345

Dorota Gorzelany

Rytualna czystość wobec śmierci – przykład pochówków arystokracji macedońskiej

FormaΝarchitektoniczna,ΝdekoracjaΝiΝwyposażenieΝgrobówΝstarożytnychΝod-

zwierciedlająΝnieΝ tylkoΝzwyczajeΝpogrzebowe,ΝaleΝ teżΝpozwalająΝpodjąΕΝpróbęΝodtworzenia rytuałówΝreligijnychΝiΝwniknięciaΝwΝwyobrażeniaΝeschatologiczneΝówczeWnieΝ żyjącychέΝ InterpretacjęΝ znalezisk,Ν zmierzającąΝdoΝpoznaniaΝ tejΝ nie-kiedy trudno uchwytnej sfery, dopełniająΝ tekstyΝźródłoweέΝWiedzęΝoΝgreckichΝzwyczajach pogrzebowych istotnie rozszerzająΝgrobowceΝbudowaneΝwΝokresieΝpóźnoklasycznymΝiΝhellenistycznymΝnaΝnekropolachΝmiastΝkrólestwaΝmacedońάskiegoέΝτbokΝskromnychΝpochówkówΝznajdująΝsięΝnaΝnichΝrównieżΝmonumen-talneΝzałożeniaΝwznoszoneΝdlaΝarystokracji,ΝktóreΝnieΝtylkoΝoddawałyΝspołecznąΝpozycjęΝzmarłego,ΝaleΝteżΝjegoΝżyczeniowyΝstatusΝwΝzaWwiatachέΝRozwójΝlokal-nychΝ tradycjiΝ sepulkralnychΝorazΝwpływyΝ intensywnychΝkontaktówΝεacedońάczykówΝzΝkulturąΝgreckąΝprzejawiająΝ sięΝwΝformachΝpochówków,ΝwΝ tzwέΝgro-bach skrzynkowych oraz w grobowcach typu macedońskiegoΝzΝarchitektonicz-nieΝukształtowanąΝfasadą,ΝktórejΝdekoracyjnoWΕΝnieΝbyłaΝjednakΝwidoczna,ΝgdyżΝcałoWΕΝzałożeniaΝprzykrywałΝtumulus1έΝKomoręΝgrobowąΝkształtowanoΝnaΝwzórΝtriklinium zeΝWcianamiΝzdobionymiΝanalogicznieΝdoΝwnętrzΝmieszkalnych,Νnie-kiedyΝrównieżΝzΝmotywamiΝoΝsymboliceΝfuneralnejΝiΝeschatologicznejΝ(zwłasz-cza w grobach skrzynkowych). Klinai i thekai pełniłyΝfunkcjęΝłóżΝgrobowych, aΝcharakterΝwyposażeniaΝ ΝzapewniałΝzmarłemuΝzastawęΝbankietowąΝniezbędnąΝpodczasΝsympozjonuΝwΝzaWwiatachέΝKrólestwoΝPersefony otwarteΝbyłoΝ jednakΝtylkoΝdlaΝ„czystych”,ΝktórzyΝzaΝżyciaΝzostaliΝwtajemniczeniΝwΝmisteriaέΝ

Miasma dotykałaΝduszyΝczłowieka,ΝaleΝteżΝdoWwiadczałaΝjejΝrodzinaΝzmarłe-goΝ podczasΝ przygotowywaniaΝ pochówkuέΝWΝkontekWcieΝ zachowaniaΝ rytualnej czystoWciΝ żywychΝ wobecΝ sferyΝ związanejΝ zeΝ WmierciąΝ interpretowaΕΝ możnaΝmalowaneΝ przedstawienieΝ zΝ grobowcaΝ macedońskiegoΝ δysonaΝ iΝ KalliklesaΝ wΝδefkadiiΝzΝkońcaΝIII-połowyΝIIΝwέΝpέnέeέΝVcianęΝwschodniąΝprzedsionka,ΝprzyΝ

1 ZestawieniaΝ typologiczneΝ grobowcówΝ macedońskichΝ porέΝ K. Rhomiopoulou, B. Schmidt-Dounas, Das Palmettengrab in Lefkadia, Mainz am Rhein 2010, s. 120-142. τgólnaΝcharaktery-stykaΝ grobowcówΝ macedońskichΝ porέΝ DέΝ Gorzelany, Burial form vs. ideologia funeraria. For-mation of monumental tombs in Macedonia in the Classical and Hellenistic periods and their impact on the funerary complexes of Alexandria, „RecherchesΝ Archeologiques”Ν 2ί1ί,Ν SσΝ 1,Ν s. 613-622.

346

przejWciuΝdoΝkomoryΝgrobowej,ΝzajmujeΝwyobrażenieΝperirrhanterionu2,ΝpłytkiejΝmisyΝwypełnionejΝwodąΝstojącejΝnaΝwysokiejΝkolumnieΝzΝokrągłąΝbaząέΝσaΝ jejΝbrzegu,ΝczęWciowoΝzanurzonaΝwΝwodzie,Ν leżyΝgałązkaΝsłużącaΝdoΝoczyszczająάcegoΝskropieniaΝciała3έΝσaczyniaΝtakieΝpoWwiadczoneΝsąΝzarównoΝwΝprzestrzeni sakralnej,Ν jakΝ iΝ Wwieckiej4. Perirrhanteriony (perirrhainein – spryskaΕΝ wokół)ΝzawierająceΝwodęΝzΝczystegoΝźródła5,ΝustawianeΝbyłyΝprzyΝgranicyΝmiejscΝobjęάtychΝ ochronąΝ bogów,Ν przyΝ WwiętychΝ temenosach,Ν Wwiątyniach,Ν aΝ takżeΝ przyΝagorach czy buleuterionach6έΝ SąΝ szczególnąΝ formąΝ powszechnieΝ używanychΝlouterionówΝ służącychΝ doΝ obmywaniaΝ rąkΝ przedΝ bankietem7 iΝ doΝ kąpieli8. PrzedstawienieΝ perrirhanterionuΝ wΝ grobieΝ δysonaΝ iΝ KalliklesaΝ możnaΝ zatemΝrozpatrywaΕΝnieΝ tylkoΝwΝkontekWcieΝ rytualnegoΝoczyszczenieΝ po kontakcie ze zmarłym,ΝaleΝteżΝodnosiΕΝdoΝobowiązkowegoΝobmyciaΝdłoniΝprzedΝkażdorazo-wymΝzłożeniemΝofiaryέ

