «Foreldra mine var liberale menneske, eg blei ikkje oppdratt jødisk. Eg hadde aldri vore i ein synagoge. Det var tys-karane som gjorde meg til jøde.» Han kjende ikkje hat. Han sa at han i alle dei åra han budde i Tyskland aldri møtte ein nazist. Berre menneske. «Det første tyske ordet høyrde eg som nyfødd, då bestemor mi skreik: ein gut!, og dei siste tyske orda var det far min som sa – med grandezza, med hjartets

høflegheit, og ein slags motstand midt i barbariet – i døra inn til gasskammeret, då han, mens han bukka lett med hovu-det, sa til ein kollega: Etter Dykk, Herr Mandelbaum.»

sPora etter far. I 1994 reiste Tabori til Auschwitz, for å leite etter spora til far sin: «Eg leitte etter han på dei forstør-ra bileta, som viste folk som venta på å bli gassa i hel; han var ikkje der. Eg leitte etter han mellom dei tause raude husa, så solid bygde som for å halde for eit tusenårig rike, han var ikkje der; eg leitte etter han i vasspyttane og steinane som såg gamle ut; eg leitte etter han i gasskammera, mellom dei små stearin-lysa og dei få rosene; eg leitte etter han i dei øydelagde krematoria, sprengde og etterlatne av SS, to pittoreske ruinar, og han var ikkje der. Kor var han? I årevis hadde eg denne fantasien – og nesten alle mine fantasiar var så verkelege som kiselsteinane som eg samla opp i Auschwitz – at eg ville treffe han der. Han kjem plutseleg til å kome ut frå eit av desse bygga, i den stripete jakka og buksa si, auga hans langt bak brillegla-sa, og han kjem til å seie: ”Korleis har du det?” Eg har leitt etter far min, for å be om unnskyldning for dei åra eg ikkje klarte å sørgje, og ikkje be om tilgjeving, men om hans kjærleik.»

synet På døden. På slutten av livet sitt skreiv Tabori ein tekst som han kalla Livets 7. akt. Der skriv han:

– Når eg no går inn i livets 7. akt, vil eg plystre og fløyte til ære for alder-dommen. Ei plystring i mørkret, heilt sikkert, men kva alder er fri for angst for mørkret?

– Eg hadde eit vedunderleg liv, signa med rein flaks der eg overlevde fleire målretta åtak. Eg overlevde jo trass alt ein av dei mest brutale epokane i men-neskets historie. Det er som eit under at eg enno ikkje har døydd ein naturleg eller ein historisk død.

– Eg har ikkje noko anna enn papir og gjeld, eg et, drikk, røykjer, så mykje eg vil, er størsteparten av dagen i eit prøve-lokale tjukt av støv, driv ikkje med sport, skyr legar og flyktar frå sunnheitsfanati-karar og stanken deira av vitaminar.

Ingenting kan vere meg meir like-gyldig enn at salt, smør og røyking er skadeleg – eller teatret. Livet er ein sjukdom som ikkje kan lækjast, ingen-ting er sunt, ingen lever evig, gleda er berre enden på lidinga – finst det eit liv før døden?

Bestemor mi brukte å seie: «Alt som gir deg glede, er bra for deg, guten min.»

Eg har ikkje gløymt dette rådet, og no når eg svaiar usikkert, med eitt

bein i grava, er kvar glede smykka med avskilets søte ange. Dess eldre eg blir, dess meir veit eg om sjukdom og død. Fødselen min var lett, og eg ventar det same når livet mitt ebbar ut. Eg likar ikkje å tenkje på det, eller – som Woody Allen seier – eg har ikkje noko imot dø-den, eg vil berre ikkje vere til stades, når det skjer. For tretti år sidan hadde eg eit anfall av nekrofobi, men den skreiv eg av meg. «If you gotta go, you gotta go.»

Tabori døydde i Berlin i 2007, 93 år gammal.

Eit menneskeleg teater

Då han var fire år gammal såg George Tabori ei sirkusframsyning for aller første gong. Det blei starten på ein livslang kjærleik.

tekst MarI Moen foto IMagno/getty IMageS og MonIka rItterShauS

Utdrag frå eit intervju med George Tabori i den tyske avisa Frankfurt Allgemeine Zeitung i 1983:

– Kva er den største ulykka for deg?– Å vere utan lengt.– Kva for målar sett du høgst?– francis bacon.– Kva for eigenskap lik du best hos ein mann?– den kvinnelege sida hans.– Kva for eigenskap lik du best hos ei kvinne?– den kvinnelege sida hennar.– Kva for dyd sett du høgst?– toleranse.– Ditt sterkaste karaktertrekk?– flukta inn i vitsen.– Kva avskyr du mest?– Meg sjølv, kvar gong eg ikkje avskyr det avskyelege.

mein kamPF av George Tabori

Regi: Philip Tiedemann

I rollene: Frank Kjosås, Bjørn Skagestad m. fl.