AktΝ oczyszczeniaΝ byłΝ niezbędnymΝ elementemΝ czynnoWciΝ pogrzebowychέΝ W domach9 ustawionoΝwΝtymΝceluΝprzedΝwejWciemΝnaczynieΝzΝwodąΝiΝzΝgałązkąΝlauru, wiecznieΝ zielonejΝ roWlinyΝ poWwięconejΝ Apollowi,Ν któregoΝ wyroczniaΝmiałaΝszczególneΝznaczenieΝwΝoczyszczaniuΝiΝdecydowałaΝteżΝwΝkwestiiΝheroi-zacjiΝzmarłych10έΝVmierΕΝtraktowanaΝbyłaΝjakoΝzbrukanie,ΝcoΝwyraziłaΝotwarcieΝ

2 S. G. Miller, The Tomb of Lyson and Kallikles. A Painted Macedonian Tomb, Mainz 1993, s. 38-39. 3 [Corpus Hippocraticum] De morbo sacro 1.110-112; S. G. Cole, Landscapes, Gender, and Ritual Space: The Ancient Greek Experience, Berkeley-Los Angeles 2004, s. 44-46. 4 H. Pimpl, Perirrhanteria und Louteria. Entwicklung und Verwendung großer Marmor- und Kalksteinbecken auf figürlichem und säulenartigem Untersatz in Griechenland, Berlin 1997, s. 5nn. 5 Tukidydes 4.97. 6 Demostenes, Mowy 24έ6ίνΝRέΝGinouvès,ΝBalaneutikèέ recherches sur le bain dans l'antiquité grecque, Paris 1962, s. 311-317; H. Pimpl, op. cit., s. 145-146. 7 PrzykładyΝ znaneΝ sąΝ zΝ domówΝ bankietowychμΝ npέΝ zΝ VΝ wέΝ pέnέeέΝ wΝ sanktuariumΝ HeryΝ AkrajaΝ w Perachora, w sanktuarium Artemidy i Pana w Megalopolis; z IV w. p.n.e. – w Epidauros, NemeiνΝ zΝ okresuΝ hellenistycznegoμΝ PompejonΝ przyΝ bramieΝ DipylońskiejΝ wΝ Atenach,Ν porέΝ HέΝPimpl, op. cit., s. 72. 8 Luteriony w przestrzeni domowej zob. np. K. Bulas, CVA Collections de Cracovie [Pologne 2], Varsovie-Cracovie 1935, pl. 10[64]5. Ustawiane w gimnazjonachΝzwiązaneΝbyłyΝ teżΝzeΝskłada-niemΝofiaryΝprzyΝołtarzuΝHermesa,ΝporέΝscenyΝwΝmalarstwieΝwazowymΝukazująceΝmomentΝΝzanu-rzaniaΝwΝlouterionieΝjednejΝdłoniΝ(npέΝIbidem, pl. 9[63]2 a-c). 9 Eurypides, Alkestis λκnnέΝPrzykładyΝ zachowaneΝwΝdomachΝwΝτlincie,Ν por. D. M. Robinson, Excavation in Olinthus. Domestic and Public Architecture, Baltimore 1946, pl. 191,2, 218-220. 10 Por. lukańskaΝ nestorisΝ εalarzaΝ ChoephoroiΝ zΝ okέΝ 35ί-34ίΝ pέnέeέΝ zeΝ scenąΝ oczyszczaniaΝτrestesaΝ przezΝ ApollaΝ trzymającegoΝ gałązkęΝ laurową,Ν rozgrywającąΝ sięΝ wΝ obecnoWciΝ EryniiΝ i cienia zamordowanej Klitajmestry (Harvard University Art Museums, Cambridge, Massachusetts, USA, inw. HarvardΝ 1λ6ίέ36ι)έΝ GałązkaΝ laurowaΝ służyłaΝ teżΝ doΝ puryfikacjiΝWwiątyniΝ(Eurypides,ΝIon 76n., 102n.). Por. M. B. Ogle, Laurel in Ancient Religion and Folk-lore,

347

ArtemidaΝ opuszczającΝ umierającegoΝ HippolitaΝ iΝ nieΝ dopuszczającΝ doΝ swegoΝołtarzaΝosóbΝkontaktującychΝsięΝzmarłymi11έΝPrzebywanieΝzeΝzmarłymΝ– doty-kanieΝciałaΝnależałoΝdoΝrytualnegoΝlamentuΝ- uważanoΝzaΝsplamienie,ΝodΝktóre-goΝuwalniałoΝobmycieΝsięΝlubΝspryskanieΝwodą12.

PuryfikacjaΝodgrywałaΝistotnąΝrolęΝrównieżΝdlaΝzmarłegoέΝPrzygotowanieΝdoΝprothesis obejmowałoΝ ablucję13 iΝ namaszczenieΝ ciałaΝ olejkamiΝ zΝ lekytówέΝDoΝtegoΝ zwyczajuΝ odnosiłyΝ sięΝ formyΝ marmurowychΝ pomnikówΝ grobowychΝ po-WwiadczoneΝnaΝKeramejkosieΝ- labella (misy na postumencie), hydrie i lekyty14. TeΝostatnieΝustawianoΝteżΝwokółΝciałaΝzmarłegoΝpodczasΝprothesis,ΝaΝodΝpocząt-kuΝ VIΝ wέΝ pέnέeέΝ należałyΝ doΝ standardowychΝ darówΝ grobowychέΝ WΝ późnokla-sycznychΝiΝhellenistycznychΝgrobowcachΝnaΝterenieΝεacedoniiΝfunkcjęΝtęΝspełάniałyΝalabastronyΝiΝunguentaria,ΝskładaneΝprzyΝzmarłymΝpoΝspełnieniuΝofiary15. PoΝobmyciuΝiΝnamaszczeniuΝzmarłegoΝubieranoΝgoΝwΝbiałeΝlubΝczerwoneΝszaty, aΝnaΝgłowęΝnakładanoΝmuΝwieniec,ΝsymbolΝkultowejΝczystoWci16έΝCiałoΝzłożoneΝnaΝmarachΝ przykrytychΝ gałązkamiΝ (stibas) przenoszono trzeciego dnia na ne-kropolęέΝPoΝpogrzebieΝżałobnicyΝskładaliΝofiaręΝpłynnąΝdlaΝzmarłegoΝ(aponim-ma)17έΝPowrótΝdoΝcodziennegoΝżyciaΝuwarunkowanyΝbyłΝoczyszczeniemΝdomu18 i kąpielą,ΝktóraΝnieΝbyłaΝpodyktowanaΝ jedynieΝwzględamiΝhigienicznymi,Ν leczΝwpisywałaΝ się wΝ przyjęteΝ postępowanieΝ podczasΝ innychΝ rytuałówΝ przejWciaΝ – narodzinΝczyΝzawieraniaΝmałżeństwa19. Uczestnicy uczty pogrzebowej (peride-