Premiere 6. september på Scene 2


haust 201314

– Kvifor Fem årstider?– Prosjektet botnar i eit ønske om å for-halda meg aktivt til samtida. Kvar veke i løpet av eit år skriv eg tekstar og legg dei ut på www.femårstider.no.

Den korte vegen til publisering, og dei fire ulike iscenesetjingane som også skjer fortløpande – gjer det mogleg å skrive rått og spontant. Tekstane når alt-så lesarar og publikum før prosjektet er ferdig. Etter det fjerde utomhus-«stun-tet» i oktober, vil vi med utgangspunkt i alle tekstane og utomhus-framsynin-gane, leita etter ein kjerne for å bygga ein heilskap på scenen. Tekstar vil bli skrivne til, fjerna eller forandra – dette blir den nye framsyninga Fem årstider som kjem på Scene 3 i november.

– Men nokre tema krinsar du vel rundt?– Eitt hovudtema er kor vanskeleg det er å ta livets alvor inn over seg, men òg kor nødvendig det er, både i det små og i det som gjeld verda eller framtida. Eg er oppteken av spenningsforholda i verda, no som den vestlege sivilisasjonen må dela økonomisk og politisk makt med andre. Det blir spennande å sjå om vi klarar å gje frå oss hegemoniet på ein nokolunde verdig måte. – Innvandringsspørsmål opptek deg? – Ja, i den debatten får ein ofte det inn-trykket at det finst opplagde eller enkle val. Som om ikkje alle val vil få konse-kvensar. Viss t.d. Europa skulle greidd å lukka seg heilt inne, isolere seg, så ville det òg fått uana konsekvensar. Vi kan ikkje vedta vekk fleire hundre millionar menneske som vil ha ei betre framtid. Det undrar det meg at ikkje nokon profilerer seg som mjuk i innvandrings-politikken, men tøff i integreringspoli-tikken. Den posisjonen er liksom ledig, og ganske appellerande.

– Kva med klimaspørsmålet? – Den saka er det jo heilt nødvendig og samstundes nærast umogleg å skrive godt om. Det er eit godt eksempel på at det er blitt ømtolig å snakka om det kol-lektive ansvaret, dette medan personleg ansvar er veldig fresht, men ufarleg å snakka om. Når eg snakkar om det kollektive ansvaret, er eg heile tida redd for å trakka feil. Er det ei slags jantelov eg fryktar, at eg liksom gjer meg betre ved å snakka om store spørsmål? Anten det, eller så er det fordi eg er redd for å hykla, det kjennest som at eg lett kan skuldast for det; som om eg ikkje bør snakka om ting som eg ikkje forheld meg godt nok til som individ. – Om du skulle snevre inn til tre kjerneområde, tre ting som provoserer deg eller som får deg til å skriva, kva skulle det vere? – Den nagande kjensla av at vår sivilisa-sjon kjem til å enda i blodbad. Hat er så enkelt, så freistande å ty til når verke-legheita er samansett og sleip og glatt mellom hendene, som ein fisk. Eigentleg ufatteleg at vi kan leva så fredeleg, som vi gjer her. – Kva meiner du med dette? – Så lenge eg har vore eit tenkjande menneske, har eg hatt kjensla av at det kjem til å gå gale. Det er ei kald og fornuftsmessig redsle. Det er ikkje ei kjensle som pregar kvardagen min, men kvar gong eg tenkjer på det så undrar det meg at vi menneske førebels klarer å halda oss nokolunde i skinnet. Heilt frå eg observerte og opplevde dei rå maktkampane i skulegarden, og heilt sidan eg før ein historieeksamen plutseleg følte at eg forstod fascismen, liksom kroppsleg, at eg ein augneblink kjende fascinasjonen for at det vakre og sterke må få leva på bekostning av

det stygge og svake – heilt sidan dette har eg undra meg over at hatet og kynismen trass alt ikkje har betre kår. I ei verkelegheit som er så krevjande og vanskeleg både intellektuelt og moralsk, er det så uendeleg freistan-de å ty til det enkle hatet. Eller sagt på ein anna måte: Korleis møter vi det vi ikkje likar, ikkje forstår, ikkje aksepterer? Det er krevjande å finna kloke løysingar, og freistande å tenkja at det trengst storreingjeringar, at vi

må knusa nokre egg – at vi berre må få vekk det vi ikkje likar! Etterkvart som det blir lenger sidan vi har opplevd fascismens brutalitet, og færre og færre som hugsar, trur eg det er meir og meir fare for at han kjem tilbake. – Men er det noko i deg sjølv som kan provosere fram tekst? – Ja, viljen til å forhalda meg til det eg ikkje klarer. Eg har kjensla av at det er

nødvendig, men umogleg å ta skikkeleg ansvar for dei viktigaste spørsmåla i livet. – Kan du presisere? – Spørsmålet er om det er mogleg å ta anstendige og moralske val, som nordmann i 2013, og kva vil det i så fall seia? Den manglande rettferda mellom menneske i verda, brutaliteten og den manglande evna vår til empati eller handling når det er snakk om menneske langt borte, er noko som plagar meg. Det plagar meg i nokon grad, men det plagar meg også at det ikkje plagar meg meir. – Og til sist? – Det tredje eg vil trekkje fram er tron-gen til å fanga og halda fast verkeleg-heita i ord. Å kunne slå fast at «Sånn er det!» eller «Er det eigentleg sånn?» – Når veit ein det da? – Eg har ofte kjensla av at eg har forstått noko, korleis ting heng saman, ein samanheng, eller at eg får ei definert kjensle av noko her i livet. Og så vil eg gjerne formulera det, fanga det i ord, setja det i ramme. Eg har vel ein misjo-nær i magen, så eg vil gjerne dela denne kjensla av erkjenning, når ho dukkar opp. Men det kjennest aldri som at eg klarer å fanga livet presist nok, eg blir aldri ferdig, eg prøver igjen og igjen. Både som dramatikar, men også som grublande privatmenneske, eller når eg er i slaget og tykkjer eg er eit oppkome av vitsar, så er dette drivkrafta: Korleis er det eigentleg? Viss eg skriv noko rart som samstundes speglar noko vi kjen-ner, og helst presist også, då er eg veldig nøgd. Det er jo ofte slik, i mi vesle verd, at alt er eit bilete på alt. Det store er i det små, og det små i det store. Så ved å fanga det vesle kan eg kanskje forstå noko større, eller omvendt.

Dramatisk mangesyslarMaria Tryti Vennerød (35) har markert seg som ein skarp observatør og stilsikker dramatikar. No er ho midt i eit prosjekt som heiter Fem årstider, der ho vil skrive seg gjennom heile 2013. Vi utfordra ho til å

snakke om skriveprosessen og om kva som provoserer henne til å skrive.

tekst CarL Morten aMundSen og Ida MIChaeLSen foto SIren høyLand

den manglande rettferda mellom menneske i verda, brutaliteten og den manglande evna vår til empati eller hand-ling når det er snakk om menneske langt borte, er noko som

plagar meg.

Brutalitet, hat og manglande rettferd. Viljen til å forhalde seg til det ein ikkje klarer, er blant dei viktigaste inspirasjonskjeldene til Maria Tryti Vennerøds forfattarskap. (Foto: Thinkstock/ iStockphoto)


haust 201315

Fem årstiDer av Maria Tryti Vennerød

Regi: Maren E. Bjørseth

I rollene: Jon Bleiklie Devik, Ingunn Øyen, Heidi Gjermundsen Broch m. fl.

Urpremiere 21. november på Scene 3

Sjå www.femarstider.no

MarIa trytI vennerød, debuterte i 2002 med stykket Meir på Dramatikkfestivalen.Har vunne fleire dramatikarkonkurransar. Oppført på Det Norske Teatret , SoFT og Det Åpne Teatret.Scenebloggprosjektet Ikkje direkte råka – Dagbok 16/4-22/6 I 2012 gjennomførte ho under rettssaka etter 22/7, utgjeve på Cappelen Damm.Var ein av hovudbidragsytarane til Bibel- oppsetjinga på Det Norske Teatret.Fem årstider er eit tekst-, web- og sceneprosjekt, som skal gå gjennom heile 2013.


haust 201316

Det Norske Teatret er eit programteater. Det er eit teater som vil og meiner noko, det kjempar for eit språk, ein kultur og ein tradisjon. Det har ein formålspara-graf og vedtekter og er eigd av ei gruppe aksjeeigarar som ein gong i året konstitu-

erer teaterets høgaste organ. Det får over 150 millionar frå staten i årleg driftsstøtte, og er avhengig av at næ-rare 200.000 publikummarar finn vegen til ein av dei tre scenane kvart einaste år. Det er med andre ord eit stort og tungt maskineri, bore fram av rørsler, ideolo-giar og politisk velvilje. Like fullt hender det stundom at einskildpersonar kan vere med å endre teaterets kurs for alltid.