„TheΝAmericanΝJournalΝofΝPhilology”Ν1λ1ί,ΝtέΝ31,ΝnrΝ3,ΝsέΝ2κι-311; M. Blech, Studien zum Kranz bei den Griechen, Berlin, New York 1982, s. 58-60, 81-89. 11 Eurypides, Hippolit uwieńczony 1437nn.; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie 380nn. 12 R. Garland, The Greek Way of Death, New York 1985, s. 41-43. 13 Np. Sofokles, Antygona 1201; Platon, Fedon 115a. 14 D. C. Kurtz, J. Boardman, Greek Burial Customs, London 1971, s. 127, 166-169, 241. Lekyty marmurowe jako pomniki grobowe por. B. Schmalz, Untersuchungen zu den attischen Marmor-lekythen, Berlin 1970. 15 H. Angermeier, Das Alabastron, Gießen 1936; V. R. Anderson-StojanoviΕ,ΝThe Chronology and Function of Ceramic Unguentaria,Ν „American Journal of Archaeology”Ν 1λκι,Ν tέΝ λ1,Ν s. 105-122. 16 Eurypides, Trojanki 1223,Ν 124ιέΝ σajstarszyΝ przykładΝ scenyΝ ukazującejΝ zmarłegoΝ wΝ wieńcuΝ zΝliWciΝznajdujeΝsięΝnaΝpinaksieΝEkzekiasa,ΝporέΝH. Mommsen, Exekias I. Die Grabtafeln, Mainz 1λλι,Ν tabέΝ 1έΝ PorέΝ teżΝ EέΝ Rohde,Ν Psyche. Seelenkult und Unsterblichkeitsglaube der Griechen, Freiburg 1925, 162nn., 189; M. Blech, op. cit., 1982, s. 93. 17 ZwyczajΝateńskiΝopisujeΝAtenajosΝ(λέ41ίb)μΝ„WykopΝdółΝpoΝzachodniejΝstronieΝgrobu,ΝpotemΝpatrzącΝnaΝzachódΝstańΝprzyΝdoleΝiΝlejΝdoΝniegoΝwodęΝwypowiadającΝsłowaμΝ„WodaΝoczyszczającaΝ(aponimma) – dlaΝwas,ΝktórymΝsięΝnależyΝ iΝ dlaΝktórychΝ jestΝdozwolona”έΝPotemΝznówΝnalewajΝwonny olejek.” (cyt. za Atenajos, Uczta mędrców,Ν tłumέΝ KέΝ BartolΝ iΝ JέΝ Danielewicz,Ν PoznańΝ2012, s. 765). 18 Demostenes, Mowy 47.70; Eurypides Helena 1430n.; D. C. Kurtz, J. Boardman, op. cit., s. 150. 19 σtέΝzwiązkuΝmiędzyΝablucjąΝzmarłegoΝaΝzwyczajemΝkąpieliΝprzedΝuroczystoWciąΝzaWlubin,ΝporέΝD. C. Kurtz, J. Boardman, op. cit., s. 149-152έΝAnalogicznaΝzależnoWΕΝwystępujeΝwΝinterpretacjiΝ

348

ipnon)20 biesiadowaliΝwΝwieńcachΝoddającychΝafirmacjęΝżycia,ΝwedługΝtradycjiΝustanowionej przez Dionizosa21. Natomiast wieniecΝdlaΝzmarłego22 postrzegano jakoΝsymbolΝtrwania,ΝwiecznoWci,ΝżyciaΝprzezwyciężającegoΝWmierΕ23. Pleciono jeΝ zazwyczajΝ zΝ wiecznieΝ zielonychΝ roWlin,Ν poWwięconychΝ bogom,Ν któreΝ miałyΝzapewniΕΝzmarłemuΝochronę,ΝaΝponiekądΝrównieżΝwywyższenieΝuwieńczonegoΝ– te sameΝ roWlinyΝnależałyΝbowiemΝdoΝkultuΝboskiegoέΝSamΝzmarłyΝokreWlanyΝbyłΝ przydomkiemΝ przynależnymΝ pierwotnieΝ bogomΝ – makarios (szczęWliwy,Νbłogosławiony)Ν– nadanymΝnastępnieΝprzezΝHezjodaΝzmarłymΝwiekuΝsrebrnego,ΝaΝ wΝ odΝ VΝ wέΝ pέnέeέΝ używanymΝ wΝ odniesieniuΝ do heroizowanychΝ zmarłych24. WłaWciweΝdlaΝorfizmuΝwyobrażenieΝzmarłegoΝuczestniczącegoΝwΝsympozjonieΝwΝzaWwiatach25 dodatkowoΝdeterminowałoΝwyposażenieΝgoΝw wieniec. W gro-bowcachΝmacedońskichΝzachowałyΝsięΝliczneΝwieńceΝmirtowe26, bluszczowe27, dębowe28, oliwne29, umieszczoneΝ wΝ zależnoWciΝ odΝ rodzajuΝ pochówku,Ν naήwΝ