Det openberre dømet, einskildmennesket over alle an-dre, er sjølvsagt teaterets grunnleggar, Hulda Garborg. I 1910 skreiv ho til ektemannen Arne: ”Nei, naa maa vi ha Theater”. Ho såg at tida var mogen og handla der-etter. Ho skrapa saman ein flokk amatørskodespelarar, lét dei bu privat på Labråten på Hvalstad, innstuderte fleire landsmålsstykke med dei og reiste slik Det Norske Spellaget, som turnerte landet og la grunnen for Det Norske Teatret. Då Spellaget i 1912 blei lagt ned, og Det Norske Teatret formelt skipa same hausten, med opningsframsyning 2. januar 1913, var ho trygt plassert som teaterets første styreforkvinne. Ho var sjølve grunnleggaren, handlingsstrategen med ideen, kunnskapen og gjennomføringskrafta.

Like fullt var ho avhengig av andre. Idet Det Norske Spellaget blei lagt ned, var Hulda Garborg så sliten at ho helst ville ha utsett oppstarten av Det Norske Teatret. Det var best å vente nokre år, meinte ho då, utmatta etter tre lange turnear. Men ventestrategi-en kunne ha blitt skjebnesvanger. I 1914 braut det ut ein verdskrig, som effektivt ville ha stansa alle teaterpolitiske freistnader. Heldigvis var symaskinsel-jaren, amatørskodespelaren og spellagsmedlemmen, Edvard Drabløs, ikkje like sliten. Han insisterte på at teateret måtte skipast straks, han skaffa teateret ein teatersjef og han overtalte Hulda Garborg om at ho straks måtte kome seg attende i manesjen og ta det administrative ansvaret for teateret. Teatersjefen som Drabløs fann, den røynde skodespelaren Rasmus Rasmussen, var like så avgjerande for at prosjektet kom på beina. Det Norske Teatret skulle utfordre

Nationaltheatret. Ambisjonen var vanvitig. Ein gjeng sjølvlærte amatørar kunne ikkje åleine klare det. Men med Rasmus Rasmussen som teatersjef, instruktør og skodespelar hadde teateret den personen som kunne demonstrere i handling at ambisjonen var realistisk. Rasmussens tolking av Jeppe, i stykket teateret debu-terte i Kristiania med, var spelt med ein empati og ei innleving som i dag er den einaste moglege måten å forstå stykket, men som den gongen representerte ei radikal nytolking.

Sidan har stadig nye menneske vore med å utvide og utvikle og endre kursen for teateret. I 1923 kom instruktøren Agnes Mowinckel til Det Norske Tea-tret og sette ein ny standard for kva ein kunne vente seg på norske teaterscenar. Mowinckel var den første instruktøren i moderne forstand i Det Norske Teatrets historie. Ho utvida prøvetida radikalt, gjorde kvar framsyning til ei sjølvstendig fortolking av teksten, sette opp radikal samtidsdramatikk og gjorde plutse-leg det vesle nynorskteateret i hovudstaden til lan-dets leiande teaterscene. Same effekten hadde Hans Jacob Nilsen som i to periodar var sjef for teateret. I den andre sjefsperioden sin sette han opp og spelte hovudrolla i ein såkalla avromantisert versjon av Peer Gynt. Nilsen skrella vekk det nasjonalromantiske glanspapiret, og viste den bitande satiren og hyklerske naturen til hovudrollefiguren. Med nyskriven musikk av Harald Sæverud, skapte Nilsen ei framsyning man-ge reknar som ei av dei viktigaste i norsk teaterhistorie. Han innførte parallelt den amerikanske musikalen på Det Norske Teatrets repertoar, og tok dermed inn ein sjanger i teatertilbodet som har prega teateret sidan.

Musikalsatsinga blei ytterlegare styrkt og profesjo-nalisert i sjefstida til Tormod Skagestad. Med eit sabbatsårs unntak var Skagestad sjef ved Det Norske Teatret frå 1960-1979, han bygde teateret opp til å bli eit leiande teater i Norden, både som eit radikalt sam-tidsteater med mange av Europas fremste instruktørar som gjestar, men òg som eit profesjonelt musikaltea-ter, som kunne hente dei mest populære musikalsuk-sessane frå Broadway og gjenskape og omplante dei på truverdig vis, på eit lite nynorskteater i Oslo. Det siste hadde ikkje vore mogleg, om ikkje Skagestad hadde fått med seg edderkoppen i norsk musikkliv på 1960-talet, Egil Monn-Iversen, som musikalsk ansvar-

leg frå 1963. Monn-Iversen arrangerte, komponerte og dirigerte. Han henta musikalar i USA og skapte eigne norske kassasuksessar av kjende forlegg som Bør Bør-son jr. og Ungen. Monn-Iversen skapte soundtracket til fleire generasjonar nordmenn, og gjorde nynorsk musikkteater til ei av dei mest sentrale populærkultu-relle uttrykksformene.