przedstawieńΝ louterionówΝ wΝ południowoitalskimΝ malarstwieΝ wazowym,Ν porέμΝ HέΝ δohmann,Νύrabmäler auf unteritalischen Vasen, Berlin 1979, s. 133-138. W przypadku przedwczesnej WmierciΝ kobietyΝ ustawienieΝ naΝ jejΝ grobieΝ pomnika w formie marmurowej lutrofory, naczynia przeznaczonegoΝnaΝWwiętąΝwodęΝdoΝkąpieliΝprzedΝzaWlubinami,ΝodnosiłoΝsięΝdoΝniezrealizowane-go,ΝważnegoΝspołecznieΝetapuΝżyciaέΝScenyΝprothesis w malarstwie wazowym czarno- i czerwo-nofigurowymΝmożnaΝznaleźΕΝwłaWnieΝnaΝtegoΝtypuΝnaczyniach,ΝporέΝR. Garland, op. cit., 24, 28. 20 R. Parker, Miasma. Pollution and Purification in Early Greek Religion, Oxford 1996, s. 35-36. 21 Atenajos XV 675 d; M. Blech, op. cit., s. 63-74. 22 WieniecΝjakoΝstrójΝdlaΝzmarłychΝporέΝEurypidesΝHerakles oszalały 329; 525n.; 558n.; M. Blech, op. cit., s. 81-108; J. H. Oakley, Picturing Death in Classical Athens, Cambridge University Press 2004, il. 40 – scenaΝwręczaniaΝwieńcaΝ zmarłemuΝnaΝ lekycieΝ białogruntowanymΝεalarzaΝTimokratesa z ok. 460 p.n.e. 23 WΝtymΝkontekWcieΝwieniecΝdlaΝzmarłegoΝmaΝpodobnąΝfunkcjęΝjakΝwieniecΝdlaΝzwycięzcyΝspor-towego, por. M. Blech, op. cit., s. 108. 24 Hezjod, Prace i dni 141; Eurypides, Alkestis 1003; Platon, Prawa 947e; Platon Fedon 115d; R. Garland, op. cit., s. 8-10. 25 Platon, Państwo 2, 363C. 26 WieńceΝmirtoweΝnp.: z grobu II w Wielkim Tumulusie w Werginie (M. Andronikos, Vergina – the Royal Tombs, Athens 2004, s. 193), ze Stavroupolis (J. P. Vokotopoulou, όührer durch das Archäologische εuseum Thessaloniki, Athen 1996, s. 188nn), z Nea Michaniona (Ibidem, s. 195)νΝzΝgrobuΝBΝiΝ〉ΝDerweniΝ(Ibidem,ΝsέΝ212),ΝzΝσeaΝPotideaΝ(Ibidem,ΝsέΝ1λλ)νΝzΝPelliΝ(PέΝChri-sostomou, Macedonian Tombs at Pella. I. Tomb B' undesecrated, Thessaloniki 1998, s. 63-64). 27 WieńceΝ bluszczoweΝ npέμΝ zΝ „ToumbaΝ Pappa”Ν wΝ Sevasti-Pydna (M. Besios, ]ちαjせαφえな jkさち ぃへhちα, „Σο αλχαδοζογδεό Ϋλγο jkη Μαεihοθέα εαδ ΘλΪεη”,Ν 1988, t. 2, s. 209-218), z Nea Apollonia (P. Adam-Veleni, ]ποそそωちかα さ たυけhοちすせお, „Σο αλχαδοζογδεό Ϋλγο jkη Μαεihοθέα εαδ ΘλΪεη”Ν2000 [2002], t. 14, s. 277). 28 WieńceΝdęboweΝnpέμΝzΝgrobuΝII i III w Wielkim Tumulusie w Werginie (M. Andronikos, Ver-gina…, s. 172-173, 215); z Amfipolis (D. Lazaridis, Amphipolis, Athens 1997, fig. 67); z Nea Potidea (J. P. Vokotopoulou, όührer…, s. 199); z Tsagezi (C. I. Makaronas, ぉこαけえこす ]たφすπふそiωな, „Makedonika”Ν1λ4ί,ΝtέΝ1,ΝsέΝ4λ5,ΝilέΝ3ίnέ),ΝzΝPydnyΝ(EέΝBέΝTsigarida,ΝDέΝIgnatiadou,ΝThe Gold of Macedon, Athens 2000, s. 18, 49). 29 WieńceΝ oliwneΝ npέμΝ zΝ AmfipolisΝ (DέΝ δazaridis,Ν op. cit, s. 65, 70, fig. 42, 66, 83), z grobu skrzynkowego w tumulusie Agios Athanasios III (M. Tsimbidou-Avloniti, ]け. ]しαちうjすοな 1995.

349

sarkofaguΝ lubΝ urnieέΝ σajmocniejszyΝ związekΝ zeΝ sferąΝ chtonicznąΝ miałΝ mirt30, któryΝdlaΝwtajemniczonychΝwΝmisteriaΝDemeterΝiΝKoryΝwΝEleusisΝbyłΝznakiemΝnadziei i ochrony31 oraz symbolem wyzwolenia – zostałΝofiarowany Hadesowi przez Dionizosa za uwolnienie z podziemia Semele32. Dionizyjski aspekt za-WwiatówΝ ewokowałΝ teżΝ wieniecΝ zΝ bluszczu,Ν wΝ któregoΝ wiecznieΝ zielonychΝ li-WciachΝ przejawiałaΝ sięΝ obecnoWΕΝ boga33έΝ WieniecΝ takiΝ wiązałΝ sięΝ zΝ oczekiwa-niemΝszczęWliwegoΝżyciaΝpoΝWmierciΝ iΝ zapewniałΝzmarłemuΝochronęΝprzezΝod-wołanieΝdoΝhistoriiΝnienarodzonegoΝjeszczeΝDionizosaΝ– gdyΝnaΝżyczenieΝSeme-leΝZeusΝukazałΝ sięΝ jejΝwΝogniuΝpiorunów,ΝbluszczΝoplótłΝDionizosaΝ ratującΝgoΝprzedΝ spaleniemΝ wrazΝ zΝ matką34έΝ PoWredniΝ związekΝ zΝ tym bogiemΝ miałyΝ teżΝwieńceΝdębowe35,ΝwykonaneΝzΝgałązekΝdrzewa,ΝwokółΝpniaΝktóregoΝrosłaΝwinnaΝlatoroWlέΝDąbΝkorkowy,ΝjakoΝroWlinaΝzΝwiecznieΝzielonymiΝliWΕmi,ΝuważanyΝbyłyΝrównieżΝ zaΝ symbolΝ nieWmiertelnoWciέΝ ZnakomityΝ przykładΝ złotegoΝ wieńcaΝdębowegoΝpochodzi z grobowca II w Wielkim Tumulusie w Werginie – ważyΝι14Νg,ΝskładaΝsięΝzΝ313ΝlistkówΝiΝ6κΝżołędzi36. Natomiast drzewko oliwne, obok, mirtuΝiΝczarnejΝtopoli,ΝmiałoΝszczególneΝznaczenieΝdlaΝPitagorejczyków37. Wie-rzono,Ν żeΝ liWcieΝ oliwkiΝ położoneΝ naΝ cieleΝ zmarłegoΝ zapewniałyΝ muΝ szczęWcieΝ iΝbłogosławieństwo38.

WieńceΝznajdowaneΝwΝgrobachΝnaΝterenieΝεacedoniiΝwykonywanoΝzΝmetaluΝlub,ΝzwłaszczaΝwΝIIIΝwέΝpέnέeέ,ΝzeΝzłoconejΝgliny39,ΝczasamiΝzastępowałaΝjeΝzłotaΝ

ぁ kとかkοな kαφすせふな kへたくοな,Ν„Σο αλχαδοζογδεό Ϋλγο jkη Μαεihοθέα εαδ ΘλΪεη”Ν1λλ5Ν[1λλκ],ΝtέΝλ,Νs. 302), z grobu B w Derweni (C. I. Makaronas, ぉうφοす παとう kο Δiとくえちす Θijjαそοちかせさな, „]λχαδοζογδεόθ 〉iζkέοθ”Ν1λ63,ΝsέΝ193n.), z Lete (J. P. Vokotopoulou, όührer…, s. 225), z grobu A w Sedes, (N. C. Kotzias, ぁ παとα kο ]iとοhとふたすοち kさな Θijjαそοちかせさな (ぇえhiな) Γ’ ぉうφοな, „]λχαδοζγδεάΝiφηηiλέμ”Ν1λ3ι,ΝsέΝκ6ι)έ 30 Eurypides, Elektra 323n., 512; M. Blech, op. cit., s. 57n. 31 M. Blech, op. cit., s. 94. 32 Platon, Państwo 560 E, 573A. 33 Pindar, Oda Olimpijska II 25nn.; Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego V 1,6. 34 Eurypides, Fenicjanki, 649nn. 35 M. Blech, op. cit., s. 96. 36 Por. przyp. 28. 37 M. Blech, op. cit.,ΝsέΝλ3έΝWΝAttyceΝużycieΝgałązekΝoliwkiΝpodczasΝpochówkuΝnależałoΝdoΝwy-jątkówΝzeΝwzględuΝnaΝzakazΝjejΝWcinaniaέΝ 38 S. Eitrem, Hermes und die Toten, „ChristianaΝVidenskabs-SelskabsΝForhandlinger”Ν1λίλ,ΝtέΝ5,Νs. 25. 39 R. A. Higgins, Macedonian Royal Jewelry, [w:] B. Barr-Sharrar, E. N. Borza (red.), Macedo-nia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, Washington 1982, 141-151; J. P. Vokotopoulou, ぁす kαφすせοか kへたくοす kすな ]すちiかαな, Athinai 1λλί,Ν sέΝ 6ινΝ ogólnieΝ naΝ tematΝ wieńcówΝ wΝWwiecieΝantycznymμΝEέΝTsigarida,ΝMetal Wreath in the Greek World, London 1988; A. Despini, ]とχαかα χとυjう せοjたおたαkα, Athinai 1996, s. 25 nn., 209nn. Na temat glinianych imitacji por. I. Blank, Griechische Goldschmuckimitationen des 4. Jahrhunderts v. Ch.,Ν„AntikeΝWelt“Ν1λι6,Νz. 3, s. 19-27.

350

taWmaΝzdobiącaΝczołoΝzmarłego40έΝSubstytutemΝwieńcaΝsąΝdekoracje malowane naΝurnachΝglinianych,ΝjakΝnpέΝgałązkiΝmirtuΝoplatająceΝszyjęΝczarnofirnisowanejΝhydrii z grobu w Amfipolis41.

HydriaΝmiałaΝzwiązekΝzarównoΝzΝwyobrażeniemΝucztującegoΝzmarłego,ΝjakΝ iΝ zΝ jegoΝ rytualnąΝ puryfikacjąέΝWΝwyposażeniuΝ grobowymΝwystępujeΝ jakoΝ na-czynieΝzastawyΝbankietowejΝorazΝjakoΝpojemnikΝnaΝwodęΝdoΝobmywaniaΝdłoniΝprzed sympozjonemέΝCzęstoΝjednakΝhydrięΝwykorzystywanoΝjakoΝurnęΝnaΝpro-chyΝzmarłego42,ΝnawiązującΝdoΝzwyczajuΝdokonywaniaΝablucjiΝzmarłychΝwodąΝźródlanąΝzΝhydrii,Νskładania im ofiar, (choai) oraz obmywania stel grobowych – czynnoWciΝodnoszącejΝsięΝsymbolicznieΝdoΝsamychΝzmarłychΝ(loutra)43. W gro-bachΝnaΝterenieΝεacedoniiΝznalezioneΝzostałyΝpochówkiΝwΝhydriachΝsrebrnych, brązowychΝiΝglinianych. Srebrna hydria z grobowca III w Wielkim Tumulusie w Werginie została wykonana intencjonalnie jako urna – szyjęΝ połączonoΝ zΝ brzuWcemΝ wΝ sposóbΝ umożliwiającyΝ otworzenieΝ naczyniaΝ iΝ wsypanieΝspalonychΝkoWciέΝUrnęΝtęΝwieńczyłΝzłotyΝwieniecΝdębowy. Hydrie, podobnie jak lutrofory44,Ν spełniałyΝ równieżΝ funkcjęΝ pomnikaΝ grobowego,Ν coΝ poWwiadczająΝznaleziska ich marmurowych fragmentówΝ wΝ nasypieΝ WielkiegoΝ TumulusaΝ w Werginie45.