Den såkalla Skagestad-epoken var òg glansperioden til ein av dei fremste skodespelarane som teateret har fostra, Tordis Maurstad. I 1961 spelte ho Mary Tyrone i Eugene O’ Neills Lang dags ferd mot natt, mot eks-mannen Alfred Maurstad og sonen Toralv Maurstad i ei av dei store sensasjonsframsyninga-ne på 60-talet. Året før hadde ho spelt tittelrolla i Racines Fedra, i ei framsyning som framfor noko vil bli hugsa på grunn av Halldis Moren Vesaas’ geniale aleksandrinar-omsetjing. Omsetjinga blei gjennombrotet hennar som den leiande norske tea-teromsetjaren, ho omsette totalt over 50 stykke for Det Norske Teatret. Heilt inn i dei siste leveåra var ho intenst aktiv. Ikkje noko einskildmenneske har hatt større innverknad på utviklinga av det nynorske scenespråket enn nett henne.

Då ho døydde, uttalte skodespelar ved Det Norske Teatret Svein Tindberg at han ikkje berre var «glad i henne, men også forelsket». Halldis Moren Vesaas var som ei mor for skodespelarane, og Tindberg var berre eit barn då Fedra gjekk på scenen. Men han følgde teateret tett alt då, som son av scenograf og seinare teknisk sjef Snorre Tindberg, og med bustad i dei lokala som teatret eigde i Karl Johan-kvartalet, medan det framleis spelte i Stortingsgata. I 1985 var barndomsheimen hans riven, for å gje plass til Det Norske Teatrets palass av eit nybygg, der han sjølv fekk spele Romeo i opningsframsyninga. Seinare har han vore med å grunnlegge ein ny repertoartradisjon ved teatret, gjennom forteljande einmannsteater med utspring i religiøse skrifter, med Abrahams barn, som den store suksessframsyninga i jubelåret 2013.

Slik har 10 menneske vore med å endre Det Norske Teatrets historie. Saman med tusenvis andre.

Menneska i teaterhistoria

Fleire tusen menneske har vore tilsette ved Det Norske Teatret i teaterets 100-årige historie. Nokre av dei har endra teateret for alltid.

tekst aLFred FIdjeStøL foto arkIv dnt


haust 201317

1 Hulda Garborg hadde ideen og gjennomføringskraf-ta, ho såg at tida var mogen og visste kva som skulle til. Ho stabla eigenhendig forløparen Det Norske Spellaget på beina. Og blei den sjølvsagte første styreleiaren då Det Norske Teatret blei skipa.

2 Edvard Drabløs var amatørskodespelaren som litt tilfeldig hamna i Det Norske Spellaget, og var saman med Hulda Garborg nøkkelperso-nen for å transformere dette til Det Norske Teatret. Her var han skodespelar og to gonger teatersjef.

3 Rasmus Rasmussen var Det Norske Teatrets første teatersjef. Han var den røynde skodespelaren det ferske teatret var avhengig av, mannen som kunne bere dei store hovudrollene og skolere dei urøynde skodespelarane rundt seg.

4 Agnes Mowinckel kom til Det Norske Teatret som in-struktør i 1923, og heva straks nivået for kva ein kunne ven-te seg på den vesle scenen. Ho var ein moderne teaterin-struktør, som detaljinstruerte alle scenar, utvida prøvetida radikalt og var oppdatert på europeisk teaterteori.

5 Hans Jacob Nilsen var to gonger teatersjef ved Det Norske Teatret og stod bak fleire av dei viktigaste fram-syningane i teaterets historie. Han avromantiserte Peer Gynt i 1948 og han innførte den moderne amerikanske musikalen i norsk teater, med Oklahoma! i 1949.

6 Tormod Skagestad over-tok eit teater på konkursens rand og gav frå seg eit teater som var leiande i Norden og snart kunne flytte inn i nybygget i Karl Johan-kvar-talet. Ingen teatersjef har sete lenger enn Skagestad etter krigen; ingen har tydd meir for Det Norske Teatret.

7 Egil Monn-Iversen hamna tilfeldig ved Det Norske Teatret. Finn Ludt trong hjelp til nokre arrangement i 1963, Monn-Iversen kunne hjelpe, og enda opp med dirigent-jobben på framsyninga. Han hoppa ned i orkestergrava og blei der.

8 Tordis Maurstad var dotter av målmannen Albert Witzøe som pleidde å innlosjere skodespelarar frå Det Norske Teatret når dei passerte Kris-tiansund. Ho blei tidleg kjent med dei store skodespelarane ved teateret og vaks sjølv fram til å bli ein av dei aller største.

9 Halldis Moren Vesaas omsette over 50 skodespel for Det Norske Teatret, alt frå klassisistiske aleksandrinar til blankvers og moderne prosa, frå komedie og tragedie til musikalar og barneteater; ho omsette frå fransk, tysk, engelsk, svensk og bokmål.