WybórΝ hydriiΝ jakoΝ formyΝ urnyΝ naΝ prochyΝ zmarłegoΝ możnaΝ rozważaΕΝ teżΝ w kontekWcieΝeschatologicznym,ΝgdyżΝpodczasΝkremacjiΝciałaΝwykorzystywanoΝpuryfikującąΝ właWciwoWΕΝ ognia46 - wΝ tenΝ sposóbΝ DemeterΝ pragnęłaΝ oczyWciΕΝmałegoΝ DemofontaΝ zΝ ziemskiegoΝ pierwiastkaΝ iΝ zapewniΕΝ muΝ nieWmiertelnoWΕΝwłaWciwąΝ bogomέΝ εitΝ tenΝ nawiązujeΝ doΝ wspólnegoΝ źródłosłowuΝ okreWleniaΝhagos (Wwięty) i hagnos (czysty)47 aΝtakżeΝsugerujeΝsakralneΝpostrzeganieΝciałaΝ 40 M. Blech, op. cit., s. 91-92. 41 D. Lazaridis, op. cit., fig. 77. 42 Sofokles, Elektra 1138-1141; E. Diehl, Die Hydria. Formgeschichte und Verwendung im Kult des Altertums, Mainz 1964, s. 147-163 (np. czerwonofigurowa pelike Malarza Syleusa z ok. 480 r. p.n.e. [LouvreΝGΝ232]ΝzΝwyobrażeniemΝEosΝzΝciałemΝεemnonaΝorazΝnaΝstronieΝBΝzΝprzed-stawieniemΝ kobietyΝ przynoszącejΝ kalpisΝ mężczyźnieΝ wykonującemuΝ gestΝ pozdrowieniaΝ ‘chreiaΝekteinein’ΝwspomnianyΝprzezΝAjschylosaΝ(Ofiarnice 9). 43 Homer, Odyseja XI, 26-28; Ajschylos, Persowie 613; Sofokles, Elektra 84; E. Diehl, op. cit., s. 128-136έΝWΝmalarstwieΝwazowymΝrytuałΝ tenΝpoWwiadczająΝscenyΝzΝElektrąΝ iΝτrestesemΝprzyΝgrobieΝAgamemnonaΝinspirowaneΝ tragediąΝOfiarnice Ajschylosa (E. Diehl, op. cit., s. 141-144) oraz sceny na lekytachΝ białogruntowanychΝ (JέΝ HέΝ τakley,Ν op. cit.,Ν ilέΝ λκ,Ν 16ί,Ν 16λ)έΝ PorέΝ teżΝprzyp. 17. 44 Por. przyp. 19; G. Kokula, Marmorlutrophoren, Berlin 1984. 45 Ch. Saatsoglou-Paliadeli, ぉα iπすkうφすα たちさたiかα απふ kさ たiけうそさ kへたくα kさな 〈iとけかちαな, Thessaloniki 1984, s. 231nn. 46 Homer, Odyseja XXII 481-482, 490-494; Eurypides, Orestes 40 ; E. Parisinou, The Light of the Gods. The Role of Light in Archaic and Classical Greek Cult, London 2000, s. 73nn. 47 W. Burkert, Greek Religion, Harvard University Press 1985, s. 270-1; R. Garland, op. cit., s. 46.

351

poddawanegoΝwΝnajważniejszychΝmomentachΝżyciaΝokreWlonymΝrytuałomΝpury-fikacjiέΝWΝkontekWcieΝeschatologicznymΝ istotneΝznaczenieΝmiałoΝoczyszczenieΝpodczasΝmisteriówΝeleuzyjskich48,ΝuważaneΝza warunek zbawienia – „(…)Νkto niewtajemniczonyΝiΝbezΝWwięceńΝdoΝHadesuΝprzyjdzie,Ν tenΝbędzieΝleżałΝwΝbło-cie,ΝaΝktoΝsięΝoczyWciΝiΝuWwięci,ΝzanimΝtamΝprzybędzie,ΝtenΝmiędzyΝbogamiΝza-mieszkaέ”49έΝWΝεacedoniiΝ kultΝDemeterΝ iΝ PersefonyΝ poWwiadczonyΝ jestΝmέinέΝ w Dion50 i w Pelli51 aΝnawiązaniaΝdoΝmituΝiΝwtajemniczeniaΝwΝEleusisΝwidoczneΝsąΝwΝmalowidłachΝnaΝWcianachΝgrobuΝPersefony52, na zaplecku tronu w grobow-cu Eurydyki53 w Werginie oraz w licznych motywach floralnych54 (zwłaszczaΝkielichaΝkwiatuΝzΝwyłaniającąΝsięΝpostaciąΝkobiecą)ΝwystępującychΝnaΝWcianachΝgrobówΝ iΝ wΝ dekoracjiΝ klinai55έΝ VwiadectwemΝ kultuΝ boginiΝ PodziemiaΝ sąΝ teżΝzłoteΝ listkiΝmirtuΝ (lauru),Ν bluszczuΝ lubΝ tabliczkiΝ zΝ eschatologicznymiΝ inskryp-cjami orfickimi56,Ν zawierającymiΝ imięΝzmarłejήgo57 oraz odniesienia do Perse-