10 Svein Tindberg er fødd inn i teateret, som son av den teknisk sjefen og med barn-domsheim der teaterbygget ligg i dag. Med den pågåande suksessen Abrahams barn, sameinar Tindberg fleire av repertoartrådane i teaterets historie, som einmanns-fortel-je-teater og religiøst teater.

1

8

4

6

5

7

2

9

3

10


haust 201318

Ingrid Weme Nilsen katalogiserer nynorske litterære perler

Den nynorske døra står på vidt gapDet var ikkje ei lita opp-gåve Ingrid Weme Nilsen fekk då ho byrja på Det Norske Teatret i mars.

tekst Ida MIChaeLSen foto SIren høyLand

Den nynorske lyrikk og visetradisjonen er utgangspunktet for framsyninga Ein

god dag kjem aldri for tidleg, som Weme nilsen både har sett saman og regisserer. samarbeidsprosjektet mellom dei tre nynorske teatra; sogn og fjordane teater, Hordaland teater og det norske teatret, blir ein hyllest til det nynorske språket i jubileumsåret for det norske teatret og språkåret 2013.

– om ein tenkjer seg at det ein stad finst ein lang korridor der alle språk i verda har sitt eige rom med all skjønnlitteraturen sin i, så går denne framsyninga føre seg i nynorsken sitt rom. rommet til nynorsken er ikkje mellom dei største romma, men det er ikkje mellom dei minste heller, seier Weme nilsen.

faktisk kunne nynorsken godt ha trunge litt større plass enn han har blitt tildelt, for det er rimeleg trongt der inne. Manus, bøker, lausrivne ark og gamle brev ligg stabla frå golv til tak. til dette nynorskrommet kjem ein person med ei vanskeleg oppgåve framfor seg; ho skal velje ut eit knippe tekstar til ei framsyning som skal feire nynorsken. oppgåva blir ikkje lettare av at dei to tilsette som skal hjelpe henne med å finne fram i nynorskrommet sjølve har meiningar om kva som bør med.

– det er nesten så ein skulle ønskje at ein heller skulle inn i naborommet, der det vesle oseaniske språket numbami held til. dei har berre 300 brukarar på verdsbasis og rommet deira er ryddigare og meir oversiktleg enn nynorsken sitt. sjølv rommet til bokmål heilt i byrjinga av korridoren hadde kanskje vore lettare. rett nok er det enno meir litteratur der enn i nynorskrommet, men det er lengre mellom godbitane, seier Weme nilsen.

Ein god dag kjem aldri for tidleg er framsyninga som trekkjer linene frå ivar aasen til stein torleif bjella og som med ein god dose humor kjeklar seg gjennom ei rik samling litterære perler. det er ikkje heilt som julebordet til dag og tid, men det er neimen ikkje langt unna.

Ytringar i nynorskdebatten

Onsdag oppdaga eg at nokon som kalla seg Kjærleiken hadde byrja å følgje meg på Twitter. Ikkje kva som helst kjærleik, synte det seg, men kjærleiken til språket mitt, til nynorsken. […] Språket er personlegdomen min, identi-teten min, det skinet eg ser verda gjen-nom. Står noko verkeleg på spel, kan eg aldri skrive «spill». Leiken er aldri lek, kjærleik aldri kjærlighet og saknet alltid mykje sterkare enn savn. Då eg flytta til Stavanger for å byrje på vidaregåande skule og kunne byte til bokmål, var det

allereie for seint: Klangen i det nynor-ske hadde etsa seg inn i kroppen saman med kolsvarte stjernehimlar og granitt. Eg valde det aldri, eg valde det aldri bort, og eg veit – dessverre – at eg dermed også har gitt frå meg mogleg definisjonsmakt og høve til å kommu-nisere breiare. […] Eg kan ikkje sverge på at eg aldri kjem til å gi tapt for snusfornuften og byte skriftspråk, men eg insisterer enno på eit «eg» og ikkje eit «jeg». At det kostar får eg att i gleda over å kunne ha eit

utanfråperspektiv, der eg samstundes kan kvile i språket til nokre av dei største forfattarane Noreg har. Ein av dei – Jon Fosse – skreiv ein gong: «Det er ikkje så mykje meir å seie enn at eg er her no eingong. Og det same gjeld nynorsken. Både eg og nynorsken er her no eingong, av ulike og kanskje til dels uforståelege grunnar». Og den dagen eg ikkje er her lenger, vil eg ønskje ei gravferd og ingen begravelse.

Hilde SandvikKultur- og debattredaktør i Bergens Tidende

«Kontrasten (frå BBC, red. anm.) til NRK er enorm,

for der er dialekter nå blitt normen. Det er virkelig et problem for et land, som dertil er lite, for språknor-men forsvinner og enhver

dialekt, uansett hvor ubegripelig den er – også for nordmenn – er aksep-

tabel i riksmedia.»

Janne Haaland MatlaryMinervanett, 5. juni 2013.

«– 1800-talet ringte og vil ha språksynet sitt

attende.»

Vebjørn StureLeiaren i Norsk målung-

dom kallar språksynet til professor Janne Haaland Matlary forelda, Framtida.

no, 6. juni 2013.

«Nynorsk er som ei kvin-ne: bevisst og beskjeden.

Bokmål er ein mann: ubevisst og brautande.

Målformer og kjønn nær-mar seg kvarandre, men nynorsk og kvinner treng stadig hjelp, sjølv om dei

er listige.»

Helene Urii Aftenposten

«Skal vi vere kulturhistori-as vaktarar og idealistar?

Nei, dei fleste av oss er ikkje språkidealistar. Vi er kvardagsbrukarar. Språk

er ikkje eit mål, men eit middel.»

Anne Vikenbloggar

«Kvifor har du og andre eit unødvendig hat mot nynorsk? Nynorsk er eit herleg norsk skriftspråk, og det er, enten du likar det eller ikkje, ein del av

kulturarven me har. Å hate nynorsk er unødig bruk av energi. Det vert som å hate alfabetet.,

berre at dei bokstavane me nyttar er latinske.»

Anniken Wullum (14) spalta Si;D, Aftenposten

5. august er det 200 år sidan Ivar Aasen blei fødd. Han sluttar ikkje å provosere..


haust 201319

hausten 2013

bursdaGsfeirinG6. oktober er det ope hus på Det Norske Teatret

Gratis framsyningar, gatemarknad og omvisingar heile dagen

okse oG eselAv Norbert EbelOMSETJING: Carl Morten AmundsenPREMIERE 16. november på Scene 2Ei juleforteljing for heile familien med humor og poesi.

HøGt oppe i fjelletKONSEPT OG REGI: Hanne Dieserud og Christi-na Lindgren. KOMPOSISJON OG KLANGREGI: Maja Solveig Kjelstrup Ratkje. OSLOPREMIERE 20. august i foajeen, plan 1. Ei eventyrreise til ei forunderleg og rar lita verd!

bikubekveldKvar fredag kl. 22.30 i Bikuben frå 13. september.

sHockHeaded peterav Julian Crouch og Phelim McDermottORIGINALMuSIKK: Martin Jaques/ The Tiger Lillies. OMSETJING: Are Kalvø. NOREGS-PREMIERE 30. august på Hovudscenen.Her går det skikkeleg gale for barn som ikkje oppfører seg.

Mein kaMpfav George Tabori. OMSETJING: Ragnar HovlandPREMIERE 6. september på Scene 2Chaplin-inspirert komedie om diktatorens tid som kunstnarspire i Wien.

det norMale livetav Christian LollikeOMSETJING: Kristin Auestad DanielsenPREMIERE 12. september på Scene 3Eit komisk blikk på vårt jag etter å vere «normale».

HauGtussaAv Arne GarborgPREMIERE 13. november på Scene 3Intenst og lyrisk om kjærleik og lengt

feM Årstiderav Maria Tryti Vennerød uRPREMIERE 21. november på Scene 3Kommentarar til tida vi lever i.

tonje GliMMerdal av Maria Parr i ei dramatisering av Ivar TindberguRPREMIERE 2. oktober på HovudscenenDen «nye» Pippi – Tonje Glimmerdal – tar springfart og landar på teaterscenen.

faustav Johann Wolfgang von Goethei ein versjon av Jon FossePREMIERE 18. OKTOBER Scene 2Ny klassikar i Eirik Stubøs regi.

det MultinorskePREMIERE 12. desember på Scene 3Studentane våre viser sin andre produksjon.

i repertoar

bikubesongFrå 31. oktober på Hovudscenen

abrahams barnFrå 5. september på Hovudscenen

stort og stYgtFrå 11. september på Scene 2

Fuck mY liFeFrå 20. september på Scene 3

eVig ungFrå 24. oktober på Hovudscenen

Faust

Det normale

liVet

okse og

esel

FemårstiDer

bikube-kVelD

… og meir, sjå www.Detnorsketeatret.no

ein God daG kjem aldri for tidleg!av Ingrid Weme Nilsen. OSLOPREMIERE 10. oktober på Scene 3. I samarbeid med Sogn og Fjordane Teater og Hordaland TeaterHumoristiske, musikalske og lyriske perler.