48 Homerycki Hymn Do Demeter, tłumέΝWέΝAppel,ΝToruńΝ2ίί1,ΝsέΝι1μΝ„SzczęsnymΝjestΝzΝ ludziΝżyjącychΝnaΝziemiΝten,ΝcoΝjeΝwidziałνΝKtoΝzaWΝnieWwiadomΝobrzędówΝiΝwΝnichΝudziałuΝnieΝbierze,ΝtegoΝpoΝWmierciΝodmiennyΝlosΝczekaΝwΝzatęchłych podziemiach”Ν(4κί-482). PorέΝ teżΝGέΝEέΝεy-lonas, Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton1961; G. S. Gasparro, Misteri e culti misti-ci di Demetra,ΝRomaΝ1λκι,ΝsέΝ2λnnένΝKέΝKerényi,ΝEleusis. Archetypowy obraz matki i córki,ΝtłumέΝIέΝKania,ΝKrakówΝ2004; D. Lauenstein, Die Mysterien von Eleusis, Urachhaus 1987; nt. ikono-grafiiΝmisteriówΝeleuzyjskichΝporέΝK. Clinton, Myth and Cult. The Iconography of the Eleusinian Mysteries, Stockholm 1992. 49 Platon Fedon, 69c. (cyt. za : Platon, Dialogi,ΝtłumέΝW. Witwicki, Warszawa 1993, s. 240); Por. D. Zarewicz, Platon-Muzajos-misteriaέ Antropologia śmierci i misteryjnego wyzwolenia w kon-tekście kilku fragmentów literatury greckiej, [wμ]ΝKέΝKołakowskaΝ(redέ),ΝOrfizm i jego koncepcja w literaturze, sztuce i filozofii,ΝKraków-Lublin 2011, 51-69. 50 D. Pandermalis, Dion. The Sacred City of the Macedonian at the Foothills of Mt. Olympos. Athens 1987, s. 375, fig. 4. 51 M. Lilimbaki-Akamati, ぉο Θijたοφふとすο kさな ぃえそそαな, Athenai 1996. 52 M. Andronikos, Vergina IIέ The ‘Tomb of Persephone’, Athens 1994, s. 112. 53 M. Andronikos, 〈iとけかちαέ ]ちαjせαφお, „Σο ]λχαδοζογδεό Έλγο jkη Μαεihοθέα εαδ ΘλΪεη” 1987 [1988], t. 1, s. 81-88. 54 SymbolizmΝfuneralnyΝdekoracjiΝroWlinnej,ΝwłaWciwyΝdlaΝorfizmu,ΝzawartyΝjestΝwΝwersjiΝopowie-WciΝoΝporwaniuΝKoryΝprzezΝHadesaΝwΝmomencie,ΝkiedyΝtkałaΝkwiecistąΝszatę,ΝporέΝδέΝWest,ΝThe Orphic Poems, Oxford 1983, s. 244n. 55 N. C. Kotzias, op. cit., s. 882n., 887nn., fig. 16, 23; J. P. Vokotopoulou, όührer…, 1996, s. 187n.; Tsigarida, Ignatiadou, op. cit., s. 26. 56 Ch. Riedweg, Initiation - Tod - Unterwelt. Beobachtungen zur Kommunikationssituation und narrativen Technik der orphisch-bakchischen ύoldblättchen, [w:] F. Graf (red.), Ansichten grie-chischer Rituale, Leipzig 1998, 359-398; H. D. Betz, „Der Erde Kind bin ich und des gestirnten Himmels“: Zur Lehre vom Menschen in den orphischen ύoldplättchen,[w:] Ibidem, s. 399-419. Zestawienie tabliczek z inskrypcjami por. K. Sekita, Złote tabliczki orfickieέ bycie po śmierci w wierzeniach starocytnych ύreków, Warszawa 2011, s. 78-κ2έΝ TabliczkiΝ znajdowaneΝ sąΝ wΝróżnychΝczęWciachΝWwiataΝgreckiegoέΝTekstyΝnaΝnich,ΝróżniąceΝsięΝnieznacznieΝtreWcią,Νzawiera-jąΝ opisΝ katabasis mystaέΝ ArchetypΝ tekstówΝ powstałΝ prawdopodobnieΝ naΝ terenieΝ JoniiΝ w V w. p.n.e., a najstarsza z nich, znalezionaΝwΝHipponionΝnapisanaΝzostałaΝwΝdialekcieΝjońskimΝz naleciałoWciamiΝ doryckimiέΝ ZΝ tekstamiΝ tymiΝ wiążeΝ sięΝ równieżΝ papirusΝ orfickiΝ znalezionyΝ