s p o n s o r a r

bakteppetr e p e r to a r av i s f o r d e t n o r s k e

t e at r e t

A n s vA r l e g u tg j e vA r : d e t n o r s k e t e at r e t

e r i k u l f s by

r e D A K tø r i d a M i c H a e l s e n

c a r l M o r t e n a M u n d s e n

I r e D A K s j o n e n o l a e . b ø, i n G r i d W e M e n i l s e n ,

M a r i M o e n , Å s n e d a H l to r p

r e d a k s j o n e n avs l u t ta 2 1 . j u n i

r e D A K s j o n s A D r e s s e d e t n o r s k e t e at r e t

k r i s t i a n i v s G at e 8 , 0 1 6 4 o s lo

F r A m s I D e F oto s i G u r d fa n d a n G o

D e s I g n ko n s e n t r e r t

t r y K K n r 1 t r y k k

o p p l A g 1 0 0 0 0

«Kinoar er mote, det vil gå over. Folk vil mykje heller gå på teater.»

Charlie Chaplin, 1916

«Vinterferie, det er ein god ting. Vinterferie og nedoverbakkar.»

Tonje Glimmerdal.

«Heimat ist Bühne, Bett und Bücher.»

George Tabori.

B I l l e t t B e s t I l l I n g k j ø p b i l l e t t pÅ

d e t n o r s k e t e at r e t. n o e l l e r pÅ t l f. 2 2 4 2 4 3 4 4 .

o p n I n g s t I D e r B I l l e t t-t e l e F o n :

M Å n . : 1 0 . 0 0 – 1 7. 0 0 t ys . f r e . : 1 0 . 0 0 – 1 9 . 0 0

l au r : 1 1 . 0 0 – 1 7. 0 0

o p n I n g s t I D e r B I l l e t t l u K A :

e k s p e d e r i n G i f o a j e e n f r Å k l . 1 1 . 0 0 M Å n . – l au r

( f r Å k l . 1 0 . 3 0 d e i d a G a n e H ø G t o p p e i f j e l l e t G Å r )

g I e I t e At e r g Åv e k j ø p G Åv e ko r t pÅ

d e t n o r s k e t e at r e t. n o e l l e r i b i l l e t t l u k a .

FÅ t e At e r I n F o M e l d d e G pÅ n y H e i t s b r e v e t vÅ r t !

d e t n o r s k e t e at r e t. n o

pA r K e r I n g s e n t r u M p H u s ,

i n n køy r i n G v e d M u n c H s G at e o G H a M M e r s b o r G t u n n e l e n ( r i n G 1 ) .

pA r K e r I n g F o r F u n K s j o n s h e m m A

v i s àv i s n a s j o n a lG a l l e r i e t i u n i v e r s i t e t s G ata .

F ø lg o s s

blogg

fa c e b o o k .c o M / d e t n o r s k e t e at r e t

t W i t t e r : @ d e t n o r s k e t e at r e

b lo G G . d e t n o r s k e t e at r e t. n o

s c A n q r - Ko D e n f o r M e r i n f o r M a s j o n

o G b i l l e t t b e s t i l l i n G

klipp klipp

kort & FYnDig

Vi har samla eit knippe sitatar som passar godt til årets teaterhaust.

konrad soM sutta pÅ toMMelen

Songtekst frå Shockheaded Peter.Konrads mamma gjekk ut eit ærendOg sa til Konrad ‘Høyr no herNår eg har gått på turen min,Så ikkje sutt på tommen din

Du har vel høyrt om saksemannenEin lang fæl mann med saks i handHan kjem med saksa si og kuttarfingrane av barn som suttar’

Vel, ein skulle jo tru at han forstodMen nei, med ein gong mora drogstakk Konrad tommen i munnen sinOg saksemannen storma inn

Klipp klipp! Klipp klipp! går saksa hansOg Konrad hyler Stans! Klipp klipp! Klipp klipp! Klipp klipp! Ha ha!Og Konrads fingrar ramlar av

Vel, mamma kjem heim, og Konrad grinHan viser mora handa si ’Ha ha!’ sei’r mamma, ’eg visste detDet der er heilt til pass for deg!’

Klipp klipp! Klipp klipp! går saksa hansOg Konrad hyler Stans!Klipp klipp! Klipp klipp! og ikkje mukkNår Konrad trekk sitt siste sukk

Klipp klipp! Klipp klipp! går saksa hansOg no må mora kjøpe kransKlipp klipp! Klipp klipp! Ho veit det velAt no vil Konrad blø i hel

«Kort er livet, kunsten lang.»Mefisto i Faust.

«Hugs sykkelhjelm. Hugs tanntråd. Hugs bilbelte og

godkjent barnesete. Hugs at røyking drep.

Hugs at radikale muslimar drep. Hugs fem om dagen!».

Christian Lollike.

Illustrasjonane er frå boka Struwwelpeter, som er utgangs-punkt for Shockheaded Peter.

Documents

Det Norske Teatret - Bakteppet hausten 2013