352

fony i DionizosaέΝUczestnictwoΝwΝmisteriachΝpotwierdzaΝinskrypcjaΝnaΝzłotymΝliWciuΝlaurowymΝzΝgrobuΝPosejdipposa58 w Pelli skierowana do Persefony, bo-giniΝ decydującejΝ oΝ nadaniuΝ duszyΝ statusuΝ herosaμΝ Φ《Ρ《ΦΟΝΗΙΝΠΟ《Ι〉ΙΠΠΟΝΜΤΣΗΝ《Τ《〈《 [Persefonie Posejdippos mystes pobocάny59]έΝ WarunkiemΝ jegoΝ uzyskaniaΝ byłoΝ oczyszczenieΝ dionizyjskieέΝ RytuałyΝeleuzyjskieΝiΝdionizyjskieΝsplatałyΝsięΝzeΝsobąΝiΝwzajemnieΝuzupełniały,Νprowa-dzącΝdoΝuzyskaniaΝstanuΝboskiejΝnieWmiertelnoWciέΝτpieceΝDionizosa,Ν identyfi-kowanego z eleuzyjskimΝ opiekunemΝ duszΝ Iakchosem,Ν oddawałaΝ sięΝ duszaΝ naΝpoczątkowymΝetapieΝpodróżyΝpoΝzaWwiatach,ΝzdążającΝdoΝźródłaΝPamięciέΝFor-mułaΝkierowanaΝprzezΝzmarłegoΝdoΝstrażnikówΝtegoΝźródłaΝ– „Dzieckiem ziemi jestemΝiΝniebaΝgwieździstego”60 – ukazujeΝzawartąΝwΝorfizmieΝideęΝpołączeniaΝwΝ człowiekuΝ pierwiastkaΝ ziemskiegoΝ (pochodzącegoΝ zΝ prochówΝ tytanów)Ν i boskiego, dionizyjskiego. InicjacjaΝ wΝ misteriaΝ prowadziłaΝ doΝ odzyskaniaΝpierwotnejΝ czystoWciΝ (euages),Ν którąΝ symbolizowałoΝ złotoΝ tabliczek,Ν iΝ przezΝwzmocnienie boskiegoΝ aspektuΝ duszyΝ uwalniałaΝ odΝ dziedziczonejΝ w pierwiastku ziemskim prawiny (miasma) za rozszarpanie Dionizosa przez tytanów61έΝÓwΝpożądanyΝstanΝwtajemniczonejΝduszy,ΝpozwalającyΝnaΝspotkanieΝzΝ Persefoną,Ν oddajeΝ inskrypcjaΝ naΝ złotejΝ tabliczceΝ z grobu T45 w Amfipolis datowanego na IV/III w. p.n.e.: 62 [„czysta iΝ swiętaΝ jestemΝ zaΝ sprawąΝ DionizosaΝ BakchosaΝ ArchebuleΝ córkaήżonaΝAntidorosa”63]έΝεożliwe,ΝżeΝstatusΝmysta miałΝrównieżΝAstion, syn Anaksago-rasa z Larissy pochowanyΝ okołoΝ 33ί-310 p.n.e. w grobie B w Derweni wΝ wyjątkowymΝ okazałymΝ brązowymΝ kraterzeΝ dekorowanymΝ reliefowymiΝ w pozostałoWciachΝstosuΝpogrzebowegoΝgrobuΝAΝwΝDerweni,ΝporέΝA. Laks, G. W. Most, Studies on the Derveni Papyrus, Oxford 1997. 57 Np. Filoksena, por. M. Lilimbaki-Akamati, ]ちαkοそすせふ ちiせとοkαφiかο ぃえそそαな. ]ちαjせαφお, „]λχαδοζογδεόθΝ〉iζkέοθ”Ν1λκλ-91, t. 44-46, s. 95. 58 M. Lilimbaki-Akamati, ]πο kα ちiせとοkαφiかα kさな ぃえそそαな, „Σο ]λχαδοζογδεό Έλγο jkη Μαεihοθέα εαδ ΘλΪεη” 1989 [1992], t. 3, s. 91nn. ImięΝPosejdipposΝwskazujeΝnaΝrodzinęΝepi-gramistyΝPoseidipposa,ΝurodzonegoΝwΝPelli,ΝktóryΝwyemigrowałΝdoΝAleksandriiέΝWΝswoichΝpoe-matachΝwyrażałΝnadzieję,ΝżeΝspocznieΝpoΝWmierciΝwΝPelliΝ iΝwspominałΝinicjacjęΝwΝmisteria,ΝporέΝM. W. Dickie, The Dionysiac Mysteries in Pella, „ZeitschriftΝ fürΝPapyrologieΝundΝEpigraphik“Ν1995, t. 109, s. 83. Zwrot mystes eusebes wskazuje,Ν żeΝ PosejdipposΝ byłΝ wyznawcąΝ WielkichΝBogówΝnaΝSamotraceέΝKultΝKabirów,Ν łączonyΝzΝ boginiąΝ identyfikowanąΝ zΝDemeterΝ (por. S. G. Cole, Theoi Megaloi: the Cult of the Great Gods at Samothrace,ΝδeidenΝ1λκ4),ΝbyłΝpowszechnyΝw Macedonii (Plutarch Alexander 2.2). 59 K. Sekita, op. cit., s. 99 B 496 F b. 60 H. D. Betz, op. cit., s. 401; K. Sekita, op. cit., s. 29-30. 61 KέΝKerényi, Dionizosέ Archetyp cycia niezniszczalnego, KrakówΝ1λλι,ΝsέΝ1λιέΝΝ 62 P. Malama, Νiοkiとα jkοすχiすα απο kο αちαkοそすせο ちiせとοkαφiすο kさな ]たφすποそさな,Ν„ΣοΝ]λχαδοζογδεόΝΈλγοΝjkηΝΜαεihοθέαΝεαδΝΘλΪεη” 2001 [2003], t. 15, s. 118. 63 K. Sekita, op. cit., s. 71 B 496n F.

353

przedstawieniamiΝukazującymiΝDionizosaΝzΝAriadnąΝiΝorgiastycznyΝaspektΝkultuΝtego boga64.

UdziałΝ wΝ misteriach,Ν poWwiadczonyΝ znaleziskami z nielicznych niewyrabowanych,Ν bogatychΝ grobówΝ naΝ terenieΝ εacedonii,Ν byłΝ swoistymΝprotestemΝ przeciwkoΝ WmierciΝ iΝ obietnicąΝ prawdziwejΝ eudaimonia w krainie zmarłychέΝ WΝ przeciwieństwieΝ doΝ skromnychΝ pochówkówΝ ateńskichΝ uwarun-kowanychΝzasadąΝizonomii obywateli, zabytki sepulkralne na terenie Macedo-niiΝdostarczająΝszereguΝinformacjiΝnaΝtematΝwyobrażeńΝoΝegzystencjiΝzmarłego,Νzawartych w greckich tekstach filozoficznych65έΝσadziejąΝzmarłegoΝbyłoΝdołąάczenieΝdoΝgronaΝbłogosławionychΝiΝherosów, a praktyki misteryjneΝzapewniałyΝmu status mysta orazΝopiekęΝDionizosaΝiΝPersefonyΝwΝzaWwiatachΝprzypomina-jącychΝutracony,ΝmitycznyΝzłotyΝwiek66.

64 B. Barr-Sharrar, The Derveni Krater: Masterpiece of Classical Metalwork, Athens 2007. 65 InterpretacjaΝ fragmentówΝ dialogówΝ Platona,Ν porέΝ J. Dalfen, Platons Jenseitsmythen, [wμ]ΝεέΝJanka,ΝChέΝSchäferΝ(redέ),ΝPlaton als Mythologe, Darmstadt 2002, s. 214-230. 66 Hezjod Prace i dni 109-125; Eurypides, Bachantki 103-770, 1043-1152; por. S. G. Cole, Landscapes of Dionysos and Elysian Fields, [w:] M. B. Cosmopoulos (red.), Greek Mysteries. The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cult, London, New York 2003, s. 212.

354